adobe photoshop pdfciauj-tabriziau.ir/article-1-176-fa.pdf · یصصخت –یملع...

تخصصی –دوفصلنامه علمی

سومسال

4شماره

69ستان تابو بهار

دانشگاه هنر اسلامی تبریز صاحب امتیاز :

نـژاددکتر محمد علی کـی مدیر مسئول :

دکتر محمدتقی پـیربابائی سردبیر :

دکتر احد نژاد ابـراهـیـمی جانشین سردبیر :

اعضای هیات تحریریه :

: )به ترتیب حروف الفبا(

)استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس(دکتر محمدرضا بمانیان

)دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز(دکتر محمدتقی پیربابائی

(دانشگاه صنعتی سهنددانشکده مهندسی عمران )استاد دکتر محمدرضا چناقلو

دانشکده معماری پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران( استاد)دکتر عیسی حجت

(صنعتی سهنددانشگاه عمران مهندسی )استاد دانشکدهنژاد دکتر محمدعلی کی

استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران()دکتر اصغر محمدمرادی

یار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز(دانش)دکتر مرتضی میرغلامی

(یبهشت یددانشگاه شه یو شهرساز ی)استاد دانشکده معمار یمیند یددکتر حم

یار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز(دانش)دکتر احد نژادابراهیمی

یار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز(دانشبگلو )قرهدکتر مینو مدیر داخلی :

مسئولان امور اجرایی :

: ) به ترتیب حروف الفبا( ناممهندس حمزه پیربابایی، مهندس زهرا علی

اعضای مشاوران علمی :

: )به ترتیب حروف الفبا(

پرست، دکتر یاسر بلالی اسکویی، دکتر فرزین حقدکتر بهرام آجرلو، دکتر مازیار آصفی، دکتر آزیتا

مهندس مهدی محمدزاده، دکتر لیلا مدقالچی، دکتر آیدا ملکی، غفاری، دکتر مهدی شهبازی، دکتر عباس

پورهاشم وندشعاری، دکتر پریسا دکتر علی، طلبوحدت دکتر مسعودنارنگی،

اسلامی تبریز()استادیار دانشگاه هنر حمیده حرمتی ویراستار ادبی :

)مربی دانشگاه هنر اسلامی تبریز(کاظم پورالوار : ویراستار لاتین

آدرس پستی :

تلفن :

تبریز، میدان ساعت، کوچه مقصودیه، خیابان مصلی، دانشکده معماری و شهرسازی،

دانشگاه هنر اسلامی تبریز

38815553-115

سایت اختصاصی :

نشانی الکترونیک :Firooze-islam.ir

[email protected]

44 │ 69 تابستان و بهار - 4 شماره - اسلامی شهرسازی و معماری پژوهه - اسلام فیروزه نشریه

تاریخی مساجد بندی گونه پارامترهای بر تحلیلی تبریز شهر

3قلیزاده فرزانه، *2غفاری عباس، 1معماریان غلامحسین

ایران تهران، ایران، صنعت و علم دانشگاه استاد. 1

ایران تبریز، تبریز، اسلامی هنر دانشگاه شهرسازی، و معماری دانشکده . استادیار2

ایران تبریز، تبریز، اسلامی هنر دانشگاه معماری، ارشد . کارشناسی3

(5/3/1311: نهایی پذیرش تاریخ ،12/11/1315: مقاله دریافت تاریخ)

چکیده

نیز ، نیازمند فضاسازی مناسب در راستای رفع نیاز کاربر و جایگاه متعالی زمینی خودمساجد علاوه بر کارکرد آیینی

می باشند. به واقع هرچند بهره ی بعُد روحانی وجود انسان در مساجد نمود بیشتری دارد؛ لیکن تامین حداقل هاای

معمارانه برای تسهیل تعالی روحی انسان نیز ضروری به نظر می رسد. می توان حداقل های معمارانه را در چیدمان

مود و شناخت بهتر نمونه هاای موفار را باا ایان رویکارد صحیح عملکردی، فرمی، تزیینی، فیزیکی و ... تعریف ن

ضروری دانست.

ه ای در بازار این شهر دارند؛ از مصادیر موفر مساجد در تبریز بشمار دعم تمرکزمساجد تاریخی شهر تبریز که

رساد همچنان پس از گذشت سالیان متمادی از ساخت آن ها مورد استقبال مخاطبان هستند. به نظر مای می آیند و

آن معمارانه و معطوف در ساختار آن ها باشد و لذا تحلیل کلی در کنار پارامترهای معنایی، ،ارزیابی چراییِ این مقوله

یکی از عمده ترین مزایای گونه شناسی بناها، تفهیم نقاط قوت و ضعف معماری ، امری درخور توجه خواهد بود.ها

واکاوی ادبیاات گوناه پس از ، بخش میدانیبه روش پیمایشی در پژوهش حاضر که در همین راستا نمونه ها است

نمونه 04کتابخانه ای و میدانی بیش از شناخت بهپارامترهای گونه بندی را با ابزار دلفی استخراج نموده و ، شناسی

ده و واکااوی رفتاار پس از تحلیل مصداقی نمونه ها به وسیله مشاهاست. پرداخته از مساجد تاریخی در شهر تبریز

عرصه بندی فضای داخل، اندازه فضا، شاکله داخلی، ساختار معماری، گونه بندی آن ها از منظر پارامترهای ، کاربران

نتیجه نهایی ایان مطالعاه .جمع بندی می شودتزیینات، مصالح، نورگیری، نحوه و جبهه ورودی و ارتباط با طبیعت

می گردد که می تواند مبناای گوناه از مساجد تاریخی در شهر تبریز مختصر امع و در عین حالج یشناخت منجر به

ی مساجد تاریخی در تبریز بشمار آید.بندر شناسی و الگوریختابر بوده و آغازی مناسبشناسی آن ها

واژگان کلیدی

.تبریز مسجد، تاریخی، معماری شناسی، گونه

[email protected] mail:-Eنویسنده مسئول مکاتبات: *

69 تابستان و بهار - 4 شماره - اسلامی شهرسازی و معماری پژوهه - اسلام فیروزه نشریه │ 44

مقدمه

گونه واقعیتی حداقل سه بعُدی در ذهن معمار است کاه نمای

تواند فقط یک پلان و یا نما باشد. از طرفی شاباهت اااهری

حتی در سه بعُد به معنای فهم معنای گونه نیست بلکه حضور

خواهد باود. بارای دسات یاابی باه باشندگان در ادراک موثر

شمِای کلی یک نوع بنا در یک منطقه، برداشات نموناه هاای

زیاد لازم است. بایستی گفت گونه شناسی متفااوت از دساته بندی است و بر مبنای شناخت انجام می گیارد کاه معیاار آن

وابسته به محقر می باشد. به واقع گونه شناسی، ابزار شناختی

ه اسات کاه تعریاف ابتادایی آن تفکیاک برای معماری گذشتدر تعریفی کلی تر، گوناه کردن بر اساس مشترکات می باشد.

یک شمایِ چندبعُدی است که شاامل انادام هاای کالبادی و

طرح واره هاست. می توان انواع بررسای نموناه هاا را در دو

گروه ارزیابی کرد: بررسی تک اندام هاا و ویژگای هایشاان و (1313معماریاان )ها در یاک شااکله کلای. سازماندهی اندام

تحلیل فاکتورهای گونه شناسی به عنوان مقدمه ای بر آن مهام و در خور توجه است و این پژوهش سعی دارد معیارهایی بر

این فاکتورها ارائه دهد.جذابیت و یا نامطلوب بودن دسته ای درصورت می توان

دلایال معماراناه آن را بواساطه گوناه از بناها برای مخاطبین،

می توان . دمتوجه شو یا تحلیل پارامترهای موثر بر آن شناسی گفت معمااری دلبااز و بساط آفارین یکای از دلایال عماده

هادف عماده ایان جذابیت فضا برای مخاطاب اسات و لاذا

پژوهش، نگاه به مقوله گونه شناسی از این منظر است و سعی

تاریخی شهر تبریز برای دذابیت مساجدارد در بررسی علل ج

گوناه فاکتورهاای ، بواساطه از بعُد دلباز باودن فضاا مخاطبانباه ازد. دشناسی به واکاوی فرمی، تزییناتی، نورپرازی و ... بپار

واقع به نظر می رسد نموناه هاای پرکااربر در شاهر تبریاز از

پاژوهش در این الگوی معمارانه مشخصی پیروی می کنند که

بات و یا رد این فرضیه به تحلیل الگوهاای ماذکور مای پی اثمطلوبیت مساجد تاریخی در این شهر به واسطه رونر پردازد.

دائمی آن ها امری بدیهی است و لذا تحلیل سااختاری آن هاا

شایسته انجام است. از طرفی نمونه پژوهش های انجاام یافتاه

در خصوص معرفی مساجد تاریخی شاهر تبریاز، اولا تاکنون

حاوی تمامی نمونه ها نبوده و ثانیا نگاه معمارانه ای به تمامی

مساجد ،مساجد کباود جوانب ساختاری مصادیر نداشته اند.

عماده و برخی مساجد بافت باازار تبریاز، ، مسجد ارکجامع

توجااه مطالعااات حااوزه بناهااای تاااریخی تبریااز را بااه خااود

ص داده اند. لیکن می توان گفت فاکتور مطالعاه در آن اختصاها متعدد بوده و هر پژوهش از جنبه ای خاص شاکله معماری

بازشناخت تاریخی آن ها )حار است. را بررسی نموده آن ها

و )نخجوانی ( 1354( و )مشکور 1313پرست و نژاد ابراهیمی ، ب( و )سلماسااای زاده 1321، الاااف( و )نخجاااوانی 1321

در سیر تحولات تاریخی تبریاز ها جایگاه آن ارزیابی، (1352

واکاوی تاثیرات محیطی (، 1313)حجت و نصیری نیا تا کنون

بر شکل گیری آن هاا و باالعکس )حسانقلی ناژاد و صاارمی تحلیل معمارانه (، 1311( و )منظوری استاد و درسخوان 1310

کااران آن ها و قیاس با نمونه های هم دوره )کبیر صاابر و هم ن ها همچون کتیبه و محراب آ، بررسی عناصر کالبدی (1313

( و )مکای 1312)شهیدانی و شااهمندی ( و 1333)نخجوانی ( از جمله مطالعااتی اسات کاه در ایان 1311نژاد و همکاران

هرچند این پژوهش نیاز تماام نموناه حوزه انجام یافته است.

رسی قارار را مورد برو تمام جوانب آن ها های تاریخی شهر مشاهورترین و ، مسجد 04بیش از با مطالعه نداده است؛ لیکن

شناخته شده ترین نمونه های تاریخی تبریز را کاه عمادتا در

شااید بتاوان ارجاح بافت بازار تبریزند؛ واکاوی نموده اسات.

منبع در خصوص مسااجد تااریخی شاهر و جامع ترین ترین

دانست کاه در آن "مساجد تاریخی اذربایجان"تبریز را کتاب جد معرفی شده است و لاذا مای تاوان اذعاان امستعدادی از

داشت این مطالعه، عمده نموناه هاای موجاود را شاامل مای

در بخاش نتایج حاصله، گردد. ذکر این نکته نیز لازم است که

استنتاج فاکتورها، حاصل ارزیابی دلفی و در تحلیل نمونه هاا، .می باشدمربوط به مشاهده محقر

در خصوص تعیین معیارهای دسته بندی بایساتی اذعاان

ی یدرنظر گارفتن پارامترهاا بر متخصصین معماریداشت نظر

مساجد بندی گونه پارامترهای بر تحلیلی تبریز شهر تاریخی


می باشاد معطوف شده است که در نظر مخاطبین مورد توجه . کااربر در هنگاام قارار مای دهاد دلبازو مسجد را برای آنان

به لحاظ عملکردی و سپس فرمی و ااهری با ورود به مسجد

بنای مسجد تعامل می یابد و محققاین پاژوهش نیاز پاس از

، به انتخاب متغیرهاا و تحلیل دلفیاطمینان از این امر بواسطه

سپس تحلیل نمونه ها پرداخته اند.

پرواضح است که نموناه هاای تااریخی در شاهر تبریاز،

حفا کااراکتر ،جدمرمت شده اند و سعی در مرمت این مسا

زلزله های متعددی در ن ها بوده است. لیکن از آنجا که آاولیه تاریخ شهر تبریز رخ داده است؛ برخی نمونه ها به طور کامال

تخریب شده و بعضا حاصل مرمت نمونه ها، اندکی متفااوت

از ساختار اولیه آن ها می باشد. معیار مطالعه حاضر، وضعیت

که کاربران و احساس ادراکی آن هاا کنونی نمونه هاست، چرا

از نمونه ها، مربوط به وضعیت حال مساجد اسات و مطالعاه

گونه اصیل مصادیر، از هدف ایان پاژوهش، فاصاله خواهاد

داشت.

ادبیات موضوع گونه شناسی

Type گونه( که تلف لاتینی آن(typus است، از واژه یوناانیτύπος عناوان باه و بود شده ضرب که قالبی مهُر یا می آید. به

ایان بر اطلاق می گشت. Typosمی شد، استفاده یا الگو مدل

معناایی گوناه شناسای، معنای اولیاه که گفت می توان اساس

مطرح گونه شناسی برای که معیاری است. نخستین بوده بصری

است. تطابر دارند، توافر آن مورد در متخصصان و بیشتر شده

آنها اما دارد، وجود زیادی بسیار تشابه چیز دو بین که معنا این به

( 1 ،1312 ربیعی) .نیستند چیز یک مردم از ای هدست یا طبقه نوع، به مفهوم یک عنوان به گونه

مشترکی مشخص های ویژگی که دارد اشاره اشیا از گروهی یا

اشایا هاای هوگار یا مردم دیگر از را آنها ها ویژگی این و دارند

قارار برای است تلاشی شناسی گونه د. به واقعنمای می متمایز

مانظم ی مجموعاه یاک در پیچیده اشیای از ای مجموعه دادن

برناماه و شاناخت جهات در بیشاتر عمومیت به دستیابی برای

،1311)ذاکرحقیقی و همکااران باه نقال از راپااپورت . ریزی

اول،: دانست مفید منظور سه به توان میگونه شناسی را ( 141

مختلاف؛ هاای ویژگی حسب بر شهری ساختار توصیف ابزار

محیطی زیست های داده میان ارتباط ایجاد و تحلیل ابزار دوم،

و شاده تعریاف مختلاف هاای گوناه با اجتماعی-اقتصادی و

از عمیار درک تاممین باا ریزی برنامه ابزار سوم، و آنها؛ تحلیل

مناسب طراحی و ریزی برنامه برای را راه که شهری، های گونه

)ذاکرحقیقای و . نمایاد مای هماوار کالان و خاُرد سطح در تر

مای تاوان را گوناه "( 141 ،1311همکاران به نقل از رادبرگ

شکل در پیش موجود از و انتقال قابل ویژگیهای مشترک میراث

سااختار و منفارد زایشِ عناصار که دانست ارگانیسم یک دهی

تجریدی الگوی یک گونه، .دارد کنترل تحت را آنها میان روابط

شاکل و سااختمان یک اصلی از ویژگیهای ترکیبی بلکه نیست

توساط که است مشخصه و اصل مفهوم، چندین شده ی مادی

Strappa).اسات شاده پذیرفتاه در گاذرتاریخ و تمادن یاک

را چنین تعریف میکند: هساتیِ ذهنای کانیگیا گونه (1998,92

فیزیکی وجود از جدا " شی آن تجربه ی " یک شی در هیئت

باه (Moudon 1994, 292 آن شناساانه ی پدیادار یا هستی آن

فارم گوناه ساده تار، تعریفی در بالاخره ( و Caniggiaنقل از

از اشایا معاین رده ی یاا گروه یک شخصیت یا ساختار کلی،

میشاود سااخته آن روی از و آن از چیزی بعاد که مدلی است،

2001,10) Karaman) مطالعه ی توصیف، گونه شناسی این با

گوناه هاای به آنها تقسیم منظور به مصنوع محیط اشیا تطبیقی

یاا فیزیکای ویژگیهاای دید از میتواند مطالعه این است، متمایز

)پورمحمادی "(Guney 2007,3).باشاد اشیا جنبه های سایر (10 ،1311و همکاران

به نظر می رسد بتوان با استناد بر مطالعاات انجاام یافتاه، گونه شناسی را بر اساس فاکتورهای مختلفی همچون مقیاس،

تقسایم بنادی موضاوع عملکرد، دوره، ابزار گوناه شناسای و

نمود. گونه شناسی بر اساس مقیاس دربردارنده مطالعاتی است که در سه مرتبه کلان، میانه و خرد انجام می گیرد و می تاوان

شهری را در مقیااس کالان، گونه بندی پژوهش های در حد

گوناه و و دیگر اماکن را در مرتبه میاناه گونه شناسی خانه هاراناه، تزییناات و فاکتورهاای بندی عواملی چون عناصار معما

داخلی را در مقیاس خرد، ارزیابی کرد.

بر اساس عملکرد نیز می توان اناواع گوناه بنادی هاا را

مطالعه نمود. گونه شناسی خانه ها را شاید بتوان عماده تارین

حوزه تمرکز پژوهشگران دانسات. لایکن پاارک هاا، مزارهاا،

در زماره مدرسه ها و برخی عملکردهاای دیگار نیاز -مسجد


ارزیابی گونه شناساانه مطالعات گونه شناسانه جای گرفته اند.از منظر دوره ساخت می تواند عالاوه بار تمرکاز در انتخااب

نمونه های مطالعه و لذا تعریف محادوده پاژوهش، خاود باه

مای تاوان باه کاار رود. عنوان پارامتری بمنظور گونه شناسی

نگاهی ابازاری ،دوره ای تحلیلگفت عمده ترین خصوصیت

وسایله ای ،به تاریخ پیدایش اثر است. به عباارتی بهتار، دوره

حلیل می گردد و در فهم اصالت اثر، ارزیابی سیر تحول برای ت

دسته بندی نهایی خصوصیات دسته ای از آثاار یک مجموعه،

، موثر واقع می شود. و ...

بار حساب نموناه متفاوتناد. نیاز ابزارهای گونه شناسیالعه و موضوع گوناه شناسای، مادل هاا، مشااهده مطموردی

، تحلیاال اسااتنادی محقاار، محقاار، تفاساایر اسااتنباطی محقاار

.. می توانند و . تحلیل های نرم افزاری، استدلال منطقی محقر

همانگونه که اشاره به عنوان ابزارهای گونه شناسی بشمار آیند. زار شد موضوع، اساسی ترین فاکتور تاثیرگذار بار انتخااب ابا

گونه شناسی است. موضوعات گونه شناسی را می توان در دو

سته کلی پارامترهای عینی و پارامترهای ذهنای دساته بنادی د

کرد. مشخص است که حوزه عینی به مطالعه عوامال فیزیکای

پرداخته و حوزه ذهنی به مفاهیم نهفته در اثر و ادراک مخاطب

از اثر توجه دارد. در نگاهی تاریخی به سابقه گونه شناسی می

تئاوری از اصول توان تقسیم بندی جنوتایپ و فنوتایپ را که د؛ اساتنادی بار ایان ادعاا دانسات. یا بشامار مای آ نحو فضا

( لیکن در مطالعات اخیر انجام یافته در ایران 1310معماریان )

که متاثر از مکتب اسلام نیز می باشد؛ نگاه عینای و ذهنای باه

آثار، اندکی متفاوت تر ارزیابی می گردد. مای تاوان گفات در

هنی خود شامل دو بخاش مفااهیم این مطالعات، پارامترهای ذ

زمینی است. در مطالعات گونه شناسانه معانی متعالی و مفاهیم

متعالی، از مفاهیم والای برگرفته از دیدگاه اسلامی باه منظاور

لایکن دساته بنادی هاای گونه شناسی آثار استفاده می شاود.

فرهنگی و اجتماعی را نیز می توان در این حوزه دسته بنادی فرهنگ و اجتماع نیز متاثر از دیادگاه برگرفتاه از که کرد. چرا

در گونه شناسی از منظار مفااهیم هر مکتب ارزیابی می شود.

زمینی که بیشتر بمنظور قیاس با وجهاه متعاالی آن، ایان واژه

برای آن انتخاب گردیده است؛ عمده تمرکز به معانی عینای و بندی ها ، عرصهدر زمینه معماری به روابط فضایی، کارکردی

مای تاوان و حتی فهم مخاطب از موضوع اختصاص می یابد.

باه گفت گونه شناسی با موضوعات عینی در زمینه معمااری،

ح، عناصار کالبادی، ساازه، ، مصاال مطالعات مکانی و جانمایی

تزییناات، پارامترهااای فیزیکای و بساایاری فاکتورهاای دیگاار

معطوف می گردد.

: دسته بندی مطالعات گونه شناسانه با استناد به ادبیات موضوع پژوهش1جدول

معیارهای گونه نمونه مطالعات انجام یافته مصادیق ریزفاکتورها شناسی

مقیاس

مطالعات شهری کلان( و )مفیادی شامیرانی و 1311)ذاکرحقیقی و همکااران

(1313 و )بلیلان اصل( 1312همکاران

خانه ها و دیگر اماکن میانه

( و 1311( و )قاسمی سیچانی و معماریان 1312)پورلمر ( و )حماازه نااژاد و 1314)ساالطان زاده و قاساامی نیااا

( و 1312( و )هوشیاری و همکاران 1311خراسانی مقدم (1314( و )قربانی و همکاران 1311)خاکپور و همکاران

(1311 پیرنیاو )

خردعااواملی چااون عناصاار معماراناااه، تزییناااات و

فاکتورهای داخلی

و منصااور محماادیان( و )1311)محمااودی و مفیاادی (1314( و )محمدی و همکاران 1314ی فرامرز

عملکرد

مسااکونی )عمااده تااارین عملکااارد

مورد مطالعه( خانه ها

( و 1311( و )قاسمی سیچانی و معماریان 1312)پورلمر ( و )خاکپور و همکااران 1314قاسمی نیا )سلطان زاده و

(1311 پیرنیا( و )1313و )معماریان (1311



تفریحی، ماذهبی، آموزشی و ...

پاااارک هاااا، مزارهاااا، ، آب مدرساه هاا -مسجد و ...انبارها

( و )حمازه ناژاد و خراساانی 1314)قربانی و همکااران پیرنیاا )( و 1312 )هوشیاری و همکااران ( و 1311 مقدم ...( و 1312 و )معماریان (1311

دوره

انتخاب نمونه هاخانه های قاجار، عناصار معماری ساساانی، بناادر

قاجار و ...

( و )محماادی و 1311)قاساامی ساایچانی و معماریااان ( و 1312( و )مفیدی شمیرانی و همکاران 1314همکاران (1312)ربیعی

ابزار مطالعه

اصالت اثر، سایر تحاول یااک مجموعااه، دسااته بندی نهایی خصوصیات

دسته ای از آثار و ...

( و )هوشیاری و 1313( و )بلیلان اصل 1311)کمائی فرد همکااارانجااان کااارلو کاتالاادی و و ) (1312همکاااران

(1312 پیرنیا( و )1311 پیرنیاو ) (1311

ابزار

گونه شناسی خانه ها مشاهده محقر( و 1311( و )قاسمی سیچانی و معماریان 1312 )پورلمر

( و )خاکپور و همکااران 1314)سلطان زاده و قاسمی نیا 1311)

تفاسیر استنباطی محقر

مطالعات مفهومی دینی( و )حمازه ناژاد و 1311)حمزه نژاد و خراساانی مقادم

(1312همکاران

تحلیل استنادی محقر

مطالعه بر اساس اسناد و مدارک

( و 1314( و )محمادی و همکااران 1313)بلیلان اصال (1312)هوشیاری و همکاران

استدلال منطقی محقر

(1314ی فرامرزو منصور محمدیان) محاسبات

تحلیل های نرم افزاری

گونه بندی های مرباوط به خصوصایات فیزیکای

همچون حرارت (1311)محمودی و مفیدی

موضوع

ذهنی

مفاهیم متعالینژاد و ( و )حمزه 1311)حمزه نژاد و خراسانی مقدم

(1311( و )قاسمی سیچانی و معماریان 1312همکاران

مفاهیم فضایی و ادراکی

( و )اساادپور و 1311)قاساامی ساایچانی و معماریااان ( و 1311( و )خااااکپور و همکااااران 1310همکااااران

( و )هوشایاری و همکااران 1314)محمدی و همکااران ( و 1312( و )معماریااااان 1311و )معماریااااان (1312

(1310)معماریان

عینی

مطالعااااات مکااااانی و جانمایی، مصالح، عناصر کالبدی، سازه، تزییناات، پارامترهای فیزیکی و ...

( و )سلطان زاده و قاسمی 1311)ذاکرحقیقی و همکاران ( و )محمادی و 1311 ( و )خاکپور و همکااران 1314نیا

( 1314ی فرامرزو منصور محمدیانو ) (1314همکاران ( 1311( و )قاسمی سیچانی و معماریان 1312و )پورلمر

( و )هوشایاری و همکااران 1311و )محمودی و مفیدی (1310و )معماریان (1312

تباع آن و باه نمی باشاد. معیارهاا مورد اشاره در این جدول گونه شناسی صرفا در حد معیارهای که معیارهای مسلما: تذکر

میزان واکاوی محقر در مباانی ، صرفا مربوط به ادبیات موضوع این پژوهش است و به مذکور مصادیر و مطالعات انجام یافته نظری وابسته می باشد. در صورت مطالعات جامع تر، معیارها و نمونه مطالعات افزایش یافته، جامع و کامل تر خواهد شد.


پرواضح است که گونه شناسی پس از انتخااب مقیااس، عملکرد، دوره، ابزار گونه شناسی و موضوع انجام می گیارد و

پارامترهای ماذکور و دربردارنده ،تمام مطالعات گونه شناسانه

کااه در بخشاای از دیگاار هسااتندبساایاری فاکتورهااای دیگاار

ت مطالعات این حوزه قابل تحلیل می باشد و به عناوان ادبیاا

توجه محقار خاارج احیانا موضوع این پژوهش از انتخاب و

به عنوان علال گوناه شناسای مای تاوان گفات کاه بوده اند.

مای معماری مختلف گونه های صحیح دسته بندی و شناخت"

به شیوه دستیابی در نیز و آن از حفاات فضا، بهتر درک در تواند

زمینه گونه بندی آثاار در ".گردد واقع مفید طراحی جدید های و تااریخی آثاار حفا به توجه"اذعان داشت تاریخی بایستی

باه عناوان بلکاه اسات فرهنگای یک نیااز تنها نه آنان بررسی

مای مطارح توساعه نیازهای به و پاسخگو اقتصادی موضوعی

می توان اهاداف و به طور کلی (111، 1312)پورلمر ".باشددر در زمینااه معماااری را نتااایج حاصاال از گونااه شناساای

ماوقعیتی، مفهاومی، شاناخت فرمای، پارامترهای مرباوط باه

شکلی، ساختاری، زمانی، کارکردی، جنسای، رواباط فضاایی،

که با اساتناد باه مناابع ماورد دانستپارامترهای فیزیکی و ...

و پژوهش مطالعه این پژوهش و دیگر مراجع، قابل تحلیل اند

پیش رو برخی از آن ها را با استناد به ارزیابی دلفی خود مورد اساسا گونه شناسی به ویژه در داناش . واکاوی قرار داده است

معماری، به منظور شناخت قوت، ضاعف، فرصات و تهدیاد

دسته ای از آثار انجام می گیرد و شاید بتوان عمده ترین هدف

وفر ترین آن هاا دانسات. و م الگوآن را شناخت غالب ترین مسلم است که غالب و موفر باودن از باارزترین نشاانه هاای

وفر با شرایط محیطی و پسند مردمی است و می تواناد ارائاه

مخاطباان دارای جذابیت برایدهنده الگوهای مناسب مکان و لایکن فاکتورهاای . الگاوی بهیناه باشاد ،تر و از منظری کلی

علاوه بار اینکاه باه ط آفرینی، از منظر بسیک محیط جذابیت

نظاری، ارائاه دهناده الگوهاای مشاخص و واسطه مطالعات فاکتورهای معینی است؛ در عین حال بهره از ارزیابی دلفای و

نظر کاربران، می تواند در جهت تعریف آیتم های مختص باه

مکان مورد مطالعه گام بردارد. مسلم است که نظر متخصصین دسته بندی کلی تری را ارائه خواهد داد امر، نتایج علمی تر و

جهت نیل به فاکتورهای گونه شناسی، رویکاردی قابال که در

این پژوهش نیز در راستای دساته استناد باشد. به همین منظور

دلبااز باودن بندی تحلیل بنا که ماورد توجاه کااربر و سابب خواهد شد؛ از نظار متخصصاین معمااری مسجد در ذهن او

ناان آبهره گرفته و پارامترهای گونه بندی را با استناد باه نظار

در حالت کلی و با استناد بر جدول شاماره اتخاذ نموده است.

از منظر مقیاس، مطالعه ای در حاوزه میاناه ، مطالعه حاضر، 1

انجام می دهد. از بعُاد عملکارد، ماذهبی و پیراماون مسااجد

، به لحاظ دوره ای، نمونه های تااریخی را انتخااب و از است

نگاه ابزاری به ارزیابی دلفی و مشاهده محقار از نموناه هاا و

رفتار کاربران استوار مای باشاد. باا رویکارد موضاوعی نیاز،

نگااهی عینای باه نموناه هاا داشاته و در تحلیال دلفای نیاز، ه فاکتورهای کالبدی را از متخصصاین معمااری ساوال نماود

است.

مشخصات ارزیابی دلفیانجام ارزیابی دلفی اساسا به دو منظور کلی اخذ دیتا و استنتاج

پارامتر جدید انجام می گیرد. این پژوهش از ارزیابی دلفی در جدیاد عینای استخراج فااکتور اخذ دیتا بهره جسته و راستای

بواساطه بساط در معمااری جاذابیت برای تبیاین گونه بندی

تحقیار در ایان رویکارد .اسات به عهده محقر بوده ،آفرینیو تشاابه و تماایز می باشاد اجماع نظرات متخصصین بخش

مخااطبین ایان تحلیال، مورد توجه قرار داده است.نظرات را تاراز اول دانشاگاه هاای معمااری شماری از اساتید برجساته

کشور بوده اند که بر مبنای تخصاص در معمااری اسالامی و

نحاوه ارزیاابی بصاورت انتخاب شده اند. بخصوص مساجد

مصاحبه حضوری بوده و نتایج در دو مرحله پالایش گردیاده

متخصصاین نظرات مستقیم ،است. به واقع در مرحله نخست

و جذابیت در معماری مساجد بسطدر خصوص عوامل ایجاد

تا مهام دیدرخواست گرد یمعمار نیاز متخصصو شدهاخذ

بار مبناای گریکاد یکننده نمونه ها از زیمتما یفاکتورها نیتردسته د؛ینما یجلب توجه م زیرا که در نظر کاربر ندلباز بودن

ر مرحله دوم فاکتورهای اولیه در قالب مفااهیمِ د .ندینما یبند

کاه در اختیار متخصصین قرار گرفتاه اسات جمع بندی شده،

در معمااری بساط آفارین نظرات نهایی به عنوان مقوله هاای و نهایتاا در نظار گرفتاه شاده تحلیل دلفای محصول ،دمساج

نمونه ها بر اساس فاکتورهای گونه بنادی، دساته بنادی مای

گردند.



: مشخصات ارزیابی دلفی2جدول

تخصصصصص جامعه آماری رویکرد دلفی کاربرد دلفی فاکتور تحلیل جامعه

دلایصصل انتخصصا جامعه

مراحل پالایش نحوه انجام

موثر عوامل بر ایجاد در بسط

نمونه ها

اجماع اخذ دیتا نظرات

معماری نفر 25 اسلامی

اساتید دانشگاه های تراز اول

کشور

مصاحبه حضوری

مرحله 2

دیتای اولیه

مقوله سازی

استخراج فاکتورهای گونه بندی

معیارهایی است که اساتخراج استفاده ازملزم به گونه شناسی، ، می باشدآن نیازمند مطالعه منابع و بهره از الگوهای مشخص

لیکن هدف این پژوهش، تحلیل نمونه ها از منظر پارامترهاای

گونه بندی است و لذا مقدمه ای بر مطالعات گونه شناسانه در

رهاای مساجد تاریخی تبریز بشامار مای آیاد. نیال باه پارامت و بساط آفرینای باا رویکارد ور و لذا تحلیال نموناه هاا، مذک

انجام گرفته و ابازار مربوطاه، ارزیاابی مخاطبجذابیت برای

جماع بنادی نتاایج پاس از دلفی، در نظر گرفته شده اسات.

فارم فضاا، ،موقعیات کااربر آیاتم کلایِ شاش ،ارزیابی دلفی

فیزیاک بناا و ارتباطاات ار، جنس سااخت برخوردهای شکلی، باا به عنوان معیارهاای اصالی گوناه بنادی و خارجیداخلی

از آنجاا کاه آیاتم هاای بدسات آماد. فضاا دلبازیاستناد بر محققین پژوهش پس از تلطیاف مذکور، فاکتورهایی کلی اند؛

معیارهااا و همااه فهاام نمااودن واژگااان اسااتخراج شااده از متخصصااین، مصااادیر عیناای باارای معیارهااا در نظاار گرفتااه

به تحلیل مساجد تاریخی نبریز بر اساسو سپس ( 2)جدول

مصادیر عینی مذکور پرداخته اند.

در جمع بندی نظارات متخصصاین معمااری، موقعیات

کاربر یکی از آیتم های مدنظر در تنظیم پارامترهای گونه بندی

در نظر گرفته شد. محقر با بهره از محتوای مصااحبه، عرصاه

بندی فضای داخل و توجه به حریم کاربر را مصداق موقعیت

کاربر مای داناد. فارم فضاا پاارامتر دیگریسات کاه باه نظار

صصین می تواند در ایجاد تفاوت های گونه شناسانه موثر متخباشد و از آنجا که بحثی گسترده اسات در ساه شااخه انادازه فضا، شاکله داخلی و ساختار معماری و سازه ای تحلیال مای

گردد. تفاوت های شکلی از دیگر وجوه ایجاد تمایزهای گونه . شناسانه اسات کاه بهتارین مصاداق آن تزییناات در بناسات

مصالح به منظور تبیین جنس فضا و نورگیری به عنوان یکی از موثرترین پارامترهای دخیل در فیزیک بنا نمود می یابد. نحاوه

ارتباط گیری داخلی و خارجی نیز از نظر متخصصین معماری یکی دیگر از موارد و شاخصه هاای ماوثر در گوناه شناسای

رتبااط باا است کاه در ایان مطالعاه در دو حاوزه ورودی و ا

طبیعت مورد واکاوی قرار گرفته است.

: نتایج ارزیابی دلفی و مصادیق عینی آن4جدول

بسط آفرینی پارامترهای گونه بندی از منظر )ابزار: ارزیابی دلفی(

مصادیق عینی و ملموس )ابزار: استدلال محقق(

داخلعرصه بندی فضای موقعیت کاربر

فرم فضا

فضا اندازه

شاکله داخلی

ساختار معماری

تزیینات برخوردهای شکلی

مصالح جنس ساختار

نورگیری فیزیک بنا

نحوه و جبهه ورودی ارتباطات داخلی و خارجی

ارتباط با طبیعت


مونه های مورد مطالعهنتبریز، به منظاور شاناخت ارزیابی نمونه مساجد تاریخی شهر

بهتر مساجد این شهر انجام می گیارد. اساساا فهام مساجد و

درک چگونگی روابط آن، همچنین شناخت سناریوی حضاور

در مسجد امری ضروری است؛ چراکه علاوه بر ماهیت دانش

افزای مطالعه، به استنتاج دلایل موفقیات نموناه هاا در جلاب و جاذابیت نموناه هاا از منظر بسط آفرینی رضایت مخاطبین

کمک خواهد نمود. از طرفی تجلی مفاهیم باه عناوان وجهاه

متعالی مساجد امری مبرهن است که گونه شناسای و تحلیال

نمونه ها در یک شهر، منجر باه فهام چاارچوب هاای کالباد

بخشی به معانی نیز می گردد. مفاهیم متعالی، علیرغم اشاتراک

د. ایان امار همچنانکاه در نا های متفاوتی داردر ماهیت، نمودانسان ها نیز صادق است و با وجود فطرت یکسان، نمودهای

معماری نیز چنین است. بعضای حوزهانسانی مختلف اند؛ در

مناطر، پاسخگوی بعضی نمودهای معماراناه نیساتند کاه باه عنوان مثال می توان به بحث اقلیم اشاره نمود. در کناار اقلایم

ید عینی ترین پارامتر باشاد؛ اقتصااد، فرهناگ، جامعاه، که شا

سیاست و بسیاری آیتم های دیگر دخیل اند و لاذا مای تاوان گفت برای نمودبخشی به هر مفهومی بایستی مجموع شارایط حاکم بر مکانِ تجلی را شناخت. پرواضح است مطالعه تک به

تک پارامترهای مذکور و سپس ارزیابی آن در معماری، اماری دشوار و بعضا ناممکن است، ولیکن معماری گذشاته از آنجاا

که در شرایط حاکم، ساخته شاده اسات؛ دربرگیرناده تماامی پارامترهای مذکور می باشد. مطالعه معماری تاریخی به واقاع

یاسی، اقلیمی و چکیده شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، س

ر انجام یافته پیش رو به همین منظو ... در منطقه است. مطالعه

و به معرفی نموناه هاا از منظار پراکنادگی در شاهر، انادازه، کاراکترهای معمارانه، تزیینات و ... می پردازد. اسامی نمونه ها

اساتخراج شاده اناد و "مساجد تاریخی آذربایجان"از کتاب

تمام مساجد موجود در آن که در حال حاضر در بافات شاهر

فته اند. لیکن نزدیک به نیمی از موجودند؛ مورد تحلیل قرار گر

نمونه ها نیز در این کتاب موجود نباوده و محقار در بررسای میدانی خود به آن ها مراجعاه نماوده اسات. بناابراین جهات

معرفی بیشتر مصادیر، کتاب مذکور توصیه شده و نمونه های

تحلیلی محقر نیز در بخش بعدی، قابل شناختِ بیشتر خواهند

نمونه های اشاره شاده اجد تاریخی شهر تبریز، از بین مسبود.

و همانگونه که قابلا ه اند مورد واکاوی قرار گرفت 0جدول در نیز اشاره گردید؛ عمده تمرکز مکانی آن ها در بافت تااریخی

برخی نمونه ها یا غیر قابل دسترسی بوده بازار تبریز می باشد.

باین نموناه و یا تخریب شده اند. بنابراین مطالعاه حاضار، از

مساجد انتخااب و ماورد 04های تاریخی باقی مانده، حدود

مطالعه قرار داده است. در منابع مورد مراجعه برخی نمونه هاا

فاقد تاریخ ساخت اند و لذا در جداول تحلیلی ایان پاژوهش

نیز اشاره ای به قدمت آن ها نشده است.

مشاهده نمونه ها همانگونه که ذکر شد مشاهده نمونه ها علاوه بر دست یابی به

بسیاری مساجد که در کتب به نام آن ها اشااره نشاده اسات؛

نشان دهنده بازخوردهای رفتاری کاربران نیز می باشد. در کنار تحلیل رفتار مراجعین، شناخت فضاا و ادراک آن در صاورت

شاهده نمونه ها حضور در مکان میسر می شود که این امر با م

در این پژوهش نیز اتفاق افتاد. تحلیل فضا که بر روی پلان و در فضای دوبعدی، به طور کامل امکان پذیر نیسات؛ از نتاایج

بخش مشاهده است. به خصوص در ماورد مسااجد تااریخی

شهر تبریز از آن جا که نقشه های کامل از ایان بناهاا موجاود این ادعاسات؛ بارای فهام نیست و پلان سقف مثال بارزی بر

پلان نیز مراجعه به نمونه ها ضروری است. این امر کاه ارائاه دهنده دسته بندی ای کلی با توجه به پارامترهای گونه شناسیِ حاصل از ارزیابی دلفی است؛ ویژگی هاای مسااجد تااریخی

شهر تبریز را به روش توصیفی تحلیلی واکاوی می نماید.

تحلیل یافته ها بندی نمونه ها بر اساس حس ادراکی از منظر دسته

(5عرصه بندی )جدول آیتم نهایی در زمینه دسته بندی نموناه هاا، ارزیاابی آن هاا از

منظر عرصه بندی هاست. این امر که در مساجد تاریخی شهر

تبریز بسیار بارز است؛ در بعضی نمونه هاا صارفا باه عرصاه

ی اختصاص دارد و پس از ورود به فضای مساجد، کال عموم

فضا در معرض قلمروی همه قرار می گیرد. در این نمونه هاا یافتن فضایی برای خلوت و باخود بودن امری مشکل به نظار

می آید. در مقابل بعضی نمونه ها کاملا خصوصی اند که البته

لازمه این امر، تنهاا باودن در فضاای مساجد اسات. در ایان



: معرفی نمونه ها 4دول ج

نام مسجد تاریخ موقعیت نام مسجد تاریخ موقعیت 1 کبود 114 میدان ساعت 22 مولانا قاجار جمهوریخ

2 جامع - بازار 23 پل سنگی - چایکنار

خ جمهوری 144حدود

سال پیش 20 کلکته چی

بازار جنب جامع

3 خاله اوغلی -

25 مولانا بازار - بازاربازار جنب جامع

0 حجت الاسلام -

5 خسروشاهی - 21 اصفهانیان - خ جمهوری

خ ثقه الاسلام 21 دینه وری - بازار1211 مرمت

1 سید حمزه

1 استاد و شاگرد 102 اول خ فردوسی 21 صادقیه 1411 بازار

اول بازار 21 سید علی آقا - بازاردوره نایب السلطنه

1 شهدا

1 مقبره - بازار کفاشان 3 خونی قاجار کوچه ارک

- خ اماممیرزا سلمان حکیم

14 خلخالی قاجار بازار 31

11 اهری لر - بازار 32 میرزا رستم - خ سرباز شهید

12 کوچک قاجار بازار 33 یوسف قزوینی - محله ملاباشی

13 کوچک دلاله زن - بازار 30 الله وردی خان - کوچه باغ

10 شیخ )قره باغی( - منار0محله 35 شهید صدوقی قاجار بیلانکوه

سرباز شهید

اواخر صفوی یا زند

15 ستون 13 1215 بازار 31 بنی هاشم

11 ثقه الاسلام 1215 خ دارایی 31 امام جمعه 1255 بازار

11 میدان مقصودیه - مقصودیه 31 حاج صفرعلی - بازار

- بازارحجت الاسلام کوچک

11 سفید - خ بهار 31

خ بهار 04 حسن پادشاه آق قویونلو خ داراییمرمت قاجار

11 میل لی

24 مفید اقا 1314 فردوسی 01 دال ذال - کوچه میارمیار

21 شهیدی - بازار 02 قیزیلی - فردوسی

ها، فضا، کاملا فضای شخصی تلقی می شود کاه بعضاا نمونه

حتی با آمدن یک نفر، احساس تجاوز به حاریم شخصای باه

انسان دست داده و فضا نه تنها از خصوصی بودنِ مطلر خارج می شود؛ بلکه در عمومی بودن نیز دچار اخاتلال مای گاردد.

چرا که ابعاد این نمونه ها درخور عرصه شخصی اسات و ناه

مساجدی که محقر در این بخش نام تلفیقی بار آن هاا بیشتر.نهاده، نمونه هایی هستند که هم فضای خلوت و هام فضاای

عمومی در آن ها به چشم می خورد. لیکن نمونه های تلفیقی مطلوب، مساجدی هستند که عرصه بنادی آن هاا مزیتای بار

مطلوبیت این مساجد بشمار می آید و یکی از آیتم های اصلی


: دسته بندی نمونه ها بر اساس عرصه بندی4 جدول

حسن پادشااه، شاهید صادوقی، الله وردی خان، میرزا سلمان حکیم، خونی، دینه وری، پل سنگی، میل لی، سفید، اهری لر، استاد و

شاگرد، سید حمزه، خاله اوغلی

عمومی

حجت الاسالام کوچاک، مولاناا، کوچاک دلاله زن

خصوصی

صافرعلی، میارزا رساتم، اصافهانیان، حاج مولانا بازار، مفید اقا، میدان مقصودیه، شیخ

)قره باغی(، خسروشاهی

تلفیقی

جامع، کلکته چی، دال ذال، امام جمعه، بنی هاشاام، یوسااف قزویناای، سااید علاای آقااا،

ساتون، 13صادقیه، شهیدی، ثقاه الاسالام، کوچک، خلخاالی، مقباره، شاهدا، حجات

الاسلام، کبود، قیزیلی

تلفیقصصصصصی مطلو

در بسط آفرینی و جذاب بودن فضا دسته بندی مای شاود. در

فضاهای کناری، ساکوها، حجاره این نوع نمونه ها که عمدتا

ها، طاق های از بین برنده قناسی مسجد و ... جزو عرصه های

خصوصی آن ها محسوب می گاردد؛ اطاراف ساتون هاا نیاز بوجودآورنده حریم برای کاربران اسات. پرواضاح اسات کاه

مساجد با اندازه بزرگ به جهت وساعتِ امکاان خلار فضاا،

دی بشمار خواهناد آماد، نمونه های موفقی در زمینه عرصه بنلیکن برخی نمونه های با اندازه کوچک و یاا متوساط نیاز در

این امر به نحو احسن عمل می نمایند. بطوری کاه حتای مای

توان مطلوب ترین نمونه در زمینه عرصه بندی را مرباوط باه

مسجد کبود دانست که در گروه اندازه ای متوسط جاای دارد.

ت کاه در ماورد دساته بنادی از ذکر این نکته نیز ضروری اس

منظر عرصه بندی، نظرات جامع مربوط به کاربران خواهد بود

تواناد و به دلیل ادراکی بودنِ بحث، نظر صارفِ محقار نمای کامل و کافی باشد و لذا تحلیل این بخش حاصل تلفیار نظار

باشاد. در کاربران، تحلیل رفتار آن هاا و مشااهده محقار مای

ای عمااومی بااا رنااگ قرمااز و عرصااه هاا 5جاادول شااماره بندی خصوصی به رنگ سبز نشان داده شده است. عرصه

(6 بندی نمونه ها بر اساس اندازه )جدولدستهتمامی نمونه های مشاهده شده، از نظار انادازه در ساه گاروه

بزرگ، متوسط و کوچک دسته بندی می شوند. معیاار انادازه،

سطح نمونه هاست و لذا حجم و ارتفاع در آن، درنظر گرفتاه

در این اندازه مندی که تعریف محادوده هاای آن نشده است.

کوچاک مساجد بازرگ و با استدلال محقر انجام یافته است؛

به راحتی قابل تفکیک اند. لیکن اندازه متوسط کاه باه عناوان



: دسته بندی نمونه ها بر اساس اندازه9جدول

جامع، حجت الاسلام، استاد و شاگرد، شاهدا، ستون، ثقه الاسلام، 13مقبره، شیخ )قره باغی(،

میدان مقصودیه، شهیدی، صادقیه، امام جمعه، قیزیلی

بزرگ

مدول 21بالاتر از

کبود، خاله اوغلی، خسروشاهی، سید حمازه، خلخااالی، ساافید، پاال ساانگی، کلکتااه چاای، مولانای بازار، دینه وری، سید علی آقا، خونی،

یوسف قزوینی، حاج صفرعلی متوسط

مدول 21 تامدول 9

اهری لر، کوچک، کوچک دلاله زن، میل لای، اصفهانیان، میرزا سلمان حکیم، مفید اقا، مولانا،

میرزا رستم، الله وردی خان، شاهید صادوقی، بنی هاشم، حجات الاسالام کوچاک، حسان

پادشاه، دال ذال

کوچک

مدول 9تک مدول تا

حد واسط دو گروه عمل می نمایناد؛ مسااجد و نموناه هاای

دهاناه آن هاا مشاابه چهار و یا شش ستونی هستند که اندازه

نمونه های دیگر می باشد. به عبارتی، مساجد این گروه نه آن چنان بزرگ اند که در نگاه اول قابال تشاخیص باشاند و ناه

آنچنان کوچک اند که به محض ورود، فضا، خصوصای درک شود. می توان گفت این نمونه ها در صورت شبساتانی باودن

ناه هاا معیاار سانجش، ستون اند و در بقیه نمو 1و 0حاوی

. به واقع همترازی سطح نمونه با مساجد مشابهِ شبستانی استاگر فضای محصور بین چهار ستون، یاک مادول در مسااجد

12و یاا 1شبستانی به شمار آید؛ نمونه های با اندازه متوسط،

مادول 1مدوله اند. مساجد گروه اندازه ای کوچک، کمتار از مدول دارند. ذکار ایان 12لاتر از داشته و نمونه های بزرگ با

مدوله بودن و یا به عبارتی دیگر وجود 1نکته ضروریست که

ستون در شبستان نمونه ها، مابین گروه اندازه ای متوساط و 0

کوچک مشترک است. علت این اختلاف در وجود فضااهایی

در مجاورت دیوارهاای مسااجد اسات کاه خاارج از دهاناه

ا بوده و به عنوان ساکو یاا حجاره تعریف شده مابین ستون ه

مورد استفاده می باشد. در این نمونه ها هرچند مدول مساجد مشابه گروه اندازه کوچک است، لیکن سطح نمونه بزرگ تار

بوده و فضای بیشتری برای استفاده فراهم می آورد.

دسته بندی نمونه ها بر اساس شاکله داخلی (7)جدول

و فرم کلی پلان که تاثیر مستقیمی در حاال و هاوای مساجد

دارد؛ در نمونه های مختلف، متفااوت اسات. بسط آفرینی آن نمونه ها نه بر اساس فرم پلان، بلکه بر اساس فرم ادراک شده

داخلی، در نظر کاربر ارزیابی می شوند. قبله و جهات گیاری

به آن تااثیر مساتقیم در طبقاه بنادی فارم دارد. مسجد نسبت

نمونه های ارزیابی شده یا کاملا مربع شکل ادراک می شوند یا

حالتی میانی داشته مربع مستطیل اند، یا طولی اند و در راستای قبله طراحی شده اند و یا طولی در جهت عمود بار قبلاه اناد.

کاه باا تنها نمونه طولی در راستای قبله مساجد جاامع اسات

خاصای در عباادت ایجااد ساختار منحصربفرد خود، احساس

توان گفت بادترین وضاعیت ادراکای مرباوط باه کند. میمی


: دسته بندی نمونه ها بر اساس شاکله داخلی4جدول

سید حمزه، مولانا بازار، دیناه وری، سافید، استاد و شاگرد، شیخ )قره باغی(، کلکته چی،

خسروشااهی، پال سانگی، حاج صفرعلی، ستون، ثقه 13حجت الاسلام، شهدا، مقبره،

الاسلام، میدان مقصودیه، شهیدی، صاادقیه، امام جمعاه، قیزیلای، کباود، خالاه اوغلای، خلخالی، خونی، اهری لر، مفید اقا، مولانای

بازار، حسن پادشاه

مدول مربع مستطیل

میرزا سلمان حکیم، الله وردی خان، کوچک، مولانا، بنی هاشم، یوسف قزوینی، میل لای،

اصفهانیان، دال ذال

مربع

جامع

کشیدگی طولی)قبله در عرض(

شهید صدوقی، سید علی آقا، میارزا رساتم، حجت الاسلام کوچک، کوچک دلاله زن

کشیدگی عرضی)قبله در طول(

طول آن هاا واقاع اسات. در نمونه هایی است که محراب در

این حالت دید در هنگام عبادت بسته به نظر می رساد و اوج

گیری بسط فضا در مقابل عبادت کننده درک نمی شاود. مای

توان گفت در این گاروه از نموناه هاا، تنهاا مساجد حجات

الاسلام کوچک است که به دلیال ورودی از قبلاه، باه عناوان آن، وضاعیت نامناساب پارامتری مضاف بر عرضی بودن فارم

تری دارد.

دسته بندی نمونه ها بر اساس ساختار معماری (8)جدول

نمونه مساجد تاریخی شهر تبریز را مای تاوان در ساه گاروه

شبستانی، طاقی و گنبددار تقسیم بندی نمود. منظور از مساجد

ستون و گنبد 0شبستانی نمونه هایی هستند که از تکرار مدول

کوچک فراز آن ها تشکیل شده اند. مساجد طاقی نیز از به هم

ی نموده اناد و پیوستن طاق ها، فضای اصلی خود را سامانده

مساجد گنبددار نمونه هایی هستند که وجود گنباد در آن هاا

شاخص است، خواه ساختار طاق و گنبد داشته باشند و خاواه

چیدمان آن ها همچون نموناه هاای شبساتانی باشاد. در ایان

نمونه ها، امر شاخص وجود گنبد اسات و هماین امار سابب ده اسات. دسته بندی آن ها در گروهی مخصوص به خود شا

به دلیل مرمت که لازم بذکر است ساختار مسجد حسن پادشاه

به نظار ؛کاملا متفاوت با ساختار اصلی، قابل تشخیص نیست

گنباد 1می رسد جزو نمونه های شبساتانی باا ساه ساتون و

کوچک باشد.

(9دسته بندی نمونه ها بر اساس تزیینات )جدول ساجد تاریخی شهر تبریز، ساختاری ساده و بی تازیین عموم م

دارند. لیکن از آن جا که در غالب نمونه هاا، گنباد شاخصای



: دسته بندی نمونه ها بر اساس ساختار معماری4جدول

خاله اوغلی، حجت الاسلام، ، استاد و شاگرد، ساتون، ثقاه 13شهدا، مقبره، خلخالی، شایخ،

الاسلام، میدان مقصاودیه، شاهیدی، مولاناای بازار، دینه وری، صادقیه، سید علی آقا، یوسف قزویناای، خسروشاااهی، ساافید، پاال ساانگی، اصفهانیان، میرزا سلمان حکیم، اللهوردیخاان،

عاه، دال ذال، قیزیلای، شهیدصدوقی، امام جم خونی

حسن پادشاه

شبستانی

جامع، میرزا رستم، کوچک دلاله زن، حجات الاسلام کوچک، مفیدآقا

طاقی

اهری لر، کلکته چی، حااج صافرعلی، کباود، کوچک، مولانا، سید حمزه، بنی هاشم، میل لی

گنبددار

وجود ندارد؛ با تزیین مدولی، سعی در القای حاس گنبدخاناه

به ساختار مساجد داشته اند. در جهت تحقر این امر، یا مدول کاربندی تزیین شده است و یا در مدول محاراب، در میانی با

کنار تاکید بر محراب و راستای قبله، حس گنبد اصالی ایجااد

دارای تازیین شده است. در سه نمونه نیز کل دهاناه محاراب است که حتی اگر تزیینات مذکور بسایار سااده باشاد؛ هادف

اصلی متفاوت نمودن این دهانه با باقیِ دهانه های مسجد بوده

است. برخی نمونه ها که انگشت شامارند؛ صارفا در جاداره های خود دارای تزیین اند که بعضا با چیدمان متفاوت آجری

به طور کامال از تزییناات میسر می گردد. برخی نمونه ها نیز

بهره جسته اند که از کاربندی های کلی بنا )اهری لر، کوچک،

مولانا، حاج صفرعلی( تا چیدمان تزیینی سقف )بنای هاشام،

میل لی(، کاشیکاری کل بنا )کبود( و رنگ پردازی ها و سنگ

نوشاته هاای مختلاف )سااید حمازه(، در نوساان مای باشااد. یز قابال مشااهده اسات؛ برخای همانگونه که در این جدول ن

نمونه در ذیل چند آیتم مطرح می شوند و این به این معناست

که نمونه موردنظر شامل تزیینات از تمام آیتم های مذکور می باشد. به عنوان مثال مسجد قیزیلای در مادول محاراب خاود

صرفا از کاربندی ساده به عنوان تزیین استفاده نموده و بنابراین

دو ردیف کاربندی ساده و تازیین مادول محاراب در ذیل هر گنجانده شده است.

(21دسته بندی نمونه ها بر اساس مصالح )جدول

مساجد تاریخی شهر تبریز، عموماا سااختار آجاری دارناد و

مشخص است که به لحاظ مرمتی، مصالح یکسان و یکدسات

همین امر به ساادگی آن هاا و برای آن ها انتخاب شده است.درک بهتر کمک می نماید. چرا که بافت آجری با ستون هاای

سرستون تراش خورده، در همه نمونه هاا ثابات سنگیِ دارای

است. لیکن برخی نمونه ها با انتخاب آجرکاری سه سانت در کنار باقی مصالح، ساختاری تلفیقی باه خاود گرفتاه اناد کاه

مونه ها بر اساس تزیینات: دسته بندی ن 6جدول


میدان مقصودیه، سفید، حجت الاسلام کوچک، حسن پادشاه،

کوچک دلاله زن ساده بی تزیین

حجت الاسالام، خسروشااهی، استاد و شااگرد، شاهدا، مقباره، خلخالی، ثقه الاسلام، شاهیدی، مولانا بازار، سید علی آقا، میارزا ساالمان حکاایم، امااام جمعااه،

شهید صدوقیقیزیلی،

کاربندی ساده

کبود، سید حمزه، اهری لر، کوچک، میل لی، تزیینات در مفید اقا، مولانا، بنی هاشم، حاج صفرعلی

کل بنا

حجاات الاساالام، خسروشاااهی، اسااتاد و

ستون، 13شاگرد، مقبره، شیخ )قره باغی(، شهیدی، پل سنگی، مولانا بازار، صاادقیه،

میرزا رستمخونی، قیزیلی،

تزیین مدول محرا

خاله اوغلی، دینه وری، صادقیهتزیین دهانه محرا

جامع، کلکتاه چای، اصافهانیان، یوساف قزوینی، الله وردی خاان، دال ذال، شاهید

صدوقی

تزیین مدول میانی

حجت الاسلام کوچک، سید حمزه، اماام

جمعهتزیین جداره

نمونه ها بر اساس مصالح: دسته بندی 15جدول



جامع، خاله اوغلای، حجات الاسالام، اساتاد و شااگرد، شاهدا، مقباره، ساتون، ثقاه الاسالام، میادان مقصاودیه، 13خلخالی، اهری لر، شایخ،

شهیدی، کلکته چی، مولانای بازار، دینه وری، صادقیه، ساید علای آقاا، کوچاک، میرزا رستم، یوسف قزوینای، حااج صافرعلی، خسروشااهی،

کوچک دلاله زن، سفید، مولانا، پال سانگی، اصافهانیان، میارزا سالمان حکیم، اللهوردیخان، شهیدصدوقی، امام جمعه، حجت الاسلام کوچک،

دال ذال، قیزیلی، میل لی، مفیدآقا

سنتی

تلفیقی حسن پادشاه، خونی

خاص کبود، سید حمزه، بنی هاشم

متفاوت تر از دیگر مساجد به چشم می آید. سه نمونه کباود،

سیدحمزه و بنی هاشم نیز با بکارگیری مصالح و رنگ پردازی متفاوت، در بین دیگر نمونه ها، ساختاری منحصربفرد به خود

اختصاص داده اند.

(22دسته بندی نمونه ها بر اساس نورگیری )جدول مساجد تاریخی در شهر تبریز، بارزترین نمونه هایی هساتند که نورگیری سقفی و یا مرتفع در شبستان آن ها، قابل توجه

است. این نوع ناورگیری، جلاوه خاصای باه معنویاتِ ایان

مساجد می بخشد و شبستان آن ها را دارای حاال و هاوای مای گرداناد. مای تاوان گفات هرچاه و دلبازتر روحانی تر

ری اریف تر می گردد؛ یعنی بازشوها کوچک و تعداد نورگی

آن ها بیشتر می شود؛ نمادپردازی در مسجد بیشتر از حالتی

می گردد که بازشوها بزرگ اند و نوردهی به فضای داخل به صورت کلی انجام می گیرد. در قریب به اتفااق نموناه هاا،

نموناه 13بازشوی سقفی در نورگیری موثر اسات و صارفا

ی بازشوی فقط جداره ای هستند. باقی مساجد نورگیری دارا

تلفیقی دارند و موفار تارین آن هاا در ناورگیری ساقفی و

شمالی یا جنوبی است. در مساجد با اندازه بزرگ، از آنجا که

سطح بیشتری برای استفاده کاربر وجود دارد؛ نورگیری های

بدنااه، عمومااا زیاااد مااورد توجااه نیسااتند و فضااا بواسااطه

شوهای سقفی، نور اصلی خود را بدست می آورد. لازم به بازذکر است رعایت ارتفاع در بازشوی تماامی جاداره هاا، در

غالب نمونه ها به چشم می خورد و در واقاع نمودهاایی از بازشوی سقفی بشمار مای آیناد. مای تاوان گفات اکثریات مساجد تاریخی در شهر تبریز بخاوبی باه حاس حاصال از

واقف اند و این امر را در کالباد خاود نمایاان نورگیر مرتفع کرده اند. لیکن نمونه هایی نیز وجود دارند که بازشوی آن ها

بسان پنجره ای کامل است و ابعاد و ارتفاع آن ها از زمین، با

نورگیری زیاد و ارتباط دهی کامالِ داخال و بیارون، حاریم

داخل مسجد را دچار اختلال مای نمایناد. مسااجد یوساف زوینی، اهاری لار، دال ذال، میارزا سالمان حکایم، شاهید ق

صدوقی و ... مثال هایی از این نمونه ها هستند که می تاوان

در ستون نورگیری های صرفا بدنه ای، نام آن 11در جدول

ها را مشااهده نماود. لازم باذکر اسات در ایان ساتون هاا

مساجدی نیز هستند که بازشوی آن ها بدنه ای بوده لیکن با

داشتن ارتفاع زیاد در حد نورگیری هاای ساقفی عمال مای

نماینااد. لازمااه درک کاماال حااس حاااکم باار فضااا از منظاار

نورگیری، حضور در مکان است و لذا توضیح و تفسیر نحوه کلامی در حد تئوری خواهد بود. نورگیری مساجد،

اس نورگیری: دسته بندی نمونه ها بر اس11جدول


میرزا سلمان حکیم، الله وردی خان، بنی هاشام، شهید صدوقی

جنوبی

شمالی میرزا رستم، اصفهانیان، میل لی

سید علی آقا، یوسف قزوینی، خلخاالی، اهاری لر، مفید اقا، حسن پادشاه

شرقی غربی

سقفی کوچک، حجت الاسلام کوچک

استاد و شاگرد، حجات جامع، دینه وری، سفید، الاسلام، شهدا، مقباره، شاهیدی، صاادقیه، اماام

جمعه، خاله اوغلی

-سقفی شمالی -سقفی جنوبی

دال ذال، مولانا، سید حمزه، مولانا باازار، شایخ )قااره باااغی(، کلکتااه چاای، حاااج صاافرعلی،

ستون، ثقه الاسلام، 13خسروشاهی، پل سنگی، خونی میدان مقصودیه، قیزیلی، کبود،

تلفیقی

: دسته بندی نمونه ها بر اساس ورودی12جدول



خسروشاهی، پل سنگی، بنی هاشام، حجات الاسلام کوچک

جنوبی)روبه نمازگزاران(

13جااامع، حجاات الاساالام، شااهدا، مقبااره، ستون، ثقه الاسلام، میدان مقصودیه، شهیدی، صادقیه، اماام جمعاه، قیزیلای، کباود، خالاه اوغلی، خلخالی، دینه وری، ساید علای آقاا، خونی، یوسف قزوینی، اهاری لار، کوچاک دلاله زن، میل لی، مفید اقا، مولانا، اصفهانیان، میرزا رستم، امام جمعه، حسان پادشااه، دال

ذال

شمالی)پشت به نمازگزاران(

استاد و شاگرد، شیخ )قره باغی(، سید حمزه، مولانا، حااج صافرعلی، کلکته چی، کوچک، میرزا سلمان حکیم

غربی )میانه مسجد(

سید حمزه، مولانای بازار، دینه وری، سافید،

الله وردی خان، شهید صدوقی

شرقی )میانه مسجد(

دسته بندی نمونه ها بر اساس نحوه و جهت ورود به

(21فضای داخلی مسجد )جدول معیار بعدی برای ارزیابی نمونه هاا از منظار بساط آفرینای و

جذابیت حاصل از آن، دسته بندی آن ها بار اسااس ورود باه فضای اصلی مسجد است. این آیتم در حس فضا بسیار ماوثر

واقع می شود و نمونه های با ورودی در جبهاه قبلاه، تمرکاز

واقاع کمتری داشته، حس معنوی کمتری ایجاد می نمایند. باه

عبور و مرور سبب، ایجاد اختلال در ذهن کاربر مای گاردد و

می توان گفت مساجد با ورودی های در بدنه روبروی قبله که در واقع پشت به عبادت کنندگان قرار می گیرد؛ موفر تر مای

باشند.

همانگونه که مشاهده می شود اکثر نمونه های تاریخی در

ت سار نماازگزاران، نموناه شهر تبریز، با تعبیه ورودی از پشا

از این منظر تعریف مای شاوند. از باین تماامی ی های موجه

مسجد، ورودی از مقابل دید دارد و می توان 0نمونه ها، فقط

نمونه دچار مشکل به نظر می رساند، چارا 0گفت صرفا این

که نمونه های با ورودی غربی و شرقی نیز آنچنان در تمرکاز

جاد نمی نمایند. حاکم بر فضا، اختلال ای

دسته بندی نمونه ها بر اساس دارا بودن حیاط (23)جدول

داشتن و یا نداشتن حیاط تااثیر بسازایی در ارتبااط مساجد و بساط آفرینای فضاا و کاربران آن با طبیعت دارد. این امار در

درک قدسی بودن فضا بسیار موثر واقاع مای شاود، چارا کاه

طبیعت به عنوان آیه ای الهی در معرض دید مخاطبین قرار می

گیرد و آنان پیوسته با عظمت الهی مواجه می شوند. این مساله


: دسته بندی نمونه ها بر اساس حیاط 14جدول

جامع، خالاه اوغلای، حجات الاسالام، ساید حمزه، استاد و شاگرد، شهدا، مقبره، خلخالی،

ستون، ثقه الاسلام، میدان 13اهری لر، شیخ، مقصودیه، شهیدی، کلکته چی، مولانای بازار، دینه وری، صادقیه، سید علی آقا، میرزا رستم، یوسف قزوینی، بنی هاشم، حااج صافرعلی،

هی حسن پادشاه، خسروشا

حیاط دار

کبود، کوچک، کوچک دلاله زن، سفید، میال لی، مفیدآقا، مولاناا، پال سانگی، اصافهانیان، خونی، میارزا سالمان حکایم، اللهوردیخاان، شهیدصدوقی، امام جمعاه، حجات الاسالام

کوچک، دال ذال، قیزیلی

بدون حیاط

خداوند در مسجد بیشاتر باشاد گردد احساس حضور سبب می

و معنویت فضا بیشتر گردد. در شاهر تبریاز برخاورد باا مسااله حیاط امری جدی نیست و عموم حیاط ها نه به معناای ارتبااط با طبیعت بلکاه صارفا باه منزلاه فضاایی بارای ناوردهی و یاا قرارگیری سرویس بهداشتی و یا وضاوخانه کااربرد دارناد. در

ه عنوان ورودی محسوب مای شاوند و در برخی نمونه ها نیز بحالت کلی می توان گفات جنباه کااربردی حیااط در مسااجد تاریخی شهر تبریز بسیار بیشتر از ایجاد احساس معنوی اسات. بطوری که می توان ادعا نمود در نگاه نخست وجود حیااط در بسیاری نمونه ها به چشم نمای آیاد، لایکن در تحلیال آن هاا،

ی حیاط دار و بدون حیاط تقریبا یکسان بدسات تعداد نمونه هامی آید که علت این امر در فرعی بودن فضای حیاط نسبت باه سایر کاربری ها در مساجد تاریخی شهر تبریاز اسات. باا ایان حال تمام این نمونه هاا هرچناد حیااطِ فقاط چناد مترمربعای دارند، جزو مساجد حیااط دار دساته بنادی شاده اناد. از نظار

تنها چند نمونه با دارا بودن حیاط توانسته اند مقصاود از محقر، ارتباط با طبیعت را از منظر بسط آفرینای در حاین عباادت، باه منصه اهور برسانند که می توان به مسجد حااج صافرعلی باه عنوان نمونه، اشاره کرد. حیاط در این نموناه در جبهاه جناوبی

فع تعبیه شده کاه قرار دارد و در طرفین محراب دو بازشوی مرتشاود کاه باه نظار درختان موجود در حیاط از آن ها دیاده مای

رسد مقصود اصالی از طراحای حیااط در مساجد، نیال باه می همین احساس باشد.

جمع بندی تحلیل یافته ها و

باا همانگونه که قبلا نیز اشاره گردید معیارهای گونه شناسای، از کااربران بارای جذابیتبسط آفرینی فضا و ایجاد استناد به

تا نمونه گردیدهسعی است و شدهاسنتاج طریر ارزیابی دلفی ماورد توجاه ،ها بر اساس فاکتورهاایی کاه در نگااه نخسات

گونه استنتاج پارامترهای .شوند تحلیلد؛ نکاربران قرار می گیرموقعیات کااربر، فارم از منظار نمونه های مورد مطالعهبندی

فضااا، برخوردهااای شااکلی، جاانس ساااختار، فیزیااک بنااا و ارتباطات داخلی و خارجی انجام یافته و عینی سازی مصادیر توسط محقر منجر به تحلیل عرصه بندی فضای داخل، اندازه فضااا، شاااکله داخلاای، ساااختار معماااری، تزیینااات، مصااالح،

طبیعت در نموناه نورگیری، نحوه و جبهه ورودی و ارتباط بانشان مای دهاد اکثار مسااجد جمع بندی یافته هاها گردید.

مادنظر به لحااظ گاروه بنادی انادازه ایِ تاریخی شهر تبریز محقر، پراکندگی متعادلی دارند. در اکثر نموناه هاا ورودی از جبهه پشت نمازگزاران بوده و فرم داخلی آن ها مادول مرباع

نمونه ها در کنار جداره هاا، مستطیل دارد. نورگیری در غالبحتما ساقفی نیاز مای باشاد. معمااری داخلای اکثار مسااجد

از منظر تزییناات غالباا سااده اناد. تاریخی، شبستانی است و مصالح آن ها عمدتا سنتی به معنای آجر نیم پخت و سنگ در

بعُاد دار هساتند و از ستون ها می باشد. غالبا نمونه ها حیاط (1تصویربشمار می آیند. ) مطلوب، تلفیقی عرصه بندی



: جمع بندی شناخت مساجد تاریخی شهر تبریز1 تصویر


یریگجهینت

نقاش ،یاسالام یدر شهرها نیادیمساجد به عنوان ساختار بن

آن یها تیانسان و فعال یبه ابعاد زندگ یدر نظام بخش یمهم رانیا ا یاسالام یشاهرها نیاز کهان تار یکی زیها دارند. تبر

قاعده مستثنا نبوده و وجود مسااجد در بافات نیاست که از ا

اسات. از اریا د نیا مردم ا اتیآن، چارچوب بخشِ ح یشهر

یخیتاار ریشاهر، مصااد نیموجود در ا یتمام نمونه ها انیم

از شاتر یدر آن ها ب نیمخاطب یپرکاربرترند و احساس ماندگار

یبافات، شاناخت کاراکترهاا نیا ا شاور مساجد است. گریدعلال رونار آن یرا به منظور واکااو یخیمعمارانه مساجد تار

ماورد از 02 لیتحل یپژوهش در راستا نیو ا هها لازم گرداند

پرداختاه آن هاا یبه گوناه شناسا ز،یشهر تبر یخیمساجد تار است.

بسط آفرینی می توان استخراج پارامترهای در حالت کلی

که بواسطه ارزیابی دلفی بدست معماری مساجد را و جذابیت

آمد و منجر به دسته بندی نمونه های تاریخی در تبریز گردید، بساط گفت بارای می توان این پژوهش دانست. نتیجه اصلی

و مطلوبیت بیشتر معمااری مسااجد، چنانچاه هادف، آفرینی

رعایات مادول الگوگیری از نمونه های تاریخی شاهر باشاد؛

مربع مستطیل با کشیدگی در راستای قبله، نورگیری سقفی که سبب ورود پرتوهای باریکی از نور باشد؛ سااختار شبساتانی،

بهره از مصالح سنتی، داشاتن حیااط باه منظاور درگیاری باا

طبیعت در حاین عباادت، ورود باه عرصاه داخلای از جبهاه

الی و پشت به جهت قبله و بهره از عرصه های خصوصی شم

و عمومی به طور همزمان در معماری مسجد که اندازه بازرگ

یکی از راهکارهای آن است؛ بسیار راهگشا خواهد بود. چارا اثبات شده اسات ،که جذابیت نمونه های تاریخی بر مخاطبین

باه آن ها الگوهای ماذکور را بندیگونه تحلیل پارامترهای و

ارائه می دهد. موفر لحاظ معماری و طراحیاز آنجا که این پژوهش به منظاور اساتخراج پارامترهاای

گونه بندی انجام یافته است؛ مطالعه پیرامون نمونه های بیشتر،

گونه بندی بر اساس پارامترهای متنوع تر، تحلیل پارامترهاای

شناسی گونه بندی در نمونه های معاصر و بطور دقیر تر گونه نمونه ها که می تواند از نتاایج ایان پاژوهش بشامار آیاد؛ از

پیشنهادات این مطالعه برای دیگر پژوهشگران است.

: جمع بندی تحلیل نمونه ها بر اساس پارامترهای گونه بندی14جدول

مصادیق عینی پارامترهای گونه بندی

تعداد

دسته

دسته

شاخص

تعداد نمونه

دسته شاخص

موقعیت کاربرتلفیقاااااااای 0 عرصه بندی فضای داخلی

مطلوب

نمونه 11

فرم فضا

نمونه 15 کوچک 3 اندازه

نمونه 21 مربع مستطیل 0 شاکله داخلی

نمونه 21 شبستانی 3 ساختار معماری

نمونه 11 ساده 1 تزیینات برخوردهای شکلی

نمونه 31 سنتی 3 مصالح جنس ساختار

نمونه 21 سقفی تلفیقی 0 نورگیری فیزیک بنا

ارتباطات داخلی و خارجی

نحوه و جبهاه ورودی باه فضاای داخلی

نمونه 21 شمالی 0

نمونه 25 حیاط دار 2 ارتباط با طبیعت

مشاهده، تحلیل رفتار کاربر استدلال محقر ارزیابی دلفی روش تحلیل



منابع نقشاه هاای ذهنای و تصااویر ثبات روشهای تطبیقی بررسی و مدل ها . گونه شناسی1310فرهنگ مظفر و مصطفی بهزادفر. اسدپور، علی و محسن فیضی و

.22-13: 23. باغ نظرمحیط. از شناختی

. اسالام از بعد ایران نامه تاریخ. دوره این در تاریخی های نقشه تحول سیر بر استناد با قاجار دورۀ در تبریز شهر فضائی ساختار بررسی. 1313بلیلان اصل، لیدا.

1 :51-14 .

.131-111: 101. مسکن و محیط روستا. 51خاله سرا موردی: روستای تالش، نمونه شهرستان سنتی خانه های شناسی . گونه1313پورلمر، سعید حسن.

: 0 طارح و نمااد معمااری. گونه شناسای در نیادیب تفکرات و تعاریف بر . مروری1311پورمحمدی، محمدرضا و میرستار موسوی صدر و سیروس جمالی.

13-25.

.هنر اسلامی :تهران .شیوه های معماری ایران .1311 .پیرنیا، محمد کریم

.دانشگاه علم و صنعت ایرانتهران: .آشنایی با معماری اسلامی ایران .1311 ._______

.معمار -نشر پژوهنده :تهران .سبک شناسی معماری ایران. 1314._______

: 3شاماره – نوزدهم دوره. شهرسازی و معماری - زیبا هنرهای. تبریز شهر ساختار در کبود مسجد منزلت بازشناسی. 1313. نیا نصیریو پیمان عیسی حجت،

11-10 .

جاامع ،مساجد تبریاز کباود تیموریان )مساجد دوره مهم مسجد سه در اقلیم تاثیر نحوه و . بررسی1310. صارمی نایینی داود ، کبری ونژاد یاسوریحسنقلی

. یزد، ایران. همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایرانیزد(. جامع مسجد گوهرشاد،

نشاریه علمای . تاریخی متون و اسناد اساس بر( کبود مسجد (تبریز مظفریه عمارت مجموعه تصوری بازسازی. 1313. ابراهیمی نژادو احد فرزین پرست، حر . 10-11: 1 شماره - دوم سال. هنر پژوهشترویجی

مطالعاات . گونه شناسی مزارهای اسلامی در ایران، بر اساس مفااهیم قدسای تشابیه، تنزیاه، جماال و جالال. 1311حمزه نژاد، مهدی و صبا خراسانی مقدم. .121-141: 2. معماری ایران

های پژوهش. قدسی مفاهیم از استفاده با ایران در مساجد ورودی مفهومی شناسی گونه. 1312حمزه نژاد، مهدی و عبدالحمید نقره کار و صبا خراسانی مقدم.

.142-11: 1. اسلامی معماری

.02-21: 01. شهرسازی و معماری. رشت شهر قدیم بافت های خانه ناسیش گونه. 1311خاکپور، مژگان و مجتبی انصاری و علی طاهرنیان.

.112-145: 1. هویت شهرشهری. بافت شناسی گونه بر موثر های شاخص . تدوین1311ذاکر حقیقی، کیانوش و حمید ماجدی و فرح حبیب.

.22-1:1. هنرکیمیای . وسطا قرون مسیحی هنر تفسیر در شناسی گونه کاربرد. 1312ربیعی، هادی.

.15-1: 1. آرمان شهرگلستان. استان مسکونی معماری کارکردی-کالبدی ساختار شناسی . گونه1314سلطان زاده، حسین و مازیار قاسمی نیا.

ماه کتاب(. ق .ه 1211 سال به قاجار فتحعلیشاه فرمان) تبریز جامع مسجد سردر کتیبه هنری و تاریخی ابعاد بررسی. 1312. شاهمندیو اکبر شهاب شهیدانی،

. 15-51: 114. هنر

.10-11: 1. هویت شهراصفهان. در قاجار دوره خانه شناسی . گونه1311قاسمی سیچانی، مریم و غلامحسین معماریان.

تحلیلی مدل از استفاده با شرقی آذربایجان استان شهری های پارک شناسی گونه بر تحلیلی. 1314قربانی، رسول و محمدرضا پورمحمدی و مجید بهشتی روی.

.31-11: 1. ای منطقه و شهری های پژوهش و مطالعات. گرانز

.دنیای نو :تهران .گونه شناسی )تیپولوژی( اولیه .1311 .کاتالدی، جان کارلو

. 20-5: 1. ایران معماری مطالعات. تبریز کبود مسجد معماری شناسی ریخت. 1313. پیرویو مهناز مظاهریانو حامد باقر محمد صابر، کبیر

.111-141: 04. ادبی پژوهی متن. خطی نسخ اصالت تعیین در شناسی گونه کاربرد. 1311کمائی فرد، سعیده.

. 31-21: 31. هنرهای زیبا. تحلیلی بر گونه شناسی معماری بادگیرهای یزد و یافتن گونه بهینه کارکردی. 1311محمودی، مهناز و سید مجید مفیدی.

دوره در ایران معماری اجزای و عناصر -شناسی گونه ی مطالعه. 1314محمدی، مریم و جواد نیستانی و سید مهدی موسوی کوهپر و علی رضا هژبری نوبری.

.140-13: 1. باستان شناسی ایران. ساسانی

.141-11: 01. معماری و شهرسازی. ایران معماری در کاربندی هندسی ساختار تدوین و شناسی گونه. 1314محمدیان منصور، صاحب و سینا فرامرزی.

. 01-31: 12. (اوقاف سازمان) اسلامی معارف: کلام و فلسفه. تبریز معمور مساجد از برخی. 1354. جواد محمد مشکور،

http://jfa.iust.ac.ir/browse.php?mag_id=4&slc_lang=fa&sid=1

http://jfa.iust.ac.ir/browse.php?mag_id=4&slc_lang=fa&sid=1


. تجسامی هنرهاای - زیبا هنرهای. تبریز جامع مسجد محراب کتیبه در ترکیب و تناسب. 1311. مهدی هراتی محمدو اللهی آیت الله حبیبو مهدی نژاد، مکی

04 :11-11 .

. تهران: انتشارات نغمه نواندیش.مبنای طراحی معماری. 1313معماریان، غلامحسین.

ن.دانشگاه علم و صنعت ایرا :تهران .آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه شناسی برونگرا. 1311 ._______

.دانشگاه علم و صنعت ایران :تهران .رونگرادآشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه شناسی . 1312 ._______

.دانشگاه علم و صنعت ایرانتهران: .سیری در معماری آب انبارهای یزد. 1312 ._______

.و معمارنشر سروش دانش تهران: .سیری در مبانی نظری معماری. 1310 ._______

بااغ . آبادانی معیارهای با قاجار دوره در ایران جنوبی جزایر و بنادر شهرها، شناسی گونه. 1312مفیدی شمیرانی، سید مجید و نیلوفر نیکقدم و منصوره طاهباز. . 14-51: 21. نظر

اسلامی نمونه موردی مساجد جاامع -. ویژگی های فضایی کالبدی مسجد در هویت محله در شهرهای ایرانی1311منظوری استاد، الهام و رسول درسخوان.

. تبریز، ایران.کنفرانس ملی پژوهش های کاربردی در عمران، معماری و شهرسازیقراملک تبریز.

5-04: 1و 1. تبریز انسانی علوم و ادبیات دانشکدهنشریه (. ارک) علیشاه الدین تاج جامع مسجد. 1321.حسین نخجوانی،

جاامع مسجد. 1352. جواد زاده، سلماسی-32: 21. تبریز انسانی علوم و ادبیات دانشکدهنشریه . آن های کتیبه شرح و تبریز جامع مسجد. 1333 ._______

. 504-532: 111. وحید. تبریز

. 24-11: 3. تبریز انسانی علوم و ادبیات دانشکدهنشریه . مظفریه عمارت یا تبریز کبود مسجد. 1321. حسین نخجوانی،

کنفرانس بین هنر اسلامی. های مایه بن به رویکرد با تبریز عصر ولی محله مسجد معماری طراحی بر ای . مقدمه1310 .ساربانقلی ستاریحسن نریمانی، پریا و . تهران، ایران. نگاه به گذشته نده،یآ یافر ها ست؛یز طیعمران، هنر و محالمللی معماری، شهرسازی،

. ایاران معماری مطالعات. ایران اسلامی معماری در مدرسه -مسجد شناسی گونه .1312 ی، محمدمهدی و حسین پورنادری و سید مرتضی فرشته نژاد.هوشیار

2(3 :)31-50 .

4 Vol.3, No. 1 Spring-Summer 2017

An Analysis of the Typological Parameters of the Historical Mosques in Tabriz

Gholamhossein Memariyan1, Abbas Ghaffari2*, Farzaneh Gholizadeh 3 1. Professor, Faculty of Architecture and Environmental Design, Iran University of Science & Technology, Tehran, Iran.

2. Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran. 3. M.A. in Architecture, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.

(Received 31 Jan 2017, Accepted 26 Jun 2017)

In addition to their ritual function and sublime terres-trial status, Mosques play an important role in sys-temizing the various aspects of human life and activi-ties. Mosques need an appropriate space to meet the needs of the users. Although the spiritual benefit of mankind from mosques is highly realized, minimum architectural requirements are necessary to facilitate his/her spiritual excellence. So a set of architectural requirements of a mosque such as a right layout, a true function, an appropriate form and decoration, as well as its natural structure seems necessary to be defined. Tabriz is one of the oldest cities in Iran and has many historical mosques within its urban struc-ture, most of which are located at Tabriz Bazar and, due to a great number of people attending these mosques for praying and other spiritual activities, they are considered as the most successful examples. The reason for this, it seems, lies at their structures, along with other conceptual parameters. Therefore, a comprehensive study of the architectural aspects of these historical mosques can be of utmost im-

portance. One of the advantages of the typological study of buildings is the identification of the architec-tural strengths and weaknesses of the samples in order to arrive at a deeper understanding and evalua-tion of their structure. So, based on a field study, the present research attempts to extract the typological parameters of more than 40 historical mosques in Tabriz by implementing Delphi tools. In so doing, first the samples are analyzed based on the users’ behav-iors and then, according to features like internal space and configuration, architectural structure, decora-tions, materials, light, entry manner and relation with the environment, the typological parameters are in-vestigated. The findings of this study can provide a comprehensive understanding of the historical mosques in Tabriz and build a basis for their topologi-

cal as well as paleontological categorization.

Keywords: Typology, historical architecture, mosque, Tabriz.

————————— * Corresponding Author. E-mail: [email protected]

In the Name of God

Firooze Islam—Journal of Research on Islamic Architecture and Urbanism Biannual Journal Vol.3 No.1 Spring-Summer 2017 ISSN: 2383-0247

License holder: Tabriz Islamic Art University

Managing Director: Prof. Dr. Keynejad. Mohammad Ali

Chief Editor: Dr. Pirbabaei. Mohammad Taghi

Co-Editor: Dr. Nejad Ebrahimi. Ahad

Editorial Board:

Prof. Dr. Bemanian. Mohammad Reza (Professor of Architecture & Urbanism Faculty, Tarbiat Modarres University)

Dr. Pirbabaei. Mohammad Taghi (Associate professor of Architecture & Urbanism Faculty, Tabriz Islamic Art University)

Prof. Dr. Chenaghlou. Mohammad Reza (Professor of Civil Engineering Faculty, Sahand University Of Technology)

Prof. Dr. Hojjat. Isa (Professor of Architecture & Urbanism Faculty, Tehran University)

Prof. Dr. Keynejad. Mohammad Ali (Professor of Civil Engineering Faculty, Sahand University Of Technology)

Prof. Dr. Mohammad Moradi. Asghar (Professor of Architecture & Urbanism Faculty, Iran University of Science & Technology)

Dr. Mirgholami. Morteza (Associate professor of Architecture & Urbanism Faculty, Tabriz Islamic Art University)

Prof. Dr. Nadimi. Hamid (Professor of Architecture & Urbanism Faculty, Shahid Beheshti University)

Dr. Nejad Ebrahimi. Ahad (Associate professor of Architecture & Urbanism Faculty, Tabriz Islamic Art University)

Internal Affairs Manager: Dr. Gharehbaglou.Minou (Associate professor of Architecture & Urbanism Faculty, Tabriz Islamic Art University)

Executive Directors: Eng. Hamze Pirbabaei, Eng. Zahra Alinam

Scientific Advisers:

Dr. Bahram Ajorlou, Dr. Maziar Asefi, Dr. Azita Balali Oskuei, Dr. Farzin Haghparast, Dr. Yaser

Shahbazi, Dr. Abbas Ghaffari, Dr. Mahdi Mohammadzadeh, Dr. Leila Medghalchi, Dr. Ayda

Maleki, Eng. Mahdi Narangi, Dr. Masoud Wahdattalab, Dr. Ali Vandshoari, Dr. Parisa

Hashempour

Persian Editor: Hamideh Hormati (Assistant Professor of Tabriz Islamic Art University)

English Editor: Kazem Pouralvar (Lecturer of Tabriz Islamic Art University)

Address:

Tel:

Faculty of Architecture & Urbanism - Tabriz Islamic Art University - Mosalla St - Maghsoudie St - Saat Sq. - Tabriz 041-35541813

Web site: E-Mail:

Firooze-islam.ir [email protected]

adobe photoshop pdfciauj-tabriziau.ir/article-1-176-fa.pdf · یصصخت –یملع...

Documents