AHMED DRR EFEND N N RAN SEFARETNAMES

Ayhan RKNDA Yksek Lisans Tezi

Danman: Do. Dr. H. Mustafa ERAVCI

Afyon 2006

AHMED DRR EFEND N N RAN SEFARETNAMES

Ayhan RKNDA Yksek Lisans Tezi

Tarih Anabilim Dal Danman: Do. Dr. H. Mustafa ERAVCI

Afyon Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Eyll 2006

NDEK LER......Sayfa NSZ.iii ZET....................................iv ABSTRACT...................................v ZGEM ..vi KISALTMALAR.................................vi G R ......1-4

B R NC BLM OSMANLI- RAN L K LER NE GENEL B R BAKI I. SAFEV DEVLET N N KKENLER ...5-9 II. XVIII. YZYILA KADAR OSMANLI-SAFEV III. III. AHMED DNEM OSMANLI-SAFEV L K LER .....9-17 L K LER ...17-22

K NC BLM XVIII. YZYILDA RANA G DEN OSMANLI SEF RLER VE SEFARETNAMELER I. XVIII. YZYILDA RANA G DEN OSMANLI SEF RLER .23-24 II. XVIII. YZYILDA RANA G DEN OSMANLI SEF RLER N N SEFARETNAMELER . ...24-27

NC BLM AHMED DRR EFEND N N HAYATI VE NSHALARIN HUSUS YETLER I. AHMED DRR EFEND N N HAYATI VE ESERLER ..28-30 II. YAZMA NSHALAR VE HUSUS YETLER ....30-31 A) Millet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi no:820 ( M 820 nshas)..32 B) stanbul niversitesi Nadir Eserler Blm Ty No: 3228 ( T 3228 Nshas)....32-33 C) stanbul niversitesi Nadir Eserler Blm Ty No:442 (T 442 Nshas)......33-34 D) Topkap Saray Ktphanesi Hazine ksm No: 1432 ( H 1432 Nshas) .....34-35 E) Millet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi No: 821 ( M 821 Nshas ).....35 F) Topkap Saray Ktphanesi Revan Ksm No: 1228 ( R 1228 Nshas).36 G) Topkap Saray Ktphanesi Revan ksm No: 1313 (Metin).....36-37 III. YAZMA NSHALARIN DEERLEND R LMES ....37-39 DRDNC BLM SEFARETNAME- DRR EFEND N N MAH YET VE DEERLEND R LMES I. SEFARET HEYET N N HAZIRLANMASININ NEDEN ........40-41 II. AHMED DRR EFEND N N RANA YOLCULUU.....41-42 III. EL L K HEYET N N RAN SINIRINA DH L OLMASI.42-44

IV.EL L K HEYET N N AH HSEY N N ORDUGHINA GELMES ...44-46 V. AHMED DRR EFEND N N AH HSEY N N HUZURUNA IKMASI.46-49 VI. AHMED DRR EFEND N N II. DEFA AH HSEY N N HUZURUNA

IKMASI ..49-54 VII. AHMED DRR EFEND N N RANDAK D PLOMAT K FAAL YETLER N N SONA ERMES .....54-55 VIII. AHMED DRR EFEND N N RANDAN DN YOLCULUU.55-56 SONU..57-58 KAYNAKA ...59-65 MET N TRANSKR PS YONU ...66-101 EKLER..102-137

NSZ Osmanl elilerinin gittikleri yabanc lkelerdeki gzlemlerini ve buralarda yaptklar faaliyetleri anlatan sefaretnameler Osmanl Diplomasi Tarihi iin nemli kaynak eserlerdir. Son zamanlarda lkemizde aratrmaclar sefaretnameler zerine bir hayli almalar yapmlardr. almamzn konusu olan ve Ahmed Drri Efendinin ran elilii srasnda kaleme ald sefaretnamesi de bunlardan biri olup Osmanl- ran ilikilerine k tutacak bilgileri ieren nemli bir eserdir. XVIII. yzyln balarnda Osmanl Devleti batda yapt savalara son vererek bir bar dnemine girmitir. Bu srada Safevi Devletinde i karklklarn balamas zerine bu lkede i durumu tetkik etmek iin Ahmed Drri Efendi Osmanl Devleti tarafndan rana eli olarak gnderilmitir. te Ahmed Drri Efendi bu elilii srasnda randa yapm olduu diplomatik faaliyetleri ve gzlemlerini anlatan bir sefaretname kaleme almtr. Biz elimizde bulunan sefaretnamenin eitli yazma nshalarn da inceleyerek, sefaretnamenin iindeki bilgiler nda Safevilerin son zamanlarnda Osmanl- ran ilikilerini incelemeye altk. Bu almam srasnda bana yol gstererek yardmlarn esirgemeyen Hocam Do. Dr. H. Mustafa Eravcya sonsuz kranlarm sunarm. Ayhan rknda

ZET Osmanl mparatorluu ve Safevi ran arasndaki ilikiler, XVI. yzylda balayp, XVIII. yzyln ilk yarsnda Safevilerin kne kadar devam etmitir. Bu ilikiler genellikle karlkl atma eklinde olmutur. Safeviler ile Osmanllar arasndaki yaanan atmalarn en nemli sebebi Dou Anadolu topraklarnda kimin hakimiyet kuraca ile alakadr. XVIII. yzyln ilk yarsna kadar devam eden bu ilikiler srasnda iki devlet arasnda baz zamanlarda karlkl eliler gnderilmitir. Bu elilerden biri de Osmanl mparatorluu tarafndan rana gnderilen Ahmed Drri Efendidir. Ahmed Drri Efendi, zamannn nemli bir devlet adam olmasnn yan sra nemli bir airdir. XVIII. yzyln balarnda randa meydana gelen i atmalar Osmanl mparatorluunun ynn bu devlete evirmesine neden olmutur. te Drri Efendi randa yaanan olaylar renmek iin 1721 ylnda rana gitti. randa ah Hseyin ile grtkten sonra rann sosyal ve politik koullarn inceledi. stanbula dndkten sonra hazrlam olduu sefaretnamesini, III. Ahmede sundu. Ahmed Drri Efendinin ran Sefaretnamesi Safevilerin son zamanlar hakknda bilgiler iermesi nedeni ile ok nemli bir eserdir. Ahmed Drri Efendinin sefaretnamenin orijinal nshasn bulmaya ve incelemeye altm. ran Sefaretnamesinin elimizde 7 farkl nshas vardr. Bu Yksek Lisans Tezinde ben, bu

ABSTRACT Diplomatic relations between Ottoman Empire and Safavid persia at the beganing in the 16 th century and lasted until the collagse of the Safavids in the first half of the 18 th century.These relations were generally mutual battles. The most important reason of the battles between Safavids and the ottomans was about the control of East Anatolia. These two states sent ambassadors to each other during the relations which lasted until the first half of the 18 th century. Ahmed Drri Efendi was one of these ambassadors who was sent to Persia by the Ottoman Empire. Ahmed Durri Efendi was an important statesmen at that time and he was also an important poet. The inner conflicts in Persia which occured at the beginning of the 18 th century cavsed the Otttoman Empire to head for Persia. Drri Efendi went to Iran in 1721 obtain information. After he had negotiated with ah Hseyin in Iran he examined the social and political conditons of Iran. After his returning to stanbul he prepared his sefaretname and submitted it to III. Ahmed. Ahmed Drri Efendis sefaretname is a very important work because it contains information about the last days of Safavids. There are sefaratname. seven different copies of this sefaratname. In this master thesis, I tried to find and examine the original copy of this

ZGEM

Ayhan RKNDA Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Eitim Lisans: 2001 Afyon Kocatepe niversitesi, Uak Eitim Fakltesi, Tarih retmenlii Blm Lise: 1997 Alaehir Orgeneral Kenan Evren Endstri Meslek Lisesi, Metal leri Blm / stihdam Tarih retmeni, Milli Eitim Bakanl Kiisel Bilgiler Doum Yeri ve yl: Alaehir/ Manisa, 15 ubat 1979 Cinsiyet: Erkek Yabanc Dil ngilizce

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.t. C. ev. Haz. .A. ..E.F. M.E.B. OTAM s. S. TTK Yay. YKY YTY : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez : Cilt : eviren : Hazrlayan : slam Ansiklopedisi : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : Milli Eitim Bakanl : Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi : Sayfa : Say : Trk Tarih Kurumu : Yaynlar : Yapm KrediYaynlar : Yeni Trkiye Yaynlar

GR Devletler, tarih sahnesine ktklar ilk devirlerden itibaren eitli nedenlerden dolay birbirlerine eli gndermilerdir. Diplomasi ismi verilen bu faaliyetler, devletlerin birbiriyle karlkl olarak iliki kurmalarna yardmc olan vastalarn banda yer almtr1. Trk tarihinin en byk devletlerinden biri olan Osmanl Devleti, alt asr boyunca Anadolu, Ortadou, Balkanlar ve Avrupa topraklarnda siyasi olaylarn belirlenmesinde etkin bir rol oynamtr. Bu yzden Osmanl Diplomasi Tarihinin incelenmesi ile elde edilecek sonular sayesinde, gerek Osmanl Devleti tarihi gerekse bu blgelerde kurulmu olan dier devletlerin tarihlerinin aydnlatlmasnda nemli sonularn ortaya konaca phesizdir. Osmanl Diplomasi Tarihi incelediinde grlecektir ki Osmanl Devleti srekli elilikler kuruluncaya kadar tek yanl ve geici diplomasi uygulamtr. Bu tr diplomaside eliler, belirli bir amac veya bir grevi gerekletirmek iin lke dna gnderilir ve grevleri sona erdiinde ise tekrar lkelerine geri dnerlerdi2. Osmanl Devletinin daimi elilikler kuruncaya kadar tek yanl diplomasi izlemesinin sebepleri u ekilde aklanabilir: Osmanl Devletinin hibir Avrupal hristiyan devleti kendisiyle eit grmemesi ve bunu bir ilke olarak devam ettirmesi ve korumas3, bunun devletin gc ve stnlnn bir gstergesi olduuna inanlmas4, bunun yannda Osmanl tccarlar ve dini kurumlarnn d lkelerde yaygn faaliyetlerde bulunmamas5 ayrca bu diplomasi sayesinde Avrupal devletlerin politik ve diplomatik tuzaklarna dmeyerek, serbest hareket imkan bulmu olmasdr6. Osmanl Devleti, dier devletler hakknda bilgi ihtiyacn kendisine tbi olan Eflak Voyvodal, Krm Hanl, Raguza Cumhuriyeti ve1 2

Hner TUNCER, Eski ve Yeni Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara 1995, s. 9. Hadiye TUNCER-Hner TUNCER, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, mit Yaynclk, Ankara 1998, s. Ali brahim SAVA, Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl zel Says I, YTY, Ankara 2000, s. Hadiye TUNCER-Hner TUNCER, a.g.e., s. 18. lber ORTAYLI, Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

9.3

489.4 5

Ansiklopedisi, C. I, letiim Yay., stanbul 2000, s. 278.; Osmanl Devleti egemenlik anlayna gre hristiyan lkeleri darl cihad veya diyar- kfr olarak grld iin buralarda bir mslmann uzun sre kalmas ho grlmezdi. Ayrca padiahlar ve sadrazamlar yabanc elileri kmserdi. Bundan dolay Osmanl Devleti XIX. yzyln sonlarna kadar hibir bat bakentine daimi elilik yerletirmemitir. Cahit B L M, Tercme Odas, OTAM, Yl I, S. I, Haziran 1994, s. 29.6

Mehmet P RL , Eli, .A., C. I, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul 1995, s. 9.

Erdel Krall aracl ile renmektedir. Bunun yannda stanbulda bulunan yabanc elilerin tercmanlar ile yakn temaslar da olan Divan- Hmayun ve Babli tercmanlar, snr komusu illerin valileri7 ve ticaret amacyla Avrupada bulunan Osmanl tccarlarnn grdkleri ve duyduklar olaylar hkmete sunduklar raporlardr8. Osmanl Devletinin yabanc lkelerle ilgili dier bir kayna ise Osmanl seyyahlarnn ve esirlerinin yazdklar hatralar ve seyahatnamelerdir9. Osmanl Devleti, kuruluundan itibaren askeri ve siyasi gcnn bymesine paralel olarak d ilikileri de o oranda geliip, bym, gerek komular olan Mslman-Trk Devletleri10 gerekse snr komusu olan hristiyan Bizans Devleti ile askeri mcadelelerin yannda diplomatik ilikilerde bulunduu tespit edilmitir. Osmanl Devletinin yabanc devletlere ilk defa ne zaman eli gnderdii bilinmemekle birlikte Osmanllarn Bizans snrnda varln hissettirdikleri andan itibaren Bizansllar ile diplomatik faaliyetlerde bulunduu bilinmektedir. zellikle Orhan Bey zamannda Osmanllarn Balkan topraklarna gemeleriyle Bizansl asilzadeler ile ibirlii yaptklar grlmektedir. Bizans Devleti de Osmanl hkmdarlarnn yannda eli bulundururlard11. Osmanl Devleti Diplomasi Tarihinin aydnlatlmasnda yararlanlan kaynaklarn arasnda sefaretnameler nemli bir yer tutmaktatr. Osmanl Devletinin yabanc lkelere gnderdikleri elilerin kaleme aldklar mektup, risale, seyahatname, takrir ve havadisnamelere sefaretname ismi verilir12. Osmanl Devleti, padiahn clusunu bildirmek, kazanlan zaferleri duyurmak, Avrupal kral ve imparatorlarnn ta giymelerini tebrik etmek iin, bar artlarn grmek, imzalanan bar anlamalarnn tasdikli metnini gndermek, hediyeler gtrmek, padiahn bir mektubunu iletmek, bar yapmak veya mevcut bar yenilemek, vergi istemek, ta giyme trenine katlmak, antlama artlarna uyulmad durumlarda ikayette bulunmak,7

Kemal G RG N, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz ( Tekilat ve Protokol), TTK Yay., Ercment KURAN, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faaliyetleri Hasan KORKUT, Osmanl Sefaretnmeleri Hakknda Yaplan Aratrmalar, Literatr Dergisi, C. I, S. 2, Bu devletler Karakoyunlu, Akkoyunlu, Karamanllar, Timurlular, Candaroullar, Germiyanoullar, SAVA, a.g.m., s. 489. Belks ALTUN -GRSOY, Sefaretnameler, Trkler, C. XII, YTY, Ankara 2002, s. 582.

Ankara 1994, s. 40.8

17931821, Trk Kltr Aratrma Enstits Yay., Ankara 1988, s. 9.9

Bilim ve Sanat Vakf Yay., stanbul 2003, s. 492.10

Memlukller gibi. P RL , a.g.m., s. 8.11 12

arabuluculuk etmek, dier devletlerin Osmanllar hakkndaki grlerini anlamak, Osmanl Devletine taraftar kazanmak, gidilen devleti nc bir devlet aleyhine savaa tevik etmek, Osmanl Devletinin alacaklarn toplamak, iyi dostluk ilikileri kurmak gibi nedenlerden dolay dier lkelere eliler gndermekteydi13. Geici olarak gnderilen bu elilere sefir ismi de verilmektedir14. Ancak Osmanl tarihine ait kaynaklarda sefir sz yerine daha ok eli tabiri kullanlmaktadr15. Osmanl Diplomasi Tarihinin en nemli kaynaklarndan olan sefaretnameler; edebi tr asndan seyahat gnl, hatrat ve muhtevalar sadece politik yazlardan oluanlar olmak zere iki ksmda deerlendirilebilir. Muhtevalar politik yazlardan oluan sefaretnameler, daha ziyade gnderildikleri lkenin sosyal, iktisadi ve askeri yaps hakknda bilgi verdiklerinden, bu eserlerde sefaret yolculuu, eli olarak gnderildikleri lkelerde edindikleri intibalar ve sefaretle alakal grme ve ziyaretler hakknda malumat bulunmamaktadr. Hatrat ve seyahat gnl eklinde yazlan sefaretnamelerde ise, Osmanl elisinin greve tayinini, gidecekleri lkenin hkmdarna teslim edecekleri hediye ve mektuplarn teslim alnn, stanbuldan ayrllarndan geri dnnceye kadar olan yolculuklarn, gittikleri lkelerde yaptklar ziyaretler, grmeler, edindikleri fikirleri tafsilatl bir ekilde anlatlr. Bu yzden sefaretnameler kltr ve diplomasi tarihi asndan zengin bilgilere sahip olan vazgeilemez kaynaklar iersinde yer alrlar16. Ahmed Drri Efendinin ran Sefaretnamesi, yukardaki her iki edebi tr kapsayan bir eserdir. Sefaretnameler, Osmanl Devleti ile dier devletlerin siyasi ve diplomatik ilikilerinin akla kavuturulmasnda, o dnemde yaanan olaylarn siyasi, sosyal corafi ve kltr ynnden aydnlatlma ve deerlendirilmesinde nemli bir yere sahiptir. Ksaca bu nemli eserler Osmanl Diplomasi Tarihinin vazgeilmez kaynaklardr. Bugne kadar Osmanl sefaretnameleri hakknda yaplan almalar arasnda en kapsaml alma Faik Reit Unatn yazd Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri adl eseridir17. Unat, bu eserinde 41 tane

13 14

P RL , a.g.m., s. 9. ; ALTUN -GRSOY, a.g.m., s. 582. Faik Reit UNAT, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Yayna Haz.; Bekir Stk Baykal, TTK Yay., 3. bask, UNAT, a.g.e., s. 14. Ali brahim SAVA, Osmanl Elilerin Resm-i Kabul Protokolleri, Tarih ncelemeleri Dergisi, Ege

Ankara 1992, s. 1.15 16

niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., zmir 1996, s. 111.17

Bu eserdeki baz bilgi hatalarn grmek iin Bkz. Taha TOROS, Osmanl Sefirleri ve

Sefaretnamelere Dair, Hayat Tarih Mecmuas, Yl 5, S. 7, Ankara 1969, s. 1012.

sefaretname olduu belirtirken, Ali brahim Sava sefaretnamelerin saysnn 45 olduu belirtir. ncelemi olduumuz Ahmed Drri Efendinin ran Sefaretnamesi, siyasi ierikli bilgileri muhteva eden bir sefaretnamedir. Osmanl Devleti tarafndan rana gnderilen elilerin sefaretnameleri arasnda en erken tarihli ran sefaretnamesi olmasndan dolay ok deerli bir kaynaktr. Bu sefaretname Osmanl Devletinin doudaki en byk rakibi olan Safevi Devletinin yklmadan nceki son gnleri hakknda nemli bilgiler iermektedir. Ayrca Osmanlnn Safevi Devletinin son zamanlarnda bu sefaretnameden elde edilen bilgiler sayesinde rana kar izleyecei tutumu belirlemesinde nemli bir etken olmas sebebiyle de Osmanl-Safevi siyasi tarihinin aydnlatlmasnda nemli bir eserdir. almamzn konusunu oluturan Ahmed Drri Efendinin ran Sefaretnamesi drt blmden olumaktadr. Birinci blmde; Safevi Devletinin ortaya k, Safevi Devletinin Osmanl topraklarndaki emelleri ve Osmanl Devletinin Safevilere kar ald tedbirler, iki devlet arasnda yaplan savalarn sebepleri ve sonular, Safevi Devletinin ykl hakknda zet bir bilgi verildi. kinci blmde; Ahmed Drri Efendinin hayat ve XVIII. yzylda rana giden Osmanl elilerinin isimleri ne zaman ve niin rana gittikleri, bu eliler ierisinde sefaretnamesi bulunan eli ve bunlarn sefaretnameleri hakknda bilgi verildi. nc blmde; ran Sefaretnamesinin yazma nshalar arasndaki fiziki farklar hakknda bilgi verildi. Ayrca yazma nshalarn karlatrlmas sonucunda hangi nshann hangisinden kopye edildiini gsteren bir ema izildi. Drdnc blmde; ran Sefaretnamesinden elde edilen bilgiler dorultusunda Ahmed Drri Efendinin rana var, burada gerek ran devlet adamlar gerekse ah Hseyin ile yapt grmeler ve rann i durumu hakknda bilgi verildi. B R NC BLM OSMANLI-SAFEV I. Safevi Devletinin Kkenleri XVI. yzyln balarnda ah smail tarafndan kurulan, Dou Anadolu, Azerbaycan ve Bat ran kapsayan ve daha sonra da Horasana doru genileyen Safevi Devletini kuran L K LER NE GENEL B R BAKI

ve onu ayakta tutan halk Anadoludan giden Trklerdir18. ile Gazneliler19, Byk Seluklular20 ve Harzemahllardr21.

ran topraklarnda Safevi

Devletinden nce de baz Trk Devletlerinin hkimiyet kurduu bilinmektedir. Bunlar sras Ancak, XIII. yzyln balarnda btn Asyada grlmemi ykntlara ve deiikliklere sebep olan Mool aknlar karsnda Harzemahlar Devleti knce (1220) Trkistan, Afganistan gibi ran da Moollarn eline gemekten kurtulamamtr. Bylece ran topraklar Trklerin hkimiyetinden kmtr. ingizin daha salnda iken Trk geleneine uygun olarak imparatorluunu drt olu arasnda paylatrd. Bu paylamdan ran blgesi Hlagoullar ( lhanllar)n payna dmtr22. randaki Mool varlna Timurun (13701405)23 son vermesiyle ran, Timurlularn hkimiyeti altna girmitir. Ancak 1405 ylnda Timurun kt in seferinde lmesi ile rann siyasi birlii yeniden bozulmutur24. Siyasi birlik, bir Trkmen aireti olan Karakoyunlular25 tarafndan ran ehirlerinin bir bir ele geirilmesi ile yeniden salanmtr. Bylece ran topraklarnda Moollarn igali neticesinde kaybolan Trk hkimiyeti yeniden kuruldu.

18

Behset KARACA, Safevi Devletinin Ortaya k ve II. Bayezid Dnemi Osmanl- Safevi likileri,

Trkler, C.IX, YTY, Ankara 2002, s. 409; Ayrca geni bilgi iin Bkz. Faruk SMER, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, TTK Yay., Ankara 1992.19

Gazneliler hakknda geni bilgi iin Bkz. Erdoan MER L, Gazneliler Devleti Tarihi, TTK Yay., Ankara Byk Seluklular hakknda geni bilgi iin Bkz. Osman TURAN, Seluklular Tarihi ve Trk- slam Harzemahllar hakknda geni bigi iin Bkz. brahim KAFESOLU, Harzemahlar Devleti Tarihi, Ankara Abdurrahman ATE, Avarl Nadir ah ve Dneminde Osmanl- ran Mcadeleleri, Baslmam Doktora Tezi,

1998.20

Medeniyeti, 5. bask, Boazii Yay., stanbul 1996.21

1956.22

Isparta 2001, s. 5; lhanllar hakknda geni bilgi iin Bkz. Bertold SPULER, ran Moollar, ev. Cemal Kprl, 2. bask, TTK Yay. , Ankara 1987.23

Timur ve kurmu olduu Devlet hakknda geni bilgi iin Bkz. smail AKA, Timur ve Devleti, TTK Yay.,

Ankara 1991.; Yaar YCEL, Timurun Ortadou-Anadolu Seferleri ve Sonular (1393-1402), TTK Yay., Ankara 1989.24

Osman Gazi ZGDENL , ran (Fetihden Safevilere Kadar) . A., C. XII, Trkiye Diyanet Vakf Yay.,

stanbul 2000, s. 399 ; Ylmaz KARADEN Z, randa Smrgecilik Mcadelesi Ve Kaar Hanedan (1795 1925), Bak Yay., stanbul 2006, s. 31.25

Karakoyonlular hakknda geni bilgi iin Bkz. smail AKA, randa Trkmen Hkimiyeti (Kara Koyunlular

Devleti), TTK Yay., Ankara 2001.

Karakoyunlu hkmdar ah Cihann, Akkoyunlu26 Hkmdar Uzun Hasana malup olup 1467de ldrlmesinden sonra Karakoyunlu topraklar Akkoyunlularn eline gemitir27. Uzun Hasann Trkmen Devleti, 1473 ylnda Fatih Sultan Mehmet ile yapt Otlukbeli savan kaybedince hzla dalma srecine girmi, Akkoyunlu Devletinin yklmasyla XVI. asrn balarnda randaki Trk idaresi yeniden el deitirerek askeri yaps ve dini anlay ile tam bir Trkmen devleti olan Safevilere gemitir28. Safeviler, randa balangta bir tarikat temsilcisi iken, sonradan burada gl bir siyasi birlik kurmu olan hanedandr. Bu hanedan adn, Safeviyye tarikat lideri eyh Safiyddin torunlarndan shak (12521334)dan sayarak seyyidlik almtr29. Safeviler, eyh Safiyddin dneminde iddiasnda bulunmular30, bir de secere ortaya seyyidlik iddialar yok iken, eyh Cneyd (14471460)den itibaren kendilerini Hz. Alinin karmlardr31. Fakat bunlarn peygamber soyu ile hibir ilgilerinin olmad ve seyyidlik ile26

Akkoyunlu hakknda geni bilgi iin Bkz. J. E. WOODS, Akkoyunlular, ev. Sibel zbudun, stanbul 1993;

Faruk SMER, Akkoyunlular , Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 40, ( ubat 1986), s. 138; Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri, ev. Osman Karatay, Karam Yay., Ankara 2002, s. 305310.27 28 29

ZGDENL , a.g.m., s. 399. KARACA, a.g.m., s. 409. Remzi KILI, Kanuni Sultan Sleyman Devri Osmanl- ran Mnasebetleri (15201566), Baslmam Doktora

Tezi, Kayseri 1994, s. 3; Walther HINZ, Uzun Hasan ve eyh Cneyd (XV. Yzylda rann Milli Bir Devlet Haline Ykselii, ev. Tevfik Byklolu, TTK Yay., Ankara 1992, s. 5; eyh Safiyiddin, tutulan zel hocalar sayesinde o zaman tutulan btn ilmlerini renmiti. Zeks sayesinde daha babas zamannda byk bir n kazanmt. Babasndan sonrada onun postuna oturmutu. Ziya AK R, Mezhepler Tarihi, Maarif Kitabhanesi, stanbul 1961, s.71; Baz Avrupa Tarihleri, ona Sofi demilerse de bu yanltr. Saadeddin Nzhet ERGUN, Hati Divn, Maarif Kitabevi, stanbul 1956, s. 3; Safeviler kkenleri hakknda geni bilgi iin Bkz. Mirza ABBASLI, Safevilerin Kkenine Dair, Belleten, C. XC, no: 158, Nisan 1970, s. 288329; eyh Safiyddinin kkeni iin Ahmet Kesrevi ran kkenli olduunu, Zeki Veli Togan babasnn Krt olduunu, Azeri aratrmacs Mirza Abbaslnn ise Piri Trk olduunu iddia etmektedirler. Oktay EFEND ZADE, Safevi Devletinin Kuruluunda Azeri Trklerinin Rolne Dair, XI. Trk Tarih Kongresi, C. II, 5-9 Eyll 1989, s. 814-815; Tahsin YAZICI, Safeviler, .A.,C. X, M.E.B. Yay. stanbul 1980, s. 53; Ayrca Safevilerin menei iin Bkz. H. Mustafa ERAVCI, Safevi Hanedan, Trkler, C. VI, YTY, Ankara 2002, s. 882883.30

KILI, a.g.t., s. 3. ; Safevilerin gerekten Ali nesline mensup olmalarna ranllarn inanmalarnn sebebi

rann baka itikattaki (Snni) dmanlar, batda Osmanllara ve douda zbeklere kar mcadelelerinde bu slaleye bir kuvvet vermesinde aranmaldr. HINZ, a.g.e., s. 6.31

Ali b. Ebu Talip- mam Hseyin- mam Zeynal Abidin- mam Muhammed Bkr - mam Cafer Sadk mam

Musa Kazm - Seyyid Ebul Kasm Hamza Seyyid Ebul kasm Muhammed Seyyid Muhammed Arabi Seyyid Ahmed Seyyid smail Seyyid Muhammed Seyyid Cafer Seyyid brahim Seyyid MuhammedHasan Muhammed erefah Muhammed Firuzah- Zerrin Klah Ivaz ul hafz ( El-Havvas)

alakalarnn bulunmad, Firuz ah adl Sincarl bir ahsn neslinden geldikleri ifade edilmektedir. eyh Safiyddin shakn atas Firuz ah X. yzylda Azerbeycan ve Erran blgesine yaplan gler srasnda Hazar Denizinin gneybat kylarna yakn Erdebile gelmi ve ehrin yaknnda bir yere yerlemitir32. eyh Safiyddinden sonra hanedann bana olu Sadreddin Musa (13341392), Erdebil Tarikatnn bana gemitir. Sadreddin Musann lmnden sonra ise tarikatn bana Hoca Ali (13921429) gelmitir33. Hoca Ali zamannda tarikat aka iilie meyil etmee balamtr34. Bu dnemde Timurun Ankara Sava sonrasnda Anadoludan toplad 30 bin esiri Hoca Alinin istei zerine serbest brakmas ve bu kiilerin bir kran borcu olarak Safevi Tarikatna balanarak byk ounluunun propaganda maksadyla Anadoluya geri dnmesi35 tarikatn Anadoluda etkinliinin artmas asndan nemlidir. Safevi postuna oturan bu zatlarn hretleri, Bursada oturan Osmanl padiahlarnn sarayna kadar varmt ki, buradan her yl Erdebile era Akesi ad altnda para ve kymetli hediyeler gnderilmitir36. Hoca Aliden sonra tarikatn bana eyh brahim (14291447) gelmitir. eyh brahimden sonra, eyh Cneyd (14471460) tarikatn bana gelmitir. eyh Cneyd zamannda tarikat tamamen ii karakteri kazanarak, siyasi gayeler tayan bir teekkl hline gelir. O, bir devlet kurmay amalad. Bu amala da Safevi tarikatn ilk militanlatran ve kendisine ilk sultan dedirten de o olmutur. eyh Cneyd, tarikat meselesi yznden amcas Cafer ile aralar alnca Anadoluya gitti. Ancak ii inanl olduu anlalnca Osmanl hkmdar II. Murat (14211451) tarafndan Osmanl topraklarnda kalmasna izin verilmedi37. Burada tutunamayacan anlayan eyh Cneyd Akkoyunlu hkmdar UzunMuhammed (El Hfz) eyh Salahuddin Raid Kutbddin Seyyid Salih eyh Emin ddin Cebrail eyh Safiyd din Ebul Feth shak, eklinde bir secere oluturmulardr. HINZ, a.g.e., s. 109.32

SMER,Anadolu Trklerinin Rol, s. 1; eyh Safiyddin, Erdebil ehrini kendisine merkez olarak

semitir. Erdebil ehri, Azerbeycanda tarihi ticaret yollar zerinde kurulmu, halk Snni (Hanbel-afi) mezhebinden olan bir Trk ehridir. Mirza BALA, Erdebil, .A., M.E.B. Yay., C. IV, stanbul 1977, s. 2833 34

KILI, a.g.t., s. 45. Mehmet SARAY, Trk- ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1999, s. 14 ; Saffet

SARIKAYA, Dini ve Siyasi Bakmdam Osmanl- ran Mnasebetleri, Trk Kltr, S. 363, (Temmuz 1993), s. 409.35

Yusuf KKDA, Osmanl Devletinin ah smailin Anadoluyu iiletirme almalarn Engellemeye Hnz, a.g.e., s. 7. KARACA, a.g.m., s. 409410.

Ynelik nlemleri, Osmanl, C. I, YTY, Ankara 2000, s. 270.36 37

Hasann (14531478) yanna gitti. Burada, Uzun Hasann kz kardei ile evlenerek, ii propagandas yaparak taraftarlarnn saysn artrmaa alt. Uzun Hasann, koyu bir snni olduu hlde, kzkardeini eyh Cneydle evlendirmesi ve onu himaye etmesindeki amac Karakoyunlu tehlikesine kar eyhin ok saydaki mritlerinden faydalanmak olabilir38. eyh Cnyedin lmnden sonra eyh Haydar ( 14601488) tarikatn bana geldi. eyh Haydarn on iki dilimli Kzl Tac giymeye balamasyla mritleri de balarna kzl sark sarmaya baladlar. Artk bundan sonra Safevi ahlarna bal olanlara snniler tarafndan kzl-ba denilmeye balanld39. eyh Haydardan sonra baa byk olu Ali (14881493) geldi. Fakat Akkoyunlu hkmdar Sultan Rstem, mritlerin devaml artmasndan endielenerek, eyh Ali zerine kuvvetlerini yollayarak onlar datt. Bu esnada Ali ldrlm, kardei smail bir grub mridi ile kamay baarmt40. II. XVIII. Yzyla Kadar Osmanl-Safevi likileri Safevi Devletini kuran Trkmenlerin destei ile 1501de Akkoyunlulara kar kazand zaferden sonra Tebrizde tahta kan ah smail (15001524) ksa srede rann tamamnda hkimiyetini salad. Bylece, ah smail tarafndan kurulmu olan Safeviler sayesinde ran corafyas, islam tarihinde ilk defa mstakil bir siyasi kimlie kavumutur 41.38

Adel ALLOUCHE, Osmanl-Safevi likileri (Kkenleri ve Geliimi), Anka Yay., stanbul 2001, s. 54-55.;

John Andrev BOYLE, rann Milli Bir Devlet Olarak Gelimesi, Belleten, ev. Berrin U. Yurdado, , S. 156, Ekim 1975, s. 653654; eyh Cneyd, Osmanl topraklarnda ikamet etmek iin II. Murattan izin isteyince, II. Murad, Veziri Halil Paaya sordu, eyhin Kurdbelinde ikamet etmesine ne dersin?. Vezir Halil Paada Padiahm, bana gre yedi dervi bir postta oturabilirler, fakat iki hkmdar bir tahta smaz diye cevaplad. Enver Behnan APOLYA, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Elit Kitabevi, stanbul 2004, s. 393394.39

Abdulbaki GLPINARLI, Kzlba, .A., C. X, M.E.B. Yay., stanbul 1998, s. 54.; M. KUNT, Osmanl

Dou Siyaseti, Trkiye Tarihi, C. II, Yayn Ynt. Sina AK N, Cem Yaynevi, 6. bask, stanbul 2000, s. 106; Bekir KTKOLU, Osmanl- ran Mnasebetleri (15781590), ..E.F. Matbaas, stanbul 1962, s. 1; Halil NALCIK, Osmanl mparatorluu Klasik a (13001600), YKY, 3. bask, stanbul 2003, s. 202; Saim SAVA, Osmanl-Safevi Mcadelesinin Toplumsal Sonular, Trkler, C. VII, YTY, Ankara 2002, s. 907.40

HINZ, a.g.e, s. 82. ; smail Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, TTK, Yay., C. II, Ankara 1983, s. 277.

smail bu srada alt yandadr. Erdebile karlan smail burada Ebe adnda bir kadn tarafndan saklanr. Ancak bulunma ihtimaline kar buradan da Gilana karlr. Burada alt yldan fazla kalan smaile ou Anadolu ve Azerbeycanl olan Trkmenler tarafndan ziyaretler yaplmtr. KARACA, a.g.m., s. 411.41

Ayrntl bilgi iin Bkz. SMER, Anadolu Trklerinin Rol, s. 43-56; smail Safa STN, ran (

Safevilerden Gnmze Kadar), . A., C. XII, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul 2000, s. 400; smail tahta getiinde 14 yanda idi. Mritleri tarafndan ah diye arld iin de ah nvann almtr. ERAVCI, a.g.m., s. 885.;

ah smailin nclnde randa byle bir gcn ortaya kmas Snni olan Osmanl, zbek ve Memlklleri rahatsz etmitir42. zellikle, ah smailin Orta Anadolu blgesinde yapt youn ia propagandas sonucunda Osmanl Devletinin i btnl tehlikeye dmt43. Trkmenlerin ah smaile balanmasnn sebeplerinin banda Osmanl Devletinin gebelerin kendi ekonomik faaliyetlerini ve hayat sahalarn daraltmas, onlarn airet hukukuna ve adetlerine nem vermemesi ve Trkmenlerin Osmanl rejimini bir bask unsura olarak grmeleri yer alr. Ayrca, merkezi idareyi temsil eden kadlar ve kullar dmanlar olarak gryorlard. Snni slamiyeti temsil eden rejime kar, islamiyetin kendi kabile detlerine ve amanist inanlarna uygun eklini telkin eden heteredoks dervi tarikatlarna balanyorlard44. II. Bayezid dneminde Osmanl Devleti ile Safeviler arasnda bir atma meydana gelmemesine ramen45, ah smailin Anadoludaki etkinliini artrt grlmektedir. Mesela, II. Bayezidin (14811512) Arnavutluk seferi dnnde Ik adnda bir kzlban kendisine suikast yapmak zere iken ldrlmesi, propagandalarn yenieri askerlerine ve baz devlet adamlarna kadar ulamas, propaganda faaliyetlerinin ne kadar genilediini gstermektedir. Safeviler, bu dnemde Anadoludaki etkileri gstermesi asndan somut bir rnek; 1511 ylnda Tekeli blgesinde kan ah Kulu syandr46.

42 43

KARACA, a.g.m., s. 412. ERAVCI, a.g.m., s. 886. Halil NALCIK, Osmanl Uygarl, Kltr Bakanl Yay., C. I, Yayna Haz.: Halil nalck, Gnsel Renda, II. Bayezid Safevilerle atmak iin uygun bir zaman beklemek gibi pasif fakat taviz vermeyen bir siyaset

44

Ankara 2004, s. 100.45

izlemeye almtr. Feridun M. EMECEN, Osmanl Devletinin ark Meselesinin Ortaya k ve ilk Mnasebetler ve Yansmalar, Tarihten Gnmze Trk- ran likileri Sempozyumu, TTK Yay., Ankara 2003, s. 42.46

KARACA, a.g.m, s. 413; Osmanl Hkmdarlar, her yl era akesi gnderirlerdi. II. Bayezid ah Kulu

isyan etmeden nce ona her yl alt-yedi bin ake sadaka verirdi. Bunlar, 1492 ylnda meczup bir derviin II. Bayezide kar suikast giriimine kadar, Osmanl Padiahlarnn Erdebil merkezli Safevi Tarikat mensuplarna ve onlar Anadoludaki temsilcilerine sempati ile baktklar hatta dier tarikatlara olduu gibi onlara da bir takm mali destek te bulunduklar sylenebilir. Ancak, bu suikast giriimi ve Safevilerin siyasi amalarnn aa kmasndan sonra Anadoludaki kzlbalar geni bir takibata alnmtr. Saim SAVA, a.g.m., s. 912; ah Kulu syan srasnda 15.000 kadar bir Tekel topluluu rana g etmitir. smail AKA, Anadoludan rana Gler, Tarihten Gnmze Trk- ran likileri Sempozyumu, TTK Yay., Ankara 2003, s. 61; Osmanl Devletinden rana Trkmen gleri hakknda geni bilgi iin Bkz. ayn eser, s. 57-63.

II. Bayezidin lmnden sonra Osmanl Devletinin bana Yavuz Sultan Selim (15121520) geti. O, baa geer gemez, Safevi propagandacla kar tedbirler almaa balad. Ayn zamanda Anadoluda Safevi taraftarlar olan yaklak 40 bin kiiyi hapsetti. Bunlarn bir ounu srgne gderdi ve ldrd47. Bu arada Yavuz, rana kar yaplacak bir sefer iin kamuoyu oluturmak iin devrin ileri gelen limlerinden fetvalar ald. Ancak dnemin eyhlislam Zenbilli Ali Efendinin bu konuda fetva vermemi olmas da olduka ilgintir48. Yavuz Sultan Selim 1514te yaplan aldran savan el tfekleri ve topu gc sayesinde ah smail karsnda byk bir zaferle kazand49. Bu yenilgi, ah smailin yenilmezliine olan inanc ykt. Mrid-i kamil kabul edilen ah smail ile mritleri arasndaki iliki deiti50. aldran yenilgisi, dinamik olan ii hareketini duraklatt51. Ayrca bu yenilgiden sonra, Safevi hanedanna destek veren, Trkmen airetleri kendi aralarnda bir g mcadelesine girdikleri gibi brokrasiyi ellerinde bulunduran Farsllarla da ekimeye baladlar52. Yenilgiden sonra ah smail sefere kmad gibi devlet ilerine de ok az zaman ayrd.53. ah smailin lmnden sonra Trkmen airetleri birbirleriyle atmaya balad. Bu i sava kazanan I. Tahmasb (15241576) babasnn yerine tahta geti54. Balangta otorite kuramamasna ramen, 940 (153334) senesinde devletin gerek yneticisi durumundaki Hseyin Han amluyu idam ettirerek, ynetimi ele geirdi55.

47 48

ERAVCI, a.g.m., s. 886. Mustafa EK NC , Yavuz Sultan Selim Dneminde Osmanl-Safevi likileri, Trkler, C. IX, YTY, Ankara ERAVCI, a.g.m., s. 886. ERAVCI, a.g.m., s. 886 ; Ayrca Bkz. M.C. ehabeddin TEK NDA, Yeni Kaynakve Vesikalarn I

2002, s. 449.49 50

Altnda Yavuz Sultan Selimin ran Seferi, Tarih Dergisi, ..E.F., C. XVII, S. 22, stanbul 1968, s. 65-70.; Remzi KILI, XVI.ve XVII. Yzyllarda Osmnal ran Siyasi Antlamalar, Tez Yay., stanbul 2002, s. 23-24 ; Yaar YCEL, Ali SEV M, Klasik Dnemin Hkmdar Fatih Yavuz Kanuni, TTK Yay., Ankara 1991. s . 121122.51 52 53 54

NALCIK, Klasik a, s. 203. KARADEN Z, a.g.e., s. 33. ERAVCI, a.g.m., s. 886. ah Tahmasb hakknda daha geni bilgi iin Bkz. Okaty EFEND YEV, ah Tahmasbn ahsiyetine Dair, STN, a.g.m., s. 400.

Trkler, C. VII, YTY, Ankara 2002, s. 920924.55

Sultan Sleyman (15201566) padiahln ilk dnemlerinde ynn batya evirmi ve Macar meselesinin belli bir seviyeye getirmee alrken ieride, Bozok blgesinde byk bir isyan kmt. Bu isyann grnen sebebi youn Safevi propagandasyd. Aslnda isyann gerek nedenleri, ekonomik ve sosyal skntlard. Safevi propagandas bu huzursuz gruplarn zerinde olduka etkili olmu, patlamaya hazr bu gruplar harekete geirmiti56. Sultan Sleymann, Revan ve Dou Anadoluyu Osmanl kontrolne alarak, ran Dou Anadolu ve Grcistana balayan geitler zerinde hkimiyeti pekitirmek ve aralarnda Badatn da bulunduu Irak- Arabn zapt ederek, Fars denizine doru gney ynnde genilemek57 iin yapt byk ran seferi ( Irakeyn58, Tebriz ve Nahvan) Safevi hanedanln mahvetmitir. Bunun sonucunda iki lke arasnda Amasya Antlamas (1555) imzalad59. Bu antlamayla Osmallarla Safeviler arasnda 37 yldan beri aralksz devam eden savaa son verildi. Antlamaya gre, bakent Tebriz dhil olmak zre, Azerbaycan, Dou Anadolu ve Irak Osmanl snrlar iinde kalmtr. Amasya Antlamas, ah I. Tahmasbn 1576da lm dolasyla randa i karklklarn ba gsterdii zamana kadar, 25 yl yrrlkte kalmtr60. I. Tahmasbn yerine kimin geeceini semeden lmesi, bir taht kavgasna neden olmutu. Grc anneden doma Haydar Mirzay Grcler ve Ustaclu kabilesi desteklerken, Trkmen anneden doma smaili ise kzlbalarn ou, Trkmen meras ve erkezler desteklemekteydi. Taht mcadelesinin sonunda rakibini bertaraf eden II. ah smail (157656

Feridun EMECEN, Sultan Sleyman a ve Cihan Devleti, Genel Trk Tarihi, C. VI, YTY, Ankara 2002, ALLOUCHE, a.g.e., s. 150. Irakeyn seferi hakknda daha geni bilgi iin Bkz. M.Tayyib GKB LG N, Arz ve Raporlarna Gre brahim s. 449482. STN, a.g.m., s. 400.; 1555 yl kn Sultan Sleyman Amasyada geirdi. Bahar aynda Safevi elisi

s. 26.57 58

Paann Irakeyn Seferindeki lk Tedbirleri, Belleten, C. XXI, S. 29, Ankara 1957,59

bar yapmak iin buraya geldi. 1 Haziran 1555 tarihinde Amasya Antlamas imzaland. Osmanl-Safevi devletleri arasndaki yaplan ilk anlamadr. Bu anlama daha sonra yaplacak olan anlamalarn temelini oluturdu. EMECEN, Sultan Sleyman a, s. 28; ranl tarihiler, bu bar anlamasn neren kiinin Sultan Sleyman olduunu yazmaktadr. Bkz. Hosen MIRJAFARI, ranl Tarihilerin Bak Asyla Kanuni Sultan Sleymann Siyaseti ve Kiilii, Osmanl, C. IX, YTY, Ankara 2000, s. 370; Sultan Sleymann ran zerine yapt Nahvan Seferi ve Amasya Antlamas sonucunda Osmanl Devletine dhil olan topraklar hakknda ayrntl bilgi iin Bkz. M. Fahrettin KIRZIOLU, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi ( 14511590), Sevin Matbaas, Ankara 1976, s. 205249.60

YCEL- SEV M, a.g.e., s. 181. Bu bar ehzade Bayezid ve oularnn Safevilere snmas tehlikeye

drse de, Bayezidin Kanuniye teslim edilmesi ile iki devlet arasndaki bar devam etmitir. YAZICI, a.g.m., s. 55.

1578) tahta oturdu. II. ah smail ksa sren hkmdarlk dneminde radikal deiiklikler yaparak, devlet ynetiminde ok etkili olan ii ulemay ve Kzlba airetlerini ynetimden uzaklatrd. Osmanl ve zbek saldrlarn nlemek iin Snnilik ile iilii btnletirici reformlar gerekletirdi. Ayrca Dou Anadolu blgesindeki Safevi propagandasna younluk vererek blge halkn kendi yanna ekmeye almtr61. ahn Snnilere kar olan iyi davranlar ii airetlerin ondan nefret etmelerine neden oldu. Sonunda ahn esrar bamll deerlendiren muhalifler onu zehirletmek suretiyle ldrdler (24 Kasm 1577). Onun yerine m olan kardei Muhammed Hudabendeyi baa geirdiler. Onun zamannda Trkmenler ile Farsllar devlet ynetime sahip olabilmek iin birbirleriyle mcadele ederken, Kafkas meneli kesimlerin devlet ynetimindeki etkileri hzlanmtr62. Bu srada Osmanl Devletinin banda III. Murad (15741595) bulunmaktayd. Bu dnemde Osmanl Devleti Amasya barnn korunmasna byk nem vermekteydi. Ancak randan geen Trk kervanlarnn yamalanmas, snr gvenliini bozan olaylar ve Safevilerin Anadolu halk zerindeki tahrikleri neticesinde iki lke arasndaki ilikileri gerginletirdi. III. Murad bu nedenlerden dolay Sokullu Mehmed Paann kar kmasna ramen rana kar savaa karar verdi. 1578 ylnda balayan ve uzun sre devam eden savalarda Osmanl ordular baarl olacaktr63. Bu zamanda rann ierisinde kzlba emirler mevki mcadelesinde idiler. te bu zorluklar ah Abbas (15781629) Osmanllar ile bar yapmaya zorlad64. Osmanl Devleti de savalara son verme taraftaryd. nk yllardr sren savalar hazineyi skntya sokmu, fethedilen lkeler ve ehirler de hazinenin ykn daha da artrmt. Ayrca asker arasnda da honutsuzluk ba gstermiti65. Yaplan Ferhat Paa Anlamas (1590) ile ah Abbas lkesinin nemli bir blmn oluturan Azerbaycan, Karaba, Gence, Grcistan ve Luristann bir blmn Osmanllara vermek zorunda kald66.

61

ERAVCI, a.g.m., s. 887-888.; II. ah smail Dou Anadolu blgesindeki yapt faaliyetler hakknda geni

bilgi iin Bkz. H. Mustafa ERAVCI, II. ah smail Dneminde Dou Anadoluda Safevi Tehdidi, Frat niversitesi Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu, Elaz 17-19 Ekim 2001.62 63

ERAVCI, a.g.m., s. 888.; bu dnem H. Mustafa ERAVCI, III. Murad , Manisal Padiahlar, Manisa Valilii Yay., Manisa 1999, s. 213-214;

Osmanl ordusunun Lala Mustafa Paa komutasndaki 1578 ylnda balayan bu sefer hakknda geni bilgi iin Bkz. H. Mustafa ERAVCI, Mustafa lis Nusret-nme, Baslmam Doktora Tezi, Edinburgh 1998.64 65

ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 888889. Mcteba LGREL, Zirveden Dn: II. Selimden III. Mehmede, Genel Trk Tarihi, C. VI, ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 889. YTY,

Ankara 2002, s. 5666

I. Abbas ilk dnemlerinde, Safevi Devletinin idare vasflarn terk ederek, yeni batan yaplandrmaya gitti. aha mahsus olan milis ( ah seven) kuvvetler kurdu. Ordu da Avrupai tarzda topu blkleri oluturarak, orduyu kuvvetlendirdi67. Ayrca ihtida etmi Grclerden oluan gulamlar birlii tekil etti. I.Tahmasb dneminde balanlan bu dzenlemenin amac Trkmenlerin devlet zerindeki stnln ve etkisini ortadan kaldrmakt. O, Eyalet valilikleri ve yksek mevkilerine bu gulamlar tayin etti 68. ah I. Abbasn tahta kmasndan on yl sonra Safevi ordularnn bana Ermeni asll Allahverdi Han69 getirildi. ah I. Abbas dneminden itibaren Safevi devleti, Osmanllara kar Avrupal devletler ile ittifak yollar aramt. ah Abbas, 1599da Avrupaya eliler gndererek Osmanllara kar askeri ve ekonomik grmeler balatt. ah, onlara douda Rus ve Grclerle Osmanl kart bir ittifak kurmak istediini ve Avrupann hristiyan krallarn bir hal ordusu kurmaya ikna etmeye altn bildirdi. Osmanl mparatorluu i karklklarn sarst bir zamanda70, ah Abbas, yeni oluturduu ordusu ile birlikte douda zbeklere bat da Osmanllara kar zaferler kazand. 1598de zbeklerden Herat geri ald. 1603te Osmanllar ile Safeviler arasnda balayan sava 1612 ylna kadar devam etmitir. Sava sonunda Aras nehrinin iki devlet arasnda snr olarak kabul edilmesi ile 1555te ki Amasya Antlamasndaki snrlara geri dnlmtr71. ah Abbas dneminde sadece askeri alanda deil gzel sanatlar alannda da nemli gelimeler salanmtr. Bakenti Kazvinden Isfahana tamtr. Isfahan dnyann en gzel ve en kalabalk ehirlerinden biri hline gelmitir. ranllar, Isfahan iin dnyann yars

67

J.H. KRAMERS, ran (Tarih ve Etnografik Bak), .A., M.E.B. Yay., C. V/II, stanbul 1968, s. 1024; Ordu

da bir topu birliinin kurulmasn ngiliz asilzadelerinden Sherley kardeler tavsiye etmilerdir. KILI, XVI ve XVII. Yzyllarda, s.14968

Fernand GRENARD, Asyann Ykselii ve D, ev. Osman Yksel, M.E.B. Yay., stanbul 1992, s. 113;

ah Abbas, bir ilki gerekletirerek, Osmanl Devletindeki Yenieri Ocana benzeyen, ilk daimi orduyu kurdu. ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 889.; ah Abbasn Osmanl Devletindeki Kapkulu tekilatna benzeyen Gulaman- Hassa-i erife adl ordu kurmutu.. Bu ordu, Grc, Ermeni, erkez vs. meneli ou hristiyan aile ocuklar iken ii tebiyesi ile yetitirilmi, aha bal kuvvetlerdi. Saylar on iki bin olan bu kuvvetler tfekle tehiz edilmi, maalar ayda bir ahn hazinesinden karlanmaktayd. Kumandanlarna Kullar Aas denilmitir. ATE, a.g.t., s. 10.69 70

KILI, XVI ve XVII. Yzyllarda, s. 149. NALCIK, Klasik a..., s. 47-48; ah Abbas, ittifak iin Avrupaya gnderdii elilik heyetinden istedii STN, a.g.m., s. 400 ; KILI, XVI. ve XVII. Yzyllarda , s. 150151.

neticeyi alamamtr. SARAY, a.g.e., s. 47.71

anlamna gelen nsf- cihn tabirini kullanyorlard. Ayn dnemde ekonomik alanda canlanma salanarak, Avrupa lkeleri ile diplomatik ilikiler kurulmutur72. ah Abbas zamannda yaplan reformlar sayesinde kazanlan askeri baarlar, ah smail tarafndan atlan temelleri glendiridi. Bu sayede Safevi hanedan Abbasdan sonra yetenekli hkmdarlar karmamasna ramen onun lmnden yz yl sonrasna kadar devlet bar iinde ve mreffeh olarak devam etti73. ah Abbasn lmnden sonra yerine torunu Sam Mirza, ah I. Safi unvann alarak ran tahtna oturdu. ah I. Safi (16291642) rakiplerine kar yapt ikencelerle zalim bir hkmdar grnts vermekteydi. O, ezeli dmanlar olan Osmanllara ve zbeklere sava at. Ancak baarl olamad74. Bu srada Osmanl tahtnda Sultan IV. Murad (16231640) bulunmaktayd75. Sultan IV. Murad, baa getikten sonra en nemli hedeflerinden biri ah Abbas tarafndan 1623 ylnda Osmanllarn elinden alnan Badat yeniden ele geirmek oldu. Badat almak iin Osmanllar 1624 ve 1630 yllarnda iki ayr giriimde bulunmalarna ramen baarsz oldular76. Sultan IV. Murad, 1635 ylnda balatt Revan Seferi sonucunda Revan Kalesini ele geirdiyse de Safeviler, ksa bir sre sonra kaleyi tekrar Osmanllarn elinden ald77. 1638 ylnda Sultan IV. Murad, Badat Seferi sonucunda Badat yeniden ele geirerek ran bara zorlad78.

72

STN, a.g.m., s.40; GRENARD, a.g.e, s. 111; ah Abbasn kurmu olduu salam ynetim ve huzurlu i

artlardan dolay tccarlar byk servetler kazandlar. Bazlar sonraki on yllarda yaygn ticaretlerini gzetmek iin Bat Avrupada ve inde temsilciler bulundurabilecek durumdaydlar. Bkz. M.G. S. HODGSON, slamn Serveni, ev. Metin Karabaolu, z Yaynclk, stanbul 1993, s. 43.73 74 75 76

BOYLE, a.g.m., s. 655. ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 889. KILI, XVI. ve XVII. Yzyllarda, s. 175. Vecih KEVSERAN , Osmanl ve Safevilerde Din-Devlet likisi, ev. Muhlis Canyrek, Denge Yay., stanbul KILI, XVI. ve XVII. Yzyllarda, s. 189. bu sefer srasnda IV. Murad, ynetici ve asker kesiminden

1992, s. 67.77

(kadlar dahil) uygunsuz hareket ettii dnd kiileri idam ettirtmitir. Bkz. Mehmet Z, II. Viyana Seferine Kadar XVII. Yzyl , Genel Trk Tarihi, C. VI, YTY, Ankara 2002, s. 98.78

SARIKAYA, a.g.m., s. 416.

ki devlet arasnda 17 Mays 1639 tarihinde Kasr- irin Antlamas79 imzaland. Bu anlamayla, Revan ve Azerbaycan randa kalrken; Badat, Musul, ehrizor, Van ve Diyarbakr kesin olarak Osmanllarda kald80. 1578de Osmanl ordusunun Azerbaycana girmesi ile balayp 60 yl eitli aralklarla devam eden sava her iki devlete de bir ey kazandrmadan, iki lkenin iyice yorulmas ile sonuland81. Kasr- irin Antlamasnn imzalanmasndan sonraki yllarda Osmanl ile ranllar arasndaki ilikilerin dostane ve bar bir ekilde devam ettii grlmektedir82. Anlama neticesinde, XVIII. yzyln ilk yirmi senesine kadar olan dnemde, devletler arasnda dikkati ekecek nemli bir olay meydana gelmemitir83. Ayrca Kasr- irin Antlamas daha sonraki yllarda ran ile Trkiye arasnda kan snr anlamazlklarn zmnde gz nnde bulundurulmutur. Ayrca bu antlama ile izilen Trkiye- ran snrnn84 byk oranda bugn devam etmesi asndan da nemlidir. Bu anlama neticesinde, yaklak 150 yldan beri devam eden Osmanl-Safevi savalar sona ermiti. Yaplan savalar sonucunda, defalarca yenilen Safeviler, Dou Anadolu topraklarndan vazgeti. Osmanl Devleti, Safevileri ortadan kaldramad. Corafi Keifler sonucu nemini kaybetmi olan pek Yolu, uzun sren savalar sonras nemini tamamen kaybetti. Osmanl Devletinin Trkistanla ilikileri yllarca sren savalar sonunda bozuldu. Ayn zamanda Safevi Devletinin Avrupa ile ilikilerine set de ekti. Bu durum da gerek Safevilerin gerekse blgedeki dier halklarn gelimesini olumsuz ynde etkiledi85. Safiden sonra Safevi Devletinin bana olu II. Abbas (16421666) geti. II. Abbas, dedesi gibi yetenekli bir hkmdar olmasna ramen, dini liderlerin glerine kar etkisizdi.79

Kasr- irin Antlamasnn balca maddeleri, a) Badat vilayetinde Bedre, Cessan, Mendeli ile Derne-

Dertenge kadar uzayan sahralar ve havalide yaayan Cf airetinin baz kabileleri ve yerleme merkezleri Osmanl snrlar iinde kalacak; b) ran Devleti Kars, Ahska, Van, ehrizor, ile Badat ve Basra snrna saldrmayacak; c) Van ve Karsn dou snrlarna yakn kaleler yklp oras bo tampon bir arazi olarak kalacak; d) ran, Snnilii ve Snnileri ktleyici bir siyaset ve propaganda da bulunmayacak; Tebberra fiiline izin vermeyecek. SARAY, a.g.e., s. 56.80 81

KILI, XVI. ve XVII. Yzyllarda, s. 195. Metin KUNT, Siyasi Tarih ( 16001789), Trkiye Tarihi, C. III, Cem Yaynevi, 6. bask, stanbul 2000, s. KEVSERAN , a.g.e, s. 69; Bundan sonra her iki lke de uzun sreli savalara girmekten kandlar ama

24.82

Osmanllar, bat ve kuzeyde megul olduklar zamanlarda, douda potansiyel bir tehdidin var olduunu asla gz ard etmediler., Z, a.g.m., s. 98.83

Mnir AKTEPE, 17201724 Osmanl- ran Mnasebetleri Ve Silahr Kemani KILI, XVI. ve XVII. Yzyllarda, s. 195196.

Mustafa Aann Revan

Fetihnamesi, ..E.F. Yay., stanbul 1970, s. 1.84 85

Nesib NES BL , Osmanl-Safevi Savalar Mezhepleri ve Azerbeycan, Trkler, C. VI, Ankara 2002, s. 897.

Ayrca, hristiyanlar ibadetlerini yapmakta zgr iken, musevilere bu zgrlk kstlyd. Bu durum da dedesinin ortaya koymu olduu dini tolerans politikalarn ykt. II. Abbas dneminde devlet ynetiminde harem, etkisini gittike artrd. Toprak sisteminin bozulmas ile Safevilerin askeri gc zayflad. II. Abbasn lm ile yerine ah Sleyman (16661694) tahta oturdu. ah Sleyman, devlet ilerine ilgisiz ve alkolikti86. III. III. Ahmed Dnemi Osmanl-Safevi likileri Kasr- irin Antlamas sonrasnda Osmanl- ran ilikileri XVIII. yzyln balarna kadar bar ierisinde devam etmitir87. XVIII. yzyln balarna gelindiinde Safevi Devletinin banda Sultan ah Hseyin (16941722) bulunmaktayd. Sultan Hseyinin devlet ilerinde yeteneksiz olmas, vaktinin ounu haremde iki ve kadnlarla geirmesi sebebiyle, devlet ilerini ve ynetimini din adamlar yapmaktayd. Bu dnemde ii olmayanlara kar basklar artt88. ii olmayanlarn takip edilmesi, halk arasnda huzursuzlua neden oldu89. Vezirlerin rvet karlnda sk sk grevlileri yerlerinden alp bakalarn atamalar, ar vergiler, iddet ve zulmn artmas lkenin her tarafnda ayaklanmalarn kmasna sebep oldu90. randa bu i karklk olurken ayn dnemde Osmanl Devletinin tahtna III. Ahmed (17031730) oturmutur. III. Ahmed, II. Mustafann Edirne Vakas sonucu tahtan indirilmesiyle Edirnede Osmanl tahtna geti. Hkmdarlnn ilk yllarnda Edirnedeki isyana mteakip asiler tarafndan devlet ynetimine getirilen kiiler tarafndan devlet ileri yrtlmekteydi. Padiah stanbula geldikten sonra asilerin iktidara getirmi olduu devlet adamlarn eitli yollar ile ibandan uzaklatrarak otoritesini salamlatrmtr91. Bu srada devam eden randaki i isyanlardan en nemlisi, XVII. yzyln ortasndan beri rann himayesinde bulunan Efganllar (Glzaylar)n92 karm olduu isyandr. Efganllar, ah Hseyin ile ihtilafa dmeleri zerine balarnda bulunan Mir Veys ( Mir

86 87

ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 889890. smail Hakk UZUNARILI, XVIII. Yzylda Osmanl- ran Mnasebetleri, Trkler, YTY, C. XII, Ankara ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 890. YAZICI, a.g.m., s. 56. Tofiq Teyyubolu MUSTAFAZADE, Safevi Hanedann Son Yllar, ev. Bilgehan A. Gkda, Trkler, C. Enver Ziya KARAL, Ahmed III, .A., M.E.B. Yay., C. I, stanbul 1961, s. 165. Glzaylarn menei hakknda bilgi iib bkz. ATE, a.g.t., s. 15.

2002, s. 512.88 89 90

VII, YTY, Ankara 2002, s. 92591 92

veys)

aha kar isyan etmiti93. Safevilerin, Mir veys zerine gndermi olduu

askerlerin baarsz olmalarndan dolay, Mir veys Kandaharda bamszln ilan etmitir.94 1715 ylnda Mir veysin lmesi zerine yerine kardei Abdlaziz gemitir. Abdazizin izlemi olduu politika yznden Safevilerin hkimiyeti altna girmekten korkan kabilenin ileri gelenleri Mir veysin byk olu olan Mir Mahmudu amcasna kar kkrtmlar ve onun amcas Abdlaziz ldrmesini salamlardr.95

Abdlazizin

ldrlmesinden sonra Mir Mahmud Glzaylarn bana gemitir . Mir Mahmud, zengin ganimet vaad ederek Afgan olmayan kabileleri de kendi yanna ekerek 1722 ylnda Safevi Devletinin baehri olan Isfahana byk bir askeri harekt dzenledi. ahn ordusunu malub ederek, sekiz aylk bir kuatmadan sonra 23 Ekim 1722 tarihinde Isfahan ele geirdi. Bylece, Safevi hanedanlna son darbeyi indiren Mir Mahmud ah taht- tacna sahip olmutur96. Safevi Devletinde bu gelimeler yaanrken, Nevehirli Damat brahim97 Paann sadrazam olmas, 1718 ylnda Avusturya ile imzalanan Pasarofa Antlamas neticesinde Osmanl Devleti Avrupadaki snrlarn gvence altna almt98.93

Carl BROCKELMANM, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, TTK Yay., 2. bask,

Ankara 2002, s. 277.; rann basklarna ramen Hanefi olarak kalan Afganllar Kandahara yerlemitir. Mir veysin de bu Afganllarn reislerinden biridir. Mir veys, ran hkimiyetine kar Delhi Sultanyla ilikiye gemiti. Bu liderin, hacca gittii ve oradan da iayla savamay caiz gren fetvalarla dnd zikredilir. KEVSERAN , a.g.e., s. 6869.94 95 96

YAZICI, a.g.m., s. 56. ATE, a.g.t., s. 23. MUSTAFAZADE, a.g.m., s. 926 ; Efganllar, sfahana ele geirince, Badat valisi Ahmet Paa ah Hseyini

istemi, Efganllar da ahn ban keserek Badata yollamlardr. AHMET CEVDET PAA, Tarih-i Cevdet, C. I, dal Neriyat, stanbul 1976, s. 98.97

brahim Paa, Nevehirde dnyaya geldi, Kzkardeini gremek iin stanbula geldiinde sarayda ie balad.

Yetenekleri sayesinde ykselerek Edirnede bulunan ehzade Ahmedin yanna yazc halifesi olarak geldi. Ksa zamanda onun yaknlarndan oldu. Edirne Vakasna mteakip ehzade Padiah olunca stanbula gelerek Darssade Aal yazclnda 6 sene kald. Rakiplerin entrikalar neticesinde saraydan uzaklatrld. Birka sene sonra Harameyn Muhasebeciliine tayin olundu. Damad (ehid) Ali Paann Mora Seferine itirak etmitir. ehid Ali Paann dul kalan ei Fatma Sultan ile evlenmitir. brahim Paa, 6 Mays 1718 tarihinde sadrazam olmutur. Bu grevinde 30 Eyll 1730 tarihinde idam edilinceye kadar kalmtr. Bkz. Mnir AKTEPE, Nevehirli brahim Paa, .A., M.E.B., C. IX, stanbul 1964, s. 234-239.98

M. Alaaddin YALINKAYA, XVIII. Yzyl: Islahat, Deiim ve Diplomasi Dnemi (17031789), Trkler,

YTY, C. XII, Ankara 2002, s. 484485.

Damad brahim Paa sadrazamln ilk zamanlarnda kesinlikle bar yanlsyd. Ancak sonradan meydana gelen baz olaylar brahim Paann bar yanls bu politikasn deitirmesine sebep olcaktr. Bu sebeplerden birincisi, randa meydana gelen i karklk ve Safevi ailesinin geirdii skntl gnlerdir. kinci sebep, Prut Sava sonucunda hsrana urayan Rusyann bir anda Hazar Denizinin kuzey batsndan rana inmesi ve douda Osmanl Devleti ile kar karya gelmesidir. nc sebep, Dastan blgesinde iilerle Snniler arasndaki atmalardr. Drdnc sebep, Yenierilerin istekleridir. Yenieriler, brahim Paann bar yanls politikasn benimsemeyerek, sava istiyorlard99. Ayrca Avrupada kaybedilen topraklarn burada telafi edilmesi dncesi ortaya kmt100. Osmanl Devleti, dou komusunun iinde bulunduu kemekei yakndan takip etmekteydi. randaki gelimeleri renebilmek iin, ran snrnda bulunan valilerine blgedeki gelimeleri yakndan takip etmeleri ve bu gelimeleri annda stanbula bildirmeleri ynnde emirler gndermiti. Osmanl Devleti bir yandan askeri tedbirler alrken101 bir yandan da ran i durumunu renmek iin, Drri Efendiyi rana eli olarak gnderdi. Drri Efendi, brahim Paaya rann i durumu hakknda nemli bilgiler getirdi102. brahim Paa, randaki i karkl devlet ricali ile mzakere iin bir meclis toplamt. Tolantda Erzurum ve Badat valilerinin gndermi olduu raporlar okunmu, ne yaplmas konusunda devlet adamlar ile grmeler yaplm ve neticede Osmanl snrna yakn olan ran vilayetlerini Afganllarn saldrlarndan korumak iin asker gnderilmesine karar verildi103. Badat ve Erzurum valilerinin rana mdahele isteklerine ramen brahim Paa bir fetih politikas yanls deildi. Ancak Mir Mahmudun Isfahan ele geirmesi, ah Hseyini esir almas104 ve Badat valisinin 1723 ylnda gndermi olduu raporda, Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osmana iiler tarafndan hakaret edildiini bildirmesi, te yandan rann bu i karlndan faydalanmak isteyen Ruslarn, 1723te Derbend ve Baky ele geirmeleri

99

Yenierilerin sava isteme sebeplerinden birincisi, kacaklar seferlerde, savatan ziyade alacaklar

ganimetleri dnmeleri; ikincisi de brahim Paann sadereti srasnda gzden dm olan dmalarnn Yenierileri sefer iin kkrtmalardr. AKTEPE, Osmanl- ran Mnasebetler ..., s. 2-3.100

Mustafa ARMAAN, Osmanl Ansiklopedisi Tarih Medeniyet Kltr, Aa Yaynevi, C.V, stanbul 1993, s. smanil Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi, C. III, Ankara 1973, s. 174. AKTEPE, Nevehirli brahim Paa, s. 237. UZUNARILI, Osmanl Tarihi, C. III, s. 174. ARMAAN, a.g.e., s. 32.

32.101 102 103 104

zerine105 sadrazam, rann fethi iin yaplacak bir seferin meruluuna dair eyhlislan Abdullah Efendiden fetva alarak, rana koldan hareket emri vermitir106. Her iki devletin randa hkimiyet kurmak istemeleri zerine bir Osmanl-Rus savana az kalmtr. Bu arada byle bir savatan ticari zarar grecek olan Fransa ilk uzlatrma hamlesinde baarsz olsa da Fransz eli Marquis de Bonnac ikinci giriiminde taraflar bir araya getirerek, ran Mukasemenamesi (24 Haziran 1724) ad verilen antlamay imzalamalarn salad107. Antlama artlarna gre; Rusya Dastandan balayarak, Mazenderan ve Astrabada sahip olacakt. Osmanl Devleti ise, Dou Grcistan ve Erdebil istisna, tm Azerbaycan ve rann bat ksmna sahip olacakt108. te yandan ah Hseyinin oullarndan Tahmasb Mirza, Kazvine kaarak orada kendisini ah ilan eder. Afganllara kar tek bana baarl olamayacan anlayayan II. Tahmasb ilk nce Osmanllara sonra Ruslara bavurmu, ancak istedii sonucu alamaynca, 1726 ylnda Horasana gelerek blgenin gl hkimi Nadir ile ittifak yapmt. II. Tahmasb, Nadiri Tahmasp-Kuluhan nvan ile ordusunun bana geirmiti109. Bu srada Mir Mahmudun yerine amcazdesi Eref ah baa gemiti. Eref ah tahtn salamlatrdktan sonra110 Osmanl Devletine bir mektup gndererek Badat valisi Ahmed Paann kuvvetlerini geri ekmesini ve iki lkenin eski snrlarna geri dnmesini istedi. Eref ahn teklifi reddedilerek, Ahmed Paann Isfahana yrmesi iin emir verildi. Ancak Hemedan yaknlarnda yaplan savata Eref Hana yenildi. Buna ramen Eref Han Nadir ah ile uramak zorunda olduundan Osmanllara bar teklifinde bulundu. Osmanl kaynaklarnda Ahmed Paa Muahedesi veya Hemedan Antlamas eklinde zikredilen 12 maddelik bu antlamaya gre; Osmanl Devleti ele geirdii yerleri koruyacak, son savatan sonra Afganllarn eline geen yerler ve sava malzemeleri geri verilecekti. Antlamadan sonra Vakanvis Raid Efendi rana eli olarak gnderildi. Bylece Eraf Hann hkmdarl

105 106 107 108 109

KARADEN Z, a.g.e., s. 36. UZUNARILI, Osmanl Tarihi, C. III, s. 176. ARMAAN, a.g.e., s. 3233. MUSTAFAZADE, a.g.m., s. 927. ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 890. ; UZUNARILI, XVIII. Yzylda Osmanl- ran Mnasebetleri, s. UZUNARILI, Osmanl Tarihi, C. III, s. 182183.

520.110

fiilen ve hukuken kabul edilmi oldu111. Eref Han da buna karlk olarak Nmdr Muhammed Han stanbula gnderdi112. Bu arada Osmanl Devletinin bakentinde devlet adamlarnn yaay tarzn beenmeyen bir grub ile yeni bir ordu kurulacandan ekinen yenieriler, halk brahim Paann aleyhine kkrtmaya baladlar. randa da Nadir ah ile ibirlii yapan II. Tahmasbn Eref Han yenilgiye uratmalaryla Nadir ah, Osmanl Devletinin ele geirmi olduu ran topraklar iin harekete gemesiyle113 olaylarn kendi aleyhine gelitiini gren sadrazam, bu kark ortamda ran ile olan anlamazla son vermek iin II. Tahmasbn stanbula gndermi oldu eli Rza Kulu Han ile grerek, bir anlama yapmtr. Anlama artlarna gre, Kirmanah, Hamedan, Erdelan, Luristan, Tebriz, ve Huveyze rana terk edilmi, buna karlk Revan, Tiflis, ile irvan Hanl Osmanllara braklmtr ( Haziran 1729). Tebriz gibi nemli bir ehrin Osmanl Devletinin elinden kt haberi stanbula ulatnda, sekiz aydr yrtt gizli faaliyetlerle sadrazama kar olumsuz bir hava oluturan Patrona Halil isimli yenierinin liderliinde isyan balamt. brahim Paa; isyanclara kar tedbir almaa almsa da baarsz olmutu114. III. Ahmed kendi selameti iin brahim Paay feda etmeye karar vermitir. Onu ilk nce azledip srgne gndermek istemise de, asilerin buna ikna olmamalar zerine idam ettirmitir115. Asiler, III Ahmedin tahtan feragatini istemiler, o da kendisine ve ocuklarna dokunmamalar art ile yerini I. Mahmuda terk etmitir116. Bu dnemde randa Nadir ah Osmanl ve zbeklere kar kazanm olduu zaferlerle gcn arttrmaktayd. Nadir ah, II. Tahmasbn sava taraftar olmadn bu yzden ran topraklarnn yeniden istilaya urayacan halka telkin ederek onun aleyhinde bir kamuoyu oluturdu. Bunun sonunda 1732 ylnda II. Tahmasb azlederek tahtan indirdi. randa hl Safevi hanedanna kar sayg ve sadakatn olmasndan dolay bir tedbir olarak111 112 113 114

ARMAAN, a.g.e., s. 34. AKTEPE, Nevehirli brahim Paa, s. 237. KARAL, a.g.m., s. 168. UZUNARILI, Osmanl Tarihi, C. III, s. 203. ; Damat brahim Paa ile ah Tahmasb arasnda yaplan bu

anlama neticesinde gerek Osmanllarda gerekse randa ki gelimeler sonunda her iki devlet adamnnda yerlerinden olmalardan dolay bu anlamann her ikisine de zarar vermesi bakmndan ilgintir. AHMET CEVDET PAA, a.g. e., s. 101.115 116

AKTEPE, Nevehirli brahim Paa, s.238. KARAL, a.g.m., s. 168. Patrona Halil isyannn sebepleri ve sonular iin Bkz. Songl OLAK, Patrona

Halil Ayaklanmasn Hazrlayan artlar ve syann Py- Tahtaki Etkileri, Trkler, C. XII, YTY, Ankara 2002, s. 525-530.

onun yerine henz aylk olan olu III. Abbas tahta kartt. 1736 ylnda onu da tahtan indiren Nadir ah kendisni Afar hanedann ilk ah olarak ilan etmitir. Nadir ahn Hint seferi srasnda olu Rza Kulu Mirza, Tahmasb taraftarlarnn isyan etmelerinden dolay II. Tahmasb ve oullarn ldrtmtr. Daha nce fiilen yklm olan Safevi Devleti, Safevi hanedanna mensup yelerin ldrlmesi ile resmen son bulmutur117.

K NC BLM XVIII. YZYILDA RANA G DEN OSMANLI SEF RLER VE SEFARETNAMELER I. XVIII. Yzylda rana Giden Osmanl Elileri118 Elinin smi 1 2 3 4 5 Mehmet Paa air Nahifi Bilinmiyor Ahmed Drri Efendi119 Mustafa (Ruznameci)120 Rait Mehmet Efendi Agah Efendi Mustafa Nazif Efendi Mnif Mustafa Efendi Ragb Efendi Hseyin Aa Gen Ali Paa Gittii Tarih 1700 1704 1721 1726 1729 Elilik Nedeni Bilinmiyor. III. Ahmedin clusunu bildirmek iin rann i durumunu anlamak ve zahiri dostluk tezahrlerini gstermek iin II. Tahmasbn etmi olduu sulh mzakereleri grmek iin. ah Eref han ile yaplan bartan sonra zahiren dostluu devam ettirmek iin. Bilinmiyor. Sulh mzakeresi iin Bilinmiyor. Bilinmiyor. aha mektup gtrmek ve rann i durumunu anlamak iin. Sulh mzakerelerini bir neticeye

6 7 8

1732 1735 1736 1736 1741 1746

9 Mustafa Paa 10 Mnif Mustafa Efendi Mustafa Nazif Efendi 11 Mustafa Nazif Efendi121117 118

ERAVCI, Safevi Hanedan, s. 891. Bu Liste, Faik Reit Unatn Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri , TTK, Ankara 1992, s. 241242 adl AKTEPE, M. Mnir, Nevehirli brahim Paa, .A., M.E.B Yay., s. 237. UNAT, a.g.e., s. 241. AKTEPE, Nevehirli brahim Paa, s. 237 Bu elilik hakknda geni bilgi iin bkz. Adnan BUDAK, Mustafa Nazif Efendinin ran Elilii ( 1746

eserinden faydalanarak hazrlanmtr.119 120 121

1747), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon Mays 1999

balamak iin 12 Kayserili Ahmed Paa , Recep Paa, Krml Rahmi Efendi, Ordu Kads Numan Efendi Ordu Defterdar Mustafa Bey 13 Kara Mehmed Paazade, Mustafa Paa, Abdullah Efendi, Halil Efendi 14 Smblzade Vehbi Efendi123122

1746

Sulhun akdinden sonra aradaki mnasebetleri tesis iin.

? 1775

Cls tebriki yapmak ve sulh artlar hakknda teblide bulunmak zere. Mektup gtrmek iin.

XVIII.

yzylda

rana

giden

Osmanl

elileri

arasnda

drt

tanesinin

sefaretnamesinin olduu Faik R. Unatn Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri adl eserinde belirtilmektedir. Bunlardan birincisi tezimizde incelediimiz Ahmed Drri Efendinin ran sefaretnamesi, ikincisi Mustafa Nazif Efendinin ran sefaretnamesi124, ns Krml Mustafa Rahmi Efendinin ran Sefaretnamesi125, drdncsde, Smblzade Vehbi Efendinin Kaside-i Tannane isimli ran sefaretnamesidir126.

II. XVIII. Yzylda rana Giden Osmanl Elilerinin Sefaretnameleri Mustafa Nazif Efendinin ran Sefaretnamesi, Osmanl padiah I. Mahmut zamannda, randa Safevilerin yklmasndan sonra hakimiyet salayan Nadir aha eli122

Bu elilik hakknda geni bilgi iin bkz. Sleyman TOGA, Krml Mustafa Rahmi Efendinin ran

Sefaretnamesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Ankara 2000; Fatma Kele NDER, Krml Rahmi Efendinin Sefaretname-i ran ( 1747)n Transkripsiyonu ve Deerlendirilmesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi Osman Paa niversitesi, Tokat 2002.123 124

Snblzade Vehbi Efendinin ran elilii hakknda bkz, UNAT, a.g.e., s. 134-136. Bu sefaretname hakknda geni bilgi iin Bkz. Adnan BUDAK, Mustafa Nazif Efendinin ran Elilii (

17461747), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon Mays 1999,125

Sleyman TOGA, Krml Mustafa Rahmi Efendinin ran Sefaretnamesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi,

Ankara niversitesi, Ankara 2000. Ayrca Bkz. Fatma Kele NDER, Krml Rahmi Efendinin Sefaretname-i ran ( 1747)n Transkripsiyonu ve Deerlendirilmesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi Osman Paa niversitesi, Tokat 2002.126

UNAT, a.g.e., s. 134.

olarak gnderilmesi neticesinde yazlmtr. Mustafa Nazif Efendinin rana gnderilme sebebi; Nadir ahn iiliin Caferiye kolunun Osmanllar tarafndan beinci mezhep olarak kabul edilmesi ve Kbede bu mezhebe bir rukun verilmesi isteinden vazgemesi ve Osmanl Devleti ile bir bar antlamas yapmak iin Feth Ali han adnda bir eli gndermesine karlk olarak rana gnderilmesidir127. Mustafa Nazif Efendi ran Sefaretnamesi yazma olarak stanbul, Fatih Millet Ktphanesi 824 nolu ksmda bulunmaktadr. Yurt dnda eitli ktphanelerde sefaretnamenin yazma nshalar bulunmaktadr. eitli eserlerde sefaretnamenin rnekleri bulunmaktadr128. Mustafa Nazif Efendi sefaretnamesinde rana yolculuunu Badattan balatarak, Badata kadar hangi gzerghtan geldiini hakknda bilgi bulunmamaktadr. Sefaret heyeti 12 Haziran 1746 tarihinde Badattan karak, 24 Austos 1746 tarihinde Nadir ahn bulunduu Ordugha ulamtr129. Mustafa Nazif Efendi sefaretnamesinde Nadir ahn adr ve ahn kendisi hakknda ayrntl bilgi verdikten sonra ah ile yapt grmeden bahsetmektedir. ah bu grme srasnda Nazif Efendiye Padiah kar ok derin bir sevgi beslediini onun islam dnyasnn halifesi olduu belirtmitir130. Nazif Efendi sefaretnamesinde Nadir ah ile grmesinden sonra ran devlet ricali ile bar grmelerine balandn belirterek, grmeleri sefaretnamesinde ayrntl bir ekilde anlatmtr.131 Nazif Efendi sefaretnamesinde grmeler neticesinde ran devlet ricali ile anlama yaptktan sonra ah ile bir kez daha grtn, bu grme srasnda ah ile bir ara ba baa grtklerini belirtmi ancak bu grmenin ierii hakknda sefaretnamesinde ayrntl bir bilgi vermemitir132. Nazif Efendi sefaretnamesinde randaki elilik grevinin tamamlamasndan sonra Ekim 1746 ylnda Badata gelmi ve 7 ubat 1747 tarihinde stanbula ulamtr. Mustafa

127 128 129 130 131 132

BUDAK, a.g.t., s. 1415. Ayrntl bilgi iin bkz., BUDAK, a.g.t., s. 18-19. BUDAK, a.g.t., s. 20-22. Ayrntl bilgi iin bkz., BUDAK, a.g.t., s. 23-28. Ayrntl bilgi iin bkz., BUDAK, a.g.t., s. 29-33. BUDAK, a.g.t., s. 34-36.

Nazif Efendinin sefaretnamesinde anlatt ran elilii, Osmanl- ran savalarna kesin olarak son vermesi asndan nemlidir133. Krml Mustafa Rahmi Efendinin ran Sefaretnamesi, Kesriyeli Hac Ahmed Paann rana Byk eli nvan ile atanmas sonucunda rana yapm olduu yolculuk ve elilik faaliyetlerini anlatan bir eserdir. Mustafa Rahmi Efendi, bu sefaret heyetinde vakanvis ve mektubcu grevindedir134. Krml Mustafa Rahmi Efendinin Sefaretnamesi, yaplan135

aratrmalar

neticesinde Trkiyedeki ktphanelerde yedi yazma nshasnn olduu tespit edilmitir. Krml Mustafa Rahmi Efendinin ran sefaretnamesinin yazlmasnn sebebi; Mustafa Nazif Efendinin ran elilii sonucunda imzalanm olan bar anlamasnn tasdiki iin Nadir ahn Osmanl Devletine gndermi olduu ve kalabalk ve ykl hediyeler ile stanbula gelen byk elilere karlk olarak Kesriyeli Hac Ahmed Paay rana Byk eli tayin edilmesidir136. Bu sefaret heyeti rana gnderilen en kalabalk elilik heyeti olduu gibi gtrd hediyeler o gne kadar baka bir sefaret heyetinde grlmemiti. Elilik heyetinde 1000 kii yer almaktayd137. Rahmi Efendi sefaretnamesinde, elilik heyetine getikleri gzerghlar hakknda bilgiler vermektedir138. Rahmi Efendi sefaretnamesinde Elilik heyeti ran snrna vardktan sonra burada randan gelen elilik heyeti mbadele yapld, mbadelenin yaplmasndan sonra randa getikleri gzerghlar, rann corafi yaps, sosyal ve imar-iskan durumu hakknda bilgi vermektedir139. Nadir ahn lm haberi alnmasndan sonra sefaret heyeti, geri dnerek Osmanl snrna doru yola koyulduunu, geri dn yolculuunda Badata kadar getikleri yerler stanbulda yaplan merasim hakknda bilgiler verdikten sonra sefaret heyetinin stanbuldan balayarak, Halepe kadar

133 134 135 136 137 138 139

BUDAK, a.g.t., s. 36. TOGA, a.g.t., s. 3. Yazma nshalar hakknda geni bilgi iin bkz., TOGA, a.g.t., s. 11-18. TOGA, a.g.t., s. 23-24. TOGA, a.g.t., s. 25. TOGA, a.g.t., s. 28-36. TOGA, a.g.t., s. 37-41.

hakknda bilgi vermektedir. Sefaretnamenin son ksmnda Rahmi Efendi Badata meydana gelen olaylar hakknda bilgi vermektedir140. Smblzade Vehbi Efendinin ran eliliine atanma sebebi, Nadir ahn lmnden sonra ran devletinin bana Zend Kerim Han gemiti. ran kuvvetlerinin Basray kuatmas ve Baban sancana saldrmas zerine Badat Valisi mer Paann yardm istemesi ve Osmanl devletinin ran zerine sefer ilan etmesi zerine Zend Kerim Han bir tahrirat gndererek, Osmanl aleyhine bir hareketi olmadn ve mer Paadan ikayeti olduunu bildirdi. Bunu zerine Babli durumu yerinde incelemek iin Vehbi Efendiyi, Kerim Hann merkez edindii iraza gndermitir141. Vehbi Efendi, ran giderek grevini tamamlayarak, olaylardan mer Paann sorumlu olduunu Babliye bir tahriratla bildirmitir. mer paann Vehbi efendinin randa iken zina yaptn, Kerim Handan fazla iltifat grdn ve onun tarafnda yer aldn Padiaha bildirmitir. Bunun zerime I. Abdlhamitte Vehbi efendinin hemen ldrlmesini istemitir. Ancak Vehbi Efendi, dostlar sayesinde stanbula gelerek bu konu hakknda bir manzum sefaret takriri olan Kaside-i Tannane isimli eseri hazrlayarak padiaha sunmutur. Bu eserde mer Paann ikayetine konu olan mesele hakknda bilgi vermektedir. Olaylardan mer Paann sorumlu olduunun anlalmas zerine, Vehbi Efendi Padiah tarafndan affedilmitir142. III. Selim zamannda devrin en nemli airi olan Vehbi Efendinin ran elilii hakknda bir sefaretname yazp yazmad tespit edilememitir. Badattan sefaret memuriyeti ve mer Paa aleyhine yollad rapor bulunamamtr143.

NC BLM AHMED DRR EFEND N N HAYATI VE SEFARETNAME NSHALARININ HUSUS YETLER

140 141 142

TOGA, a.g.t., s. 41-44.

UNAT, a.g.e., s. 134. UNAT, a.g.e., s. 135-136. 143 UNAT, a.g.e., s. 136.

I. Ahmed Drri Efendinin Hayat ve Eserleri XVIII. yzyln nemli divan airlerinden biri olan Drri Efendinin144 hayat hakknda ayrntl bilgimiz bulunmamaktadr. Kaynaklardan elde edilen bilgiler dorultusunda Vanda dnyaya geldiini145, ilk adnn Ahmed olduunu renmekteyiz. Kaynaklarda babas hakknda bir bilgi bulunmad146grlmektedir. Doum tarihi de bilinmemektedir. ocukluunu ve genliini nerede ve nasl geirdii, eitimini nasl yapt, nerede ve kimlerden eitim ald bilinmemektedir. stanbul a gelmi kalemiyye snfnda yetimi Divn- Hmyun havceleri snfna dhil olmu147 1125 Recebinde (1713) Naima Mustafi Efendi yerine Anadolu Muhasebecisi olmu148

, 1126 muharrem-l harmnn yirmi altnc

gn bu grevinden ayrlp, yerine Es-Seyyid Mehmed Efendi bu greve atand. 1127 muharrem-l harmnn yirmi beinci gnnde Sipahi Katibi olup, daha sonra Hara Muhasebecisi grevine atanmtr. Bu grevini yrtrken Sultan III. Ahmed tarafndan kk Sni Defterdarl149 pyesi ile orta eli olarak rana gnderilmitir150. ran yolculuunda, ran snrna dhil olduktan sonra Kirmanah, Derguzin, Hemadan, Kazvin gzergahn izleyerek, Tahrana ulap orada ran ah, Sultan Hseyin ile grt. Geri dnnde Safevi Devletinin Osmanl Devletine eli olarak gnderdii Murtaza Kul Han ile birlikte ran eliliinden dnd. 1134 senesi, saferinin on beinci gn, stanbula dndkten sonra Ba-Muhasebecilik grevine getirildi. 1135 senesi Rebiy-l evvelinin ikinci cuma gnnde144

brahim REF K, Osmanl limleri ve Sanatkrlar, Tima Yaynlar, Sade: Dursun Grlek, stanbul, 1997, s. Sreyy Mehmed, Sicil-i Osmni, Matbaa-i mire, stanbul, 1311. s. 423; eyhi Mehmed Efendi, Vekayil

223; Nihat Sami BANARLI, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.II, stanbul 1987, s. 254.145

Fudala II-III, ekaik-i Numaniye Zeyli, Ner., Abdlkadir zcan, ar Yay., stanbul 1989, Tpk Basm, s. 737.146 147 148 149

Sadeddin Nzhet Ergn, Drri (Vanl Ahmed), Trk airleri, C.III, stanbul 1943. s. 1191. eyhi Mehmed Efendi, a.g.e., s. 737; UNAT, a.g.e., s. 59 Tahsin YAZICI, Drri Efendi, Enclopedia ranica, C. VII, California 1996, s. 598. eyhi Mehmed Efendi, a.g.e., s. 737, UNAT, a.g.e., s. 59. Sadrazam brahim Paa bar devrinde rann randan telafi edilmesi

iine dt kt durumdan faydalanarak, Avrupada kaybedilen topraklarn

dncesindeydi. Pasarofa Antlamasnda Anadoludan geecek olan Avusturya- ran ticaret yolu ile ilgili bir maddeyi grmeyi bahane ederek, Drri Ahmed Efendiyi rann i durumunu renmek iin eli olarak buraya gndermitir. ARMAAN, a.g.e., s. 32150

eyhi Mehmed Efendi, a.g.0.e, s. 737; Mnir AKTEPE, Drri Ahmed Efendinin ran Sefareti, Belgelerle

Trk Tarihi Dergisi, S. 5, ubat 1968, s. 56.

vefat etmi, cenazesi Vefa camisinin haziresine defnolunmutur. Mezar tana Galatal Hafzn u tarihi yazlmtr: Sadef-i drr-i adende yer idb Drri-i saf, kabr-i Drri ola dr- Gher kn- at151 Aadaki iki tarihte onun vefat ile ilgili kaleme alnmtr: Drri-i yekt v dr endi tiz idrk kim Hall iderdi bir bakta her muy-i piideyi nki emin yumdu dnyadan Didim tarihini N-bedid itdi felek bir cevher ndideyi kar bir tamiye ile fevtinin tarih,n ey Vehbi Kim ldi gn- dehren gz gre pkire bir deri152 III. Ahmed zamannn nemli divan airlerinden biri olan Drri Efendi, sadrazam Nevehirli brahim Paa tarafndan randan gelen eliler iin dzenlenen meclislerde yer alrd153. Drri Efendinin bu meclislere davet edilmesinde airliinin yannda Farsay ok iyi bir ekilde bilmesi154 etkili olmu olabilir. Ahmed Drri Efendi, ocukluunda bir gzn kaybetmesi nedeniyle kendisine yek em Drri ismi ile de zikredilmekteydi155. Muasrlarndan Safayi, Drri Efendiyi teferrd kerde-i dide-i rzgr olan nkte varandan diye takdim eder. Salin, onun hakknda zat- yektasnn em-i binas tabirini kullanr. Fatin ise onun iin u beyti kulanmtr: Hkipyn khli in bu iki em-i sefid Bir biriyle ceng idb hr biri old ehid156 iirlerinde Vafi mahlasn kullanmtr157.Ahmed Drrinin, smail, Feyzi Salih ve Abdlbaki Sadi isimlerinde tane kardei olduu bilinmektedir158. Bunlardan Abdlbaki

150 151 152

RAM Z, Ramiz ve db- Zurafs, Haz. Sadk ERDEN, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara 1994, s. 98. ERGN, Drri Efendi, s. 1191. brahim Paa Acem elilerini, siyasi rical ile deil airlerle, edebiyatlarla ve hattatlarla huzuruna kabul

ederdi. Bundaki amac Osmanl Devletinin edebiyat ve sanat alanlarnda randan daha stn olduunu gstermek istemesiydi. ah Hseyin tarafndan Murtaza Kul Han stanbula eli olarak gnderildii zaman, sadrazam brahim Paann yalsnda yaplan kabul treninde hattat Veliyddin, Seyid Vehbi ve Drri Efendi ile Rait Efendi de hazr bulunurdu. REF K, a.g.e., s. 175153 154 155

UNAT, a.g.e., s. 60. AKTEPE, Drri Ahmed Efendi..., s. 56. ERGN, Drri Efendi, 1191.

Sadi dneminin nde gelen airlerinden olup iirin sade Trke ile yazlmas taraftaryd159.Sadi, drisi Bitlisinin Het Bihit adl mehur eserini Trkeye tercme etmitir160. Drri Efendinin iki eseri mevcuttur. Bunlardan biri, almamzda incelediimiz ran elilii iin yazd sefaretnamesidir. Dieri ise, Divandr. Bu Divan tek nsha olup, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm no 3409 da bulunmaktadr. II. Yazma Nshalar ve Hususiyetleri Yaptmz aratrmalar sonucunda Sefaretname-i ran ( ran Sefaretnamesi)a dair Trkiyedeki ktphanelerde kaytl 7 adet yazma eser tespit edildi. Bu yazmalardan iki tanesi stanbul niversitesi, Nadir Eserler Ksm, Tarih Yazmalar, 442, 3228161 nolu olarak kaytl; tanesi Topkap Saray, Revan ksm 1313, Revan ksm 1228, Hazine ksm 1432 numaralarda kaytl; iki tanesi Millet Genel Ktphanesi, Ali Emiri Tasnifi 820 ve 821 nolarda kaytldr. Aratrmalarm srasnda Faik R. Unatn eserinde bahsedilmeyen ancak Millet Genel Ktphanesi, Ali Emiri Tasnifi 821 nolu yazma nshay buldum. lkemizin dndaki yazmalar, Bal, Slg. Prof Dr. R. Tschudi, Paris, Bibl. Nat. s. 875, Viyana, Kons Akad., 281 ( Karafft, katal.106)dr. Bu yazma nshalarndan ayr olarak basma nshalar da mevcuttur. Bunlardan bir tanesi maribi bir yaz ile 1820 ylnda, Pariste litografya ile baslmtr. Bir baka nsha, Rait Tarihi C. V s. 372-398 arasnda, bir de Relaton de Dourri Efendi isimli Franszca tercmesi mevcuttur 162.

156

AKTEPE, Drri Ahmed Efendi..., s. 56 ; Ekrem AKIROLU,

Yaam ve Yaptlaryla Osmanllar

Ansiklopedisi, C. I, YKY, stanbul 1999, s. 117.157

AKTEPE, Drri Ahmed Efendi..., s. 56. ; Drri Efendinin Sadi ve Feyzi isminde iki kardei olduu, Eer Trke iir sylemek makbul bir hareketse bu iiri ak ve akc bir ifade ile sylemek gerekir. u

kardelerinden birine Acem Sadi denilmektedir. ERGN, Drri Efendi, 1191.158

sebeple ki dinleyen, iiri anlasn. Her kelimesini zmek iin insan lgatlara bakmaa muhta eden iire nasl Trke iiri denebilir? Herkes bilir ki ben Trke iirde duyulmam kelimeler kullanarak okuyanlarn ruhunu bulandrmam. diyerek Trkeyi savunmutur. BANARLI, a.g.e., s. 745 ; Franz BAB NGER, Osmanl Tarih Yazarlar ve Esererleri, ev. Cokun ok, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1992, s. 307.159 161

UNAT, a.g.e., s. 60. Bu yazma nshasnn ierii iin Bkz., Mnir AKTEPE, Drri Ahmed Efendinin ran Sefareti, Belgelerle UNAT, a.g.e., s. 61.

Trk Tarihi Dergisi, S. 1-6, Ekim 1967- Mart 1968162

Ahmed Drri Efendinin,

ran Sefaretnamesi ilk

ran Sefaretnamesi163 olmas

nedeniyle ok nemlidir. Bundan dolay eseri bozmadan nshalar arasndaki farkllklar da belirterek nerediyoruz. Nshalar birbirinden daha kolay ayrabilmek iin baz kodlamalar yaptk. Buna gre: Topkap Saray Revan ksm 1313 nolu yazma MET N nshas Topkap Saray Revan ksm, 1228 nolu yazma R 1228 nshas Topkap Saray Hazine ksm 1432 nolu yazma H 1432 nshas Millet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi 820 nolu yazma M 820 nshas Milet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi 821 nolu yazma M 821 nshas stanbul niversitesi Nadir Eserler Blm Ty 3228 nolu yazma T 3228 nshas stanbul niversitesi Nadir Eserler Blm Ty 442 nolu yazma T 442 nshas Yukarda belirttiimiz 7 yazmann zellikleri aada zikredilmitir.

A ) Millet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi No: 820 ( M 820 nshas) 24 varaklk yazmada kitabn ebad 185x135 mmdir. Yazmann birinci sayfasnda 11 satr, dier sayfalarda 15er satr, son sayfada ise 14 satr bulunmaktadr. Kd ak sar renktedir. Cildi siyah renkli deridir. Sayfalarnda ok az bir bozulma vardr. Yazlar siyah mrekkep ile yazlmtr. Yaz Rika ile yazlm olup ak ve okunakldr. stanbul niversitesi 3228, Topkap Saray Revan 1313 ve Topkap Saray Hazine 1432 nolu yazma nshalarda kullanlan derkenarlar bu yazmada hi yoktur.

163

UNAT, a.g.e., s. 60.

Yazmann 1/a varanda iki mhr vardr. Bunlardan biri sayfann sol st kesinde Trkiye Cumhuriyetinin ilk mhr, ay yldzl kenarlarnda eski yaz Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti yazlm bir mhr vardr. kinci mhr, sayfann ortasnda i ie gemi iki halkadan meydana gelmitir. halkada Diyrbekirli Ali Emiri 1341, d halkada da Allahu Teli Hazretlerinin Rzas n Vakf Eyledim cmleleri yer almaktadr. Bu mhrn altnda yine eski yaz 820 rakam yer almaktadr. Sayfann ortasnda kurun kalem ile eski yaz olarak Drri Ahmed Efendiyazmakta bu yaznn altnda ise eski yaz ve siyah mrekkeple ran Sefiri Ahmed Drri Efendi Sefaretnamesidir yazmaktadr. Sa alt kesinde yazmann Millet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi 820 noda olduuna dair bir kayt yer almaktadr. 1/b varanda balang satr olarak dier nshalarda bulunmayan ve parantez iersinde yazlm olan takrir-i ili mrn ileyh cmlesi yer almaktadr. Yazmann son iki sayfas botur. Sonunda yine bir mhr vardr. Bu mhr de iki halkadan olumakta, i halkada Diyrbekirli Ali Emiri 1341, d halkada iseAllahu Tehli Hazretlerinin Rzas n Vakf Eyledim cmlesi yer almaktadr. B) stanbul niversitesi Nadir Eserler Blm Ty No: 3228 ( T 3228 Nshas) 15 varak olan nshann ebatlar 280x180 mmdir. Satrlar 180x115 mm, krmz mrekkep ile izilmi bir erevenin iine yazlmtr. erevelerin iinde 21 satr bulunmaktadr. Yalnz ilk sayfada 18 satr ve son sayfada 16 satr bulunmaktadr. Metin, ak sar kt zerine siyah mrekkeple ve nemli yerlerin altlar krmz mrekkeple izilerek rika ile yazlmtr. Derkenarlar siyah mrekkeple yazlmtr. Baz kelime ve cmle sonlarna krmz mrekkep ile byk noktalar konulmutur. Cmleler ak ve okunakldr. zerinde herhangi bir ssleme olmayan dz siyah deri cilt ile kaplanmtr. Sayfalar nemden dolay biraz bozulsa da sayfalar ve cildi salamdr. Varak 1/ann sa st kesinden balamak zere her varan sa st kesinde eski rakamlarla varak numaras verilmitir. Yine burada, eski rakamlarla 8655 says yazlm ancak onun zeri izilerek altna 3228 says yazlmtr. Sayfann st tarafnda eski yaz ile Sefretnme-i Drri Efendicmlesi yer almakta, onun altnda krmz mrekkepli, iki halkal bir mhr yer almaktadr. Mhrn i halkasnda eski rakamlar ile 3228 says, d halkasnda ise gnmz Trkesi ile stanbul niversitesi Ktphanesi yer almaktadr. Mellif, 2/a varanda, erevenin dnda sa st keden balayarak sayfann kenar boluklarn varak 1/b metnin aynsn buralara yazmtr. Dier sayfalarda bu ekilde

deildir. Nshann 14/b varanda yani son sayfasnda metnin sonunda dier nshalarda bulunmayan tane mim harfi yazlmtr. 15/a varanda sa st kesinde eski yaz ile 264 rakam yazlmtr. Sayfann st tarafnn ortasnda siyah mrekkep ile izilmi kk bir sekizgenin iersinde 264 rakam onun altnda st izilmi olarak 272 rakam yer almaktadr. C) stanbul niversitesi Nadir Eserler Blm Ty No:442 (T 442 Nshas) Bu yazmada 69 varak bulunmaktadr. 215x125 mm ebatlarndadr. Satrlar krmz mrekkeple izilmi bir ereve iine yazlmtr. ereve ise 5 mm aralkla sayfa boyu ynnde ikiye ayrlmtr. Cildi kahverengidir. Yazlar siyah mrekkep ile rika olarak bu erevelerin iine yazlmtr. lk sayfasnda; Hsib ve malik mecmui tehfs fazi eylet-i edni meri hli yefi Mustafi nas zd- san sai 6601/ 25 Selince lafz- ali dehn rr- remr eli hsn mukarreb an- halife-i em- ali sene 164 cmlesi yer almaktadr. Ahmed Drri Efendinin sefaretnamesi 29/b ile 34/b varaklar arasnda eksik164 bulunmaktadr. Dier sayfalar da botur. 29/b varanda erevenin stnde; Sefretnme-i Drri Efendi raif-i el-kitab bi-vakkas Sultan Ahmed Han- Gzi cmlesi yer almaktadr. erevelerin her bir ksmnda 25 satr bulunmaktadr. Sadece 34/b varanda 15 satr bulunmaktadr. Giri metni dier nshalardaki ile ayndr. D)Topkap Saray Ktphanesi Hazine Ksm No: 1432 ( H 1432 Nshas) 156 varak bulunan yazma 195x130 mm ebatlarndadr. Sayfalarnda nesihle yazlm 90 mm uzunluunda ortalama olarak 13er satr yer almaktadr. Sayfalar da aharl kt kullanlmtr. Cildi kahverengi deridir. Kitapta Rait Tarihinden alnm baz paralar yer almaktadr. I.Y.1/bde III. Sultan Ahmedin ehzadeleri, Sleyman, Mehmed, Mustafa ve Byezid snnet dnlerini hikye eden ksm; II. Y.52/bde Drri Efendinin rana elilikle gittii; III. Y.84/bde ran ahna gnderilen Nme-i Hmyunun sureti; IV. Y.92/bde Yirmi Sekiz Mehmed elebinin 1132(17191720) senesinde Fransaya eli olarak gitmesi; V.Y.137/bde Sadbd nam mahalde III: Ahmed Tarafndan yaptrlm olan imarat

164

UNAT, a.g.e., s. 61

dilkann isimleri; VI. Y.138/bde Hkyt- mkeyyi Sf-i lem adl latif hikayeler; VII. Y.153/bde baz ear vardr165. Yukarda belirttiimiz gibi Drri Efendinin Sefaretnamesi ve gtrd Name-i Hmayun 52/b92/b varaklar arasnda yer almaktadr166. 52/ada Bu nshalar kendilerinin nshalarndan tahrir olunmudurcmlesi yer almaktadr. Giri metni dier nshalar ile ayndr. Yazlar siyah mrekkeple yazldr. Baz kelimelerin altlar krmz mrekkeple izili olup derkenarlar kullanlmtr. Kitabn, zellikle Drri Efendinin sefaretnamesinin bulunduu sayfalarda nemden dolay mrekkebin, sayfa yzeylerine dald grlmektedir. Bu yazma Drri Efendinin kendi nshasndan istinsah edilmesi hasebiyle elimizdeki yazmalar arasnda en eski tarihli olanlardan biridir. 442 nolu yazma hari dier nshalarla birebir karlatrdmzda bu yazma tpk dierleri gibi balamakta ve bitmektedir. Bu nshada dier nshalarda bulunmayan, Drri Efendinin ran ahna gtrd Nme-i Hmyunun bulunmas bu nshay dier nshalara gre daha nemli hle getirmektedir. 90/b varanda Hazret-i ehriyr- lempenh- letn-l amid-i slis taraf- hmyunlarndan Acem hna irsl olunan Name-i Hmyunlarnda imzy- erifleri Bu minvl zere tahrir olunmudur. Name-i Hmayunun imzasdr. El muid-i betidt Allah-ul mlk el-msten el-sultan-l Gzi Ahmed Hn bn Sultan Mehmed Hn yazldr. E) Millet Genel Ktphanesi Ali Emiri Tasnifi No: 821 ( M 821 Nshas ) Yaptmz aratrmalar srasnda gerek Faik R. Unatn eserinde gerekse Mnir Aktepenin makalesinde bahsedilmeyen bu yazma nshay tespit ettik. D yzeyi bordo bir kt ile kaplanmtr. erisinde Ahmed Drri Efendinin ran Sefaretnamesi ifadesi bulunmaktadr.16 varak olan yazmann ebatlar 240x180 mmdir. Ak sar kda siyah mrekkep ile rika eklinde yazldr. Yazmann son varann sol st kesinde yrtk vardr. Nemden kaynaklanan ok az bir bozulma olmasna ramen, genel itibariyle temiz ve salamdr. Yazmann ilk sayfas bo olup, ondan sonraki sayfada Franszca olarak Relations de Dourry Effendy, Ambassadeur de la Porte Ottamane Pres la cour de Perse, En Turk, Paris

165

Edhem Fehmi KATATAY, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu, Topkap Saray UNAT, a.g.e, s. 61

Mzesi Yay., C. II, stanbul 1961166

1820 cmlesi yer almaktadr. Bu nedenle Faik R. Unatn eserinde belirttii maribi bir yaz ile kopye ile bahsedilmi ve litorafya ile baslm167 olan basma eser olabilir. Yazmannn 1/a sayfasnn st ksmnda Drri Efendinin ran Sefaretnamesi tarih ifadesi yer almakdadr. Hemen altnda iki halkal eflatun renkli bir mhr yer almaktadr. halkada Osmanlca Diyrbekirli Ali Emiri 1341 d halkada da Allahu Tehli ay yldzl kenarlarnda Osmanlca Trkiye Hazretlerinin Rzas in Vakf Eyledim cmleleri yer almaktadr. Sayfann sol st kesinde Trkiye Cumhuriyetinin ilk mhr, Cumhuriyeti Hkmeti yazlm bir mhr vardr. Onun altnda ise Osmanlca 821 rakam yer almaktadr. Sol alt kede yer alan dikdrtgen mhrde latin harfleri ile Millet Genel Ktphanesi Ksm A.E. Eski Kayt No: 821 yazldr. Sayfalarda genel olarak 16 satr yer almaktadr. Son sayfada ise 7 satr yer amaktadr. Sayfalarn sol ve sa st kelerinde Osmanlca olarak sayfa numaralar yer almaktadr. Yine bu sayfann alt ksmnda ilk sayfada yer alan iki halkal mhr yer almaktadr. nemli kelime ve cmlelerin stleri izilmitir.

F) Topkap Saray Ktphanesi Revan Ksm No: 1228 ( R 1228 Nshas ) Bu yazma nsha, Rait Tarihinin tek kitap hlinde topland eserinin iersinde yer almaktadr. Nsha aharl ince kt 310x170 mm ebatlarnda olub, 691 yaprak sahifeden olumaktadr. Yaz talik usul ile yazlm olub, her bir sayfada 102 mm uzunluunda 35 satr bulunmaktadr. Serlevha, mzehhep, cetveller yaldzl emse ve kelidir. Koyu kahverengi deri ciltlidir. Bu eser, Hasan b. eyh Mehmed tarafndan H.1136 (M. 1724) ylnda istinsah edilmitir168. Bu yazma nsha, tespit ettiimiz yazmalar arasnda en eski tarihli yazmadr169. Bundan dolay ayr bir neme sahiptir. En eski tarihli yazma olmasna ramen gerek sayfalarnda, gerek yazlarda, gerekse de cildinde herhangi bir ypranma veya bozulma sz konusu deildir. Bu eser, Vakanvis Mehmed Raid (lm. 1148/1735) Efendinin Naima Tarihinin devam olarak kaleme ald 1071 (660661) den 1134 ( 17211722) ylna kadar olan

167 168

UNAT, a.g.e., s 61. Edhem Fehmi KARATAY, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu, Topkap Saray AKTEPE, Drri Ahmed Efendi, S. 6, Mart 1968, s. 84.

Mzesi Yay., C. I, stanbul 1961, s. 283.169

olaylar ierdii tarihidir. Bu kitap, Rait Tarihinin birinci, ikinci ve nc ciltlerini kapsamaktadr. stanbulda 1153 ve 1282 tarihlerinde baslmtr170. Drri Efendinin sefaretnamesi, 662/a ile 670/b varaklar arasnda yer almaktadr. Yazlar siyah mrekkep ile yazlm olup, nemli cmle ve kelimeler krmz mrekkep ile yazlmtr. Sayfalarn sol st kelerine Osmanlca siyah mrekkep ile varak numaralar yazlmtr. Ali Emiri 820 nolu yazmann kelime kelime bu yazma ile benzerlik gstermesinden dolay, o yazmann elimizde bulunan bu en eski tarihli yazma nshadan kopya edildiini syleyebilriz. G) Topkap Saray Ktphanesi Revan ksm No: 1313 (Metin) 37 varaktan meydana gelen yazma cildinin gzellii ve kullanlan yaz tr ile elimizdeki en iyi yazmadr. Aharl ince kt kullanlmtr. Kitap 215 mm boy ve 140 mm enindedir. Yazlar siyah mrekkep ile talik eklinde yazlmtr. Dier nshalardan ayr olarak bu nsha da nemli cmleler krmz mrekkep ile yazlmtr. Kitabn sonunda ve banda bo sayfalar yer almaktadr. Cildi vine r deridir. n ve arka kapaklarda semse kullanlmtr. Semse altn yaldzl ii iek motifleriyle sslenmitir. Ayn semse motifi miklepte de kullanlmtr. Ayrca kapaklarda kebent ve zencirek de kullanlmtr. Her sayfada 85 mm uzunluunda 23 satr bulunmaktadr. Derkenar kullanlmtr. Nshann ilk varann st tarafnda Saadetl Ali Aamn sene 1162 saferl-hayrn yirmi sekizinci pazar ertesi gicesi bir dehtan bkiz-i ehri vcuda geldi hak-teala mr tol ihsan eylise 28 safer sene 1162 cmlesi yer almaktadr. Sayfann ortasnda Revan 1313 nolu eser olduuna dair bilgi vardr. Onun altnda Topkap Saray Tahriri Komisyonu yazmaktadr. Bu yaznn stnde 233/ 34602 rakamlar vardr. Yazma 1/a varandan itibaren varak numaralar kurun kalem ile gnmz rakamlar ile verilmitir. Bu varan ortasnda mrekkebinin silinmesi nedeniyle okunamayan bir mhr vardr. Onun yannda Sefret-i Drri Efendi Be-canib-i rn hatt- teallik-i hatt satr 23 yazmaktadr. Sayfann sa alt tarafnda TKS. Mzesi Revan sa:1313 yazmaktadr. Balang ve biti ksmlarn dier nshalarla benzerlik gstermektedir. 1/a ile 16/a varaklar arasnda Ahmed Drri Efendinin ran sefaretnamesi, 17/b ile 37/b varaklar arasnda ise Yirmi Sekiz Mehmed elebinin Fransa Sefaretnamesi mevcuttur.

170

KARATAY, a.g.e, C. I, s. 283.

Drri Efendinin Sefaretnamesinin sonunda 25 evval 1140171 senesinde istinsah edildii yazmaktadr. stinsah edenin kim olduu belirtilmemitir. Yirmi Sekiz Mehmed elebinin Fransa Sefaretnamesi sonunda ise Mehmed B. Mustafa Sofyevi eliyle muharrem aynn altnc gn sene 1150 (113738)172 tarihinde istinsah edildii yazmaktadr. Ancak Topkap Saray katalogunda her iki eserin de ayn kii tarafndan ve ayn tarihte istinsah edildii izlenimi uyanmaktadr. ki eserin istinsah tarihleri arasnda 10 senelik bir fark vardr. Bu nedenle bu iki eserin sonradan birletirip bir kitap hline getirildii ihtimali glenmektedir. Bu nsha elimizdeki yazmalar iersinde ikinci en eski tarihli olmasna ramen dier nshalara gre daha iyi durumdadr. III. Yazma Nshalarn Deerlendirilmesi Biz Ahmed Drri Efendi tarafndan yazlan ran sefaretnamesinin orijinal nshasna sahip deiliz. Aratrmalarmz sonucu elde ettiimiz yedi yazma nshay kelime kelime karlatrarak iindeki bilgilerin farkllklarn ortaya koyduk. Yaptmz karlatrma sonucunda yazma nshalar arasnda bilgi bakmndan ok byk farklllarnn olmadn grdk. Aralarndaki farklarda tezimizin metin transkribinde gsterdik. Yazmalar arasnda farkllklar daha ok kelimlerin yazllar ve ok kk olan bilgi eksiklikleridir. Mesela; R. 1228 ve M 820 nolu yazmalarda bulunan u bilgiler; hatta ibtid snurlarna dhil olduumuzun on ikinci gn Cezire dirler bir kasabalarna urdk mecmu ahlisi Snni olub iinde cevmi ve mescidleri mamur ve salah- cuma ve aydn ve sair ibdetleri aikre olmala bizi iki saat mikdr mesafe istikbl ve bil-cmle sbyn ve nisvn ve ahlileri sancaklar ile karu gelb allahmme sall-i li seyyidin Muhammed ve ali le ve ashbe deyu blend avz ile arub zr ve feryd iderek elimize ve aymza sarlub sizler Mekke ve Medine hdimi olan evketl azimetl kudretl l-i Osmn padihnn mbarek ceml-i bakmalarn grmsz biz sizin yznze bakmak ve elinizi ve aynz pmek bize farz- ayn makmndadr ve biz bun ibdet ad ve onla tefhr ideriz deyu alaarak niyaz eylediklerinde alem-ul Allah- teli bizim barmz hn olub bi-ihitiyar bangr bangr aladk aslnda kasaba-i mezbure ililerin memri olmayub ehl-i snnet yzine hasret olduklarndan bizim mulaktmz nimet-i azmi ad idb gn gece ikram ve ziyfetler ile teyi idb gnderdiler kasaba-i mezbure sakinlerinden aze-i evliya-i elleheddin eyh Kitabullah ki mehur- afkdr anlarn evldlaryla grdk hl yine tarikleri zre171 172

AKTEPE, Drri Ahmed Efendi, S. 6, Mart 1968, s. 84. KARATAY, a.g.e, C. I, No: 870,

tekkeye-ghlar mamur ve haftada iki gn alen zikr-i cehri iderler ve bunlar harc- Snni deyu ah tarafna senede vfir ake virirler hsl imdi memlik-iAcemin belki slesi mertebesi mslmandr173, bulunan bu bilgi dier yazma nshalarda mevcut deildir. Ancak genel anlamda yazmalar arasndaki bu farkllklar, sefaretnamenin iersindeki bilgilerin doruluuna zarar getirecek nitelikte deildir. Elimizde bulunan yazmalarn hepsi eitli tarihlerde farkl kiiler tarafndan istinsah edilmitir. Bunlar arasnda R 1228 nolu yazma nshay Mnir Aktepe en eski tarihli yazma nsha olarak belirtse de Ahmed Drri Efendinin ran ahna gtrd Nme-i hmyunun bulunmas174 ve 52/a varada Bu nshalar kendilerinin nshalarndan tahrir olunmudurcmlesinin yer almas nedeni ile H 1432 nolu yazmann ondan daha nce yazlm olabileceini gstermektedir. Sonu olarak, elimizde bulunan yedi yazmann yaptmz karlatrlma sonunda iersinde bulunan bilgilerin baz ufak farklar dnda ayn olduunu tespit ettik. Ortaya kan bu farkllklarnda sebebi, yazmalarn bir ksmnn orjinal nshadan ayr olarak daha sonraki zamanlarda farkl kaynaklarda bulunan Ahmed Drri Efendinin ran Sefaretnamesininden kopya edilmesinden olduu ileri srlebilir. Yazma nshalar arasnda ortaya kan farkllklar da gz nnde bulundurarak muhtemel olarak dndmz elimizde bulunan yazmalarn hangilerinin birbirinden kopye edildiini aada oluturduumuz bir ema ile gsterdik

Orijnal Nsha

H 1432 T 3228 R 1228

173

Bkz. Millet Ktphanesi No: 820, s. 4546; Topkap Sar