Sicilyal ibn Zafer'in lmsz eseri DIL H U

JOSEPH A. KECHICHIAN - R. HRAIR DEKMEJIAN

Uyruklarnn Dmanl Hakknda Yneticiye

tler

AR

Araplarn Machiavelli'si 250 yl sonra

yeniden Trkede

ABL HKMDAR

J oseph A. Kechichian - R. Hrair Dekrnejian eviren: Bar Doru

Krmz Kedi Yaynevi: 17 Strateji: 3

Adil Hkmdar Joseph A. Kechichian - R. Hrair Dekmejian

.eviren: Bar Doru Kitabn zgn ad: The Just Prince

Joseph A. Kechichian - R. Hrair Dekmejian, 2003 Saqi Books

Krmz Kedi Yaynevi, 2009

Bu kitabn yaym haklar Krmz Kedi Yaynevi'ne aittir.

Kapak: Yksel Doru Sayfa: Cneyt .

Dzelti: Fatih Bayram, Tolga Erdem

Bask: Melisa Matbaaclk 0212 6749723

Birinci Basm: Ekim, 2009 ISBN: 978-9944-756-17-4

Krmz Kedi Yaynevi www.kirmizikedikitap.com

kirmizikedi@kirmizikedikitap.com mer Avni M. Emektar S. No: 18 Gmsuyu 34427 tSTANBUL

T: 0212244 89 82 F: 02122440948

.ADL HKMDAR J oseph A. Kechichian R. Hrair Dekmejian

eviten: Bar Doru

Slvan'l-muta fi 'udvani'l-etba'dan zdeyiler

SZvan 'Z-J111lta fi 'udvani'[-etba' daki pek ok zdeyi arasnda aada okuyacaklaruzn, derinlikleri, arlklar ve za-mana dayankllklar nedeniyle zel bir yere sahip olduunu yleyebiliriz. bn Zafer'in fels~fi bakna ksaca gz ata-bilmeniz iin baz zdeyiler bir'araya getirdik.

Bir konuya belirsizlik hakimse, kendini Allah'n ellerine brak. nk kaderin hakimi O' dur.

Kim ki talan yoluyla zengin olmutur, kazandklar heba olacaktr; kallelikle hkm sren kovulacak; g-nahkar olanm ordular yenilecek ve zorbaln dmleri bir bir zlecektir.

t zekann aynasdr. Bu yzden, eer birinin yete-neklerinin snrlarn renmek isterseniz, ondan t is-teyin.

Her gnahkar kendisi iin arad aff bulacaktr ama ada-letsiz olann sevincinin bozulmas kanlmazdr.

Kendini adaletsizlie gmenin gelimesi mmkn de-ildir. Kt niyet yoluyla glenen ayakta kalamayacak,

iddet yoluyla tahta geen hkm sremeyecektir.

Bilginin tohumlarn her kim ekerse, semeresini alacak-5

tr. Bilgeliin yansmas, alakgnlln gstergesi, tem-kinliliin ve agzl olmayan pir kalbin sembol olan z-veri, kiiyi zafere ulatrr.

Kendini zevk iinde unutan ve frsatlarn kamasna izin veren kral, asla devlet ilerinde baarl olamaz.

PrensIerinin grlerinin, danmanlarnnkinden s-tn olduuna inanan kral byk bir hataya dm de-mektir. Eer bilge ve inanl bir danmana -hibir neden gstermeksizin- srekli ters dmek gibi kt bir alkanlk edinirse hkm srmeye devam edemeyecei aikardr.

Ruhun kar konulmaz gdlerinden biri de, artlarn de-imesine ynelik araydr. Deiim kiiye, ounlukla iinde bulunulan koullar araolyla ular ama agzllk sonucunda da yozlamaya dnr. Bir deiimi hedef-leyip, hi sorun etmeden baka bir dierine geen kii, ba

lang noktas ve hedef arasndaki en uygun koullar elde etmeye almak zorundadr; tabii eer baarl olmak is-tiyorsa.

Gerektii ekilde beslemez ve barndrmazsanz hemen size srtn dnecek ve sizinle kavgaya tutuacak tr ya-

ratk vardr: Krallar, yazarlar ve hayrseverler.

Nasl mknahs demiri kendine doru ekerse, sabr da ba-ary kendine doru eker. Sabredin; sonunda zafere ula-acaksnz.

6

Ancak bir insann sabrn ve cesaretini snadnzda, onun zihninin deeri konusunda bir fikir edinebilirsiniz.

Agzllk ~ng. gnahlar iinde en iren olandr. Hrs, onu vcudagetiren babasdr. Hakszlk ise doumuna ne-den olduu ocuudur. Bakalarnn sahip olduklarn elde etme arzusu kardei; klelik ise yol arkadadr ...

Kulaklarnz siz orada olmadnzda bir adam tanmanz salamyorsa, yz yze geldiinizde, gzleriniz de iinize yaramayacaktr.

Bir insann zihninde yatanlarn iyi mi, yoksa kt m ol-duunu anlamak istiyorsanz dn isteyin. Size ver-

dii Ut gerek kiiliini ortaya koyacaktr.

Yce bir ruh, ne gibi bir yanllk yapm olursa olsun, iyi-lik borcu olduu birine kranlarn sunmay asla unutmaz.

Size daha nce yardm etmi olan biri sonradan size srt evirir ve hatta size zarar verirse ona dman olmayn. Ona ilgi gstermeye ve minnet duymaya devam edin. Bu tavr, sizin efaat dilemede daha gl bir tarafta olduunuzu gsterecektir.

Drst danmanlar, kendisi yce gnlllkle batil bulunmad srece krallarndan iyilik dilemezler; aksi tak-dirde baarszla urayacaklar ve onlarn yerine dalka-vuklar ykselecektir.

nanl ve uza gren danmanlarnz arasnda, en ok 7

dikkat gsterilmeyi hak edenler gvenlikleri ve zengin-likleri size bal olanlardr. Her kim kendini sizin karla

rnzdan ayr tutarsa bilin ki sizin iin savarken de, nce kendine hizmet edece.k, nce kendini dnecektir.

kiyzllk, sadece dar grl zihinleri aldatabilecek bir 'seraptr; onu fark edebilenlerden hibir eyi saklayamaz.

zgr bir adam zgrlnden yoksun brakacak iki ey vardr: Sadakat yeminine ihanet etmek ve bir srr aa vur-mak.

lk grte ak olursanz tkezleyip debilirsiniz.

Kararszlk, sradan bir zihnin iaretidir, yce bir ruhun deiL.

Hkmdarlarna rahatsz edici nerilerde bulunan da-nmanlar kendilerine kar tepki gsterildiinde ikayet etmemelidirler.

Aptallk, bilginin doru yolu aydnlatmasn engelleyen bir rtdr.

Arzu sizi bakalarna baml klar ve kleletirir. Ona tes-lim olanlar dnyevi mallarnn kleleri haline gelirler ve daha fazlasna ihtiya duyanlar, en byk yk srtlanmlardr.

Gvendiiniz, size sadk olan ve yaknlnz hak eden 8

kiiyi sevin.

Drstlk ve sadakat herkes 'tarafndan vlr ve onay-lanr.

Zenginlik su gibidir. Bir kap ap fazlasnn akmasna izin vermeyen kii iinde boulur.

9

Birinci Kitap

ADL HKMDAR

1 ibn Zafer'in eserinin nemi

bn Zafer es-Sklli'nin bayaph olan Slvfin 'l-muta fi 'ud- vfil1i'l-etba'nn temel meselesi ynetimdir: stikrarl ve adil bir sosyal dzen gelitirecek ycnetim usulleri ... Frstens-piegel veya "Prensler iin Ayna" ismi verilen edebi trde ya-zlm olan Slviil1'l-llluta, yneticilere pratik tavsiyeler su-nar. Kitap ayrca, tarih boyunca dnrlerin kar karya

kald, en sabit ve direnli felsefi ve ahlaki sorunlardan ba-zlanru da ortaya koymaktadr. Gerekten de bn Zafer'in ese-ri, sadece akll bir yneticinin takip edecei zdeyi ve ku-rallar iermez; ayrca Sicilyal Arap dnrn adil ve hu-zurlu bir toplum dncesinin baaryla hayata geirilme-si iin tavsiye ettii ilkelere dayal, dini, ahlaki ve insani de-

erlere ynelik kavramsal bir ereve de salar. Bunun da tesinde, iktidar kavramsallatrmas ve bunun ynetim an-

layndaki rol asndan, kendine zg bir tarih yntemi kullanr. bn Zafer'in tarih ynetimine yansyan inan d-zeni, insanlk durumunu etkileyen, ancak insan bilincinin snrlarn aan (akn) baz sorunlar ierir.

ktidar ve otorite: Kuramsal perspektifler Ynetim sreci, insann yeryznde belirmesi kadar eskidir. nsanlarn, farkl farkl toplumlar oluturmak iin bir araya gelmeye balamasyla birlikte, iktidar unsuru, bireyler ve top-lumlar arasndaki ilikileri tanmlamakta merkezi bir dinamik olarak ortaya kar. Birbiriyle rekabet iindekibireyler ve -

13

kar ilikileri arasnda gcn dalmndaki isel eitsizlikler yznden, temel mesele, toplumda dzenin tesis edilmesi ha-line gelir. Kendi iradesirli hakim klabilmek iin yeterince g biriktirmeyi baarabilenler -asndan ynetimin ilevi, buna bir rnektir.

Dolaysyla da, ok erken dnemlerden itibaren toplumsal yaamda ana dayanak, liderlerin -gc elinde tutanlarn- or-taya k olur. Bilinen tarih boyunca, insani meseleler balamnda liderlik ilevi, toplumlarn farkl dzeylerinde ve hkmdarlar, prensIer, halk liderleri (tribune), bakanlar, babakanlar, ka-bile efleri, rahipler, bakanlar ve onlarn brokratik alt kad-

rolarnn farkl kltrel dzenlemelerinde uygulana gel-mitir. ktidar elinde tutanlar gibi liderler de, siyasi d-

nrler tarafndan politik arenann kilit oyuncular olarak deerlendirilir. Sz konusu liderlerin greceli nemleri, yakm dnemlerde

nemli baz anlamazlk ve ekimeler retse bile, bu de-erlendirme deimemitir. 1 Antik Msrllar, Babilliler, inliler, Hintliler ve Persliler ara-snda hkmdarn merkezi gc, sorgulamay gerektirme-yecek kadar akhr. Antik Yunan politik felsefesinde, ehir dev-letinin ynetiminde yneticinin merkezi rolnn deerlen-

1 Bu konudaki tartmalar iin, R. Hrair Dekmejian, 'Marx, Weber and Egyp-tian Revolution', The Middle East Joura!, 30:2, Bahar 1976, s. 161-162. Ay-nca, Eva Etzioni-Halevy, The Elite Connection: Problems and Potentia! ofWes-ta77 Democrac}, Cambridge, United Kingdom, Polity Pres, 1993; Majid Khad-dmi, Arap C0I1temporaries: Tle Role of Personalities in Politics, Baltimore and London, The Johns Hopkins University Pres, 1973; ve Idem., Arap Perso-na/ities i77 Politics, Washington, OC, The Middle Eeast Institute, 1981.

14

dirilmesinde, ncl Platon yapmtr. Platon' a gre, pra-tik politik deneyim ile kuramsal bilgelii bir araya getiren D-

nr-Kral, ideal ynetici tipidir. Bu tip byk oranda, Pla-ton'un rencisi ~i~ Aristo'nu;; talebesi Byk skender' de

somutlannutr. PIaton'un Dnr-Kral kavramnn, hem slami hem de Bat siyasi dnnde ekillendirici bir etki-si olmutur. Mslman dnyas balamnda, Ebu Nasr EI-Farabi, ideal yneticinin hem Platoncu hem de slami kav-

rayarn sentezlemitir: Peygamber-yasa koyucu-imam, hepsi bu kiide bir araya gelmitir.2 Bu formlasyon daha son-ra, bn Sina, bn Bacce ve bn Rd'n yazlarnda farkl bi~ imlerle tekrar ortaya kmtr.3 Bat siyasi dncesinde Pla-ton'un ideal ynetici modeli, ilk resmi iktidar ve liderlik a-lmasydl. Ayn zamanda, "Byk Adamlar" teorisi ve onun modern yem formlasyonlar ve kar eletirilerinde son bulan bir analiz alanydl.

Temel sorun, tarihsel srete siyasi liderliin rolyle ilgi-liydi: Liderler, tarihi ne kadar deitirebilir? Tarihsel sre-cin biimlenmesinde liderlerin rol nedir? Antik dnrler arasnda, Platon'un ideal ynetici nosyonu, pratik yeni-den dorulanmasn, byk adamlarn ltn, savataki kahramanlnda, zarafetinde, saygnlnda ve cmertliinde bulan Plutarch' ta * kazanmtr.4 Liderlik konusu, 14-15. yz-

2 Erwin i. J. Rasenthal, Politica/ Tlought in Medieva//s/am, Greenwood Pres, Westport, Connecticut, 1985, s. 128-129. 3 age., s. 144, 158, 176, 199-201. * Plutarch: nl, antik biyografi yazar. .n. 4 Plutarch, 'Timolean and Aemilius Paulus' in Barbara Kellerman, (ed.), Political Leadership, Pittsburgh, Pennsylvania, University of Pittsburgh Press, 1986, s. 350-51.

15

yla kadar Bat siyasi syleminde, Niccolo Machiavelli'nin yazlarna ve daha sonra, istikrarl ve gvenli bir siyasi d-zen tesis etmek iin etkili bir liderliin pratik gerekliliine dair inanc paylaan Thomas Hobbes' a kadar bir daha or-taya kmamtr. 5 Fransz devriminin ve birbiri ardna ge-len Napolyon Savalar'nn yan etkileri sonucunda, gl li-derlik konusuna ynelik ilgi yerlden canlandi. Bu ilgi b-yk oranda, tarihin ilerleyiinin "Byk Adamlar" tarafndan belirlendii dnen George Friedrich Hegel ve Tho-mas Carlyle tarafndan dile getirildi.6 Carlyle'nin solcu ko-numu, ilk nce, tarihsel deiim hakknda evrimci bir bak ne sren Herbert Spencer tarafndan eletiriye tabi tutul-du. 7 Ardndan da eletiri sras, tarihsel materyalizm kura-m ile Karl Marx' a geldi. Marx liderleri, tarihsel srelerin temel belirleyicisi olan toplumsal ve ekonomik glerin pi-yonu olarak gryordu.s Aslnda Marx, kapitalist ynetici

snfn, o, 1883 ylnda lene kadar gerekleme ans bula-mayan bir proletarya devrimi tarafndan yklmasn kanlmaz gryordu. ironik bir ekilde, Marx'n devrim ku-

ramndaki en temel hata, en nl takipisi Lenin tarafndan ortaya kondu. Ynetici snflara kar genel antipatisi, Marx' bu konuda krletirmiti; haJbuki Lenin bunu bir zo-runluluk olarak gryordu: Devrimlerin baarlabilmesi iin, yetenekli liderler gerekiyordu ancak proletarya snfnn bu liderleri yetitirmesi imkansz d. Marks'n kuramndaki

5 Niccolo Machiavelli, Hkmdar, ev. Necdet Adaba, Bankas Kl-tr Yaynlar, 2008 6 Thonas earlyle, 'The Leader as Hero', in KeIlerman, age., s. 5-9 7 Herbert Spencer, "Thea Great Man TheOl-Y Breaks Down', in KelIerman, age., s. 10-15. 8 Howard Elcock, Politica/ Lcadership, UK, Edward Elga~ 2001, s. 3-4.

16

bu nemli ve kayp balanty saptayan Lenin, profesyonel devrimcilerden oluan nc bir liderlik rgtledi ve bu ki-iler, kendi ynetimi altnda sonunda Rusya' da iktidar ele

geirmeyiba~arlamasyd. Marx' a ynelik eletiri yapanlar arasnda, toplumsal ev-

rimde politikann ve liderliin merkezi roln vurgulayan Gaetano Mosca, Vilfredo Pareto ve Robert Michels isimli "Elit Kuramclar" (Elite Theoricist) da vard.9 Mosca, snfsz toplumu elde etnek iin iddet ieren bir devrim ko-nusunda srar eden Marx' eletirerek, devrimin ardndan yeni bir ynetici snfn eskisinin yerini alacan, dolay

syla liderliin engellenemez srekliliinin insani ilikilerde geerli olduunu ne srer. Bu anlamda bir iktidar ve li-derlik uzmam olarak Mosca' nn, bn Zafer' in neminin far-

kna varan ilk Batl siyaset kuramcs olmas ve onu en-telektel ruh ikizi olarak grmesi hi de artc deildir. LO

Bu byk tartma esas olarak 19. yzylAvrupas'nda iddetlemnesine karn, Amerikal nl bir siyaset bilimci, ken-di liderlik almasnn girii olarak "Byk Adamlar" me-selesini yeniden ele ald. Princeton niversitesi retim g-revlisi ve daha soma rektr olan bu kii Woodrow Wilson' du

9 age. s. 4-5. Aynca, Gaetano Mosca, The Ruling Class, edited and revised by Arthur Livingston, New York, McGraw-HiIl, 1939, s. SO-S. 10 Gaetano Mosca, Histarie des Dactrines Palitiques, Paris, Payot, 1936, s.27.

17

ve "gerek bir lideri", dnr ve eylem adamnn cisim-lemi hali olarak alglyordu.11 Bu formulasyon aslnda, de-mokratik bir ortam iinde Platon'un dnr-kralnn Wil-son cu bir tarzda yeniden hayat bulmasndan baka bir ey

deildi. Bu yaklam ~ayn zamanda, iyi bir liderlik kavra-ynn, Thomas Jefferson tarznda, bir "Akil Aristokrasisi"nin

anmsatlmas anlamna da geliyordu. Teorisyenlerin, liderlerin tm toplumlarda gerekli ve de-imez bir zellik olduunu inandrc bir ekilde iddia et-melerine karn, "her dneme uygun gelen bir liderlik" ola-

mayabileceine mutlaka dikkat ekilmelidir. Charles de Mon-tesquieu ve Max Weber'in ortaya koyduklar zere, liderlik, ele alnan toplumun geliim aamasna bal olarak, doaya, faaliyet alanna ve nemine gre eitlilik arz eden di-namik bir ilevdir.12 Nihayetinde bir liderin gc, eylem ala-

n, kiisel nitelikleri ve iinde bulunduu politik ortamn artlar tarafndan belirlenir. Kriz ve alkant zamanlar tabii ki, istikrar ve denge dnemlerine gre daha kapsaml bir liderlik rol gerektirir. Aslnda Weber'in de teorize ettii gibi, top-lumsal kriz durumlar, yeni bir politik dzenin kurulmas iin kurtulu mesaj veren karizmatik liderlerin ykseliine

frsatlar yaratr. 13 Tam da bu noktada, Slva'l-muta met-nine zel bir dikkat ekmek gerekir; nk bn Zafer, , uy-

ruklar devrimci bir durumun zdraplar altnda inleyen bir hkmdara t vermek iin yazmtr bu kitab. bn Zafer, II Woodrow Wilson, "Leaders of Men', in Kellerman, age. sf. 428-437. 12 Charles L. Montesquieu, 'Considerations sur les Causes de la Gran-deur des Romains et de leur Decadence', Oeuvres Completes de Montesquieu; Paris, Gallimard, 1951, sf. 70; ayrca Dekmejian, age. s. 161-162. 13 Max Weber, Econo11lY and Society, translated and edited by Guenther roth and Claus Wittich, New York: Bedminster Press, 1968, s. 1111-1121.

18

isyan durumunun getirdii korkun ve acil bir durum iinde yaad iin, hkmdarna bir manevra alan salayacak liderlikilkt1erihakknda danmanln tesine ge-en almalaffia-bulunmutur. Bir siyaset sosyologu olan Weber, meruiyet sorunu, yani iktidarn otoriteye dntrlme sreleri zerine almtir. Bu anlamda meruiyet, yneticinin iktidar elinde tutmas ve halk kitlelerini kabul edilebilir bir tarzda y-netmesi iin ahlaki bir zemin gerektirir. Yneticilerin meruiyeti ve iktidarn merulatrlmasnn, Weber'in a-lmasndan 800 yl nce bn Zafer'in temel meselesi olmas gerekten dikkat ekicidir.

19

bn Zafer: Genel bir bak Kendine zg nemine karn bn Zafer'in almas, Ba-hl ada akademisyenler tarafndan bilinmezliini uzun bir sre korumutur. slam siyasi dncesi zerine yakn zamanda gerekleen inanlmaz aratrma bolluunun ne-

, dem, 20. yzylda slami hareketlerin ykseliidir.14 Bu arahrmalarn ounluu, nemli almalar yzyllar boyunca kefedilmeyen, az tannan Arap dnrlerin kefedilmesiyle nemi azalan ama aslnda modern slami dncenin tarihsel apalar olan bn Teymiyye ve dierleri ze-

14 Dierleri arasnda, bkz. John J. Donohue ve John L. Espasito, Islam l roansition: Muslim Pcrspcctives, New York, Oxford University Press, 1982; Hamid Enayat, Modem Islamic Political Tlought, Austin, University of Te-xas Pres, 1982; John L. Esposito, (ed.), Voiccs of Res!lrgcl1t Islam, New York, Oxford University Press, 1983; R. Hrair Dekmejian, Islam in Revolution, Syra-cuse, New York, Syracuse University Press, 1985, 1995; Hichel Djait, Eu-rope and Islam: Cultures md Modemity, Berkeley and Los Angeles, Univer-sity of Califomia Pres, 1985; Maxime Rodinson, Europa a11d Mystique of Is-

lan, translated by Roger Veinus, London, LB. Tauris, 1987; BarbaraFreyet Stowasser, (ed.), The Islamic Impulse, Washington, DC, Centre for Con-temporary Arab Studies, Georgetown University, 1987; Shabbir Akltar, A Faith for All Scasol1s: Islam and the Clallenge of t/e Modem World, Chicago, Ivan R. Dee, 1990; Albert Hourani, Islam i11 Europea11 Tlouglt, New York, Cambridge University Press, 1991; Ahmad Bin Yousef and Ahmad Abul-Jobam, The Politics of lslamic Resurgence: Througl Westenz Eyes, North Spring-field, Virginia, The United Association for Studies and Research, 1992: John Kelsay, Islam and War: A Study in Compemtive Et/ics, Louisville, Kentucky, Westminister / John Knox Press, 1993; Mohammed Arkaun, Rethinking Is-lam, translated and edited by Robert D. Lee, Baulder, Colorada: Westview Press, 1994; Islam: Opposing Viewpoi11ts, n. p., n. c., USA Greenhaven Press, 1995; John L. Espasito, Political Islan: The Clallcnges of Change, Annanda-le, Virginia, United Association for Studies and Research, 1995; Fred Hal-liday, Islam and t/e Mytl ofConfrol1tatiol1: Religio11 and Politics i11 the Midd-le East, London, I.B. Tauris, 1995,

20

rine younlamtr. Aslnda tozlu ktphane raflannda ve el yazmas koleksiyonlarnda, ayn bn Zafer'in Slva-

n'l-muta's gibi~siyasi literatrn bilinmeyen birok in-cisinin varolguunu iddia etmek hatal olmaz. Slvan'l-

mufa'nn Arapa baslm birka ada basks olmasna karn Sicilyal, Arap entelektel evrelerinde bile ok az tannr. Eserinin hak ettii nemi grd de kesinlikle sy-lenemez.

Bat'ya baktmzdaysa, sadece bir avu akademisyen, bn Zafer'in byk katklarnn farkndadr. bn Zafer'in kefedilmesinde ncl, Napoli ynetiminin 1842-1849 yllan arasndaki bask ve eziyetinden kaan ve bir poli-tik srgn olarak Paris' te bulunduu srada bn Zafer ze-rine ufuk ac bir almaya imza atan, nl 19. yzyl Si-

cyal Arap dili ve edebiyat uzman Michele Amari yap-mtr. Amari, Bibliotheque Nationale' de (Ulusal Ktp-hane) kefettii, Slvan'l-muta'ya ait alt el yazmasm kar-

latrmal olarak okwnu ve talyanca'ya tercne etmitir. talyanca elyazmasn, ayrntl yorum ve notlaryla birlikte 1851 ylnda yaymlayan1S Amari, olaanst bir politik metin olan Slvan'[-muta'nn deerini hemen kavram

tr. Eserinin giri blmnde Amari, "Slva11'l-muta'nn Tacitus veya Machiavelli dneminde olduu gibi imdi de uygulanabilir olan birok deerli politik bak as sun-duunu" belirtir ve bn Zafer' e iftiharla "Benim Arap ar-kadam-hemehrim" eklinde seslenir. 16 Amari'nin talyanca Slvan'l-muta evirisi yaklak ya-

15 Michele Amari" Solwan; or Waters of Comfort by Ibn Zafer. Volumes i and II, Londra: Richard Bentley, 18S2. 16 age. Cilt I, s. 2.

21

rm yzyl sonra, bn Zafer'in kitab ile Machiavelli'nin H-kmdar almas arasndaki paralelliklerin farkna varan Gaetano Mosca'nn dikkatini ekti. Sekinler hakkndaki

almalarn modem dnemdeki kurucusu olan Mosca, Flo-ransal talyan'n entelektel miras zerine deerli almalar yapmt. Bir Sicilyal olarak Mosca, bu ortaa Arap

dnrnn siyaset bilimi alanna yapt katklar ortaya karma konusunda olduka byk bir gayret gsterdi. Mosca Slvrin'l-muta'y okurken, stnden sekiz asr ge-mesine karn bn Zafer'in almasnn, J/Floransal Ka-tip'ten ok daha rafine bir Makyevalizmel/17, ok gl bir biimde onay verdiini kefetti. Mosca' dan sonra, bn Za-fer' den sadece bir iki yerde daha ksaca bahsedildi: lk nce slam Al1siklopedisi'nde ksa bir madde ve ikinci olarak da Arap minyatrleri zerine bir Franszca monografta. bn Zafer, Amari'nin nc abalarnn zerine kendi alma

larn ina eden Umberto Rizzitano gibi, Sicilya'nn Ms-lman dnemi zerine younlaan modern talya uz-

manlar tarafndan ise daha iyi tannyordu.18

bn Zafer: Ksa bir biyografi Ksa boylu, biimsiz ve irkin bir adam olan Ebu Abdullah

Muhammed bin Ebi Muhammed bin Zafer es-Sklli el Mek-ki, 1104 ylnda Sicilya' da dodu; ancak yaamn gein-direcek parann ve politik bir snan peinde bir ge-be olarak, ounluu hi de konuksever olmayan Arap bakentlerinde yaad. anssz bir adamd; bilgelii ve sada-

17 Mosca, op ciL, s. 27. 18 age.

22

kati, hizmetine sunduu iktidarlar tarafndan ok nadiren takdir grd.

"Sicilyal Gehe~pin seyahatlerinin tam bir kronolojisini sap-tamak olduk~gQtr. Norman hakimiyeti albndaki Sicilya' da doan bn Zafer'in, atalarnn kenti olan Mekke' de yetitii ve eitim grd zamediliyor; ismine sonradan eklenen "EI-Mekki" de buna iaret ediyor. Daha kesin olan bir bilgi ise ge-ici olarak Marip' e yerletii ve Normanlarn El-Mehdiya ken-tini ele geirmelerinin ardndan, doktrinsel olarak, tam zt bir ortama sahipolan Fatmi Msr'n ziyaret ettii ynnde. El-Medreset'l-Asruniyye' de bir retmenlik pozisyonu edinen

bn Zafer, 1150 yl civarnda, Suriye'ninHalep kentine snd. Ayrca Safi el-Din'in himayesine girerek, Nureddin Mah-mud Zengi'nin (1146-1174) saraynda st dzey bir memuri-yet elde etti. savan patlamasyla, bn Hajar olarak da bi-linen Emir Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu'I-Kasm el-Ku-renin himayesinde gvenli bir yaam srd Suriye' den

ayrlmak ve Sicilya'ya dnmek zorunda kald. ok ksa bir sre sonra Msr' a gitmek zere Sicilya'y terk eden bn Zafer, en son olarak, 1170 veya 1172 ylnda yoksulluk iinde lecei Su-riye'nin Hama kentine yerleti.19

Bandan geen btn talihsizliklere karn bn Zafer, Arap-Mslman dnyasnda bana gelen grece ilgisiz-liklere tam bir tezat olacak ekilde, kendisinden sonra gelenler kadar kendi ann tarihileri tarafndan da olduka byk bir sayg grd. bn Zafer'i kiiselolarak tanyan madedin

19 bn Zafer'in seyahatleri zerine, bkz. Yaqut al-Rumi, Kitab lrslad al-'Arib ila Ma'rifat al-Adi/.(Entelektel Rehber ve Yetkin renme Kitab), Volume VII, Kahire, Matba' at al Hindiyya, 1925, s. 102; ve Amari age. volume I, s.23-28.

23

el-Isfahani, onu "muazzam bir dahi" olarak tammlamt.2o Byk co'rafya bilgini Yakut el-Hamavi, bn Zafer'e "has-sas bir dilbilimci" diyordu.21 Tarihi emseddin Muhammed el-Dhahabi, "parlak bir dnr" olarak deerlendirmi22; byk tarihi bn Hallikan ise "mkemmel bir akademisyen" szleriyle vmtr.23 bn Zafer' e verilen stnlk payeleri

arasnda Hccet el-Din (dinin kamht ems el-Din (dinin g-nei), Cemal el-Din (dinin gzel yz), Burhan el-Din (di-nin delilit Hccet el-slam (slamn kamt) ve Cemal el-slam (slamn gzel yz).24 Btn bu vg ve sitayilere kar-

n bn Zafer, yaad dnemde byk bir yoksulluk ve se-falet ekti; 1700'l yllardan sonraysa, 300 yl boyunca ne-redeyse tamamen unutulacaktl.

bn Zafer'in edebi miras ok az bugne ulaabilmesine karn (bunlardan biri de

5lvan'l-muta' dr) toplam otuz iki kitaplk edebi mirasyla bn Zafer gerekten mthi bir yazard.25 namlmaz de-recede ok ynl bir bireyolan bn Zafer, hem dini hem de sekler (laik) olmak zere birok farkl renim dalla-20 Amari, age. 21 Yakut el-Rumi, age. s. 102. 22 Al-Imam Shams al-din Muhammad ibn Ahmad ibn 'Uthman al-Dha-habi, Sirat a'lam al-Nubala (EnAsil Bilginlerin Biyografisi), Cilt 20, Bey-mt, Mu'assasat al-Riala, 1985, s. 522-523. 23 Abu al-' Abbas Shams al-Din Ahmad ibn Muhammad Abu Bakr ibn Khallikan, Wafayat al-A'yan wa Anba' al-Zaman (Sekin nsanlarn Bi-yografileri ve Yolgsterici adalarnn Tarihleri). 4. Cilt, Kahire, Mak-tabat al-Nahda al-Misriyya, 1948, s. 29. 24 Amari, age. cilt , s. 39-40. 25 Age. s. 39-40; ayrca bkz. Arie; age. S. 1-4; Rizzitano, age. s. 970.

24

rnda ustala sahipti: Teoloji (Dinbilim), medeni hukuk, ahlak felsefesi, slam hukuku, tarih, filoloji ve pedagoji. Bun-

larn da tesinde, slam ncesi ve sonras Arap tarihi; pey-gamberler tariheHinf edebiy~t, ran edebiyat ve tarihi ile Musevi v-e HiriSfiyan kutsal kitaplar konularnda da ok byk bir uzmand. nemli bir tefsir alimi, air, dilbilgi-si uzmam ve edebiyat olarak kabul ediliyordu. Slvan'l-mufa okunduunda grebilecei gibi bn Zafer'in ente-lektel birikimi, Arap Kimliine duyduu gl balla ve inamm bir Mslman olmasna karn, Dar l-slam'n* kltrel ve politik erevesinin ok daha tesine ulamtr. Onun grleri, evrensel bir cazibeye sahipti.

* Dar -slam: slam Dnyas. .n. 25

ii Hkmdara danmanhk:

Tarihsel bir gzden geinne

bn Zafer'in nclleri bn Zafer'in Slvan'l-muta adl eseri, liderlik roln koru-

yabilmesi, daha etkili bir ynetim kurmas ve lkesinin g-venliini salayabilmesi iin hkmdara ynelik tavsiyele-ri ieren bir siyasi yazm trne aittir. Bu tip metinler genel olarak Frstenspiegel veya "Prens iin Ayna" ismiyle bilinir ve Bat siyasi yazmnda en iyi ifadesini Niccolo Machiavel-li'nin nl bayapt Hkmdar' da bulmutur. Pratik tler verme kisvesi altnda, bu yazarlarn ou, ynetim sanat ve siyaset felsefesi alanna nemli katklarda bulunnulardr.

Yetkili kiilere politik "know-how" salamaya ynelik a1malann izi antik dnemlere kadar srlebilir. Eskiler arasnda, y-netim reformu iin kendilerine yksek pozisyonlar arayan kla-sik an Konfys yazarlan v,ardr. Meng Tse*, iyi bir yne-tim hakkndaki tlerini sunmak iin inli yneticileri ziyaret

etmitir. Kendilerine saladklan yksek mevkiler yznden tra-jik biimde len, Efendi Shang ve Hang Fei gibi in dnce dn-

yasnn Legalist Okulu'nun yazarlan belki daha bile anlamldr. 1 Antik in'in bu konudaki bir baka klasii de, "atmann fizikset politik ve psikolojik ynlerini kavrama yntemiyle tartlmaz bir

* Bat dillerinde Mencius adyla bilinen inli dnr (M 372-289). 1 A C. Graham, Disputers of the Tlao, La Salle, Illinois pen Cort. Co. 1988. 26

g, savamadan zafer ve yenilmezlik kazanmay" hedefleyen SW1 Tzu'nun Sava Sanat isimli kitabdr.2 Bu in klasiinin, neredeyse Machiavelli'nin bayaphna rakip olacak ekilde, askeri strateji, politika ve hatta if yaamnda renber kitap olarak nn bug-ne kadar konnnas hi de arho deildir. Platon (M 427-347), dar anlamda bir Frstenspiegel yaz-

mamasma karn, bilimsel dncelerini pratik politikaya uygUlamann yollarn aratrmtr. Bu grlerini Devlet Adamlar, Yasalar ve Cumhuriyet kitabnda aklam ve Yu-nan ehir devletleri iin anayasa ve yasalar gelitirecek uz-manlar salanmas iin kurduu Akademi' de kurumsal hale

getirmitir. Zihni, Yunan siyasetinin kaotik ehir devletleri iin areler gelitirmekle megulolan Platon, Syracuse h-kmdar IL Dionysius'un acil eitimi amacyla Sicilya'ya git-mi; hkmdar bir dnrokrala dntrmek gibi nafi-le bir aba iine girmitir} Hindu siyaset yazmnn en par-lak rneklerinden biri de, ayrntl bir devlet idare klavuzu olan Arthasastra' dr. Kitapta, d politika ve askeri hare-

katlarn sevk ve idaresi iin gerekli g ve yntemlerin salanmas ve elde tutulmasna dair kurallarn sistematik

aklamalar bulunmaktadr. Sanskrite yazlm bu Frs-tenspiegel'in yazar, Mauryan mparatorluu'nun kurucusu Kral Chandragupta'run ba veziri ve bir Brahman olan Kau- . tilya' dr.4

2 Sun-Tzu, Sa'ua Sanat, ev, Sibel zbudun, Zeynep Ataman, Anahtar Ya-ynlar, 1992, 3 Michael B, Foster, Masters of Political T1lOglzt, Cilt I, Cambridge, Mas-sachusetts, Houghton Mifflin, 1941, s. 24, 4 George Modelski, "Kautilya, Foreign Policyand International System in the Ancient Hindu World", American Politimi Scimce Review, 58:3, Eyll 1964, s,549-551.

27

Yneticilere dammanlk sunmak, dnyann drt bir yannda yzyllar boyunca geliip evrensel bir olgu haline gelmitir. Hz. Muhamned'in lmn takip eden onyllarda Arap ik-

tidarnn byme ve yaylmasyla, baarl Mslman halife ve sultanlar, spanya' da~ Orta Asya'ya kadar uZiillan, eitli kl-tr ve halklardan oluan usuz bucaksz bir lkenin karmak ynetim ve idari sorunlaryla kar karya kalmtr. H-

kmranln okeitli sorunlar ve ynetimdeki gruplar ara-sndaki iktidar mcadeleleri balallinda, hem resmi hem de gayriresmi danmanlar, ynetici elitin arasnda ve evresinde kilit bir nem kazanmtr. Bu dammanlarn bir ksm, mev-ki sahibi memurlar olmasna karn, dierleri, slami yasala-ra gre ynetim iin gerekli tavsiyeleri veren ulemadandr. Bu, halifeliin balangcyla ortaya kan bir uygulamayd. Bu ay-

dnlatc kiilerin onlarcas, slam'n yzlerce yllk hakimiye-ti sresince kolektif siyasi dnceyi, Mslman dnrlerin ve sanatlarn deneyimlerini ve siyaset bilimini temsil eden zengin bir yazn geleneinin glgesinde kalmtr. imdi on-

lan nemli katklarn ksaca tartmaya balayabiliriz.

bn'l-Mukaffa (720-757) /Iprensler iin Ayna" edebi trnn en eski yazarlarndan biri

de, slam dinine gemi ranl Abdullah bin el-Mukaffa' dr. Halife el-Mansur'un amcasnn katibi olan bn'l Mukaffa, Farsa' dan yapt tercmelerle klasik Arap edebiyatnn or-taya knda roloynam nc bir kiidir. Ynetim sanat ze-rine ok sayda Furstenspiegel'in yazar olmasnn yan sra, Hint-ran epii Kelile ve Dmne isimli eserini de Arapaya ter-cme etmitir. bn'l Mukaffa'nn zel nemiyse, Halife el-Mansur ve mahiyetindeki dier kiilere ynelik siyasi tavsi-28

yelerle azna kadar doldurduu kitaplarnda gizlidir. Pers Krallarmn gnlkleri olan hudaynameler, kendi politik de-neyimleri ve dITllJarmn eliQde erkenden can vermesine neden olan devlet ilerine ynelik ar ilgisi sayesinde elde

ettii bu tl~ri, Al-Adab al-kabir (Byk Edebiyat), AZ-Adab el-sagir (Kk Edebiyat) ve Risfdet's-sahfibe (Sahabelerin Ri-saleleri) kitaplarnda toplamtr.s

bn'l Mukaffa'nn yazdklar kendisinden soma gelen ta-kipileri iin gl bir rnek olmutur. Yneticilere tavsyflerden oluan cltlerce.eserin yazarlar arasnda, El-Cahiz,

bn Kuteybe, bn Ebu Tahir, bn Ebi el-Rab i, bn Abd Rab-bihi, el-Maverd, Keykavus, Nizamlmlk, Gazzali, El-Turtui, bn Zafer, bn Cema' a, bnlil-Tktaka ve Devvani var-

dr. nl Mslman yazarlarn yer ald bu uzun listenin, bn Mukaffa'y kendilerine emsal almalarnn en belirgin ne-deni, Pers kralnn mutlakiyeti modelini, slam inancnn ya-salar, yaptrmlar ve Allah huzurunda tm inananlarn eit olduu dncesini kabul eden daha insancl bir ynetim

ekline u yarlayabilmesidir. 6

EI-Cahiz bn'l ~ukaffa'nn en deerli takipisi (varisi), adab yaz

m, Mutezile* teolojisi (dinbilimi) ve siyasi sylem konula-rnda nl ve nc bir yazar olan Ebu Osman Amr bin Bahr,

5 F. Gabrieli, "bnl-Mukaffa", EI, New Editon, Leiden&London. E. J. Brill ve Luzac&Co., 1965, s. 68-73 6 Erwin 1.J. Rosenthal, Politica! T/ouglt in Medil'7.la/ Islam, Greenswood Press, Westport, Connecticut, 1985, s. 68-73. * Mutezile:.sam' da ilk ortaya kan ve akideleri akln nda izah edip temellendirmeye alan byk kelam ekolnn ad. .n.

29

yani El-Cahiz' dir. Kinana* kabilesinden mtevaz bir Mevali** ailesinin ocuu olarak Basra' da dodu ve byd. Muh-temelen de Abbasi soyundan geliyordu. El-Cahiz lakabn, gzlerindeki ekilsel bozuklua borluydu.7 Bu zorlua ra-men, mthi bir renme tutkusuna ve gerekten ok me-

rakl bir zihne sahipti. Bu yetenekleri onu, ailesinin mut-suzluundan ve baboluundan uzaklatrp ok daha ba-msz bir hayata srkledi,8

Tannm baz tarihilere gre, El-Cahiz'in erken gelimi zekas, ona "Mutezile evrelerine ve ehirlerdeki tarhma sa-lonlarna giri izni" kazandrd. Bu evreler, o dnemin Ms-lman bilincini megul eden etrefil sorunlar tanmlama

sna yardmc oldu; nan ve mantn birbiriyle en iyi na-sl uyum salayaca; hassas halifelik sorunu ve belki de en zoru, "slami tarikatlarm ve Arap olmayanlarn iddialar ara-

sndaki eitli atma" konularnn belirlenmesi.9 Yaad dnemde El-Cahiz yazd ciltlerce eserle byk bir n ka-zand: Et-Tae fo ahlaki'I-Ml1k ve dier kitaplar, ideal bir Ms-lman liderin nitelikleri ve nasl bir ynetim sergilernesi ge-

rektii; maiyetinin davranlar ve etkili ynetim uygula-malar konusunda Halife Me'mun ve Mtevekkil'e sunul-mu kapsaml tavsiyeler ierir. lO Fiziksel grnm, Abbasi

* Kinanalar: Kurey Kabile Federasyonu'na bal bir Arap kabilesi. .n. ** Mevali terimi, 7. yzyldan sonraki Arap-Mslman aknlan srasnda, slam dinine geen ve Acem, Msrl ve Trkler iin kullanlmakta

dr. (.n.) 7 Ch. Pellat, 'Al-Djahiz,' EI, age., s. 385. 8 Agy. 9Agy. 10 age. s. 386; ayrca bkz. Rosenthal, op .cit. s. 75-77.

30

sarayndaki kariyerini etkilemi olsa bile, bir gayri-resmi g-revli olarak El-Cahiz' in rol, ynetici elitin yelerine dzenli olarak ulamasmmiimkn kIm.hr. ll EI-Cahiz, slam siyasi

dncesinde l

llr: 1) Yazma yntemi zerine ayrntl talimatlar ieren Ede-bl-katib, Arapa yazlm yararl bir incelemedir. 2) EI-Maa-rif, bir dammamn, liderine daha iyi hizmet etmek iin ge-rekli bilgiyi nasl toplamas gerektiini betimler. 3) E-iI'

ve'-uara, bir iletiim biimi olarak iirin kritik neminin altm izer. (Arap toplumlarnda, iire, eskiden de, imdi

'de byk deer verilir. bn Kuteybe'nin gl ngrs, bir dammann yneticisine en iyi nasl hizmet edebilece-

ini takdire ayan bir ekilde gstermektedir) 4) En nem-li alma serisi olan Uyilnu 'l-ahbar on blmden olumutur: Egemenlik, sava, soyluluk, karakter, bilim ve belagat, i-lecilik, dostluk, istekler, gda ve kadn. Birok izimle zen-

ginletirilmi olan bu cilt, tarih, iir ve Arapa ve Farsa z-deyi rnekleriyle doludur. 14 Arapa dzyazlan yalnlklar, kolay okunurluklan ve modernlikleri ile olduka s-tn nitelikler tamasna'karn, bn Kuteybe, El-Dinori, El-Cahiz ve onlarn Hint-ranl ncllerinden de ok fazla et-kilenmitir.15

bn Kuteybe'nin ada olan bn Ebu Tahir, Badatl bir ta-rihi ve edebiyatyd. Edebi kariyeri, st dzey resmi devlet grevlileriyle temas kurmasm salad. Ama bu ev-relerle esas ilikisini gelitiren, Halife Me' mun dneminde

tara valilii yapan oluna yazd bir mektup olmutur. Mektup, yneticilerin grevleri hakknda ayrntl tavsiye-

14 Daha fazla ayrnt iin bkz, Abu Muhammad 'Abdallah ibn Qutaiba, Adab al-Katib (Katibin Eitimi), edited by Max Grunert, Leiden, E,J. Brill, 1900; Ide., Kitab al-Ma'arif(Bilgi Kitab), edited by F. Wtistenfeld, Gottingen, 1850, Idem, Kitab al-Sli'r wal-Slu'ara (airler ve iir Kitab) edited by m. J. De Goeje, Leiden, E. J. Bril, 1904, ve Idem, 'Uyun al-Aklbar (Bilgi Kay-

naklar) edited by C. Brockelmann, Leiden, E. J. Brill, 1900. 15 Age. s. 846-847.

32

ler ve iyi ynetim hakknda vecizeler ieriyordu.16 Bu dnemin dier bir hukuk bilgini de, ibab el-Din Ah-

med bin Ebi el-Ra~i~dir. Harun Feid'in olu Halife Abbas VIII el-Mutasm'm dammanlarmdan biri olan bn Ebi el-Rabi, Suluk el-Malik fi Tedbir el-Memalik (lkesini Ynetnesi iin Kralm Davramlar) isimli bir eser kaleme almhr.17 bn Ebi el-Rabi, insann yurttalk haklarma sahip olduunu ileri s-ren Yunan felsefesine itimat eder ancak sylemini slami bir balama yerletirir. nsann muktedir olduunu ancak bu-nun Allah' a gvendii zaman mmkn olduunu varsayar. Aym ekilde yneticilerin de hkmranlk yapmaya muk-tedir olduklarn ne srer; ancak bunun iin de daha etkin olmalar ve Allah'm yasalarm uygulamalar gerektiini vur-gular.18

bn Abd Rabbihi (860-940) PrensIerin ynetimleri zerine az sayda Endlsl yazar

eser vermitir. Bunlardan biri de bn abd Rabbihi Ahmed b. Muhammed Ebu mer' dir. spanya'nn Kurtuba kentinden olan yazar, EI-Cahiz ve bn Kuteybe'nin adab yazn gele-neini takip etmitir. slam hakimiyetinin spanya' da zirvesi

saylan Emevi Hanedanl dneminde yaamhr. 30 yl bo-yunca Mervani yneticilerine methiye yazarl yapm ve Halife Abdurrahman' a (912-991) da saray airi olarak hiz-

16 F. Rosenthal, 'Ibn.Abi Tahir Tayfur', EI, age. s. 692-693; ayrca bkz. Ro-senthal, age. s. 76-77. . 17 Adil Fathi Thabit Abd al-hafz, S/ar'iyyat al-Sulta fil-Islam (slam' da Oto-ritenin Merulatrlmas), Alexandria, Egyp, Dar al-Jami' at al-Jadida lil-Nashr, 1996 s.166-17L. 18 Age. s.167.

33

BurhanVurgu

met vermitir. Al-lqd al-far id isimli eseri, ynetim, iyi idare, sava ve yneticilik zerine blmler ieren ansiklopedik bir bilgi derlemesidir.19

EI-Maverdi (974-1058) . Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed Habib el-Maverd, afi k-

. kenli Basral bir hukuk alimi (fklh), ilim sahibi yetkin bir kad ve slam hukuku ve ynetim bilimi zerine ufuk ac me-tinler hazrlayan bir yazard. Eserleri arasnda, EI-Ahktir'sSultaniyye (Sultana ait Kurallar), Kavanr'l-Vizare ve Siyaset'l-mlk (Ynetim Yasalar ve Otorite Politikalar) ve Nasihat'l-mlak (Yneticilerin N asihatleri) saylabilir.20 Bu metinler-de, halifelerin, bavezirlerin ve vezirlerin ilev ve grevle-rine ynelik atflar vardr. Ayrca eitli siyaset bilimi ilke-leri tartlmaktadr. EI-Maverd, yneticinin iktidarn g-lendirecek ve zaferini kesinletirecek ve farkl durumlarda

uygulanmas gerekebilecek ok sayda tedbirin yan sra, e-itli toplumsal gruplar ile hkmet grevlileri arasndaki di-namik ilikinin nemini de vurgulamtr.2l

EI-Maverdi'nin fkh, etik, siyaset bilimi ve edebiyat ko-nularndaki mahareti, btn hayat boyunca saygn bir me-muriyet pozisyonunu koruyabilmesiyle kantlanmtr. Hem Badat' daki Abbasi saraynn gvenilir bir danma

n olarak, hem de yazd metinlerle sultanlara ve blge va-lilerine kar halifelerin iktidarn ve Smu slam akmn g-lendirmenin peinde olmutur. Irak'n ii Bveyhi hkm-

darlarnnki gibi ortaya aniden kan isyanlarn nderleriyle

19 C. Brockelmann, "!bn 'Abd Rabbih', EI, age. s. 676-677. 20 C. Brockelmann, 'AI-Mawardi', EI, age. s. 869 21 'Abd al-Hafz", age. 171-178.

34

uzlama grmeleri yapmas iin Halife El-Kadir (991-1031) ve El-Kaim (1031-74) tarafndan El-Maverdi'ye nemli dip-lomatik grevle~,:~rilmitir.22)yi itibara sahip ve alakg-nll bir adam olan EI-Maverdi'nin, siyaset kuramcs, hu-kuku, diplomar ve saray danman ilevlerini ok iyi bir biimde kaynatrd kabul edilir. El-Maverd, slami siyaset teorisinde "zorunluluk doktrini"nin yazan olarak kabul edi-lir nk blgesel valilere datlan snrsz gcn kaos or-

tamna neden olabileceine inanr; dolaysyla da gl bir halifelik sistemini destekler. Ancak ayn zamanda bir hali-fenin seimi iin ok ak ve seik ilkelerin olmas gerekti-ini dnr ve "seimi yapacaklar" iin deren temel nite-liklerin ne olmas gerektiini bir bir sayar: Belirli bir ente-lektel dzey ve salam bir kiilik ispat.

Keykavus (l020-?) ve Nizamlmlk (1018-1092) El-Maverdi'nin elinden gelen btn abay gstermesine' karn, Abbasi Halifelii 11. yzyldaki kn srdrd ve iktidar Seluklu sultanlarnn eline geti. Seluklu dnemi, Arap olmayan yazarlar tarafndan kaleme alnan iki temel

dammanlk eserinin kaleme alnmasna tamklk etti: Un-sur'l-Maali Keykavus'un Kabusname' si ve Ebu Ali el-Hasan el-Tusi Nizamlnlk'n Siyasetname'si.23 Keykavus, Seluklu hakimiyetindeki Ha~ar Denizi'nin gney kysnda hkm sren Ziyari Emirlii'nin sondan bir nceki.hkmdaryd. Farsa Andarz tarznda (yneticilere t verme) yazd Ka-: busname'yi, olu ve ondan sonraki hkmdar Gilan ah'a

22 C. Brockelmann, 'AI-Mawardi', EI, age. s. 869 23 Rosenthal, age. s. 78-83.

35

pratik tavsiyeler vermek iin kaleme almt.24 Kitabn girii ve iinde yer alan 44 blm, krallk, savata liderlik ve y-netimin de dahilolduu ok deiik konular kapsyordu.

Kabusanc', 1083 ylnda ilk defa ortaya kmasndan bu yana, lah eveleyip geveleyemeyen dorudan tarz, saysz afo-

: rizmas ve tarihi anekdotlaryla, zellikle Fars ve Osmanl mparatorluu'nda hep popler kalmay srdrd.

Dier bir nl" Ayna" da, Seluklu Sultanlan Alp Arslan ve Melikah'n nl bavezirleri Ebu Ali Kvamddin Hasen b. Ali b. shak et-Tusi Nizamlmlk'n kaleme ald Siyasetname veya

dier adyla Siyerii'I-111lk'tr (Krallar Tarihi). Alparslan'n 1072 ylnda bir sukasta kurban gitmesinin ardndan, merhametsiz Nizamlmlk, Melikah'n zerinde hakimiyet kurdu ve aslnda Seluklu mparatorluu'nun o dnemki yneticisi haline gel-di. Nizamlmlk'n, bir suikast sonucu hayatn kaybetme-sinden hemen ncesinde, 1091-92 yllarnda kaleme ald Si-yasetname isimli eseri, tam elli blm boyunca, sultana ynelik tavsiyeler ve dzeltmek iin bou bouna urah Selukluy-netiminin hata ve eksikleri ile doluydu.2S

Siyasetname'ill1092 ylnda yazlmasnn ardndan eklenen on-bir blm, imparatorluu tehdit eden tehlikeler ve zelolarak da smailiye tarikalna kar, salam bir ynetim sistemi salamakta dtkleri baarszlk zerinedir. Buna ramen, ayn yzyllar sonra Fransz Kardinal Richelieu'nun yaph gibi Ni-zamlmlk de, genelolarak air ve yazarlara destek olmay sr-

drm, gzel sanatlarn hamiliini stelenmeye devam ehnitir.

24 C.E. Bosworth, 'Kai Ka'us,' EI, age. s. 815. 25 H. Bowen ve C.E. Bosworth, 'Nizam al-Mulk,' EI, age. s. 69-73. * Keykavus, Kabusnil1llc, der. Orhan aik Gkyay, Kabalc! Yaynlar, 2007.

36

in dikkat ekici taraf, bwlann yan sra, Eari kelamma ve ken-disinin de takipisi olduu afi hukuk ekolne bal inan sis-temi ve retileringelitirildii ok sayda yksek okul da kur-

durmutu: Ar!la~mda Badat'n nl Nizamiye okulunun da olduu bu medreseler, orta ve dou slam lkelerindeki Sn-ni uyana byk katklarda bulundular.26

Gazzali (1058-1111) slam' n nde gelen dinbilimcilerinden biri olan Ebu

H3.mid b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzali, bir mistik ve Mslman reformcuydu. El-Gazali 1091' y

lnda, Nizamlmlk tarafndan Badat'taki Nizamiye Medresesi'ne eitim vermesi iin gnderildi. Hem dini hem de siyasi evrelerde olduka tannmasna karm, siyasetin alkanhsndan kendisini uzak tutmaya a-lt. Youn bir ruhsal mcadele deneyiminin ardndan retmenlik grevini brakt ve 12 yllk bir mistik Sufi yaa

m srd. Gazzali bir sre sonra retmenlie geri dnd ve aralarnda en nemli almas olan hya' Ulumi'd-din (Din Biliminin Uyan) ok sayda nemli almaya imza att.27

Yar otobiyografik almas El-Mnkiz mine 'd-deldI (Yan-ltan Kurtulma) yan sra Nasihat'l-mlUk (Krallara Tav-siyeler) adl almasyla da, krala yakan davranlarn

standartlarn dzenlemi ve yneticilerin vezir ve kulla-rna nasl yaklamalar gerektiine dair tler sunrnutur.28

26 age. 27 W. Montgomery Watt, 'Al-Ghazali,' El, Cilt II, age. s.1038-1041. 28 Frank Ronald Charles Bagley, Glazali's Book of COUl1SeI for Kings, Lon-dra, Oxford Univesity Press, 1964, s. 45, 63, 80, 106.

37

Byk bir saygnlk ve itibara sahip olmasna ramen po-litik olaylarla ve ynetim ileriyle hibir zaman ilgilenmemi nk bir dini reformist, mistik ve dnr olarak gerek hevesi slami gelenekle sufizmi bartrmak 01mutur.29

EI-Turtui (bn Ebu Rendeka) Geleneksel bir Arap fkh bilgini olan ve ~panya' da do-an El-Turtui, aralarnda bn Arabi ve sonradan Kuzey Afrika' daki Muhavvidler devletinin kurucusu bn Tumert

(doumu: 1130) gibi nl isimlerih rencisi olarak Msr'n skenderiye kentinde renim grd ve yaamn srdrd.30 Byk bir ahlaki zdeyi, anekdot ve h-kmdarlara tler derlemesi olan Sirac aZ-Muluk (Kral-lar in Ik) isimli eserini, danman hamisi Ebu Mu-hammed b. al Bataihi'ye al Umaviye'ye adamtr)l

Turtui'nin eserinin ansiklopedik boyutlar, ondan son-ra gelen kuaklarn Mslman siyaset dnrlerine kay-da deer bir malzeme salamtr. bn Haldun Mukaddi-me isimli ese::inde, El-Turtui'yi, hibir orijinal fikir ret-rneksizin sadece derleme yapmakla eletirse de, bn Haldun'un kendisi bile, Sirac aZ-Muluk'un barndrd ta-rihsel bilgi zenginliinden ve politik kavrayndan ya-rarlanmak zorunda kalmtr.32

bn Zafer'in takipileri (varisleri) bn Zafer, kronolojik olarak El-Turtui' nin en yakn takip-

29 W. Montgomery Watt, 'Al-Chazali,' EI, Cilt II, age. s.1038-1041. 30 A. Ben Abdesselem, 'AI-Turtushi', EI age. s. 739-740. 31 age. 32' Abd al-nafiz, age. s. 150-159; ayrca bkz. bni Haldun, Mukaddime.

38

isidir. Ayn ekilde bn Zafer de, ta bn'l-Mukaffa'ya ka-dar uzanan Furstenspiegel yazarlarnn uzun zinciri ile ken-disinden sonra gel~ "Ayna" y,azarlar veya benzer trler-de eserler kalepe_alm bn Cema'a, bn'l Tktaka, bn Tey-miyye ve Devvani gibi yazarlar arasnda bir entelektel ba

kurulmasn salamay baarmtr.

bn Cema'a (1241-1333) El-Maverdive Gazzali'nin en sk entelektelvarislerinden

biri olan Bedrddin Muhammed b. brahim b. Sa' dillah b. Cema' a, afi mezhebinden bir hukuku, dinbilimci ve eitimdydi. Anayasa hukuku zerine kaleme ald kitab Tah-

rr'[-ahkf1111 fi tedbir ehli'l slam (Mslmanlara Yol Gsteren Tanr Buyruklarnn Formlasyonu), yneticilerin hukuki ko-nularda ulemadan tavsiyeler almalarnn gerekliliinin yan sra, kullarna kar ykmllklerini de vurgular}3 bn Cema' a, muhafazakar bir dinbilimci olmasna karn, ayn zamanda yneticilere, "Prensler iin Ayna" edebi trnde dnyevi tler de veren bir pragmatisttir.34

bn't-Tktaka (1262-?) Soylu bir aileden gelen ve bn't-Tktaka adyla bilinen Ebu

Cafer Safiyuddin Muhammed B. Ali b. Tabataba, Irak' daki El-Hilla kentinin ii yneticisidir (Nakib).

Musul' u ziyaret ettii srada kentin yneticisi Fahreddin sa bin brahim iin Kitlib'l-fahr isimli bir alma kaleme al-

mtr. Bu eserde, bir Frstenspiegel ile ayrntl biyografileriyle bir-

33 Rosentha!, age. s. 43-51. 34 Kama! S. Salibi, 'Ibn Djama'a' EI, age. s. 748-749.

39

likte bir halife ve vezirler tarihi bulunmaktadr.35 ii mezhebine olan sadakatine ramen bn'l-Tktak, s

lam tarihinde roloynam hkmdarlarn baar ve baarszlklarndan sorumlu olan faktrlere olduka gereki bir yaklam tarz benim'semtir. Bir yneticinin baarl olmas iin, sadece ahlaki standartlar deil yneticilik sanalnn us-

. talklarn da kapsayan'on adet nitelik belirlemitir. bn'lTktaka, yneticilere ve devletlerine katk salayacak pratik politik ihtiyalarla ilgilenmi ve bn Haldun'un almas ze-rinde de ciddi bir etkisi 01mutur.36

bn Teymiyye (1263-1328) Sekin ancak olduka da tarlmal bir Hanbeli dinbilim-

cisi ve hukuk danman olan bn Teymiyye, hem Suriye hem de Msr' daki baarl yneticiler ve devlet ileri zerinde nemli bir rol oynamtr.37

35 Ibn al-Tiqtaqa, Muhammad ibn 'Ali, AI-Fak/l1'i (On the Systems of Go-vernment and muslim Dynasties) ev. C. E. J. Whitting, Londra, Luzac, 1947. Ayrca bkz. F. Rosenthal, 'Ibn al-Tiqtaqa,' EI, age. s. 956. 36 Rosenthal, age. s. 62-67. 37 bn Teymiyye'nin yaz ve dncleri, lmnn ardndan neredey-se tamamen unutuldu. Ancak zellikle 1930'lardan sonra Suud Arabis-tan' daki "Vahhabi Uyan" olarak bilinen srete, Selefi hareketi bu me-tinleri tekrar gnyzne kard. rnekler iin bkz. George Makdisi, "Ibn Taimiya: A Sufi of the Qadiriya Order", American Journalaf Arabic Studi-es i (1974), s. 118-129; ayrca bkz. Salah al-Din al-Munajjid, ed., Slaky/ al-Islam Ibn Taymiyya: Siratu/u wa Ahbaru/u 'inda al-Mu'arrikhin (Shaky/ Ibn Taymiyya: Biograply and Views According to Historians), Beymt: Dar al-Ki-tab al-' Arabi, 1976. bni Temiyye'nin rolne, Suudi bak asna rnek iin, bkz. Muhammad Jalal Keskh, Al-Sa'udiyyun wal-lal al-Islami (Suu-diler ve slami zm), Washington OC, n.p. 1982, zellikle s. 85-108. 40

Tam anlamyla Frstenspiegel trnde yazmamasna kar-n, ciltlerce almas, politik konular, doktrinel polemikler ve askeri harekattj}' konusunaaki fetvalan ve kiisel mda-haleleri, bn T

mesinin gerekli olduunu byk bir cesaretle savunmutur.41 Bunun da tesinde, bir hkmdarn etkili bir ynetim gs-

ternesi iin mali iktidarn yan sra anayasal bir hukuk sis-temine ihtiyac olduunu ne srer. Yine hkmdarn, "in-

sanlar mkemmeliyetilie" sevk edecek birtakm benzer-, siz niteliklere sahip olmas ve bunlar serg~lemesi de gerekir. Bir baka nemli nokta da, Devvani'nin, gc basit bir ekilde bir ynetme arac ile zdeletirmek yerine, ayn bn Zafer gibi, iyi ynetimi Allah'n adaletine dayanarak tanmlama

sdr. Adil hkmdarn, "Allah' n yeryzndeki glgesi", tem-silcisi (Allah'n Halifesi) ve Hz. Muhammet'in vekili olma-

s gerektiini cesur bir ekilde iddia eder.42 Devvari'nin almas nemlidir nk siyaset felsefesi, hu-

kuk ve ynetimhakkndaki pratik bilgelii ieren slam ya-zn mirasn bir araya getirir. almas ayn zamanda, Mslman iktidarnn Osmanl Trklerine ve ran ahlarna getii 14. yzyla kadarki entelektel akmlarn doruk

noktasni oluturur.

Bat gelenei , 5lv1nii'I-111uta'y, kendi yazn trnn genel balarn iine oturtabilmek iin, Bah lkelerindeki zengin Frstenspiegel ya-

zngeleneinin ksa bir zetini sunmak nemlidir. Machia-velli'nin Hkmdar adl eserinin, bu trn en popler almas haline gelmesine karn, hem ncesinde, hem ayn dnemde, hem de sonrasnda buna benzer birok kitap yazlmtr.

Ayn bir tr olarak danmanlk kitaplarnn tarihinin izi-

41 Rosenthal, age. s. 221-222. 42 Lambton, age. 5.174.

42

ni, 13. yzyln talyan ehir devletlerinin ortaya kna ka-dar srebiliriz. Bu trn ilk rnei; yazar bilinmeyen Ocu-lus Pastoralis'tir(lz42).Eserin retileri daha sonraki tarih-lerde, Giovam.i da Viterbo ve Bmnetto Latini'nin kitaplarnda

geniletilmitir.43 talyan ehir devletleri arasndaki hizip-sel atmalarn yaylmasyla birlikte, hkmdarlar iin bir ynetim anlayna, giderek daha ok ihtiya duyulmaya ba

lanmtr. Bu srecin sonularndan biri de Petrarch, Dante ve benzer yazarlarn almalarnn ortaya kmas olmutur. Bu eserlerde, bir yandari merhametli ve adil bir yne-tim ihtiyacnn all izilmekte, dier yandan da toplumsal ba-

r salamak iin merkezi qtoritenin meruluu kamtlan-maya allmaktadr.44

14. ve 15. yzyllarda, dklere, prensIere ve papalara ithaf edilmi methiye (kaside) ve kitaplarda inamlmaz bir arl g-rlr. Bu eserlerin yazarlar, Ferroto de Ferreti (d. 1296), Pier Paolo Vergerio (d. 1370), Uberto Decembrio(d. 1350), Fran-cesco Patrizi (d: 1412), Bartolomeo Sacchi (d. 1421), Diome-de Carafa (d. 1407) ve Giovanni Pontano (d. 1426) gibi dev-let grevlileridir. Tavsiye kitaplar yazmndaki benzer bir bereketlilik, kra1iyet iktidarlarnn ykselite olduu Kuzey Avrupa lkelerinde de yaanmtr.

ngiltere' de byk siyaset kuramcs Thomas More, da-nmanlara ynelik alayc bir bak as da ieren kapsam-l bir toplumsal dzen eletirisi gelitirir ve bu yzden ksa bir zaman sonra idamla cezalandrlrken, Sir Thomas Elyot

43 Quentin Skinne~ "Poltical Philosophy" The Cambridge History of Re-naissa7ce Plilosophy, ed. Charles B. Schmitt, et al, Cambrldge, Cambrid-ge University Press, 1988, s. 389-390. 44 Age. s. 409-423.

43

da (c. 1490), prensIerin gelitirmeleri gereken meziyetleri hak-knda yazyordu.45 Tavsiye kitaplar kaleme alan Fransz h-martistlerinden Josse Clichtove (d. 1472) ve Cui1laume Bude (d. 1467) ise, Kral . Francis'e Hkmdar Eitimi isim-li kitaplarn sunmulard.46 16. yzyln ortalarnda /i Ayna" yazm gelenei Jeroni~o Osorio, Felipe de la Torre, Pedro Ribadeneyra ve Juan de Mariana isimli yazarlarn kitapla-

ryla ber yarmadasna srad. Bunlar arasndaki en kap-saml ve nl almalardan biri de, soylular, saray efrad ve dier grevlilerin yan sra yneticilere de davran tavsiyeleri ieren Antonio Guevera' nn Hkmdarlar i Gsterge isim-li kitabyd.47 Ayn dnemde, eitim rehberleri alannda Al-manya' da da bir patlama yaand. Bunlar arasnda en dik-kat eken iki yazar, Alman hmanistleri Jacop Wimpfeling (d. 1450) ve Johan Strum (d. 1507) oldu.48 Hkmdar (1513) ve Desiderius Erasmus'un Bir Hristiyan

Hkmdarm Eitimi (1516) ise, kalc ve sreen bir etki braka en nemli Frstenspiegel kitaplarndan ikisi olarak ka-bul edilir. Eserleri yl arayla kaleme alan Floransal ve Hol-

landal, kendi yaama alanlarna yaylan siyasi istikrarszlklara allmam zmler sunuyorlard. Ayn kurnaz

Floransal diplomat gibi, Erasmus da, temel referans ere-vesi Hristiyaninanc ve onun ynetim pratikleri olan bir ra-hipti. Machiavelli, iktidar ele geirmi ancak bu iktidar, va-rolan Hristiyan ahlaki dzeninin dnda kalan, baskc ve

45 Quentin Skinner, Fomdatiol1S of Modem Politica! Tlouglt, cilt L, Cam-bridge: Cambridge University Press, 1978, s. 218. 46 Age. s. 214. 47 Age. s. 214-215. 48 Age. s. 214.

44

maniplatif stratejilerin karmyla nasl elinde tutabilece-ine ve srdrebileceine kafa patlatan hkmdarlar eitmek iin yazyord1?Dier yandan Erasmus da, babadan oula geen monarilerin varolan dzenini kuvvetlendirmeye gayret gstermektedir nk zorba iktidarlara kar veril-

medii srece, savalarn ve i ekimelerin ok tehlikeli, be-deli yksek ve gayrimeru olduunu dnmektedir.49 Erasmus'un sorunu, iktidar bab'ldan devralanlarn zorba-

c ynetimlerinin dzgn bir eitim araclyla nasl engel-leneceinde dmlenmektedir.

Siyaset felsefesinde, hkmdarla kullan arasnda bir anlama olmas gerektiini ima eder. Erasmus' a gre, halkn h-kmdara rza gstermesi, hkmdann ynetiminin adale-te, cmertlie ve genel bir iyiniyete dayanmas beklentisine

baldr. Sonu olarak, hkmdar ocukluktanitibaren hal-kna, lmI, yce gn ve iyi yasalarla, dalkavukluktan,

ar vergi ve savalardan kanarak hizmet vermesini salayacak zorunlu bir eitime tabi tutulrnaldr.so Ve sonu ola-rak, bir hkmdarn faziletli ynetimi, ona meruiyet ka-

zandrabilir. Meruiyet kavram, demokratik kurarnn ge-litirilmesinde kalc bir etkibrakabilir.

Kendi adalarnn pratiklerini dnen Erasmus, hibir zaman tam olarak gereklemeyen sreen danmanlk po-zisyonu araynn hayalkrkl iinde, kitabn Aragon Pren-si Charles' a ve laha sonra da VIII. Henry' e sunmutur. Bi-raz dal1a gemie baklffilzda Machiavelli'nin almas ke-

49 Erasnus, The Educatim of A ChristilJl Prillcc, ed. Lisa Jardine, Cambridge, Cambridge University Press, 1997, s. vii. 50 Age. s. 1-110. Ayrca bkz. Skinner, FOll1ldtiols of Modern Po/itim/ Tho-ught, s. 222-223.

45

sinlikle daha kalc olmutur nk adalarnn fikir bir-lii iinde olduu, prensIere yakr erdem kavrayna kar byk bir mcadele vermitir. Machiavelli'nin fikir-lerinin ideal uygulayclarndan birisi, olduka yksek mevkiler elde etmi olan Kardinal Richelieu' dur. ronik bir ,ekilde, bir din adam olmasna karn Richelieu'nun gs-

terdii sert ve hain kraliyet mutlakyetilii yanda1 ve pratii, bir nceki kuaktan Katolik bir rahip olan Erasmus'un ideallerinden fersah fersah uzaktr.

Kardinal Richelieu (1585-1642) Kardinal Richelieu, gl bir monari alt.da ynetilen Fran-sz devletinin nde gelen mimarlarndan biriydi. Fransa Dileri Bakan (1616) ve daha sonra da Babakan olan Riche-lieu, toplumda bar ve dzeni tesis etmek iin kraln tanrsal haklar olduu yolundaki doktrine dayandrd iktidar vizyonunu ve azametini, azgn ve snr tanmaz bir Fransz

lk vurgusuna maruz brakyordu. Kral XIII. Louis'in gve-nini kazandktan sonra kardinal, monariyi Fransa'nn rakipsiz efendisi klmak iin, lkeyi ruhban snf, soylular ve Fransz Katolik kilisesiyle disipline ederek birletirme iine giriti. Bu srecin ardndan Fransa, Avrupa'nn en byk glerinden biri haline geldi. Sofu bir Katolik olmasna karn Richelieu,

Fransz devletini kilisenin stnde konumluyor ve dini, Kral'n otorite ve politikalarn glendirecek bir ara olarak kullanyordu. Sert bir ynetim savunucusu ve etkin bir ikti-dar maniplatr olan Richelieu'nuri kanlmaz danmanlk rol, yazlarnda yansmasn bulmutur; zellikle de kra-ln karar almada zayfln tartt Testament Politique adl eserinin "Le Conseil du Prince" balkl blmnde: .

46

uYaadmz olaylarn hazin bir hal ald durumlar, yntem ve zaman konusunda seim yapmanza izin vermez ve sizi alelacele kararlarc;-l!aya zorlar gibi grnr. Ve o zaman, sadUYilimzun talep ettii zorunluluklar nedeniyle, deiimden

kar elde etr~ekiin hem yntem hem de zamanlama ko-nusunda bir seim yapmak zorunda kalrsnz. C .. ) Majeste-lerine ifade ettiim bu zorluklara ramen, iktidarlarm iyi yol-da kullandklarnda ne kadar ok kraln bunu yapabildiini bilerek, size u sz vermeye cret ediyorum: ok ksa bir s-rede devletinizi kontrol altna alabilir ve bu ksa zaman iin-de, saduyunuz, cesaretiniz ve tanrnn da hayr dualaryla hanedanla yeni bir bak as kazandrabilirsiniz.

Eer bana Huguenot* partisini paralamak, soylularn onu-runu krmak, kullarnzn tmn tekrar sorumluluklarnn

bana geirmek ve isminizi, yabanc uluslar arasnda ait ol-duu yere ykseltmek iin gerekli izni bahederseniz, tm alkanlm ve yetkimle can gnlden bu ie koyulacama size sz veririm majesteleri."51 . nne kan hibir frsat karmayan Richelieu, lm d-einde grevini varisi Kardinal Mazarin' e devrederken, g-l bir ynetim altndaki Fransz birliini oktan kurmay ba-

armt.

* 1560'lardan balayarak Fransa' da rgtlenen Protestan cemaati ve grup-lar..n. 51 Cardinal Richelieu, Political Testament, in J.H. Robinson, ed. Readings in European History, 2 cilt, Boston, Ginn, 1906, s. 2:269~270. Ayrca bkz. Han-taux, ed. M(ximes d'etat et Imgmcnts politiques du cardinal de Riclelieu, Pa-ris 1880, Avernel, ed., Lettres, instructions diplomatiques et papicrs d'etat du cardinal de Riclelieu, 8 cilt, Paris, 1853-1877; ve HOITic de Beaucaire, cd. Memoires du cardinal de RicheIieu, Paris, 1908.

47

Karl Philipp Gottlieb von Clausewitz (1780-1831) Clausewitz, orta snftan gelen bir Prusya askeri ve ente-

lekteliydi. Askeri hizmetleri olduka kapsamldr: Fransz Devrimi ve Napolyon orqulanna kar savam; Prusya dev-letinin en merkezi alanlar;da, politik/ askeri sorumluluk-larla grev yapm ve nl bir askeri eitmen olarak hizmet

vermitir. Clausewitz esas nn ise, sava kuramlar ve strateji hak-knda en ok bilinen almalardan biri olan bayapt Sava

zerne adl kitabnn nem ve etkisinden elde etmitir.S2 e-itli konular ayr ayr ele alp inceleyebilme yetenei, hem sava alanlarnda hem de politik evrelerde ona gl bir iti-bar kazandrmtr. Sava alanlarndaki baarlar, Napolyon

tarafndan neredeyse yklmaya yz tutmasnn ardndan Prusya'mn tekrar ayaa kalk ve daha sonra da Napolyon'un Waterloo Sava'nda bozguna uratlmasna katklarnda g-rlr. Tavsiyeleri, Prusyal devlet adamlarnca byk itibar gryordu nk Clausewitz bir program veya ngrlm zmler dikte etmiyordu. Okurlarnn srprizlerle karlamasnn daha yararl olduunu anladndan, bu tr ha-

zr zmler yerine, stratejik sorunlarn neredeyse tamamen insani olan doasna gndermelerde bulunuyordu. Hem

okurlarnn hem de st yneticilerinin durmadan deien ko-ullar karsnda kendi stratejik yarglarn gelitirebilmelerine yardmc olmak iin, insan zenginliinin glenmesi y-nnde ura veriyordu.

Birok danman gibi, Clausewitz de hem takdir edildi hem de yanl anlald. "Sava ou zaman siyasetin baka ara-

S2 Karl von C1ausewitz, On War, ev. O. J. Matthijs joes, Washington OC, Infantry Journal Press, 1950.

48

larla devamndan ibarettir" sz ou zaman, ahlaki yok-sunluuna delil olarak gsterildi. Aslnda Clausewitz, sa-van, politikaclann .wtin aralarndan biri olarak grl-memesinde herkesle hemfikirdi. 0, sadece strateji kuramna gereki bir ekilde yaklat. Tek abas, insann zayfl

n ve yaadmz koullarn karmakln hesaba kata-rakdnyann istikrarszln betimlemekti. Devlet adam-larnn; eitli yaklamlar kullancirak ve farkl politik -zmlere adapte olarak, hzla deien koullara uyum salama ihtiyalarn gidermelerini salad.53

Richard Elliot Neustadt (1919-) nl bir siyaset bilimci ve Amerikan bakanlk seimleri arahrnalarnda nc bir isim olan Richard Neustadt, Comell, Co-lumbia ve Harvard niversitelerinde st dzey retim yeliinin yan sra, federal hkmette nemli konumlarda grev yapt. 30 yl boyunca Bte Dairesi, Senato alt komis-yonlar, Devlet Bakanl, Demokratik Platform Komitesi ve John F. Kennedy ve Lyndon Johnson bakanlklar dneminde

danmanlk grevlerinde bulundu. Neustadt 1960 ylnda, bayapt olan Bakanlk ktidan eserini yaymlad. Bu kitap, bakan seilmesinin ardndan zel danman olarak yakn ilikide bulunduu Kem1edy'nin iktidarn biimlendiren bir Frs-tenspiegeloldu neredeyse. Baka nemli kitaplar yaynla

masna karn Bakanlk ktidan, bakanlk ve politik liderlik uygulamalar alannda renciler iin bir klasik haline geldi.

Neustadt'n bu kitaptaki temel argmam, eer bakan, re-kabetin hkm srd politik arenada iktidarn nasl ar-53 Clausewitz'in stratejik dncesi iin bkz. John M. Colins, Grand Stm-tegy, Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1973, s. xx-xxv, 17,21,221,224.

49

tracam bilmiyorsa, bakan seilmesi etkin bir lider olarak baarl olmasm garanti altna almaz. Sonu olarak bakamn

iktidar, dier kiileri kendi programn desteklemeye ikna et-m~sine; profesyonel pir Rol~tikac olarak itibarm korumay baarabilmesine ve kendisinin kamuoyundaki saygnln

, yksekte tutmak iin popler algy baaryla biimlendirme yeteneine balyd. Neustadt, bakamn etkililiini lmek iin drt kstas kullamyordu: Birinci olarak, bakana, prog-

ramndaki hedeflere 'ulap ulaamadn soruyordu. kinci kstas, bakamn bir iktidar "hissi" olup olmad; ncs krizlere kar nasl bir tepki verdii ve bask altnda etkin bir

ekilde iine devam edip edemedii ve drdncs de, ge-riye brakt mirastan haberdar olup olmad, bir baka de-

yile kararlarmn sonularm hesapIayp hesaplayamadyd.54 Saygdeer bir retmen ve sevecen bir insan olan Ne-ustadt, Harvard' daki John F. Kennedy Hkmet Okulu'ndan 1989 ylnda e1l1ekli oldu.55 Tuttuu notlar yakn bir zamanda kitap olarak yaymland* ve youn bir ilgi grd.56

54 Richard E. Neustadt, Presidential Power and modern Presidents: The Po-litics of Leadersh ip from Roosevelt to Reagen, NewYork, The Free Press, 1990, s. xx.

55 Columbia niversitesi'nde 1962 ylnda Neustadt'n rencisi olma ansn yakalayan R Hair Dekmejian'n kendi tecrbelerine dayanlarak ...

56 Charles o. Jones, ed. Preparing to be President: The Memos of Richard E. Neustadt, Washington DC: The American Enterprise Irstitute Press, 2000.

* Richard Elliot Neustadt, bu kitap yaynlandktan sonra 2003 ylnda hayata gzlerini yummutur. .n.

so

iii Slvan'l-muta: Bir bayaptn analizi

bn Zafer'in bayapt olan bu eserin orijinal elyazmalarnda iki ayr balk vardr: SZvfin 'Z-muta fi 'udvfil1i'l-etba (Uy-ruklarnn dmanl hakknda yneticiye tler) veya Ki-tab el-SuZvanat fi Musamarat el-KhuZafa waZ-Sadat (Halife ve Soy-lularla Sohbetlerde tler Kitab). bn Zafer'in dier eser-lerine gre Slvfin'Z-muta hatr saylr bir n kazanmtr; l-mnden sonra da tannmaya devam etmi ve Farsa ile 05-

manlca'ya evrilmitir. 1 Gemie dnk olarak bakarsak, SZ-vfin'l-muta'nn bu kadar byk bir n kazanmasnn temel sebebinin, Arap iktidarnn kmesinin ardndan Fars ve Os-manl hkmdarlarna ynelik pratik tavsiyelere younlalmas ve dolaysyla siyasi ierii olduu sylenebilir.

bn Zafer' n tarihselortam bn Zafer'in almasn analiz etmek iin, Mslman dnya ile Hristiyan Avrupa arasndaki atmalar balamnda Sicilya' nn stratejik konumunun yan sra, dnemin siyasi gelimelerinin per-de arkasmn aa gz nne alnmas gerekir. 12. yzylda Arap-Mslman dnyas byk bir k yaamaktadr ve bu hi kukusuz bn Zafer'in almalarm belirleyen unsurlardan biri ol-

mutur. Aghlabid'lerin * 827 ylndaki Sicilya'y fethini, Fahmi ve Kalbilerin ynetimleri takip etti. Ancak aralarndaki kanl at-1 Victr Chauvin, Bibliographie des Ouvrages Arabes, Liege, Imprimerie H. Vaillant-Carmanne, 1892, s. 175-177. * Aghlabid: Turtuslu Snni bir kabile.

51

malar yznden 1052 ylnda ikisi de glerini kaybettiler. Si-cilya' da Afrikah Arapla~ spanya Araplan'na kar mcadele edi-yor; Snniler ile iiler arpyor ve Araplar da Berberilerle m-cadele ediyorlard.2 Bu kao? dneminin sonunda aday kk rakip gruplar ynetir hale gelmiti. Bu durum da, 1061 ylnda ,ciddi bir ekilde balayan ve 1097 ylnda tamamlanan Norman

igaline kap ah.3 Hristiyan krallna L Roger bakanlk ya-pyordu ancak askeri alanda olduu gibi Norman saraynn nem-li noktalarnda da Mslmanlar grevalyordu. Hristiyan ve Mslmanlar birlikte yayor ve var oluyorlard ki bu gerekten tarihte benzeri olmayan bir vakadr.4 Dnemin gelimekte olan kltrnn merkezinde yer alan Si-

cilya, Mslman dnyasyla Hristiyan Avrupa'mn arasndaki kltrel etkileimde bir kp haline gelmiti. n. Roger' n ynetimi alhnda, Sicilya' ~ Arap dostu kt zirve noktasna ulamh. 1154'te II. Roger'n lmn, Mslmanlarn huzursuz olmaya balad dnem takip etti; zellikle de II. William (1166-1189) sal-tanah dnerninde.5 bn Zafer'in Norman hakimiyeti dnemin-de doduunu belirtelim. Dolaysyla dnya gr ve dnsel eilimleri, hem yaad yerde hem de tm blgede slamiyet'in g kaybetmesinin sonular ile yzyze kalan bir Ms-lman olarak biimlendi. Sonu olarak Siilvanii'I-111uta'y douran ortam, bu siyasi kargaa ve kiisel belirsizlikler oldu.

2 Aynntl bilgi iin bkz. Leonard C. Chiarelli, Sicily During the Fatil11id Age, Doctoral Dissertaion, Depertment of History, University of Utah, June 1986, s. 119-123. 3 Francesco Gabrieli, The Arabs: ACompact History, translated by Salva-tor Attanasio, Westport, Connecticut, Greenwood Press, 1981, s. 136. 4 Age. s. 136 5 Abu al-Husayn Muhammad ibn Ahmad ibn Jubay~ Rihla,Leiden, E. J. Brill, 1907, s. 341-342.

52

bn Zafer'in iki koruyucusu bn Zafer hkmdarn roln iki adan desteklemitir: stikrarl bir politil

Gelenekselolarak askeri yneticilerden oluan byk bir Sicilya1 Arap ailesinin ocuu olan Ebu el-Kasm, Norman ynetiminde askeri bir rtbe stlenmeyi umarak 1150 ylnda Sicilya'ya geri dnmtr,9 Ancak bu Arap soylu su ksa bir zamanda iinde, Mslman nfusun artan huzursuzluu!lu gideremeyen ve refahn gvence altna alamayan zayf bir ynetim erkini elinde tutan Kral IL William'n yan sra, Mslman topluluk ile de byk sorunlar yaamaya ba

lamtr.10 Sonu olarak Ebu'l-Kasm'nbir lider olarak ko-numu olduka zor ve knlgandr. Dolaysyla bn Zafer ki-

tabyla, Ebu'l-Kasm'n talihinin dnmesine yardm etmeyi ve ona bir politik kaynak salamay hedeflemi olabilir.

Analiz yntemi: Tarihselcilik bn Zafer'in kitabnn en ayrt edici zelliklerinden biri, h-kmdarlk zerine zdeyilerinin kaynanda tarihsel bir me-todoloji kullanmasdr. Bu yaklam onu, hem kendinden n-ceki slami dnrlerden, hem de kendisinden sonra ge-lenlerden ayrr. Yunal dncesinden etkilenen Kindi (d. 873), Farabi (d. 950) ve bn Rd "(d. 1198) gibi Mslman dnrlerin tersine, bn Zafer, dncelerini daha orijinal slami kalplar iinde gelitiren dnrler kategorisine aittir. Bun-lar arasnda bn Arabi (d. 894), Cveyni (d. 1283), Maverdi (d. 1058), bn Teymiyye (d. 1328) saylabilir. II Ancak siyasid-

9. Ebil'l-Kasm'n liderlii, bni Cubayir'in eseri Rihla' da birinci azdan anlatlr. Ayrca Michele amari, Bibliateca Arabo-Sicula, L Blm, TOl'ino-Roma: Ermenno Loescher, 1880, s. 101-102 10. Ahmad T. Madani, Al-Muslimin fi Siqilliya wa Janub Italiya (Gney

talya ve Sicilya'daki Mglmanlar), 1948, s. 50-112 11. Shar'iyyat al-Sulta fiI-Islam, Adil Fathi Thabit al-Hafz, skenderiye, Msr: Dar al-Jami'at al-jadida lil-Nas~ 1996, s. 150-191 54

nce ve ynetim kaidelerini Kuran ve Hz. Muhammed'in hadislerinden karsayan bu fkh alimlerinin tam tersine, bn Zafer kkl bir tarihselci ve rasyonalisttir. bn Zafer dini me-tinlerin otorit~si!l kmsemez ancak mesellerinin ampirik zeminini kurmak iin gemi dnemlere ve Arap halifeleri-nin, Fars krallarnn ve Bizans imparatorlarnm deneyimle-rine bavurur. Bu kaynaklar, Hindistan masal ve hikayele-rinin yan sra Arap iirleriyle de ssler, zenginletirir. Ancak kitabn ieriinde yer alan olaylar, masallar ve karrnlarla, slami kaidelerin elimemesine de ok dikkat eder. Metin-lerine analitik olarak Kuran ve hadis alntlaryla giri yapar ve sonra da kutsal metinlerin erevesinden dar kar. Sav-

larn desteklemek iin gerek ve hayali tarihsel rnekler su-nar; onlar kendi gzlemleri ile destekler. Bu tr bir tarihsel ve kiisel tecrbeye dayal analize bavurmak, 12. yzylda yaam bir yazar iin varolan normlardan bir kopu ve uzak-lama anlamna gelir. Bugnden bakldnda, Slvan'l-muta'nn hala, bn Za-

fer' i nceleyen "Prensler iin Ayna" edebi geleneinden ok daha byk bir bilgelii sentezleyebildii grlr. Bu bilgileri, kendine zg benzersiz igrs ve zengin bir tarihsel mi-rasa dayanan analizleri ile tamamlamlr. Gerekten de Sl-vfm'l-muta'da all ayr uygarln bilgelii yansmaktadr: Antik Hindistan, Sasari Pers Hanedanl, Helenizm, Yahudi tarihi, Hristiyanlk ve Mslman-Arap uygarli. Kendi Mslman-Arap mirasnn yan sra bn Zafer, ona saysz krallk modeli salayan ve tarihi maceralar, masallar ve z-

deyiler sunan Pers tarihinden de gl bir ekilde etkile-mitir. Pers uygarlnn, Hindistan' dan slami dnyaya ede-bi aktatmlar asndan ok nemli bir roloynad kuku

55

gtrmez. rnein bn'l-Mukaffa'mn Arapaya tercme et-tii, Beydeba'nn nl Kelile ve Dmne isimli eseri, "Ayna" trnde yazan hem bn Zafer'in, hem de ncellerinin kay-nak olarak kulland eserlerden biridir. Ancak daha da a

rtc olan bn Zafer'in Hristiyanlk ve Yahudilik hakkndaki bilgisidir. Slvt1ni 'l-muta ve Hayr 'l-bier bi hayri'! be-er'in da iinde yer ald birok kitabnda bu bilginin izle-ri grlr. Bu farkl tarihsel, kltrel ve dini akmlarn bir araya gelmesi bn Zafer'in kendine zg dnya grn (Weltanschauung) ekillendirmitir: Yalnzca tanrsal m-dahaleyi deiL, aym zamanda gl, muktedir ve adil bir h-kmdarn derhal eyleme gemesini gerektiren, insanlk durumuna genelolarak karanlk bir baktr bu.

Be dstur bn Zafer ideal bir hkmdar iin gerekten olduka yk-

sek standartlar koyar; onu gerekten benzersiz stnlkte bir bireyolarak alglar: "Bir sfenksten daha ahsna mnhasrd~ bir simyacdan daha hayret vericidir ve krmz altndan daha az rastlamr." bn Zafer'in hkmdar iin bvlesine sra ds

-' ,

nitelikler ngrmesinin altnda yatan neden, omuzlarna ala-ca ar politik yktr. Gerekten de, bu ideal hkmdarn, sadece dzgn politikalar uygulamas yetmez, ayrca bu po-litikalarn adil de olmas gerekir. Sonu olarak, bn Zafer'in hkmdar, sadece gl ve muktedir deil ayn zamanda hakkaniyetli de olmaldr.

Bu zor grevinde hkmdara yardm etmek iin, dstur-larm be altn kavramsal ereve iine yerletirir. Bunlar, a-reler retmeye ynelik bir kaideler dizisi oluturur. bn Za-fer bunlardan somut ynetim kural ve stratejileri retir. Bu 56

be dstur yledir: - Tevekkl: Tanrnn hkmlerine tevekk] etme, gven-

me ve ama adiIse devam etmek veya ama adil deilse vaz-gemek.~> ~ - Metanet: Krz sona erene kadar kararllk ve cesaretle ey-

lem srecini srdrme. - Sabr: nanla sebat etme. - Rza: Sonu baarsz olsa bile Allah'n hkmlerine bo-

yun eme. - Zhd: Dnyevi iktidarn kibrinden vazgernek, onun ta-nmas ok g bir yk olduunu mutlaka kantlayacaktr.

Yukardaki formlasyon, bir hkmdarn kariyerinin ba:langcndan sonuna kadar, ynetim rutininde karsna kacak btn zorluklarla ba etmek iin takip edecei eylem ve et-kinliklerin dngsel dinamiini temsil eder. Bu 'hkmdarlk dngs', Slvanii'l-mufa'nm analitik yapsn oluturur. bn Za-fer bu be kavramsal bileenin her birine ayr bir blm ayrmtr. Bunlar hem tek tek, hem de btnselolarak ele alndklarnda, hkmdarna sunduu tavsiyeleri tanmlayan, bn Zafer'in kendi deer sistemini yanstrlar.

Tevekkl Balangcndan sonuna kadar, bn Zafer'in 'Hkmranlk

dngs, her eye kadir olan Allah' a kar duyduu sarslmaz inanca dayanmaktadr. Gerekten de bn Zafer' e gre, insan varoluunun ve davrannn tamam, her eye muk-tedir, rahman ve rahim olan yce g tarafndan dzenle-nir. Narrnan hakimiyetindeki Sicilya' da domasna karn bn Zafer, Mslman referans erevesi iinde dnm ve retmitir. Bir Mslman olarak kitabn iki Mslman h-

57

kmdar iin yazmtr. Birincisi Mslman mmetinin Su-riye' deki hkmdardr ve ikincisi de Sicilya'mn Hristiyan hkmdarmn hizmetindeki Mslman bir prens olan

Ebu'l-Kasm' dr. Ve sonu olarak bn Zafer ideal hkm-darm, ilk halifelerin dzenedii teokratik kalplara gre mo-deller. Tammlad yneticilik ilevleri, bu halifelerin dev-letinin slami temellerinden tretilmitir.

bn Zafer' e gre, bir hkmdarn Mslman olmas yeter-li deildir. Birbiriyle balantl birok nedenden dolay aym zamanda inanl bir mmin de olmas gerekir. nanl bir y-netici olarak, ilk bata dmanlarna kar Allah'n inayetin-den ve ltuflarndan haz almaldr. Adil bir ekilde hkmet-mek iin inancn kaide ve kurallarna riayet etmelidir. Ve son olarak da otoritesi hem slam'n salad meruiyetle, hem de bu kaideler zerine kendi yapt gzlemlerle desteklen-melidir. Sonu olarak bn Zafer'inyaklamnda dindarlk, er-demli bir hkmdar iin bir n koul haline gelir.

Hkmdarn, Allah' a tevekkl ederek, ona gvenerek ka-rarl bir ekilde ilerlemesini tavsiye eder ama bunun iin ama-

cnn mutlaka adil olmas gerekir. Bir amacn adilolup ol-madn belirlemekse hkmdara der ama bn Zafer bu hkmdarn, slami adalet kstaslarm kendine rehber edin-mesini umut eder. Gerekten de bn Zafer' e gre adal:'t, eli-ni sreni otomatik olarak gayrimeru hale getiren iddet kul-

lanmnn tam tersidir; adalet, meruluun tek ve en nem-li temelidir. Bu balamda yle der bn Zafer:

"Kim ki adaletsiz1ie hz verir, o gelime gsteremez. Kim ki fesattan g alr, o dayanamaz. Kim ki saltanatm iddet yoluyla srdrr, o hkmran olarak kalamaz."

58

Metanet Amacn adilolduu bir !'cere kabul edildi mi, hkmdar b-

tn zorluklar alana kadar bu amaca doru sebatkar ve ce-surca ilerlemelidi;~fbn Zafer'e gre, bunun en iyi rnei Hz. Muhammed'dir.-O, dmanlarnn verdii aclara cesaret-le katlanm ve en sonunda da onlar yenmitir. Sicilyal me-taneti ve teselliyi "soylu insanlarn erdemi" olarak deerlendirir ve hkmdara, bana gelen felaketler karsnda

aresizlie dmemesini; bunun yerine Allah'n ok daha kt aclardan bile kendisini koruduunu dnmesi ge-

rektiini hatrlatr. Bu tr hisleri kendisine alayarak h-kmdar, sadece metanetini deil ayrca dayanklln da gs-terecektir. Ancak dayanakllk iin h.kmdarn ayrca ok nemli bir baka eye daha sahip olmas gerekir: Sabr.

Sabr Peygamberin deneyimlerini ve szlerini kendisine temel

alan bn Zafer, baarl bir hkmdarlk iin en nemli zel-liklerden birini sabr olarak kabul eder. Dayankllk, l-llk ve azimle birleen sabr, dier tm erdemleri yneten en stn erdem olarak grlr. Zor ve skntl gnlerde sa-br ve sebat, baanya gtrecek bir zrh tabakas gibidir: "Se-bat et... sonunda elde edeceksin." bn Zafer, krallarn sabrn

tanmlarken, onu oluturan ayr unsurdan bahseder: Mer-hameti douran hogr, kralln refahn salayan ihti-yatllk ve ngr ile devleti savunmak iin hkmdarn se-bat etmesini ve her zaman hazr olmasn salayan cesaret. Nihayetinde sabr, bn Zafer'in drdnc dsturu olan

"Rza" nn bir nceki basamadr.

59

Rza kinci ve nc dsturlar olan metanet ve sabra uygun ola-

rak, bn Zafer hkmdara, dmanlarn yennesi ve iktidarn korumas iin elinden gelen her eyi yapmasn salk verir. bn Zafer, kaderini biimlendirmesi iin bir insanm elinden ge-lebilecek her olas eyi yapmasn tembih etmesine karn, efen-disini baarszlk olaslna kar da hazrlar: Eer bir hkmdar kendisine sylenmi tm kural ve kaideleri en iyi ekilde takip etmesine karn yine de baarsz olursa, bu kadere boyun emeleridir; nk bu Allah'm arzu ve iradesidir. Sonu olarak

bn Zafer unu tavsiye eder: "Rza gstererek ynehnek, kanaat tarafmdan ynetilmekten ok daha iyidir. Buna zorunlu kal-madan nce kendinizi rza gstermeye altnn."

Zhd* "Hkmdarlk Dngs"nn sonunda, ok ar bir yk

olan dnyevi iktidarn kibrinden vazgemek iin tahttan e-kilme, zhd bulunur. nanl bir Mslman olan bn Zafer,

dnyay, g ve zenginliin geici olduu, ereti bir barnak olarak tasvir eder. unu ne srer: "ktidar arzu edenin, on-dan feragat etmeyi renmesini de salayn." Bu sylemi-ni de, bizzat Peygamberin kendisinin verdii rneklere da-

yandnr: Allah, Muhammed'e "Peygamber-Kral" veya" Al-lah'n Hizmetkar Peygamber" seeneklerini verdiinde, Pey-gamber ikinci kk semitir. Peygamberin dnyevi iktidar

nasl kmsediiri vurgulamak iin bn Zafer, Allah' n yer-yzndeki egemenliini savunan ada slami ideolog la-

* Zhd, Arapa z h d fiilinin mastan olup, lgatte bir eye meyletmemek, rabet etmemek, yz evirmek, ilgisiz davranmak ve terk etmek an-lamlarna gelir. .n.

60

nn ok rabet gren dnceleri ile elien bir yoruma sa-hip olan" Abdullah bin Mesud" un geleneine bavurur. Si-

cilyah'nn temel :g}tas, iktidar ve g tutkusunun tesine gemek ve mminlerm akn bir eyin peine dmelerini

salamaktr: Dindarlk vaadine. Bu zhd, rnek alnabilecek birok hkmdarn eylemlerinde gzlemlenebilir: Mua-viye bin Yezid'in halifelikten feragat edip slami sofululukla

kucaklamas; Yunan kralnn yzn dnyevilikten tann-ya dndrmesi; Osetya Kral'nn Hristiyanla gemesi ve inzivaya ekilmesi; Pers Kral Ardeir'in, lkesini, babas gibi mutlakiyeti yntemlerle ynetmeyi reddetmesi gibi. By-lece bn Zafer'in hkmdarlk dngs sonulanm olur. ktidar araynda Allah' a tevekkl etmeyle balayan sre, dllerini ancak ldkten sonra toplayabilecei dinsel so-fulukla yer deitirip iktidardan vazgemeyle sonulanr.

dealizme kar gerekilik: Mosca'nn paradoksu bn Zafer'in dini idealizmde temellendirdii dsturlannn be ayakl dinamii, ateistler veya insan doasna olumsuz gzle bakan sinikler tarafndan gz ard edilebilir. Sadece gllerin ayakta kalabil;nesi beklenen acmasz siyaset arenasnda baarl olmak iin fazlaca idealist ve ahlak bulduklarndan gerek-i stratejistler de bu dsturlar reddedebilir. Ancak Slvan'l-

muta'nn daha yakndan incelenmesi, bu Sicilyal bilge Arap'n ynetimin pratik gereksinimleri konusunda da bir hayli bilgili ve uyamk olduunu gsterecektir. Gerekten de, bu be genel

kuraln makro erevesi iinde bn Zafer, hkmdarn zor du-rumlarla mcadelesinde rehber alabilecei birok mikro ds-turu da sunar. Bunlar, bn Zafer'in geni kavramsal emasnn ahlaki parametrelerine meydan okuyan taktik ve stratejiler de

61

iermektedir. Bu da nemli baz elikilere iaret eder. Gaeta-no Mosca dnda hemen hi kimse 5lvan'l-muta'mn bu pa-radoksunun farkna varmamtr. yle der Mosca: "Bu alma iinde yeralan dsturlar belki ikiye ayrabiliriz: Bir tr, anti-Makyevalist nitelikler tar. Diei' tr ise Floransal ka-tipten bile daha ince ve rafinedir"13 Mosca' nn bu gzleminin doruluundan emin olabilirsiniz.

Dine dayal makro dnsel erevesind~n hkmdarlara ynelik operasyonal kural ve kaideler karmak iin bir prak-sis arayna giren bn Zafer, kendi inan ve prensiplerinden ba-

zlarm kurban etmek zorunda kalmtr. Bu kurallar arasnda belki de en nemlisi ksaca yle forle edilebilir: Tedbir + Hile + G = Zafer. Gl bir eliki ile yzyze kaldnda h-kmdar tedbir, hile ve gcn bir birleimini kullanmak zo-rundadr. Alternatif eylem planlar seirnjnde bir lide~ karar alma srelerinde aadaki madd~leri kullanabilir:

Tedbir Bir hkmq.arn planlama ve strateji gelitirmeye balamas

iin atmas gereken ilk adm Ttdbirdir; bunu da karsna kan zorluun isel yapsm belirleyerek yapabilir. Bu tr be-lirleme iin de birinci elden bilgi gerekir' nk:

... Eer birisi, dedikodu ve sylentilere gre eyleme giriiyorsa, olaslklara bel balar. Ama kii olaylar kendi gz- . leriyle grdklerine gre ynlendirirse, o zaman kesinlik-lere ulaacaktr.

Dolaysyla, dman cephesinin psikolojik mevzilenmesi, stratejileri ve deneyimi, rakibin gl ve zayf yanlar hak-

13 G. Mosca; Histare de Dactrines Palitiques Paris, Payot, 1936, s. 26-27.

62

knda gvenilir bir zekaya ihtiya vardr. Bu zekann lp biilmesinde, kii gereklik ile casuslarn yanl bilgilen-dirmesini (dezenfQrl}1asyonu) ayrt edebilmeldir. Ayrca bil-gileri doru bir ekilde aktarabilmesi iin bilgi veren kiinin kapasitesinin de iyi bir ekilde deerlendirilmesi gerekir.

Ancak bu srelere verecei yantlar formle etmeden nce strateji belirlemek iin lider iki nemli unsura daha ihtiya duyar: Bilgece tavsiyelere ve salam bir mzakereye. bn Za-fer, "ilk andaki tavsiyelerin deersiz olduun konusunda oku-yucusunu uyarr ve yle der: "En iyi tavsiye, derin d-

nceyle kantlanr ve ancak mzakerelerin olgunlamasndan sonra benimsenir. n Eserinin bir baka yerinde bunu daha iirsel bir ekilde dile getirir: Tavsiye, bilgeliin klcdr. Eer bir kl ok keskinse ve

en iyi ekilde bilenmise ve itinayla cilalanmsa, ite o za-man tavsiye tam maksadn bulur ve en iyi ekilde llp biilen, dierlerinden kat kat deerli bir silah olur.

Ak bir ekilde bn Zafer, aratrma, tavsiyeleri dinleme ve mzakere ilevlerini, "hile" urann ve nihayetinde de "g"n en temel nkoulu olarak grr.

Eer hile rakibimin stesinden gelmeme yetiyorsa, ona kar- n~den g kullanaym ki?

Hile bn Zafer, hile (entrika) uran veya kurnazlk veya kan-drmacaya dayal stratejiyi zor kullanmnn olasbir alter-natifi olarak nerir. Hile'nin aralar, dman cephesinde yan-

l bilgiler ve fitne yayacak casus, propagandac ve ajan-pro-vokatrlerden oluabilir. Sk sk doruluk ve ahlaktan sz eden bn Zafer gibi biri iin hibir kuku duymakszn hi-

63

lenin kullanmnn nerilmesi bir elikidir. Bu elikiyi, ama-larn aralar meru kldn belirterek zmeye alr. Di-

er bir deyile sahteliin kuUammna izin verilebilir. Ama sadece devlet karlar iin.

Sahtekarlk zehir gibidir.-Yalmz bana kullamldnda l-drebilir ancak bir eczac tarafndan ilacn iine kartrl

'dnda ie yarayabilir. Bir kral, bir dmam yenmek veya asileri bastrmak gibi devletin karna kullanlmas haricinde, sahtekarla asla izin vermez.

Ancak yine de bn Zafer, hile grevinU gizlilii ve bu ii yapacaklarn zenle seilmesi gerektii konusunda efendi-sini hemen uyarr; nk bylesi gizli eylerin, sadakatsiz

dammanlar tarafndan aa karlabileceinden korkar: Ayu ekilde krallar, bu tr zehirlerin sadece, eytani ellerden nasl korunacan bilebilen, gvenilir insanlarn elinde tu-tulmasna izin verirler.

Mutlakg Dier btn nlemler baarsz olduunda hkmdar

zora, hem de mmkn olan en u noktada zora bavurmak zorunda kalr. Ancak katksz bir zor kullandnda bile h-kmdar, dmanlarn artmak ve onlar beklemedikleri . bir konumda yakalamak iin taktik olarak hileyi devreye sok-mak zorunda kalr. Ancak bn Zafer, hkmdarn zor kul-lanmaya karar vermesi iin bile baz nkoullar ne srer. Bunlar arasnda en temel unsurlardan biri, rakibine kar say-

gl davranmas iin hkmdarn psikolojik hazrldr. Bir baar ans elde etmesi iin zoru kullanan kiinin, rakibi ne kadar gl olursa olsun, ona kar psikolojik bir aalk kompleksini kendine empoze etmemesi gerekir.

64

Zor kullammn deerlendirirken bn Zafe~ eer rakibinin kendisinden dahazayf olduundan emin deilse, h-

kmdarna, dmw;una meydan okumasn tavsiye etmez. Ayrca hkmsIa~ dmanna acmamahdr da. Ayn ekilde dmann szleriyle aklm kartrmamal ve onu yok etme ansn da kaybetmemelidir. Gerekten de bn Zafer,. "insa-nn temel yaratlnn" deieceine ve ne kadar gnl al

nrsa alnsm bir dmann arkadaa dnebileceine inan-maz. Bu yzden dmann tamamen yok edilmesi gerekir.

Devrim kuramlar S!v!in'!-111uta metninin arasna devrim kuramlar, ne-

denleri, ortaya k ekilleri ve ayaklanmalar bastrmada kullanlmak zere nerilen yntemler de serpitirilmitir. Ge-nel bir kuralolarak bn Zafer, devrim hareketlerinin, uyku haline gemi ve sarayn zevk- sefas tarafndan yozlat

rlm, hibir zel aba gstermeden, sadece hretli atala-rnn meruluu temelinde hkm srdren ve babadan oula geme yntemiyle ynetilen hkmranlklara kar ge-

!itiini yazar. Bu tr monarik hkmetler baz kronik has-talklarn tehdidi altndadr: ktidarn ktye kullanan ve iddet uygulayan krallarn gurur, hiddet ve agzll, kul-larnn isyann tetikler.

bn Zafer zellikle de, devrim balanglarn, halk kitle-lerinin mide yangnlarna benzetir. Yoksunluk ve aclardan

oluan bu mide ekimesine de, otoriteye kar meydan oku-mann halk kitleleri arasnda yeni yeni oluan kstahl ve gzpeklii elik eder. Hakim snflar -ki bunlar "byn

kstahl", "zenginin rkeklii" ve "halk kitlelerine kar kaytszl" ile karakterize olur- ile kkrtlan kitleler ara-

65

sndaki diyalektik iliki kendisini, "zihindeki hayalleri davurmak iin heyecan", "fakirlerin kendilerine gvenleri" ve "strap ekenlerin uyan" eklinde ifade eder.

Yukarda saylan makro dzeydeki nedenler baamnda bn Zafer, hkmdarlarn kullarna davranlaryla ilgili, devrimi tetikleyen iki mikro dzeyde tetikleyici daha tanmlar: Nefret uyanmasna neden olan hakszlk ve halk kitlelerine cesaret ve-ren ar lmllk. Bu noktada bn Zafer toplumsal snflarn rol ve snf mcadelesi zerine benzersiz bir deerlendirmede bu-lunur; nk siyasi huzursuzluklarn gelip geici unsurlar, h-kmdarn otoritesini salamak iin farkl davran tarzlar ge-rektirebilir. bn Zafer, farkl snf tanmlar. En yukarda, h-

kmdarn tarafszlk nezaket ve cmertlik gstermesi gereken sekinler yer alr. kincisi tccar, zanaatkar ve hizmetkarlardan

oluan orta tabakadr ve onlara da duruma gre, nezaket ve sert-liin karm ile yaklalmaldr. Toplumsal sralamann en al-

. tnda ise, "ne szleri ne de eylemleri sorgulamakszn her za-man bir davay savunan" kitleler vardr. Bu insanlar ar sert-lik gstermeden ynetilmeli ve gerektiinde arya kamayan bir ekilde cezalandrlnaldr. bn Zafer, snflar aras atmann devrimlere yol aabileceinin ok ciddi bir ekilde farkndadr. Dolaysyla hkmdarn kullarn kendi kastlar iinde tutmaya tevik eder.

Bu balamda bn Zafer, hkmdar eer onlara kar zor kul-lanrsa kendi kastlarn terk edecek ve askeri tabaka ile bir-lemeye balayp, kitlelerin ayaklanmasn hzlandracak olan orta snflarn -yani tccarlarn, zanaatkarlarn ve hizmet-

kfularn- rolne zel bir ilgi gsterir. Orta snflarn devrimci potansiyellerinin farkna varan bn Zafer, kraliyet otoritesine meydan okumada bu toplumsal kategorinin nemli roln

66

daha sonra grecek olan kuramclarn gerek ncs ve ha-bercisidir.

Ayn ekilde, hkmdara kar kitleleri hareket geirme-de dini kullanan ve'bir kere iktidara geldi mi, alaa ettii hkmdardarrbil:e daha mutlakiyeti bir otoriteyle ynetim srdren "kr fanatiklerf'in rol de bn Zafer iin olduka belirgindir. rneklerini slami ve slam-ncesi tarihe da-

yandran bn Zafer, ayaklama zamanlarnda iktidara kar avam takmmn bakaldrsn da ok doru bir ekilde tehis etmitir. ehirli alt tabakalarn desteini alan -bu yakn Avrupa tarihinde ok yaygn bir olgudur- sz konusu ba

kaldrlar, siyaset kuramclar tarafndan totaliter diktatr-lklerin balangc olarak grlr. Dinin harekete geiril-mesinde arac olarak kullanan bu "kr fanatikler" hakknda hkmdan uyaran bn Zafer, hi kukusuz ki, Batmi arsyla kylleri, zanaatkarlar ve gmenleri bir araya top-layarak 9. ve 10. yzyllarda" Abbasi halifelii"ni dehete

dren, Irakl kyl lideri Hamdan Karmat gibi karizma-tik devrimcileri aklna getirmektedir.

bn Zafer'in analizi, zorbalk ve kt idareden kaynakla-nan devrimlerin tesine de geer ve zorba olmayan h-kmdarlara kar gelien ayaklanmalarn nedenlerini de tehis eder. Bylesi normal zamanlarda halkn, "doruluk ve adaletin deimez kaideleri konusundaki bilgisizlikten ve uzun zamandan beri sren refahn getirdii kstahlk ve ki-birden dolay" hkmdarla olan balar zayflamhr. Bu nok-tada bn Zafer, kurulu dzeni meru klan toplumsal inan sisteminin anmasna ve halkn maddi servetin bolluunda kstahlamasna ve marmasna dikkat eker. Bu, mo-dern siyaset sosyologlarnn "deolojilerin Sonu" ismini ver-

67

dikleri politik durumdur. Hkmdar bu durumdaki in-sanlara nazik ve tavizkar ekilde davranrsa, insanlar daha

. cokulu ve sert olacaklardr nk artk drt baya tutku-dan muzdariptirler: fke, zevk dknl, agzllk ve tembellik. Bu tr insanlarn ancak ate ve elikle iyiletiri

lebileceini varsayar bn Zafer. bn Zafer kitabnn baka bir yerinde de, dsal bir tehdit-

le yzyze kalan bir hkmdara, halk kitlelerinin hareke-te gemesini -bu onlarn eline kl tututurmaktan baka bir

ey deildir- nleme konusunda tavsiyelerde bulunur. Hkmdarlarnn erefi iin kendi hayatlarn vermeye g-nll askerlerin tam tersine bu kitleler dmanla savamak yerine, krallarna srt evirirler. Ancak bn Zafer bu durumda bile yle bir uyarda bulunur: "Alt snflar ... onlara sk sk zulm ve bask uygulayan askerlerden ve ordudan nefret ederler." Dier yandan ordu yumuak davranmak zorunda

kalrsa, bu sefer de, "btn ulus hatann hkmdarda ol-duunu varsayar." Bu analizi tasvir etmek iin bn Zafer, h-kmdarn kullarnn kendisine kar gerek hisleriyle ilgili algsn aydnla kavuturmaya alr:

Halk kitleleri, krala insanlk ailesinin bir yesi olarak bakmazlar; bunun yerine onun kendine zg zelliklerini dikkate alrlar. Kendi-u dier insanlardan ayrtrmas, asaleti ve saraynn yk-seklii ile ilgilenirler ve dolaysyla ona srtlann dnerler ve ken-dileriyle eit konumda olanlarla birleirler. Hi phesiz ki bn Zafer, daha mantkl davranma yeteneine sahip gibi grnen st smflara nazaran, halk kitlelerine kar ok daha derin bir gvensizlik besler nk onlar tutkularnn peine kaplmaya ok daha eilimlidirler. Bu adan da, daha sonraki "elit dav-ran analizcileri"nin habercisi olarak dikkat eker. 68

Erdemli hkmdar Daha nce de belirttiimiz gibi bn Zafer'in erdemli h-

kmdar kavram, adalet ve beceri nitelikleri ile birbirine sk skya baldr. rS~layisyla e~emli hkmda~ adaletle hkmetmek in ahlaki bir pusulann yan sra, etkili bir y-netim iin. ihtiya duyaca baz yeteneklere de sahip 01-

malir. Bu yetenek ve ahlak birleimi, hkmdarn ahlaki niteliklerinin ynetim anlayn ekillendireceini dnen

bn Zafer'in liderlik modelinin nemli zelliklerinden biri-dir. Ancak erdemli hkmranln iki unsurundan biri olan ahlaki kiilik yapsnn yarar nedir? Birincisi, adil bir ynetim sergileyen ahlakl bir hkmdar, Allah' memnun edecektir. kincisi, adil ve baarl bir h-kmdar halk arasndaki meruiyetini ykseltmek, dolay

syla otoritesini glendirmek ve lkenin istikrarn salamak zorundadr. bn Zafer' e gre, etkili ve ahlakl bir y-netimin karm, hkmdar iin iki anlamda iyi bir politi-kadr: Bylece hem yeryzndeki hanedanln, hem de lmden sonraki kurtuluunu gvence altna alacaktr. Et-kili hkmranlk ile ahlaki ynetim arasndaki dinamik et-

kileim, bn Zafer'in erdemli hkmdarnn spesifik zel-liklerini tammlamada kulland eitli formlasyonlarn 'le-itmotifi' dir. Slvan'I-711uta'nm en iirsel pasajlarndan birinde

bn Zafer, Sasani Hanedanl'nn kurucusu olan babas Ar-deir'le konuan Papag araclyla yle syler: O, halknn gzlerini sevin ve gururla kaplar; kulaklarn dualaryla doldurur; zihinlerinde derin bir sayg uyandrr ve kalplerini sevgi ile donatr. Merhameti her eyi kucakla-yan hkmdarn adaleti asla amaz; ynetimi doru olur ve kollar o kadar kuvvetlidir ki, sulular, yreklerinin t