ahmet emre ateŞ • kazma-kürek, defter-kitap
TRANSCRIPT
letiim Yaynlar 3078 • Aratrma-nceleme Dizisi 505 ISBN-13:
978-975-05-3188-0 © 2021 letiim Yaynclk A.. / 1. BASIM
1. Bask 2021, stanbul
EDTÖR Tanl Bora DZ KAPAK TASARIMI Ümit Kvanç KAPAK Suat Aysu KAPAKTAK RESM Balaban, “mece Yolunda”,
(erif Tekben Arivi’nden, Çala Ormanlar Ok’a teekkürlerimizle). UYGULAMA Hüsnü Abbas
DÜZELT Remzi Abbas DZN Berkay Üzüm
BASKI Sena Ofset · SERTFKA NO. 45030
Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11 Topkap, 34010, stanbul, Tel: 212.613 38 46
CLT Güven Mücellit · SERTFKA NO. 45003
Mahmutbey Mahallesi, Devekaldrm Caddesi, Gelincik Sokak, Güven Merkezi, No: 6, Baclar, stanbul, Tel: 212.445 00 04
letiim Yaynlar · SERTFKA NO. 40387
Cumhuriyet Caddesi, No. 36, Daire 3, Seyhan Apartman, Harbiye Mahallesi, Elmada, ili 34367 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr
AHMET EMRE ATE 1980 ylnda stanbul’da dodu. Ortaörenimini Saint Michel Fransz Lisesi’nde tamamladktan sonra e zamanl olarak stanbul Bilgi Üniversitesi ile Portsmouth Üniversitesi Uluslararas likiler Bölümü’nden 2004 ylnda mezun oldu. Yüksek lisansn Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi Ana Bilim Dal’nda “smayl Hakk Baltacolu ve Yeni Adam Dergisi” üzerine yazd tezle 2006 ylnda tamamlad. Kazma-Kürek, Defter-Kitap’a temel olan teziyle, 2011 ylnda stanbul Üniversitesi Uluslararas likiler Ana Bilim Dal’ndan doktor oldu. 2016 ylnda Siyasal Hayat ve Kurumlar alanndan doçent unvann ald. Cumhuriyet ve Modern- leme (Dou Bat Kitabevi, 2015) adl derlemesinin yan sra Türkiye’de Resim ve Po- litika (Gazi Kitabevi, 2021) ve Her Sayfas Altn Deerinde: Ahmed Ate (Büyüyenay, 2021) adl kitaplar bulunmaktadr. Siyasi tarih, felsefe, kültür tarihi, siyaset ve sanat ilikisi üzerine çalmalarn sürdürmektedir.
AHMET EMRE ATE
Köy Enstitüleri, Sekülarizm ve Romantik Milliyetçilik
Canm eim Zehra Gizem Ate’e ve biricik kzmz dil Ate’e...
ÇNDEKLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................................9
GR ................................................................................................................................................11
B R N C B Ö LÜ M
ULUS-DEVLET NASI VE MLLYETÇLK .......................................................25
K N C B Ö LÜ M
TÜRKYE’DE ULUS-DEVLET NASI VE KÖYLÜ ETM ....................65
Türkiye’de köylü eitimi ......................................................................................................66
Köy Enstitüleri’nin öncüleri: Çifteler ve Kzlçullu deneyimleri ..................................................................................90
Ü Ç Ü N C Ü B Ö LÜ M
KÖY ENSTTÜLER DENEYM ................................................................................101
Köy Enstitüleri’nin ileyi ve faaliyetleri ............................................................... 118
Bir ideal-tip olarak Hasanolan Yüksek Köy Enstitüsü ..............................125
Dört muhalefet ve bir son: Köy Enstitüleri’nin kapatlma süreci ........135
D Ö R D Ü N C Ü B Ö LÜ M
KÖY ENSTTÜLER’NDE SEKÜLER DN VE ROMANTK MLLYETÇLK ETM ........................................................155
mparatorluktan ulus-devlete bir tabula rasa..................................................156
Köy Enstitüleri’nde romantik milliyetçilik ..........................................................191
SONUÇ ........................................................................................................................................225
EKLER ...........................................................................................................................................239
E K 1 Trakya Umum Müfettilii’nin 4/9/934 Tarih 1930 Numaral Tahrirat Sureti ..........................................................................241
E K 2 Hasan Âli Yücel’in ükrü Saraçolu’na Elyazs Mektubu ........................................................................................................247
KAYNAKÇA ...............................................................................................................................251
DZN ............................................................................................................................................267
9
ÖNSÖZ
Köy Enstitüleri, Türkiye’de toplum açsndan tartmal bir “or- tak” hafza olmutur. Bu balamda, Sabahattin Eyübolu Cer- vantes’ten esinlenerek “Bana Köy Enstitüleri hakknda ne dü- ündüünü söyle, sana kim olduunu söyleyeyim,” ifadesi- ni kullanmtr. Gerek muhafazakâr, gerek liberal, gerekse sol çevreler tarafndan farkl nedenlerle eletirilen Köy Enstitüleri, Türkiye’de köy ile Cumhuriyet modernlemesi arasndaki ili- kiyi anlamlandrmak için önemli bir dönüm noktas olmutur.
Bu kitapta Köy Enstitüleri’nin köylü eitimi ve ulus-dev- let inasndaki yeri ve önemi yeniden deerlendirilmeye çal- lmtr. Günümüze kadar az tartlan bir kavram olarak ro- mantik milliyetçilik, Köy Enstitüleri’nin üzerinden incelenmi bir konu da deildir. Dolaysyla, Köy Enstitüleri’nde roman- tik milliyetçi söylemi aratrmak ilk defa bu çalmayla gerçek- lemitir.
Bu çalma bir yolculuun hikâyesidir: Yolculuum boyun- ca yanmda olan herkese teekkürü bir borç bilirim. Özellikle de “Eer bir gün; daha büyük baarlar m yoksa, daha büyük insanl m diye soracak olursan; biz içinde baarnn da oldu- u daha büyük insanl yeleriz,” diyerek beni büyüten annem Benian Ate ile babam Ertunga Ate için ne diyebilirim ki? Ver-
10
dikleri binbir çeit tavsiye arasndan seçtiim sadece bu yuka- rdaki bile, onlara layk olup olamadm bana sorgulatr hâlâ.
Her yolculuk bir maceradr: nili çkl her bir maceraya ramen yolculuuma devam etmemi salayan rehberlerim ol- du. Bu balamda, Prof. Dr. Füsun Üstel, Prof. Dr. Birol Cay- maz, Prof. Dr. Cüneyd Okay, Prof. Dr. Asm Karaömerliolu, Doç. Dr. Yeliz Okay ve Dr. Leyla Sanl Oluç’un ilgi ve destekle- ri benim için paha biçilemez. Bir akademisyenin hocalar olur da, örencisi hiç olmaz m? Bu kitap açsndan, özellikle Ouz- han Altnkoz, Mehmet Orkun Genç ve Eren Deniz Özçin ba- ta olmak üzere, örencilerimin bana verdikleri heves ve cesa- reti unutamam.
Her yolculuun kahramanlar vardr: Füsun ve Leyla hocala- rm, beni Adnan Binyazar ile tantrmasalard, ben; Mahmut ve Naciye Makal, Osman Bolulu, Osman Nuri Poyrazolu, Emin Özdemir, Resul Aslanköylü, Ali Dündar, Talip ve Halise Apay- dn, Osman Yalçn ve Ali Knac gibi kahramanlarm bulamaz, Köy Enstitüleri’ni anlayamazdm. Bu balamda, Adnan Binya- zar’a özel bir teekkür borçlu olduumu belirtmeliyim.
Her yolculuk bir dayanma hikâyesidir: Amcam Toktam Ate’in “Hadi artk, ne zaman bitireceksin? En iyi tez, bitmi bir tezdir...” ile balayan tatl sktrmalarna bal olarak, o zamanlar çiçei burnunda sevgilim Gizem’in zamanndan çok çaldm gibi, can dostlarm Dr. H. Selen Akçal Uzunhasan, Arda Özkubat, Hayk Markarolu, Mardo Yaramyan ve Dr. Be- güm Kurtulu Abdülhayolu’nun da zamanlarndan çok çalm- mdr. Artk bunu telafi etmeye çalrken, yeni dostluklar da edinmeye gayret ediyorum. Doç Dr. Ertan Karde’in bu anlam- da yeri, tam da bu paragrafta, yani yanmdadr.
Ve son olarak, imdiye kadar bir tez olarak raflarda duran bu kitab artk elinizde tutabiliyorsanz bunu bir kiiye borçluyuz. Daha önce hiç görümediim ve tanmadm halde, samimiye- tini benden esirgemeyen Tanl Bora’ya ve “letiim” ailesine ne kadar teekkür etsem azdr.
Çekmeköy, 2021
11
GR
Le Temps est invention ou il n’est rien du tout.1
– HENRI BERGSON (1859-1941)
Henri Bergson, iki tür zamandan bahseder. Birincisi, “soyut zaman”dr. kincisi ise “somut zaman”dr. “Soyut zaman”, sa- atlerce belirlenen bir zaman olup, dolaysyla determinist ba- k açsna göre yaratm sürecinden uzaktr. “Somut zaman” ise üretme niteliine sahip, yaanan ve yenilenen bir deneyimdir.2 Zamann yaratma ve yaratlma süreci, Bergson’un felsefesinden en çok etkilenmi olan Marcel Proust’un Kayp Zamann Pein- de adl romannda ve sonra Orhan Pamuk’un Kara Kitap’nda vurgulanan esas temalardan biri olmutur.
Marcel Proust romannda, bir fincan çayn eliinde yedii kurabiye ile çocukluundaki tatlar ve kokular ilerleyen yana ramen anmsamakla kalmyor, onlar yeniden ina ediyordu.3 Benzer biçimde Pamuk’un, Kara Kitap’taki kahraman kaybo- lan eini aramaya koyulan eski bir gazetecidir. Kahraman, ei-
1 “Zaman, bir icattr ya da hiçbir ey deildir.” 2 André Lagarde ve Laurent Michard, Les Grands Auteurs Français, XXe Siecle,
Paris, Larousse-Bordas, 1997, s. 80. 3 Marcel Proust, Du Coté de Chez Swann, Paris, Librairie Gallimard; André La-
garde ve Laurent Michard, Les Grands Auteurs Français, XXe Siecle, Paris, La- rousse-Bordas, 1997, s. 238-239.
12
ni bulmak uruna stanbul’da atld macerada eski zamanlar yeniden anmsamakta ve yeniden icat etmektedir.4
Pamuk, Proust ve Bergson’da olduu gibi Köy Enstitüleri (1940-1954), kuruluundan günümüze 70 yl geçmesine ra- men halen anmsanmakta ve tarihi de devaml olarak yeni- lenmektedir. Söz konusu tarihin sürekli hafzalarda tutulma- syla, ortak bir hafza bilinci gelitirilmi olur. Köy Enstitüle- ri örneinde görüldüü üzere verili bir zaman ve mekân di- limindeki topluluun yaants ortak hafzaya dönüür.5 Köy Enstitüleri’nin Türkiye’de toplum hafzasndaki yeri, kurulu yldönümü olan her 17 Nisan tarihinde tekrar gündeme gel- mektedir.
Türkiye’de kamuoyu, Cumhuriyet tarihinin “yarm kalan” böyle bir kalknma ve aydnlanma projesini, salt 17 Nisan ta- rihlerinde deil, belli bal her siyasi ve corafi farkll anlam- landrma noktasnda anmaktadr. Yaratlan bu ortak hafzann, bir özleme dönümesi aslnda “yaamn hznn artt ve tarih- sel altüst olularn yaand bir çada kaçnlmazdr”.6 “Kaz- ma-kürek, defter-kitap” derken Köy Enstitüleri, bu altüst olu- ta romantik milliyetçi dilin seküler bir yansmasn temsil et- mektedir.
Köy Enstitüleri böylesi bir “nostalji” düzleminde yer almak- tadr. Köy Enstitülüler ve Köy Enstitüleri’nin özlemini çeken- ler, Köy Enstitüleri’ni Boym’un dedii gibi “özel veya kolek- tif bir mitolojiye dönütürerek, o zamanlar mekân gibi yeni- den ziyaret etmek isterler, insann bana bela olan zamann ge- ri çevrilemezliine boyun emeyi reddederler”.7 Sonuç olarak, modernleme ve sanayilemenin son kertede küresellemenin günümüzdeki boyutlarna olan itiraz, bu özlemleri güçlendi- rir. Boym’a göre:
4 Karen Haddad-Wotling, “Albertine à Istanbul”, Le Magazine Littéraire, n. 496, Avril 2010, s. 81-83.
5 “Ortak Hafza” kavram için bkz. Maurice Halbwachs, The Collective Memory, New York, Harper-Colophon Books, 1950, s. 48.
6 Svetlana Boym, Nostaljinin Gelecei, stanbul, Metis Yaynlar, 2009, s. 14-15. 7 A.g.e., s. 16.
13
[...] Bir ulusun nostos’u yalnzca yitirilmi bir cennet deil, bir
özveri ve zafer mekân, geçmi aclarn mekândr. (...) Bireysel özlem, ulusal ideolojide, bireysel hafzalar
aan geçmiin aclarna dayal kolektif bir aidiyete dönütürü- lür. Geçmiteki bozgunlar ulusun birliinin salanmasnda za- ferler kadar öne çkar. Ulus-devlet ayn zamanda duygusal bir sözleme olan, geçmiin karizmasnn damgasn tayan top- lumsal sözlemeye dayanr.8
Bireysel özlemler ve nostalji; “yerel”, “geleneksel” ve “ulu- sal” olan üzerinden ekillenmeye balar. Böylelikle nostalji, “ulusal geçmii ya da kimliin kamusal kavramlarn kiiselle- mi metalara dönütürebilen bir mekanizma halini alr”.9 Geç- miin yeniden yüceltilmesi, Ernest Renan’n millet kuramnda- ki sürekli plebisite, ulus-devletlerin toplum sözlemesine bir baka anlatmla sürekli güven oylamasna olanak salar.10 Tür- kiye’de gerek kamuoyunda destekleyicisi olmakla, gerekse Köy Enstitülü olmakla duyulan mutluluk ve gurur, aslnda bireysel ve toplumsal kimliin ulusal aidiyet ve modernlemeye duydu- u özlemi ön plana çkarmaktadr.
Köy Enstitüleri nostaljisiyle, dönemin gelenekleri yeniden icat edilir. Köy Enstitüleri’nin köylü eitiminin ilerlemesi ve toplumsal kalknmann hzlanmas için kurulmas, günümüz “enstitü nostaljisinin” bu kurumu baarl olarak hatrlamasn salamaktadr. Köy Enstitüleri, ulus-devlet ina sürecinde Tür- kiye’deki köylü eitiminin köyü “yurt”, köylüyü “yurtta” ya- pabilme konusundaki baarsnda temel etken kabul edilmek- tedir.
8 Svetlana Boym, a.g.e., s. 42-43. 9 Esra Özyürek, Modernlik Nostaljisi Kemalizm, Laiklik ve Gündelik Hayatta Si-
yaset, Boaziçi Üniversitesi Yaynevi, stanbul, 2007, s. 18. 10 Ernest Renan, Qu-est-ce qu’une nation?, Dominique Colas, La Pensée Politique,
Paris, Larousse, 1992, s. 532-533.
14
Bu açdan, Türk köylüsünün modern vatandalk ve ulus- devlet idealinden haberdar olmasnda ksacas köyün, folklo- run dnda ulusal bir kültür edinmesinde Köy Enstitüleri yay- gn bir öneme sahiptir. Kukusuz, kitle kültürü ve ulus-devlet inas birbirinden ayrlmaz ve örneklerine sklkla rastlanan iki kadim dost gibidirler. “talya’y yarattk, imdi talyanlar yarat- mak zorundayz,”11 tümcesi aslnda yeni resmî tatillerin, kah- ramanlarn ve sembollerin yardmyla ortaya çkan yeni bir ulu- sal eitimin habercisidir. Böylelikle, ulusal eitim, kolektif bir hafza yaratarak ulus-devlet tarihine katkda bulunur.12
Modern devletin rolünü belirlemesinde yardmc olan okul gibi kültür ve eitim kurumlar tarihsellik13 yaratmakla birlik- te, toplumsal olann kimliini de belirlemektedirler.14 Köy Ens- titüleri, bir eitim ve kültür tarihinin nesnesi olduu kadar, si- yasi tarihin de bir öznesi olmakta ve toplumsal bir kimliin ya- ni ulus-devlet inasnda köylü olmann temsili kimliini omuz- larnda tamaktadr. Köy Enstitüleri’nin kurumsal tarihi, bu kimlii kolektif bir hafza olarak yaatmaktadr.
Eugen Weber’e göre, ulus-devlet inasnn ulusal eitimle ça- balad okur-yazarlk atlmnn amac köylüyü Fransza dö- nütürmekti.15 Köy Enstitüleri nostaljisi de benzer bir amaçtan bahsetmektedir ve bu savnda hakldr. “Tarih kutsaldr, çün- kü ulus kutsaldr. Hafzamz ulus sayesinde tutunabilmitir,”16 diyen Pierre Nora, gerek Fransa gerekse Türkiye gibi dier ör- neklerde tarihsel deiikliklerin ortak hafzay kitleselletirdi-
11 Eric Hobsbawm, Terence Ranger, Gelenein cad, stanbul, Agora Kitapl, 2006, s. 306.
12 Dipesh Chakrabarty, “Postcoloniality and the Artifice of History: Who spekas for Indian Pasts?”, Representations, n. 37, Special Issue: Imperial Fantasies and Postcolonial Histories, K, 1992, s. 18.
13 Philippe Poirrier, Les Enjeux de l’Histoire Culturelle, Paris, Editions du Seuil, 2004, s. 142.
14 Roger Chartier, Au Bord de la Falaise, L’Histoire entre Certitudes et Inquiétude, Paris, Editions Albin Michel, 1998, s. 77-78.
15 Eugen Weber, Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural Fran- ce 1870-1914, Stanford, Stanford University Press, 1976, s. 303. ve Maurice Agulhon, La République au village, Paris, Plon, 1970.
16 Pierre Nora, Hafza Mekanlar, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2006, s. 22.
15
ini iddia etmektedir. Üçüncü Cumhuriyet dönemi, tarih bilin- ci ile ulus inas arasndaki ilikiyi berraklatrmaktadr. Pierre Milza, Fransa’daki Üçüncü Cumhuriyet dönemi reformlarnn, Türkiye’deki cumhuriyet ilanndan sonra gerçekleen reform- lara esin kayna olduunu dayanmac (solidarist) ve orga- nik toplum imgelemleriyle göstermektedir. Bir baka anlatmla, Türk ulus-devlet modernlemesi Fransa’nn Üçüncü Cumhuri- yeti’ndeki laik eitim örgüsünün bir benzeriydi.
Köy Enstitüleri nostaljisinde varolan ve sürekli olarak yeni- den üretilen miras, tarihsel bir dönemin belirli bir kolektif ta- rafndan kutsallatrlmasdr. Söz konusu kolektif kimlik ya- ni köylüler, hafza ortamlarnn kalmamas nedeniyle hafza mekânlarn kendi kendilerine –anlatlarla– yaratmaktadrlar.17 Milli ef smet nönü döneminde (1939-1945) krsal nüfusun (köylünün) eitimini ve bu yolla köyün otarik kalknmas- n hedefleyen Köy Enstitüleri Türkiye’de ulus-devlet ina süre- cinde (1928-1945) sui generis (nevi ahsna münhasr) kolektif kimlie dayal nostaljik bir ortak hafza yaratmtr.
Bu arada Türkiye’de kinci Dünya Sava’nn bitimiyle çok partili hayata geçiin (veya dönüün)18 yaand bir dönem- de Köy Enstitüleri’yle ilgili yazlan doru veya yanl, tarafl ve- ya tarafsz iddialara da deinmek gerekir. Söz konusu iddiala- rn bazlar Köy Enstitüleri’nde komünizm propagandas yapl- dndan bahsederken bazlarysa bu söylenenlerin tam aksine Köy Enstitüleri’nin köyden kente göçü durdurduunu ve böy- lelikle proleterlemeyi engellediini belirtir.
Köy Enstitüleri üzerine aratrrken bir taraftan dönemin Tu- ranclar olarak bilinen ar milliyetçi düünürlerin dier ta- raftan yine ayn dönemin baz solcu yazarlarnn bu kurumla- r eletiriyor olmalar Köy Enstitüleri’nin birbirine zt iki kutup arasnda arafta kaldn ispatlar niteliktedir. Üstelik Köy Ens- titüleri’yle ilgili yaplan eletiri ve yorumlar bunlarla da snr-
17 A.g.e., s. 17. 18 1945-1950 aras dönemsellie çok partili hayata geçi demek yerine dönü
denmesinin sebebi için bkz. M. Asm Karaömerliolu, “Türkiye’de Çok Parti- li Demokrasiye Dönüün Toplumsal Dinamikleri”, Toplum ve Bilim, no. 106, 2006, s. 174.
16
l kalmayp, Enstitülerdeki programn stakhovinist (az gelimi ülke koullarnda emek üretkenliinin etik ve ideolojik kam- panyalarla arttrlmas) yapsndan19 programn yetersizliine, mezunlarn köye zorunlu hizmet için dönmekteki isteksizlik- lerinden kz-erkek örenci yurtlarnn uzun bir dönem ayr ol- mamasnn sakncalarna varana kadar çeitli noktalara kadar dalmtr.
Kukusuz bu kitap söz konusu iddialara birer cevap arama niteliinde olmayacaktr. Tüm bu iddialara balangçta yer ve- rilmesinin sebebiyse zamannda tartmalara yol açan bir kuru- mun üzerine günümüzde net bir yargnn olmamasdr. Hak- kndaki çou öznel olan yazlarn nicel çokluunun aksine analitik yaznn neredeyse yok denecek kadar az olduu bir gerçektir. Says yüz sekseni bulan inceleme, an ve tarihî ro- man arasnda siyasi tarih ve siyaset bilimi içerikli az sayda ça- lma bulunmaktadr.20 Bu noktada, nesnellik açsndan Fay Kirby’nin kitabn hariç tutmak gerekir. Keza yakn dönemde Tanl Bora’nn Hasan Âli Yücel adl kitabnn içindeki “kitap- çk” niteliindeki Köy Enstitüleri bölümünü es geçmemeliyiz. Tanl Bora’nn sonunda Hasan Âli Yücel üzerinden kurduu sempati ve/veya empati ilikisinin benzerini,21 bu kitapta Köy Enstitüleri ile ben de kurmaya çaltm.
Fakat Edward McNall Burns’ün, bir siyaset felsefecisi olarak Bertrand Russell için söylediklerine benzer biçimde, Köy Ens- titüleri de –Bertrand Russell gibi–, “Aydnlanmann rasyonaliz- mini, utiliteryanlarn pratikliini, pozitivistlerin materyalizmi- ni ve bilimciliklerini, sosyalistlerin kolektivizmini ve ekono- mik determinizmini”22 içindeki romantizm felsefesinde barn-
19 Asm Karaömerliolu, Orada Bir Köy Var Uzakta, Erken Cumhuriyet Dönemin- de Köycü Söylem, stanbul, letiim Yaynlar, 2006, s. 96-97.
20 Söz konusu güncel tezler arasnda bkz. Elmire Canboa, Rural Education in Turkey: The Village Institute System (1937-1954), yaynlanmam yüksek li- sans tezi, California Eyalet Üniversitesi, Long Beach, 1980 ve Deniz Ilgaz, The Village Institutes and the Kemalist Ideology in the Turkish Republic, yaynlanma- m doktora tezi, Boaziçi Üniversitesi, 1995.
21 Tanl Bora, Hasan Âli Yücel, stanbul, letiim Yaynlar, 2021, s. 11-12. 22 Edward McNall Burns, Çada Siyasal Düünceler 1850-1950, Ankara, Birey
ve Toplum Yaynlar, 1984, s. 103.
17
drmaktadr. Köy Enstitüleri’nde romantizmin ve sekülarizmin ortak paydada incelenmesinin sebebi aslnda Aydnlanmac ro- mantizmin gerek modernliin kayna olarak yorumlanan bir idealar bütünü gerekse Fransz Devrimi’nden kinci Dünya Sa- va’nn sonuna kadar uygulanan bir tarihsel proje olmasdr.23
Romantik milliyetçilik ve Aydnlanma kendi içerisinde ne kadar rasyonalizmi, pratik akl, pozitivizmi, bilimcilii, seküla- rizmi içeriyorsa kinci Dünya Sava süreci ve sonras ksa bir döneme özgü Köy Enstitüleri de o kadar romantik milliyetçi- lii içermektedir. Dolaysyla romantik milliyetçilik ile Aydn- lanma düüncesini birbirlerinden bamsz birer olgu olarak kabul etmek yanltr. Ayn ekilde, Köy Enstitüleri’nde varo- lan romantik milliyetçiliin, ulus-devlet inasnda köylü eiti- minin vatandalk temelinde önemli bir pay olduunu iddia etmek mümkündür.
Bu kitabn amac 1940-1946 yllar arasnda Türkiye’de köy- lü eitimi açsndan Köy Enstitüleri’nin farklln incelemek- tir. Ulus-devlet inas balamnda enstitülü köylülerin ve me- zun olduktan sonra köydeki örencilerinin vatandalk olgusu- nu içselletirmeleri Köy Enstitüleri’nin romantik milliyetçi söy- lem ve pratii sayesinde gerçeklemitir. Türkiye’de Tek-Par- ti döneminden miras kalan modernlemeci rejimin krsalda- ki mobilizasyonu, Milli ef smet nönü döneminde romantik milliyetçi “köylü vatanda”24 yaratarak devam ettirilmeye ça- llmtr. Bir baka anlatmla, Köy Enstitüleri’nin eitim poli- tikas, 1940’lara kadar merkezi ulus-devlet siyasetine alama- yan köylüyü –canlandrlacak köy söylemiyle– vatandalatr- maktr.
“Canlandrlacak köy” perspektifiyle smail Hakk Tonguç, Köy Enstitüleri’nde kültür eitimiyle i eitimini birletirmek- tedir. Köyün ve doann imece yöntemiyle “canlandrlmas” ve ulus-devlet ina projesinde krsal nüfusun siyasal mobilizasyo-
23 Ahmet Çidem, Aydnlanma Düüncesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 13-22.
24 Engin Tonguç, Devrim Açsndan Köy Enstitüleri ve Tonguç, stanbul, Ant Ya- ynlar, 1970, s. 529.
18
nu hedeflenmitir. Bu noktada Köy Enstitüleri’nde uygulanan köylü eitimi, köy ile vatan arasnda kurulmas istenen roman- tik milliyetçi ba, imece yöntemi ve canlandrlacak köy söy- lemi sayesinde ilevselci seküler din haline dönütürmütür.
Kitabn amacna hizmet edecek önemli bir noktaysa sözlü ta- rih çalmasdr. Sözlü tarih çalmasyla birlikte Köy Enstitü- leri’ndeki romantik milliyetçi hedef, mezunlarn ve öretmen- lerin nezdinde incelenmitir. Böylelikle, köy okullarna öret- men yetitirmek için kurulan Köy Enstitüleri’nin hedeflerine –salt eitsel deil ayn zamanda siyasi yönlerini de inceleye- rek– ulus-devlet inas ve romantik milliyetçilik açsndan ba- klmtr.
Kitaptaki incelemeler toplam dört ana bölümden oluuyor. kitabn ilk ve belki ana ilkesini oluturacak ulus-devlet ina- s ve romantik milliyetçilik teorilerine bir bölüm ayrlmtr. kinci Bölüm’de Türkiye’deki köylü eitiminin ana hatlar in- celenerek Köy Enstitüleri’nin ulus-devlet inasndaki köycülük politikasndan farkll ve ötekilii aratrlmtr. Üçüncü Bö- lüm’de, Köy Enstitüleri’nin kurulu, ileyi ve kapatl hikâye- si incelenmitir. Dördüncü Bölüm’deyse, Köy Enstitüleri’nde- ki eitim politikasnn, ulus-devlet inas ve vatandalk bala- mnda romantik milliyetçi bir söyleme sahip olup olmad tar- tlmtr.
Kitabn Birinci Bölümü’nde ulus-devlet inasnda kültür po- litikalarnn bir ürünü olarak romantik milliyetçilik incelen- mitir. Bilindii gibi, seküler dinlerin ulus-devlet inasn e- killendirdii yaygn kabul görmektedir. Fakat vatandalk kav- ramnn toplumdaki farkl snflarca benimsenmesi için fark- l milliyetçilik söylemlerine ihtiyaç duyulmutur. Seküler din- ler üst-kültür yaratmakta baarl olmakla birlikte, alt-kültürle- rin mobilizasyonu farkl milliyetçilik dinamiklerine bal kal- mtr. Ulus-devlet inasndaki seküler din yönteminin krsal kesimde benimsenmesi için romantik milliyetçilik köy eitimi sisteminde böylelikle önem kazanmtr.
Romantik milliyetçi hareket, köy doasn ulusallatrma yo- luyla köyün ulus-devlet inasna katlmn kolaylatrmtr.
19
Birinci Bölüm boyunca milliyetçilik kuramlar ele alnrken ro- mantik milliyetçilik ve ulus-devlet vatandal kuramsal ola- rak incelenmitir. Ayn zamanda 1789 sonras Avrupa’daki kr- sal nüfusun eitimine verilen önem incelenerek Fransz Devri- mi’nden günümüze ulus-devlet inas ve modernleme süreçle- rine deinilmitir. Bu balamda, Ernest Gellner’in yüksek kül- tür iddias ve John Breuilly’nin modernist milliyetçilik kuram ile Elie Kedourie’nin yabanclama sonucu doan milliyetçilik kuram ve Johann Gottfried Herder’in doa ve tarih temelli lin- guistik ve folklorik kültürcülüü, romantik milliyetçiliin ta- nmlanmasnda faydal olmutur.
Kitabn kinci Bölümü’nde Türkiye’de köy(lü) eitimine ta- rihsel açdan deinilmitir. Ardndan, bu süreçleri izleyen si- yasal mobilizasyon ve seküler din tartmalar ele alnacaktr. Böylelikle, Köy Enstitüleri’nin kuruluundan önceki süreçte köy(lü) eitimi düüncesinin modernleme ve köy mobilizas- yonu açsndan önemi vurgulanacaktr. Köylü eitim ve siyaset ilikileri açsndan Merutiyet öncesi ve sonras dönemler ile tek-parti ve sonras dönemler arasndaki benzerlikler ve farkl- lklar ortaya konmutur.
Köycülük söylemi ve köylü eitimi, Türkiye tarihinde mo- dernleme ve ulus-devlet inas süreciyle merkezî iktidarn “yüksek kültürü” olarak gündeme gelmitir. Dolaysyla, Köy Enstitüleri’nden önceki köylü eitimi adna atlan hamlelerin Köy Enstitüleri’nden farkllklar bu bölümde incelenmitir. Örnein, Tek-Parti dönemi Halkevleri ve sonrasnda Halkoda- lar faaliyetlerindeki ilevselci seküler dinin eksiklii, Köy Ens- titüleri’nde imece yöntemini ortaya çkararak romantik milli- yetçi söylemin kurumsallamasn salamtr.
Kitabn Üçüncü Bölümü’nde Köy Enstitüleri’nin tarihçesi in- celenmitir. Bu noktada Köy Enstitüleri tarihi, hazrlk döne- mi olan 1936-1939 yllar hariç tutulursa üç döneme ayrlabi- lir. Birinci dönem, 1940 ile 1946 arasnda yaanan Köy Ensti- tüleri’nin “bonanza” dönemidir. kinci dönem 1946-1950 ara- snda dönemin babakanlarndan Recep Peker’in sözüyle Köy Enstitüleri’nin “milliletirilmesi” olarak adlandrlan durakla-
20
ma dönemidir. Üçüncü dönem ise 1950-1954 aras Köy Ensti- tüleri’nin tasfiye dönemidir. Bu noktada kitabn, Köy Enstitü- leri’nin 1940-1946 yllar arasndaki dönemine odaklanmas- nn nedeni aslnda Hasan Âli Yücel ve smail Hakk Tonguç’un salt bu dönemde görev alarak enstitünün özgünlüünü sala- m olmalardr.
Üçüncü Bölüm’de Köy Enstitüleri’nin faaliyet ve süreçleri, yaanan toplumsal ve siyasal olaylar ile dönemin hükümetle- ri ve siyasi partileri (CHP-DP) ekseninde incelenecektir. Böy- lelikle, 1940’tan tamamen kapatlaca 1954 ylna kadar ama özellikle kurucu kadrolarn ve fikirlerinin tasfiye edildii 1946 ylna kadar25 toplam 21 Köy Enstitüsü’nün deneyimi kapsam- l biçimde anlatlmtr. Bu bölümde, Köy Enstitüleri’nin tart- mas ve muhalefeti çok olan yaam süreci, özellikle 1940-1946 arasndaki ileyii kapsamnda ele alnmtr.
Kitabn Dördüncü Bölümü’nde Köy Enstitüleri’nin eitim programlarnda ve mezunlarnn an, söylei ve romanlarn- daki ulus-devlet inasna ve modernlemesine yönelik yorum- lar incelenmitir. lk olarak, Köy Enstitüleri’nde okurken gös- terilen teknik ve kültür derslerinin ulus-devlet modernleme- si ve aklclyla nasl badatrld incelenmitir. Bu balam- da, vatandalk ile ulus-devlet kavramlar köyün doas, din ve laiklik anlaylar üzerine yaplan yorumlar ve bunlara verilen önem analiz edilmitir.
Köylü eitimi ve Köy Enstitülü olmak üzerine gerçekletiri- len ve sözlü tarih yönteminden yararlanarak yaplan görüme- ler ufuk açc olmutur. Böylelikle, Köy Enstitüleri’nin roman- tik milliyetçi kültür politikasnn, mezunlar tarafndan içsel- letirilme süreci ve biçimi ortaya çkmtr. Bir baka anlatmla, i eitimi ve kültür dersleri sayesinde Köy Enstitüleri’nin salt amacnn köye öretmen yetitirmek olmad aratrlmtr. Sözlü tarih çalmasnda Enstitülerde vurgulanan imece yön- teminin köy-doa-ulus üçlüsünü pastoral bir kooperativizm- le birletirdii incelenmitir. Söz konusu pastoral korporatizm,
25 Pakize Türkolu, Tonguç ve Enstitüleri, 2. bask, stanbul, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, 2004, s. 542-548.
21
mece yöntemiyle “canlandrlacak” köy, yurt veya ulus-dev- letin bir parças, “canlandrlacak” köylü ise yurtta yani ulus- devletin vatanda olacaktr. Köy Enstitüsü mezunlar arasnda köy-doa-ulus üçlüsü kolektif bir aidiyet yaratrken tarihsel ve ulusal bir bellek oluturmada Herder’in romantik milliyetçilii ön plana çkmaktadr. Herder’in düüncesiyle ilgili olarak Sez- gi Durgun unlar ifade etmektedir:
Herder’deki organisizmi Almanya’nn corafya, toprak ve rk balantsnda görürüz; yine Herder’den beslenerek farkl co- rafi kimlik üreten Fransz corafi kimlii siyasal anlamda ye- rel kimlikleri merkeze eklemlerken Herder’in “çoulluktaki bütünlük” fikrinden esinlenmitir. Herder’in kaynaklk ettii farkl corafi kimlik okumalar Türkiye’yi analiz etmek için de önem tamaktadr.26
Mekân ulusallatrc, ulusu mekânlatrc özellii olan Köy Enstitüleri’nin mezunlaryla yaplan sözlü tarih çalma- s ise derinlemesine görüme teknii –mülakatlar– ile gerçek- lemitir. Baka bir anlatmla, mülakatlar kalitatif çalma tar- zyla ele alnmtr. Kantitatif metodun yani rakamlarla ölçüle- bilirliin tartmal ve yetersiz kald fenomenler incelenirken derinlemesine görüme tekniinin kalitatif savunusu gündeme gelmitir. Bu nedenle, sözlü tarih çalmas boyunca kitabn so- runsal saysal veriler yerine kiisel ve kolektif hayat hikâyeleri üzerine younlamaktadr. Böylelikle, insan zihnindeki ve dav- ranlarndaki uyumluluk ile tarihsel ve siyasal teori yorumlan- maktadr.27
26 Sezgi Durgun, Memalik-i ahane’den Vatan’a, stanbul, letiim Yaynlar, 2011, s. 25.
27 Sözlü tarih aratrmasndaki kalitatif yöntem hakknda detayl bilgi için bkz. Stéphane Béaud, “L’usage de l’entretien en sciences sociales”, Politix, n. 35, 1996, s. 234; Pierre Bourdieu, La Misère du Monde, Paris, Seuil, 1993, s. 904 ve Birol Caymaz, Türkiye’de Vatandalk, Resmi deoloji ve Yansmalar, 2. bas- k, stanbul, stanbul Bilgi Üniversitesi Yaynlar, 2008, s. 57-64.
22
Sonuç olarak, 1951-52 öretim yl sonuna kadar 1.398 ka- dn 15.943 erkek olmak üzere28 toplam 17.341 öretmen yeti- tiren29 Köy Enstitüleri’nin ulus-devlet ve romantik milliyetçilik açsndan kendi aralarnda göstermi olduu benzerlikler kadar farkllklarn da olduu tartlm olacaktr. Böylelikle, Köy Enstitüleri nostaljisinin aslnda Bergson’un deyimiyle bir za- mane icad olup olmad, kolektif kimliinin türdelii yann- da mikro düzeyde farkllklarnn olup olmad tartlacaktr.
Öte yandan, Köy Enstitüleri’nde köyün ekonomik anlam- da kalknmasnn yan sra yerel nüfusun “yurttalaacak” ye- ni nesline içselletirilen düünce biçimi ve davran kalplar tanmlanacaktr. Türk modernlemesinin, Cumhuriyet dönemi krsal kesimde öncü vatanda kadrolarn yetitirme, yeni reji- me bal vatanda yaratma fikri, 1940’l yllarn sonuna gelindi- inde Köy Enstitüleri’ndeki ilevselci seküler din halini alan ro- mantik milliyetçi söylem ile aça çkarlacaktr.
E.H. Carr’n ifadesiyle, “tarihçilerin düünceleri de öteki in- sanlarnkiler gibi zaman ve yer ortamyla kalplanmtr”.30 Henri Bergson’un “somut-soyut zaman”, Marcel Proust’un “nostaljisi” ve Orhan Pamuk’un geçmiin izlerini aray, Köy Enstitüleri’nin tarihini de –her tarih gibi– yeniden aramay merulatrmaktadr. Enstitülerdeki ilevselci seküler din hali- ni alan romantik milliyetçi söylem, enstitü nostaljisiyle birlik- te bizleri, geçmiin izlerini aramaya ve yeniden yorumlamaya sevk etmitir. Lord Acton’n u sözlerini, Köy Enstitüleri ve ro- mantik milliyetçilik aratrmasnda bir iyi niyet göstergesi ola- rak önsözün sonuna eklemek doru olacaktr:
Tarih bizi yalnz baka zamanlarn uygunsuz etkisinden de- il, kendi zamanmzn uygunsuz etkisinden, çevrenin tiran-
28 Bu tezin “gender biased” bir yöntemle aratrma yapmamasnn önemli bir nedeni Köy Enstitüleri’ndeki kadn ile erkek mezun örencilerin saysnda- ki eitsizlikten kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, tezin sözlü tarih çalmasnda enstitülerdeki kadn-erkek ilikileri üzerine deinilmemitir.
29 Niyazi Altunya, Köy Enstitüsü Sistemine Toplu Bir Bak, 2. bask, stanbul, Umut Matbaaclk, 2009, s. 27.
30 Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s. 51.
23
lndan ve soluk aldmz havann basncndan da kurtaran ey olmaldr.31
Köy Enstitüleri tarihinden bahsederken, Köy Enstitüleri ile ilgili saysz farkl yorumlarn tarihsiciliinden kurtularak, ro- mantik milliyetçilii anlamak ve o balamda Köy Enstitüle- ri’nin özgünlüünü incelemek amacndaym. Umarm bu kita- bn, ulus-devlet inasnda Köy Enstitülü olmak üzerine geli- tirilen incelemeler, Lord Acton’n sözünü ettii hava basncn- dan kurtulmay kolaylatrr.
Yazar, öretim üyesi, öretmen, milletvekili, avukat, hâkim vb. pek çok meslek grubunda ve belirgin bir sosyal tabakada yer alan Köy Enstitüsü mezunu olan 17.341 öretmen arasn- dan sonraki yllarda 300’e yakn yazar ve air, 47 milletvekili, 20 öretim görevlisi, 30 hukukçu çkmtr.32 Köy Enstitüleri dendii zaman akla gelen bunca ismin, mezun olduklar ens- titüleriyle kamuoyunda yarattklar farkl izlenimlerin doru- luk ve gerçekliklerini ayrt edebilmek için bu kitap yararl ola- caktr.
31 Lord Acton, Lectures on Modern History, 1906, s. 33. 32 Alper Akçam, “Anadolu Rönesans’nda Köy Enstitüleri”, Kuruluunun 70. Y-
1. Bask 2021, stanbul
EDTÖR Tanl Bora DZ KAPAK TASARIMI Ümit Kvanç KAPAK Suat Aysu KAPAKTAK RESM Balaban, “mece Yolunda”,
(erif Tekben Arivi’nden, Çala Ormanlar Ok’a teekkürlerimizle). UYGULAMA Hüsnü Abbas
DÜZELT Remzi Abbas DZN Berkay Üzüm
BASKI Sena Ofset · SERTFKA NO. 45030
Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11 Topkap, 34010, stanbul, Tel: 212.613 38 46
CLT Güven Mücellit · SERTFKA NO. 45003
Mahmutbey Mahallesi, Devekaldrm Caddesi, Gelincik Sokak, Güven Merkezi, No: 6, Baclar, stanbul, Tel: 212.445 00 04
letiim Yaynlar · SERTFKA NO. 40387
Cumhuriyet Caddesi, No. 36, Daire 3, Seyhan Apartman, Harbiye Mahallesi, Elmada, ili 34367 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr
AHMET EMRE ATE 1980 ylnda stanbul’da dodu. Ortaörenimini Saint Michel Fransz Lisesi’nde tamamladktan sonra e zamanl olarak stanbul Bilgi Üniversitesi ile Portsmouth Üniversitesi Uluslararas likiler Bölümü’nden 2004 ylnda mezun oldu. Yüksek lisansn Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi Ana Bilim Dal’nda “smayl Hakk Baltacolu ve Yeni Adam Dergisi” üzerine yazd tezle 2006 ylnda tamamlad. Kazma-Kürek, Defter-Kitap’a temel olan teziyle, 2011 ylnda stanbul Üniversitesi Uluslararas likiler Ana Bilim Dal’ndan doktor oldu. 2016 ylnda Siyasal Hayat ve Kurumlar alanndan doçent unvann ald. Cumhuriyet ve Modern- leme (Dou Bat Kitabevi, 2015) adl derlemesinin yan sra Türkiye’de Resim ve Po- litika (Gazi Kitabevi, 2021) ve Her Sayfas Altn Deerinde: Ahmed Ate (Büyüyenay, 2021) adl kitaplar bulunmaktadr. Siyasi tarih, felsefe, kültür tarihi, siyaset ve sanat ilikisi üzerine çalmalarn sürdürmektedir.
AHMET EMRE ATE
Köy Enstitüleri, Sekülarizm ve Romantik Milliyetçilik
Canm eim Zehra Gizem Ate’e ve biricik kzmz dil Ate’e...
ÇNDEKLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................................9
GR ................................................................................................................................................11
B R N C B Ö LÜ M
ULUS-DEVLET NASI VE MLLYETÇLK .......................................................25
K N C B Ö LÜ M
TÜRKYE’DE ULUS-DEVLET NASI VE KÖYLÜ ETM ....................65
Türkiye’de köylü eitimi ......................................................................................................66
Köy Enstitüleri’nin öncüleri: Çifteler ve Kzlçullu deneyimleri ..................................................................................90
Ü Ç Ü N C Ü B Ö LÜ M
KÖY ENSTTÜLER DENEYM ................................................................................101
Köy Enstitüleri’nin ileyi ve faaliyetleri ............................................................... 118
Bir ideal-tip olarak Hasanolan Yüksek Köy Enstitüsü ..............................125
Dört muhalefet ve bir son: Köy Enstitüleri’nin kapatlma süreci ........135
D Ö R D Ü N C Ü B Ö LÜ M
KÖY ENSTTÜLER’NDE SEKÜLER DN VE ROMANTK MLLYETÇLK ETM ........................................................155
mparatorluktan ulus-devlete bir tabula rasa..................................................156
Köy Enstitüleri’nde romantik milliyetçilik ..........................................................191
SONUÇ ........................................................................................................................................225
EKLER ...........................................................................................................................................239
E K 1 Trakya Umum Müfettilii’nin 4/9/934 Tarih 1930 Numaral Tahrirat Sureti ..........................................................................241
E K 2 Hasan Âli Yücel’in ükrü Saraçolu’na Elyazs Mektubu ........................................................................................................247
KAYNAKÇA ...............................................................................................................................251
DZN ............................................................................................................................................267
9
ÖNSÖZ
Köy Enstitüleri, Türkiye’de toplum açsndan tartmal bir “or- tak” hafza olmutur. Bu balamda, Sabahattin Eyübolu Cer- vantes’ten esinlenerek “Bana Köy Enstitüleri hakknda ne dü- ündüünü söyle, sana kim olduunu söyleyeyim,” ifadesi- ni kullanmtr. Gerek muhafazakâr, gerek liberal, gerekse sol çevreler tarafndan farkl nedenlerle eletirilen Köy Enstitüleri, Türkiye’de köy ile Cumhuriyet modernlemesi arasndaki ili- kiyi anlamlandrmak için önemli bir dönüm noktas olmutur.
Bu kitapta Köy Enstitüleri’nin köylü eitimi ve ulus-dev- let inasndaki yeri ve önemi yeniden deerlendirilmeye çal- lmtr. Günümüze kadar az tartlan bir kavram olarak ro- mantik milliyetçilik, Köy Enstitüleri’nin üzerinden incelenmi bir konu da deildir. Dolaysyla, Köy Enstitüleri’nde roman- tik milliyetçi söylemi aratrmak ilk defa bu çalmayla gerçek- lemitir.
Bu çalma bir yolculuun hikâyesidir: Yolculuum boyun- ca yanmda olan herkese teekkürü bir borç bilirim. Özellikle de “Eer bir gün; daha büyük baarlar m yoksa, daha büyük insanl m diye soracak olursan; biz içinde baarnn da oldu- u daha büyük insanl yeleriz,” diyerek beni büyüten annem Benian Ate ile babam Ertunga Ate için ne diyebilirim ki? Ver-
10
dikleri binbir çeit tavsiye arasndan seçtiim sadece bu yuka- rdaki bile, onlara layk olup olamadm bana sorgulatr hâlâ.
Her yolculuk bir maceradr: nili çkl her bir maceraya ramen yolculuuma devam etmemi salayan rehberlerim ol- du. Bu balamda, Prof. Dr. Füsun Üstel, Prof. Dr. Birol Cay- maz, Prof. Dr. Cüneyd Okay, Prof. Dr. Asm Karaömerliolu, Doç. Dr. Yeliz Okay ve Dr. Leyla Sanl Oluç’un ilgi ve destekle- ri benim için paha biçilemez. Bir akademisyenin hocalar olur da, örencisi hiç olmaz m? Bu kitap açsndan, özellikle Ouz- han Altnkoz, Mehmet Orkun Genç ve Eren Deniz Özçin ba- ta olmak üzere, örencilerimin bana verdikleri heves ve cesa- reti unutamam.
Her yolculuun kahramanlar vardr: Füsun ve Leyla hocala- rm, beni Adnan Binyazar ile tantrmasalard, ben; Mahmut ve Naciye Makal, Osman Bolulu, Osman Nuri Poyrazolu, Emin Özdemir, Resul Aslanköylü, Ali Dündar, Talip ve Halise Apay- dn, Osman Yalçn ve Ali Knac gibi kahramanlarm bulamaz, Köy Enstitüleri’ni anlayamazdm. Bu balamda, Adnan Binya- zar’a özel bir teekkür borçlu olduumu belirtmeliyim.
Her yolculuk bir dayanma hikâyesidir: Amcam Toktam Ate’in “Hadi artk, ne zaman bitireceksin? En iyi tez, bitmi bir tezdir...” ile balayan tatl sktrmalarna bal olarak, o zamanlar çiçei burnunda sevgilim Gizem’in zamanndan çok çaldm gibi, can dostlarm Dr. H. Selen Akçal Uzunhasan, Arda Özkubat, Hayk Markarolu, Mardo Yaramyan ve Dr. Be- güm Kurtulu Abdülhayolu’nun da zamanlarndan çok çalm- mdr. Artk bunu telafi etmeye çalrken, yeni dostluklar da edinmeye gayret ediyorum. Doç Dr. Ertan Karde’in bu anlam- da yeri, tam da bu paragrafta, yani yanmdadr.
Ve son olarak, imdiye kadar bir tez olarak raflarda duran bu kitab artk elinizde tutabiliyorsanz bunu bir kiiye borçluyuz. Daha önce hiç görümediim ve tanmadm halde, samimiye- tini benden esirgemeyen Tanl Bora’ya ve “letiim” ailesine ne kadar teekkür etsem azdr.
Çekmeköy, 2021
11
GR
Le Temps est invention ou il n’est rien du tout.1
– HENRI BERGSON (1859-1941)
Henri Bergson, iki tür zamandan bahseder. Birincisi, “soyut zaman”dr. kincisi ise “somut zaman”dr. “Soyut zaman”, sa- atlerce belirlenen bir zaman olup, dolaysyla determinist ba- k açsna göre yaratm sürecinden uzaktr. “Somut zaman” ise üretme niteliine sahip, yaanan ve yenilenen bir deneyimdir.2 Zamann yaratma ve yaratlma süreci, Bergson’un felsefesinden en çok etkilenmi olan Marcel Proust’un Kayp Zamann Pein- de adl romannda ve sonra Orhan Pamuk’un Kara Kitap’nda vurgulanan esas temalardan biri olmutur.
Marcel Proust romannda, bir fincan çayn eliinde yedii kurabiye ile çocukluundaki tatlar ve kokular ilerleyen yana ramen anmsamakla kalmyor, onlar yeniden ina ediyordu.3 Benzer biçimde Pamuk’un, Kara Kitap’taki kahraman kaybo- lan eini aramaya koyulan eski bir gazetecidir. Kahraman, ei-
1 “Zaman, bir icattr ya da hiçbir ey deildir.” 2 André Lagarde ve Laurent Michard, Les Grands Auteurs Français, XXe Siecle,
Paris, Larousse-Bordas, 1997, s. 80. 3 Marcel Proust, Du Coté de Chez Swann, Paris, Librairie Gallimard; André La-
garde ve Laurent Michard, Les Grands Auteurs Français, XXe Siecle, Paris, La- rousse-Bordas, 1997, s. 238-239.
12
ni bulmak uruna stanbul’da atld macerada eski zamanlar yeniden anmsamakta ve yeniden icat etmektedir.4
Pamuk, Proust ve Bergson’da olduu gibi Köy Enstitüleri (1940-1954), kuruluundan günümüze 70 yl geçmesine ra- men halen anmsanmakta ve tarihi de devaml olarak yeni- lenmektedir. Söz konusu tarihin sürekli hafzalarda tutulma- syla, ortak bir hafza bilinci gelitirilmi olur. Köy Enstitüle- ri örneinde görüldüü üzere verili bir zaman ve mekân di- limindeki topluluun yaants ortak hafzaya dönüür.5 Köy Enstitüleri’nin Türkiye’de toplum hafzasndaki yeri, kurulu yldönümü olan her 17 Nisan tarihinde tekrar gündeme gel- mektedir.
Türkiye’de kamuoyu, Cumhuriyet tarihinin “yarm kalan” böyle bir kalknma ve aydnlanma projesini, salt 17 Nisan ta- rihlerinde deil, belli bal her siyasi ve corafi farkll anlam- landrma noktasnda anmaktadr. Yaratlan bu ortak hafzann, bir özleme dönümesi aslnda “yaamn hznn artt ve tarih- sel altüst olularn yaand bir çada kaçnlmazdr”.6 “Kaz- ma-kürek, defter-kitap” derken Köy Enstitüleri, bu altüst olu- ta romantik milliyetçi dilin seküler bir yansmasn temsil et- mektedir.
Köy Enstitüleri böylesi bir “nostalji” düzleminde yer almak- tadr. Köy Enstitülüler ve Köy Enstitüleri’nin özlemini çeken- ler, Köy Enstitüleri’ni Boym’un dedii gibi “özel veya kolek- tif bir mitolojiye dönütürerek, o zamanlar mekân gibi yeni- den ziyaret etmek isterler, insann bana bela olan zamann ge- ri çevrilemezliine boyun emeyi reddederler”.7 Sonuç olarak, modernleme ve sanayilemenin son kertede küresellemenin günümüzdeki boyutlarna olan itiraz, bu özlemleri güçlendi- rir. Boym’a göre:
4 Karen Haddad-Wotling, “Albertine à Istanbul”, Le Magazine Littéraire, n. 496, Avril 2010, s. 81-83.
5 “Ortak Hafza” kavram için bkz. Maurice Halbwachs, The Collective Memory, New York, Harper-Colophon Books, 1950, s. 48.
6 Svetlana Boym, Nostaljinin Gelecei, stanbul, Metis Yaynlar, 2009, s. 14-15. 7 A.g.e., s. 16.
13
[...] Bir ulusun nostos’u yalnzca yitirilmi bir cennet deil, bir
özveri ve zafer mekân, geçmi aclarn mekândr. (...) Bireysel özlem, ulusal ideolojide, bireysel hafzalar
aan geçmiin aclarna dayal kolektif bir aidiyete dönütürü- lür. Geçmiteki bozgunlar ulusun birliinin salanmasnda za- ferler kadar öne çkar. Ulus-devlet ayn zamanda duygusal bir sözleme olan, geçmiin karizmasnn damgasn tayan top- lumsal sözlemeye dayanr.8
Bireysel özlemler ve nostalji; “yerel”, “geleneksel” ve “ulu- sal” olan üzerinden ekillenmeye balar. Böylelikle nostalji, “ulusal geçmii ya da kimliin kamusal kavramlarn kiiselle- mi metalara dönütürebilen bir mekanizma halini alr”.9 Geç- miin yeniden yüceltilmesi, Ernest Renan’n millet kuramnda- ki sürekli plebisite, ulus-devletlerin toplum sözlemesine bir baka anlatmla sürekli güven oylamasna olanak salar.10 Tür- kiye’de gerek kamuoyunda destekleyicisi olmakla, gerekse Köy Enstitülü olmakla duyulan mutluluk ve gurur, aslnda bireysel ve toplumsal kimliin ulusal aidiyet ve modernlemeye duydu- u özlemi ön plana çkarmaktadr.
Köy Enstitüleri nostaljisiyle, dönemin gelenekleri yeniden icat edilir. Köy Enstitüleri’nin köylü eitiminin ilerlemesi ve toplumsal kalknmann hzlanmas için kurulmas, günümüz “enstitü nostaljisinin” bu kurumu baarl olarak hatrlamasn salamaktadr. Köy Enstitüleri, ulus-devlet ina sürecinde Tür- kiye’deki köylü eitiminin köyü “yurt”, köylüyü “yurtta” ya- pabilme konusundaki baarsnda temel etken kabul edilmek- tedir.
8 Svetlana Boym, a.g.e., s. 42-43. 9 Esra Özyürek, Modernlik Nostaljisi Kemalizm, Laiklik ve Gündelik Hayatta Si-
yaset, Boaziçi Üniversitesi Yaynevi, stanbul, 2007, s. 18. 10 Ernest Renan, Qu-est-ce qu’une nation?, Dominique Colas, La Pensée Politique,
Paris, Larousse, 1992, s. 532-533.
14
Bu açdan, Türk köylüsünün modern vatandalk ve ulus- devlet idealinden haberdar olmasnda ksacas köyün, folklo- run dnda ulusal bir kültür edinmesinde Köy Enstitüleri yay- gn bir öneme sahiptir. Kukusuz, kitle kültürü ve ulus-devlet inas birbirinden ayrlmaz ve örneklerine sklkla rastlanan iki kadim dost gibidirler. “talya’y yarattk, imdi talyanlar yarat- mak zorundayz,”11 tümcesi aslnda yeni resmî tatillerin, kah- ramanlarn ve sembollerin yardmyla ortaya çkan yeni bir ulu- sal eitimin habercisidir. Böylelikle, ulusal eitim, kolektif bir hafza yaratarak ulus-devlet tarihine katkda bulunur.12
Modern devletin rolünü belirlemesinde yardmc olan okul gibi kültür ve eitim kurumlar tarihsellik13 yaratmakla birlik- te, toplumsal olann kimliini de belirlemektedirler.14 Köy Ens- titüleri, bir eitim ve kültür tarihinin nesnesi olduu kadar, si- yasi tarihin de bir öznesi olmakta ve toplumsal bir kimliin ya- ni ulus-devlet inasnda köylü olmann temsili kimliini omuz- larnda tamaktadr. Köy Enstitüleri’nin kurumsal tarihi, bu kimlii kolektif bir hafza olarak yaatmaktadr.
Eugen Weber’e göre, ulus-devlet inasnn ulusal eitimle ça- balad okur-yazarlk atlmnn amac köylüyü Fransza dö- nütürmekti.15 Köy Enstitüleri nostaljisi de benzer bir amaçtan bahsetmektedir ve bu savnda hakldr. “Tarih kutsaldr, çün- kü ulus kutsaldr. Hafzamz ulus sayesinde tutunabilmitir,”16 diyen Pierre Nora, gerek Fransa gerekse Türkiye gibi dier ör- neklerde tarihsel deiikliklerin ortak hafzay kitleselletirdi-
11 Eric Hobsbawm, Terence Ranger, Gelenein cad, stanbul, Agora Kitapl, 2006, s. 306.
12 Dipesh Chakrabarty, “Postcoloniality and the Artifice of History: Who spekas for Indian Pasts?”, Representations, n. 37, Special Issue: Imperial Fantasies and Postcolonial Histories, K, 1992, s. 18.
13 Philippe Poirrier, Les Enjeux de l’Histoire Culturelle, Paris, Editions du Seuil, 2004, s. 142.
14 Roger Chartier, Au Bord de la Falaise, L’Histoire entre Certitudes et Inquiétude, Paris, Editions Albin Michel, 1998, s. 77-78.
15 Eugen Weber, Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural Fran- ce 1870-1914, Stanford, Stanford University Press, 1976, s. 303. ve Maurice Agulhon, La République au village, Paris, Plon, 1970.
16 Pierre Nora, Hafza Mekanlar, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2006, s. 22.
15
ini iddia etmektedir. Üçüncü Cumhuriyet dönemi, tarih bilin- ci ile ulus inas arasndaki ilikiyi berraklatrmaktadr. Pierre Milza, Fransa’daki Üçüncü Cumhuriyet dönemi reformlarnn, Türkiye’deki cumhuriyet ilanndan sonra gerçekleen reform- lara esin kayna olduunu dayanmac (solidarist) ve orga- nik toplum imgelemleriyle göstermektedir. Bir baka anlatmla, Türk ulus-devlet modernlemesi Fransa’nn Üçüncü Cumhuri- yeti’ndeki laik eitim örgüsünün bir benzeriydi.
Köy Enstitüleri nostaljisinde varolan ve sürekli olarak yeni- den üretilen miras, tarihsel bir dönemin belirli bir kolektif ta- rafndan kutsallatrlmasdr. Söz konusu kolektif kimlik ya- ni köylüler, hafza ortamlarnn kalmamas nedeniyle hafza mekânlarn kendi kendilerine –anlatlarla– yaratmaktadrlar.17 Milli ef smet nönü döneminde (1939-1945) krsal nüfusun (köylünün) eitimini ve bu yolla köyün otarik kalknmas- n hedefleyen Köy Enstitüleri Türkiye’de ulus-devlet ina süre- cinde (1928-1945) sui generis (nevi ahsna münhasr) kolektif kimlie dayal nostaljik bir ortak hafza yaratmtr.
Bu arada Türkiye’de kinci Dünya Sava’nn bitimiyle çok partili hayata geçiin (veya dönüün)18 yaand bir dönem- de Köy Enstitüleri’yle ilgili yazlan doru veya yanl, tarafl ve- ya tarafsz iddialara da deinmek gerekir. Söz konusu iddiala- rn bazlar Köy Enstitüleri’nde komünizm propagandas yapl- dndan bahsederken bazlarysa bu söylenenlerin tam aksine Köy Enstitüleri’nin köyden kente göçü durdurduunu ve böy- lelikle proleterlemeyi engellediini belirtir.
Köy Enstitüleri üzerine aratrrken bir taraftan dönemin Tu- ranclar olarak bilinen ar milliyetçi düünürlerin dier ta- raftan yine ayn dönemin baz solcu yazarlarnn bu kurumla- r eletiriyor olmalar Köy Enstitüleri’nin birbirine zt iki kutup arasnda arafta kaldn ispatlar niteliktedir. Üstelik Köy Ens- titüleri’yle ilgili yaplan eletiri ve yorumlar bunlarla da snr-
17 A.g.e., s. 17. 18 1945-1950 aras dönemsellie çok partili hayata geçi demek yerine dönü
denmesinin sebebi için bkz. M. Asm Karaömerliolu, “Türkiye’de Çok Parti- li Demokrasiye Dönüün Toplumsal Dinamikleri”, Toplum ve Bilim, no. 106, 2006, s. 174.
16
l kalmayp, Enstitülerdeki programn stakhovinist (az gelimi ülke koullarnda emek üretkenliinin etik ve ideolojik kam- panyalarla arttrlmas) yapsndan19 programn yetersizliine, mezunlarn köye zorunlu hizmet için dönmekteki isteksizlik- lerinden kz-erkek örenci yurtlarnn uzun bir dönem ayr ol- mamasnn sakncalarna varana kadar çeitli noktalara kadar dalmtr.
Kukusuz bu kitap söz konusu iddialara birer cevap arama niteliinde olmayacaktr. Tüm bu iddialara balangçta yer ve- rilmesinin sebebiyse zamannda tartmalara yol açan bir kuru- mun üzerine günümüzde net bir yargnn olmamasdr. Hak- kndaki çou öznel olan yazlarn nicel çokluunun aksine analitik yaznn neredeyse yok denecek kadar az olduu bir gerçektir. Says yüz sekseni bulan inceleme, an ve tarihî ro- man arasnda siyasi tarih ve siyaset bilimi içerikli az sayda ça- lma bulunmaktadr.20 Bu noktada, nesnellik açsndan Fay Kirby’nin kitabn hariç tutmak gerekir. Keza yakn dönemde Tanl Bora’nn Hasan Âli Yücel adl kitabnn içindeki “kitap- çk” niteliindeki Köy Enstitüleri bölümünü es geçmemeliyiz. Tanl Bora’nn sonunda Hasan Âli Yücel üzerinden kurduu sempati ve/veya empati ilikisinin benzerini,21 bu kitapta Köy Enstitüleri ile ben de kurmaya çaltm.
Fakat Edward McNall Burns’ün, bir siyaset felsefecisi olarak Bertrand Russell için söylediklerine benzer biçimde, Köy Ens- titüleri de –Bertrand Russell gibi–, “Aydnlanmann rasyonaliz- mini, utiliteryanlarn pratikliini, pozitivistlerin materyalizmi- ni ve bilimciliklerini, sosyalistlerin kolektivizmini ve ekono- mik determinizmini”22 içindeki romantizm felsefesinde barn-
19 Asm Karaömerliolu, Orada Bir Köy Var Uzakta, Erken Cumhuriyet Dönemin- de Köycü Söylem, stanbul, letiim Yaynlar, 2006, s. 96-97.
20 Söz konusu güncel tezler arasnda bkz. Elmire Canboa, Rural Education in Turkey: The Village Institute System (1937-1954), yaynlanmam yüksek li- sans tezi, California Eyalet Üniversitesi, Long Beach, 1980 ve Deniz Ilgaz, The Village Institutes and the Kemalist Ideology in the Turkish Republic, yaynlanma- m doktora tezi, Boaziçi Üniversitesi, 1995.
21 Tanl Bora, Hasan Âli Yücel, stanbul, letiim Yaynlar, 2021, s. 11-12. 22 Edward McNall Burns, Çada Siyasal Düünceler 1850-1950, Ankara, Birey
ve Toplum Yaynlar, 1984, s. 103.
17
drmaktadr. Köy Enstitüleri’nde romantizmin ve sekülarizmin ortak paydada incelenmesinin sebebi aslnda Aydnlanmac ro- mantizmin gerek modernliin kayna olarak yorumlanan bir idealar bütünü gerekse Fransz Devrimi’nden kinci Dünya Sa- va’nn sonuna kadar uygulanan bir tarihsel proje olmasdr.23
Romantik milliyetçilik ve Aydnlanma kendi içerisinde ne kadar rasyonalizmi, pratik akl, pozitivizmi, bilimcilii, seküla- rizmi içeriyorsa kinci Dünya Sava süreci ve sonras ksa bir döneme özgü Köy Enstitüleri de o kadar romantik milliyetçi- lii içermektedir. Dolaysyla romantik milliyetçilik ile Aydn- lanma düüncesini birbirlerinden bamsz birer olgu olarak kabul etmek yanltr. Ayn ekilde, Köy Enstitüleri’nde varo- lan romantik milliyetçiliin, ulus-devlet inasnda köylü eiti- minin vatandalk temelinde önemli bir pay olduunu iddia etmek mümkündür.
Bu kitabn amac 1940-1946 yllar arasnda Türkiye’de köy- lü eitimi açsndan Köy Enstitüleri’nin farklln incelemek- tir. Ulus-devlet inas balamnda enstitülü köylülerin ve me- zun olduktan sonra köydeki örencilerinin vatandalk olgusu- nu içselletirmeleri Köy Enstitüleri’nin romantik milliyetçi söy- lem ve pratii sayesinde gerçeklemitir. Türkiye’de Tek-Par- ti döneminden miras kalan modernlemeci rejimin krsalda- ki mobilizasyonu, Milli ef smet nönü döneminde romantik milliyetçi “köylü vatanda”24 yaratarak devam ettirilmeye ça- llmtr. Bir baka anlatmla, Köy Enstitüleri’nin eitim poli- tikas, 1940’lara kadar merkezi ulus-devlet siyasetine alama- yan köylüyü –canlandrlacak köy söylemiyle– vatandalatr- maktr.
“Canlandrlacak köy” perspektifiyle smail Hakk Tonguç, Köy Enstitüleri’nde kültür eitimiyle i eitimini birletirmek- tedir. Köyün ve doann imece yöntemiyle “canlandrlmas” ve ulus-devlet ina projesinde krsal nüfusun siyasal mobilizasyo-
23 Ahmet Çidem, Aydnlanma Düüncesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 13-22.
24 Engin Tonguç, Devrim Açsndan Köy Enstitüleri ve Tonguç, stanbul, Ant Ya- ynlar, 1970, s. 529.
18
nu hedeflenmitir. Bu noktada Köy Enstitüleri’nde uygulanan köylü eitimi, köy ile vatan arasnda kurulmas istenen roman- tik milliyetçi ba, imece yöntemi ve canlandrlacak köy söy- lemi sayesinde ilevselci seküler din haline dönütürmütür.
Kitabn amacna hizmet edecek önemli bir noktaysa sözlü ta- rih çalmasdr. Sözlü tarih çalmasyla birlikte Köy Enstitü- leri’ndeki romantik milliyetçi hedef, mezunlarn ve öretmen- lerin nezdinde incelenmitir. Böylelikle, köy okullarna öret- men yetitirmek için kurulan Köy Enstitüleri’nin hedeflerine –salt eitsel deil ayn zamanda siyasi yönlerini de inceleye- rek– ulus-devlet inas ve romantik milliyetçilik açsndan ba- klmtr.
Kitaptaki incelemeler toplam dört ana bölümden oluuyor. kitabn ilk ve belki ana ilkesini oluturacak ulus-devlet ina- s ve romantik milliyetçilik teorilerine bir bölüm ayrlmtr. kinci Bölüm’de Türkiye’deki köylü eitiminin ana hatlar in- celenerek Köy Enstitüleri’nin ulus-devlet inasndaki köycülük politikasndan farkll ve ötekilii aratrlmtr. Üçüncü Bö- lüm’de, Köy Enstitüleri’nin kurulu, ileyi ve kapatl hikâye- si incelenmitir. Dördüncü Bölüm’deyse, Köy Enstitüleri’nde- ki eitim politikasnn, ulus-devlet inas ve vatandalk bala- mnda romantik milliyetçi bir söyleme sahip olup olmad tar- tlmtr.
Kitabn Birinci Bölümü’nde ulus-devlet inasnda kültür po- litikalarnn bir ürünü olarak romantik milliyetçilik incelen- mitir. Bilindii gibi, seküler dinlerin ulus-devlet inasn e- killendirdii yaygn kabul görmektedir. Fakat vatandalk kav- ramnn toplumdaki farkl snflarca benimsenmesi için fark- l milliyetçilik söylemlerine ihtiyaç duyulmutur. Seküler din- ler üst-kültür yaratmakta baarl olmakla birlikte, alt-kültürle- rin mobilizasyonu farkl milliyetçilik dinamiklerine bal kal- mtr. Ulus-devlet inasndaki seküler din yönteminin krsal kesimde benimsenmesi için romantik milliyetçilik köy eitimi sisteminde böylelikle önem kazanmtr.
Romantik milliyetçi hareket, köy doasn ulusallatrma yo- luyla köyün ulus-devlet inasna katlmn kolaylatrmtr.
19
Birinci Bölüm boyunca milliyetçilik kuramlar ele alnrken ro- mantik milliyetçilik ve ulus-devlet vatandal kuramsal ola- rak incelenmitir. Ayn zamanda 1789 sonras Avrupa’daki kr- sal nüfusun eitimine verilen önem incelenerek Fransz Devri- mi’nden günümüze ulus-devlet inas ve modernleme süreçle- rine deinilmitir. Bu balamda, Ernest Gellner’in yüksek kül- tür iddias ve John Breuilly’nin modernist milliyetçilik kuram ile Elie Kedourie’nin yabanclama sonucu doan milliyetçilik kuram ve Johann Gottfried Herder’in doa ve tarih temelli lin- guistik ve folklorik kültürcülüü, romantik milliyetçiliin ta- nmlanmasnda faydal olmutur.
Kitabn kinci Bölümü’nde Türkiye’de köy(lü) eitimine ta- rihsel açdan deinilmitir. Ardndan, bu süreçleri izleyen si- yasal mobilizasyon ve seküler din tartmalar ele alnacaktr. Böylelikle, Köy Enstitüleri’nin kuruluundan önceki süreçte köy(lü) eitimi düüncesinin modernleme ve köy mobilizas- yonu açsndan önemi vurgulanacaktr. Köylü eitim ve siyaset ilikileri açsndan Merutiyet öncesi ve sonras dönemler ile tek-parti ve sonras dönemler arasndaki benzerlikler ve farkl- lklar ortaya konmutur.
Köycülük söylemi ve köylü eitimi, Türkiye tarihinde mo- dernleme ve ulus-devlet inas süreciyle merkezî iktidarn “yüksek kültürü” olarak gündeme gelmitir. Dolaysyla, Köy Enstitüleri’nden önceki köylü eitimi adna atlan hamlelerin Köy Enstitüleri’nden farkllklar bu bölümde incelenmitir. Örnein, Tek-Parti dönemi Halkevleri ve sonrasnda Halkoda- lar faaliyetlerindeki ilevselci seküler dinin eksiklii, Köy Ens- titüleri’nde imece yöntemini ortaya çkararak romantik milli- yetçi söylemin kurumsallamasn salamtr.
Kitabn Üçüncü Bölümü’nde Köy Enstitüleri’nin tarihçesi in- celenmitir. Bu noktada Köy Enstitüleri tarihi, hazrlk döne- mi olan 1936-1939 yllar hariç tutulursa üç döneme ayrlabi- lir. Birinci dönem, 1940 ile 1946 arasnda yaanan Köy Ensti- tüleri’nin “bonanza” dönemidir. kinci dönem 1946-1950 ara- snda dönemin babakanlarndan Recep Peker’in sözüyle Köy Enstitüleri’nin “milliletirilmesi” olarak adlandrlan durakla-
20
ma dönemidir. Üçüncü dönem ise 1950-1954 aras Köy Ensti- tüleri’nin tasfiye dönemidir. Bu noktada kitabn, Köy Enstitü- leri’nin 1940-1946 yllar arasndaki dönemine odaklanmas- nn nedeni aslnda Hasan Âli Yücel ve smail Hakk Tonguç’un salt bu dönemde görev alarak enstitünün özgünlüünü sala- m olmalardr.
Üçüncü Bölüm’de Köy Enstitüleri’nin faaliyet ve süreçleri, yaanan toplumsal ve siyasal olaylar ile dönemin hükümetle- ri ve siyasi partileri (CHP-DP) ekseninde incelenecektir. Böy- lelikle, 1940’tan tamamen kapatlaca 1954 ylna kadar ama özellikle kurucu kadrolarn ve fikirlerinin tasfiye edildii 1946 ylna kadar25 toplam 21 Köy Enstitüsü’nün deneyimi kapsam- l biçimde anlatlmtr. Bu bölümde, Köy Enstitüleri’nin tart- mas ve muhalefeti çok olan yaam süreci, özellikle 1940-1946 arasndaki ileyii kapsamnda ele alnmtr.
Kitabn Dördüncü Bölümü’nde Köy Enstitüleri’nin eitim programlarnda ve mezunlarnn an, söylei ve romanlarn- daki ulus-devlet inasna ve modernlemesine yönelik yorum- lar incelenmitir. lk olarak, Köy Enstitüleri’nde okurken gös- terilen teknik ve kültür derslerinin ulus-devlet modernleme- si ve aklclyla nasl badatrld incelenmitir. Bu balam- da, vatandalk ile ulus-devlet kavramlar köyün doas, din ve laiklik anlaylar üzerine yaplan yorumlar ve bunlara verilen önem analiz edilmitir.
Köylü eitimi ve Köy Enstitülü olmak üzerine gerçekletiri- len ve sözlü tarih yönteminden yararlanarak yaplan görüme- ler ufuk açc olmutur. Böylelikle, Köy Enstitüleri’nin roman- tik milliyetçi kültür politikasnn, mezunlar tarafndan içsel- letirilme süreci ve biçimi ortaya çkmtr. Bir baka anlatmla, i eitimi ve kültür dersleri sayesinde Köy Enstitüleri’nin salt amacnn köye öretmen yetitirmek olmad aratrlmtr. Sözlü tarih çalmasnda Enstitülerde vurgulanan imece yön- teminin köy-doa-ulus üçlüsünü pastoral bir kooperativizm- le birletirdii incelenmitir. Söz konusu pastoral korporatizm,
25 Pakize Türkolu, Tonguç ve Enstitüleri, 2. bask, stanbul, Türkiye Bankas Kültür Yaynlar, 2004, s. 542-548.
21
mece yöntemiyle “canlandrlacak” köy, yurt veya ulus-dev- letin bir parças, “canlandrlacak” köylü ise yurtta yani ulus- devletin vatanda olacaktr. Köy Enstitüsü mezunlar arasnda köy-doa-ulus üçlüsü kolektif bir aidiyet yaratrken tarihsel ve ulusal bir bellek oluturmada Herder’in romantik milliyetçilii ön plana çkmaktadr. Herder’in düüncesiyle ilgili olarak Sez- gi Durgun unlar ifade etmektedir:
Herder’deki organisizmi Almanya’nn corafya, toprak ve rk balantsnda görürüz; yine Herder’den beslenerek farkl co- rafi kimlik üreten Fransz corafi kimlii siyasal anlamda ye- rel kimlikleri merkeze eklemlerken Herder’in “çoulluktaki bütünlük” fikrinden esinlenmitir. Herder’in kaynaklk ettii farkl corafi kimlik okumalar Türkiye’yi analiz etmek için de önem tamaktadr.26
Mekân ulusallatrc, ulusu mekânlatrc özellii olan Köy Enstitüleri’nin mezunlaryla yaplan sözlü tarih çalma- s ise derinlemesine görüme teknii –mülakatlar– ile gerçek- lemitir. Baka bir anlatmla, mülakatlar kalitatif çalma tar- zyla ele alnmtr. Kantitatif metodun yani rakamlarla ölçüle- bilirliin tartmal ve yetersiz kald fenomenler incelenirken derinlemesine görüme tekniinin kalitatif savunusu gündeme gelmitir. Bu nedenle, sözlü tarih çalmas boyunca kitabn so- runsal saysal veriler yerine kiisel ve kolektif hayat hikâyeleri üzerine younlamaktadr. Böylelikle, insan zihnindeki ve dav- ranlarndaki uyumluluk ile tarihsel ve siyasal teori yorumlan- maktadr.27
26 Sezgi Durgun, Memalik-i ahane’den Vatan’a, stanbul, letiim Yaynlar, 2011, s. 25.
27 Sözlü tarih aratrmasndaki kalitatif yöntem hakknda detayl bilgi için bkz. Stéphane Béaud, “L’usage de l’entretien en sciences sociales”, Politix, n. 35, 1996, s. 234; Pierre Bourdieu, La Misère du Monde, Paris, Seuil, 1993, s. 904 ve Birol Caymaz, Türkiye’de Vatandalk, Resmi deoloji ve Yansmalar, 2. bas- k, stanbul, stanbul Bilgi Üniversitesi Yaynlar, 2008, s. 57-64.
22
Sonuç olarak, 1951-52 öretim yl sonuna kadar 1.398 ka- dn 15.943 erkek olmak üzere28 toplam 17.341 öretmen yeti- tiren29 Köy Enstitüleri’nin ulus-devlet ve romantik milliyetçilik açsndan kendi aralarnda göstermi olduu benzerlikler kadar farkllklarn da olduu tartlm olacaktr. Böylelikle, Köy Enstitüleri nostaljisinin aslnda Bergson’un deyimiyle bir za- mane icad olup olmad, kolektif kimliinin türdelii yann- da mikro düzeyde farkllklarnn olup olmad tartlacaktr.
Öte yandan, Köy Enstitüleri’nde köyün ekonomik anlam- da kalknmasnn yan sra yerel nüfusun “yurttalaacak” ye- ni nesline içselletirilen düünce biçimi ve davran kalplar tanmlanacaktr. Türk modernlemesinin, Cumhuriyet dönemi krsal kesimde öncü vatanda kadrolarn yetitirme, yeni reji- me bal vatanda yaratma fikri, 1940’l yllarn sonuna gelindi- inde Köy Enstitüleri’ndeki ilevselci seküler din halini alan ro- mantik milliyetçi söylem ile aça çkarlacaktr.
E.H. Carr’n ifadesiyle, “tarihçilerin düünceleri de öteki in- sanlarnkiler gibi zaman ve yer ortamyla kalplanmtr”.30 Henri Bergson’un “somut-soyut zaman”, Marcel Proust’un “nostaljisi” ve Orhan Pamuk’un geçmiin izlerini aray, Köy Enstitüleri’nin tarihini de –her tarih gibi– yeniden aramay merulatrmaktadr. Enstitülerdeki ilevselci seküler din hali- ni alan romantik milliyetçi söylem, enstitü nostaljisiyle birlik- te bizleri, geçmiin izlerini aramaya ve yeniden yorumlamaya sevk etmitir. Lord Acton’n u sözlerini, Köy Enstitüleri ve ro- mantik milliyetçilik aratrmasnda bir iyi niyet göstergesi ola- rak önsözün sonuna eklemek doru olacaktr:
Tarih bizi yalnz baka zamanlarn uygunsuz etkisinden de- il, kendi zamanmzn uygunsuz etkisinden, çevrenin tiran-
28 Bu tezin “gender biased” bir yöntemle aratrma yapmamasnn önemli bir nedeni Köy Enstitüleri’ndeki kadn ile erkek mezun örencilerin saysnda- ki eitsizlikten kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, tezin sözlü tarih çalmasnda enstitülerdeki kadn-erkek ilikileri üzerine deinilmemitir.
29 Niyazi Altunya, Köy Enstitüsü Sistemine Toplu Bir Bak, 2. bask, stanbul, Umut Matbaaclk, 2009, s. 27.
30 Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s. 51.
23
lndan ve soluk aldmz havann basncndan da kurtaran ey olmaldr.31
Köy Enstitüleri tarihinden bahsederken, Köy Enstitüleri ile ilgili saysz farkl yorumlarn tarihsiciliinden kurtularak, ro- mantik milliyetçilii anlamak ve o balamda Köy Enstitüle- ri’nin özgünlüünü incelemek amacndaym. Umarm bu kita- bn, ulus-devlet inasnda Köy Enstitülü olmak üzerine geli- tirilen incelemeler, Lord Acton’n sözünü ettii hava basncn- dan kurtulmay kolaylatrr.
Yazar, öretim üyesi, öretmen, milletvekili, avukat, hâkim vb. pek çok meslek grubunda ve belirgin bir sosyal tabakada yer alan Köy Enstitüsü mezunu olan 17.341 öretmen arasn- dan sonraki yllarda 300’e yakn yazar ve air, 47 milletvekili, 20 öretim görevlisi, 30 hukukçu çkmtr.32 Köy Enstitüleri dendii zaman akla gelen bunca ismin, mezun olduklar ens- titüleriyle kamuoyunda yarattklar farkl izlenimlerin doru- luk ve gerçekliklerini ayrt edebilmek için bu kitap yararl ola- caktr.
31 Lord Acton, Lectures on Modern History, 1906, s. 33. 32 Alper Akçam, “Anadolu Rönesans’nda Köy Enstitüleri”, Kuruluunun 70. Y-