Áhrif samfélagsmiðla á starfsþróun kennara - skemman.is eru ekki eyland... · kennarar eru...
TRANSCRIPT
Kennarar eru ekki eyland Áhrif samfélagsmiðla á starfsþróun kennara
Sesselja Þóra Gunnarsdóttir
Lokaverkefni til MA-prófs í uppeldis- og menntunarfræði með
áherslu á leiðtoga, nýsköpun og stjórnun.
Kennarar eru ekki eyland
Áhrif samfélagsmiðla á starfsþróun kennara
Sesselja Þóra Gunnarsdóttir
Lokaverkefni til MA-‐prófs í uppeldis-‐ og menntunarfræði með áherslu á leiðtoga, nýsköpun og
stjórnun.
Leiðbeinandi: Hróbjartur Árnason
Uppeldis-‐ og menntunarfræðideild
Menntavísindasvið Háskóla Íslands
Október 2015
Kennarar eru ekki eyland. Áhrif samfélagsmiðla á starfsþróun kennara. Ritgerð þessi er 40 eininga lokaverkefni til MA prófs við uppeldis og menntunardeild, Menntavísindasviði Háskóla Íslands. © 2015 Sesselja Þóra Gunnarsdóttir Ritgerðina má ekki afrita nema með leyfi höfundar. Prentun: Háskólaútgáfan Reykjavík, 2015
3
Formáli
Ritgerð þessi er 40 eininga verkefni lagt til fullnaðar MA. gráðu í uppeldis-‐ og menntunarfræði með áherslu á leiðtoga, nýsköpun og stjórnun við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Í ritgerðinni er fjallað um starfssamfélög á samfélagsmiðlum og áhrif þeirra á starfsþróun kennara. Rannsóknin beindist að því hvernig starfssamfélögum kennara er háttað og hvernig þeir geta nýtt samfélagsmiðla sem hluta af starfsþróun sinni. Gagna var aflað með athugun og þátttöku í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum en einnig með viðtölum við þátttakendur og stjórnendur hópa þar sem einkum er fjallað um menntamál. Hugmyndin að rannsókninni kveiknaði upphaflega þegar rannsakandi hlustaði á fyrirlestur Alastair Creelman um opna háskóla og notkun samfélagsmiðla sem hluta af faglegri starfsþróun. Einnig hefur þátttaka á námskeiðinu SAMspil 2015 sem haldið var á vegum Menntamiðju og UT-‐torgs verið hluti af þeirri kveikju sem hafði áhrif á val viðfangsefnis.
Viðmælendum mínum færi ég bestu þakkir því án þátttöku þeirra hefði rannsóknin ekki verið sú sama. Samnemendum við Menntavísindasvið færi ég einnig mínar bestur þakkir fyrir aðstoðina, uppbyggilegar umræður og aðhald þegar ég var við það að missa flugið. Að lokum færi ég hópi meistaranema sem hittist reglulega mínar bestu þakkir fyrir þolinmæðina í þessari vinnu að ógleymdri fjölskyldu minni. Vonir mínar standa til að þessi rannsókn verði viðbót við umræðu um óformlega starfsþróun kennara og hún nýtist kennurum sem vilja kanna nýjar leiðir í starfsþróun sinni.
5
Ágrip
Megin viðfangsefni rannsóknarinnar er að draga upp mynd af starfssamfélögum kennara á samfélagsmiðlum og þeim áhrifum sem þátttaka í þeim hefur á starfsþróun kennara. Horft var til sex starfssamfélaga á samfélagsmiðlinum Facebook og tveggja #-‐umræðumerkja á Twitter. Rannsóknin er eigindleg og rannsóknarsniðið er netnógrafía en Robert Kozinets hefur skilgreint slíkar rannsóknir sem etnógrafískar rannsóknir á internetinu og horft var til skrifa hans. Gerð var vettvangsathugun í starfssamfélögunum ásamt því að tekin voru viðtöl við fimm lykilpersónur sem eru ýmist stjórnendur eða virkir þátttakendur í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum. Vettvangsathugunin byggði á því að rannsakandi var hluti af starfssamfélögunum og skoðaði fyrirliggjandi gögn.
Kastljósinu var beint að því hvernig kennarar nýta starfssamfélög á samfélagsmiðlum í faglegum tilgangi eða sem hluta af starfsþróun sinni. Hugað var að starfssamfélögum eins og Etienne Wenger hefur skilgreint þau. Starfssamfélög eru allt í kringum okkur og við tilheyrum öll einhverjum slíkum bæði í vinnu og einkalífi en samkvæmt Wenger er það hópur fólks sem deilir ástríðu fyrir einhverju sem það fæst við (1998, bls. 6). Í tengslum við starfsþróun kennara voru kenningar Knud Illeris um fullorðna námsmenn hafðar til hliðsjónar og þær einkum notaðar til að skilja betur það námsferli sem á sér stað hjá kennurum sem þróast í starfi í samfélagi við aðra og áhrifum þess á fagvitund þeirra.
Helstu niðurstöður rannsóknarinnar eru að kennarar nýta starfssamfélög til að deila upplýsingum um áhugavert efni, skiptast á hugmyndum, koma skoðunum sínum á framfæri, leita ráða hverjir hjá öðrum, vekja máls á málefnum líðandi stundar, auglýsa viðburði, námskeið og áhugaverða fyrirlestra ásamt því að þeir leita eftir viðbrögðum frá samfélaginu til að þróa hugmyndir sínar áfram. Þeir kennarar sem rætt var við eru virkir þátttakendur í starfssamfélögum og telja þau skipta máli sem hluta af starfsþróun sinni, góða viðbót við hefðbundna starfsþróun en þau komi ekki alfarið í staðin fyrir námskeið og ráðstefnur. Einnig telja viðmælendur að starfssamfélög hafi hlutverki að gegna við myndun faglegs tengslanets. Niðurstöður sýna að tengsl eru milli þátttöku kennara í starfssamfélögum, áhugasviðs þeirra og eðli hópanna sem þeir tilheyra.
6
Abstract
Teachers are Not an Island. The Impact of Social Media on Professional Development.
The main focus of the research is on six communities of practice on Facebook and two on Twitter, and the impact that this participation has on teachers‘ professional development. This is a qualitative research, a netnography, as Robert Kozinets has defined such studies of ethnographic research on the Internet. A study was conducted on the premises of communities of practice as well as interviews with five persons who are participants in the communities on social media. Field study was based on investigators‘ participation in communities of practice and use of social media.
The research looked at how teachers use communities of practice on social media in their professional development. Communities of practice is defined as a group of people who share a passion for something in their work or every day life, according to Etienne Wenger (1998). All people belong to such communities both at work and in their personal lives, according to Wenger. The theories of Knud Illeris regarding adult learning were taken into account to better understanding the learning process that occurs in teachers professional development in communities with others.
The main results are that teachers use the communities of practice to share information about interesting topics, ideas, express their views, consult with each other, talk about current affairs, advertise seminars and interesting lectures, as well as look for feedback from the community to continue their development. The teachers interviewed are active in the communities and consider them to be a part of their professional development. They also consider them as having a role in expanding their professional network. Results show that there is a connection among teachers‘ participation in communities of practice, their fields of interest and the nature of the groups to which they belong.
7
Efnisyfirlit
Formáli ........................................................................................................... 3 Ágrip ............................................................................................................... 5 Abstract .......................................................................................................... 6 1 Inngangur ................................................................................................ 11 2 Fræðilegur bakgrunnur ........................................................................... 15
2.1 Starfsþróun ...................................................................................... 17 2.1.1 Tilgangur starfsþróunar ......................................................... 21
2.2 Fullorðnir námsmenn ...................................................................... 23 2.2.1 Ýmis form náms .................................................................... 25 2.2.2 Ævinám .................................................................................. 28
2.3 Samfélög .......................................................................................... 30 2.3.1 Lærdómssamfélög ................................................................. 31 2.3.2 Starfssamfélög ....................................................................... 32
2.4 Félagsauður ..................................................................................... 36 2.5 Fagauður ......................................................................................... 39
2.5.1 Fagmennska .......................................................................... 41 2.5.2 Stafræn borgaravitund .......................................................... 44
2.6 Tengslanet ....................................................................................... 45 2.7 Samfélagsmiðlar .............................................................................. 46
2.7.1 Facebook ............................................................................... 48 2.7.2 Twitter ................................................................................... 49
3 Rannsókn ................................................................................................. 53 3.1 Rannsóknaraðferð ........................................................................... 53 3.2 Gagnaöflun ...................................................................................... 55 3.3 Vettvangsathugun ........................................................................... 56
3.3.1 Starfssamfélög á Facebook ................................................... 57 3.3.2 Starfssamfélög á Twitter ....................................................... 62
3.4 Gagnagreining og úrvinnsla ............................................................. 64 3.5 Viðmælendur ................................................................................... 64 3.6 Siðfræði rannsóknar ........................................................................ 65
8
4 Niðurstöður ............................................................................................. 69 4.1 Starfsþróun ...................................................................................... 69
4.1.1 Þátttaka er kærkomin viðbót ................................................ 70 4.1.2 Framboð á starfsþróun .......................................................... 71 4.1.3 Hlutverk stjórnenda .............................................................. 73
4.2 Lærdóms-‐ og starfssamfélög ........................................................... 75 4.2.1 Kaffistofan ............................................................................. 78 4.2.2 Ekki þátttaka .......................................................................... 80 4.2.3 Átök og stafræn borgaravitund ............................................. 81
4.3 Fagmennska og tengslanet .............................................................. 84 4.3.1 Lítill heimur ........................................................................... 87 4.3.2 Aukið tengslanet ................................................................... 89
4.4 Upplýsingaveita ............................................................................... 90 4.4.1 Útlitið skiptir máli .................................................................. 91 4.4.2 Eignarhald á upplýsingum ..................................................... 92
4.5 Tækifæri eða tímaþjófur .................................................................. 93 4.5.1 Tímaskortur ........................................................................... 96 4.5.2 Twitter höfðar ekki til allra .................................................... 98
4.6 Samantekt ....................................................................................... 99 5 Umræða ................................................................................................ 103
5.1 Starfsþróun kennara ...................................................................... 104 5.1.1 Hvað hamlar för .................................................................. 105 5.1.2 Hlutverk stjórnenda ............................................................ 107
5.2 Starfssamfélög ............................................................................... 108 5.2.1 Samráðsvettvangur ............................................................. 109 5.2.2 Myndun tengslanets ............................................................ 110
5.3 Auður í krafti kennara .................................................................... 112 5.4 Samfélagsmiðlar ............................................................................ 114
5.4.1 Tímaþjófur og hvað svo ....................................................... 114 6 Lokaorð ................................................................................................. 117 Heimildaskrá ............................................................................................... 119 Viðauki I ...................................................................................................... 129 Viðauki II ..................................................................................................... 130 Viðauki III .................................................................................................... 132
9
Töfluskrá
Tafla 1. Starfssamfélögin og fjöldi þátttakenda í þeim. ................................ 57
11
1 Inngangur
Heiti ritgerðarinnar, Kennarar eru ekki eyland: Áhrif samfélagsmiðla á starfsþróun kennara, er vísun í hugmyndir bandaríska fræðimannsins Jerome S. Bruner um að við lifum í samhengi við samfélag okkar og menningu og að þau séu órjúfanlegir hlutar af mannlegum eiginleikum því án menningar gæti hugsun einstaklinganna ekki þrifist (Bruner, 1998. bls. 11). Starf grunnskólakennara er af mörgum talið einmanalegt starf. Hluti af þeirri skýringu er að kennarar verja mestum hluta vinnutímans í samskiptum við börn sem þeir sinna yfirleitt einir í lokuðum kennslustofum. Slík umræða kemur einkum fram í umfjöllunum um eðli kennarastarfsins bæði í fagtímaritum, bloggi og samskiptum á netinu. Í skólum þar sem áhersla er lögð á samræður milli fagfólks og samvinnu er lagður grunnur að menningu sem einkennir lærdómssamfélög og Bruner telur órjúfanlegan hluta mannlegra eiginleika.
Þátttaka í starfssamfélögum sem fjalla um skóla-‐ og menntamál á samfélagsmiðlum þar sem kennarar eru fagmenn, eiga samskipti við jafningja og læra hver af öðrum eru fólgin tækifæri að rjúfa einangrun kennslustofunnar og jafnframt er það ein leið, af mörgum, til að huga að starfsþróun. Danski prófessorinn og menntunarfræðingurinn, Knud Illeris, hefur lagt sérstaka áherslu á að nám eigi sér stað í menningarlegu og félagslegu samhengi hjá fullorðnum námsmönnum og nám sé undirstaða og eitt af megin einkennum mannlegra eiginleika. Hann álítur áherslur náms og starfsþróunar vera ólíkar eftir því hvort þær eiga sér stað innan veggja skóla eða í hversdagslegum verkefnum þar sem einstaklingar læra hver af öðrum (Illeris, 2007, bls. 3). Kennarar geta nýtt sér það í starfsþróun sinni að tilheyra starfssamfélagi þar sem þeir eiga samskipti við jafningja og læra hver af öðrum en eru ekki eyland (Illeris, 2009, bls. 10).
Skólastarf hefur tekið breytingum á undanförnum árum og meðal annars kemur fram í Aðalnámskrá grunnskóla frá árinu 2011 að við upphaf 21. aldar hafi orðið töluverðar breytingar á íslensku þjóðfélagi sem hafi bein og óbein áhrif á skólakerfið og þar með talið á störf kennara. Starfsþróun hefur því hlutverki að gegna að kennarar geti viðhaldið menntun sinni því þeir þurfa að vera í stakk búnir að mæta auknum kröfum sem gerðar eru til starfa þeirra og aðlagast breyttu starfsumhverfi og mæta kröfum samfélags sem er í sífelldri þróun.
12
Tækifærum til að auka þekkingu sína hefur farið fjölgandi með tilkomu netsins (Internetsins) og þeirra ýmsu samfélagsmiðla sem hafa verið að þróast á undanförnum árum. Samfélagsmiðlar hafa opnað kennurum nýja möguleika á starfsþróun sem byggir á samskiptum í starfssamfélögum á miðlum eins og Facebook og Twitter (Swanson, 2014). Illeris hefur einkum lagt áherslu á nám alla ævi sem hluta af þróun mannlegra eiginleika, hæfniþróun eða ferli þar sem samspil vitsmuna, tilfinninga og samfélags myndar þríhliða námsþríhyrning og hver vídd hefur áhrif á aðra. Áhrif umhverfis er einn af þeim þáttum sem hefur áhrif á nám og það hvernig fullorðnir námsmenn læra og hvatning frá samfélaginu skiptir máli til að nám eigi sér stað. Ævina á enda eru einstaklingar að bæta við þekkingu sína á einhvern hátt (Illeris, 2007, bls. 23-‐24). Kennarar sem sinna starfsþróun sinni eru að læra og þeir eru fullorðnir. Því eru rannsóknir og kenningar um einkenni á námi fullorðinna gagnlegar þegar skoða á hegðun kennara sem leggja stund á starfsþróun vegna þess að þeir vilja tileinka sér nýja þekkingu sem hefur áhrif á starf þeirra og einnig hefur sú þekking einhvern tilgang fyrir starf þeirra.
Val á viðfangsefni má rekja til áhuga rannsakanda á starfsþróun kennara og notkun samfélagsmiðla í faglegum tilgangi. Kennarar eru burðarliður skólastarfs og skólar eru samfélög þar sem margir aðilar koma að starfinu auk kennara s.s. foreldrar, stjórnendur, náms-‐ og starfsráðgjafar og stuðningsaðilar. Skólastarf byggir á liðsheild allra þeirra sem þar starfa ásamt sameiginlegum gildum og menningu skóla. Ánægja í starfi hefur áhrif á skólastarfið, þátttöku og ábyrgð kennara og starfsþróun skiptir kennara og starfið í heild máli. Starfsþróun kennara sem er samfelld veitir aukin tækifæri til þekkingasköpunar sem er hluti af því að þróast í starfi. Samfélagsmiðlar eru leið til að efla kennara í starfsþróun sinni og þannig kviknaði áhuginn á viðfangsefninu. Áhugavert er að leita svara við áleitnum spurningum um það hvernig kennarar nýta samfélagsmiðla í þágu starfsþróunar og hvaða áhrif þátttaka hefur á starfsþróun þeirra.
Leiðarljós rannsóknarinnar eru þau hvernig kennara nýta starfssamfélög á samfélagsmiðlum sem hluta af sinni starfsþróun og hvaða áhrif slíkir miðlar hafa á starfsþróun kennara. Starfssamfélög á samfélagsmiðlum eru að mati rannsakanda auðlind sem skapar kennurum aukin tækifæri til nýbreytni í starfsþróun sinni. Þátttaka í starfssamfélögum í þágu starfsþróunar eru því möguleg viðbót við það framboð sem er þegar til staðar fyrir kennara á hefðbundinni starfsþróun. Líkt og kenningar segja til um nám fullorðinna, þá á nám sér fyrst og fremst stað innan félagslegra aðstæðna sem hafa mótandi áhrif á þann sem lærir í samspili við samfélagið sem hann tilheyrir (Illeris, 2007, bls. 112). Þannig mun rannsóknin stuðla að
13
því að gera grein fyrir nýtingu kennara á starfssamfélögum og útskýra áhrif þeirra á starfsþróun og fjölbreytta möguleika til náms.
Tilgangur rannsóknarinnar er meðal annars að greina þá þætti sem teljast til starfsþróunar kennara í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum og kanna helstur áherslur þeirra með því að skoða þátttöku, virkni í hópunum, einkenni og eðli umræðuþráða í fréttaveitu starfssamfélaganna. Í rannsókninni er ekki fjallað um ógnir netsins. Það er heldur ekki verið að leita svara við spurningum um þátttöku eða öllu heldur af hverju sumir kennarar vilja ekki nota samfélagsmiðla. Áhersla er lögð á aukið aðgengi að upplýsingum og aukin tækifæri sem það veitir kennurum í þágu starfs síns og starfsþróunar að taka þátt. Í rannsókninni er heldur ekki verið að fjalla um þá einstaklinga sem tilheyra ekki starfssamfélögum og nýta samfélagsmiðla ekki sem hluta af starfsþróun sinni eða jafnvel sinna ekki starfsþróun sem skyldi. Áhersla rannsóknarinnar er á þá sem líta á þátttöku í starfssamfélögum sem hluta af starfsþróun sinni og telja þau vera vettvang fyrir kennara til að ræða málin, læra saman og tengjast þvert á skóla og jafnvel innan skóla. Rannsóknin takmarkast við sex starfssamfélög á Facebook, tvö #-‐umræðumerki á Twitter og fimm viðtöl við viðmælendur.
Uppbygging ritgerðarinnar er með þeim hætti að í öðrum hluta er fræðilegur bakgrunnur þar sem fjallað er um ýmis samfélög, starfsþróun og helstu áherslur í námi fullorðinna, fag-‐ og félagsauð og samfélagsmiðla. Hugtökin eru skoðuð með fræðilegri nálgun og stuðst er við rannsóknir sem gerðar hafa verið á sambærilegu efni. Í þriðja hluta er helstu áherslum, aðferðum, gagnaöflun og siðfræði rannsóknar lýst. Því næst eru helstu niðurstöður kynntar með tilvitnunum í viðmælendur og vettvangsathuganir og að lokum eru niðurstöður settar í fræðilegt samhengi við aðrar rannsóknir á fræðasviðinu ásamt samantekt á viðfangsefninu.
Þátttaka í starfssamfélögum sem hluta af starfsþróun krefst þess af kennurum að þeir hugsi út fyrir rammann um hefðbundnar skilgreiningar á fomlegu námi. Flestum er það tamt að leggja það að jöfnu að sækja námskeið og huga að starfsþróun. Í starfssamfélögum á Facebook og Twitter er ekki verið að halda nein námskeið þó eitthvað sé um að hefbundin námskeið séu auglýst í hópunum. Starfsþróun kennara með þátttöku í starfssamfélögum er fyrst og fremst fólgin í því að kennarar læra hver af öðrum og með hverjum öðrum. Þess vegna finnst rannsakanda að kennarar þurfi í auknu mæli að leita nýrra leiða til að þróa starfið sitt í umhverfi sem er síbreytilegt því ekki er víst að samfélagsmiðlar dagsins í dag verði enn í notkun á morgun sem er til marks um örar breytingar í notkun tækninnar.
15
2 Fræðilegur bakgrunnur
Flestir vilja tilheyra samfélagi eða hópum og hafa vettvang til samskipta hvort sem það er augliti til auglitis eða á netinu eða jafnvel hvoru tveggja. Ann Lieberman er bandarísk skólamanneskja sem hefur skrifað töluvert um þróun kennara í starfi. Hún segir að skapa þurfi kennurum vettvang til að ræða saman um viðfangsefni sem tengjast skólastarfinu og önnur starfstengd mál. Með því að skapa vettvang til samstarfs og samræðna er verið að stuðla að því að kennarar verði frekar virkir þátttakendur í samræðum við annað fagfólk um ákvarðanir, innleiðingu og mótun stefnu. Þannig fái kennarar einnig tækifæri til að læra af og með hverjum öðrum (Lieberman, 2002). Lieberman fjallar ekki um samfélagsmiðla í skrifum sínum en hugmyndir hennar eiga ágætlega við um starfssamfélög á netinu því hlutverk þeirra er meðal annars að skapa kennurum vettvang til umræðna um málefni sem brenna á þeim hverju sinni líkt og Lieberman er þeirrar skoðunar að nauðsynlegt sé að gera. Svipaðar áherslur má sjá í hugmyndafræði Facebook þar sem fyrirtækið vill skapa miðil sem gefur einstaklingum tækifæri til að deila upplýsingum og efla tengingar á milli fólks þ.e. að búa til vettvang til samskipta. Miðillinn er hannaður með það í huga að notendur myndi tengsl við vini, ættingja, kunningja og annað fagfólk, uppgötvi það sem á sér stað í heiminum hverju sinni og deili hugðarefnum sínum með öðrum (Facebook, 2015). Bæði Facebook og Twitter eru vettvangur fyrir kennara til að eiga samskipti og mynda hópa sem eru starfssamfélög en áherslumunur er á því hvernig upplýsingunum er safnað saman og miðlað. Á Twitter eru mörkin milli ólíkra „hópa“ óljósari en á Facebook. Tíst á Twitter eru merkt með efnisorðum sem kallast umræðumerki og eru táknuð með #-‐ sem sett er fyrir framan efnisorðið. Einstaklingar eða hópar koma sér saman um að nota tiltekin umræðumerki og undir því merki má finna samskipti samfélagsins á einum þræði því umræðumerkin halda utan um virkni einstaklinganna á Twitter. Þannig geta kennarar valið umræðumerki eftir áhuga og fylgst með færslum sem innihalda tiltekin efnisorð vegna þess að færslur sem merktar eru með sama umræðumerki safnast á einn stað. Þannig fylgist hópur kennara með umræðumerkinu #menntaspjall og notar það þegar þeir vilja miðla efni til samfélagsins sem tengist áhugasviði þeirra sem fylgjast með umræðumerkinu. Á Twitter senda notendur ekki vinabeiðni til þeirra sem vekja áhuga heldur velja þeir að vera fylgjendur þeirra sem vekja eftirtekt
16
(Twitter, 2014). Hópar sem kennarar mynda á Facebook geta ýmist verið opnir eða lokaðir. Í lokuðum hópum þarf að óska eftir þátttöku með því að senda beiðni til stjórnenda hópanna sem þurfa að samþykkja þátttakendur. Hóparnir hafa sína eigin síðu og samskiptin fara í gegnum færslur sem birtast á fréttaveitu hópsins. Í opnum hópum geta allir skráðir notendur Facebook fylgst með og tekið þátt í samræðum. Hópar sem kennarar mynda á samfélagsmiðlum og virkni þeirra er á þann hátt að þeir teljast til starfssamfélaga. Á undanförnum árum hefur starfssamfélögum kennara á samfélagsmiðlinum Facebook og tístum um skólamál á Twitter fjölgað (Swanson, 2014). Hver og einn getur tilheyrt mismunandi hópum á Facebook eftir áhugasviði eða fylgst með tístum þeirra sem hafa svipaðar skoðanir og áherslur í menntamálum. Einnig færist í vöxt að starfsmenn hvers skóla fyrir sig stofni lokaðan Facebook hóp sem eingöngu er ætlaður þeim sem þar starfa. Nánar er fjallað um samfélagsmiðla í kafla 2.7.Samfélagsmiðlar hafa breytt landslaginu hvað varðar samskipti fólks og hvernig það myndar og viðheldur tengslum sín á milli. Í ljósi þess er áhugavert að velta fyrir sér aðgengi að tölvum og neti á Íslandi áður en lengra er haldið. Tölvunotkun á Íslandi er mikil samanborið við nágrannalöndin. Í Hagtíðindum, Hagstofu Íslands (2014) kemur fram að tölvur eru á 96% allra heimila á Íslandi og aðgengi að netinu er á 95% heimila. Í þeim kemur einnig fram að notkun netsins í þráðlausum símtækjum hefur aukist jafnt og þétt frá árinu 2011 til dagsins í dag. Þegar notkun samfélagsmiðla er skoðuð miðað við hlutfall heildarmannfjölda á Íslandi kemur í ljós að Íslendingar á aldrinum 16-‐74 ára sem nota samfélagsmiðla eru 79% þjóðarinnar (Hagstofa Íslands, 2014, bls. 6).
Á undanförnum árum hefur verið umræða á sviði menntamála að hlutverk skóla hafi breyst frá því sem áður var og skólastarf í nútíma samfélagi þurfi að taka mið af síbreytilegu umhverfi með örum tækninýjungum sem krefjast meðal annars nýrrar nálgunar á nám, kennsluaðferðir og skólastarf almennt. Starfshættir skóla þurfa að mótast af umburðarlyndi, jafnrétti, lýðræðislegu samstarfi og ábyrgð. Skólar eiga að haga störfum sínum í samræmi við þarfir barna og ungmenna og skólastarfið á að miða að virkri þátttöku þeirra í lýðræðissamfélagi jafnt innan skóla sem utan hans. Sú krafa er gerð til skólanna að þeir gangi í takt við þær breytingar sem verða á samfélaginu á hverjum tíma, að þeir veiti aðstoð við þróunina og undirbúi nemendur að takast á við þær breytingar sem verða á samfélaginu (Aðalnámskrá grunnskóla, 2011, bls. 12-‐14). Skólastarfið þarf að taka mið af þeirri víxlverkan sem einkennir kennara og skóla á hverjum tíma og þess menningarlega umhverfis sem mótar viðhorf þeirra, athafnir og ákvarðanatökur (Edelstein, 2008, bls. 131-‐132).
17
Umfangsmikil rannsókn, þar sem kannaðir voru starfshættir í nokkrum grunnskólum á Íslandi á árunum 2008-‐2013 leiddi meðal annars í ljós að starfshættir kennara mótast af viðhorfum þeirra sem eru í samræmi við stefnu skólayfirvalda á hverjum tíma (Gerður G. Óskarsdóttir, Amalía Björnsdóttir, Anna Kristín Sigurðardóttir, Börkur Hansen, Ingvar Sigurgeirsson, Kristín Jónsdóttir, Rúnar Sigþórsson og Sólveig Jakobsdóttir, 2014, bls. 324). Það má því segja út frá framansögðu að starfsþróun, kennslufræðileg forysta og breytingar á starfsháttum skóla mótist af þeim samfélögum sem skólastarfið byggir á.
Kaflanum hefur verið skipt í sjö undir kafla. Í fyrsta kaflanum er ítarlega fjallað um starfsþróun kennara og tilgangi hennar fyrir starfandi kennara. Í öðrum kafla er hugtakið starfsþróun sett í samhengi við þrískiptingu náms, ævinám og hugmyndir manna um það hvernig fullorðnir læra. Í þriðja kafla er annars vegar fjallað um lærdómssamfélög og hins vegar um starfssamfélög sem er eitt af lykilhugtökum rannsóknarinnar. Í fjórða og fimmta kafla er fjallað um félags-‐ og fagauð og þau einkum skilgreind út frá kenningum þriggja kennismiða. Í sjötta kafla er fjallað stuttlega um tengslanet en notkun samfélagsmiðla getur verið liður í að efla tengslanet þátttakenda. Síðast en ekki síst er í sjöunda kafla lýsing á þeim samfélagsmiðlum sem liggja til grundvallar rannsókninni.
2.1 Starfsþróun
Viðhorf kennara til starfsins hafa skiljanlega áhrif á þróun starfs þeirra ásamt viðhorfi samfélagsins til skóla á hverjum tíma. Reynsla kennara ein og sér er ekki það sem gerir þá að sérfræðingum heldur einnig sú sérfræðiþekking sem þeir hafa aflað sér með námi, lestri og jafnvel rannsóknum og því má telja æskilegt að þeir hugi að starfsþróun sinni alla ævi. Í því fellst að þeir séu meðvitaðir um þá hugmyndafræði sem þeir kjósa að starfa eftir, reiðubúnir að tileinka sér nýjungar og kynna sér nýja strauma og stefnur í menntamálum. Tilgangur starfsþróunar er að hafa jákvæð áhrif á kennsluhætti, persónulegt nám og starf kennara. Við undirbúning og skipulagningu hennar þarf að taka mið af því hverju hún muni breyta t.d. í starfsháttum og fyrir hvern hún skiptir mestu máli. Kennarar þurfa að vera í stakk búnir að nýta þau tækifæri sem skapast í starfsþróun þeirra. Jafnframt þarf að taka með í reikninginn að starfsþróun hefur mismikið vægi milli einstaklinga (Scales, Pickering, Senior, Headley, Garner og Boulton, 2011, bls. 67). Lykilatriði starfsþróunar er að kennarar líti á hana sem samfellt, meðvitað og mótandi ferli sem leiðir til þess að umbætur verða á starfi þeirra og hún leiði til jákvæðrar þróunar. Starfsþróun er beintengd daglegu
18
starfi kennara og er skipulögð í kringum viðfangsefni sem blasa við kennurum á hverjum degi. Hún þarf að hafa tilgang og markmið og eiga sér stað í faglegu starfi þar sem hún stuðlar að því að efla færni starfsfólks og auka gæði í skólastarfi (Starfsþróun kennara, e.d.). Við skipulagningu starfsþróunar þurfa kennarar að hafa í huga hvaða hæfni þeir vilja fá að henni lokinni og hvernig þeir ætla að nýta hana, hvaða ávinning hún hafi fyrir þá persónulega og hvernig hún breyti starfsháttum þeirra. Einnig þurfa þeir að hafa í huga væntingar til þess sem þeir geta gert eftir að hafa lært eitthvað nýtt sem þeir kunnu ekki áður (Scales, o.fl., 2011, bls. 69). Þessir þættir skipta máli vegna þess að kennarar eru líklegri til að tileinka sér nýja færni og breyta starfsháttum ef þeir sjá ávinning fyrir starf þeirra með nemendum. Starfsþróun þarf því frekar að byggja á eigin hvötum kennara og áhuga fremur en skyldum þar sem kennarar eru líklegri til að tileinka sér nýjungar ef þeir hafa eitthvað um þær að segja en nánar verður fjallað um efnið í kafla 2.2.
Áður en lengra er haldið er ekki úr vegi að huga að heppilegri hugtakanotkun varðandi starfsþróun kennara. Í lokaskýrslu samstarfsnefndar um símenntun kennara frá árinu 2012 kemur fram að nefndin telur hugtakið starfsþróun (e. continious professional development) eiga betur við þar sem það er víðtækara og á við um fleiri form menntunar en símenntun sé oftar tengd við námskeiðshald. Það var því mat nefndarinnar að hugtakið starfsþróun leysi hugtakið símenntun af hólmi með tímanum (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneyti, 2012, bls 11). Jafnframt álítur nefndin að einföld eða endanleg skilgreining á orðinu starfsþróun liggi ekki fyrir og það sé heldur ekki forgangsatriði heldur lítur samstarfsnefndin svo á að viðfangsefnið þurfi að vera sífellt í þróun (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneyti, 2012, bls. 20). Fagráð um símenntun og starfsþróun kennara var skipað haustið 2012 og var því ætlað að vinna að verkefnum á sviði starfsþróunar kennara í leik-‐, grunn-‐ og framhaldsskólum. Fagráð hefur sett fram eftirfarandi tillögu um skilgreiningu á hugtakinu starfsþróun kennara.
Starfsþróun er samfellt meðvitað og mótað ferli sem leiðir til umbóta og jákvæðrar þróunar. Hún er beintengd daglegu starfi kennara með nemendum og skipulögð í kringum raunveruleg viðfangsefni starfsins. Hún hefur skýran tilgang og markmið og miðar að því að efla færni og þekkingu starfsfólks skóla og auka gæði í starfi. Hún á sér stað í faglegu lærdómssamfélagi, er augljós og samofin hluti daglegs starfs fagfólks skóla og ber einkenni af menningu samfélags í þróun. Hún felur m.a. í sér
19
formlegt nám, innleiðingu á starf á fyrsta starfsári, námskeið, rannsóknir á eigin starfi, þátttöku í þróunarverkefnum, ráðgjöf, ráðstefnur, fræðilestur, skólaheimsóknir svo eitthvað sé nefnt. Stefnumiðum starfsþróun stuðlar að aukinni starfsánægju, hefur áhrif á árangur í starfi og minnkar líkur á kulnun og brotthvarfi kennara úr starfi (Starfsþróun kennara, e.d.a.).
Á svipuðum nótum er hugtakið starfsþróun (e. continiuous professional development) skilgreint í bókinni Continuing professional development in the lifelong learning sector. Þar segir að starfsþróun feli í sér þróun einstaklinga í starfi sínu. Hver starfsmaður ber ábyrgð á því að bæta við þekkingu sína og starfshæfni á því sviði sem hann hefur sérhæft sig til með það að leiðarljósi að aukin þekking hafi jákvæð áhrif á daglegt starf viðkomandi einstaklings (Scales, o.fl., 2011, bls. 3). Sigrún Vésteinsdóttir (2014, bls. 3) tekur undir skilgreiningu samstarfsnefndar um símenntun og starfsþróun á hugtakinu og segir að starfsþróun sé samfellt meðvitað og mótað ferli sem leiðir til umbóta og jákvæðrar þróunar. Hún hafi skýran tilgang og miðar að því að efla færni og þekkingu starfsfólks skóla og auka gæði í starfi (Starfsþróun kennara, e.d.a. ).
TALIS er alþjóðleg samanburðarrannsókn sem unnin er á vegum Efnahags-‐ og framfarastofnunarinnar (OECD) og er ætlað að koma sjónarmiðum kennara og kennslu á framfæri. Ein af megináherslum rannsóknarinnar er á starfsþróun kennara þ.e. hvernig málum er háttað varðandi endur-‐ og símenntun kennara (Ragnar F. Ólafsson, 2014, bls. 5). Samkvæmt niðurstöðum TALIS rannsóknarinnar sem lögð var fyrir íslenska kennara árið 2013 þá tekur meirihluti kennara þátt í einhvers konar starfsþróunarverkefnum en þó kom í ljós að áhugi íslenskra kennara á starfsþróun er minni en í öðrum þátttökulöndum rannsóknarinnar (Ragnar F. Ólafsson, 2014, bls. 2). Í svörum kennara kemur einnig fram að innan við helmingur þeirra álítur kostnað, tímaskort vegna fjölskyldu og skort á hvata til að taka þátt vera megin ástæðu þess að þeir taka síður þátt í starfsþróun Árið 2008 voru mun fleiri sem sögðu tímaskort hamla för (Ragnar F. Ólafsson, 2014, bls. 33). Svipaðar áherslur má sjá í rannsóknum á þátttöku í fullorðinsfræðslu þar sem fullorðnir telja sig ekki hafa tíma fyrir námskeið vegna þess að þeir eru uppteknir við vinnu, heimilishald eða fjölskyldu. Fullorðnir vilja jafnan sjá að þeir nýti tíma sinn vel og það þarf að hafa í huga þegar nám fullorðinna er skipulagt (Hróbjartur Árnason, 2005, bls.20).
Starfsþróun kennara tekur við eftir að hefðbundnu grunnnámi til starfs lýkur. Kennarar eiga samkvæmt lögum um grunnskóla að eiga kost á regluglegri starfsþróun í þeim tilgangi að efla starfshæfni sína og það er
20
hlutverk skólastjóra að móta áætlun þess efnis (Lög um grunnskóla nr. 91/2008). Í kjarasamningum grunnskólakennara frá árinu 2014 er kveðið á um að kennarar eigi að sinna starfsþróun í samræmi við starfsþróunaráætlun í skólanum þar sem þeir starfa. Hver kennari á að sinna 102-‐150 klukkustundum á ári í starfsþróun og undirbúning. Ábyrgð á framkvæmd hennar er í höndum hvers kennara fyrir sig en ýmsir aðilar eins og mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, sveitarfélög, Kennarasamband Íslands, skólarnir sjálfir, aðilar í atvinnulífinu, fagfélög kennara og skólastjórnenda bera einnig ábyrgð á framkvæmd hennar. Hluti af starfsskyldum skólastjórnenda er að ákvarða þörf fyrir námskeið og fræðslufundi út frá stefnu þeirra skóla (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, 2010, bls. 18). Starfsþróun kennara má skipta í tvo þætti. Annars vegar þætti sem eru skólanum nauðsynlegir og hins vegar þætti sem kennarinn metur æskilega í sínu starfi (Kjarasamningur: Samband íslenskra sveitarfélaga og Kennarasambands Íslands vegna Félags grunnskólakennara/2014-‐2016; Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, 2010, bls. 18).
Í skýrslu nefndar um endurskipulagningu starfsþróunar kennara sem kom út árið 2010 er ekki eingöngu gengið út frá formlegu námi heldur er tekið tillit til fleiri valkosta í starfsþróun. Greint er frá formlegu námi sem búið er að skilgreina þannig að það sé skipulagt af viðurkenndum aðilum s.s. framhaldsnám, starfsrannsóknir og endurmenntunarnámskeið en einnig kemur fram í skýrslunni að starfsþróun kennara geti farið fram með óformlegu námi s.s. ráðstefnur, málþing, fræðslu-‐ og kennarafundir og leshringir (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, 2010, bls. 7). Hlutverk nefndarinnar var að endurskipuleggja starfsþróun kennara í ljósi nýrra laga um leik-‐, grunn-‐ og framhaldsskóla, meðal annars vegna þeirra breytinga sem urðu á kennaramenntun sem var lengd úr þremur árum í fimm ár. Komst nefndin að þeirri niðurstöðu að skapa þyrfti samstarfsvettvang og huga að framtíðarstefnumótun hennar m.a. með því að auðvelda kennurum að sækja símenntun til háskóla (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, 2010, bls. 5). Í kjölfarið var stofnuð samstarfsnefnd um starfsþróun kennara sem lagði víðari skilning í hugtakið starfsþróun en áður hafði verið gert. Nefndin lagði til að litið yrði á starfsþróun bæði með formlegum og óformlegum hætti (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, o.fl., 2012, bls. 4). Það var mat nefndarinnar að málefni starfsþróunar kennara væri málaflokkur sem hafði verið á hrakhólum í langan tíma. Framboð fræðslutilboða væri handahófskennt, lítið væri um það að haldið væri utan um það með markvissum hætti hvaða starfsþróun kennarar legðu stund á, stefna um langtíma starfsþróun væri ábótavant og fjárhagsleg yfirsýn yfir
21
málaflokkinn væri lítil. Í kjölfarið lagði því stýrihópurinn fram tillögu að stofnun fagráðs sem hefði það hlutverk að forma stefnumótun og yfirsýn í símenntunar/og starfsþróunarmálum kennara (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið o.fl., 2012, bls. 12). Fagráð um starfsþróun kennara tók til starfa árið 2012. Hlutverk þess er meðal annars að tryggja samráð milli hagsmunaaðila um helstu áherslur í starfsþróun kennarastéttarinnar. Fagráðið á að leita upplýsinga um framboð til starfsþróunar, kynna helstu strauma og stefnur hvað varðar starfsþróun hverju sinni og miðla þeim upplýsingum til skólasamfélagsins (Starfsþróun kennara, e.d.). Fagráðið leggur áherslu á fjölbreytta starfsþróun og gerir öllum formum hennar jafn hátt undir höfði (Starfsþróun kennara, e.d.a.). Stefnumiðuð starfsþróun stuðlar að aukinni starfsánægju, hefur áhrif á árangur í starfi og minnkar líkur á kulnun eða brotthvarfi úr starfi (Sigrún Vésteinsdóttir, 2014, bls. 3). Eins og hér hefur verið rakið eru ýmis teikn á lofti að áhersla á formlega starfsþróun eingöngu fari minnkandi og óformleg starfsþróun fái aukið vægi þar sem kennarar þróast á misjafnan hátt í starfi og hafa ólíkar þarfir. Því verður áhugavert að fylgjast með framgangi fagráðs og fjölbreyttar áherslur þess á starfsþróun kennara í framtíðinni.
Þegar horft er yfir farinn veg varðandi starfsþróun kennara má sjá að hugmyndir manna um starfsþróun og ýmis form náms hafa einnig breyst í hinum stóra heimi. Fræðimenn eins og Knud Illeris hafa bent á að nám hafi félagslega skírskotun og megi skilja sem félagslegt ferli en í því sambandi megi ekki gleyma virkni námsmannanna sjálfra sem er hluti af því að nám eigi sér stað eða að starfsmaður þrói sig áfram í sínu starfi einn og óstuddur eða í samfélagi við aðra (Illeris, 2007, bls. 22). Því er ekki úr vegi að huga nánar að því hvaða tilgangi starfsþróun þjóni fyrir kennara.
2.1.1 Tilgangur starfsþróunar
Breytingar á skólastarfi kalla á þróun kennara í starfi sem miðar að því að bæta nám nemenda og auka árangur í skólastarfi. Breytingar í þjóðfélaginu gera kröfu um breytta starfshætti og til þess þurfa kennarar að taka mið af þeim breytingum vegna þess að þeirra hlutverk er að mennta þjóðfélagsþegna framtíðarinnar. Jón Torfi Jónasson hefur í skrifum sínum bent á að miklar kröfur eru gerðar til kennara í daglegu starfi í oft erfiðum aðstæðum sem krefst þess af kennurum að þeir móti öfluga fagstétt sem hefur frumkvæði að stöðugri starfsþróun sem hluta af því að bregðast við breyttum aðstæðum í skólum (2012, bls. 3). Niðurstöður rannsóknar um starfshætti í grunnskólum við upphaf 21. aldar gefa til kynna að styrkja þurfi starfsþróun kennara svo þeim sé gert kleift að mæta eigin væntingum og
22
annarra (Amalía Björnsdóttir og Kristín Jónsdóttir, 2014, bls 54). Starfsþróun kennara sem fullorðinna námsmanna hefur áhrif á félagslega þróun í samfélaginu en nám er talið undirstaða þess að einstaklingar bæti færni sína til að takast á við þær breytingar sem verða í einkalífi viðkomandi, atvinnulífinu og samfélaginu í heild (Hróbjartur Árnason, Halla Valgeirsdóttir, Svava Guðrún Sigurðardóttir, 2010, bls 6). Kenningar um umbreytingarnám (e. transformative learning) gera ráð fyrir því að nám fullorðinna stuðli að félagslegum breytingum, að breyta kúgandi venjum, reglum, stofnunum og öðrum félagslegum og efnahagslegum mannvirkjum á þann hátt að allir sem vilja geti tekið þátt í þeirri orðræðu sem byggir á frelsi til tjáningar og virðingu fyrir ólíku skoðunum annarra, gagnrýnni hugsun og dómgreind þeirra sem læra (Mezirow, 2009, bls. 96). Í kenningum Mezirow um umbreytingarnám þá telur hann vera tengsl milli tilfinninga og gjörða þar sem nám er tjáningarform þar sem í grundvallaratriðum einstaklingar læra á grundvelli mismunandi sjónarhorna sem tekur mið af námsþörfum hvers og eins (Illeris, 2007, bls. 47).
Álit nefndar um starfsþróun (e. lifelong-‐learning) á vegum Evrópusambandsráðsins kvað á um að starfsþróun væri afar mikilvæg fyrir Evrópu í heild og að Evrópusambandið ætti að vera öðrum þjóðum gott fordæmi í þeim efnum. Starfsþróun skipti einkum máli vegna þess að hún gæti komið í veg fyrir félagslega mismunun, dregið úr stéttskiptingu, ójöfnuði, atvinnuleysi og einnig gæti hún aukið samkeppnishæfni landanna (Commission, 2000, bls. 6). Lögð var áhersla á að starfsþróun væri hluti af námi sem á sér stað alla ævi. Starfsþróun sem er formlaus og felur ekki í sér hina hefðbundnu leið og tengist ekki eingöngu starfinu sem slíku getur haft dýpri merkingu og aukinn skilning þátttakenda á samhenginu milli vinnu, einkalífsins og náms. Parker Palmer leggur til að kennarar fari þá leið að líta sér nær og læri að þekkja vonir sínar, þarfir og þrár með því að byggja upp faglegt samfélag eða tengslanet þar sem kennarar og stjórnendur ræða saman um vinnuna og þau verkefni sem þeir standa frammi fyrir. Þá á hann ekki við samtöl sem snúa að verklegri framkvæmd, stundatöflum og afleysingu í forföllum eða álíka verkefnum sem snúa að daglegum rekstri skóla. Heldur á hann við að þeir veiti hverjum öðrum leiðsögn og sýni jafningjastuðning sem hefur í för með sér að einstaklingarnir vaxi í starfi og þrói með sér aukna og betri starfshætti sem ná út fyrir kennslustofu hvers og eins (Palmer, 1998, bls. 142).
Í framhaldi af umfjöllun um starfsþróun er óhjákvæmilegt annað en að skoða hugmyndir manna um fullorðna námsmenn og hvað einkennir þá vegna þess að kennarar sem huga að starfsþróun sinni eru í senn fullorðnir námsmenn.
23
2.2 Fullorðnir námsmenn
Það fyrsta sem kemur upp í hugann hjá flestum þegar þeir heyra orðið „nám“ eða „námsmaður“ er skólabygging, með lokuðum stofum þar sem nemendur sitja á stólum við borð með stílabók og blýant fyrir framan sig, hlusta á það sem kennarinn hefur að segja og skrifa hjá sér punkta með atriðum sem þeir telja að munu koma á prófi. Nám er meira heldur en það eins og lýst verður nánar í kafla 2.2.1 og kafla 2.2.2. Áður en lengra er haldið er ekki úr vegi að staldra við útskýringar á því hvað einkennir fullorðna námsmenn og hvaða væntingar og kröfur þeir gera til sín og þess náms sem þeir leggja stund á. Horft verður til manna eins og Malcolm Knowles, Knud Illeris og Etienne Wenger þegar fjallað er um þá þætti sem einkenna einna helst fullorðna námsmenn.
Malcolm Knowles er einn þekktasti fræðimaður á sviði fullorðinna námsmanna. Tímamótaverk hans er bókin The adult learner: A neglected species sem fyrst var gefin út árið 1973. Þar fjallar hann um kenningar sínar þess efnis að fullorðnir læri á annan hátt heldur en börn en hann átti mikilvægan þátt í því að beina fyrstur sjónum manna að þeirri hugmynd (Hróbjartur Árnason, 2005, bls. 14-‐15). Helstu ástæður þess að fullorðnir fara í nám eða sækja námskeið er vegna þess að þeir vilja læra eitthvað nýtt, tileinka sér nýja færni eða leikni í viðfangsefnum daglegs lífs (Kearsley, 2014). Áhersla fullorðinna námsmanna er á gagnsemi námsins fyrir þá sem einstaklinga. Það getur ýmist verið vegna þess að þeir þurfa að leysa ákveðin verkefni, vandamál eða upp hafa komið aðstæður sem sá fullorðni þarf að fá úrlausn á (Knowles, Holton og Swanson, 2005, bls. 37). Þó ekkert tengi beinlínis fullorðinsfræðslu við starfsmenntun þá er það í raun þannig að stærsti hluti menntunar eða þjálfunar fullorðinna tengist starfinu sem þeir eru í eða eru að undirbúa sig fyrir (Illeris, 2004, bls. 28; Jón Torfi Jónasson og Jóhanna Rósa Arnardóttir, 2001, bls. 6).
Fullorðnir námsmenn vilja flestir hafa eitthvað um nám sitt að segja samkvæmt Knowles. Þeir vilja síður eingöngu sitja fyrirlestra um hugtök, fræði eða kenningar og enn síður vilja þeir láta segja sér eitthvað sem þeir vissu áður en þeir sóttu námskeiðið. Þess í stað vilja þeir leysa raunhæf verkefni sem nýtast þeim í daglegu starfi þeirra og þess vegna þarf að kveikja áhuga þeirra á viðfangsefni með þeim hætti að þeir séu virkir þátttakendur frá upphafi. Fram hefur komið hjá Knowles að hann álítur fullorðna námsmenn vilja taka þátt í skipulagningu og hafa um það að segja hvað þeir læra á námskeiðum sem þeir sækja (Caffarella og Daffron, 2000, bls. 116). Knud Illeris tekur í sama streng og Knowles þegar hann segir að hinn fullorðni námsmaður sem nemandi sé í eðli sínu sjálfstæður,
24
sjálfmiðaður, sjálfráða og ábyrgur einstaklingur (Illeris, 2004, bls. 22). En hann sé líka kröfuharður og vilji ekki fá á tilfinninguna að hann sé að sóa tíma sínum (Wlodkowski, 2008, bls. 51).
Illeris byggir upp kenningu sína um nám fullorðinna á námsþríhyrningi sem tekur mið af þremur stoðum sem eru; vitsmunir (e. cognition), tilfinningar (e. emotion) og samfélag (e. environment) og setur þannig fram heildræna nálgun á nám sem hluta af hæfniþróun einstaklinganna sem stunda það. Hann setur kenningu sína upp sem öfugan þríhyrning og í hverju horni þríhyrningsins er ein vídd en víddirnar hafa gagnkvæm áhrif hver á aðra. Að læra á sér þannig ekki stað í tómarúmi og álítur Illeris að margt komi þar til. Nám sé miklu meira en að læra tiltekið efni utan bókar og það að læra felur í sér tilfinningar sem litast af viljanum til að læra og slíkar tilfinningar setji mark sitt á nám þess sem lærir. En Illeris segir að nám eigi sér einnig stað sem hluta af aðstæðum og í samskiptum nemenda og umhverfis. Samspilið þarna á milli setur mark sitt á nám einstaklinga og framvindu þess (Illeris, 2004, bls. 89-‐90). Samkvæmt Merriam, Caffarella og Baumgartner (2007) er styrkur námsþríhyrningsins sá að hann er skýr, einfaldur og hefur nokkuð almenna nálgun á nám fullorðinna. Þær telja flestar rannsóknir um nám fullorðinna hafa beint sjónum sínum að vitsmunum en með námsþríhyrningnum hafi Illeris bætt tilfinningum og samfélagi inn í umræðuna um það hvernig fullorðnir læra. Á nokkuð sannfærandi hátt hafi Illeris tekist að beina sjónum að mikilvægu hlutverki tilfinninga og því megi með námsþíhyrningnum betur skilja mótspyrnu og afneitun gagnvart námi að þeirra mati (Merriam, Caffarella og Baumgartner, 2007, bls. 99-‐100).
Etienne Wenger segir að kenningar um nám fullorðinna séu gagnlegar í mismunandi tilgangi vegna þess að þær leggi áherslu á ólíka þætti náms. Wenger metur það svo að kenningarnar leggi einna helst áherslu á þá þætti sem skipta fullorðna námsmenn mestu máli sem eru: hvernig þeir læra, um eðli þekkingarinnar og kunnáttu þeirra. Þennan áherslumun segir hann útskýra vel þá þætti sem skipta máli fyrir fullorðna námsmenn (Wenger, 1998, bls. 3-‐4). Einnig bendir Wenger á að tilhneiging sé til þess að líta á nám sem einstaklingsferli og slíta það úr samhengi við raunverulegar aðstæður í daglegu lífi hvers og eins. Að hans mati eru próf algengasta leiðin til að kanna þekkingu nemenda og oft sé samvinna ekki álitin vænleg leið til að læra. Afleiðingarnar þessa eru að nemendur eru oftar en ekki fjarlægir viðfangsefninu og þeir hafa litla ánægju af náminu. En Wenger er með ráð við þessu áhugaleysi. Hann segir að setja þurfi nám í samhengi við þær aðstæður sem daglegt líf okkar byggir á og þátttaka spili þar stórt hlutverk
25
(Wenger, 2009, bls. 209). Í því sambandi leggur Wenger til að nám fari fram í starfssamfélögum sem nánar verður fjallað um í kafla 2.3.2.
Breytingar á venjum, þekkingu og framkomu hjá fullorðnum námsmönnum felur í sér að nám hafi átt sér stað og er það kallað námsferli (e. learning process) sem er hluti af því að einstaklingar þróist eða breytist á meðan á námi stendur (Knowles, Holton, Swanson, 2005, bls. 11). Einstaklingar sem hafa lagt stund á eitthvað nám á framhaldsstigi þ.e. eftir að skólaskyldu þeirra lauk, eru líklegri til að sækja fræðslu á fullorðinsárum heldur en þeir sem minni menntun hafa (Jón Torfi Jónasson og Andrea Gerður Dofradóttir, 2007, bls. 20). Greining sem gerð var á vinnumarkaði á vegum Hagstofu Íslands árið 2003 leiddi í ljós að tveir þriðju hlutar fólks með háskólamenntun tekur þátt í fræðslustarfi. Aðsókn í formlegt nám er algengara hjá sérmenntuðu starfsfólki, sérfræðingum og stjórnendum (Jón Torfi Jónasson og Andrea Gerður Dofradóttir, 2009, bls. 52) en kennarar teljast til sérfræðinga í skóla-‐ og menntamálum.
En hvað er átt er við með orðinu formlegt nám? hvernig skiptist nám í ólík form? og hvernig lýsir munurinn á þeim sér?
2.2.1 Ýmis form náms
Þegar fjallað er um starfsþróun kennara og helstu áherslur í námi fullorðinna eru nokkur hugtök sem gott er að staldra við áður en lengra er haldið. Algengast er að námi fullorðinna sé skipta niður í þrjá hluta. Óhjákvæmilega skarast hugtökin að einhverju leiti og sem dæmi um það getur starfsþróun kennara fallið undir alla þættina en starfsþróun er einn liður í því að læra eftir ólíkum leiðum og tileinka sér þannig nýja þekkingu. Hugtökin þrjú sem fjallað er um í þessum kafla eru formlegt nám (e. formal learning), óformlegt nám (e. non-‐formal learning) og formlaust nám (e. informal learning) sem hafa verið skilgreind í samræmi við áherslur OECD (Organisation for economic coperation and development) í tengslum við nám og menntun fullorðinna (Werquin, 2007, bls. 3). Til nánari útskýringar verður hvert og eitt þeirra skoðað í tengslum við starfsþróun kennara en áhersla rannsóknarinnar er fyrst og fremst á það formlausa nám sem á sér stað hjá hverjum og einum þegar hann tekur þátt í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum og lítur á þátttöku sem hluta af sinni starfsþróun.
Formlegt nám er það form sem við þekkjum flest úr okkar skólagöngu. Það er algengasta form starfsþróunar og jafnframt hefur verið talað um það sem hið hefðbundna form. Formlegur námi lýkur yfirleitt með útskrift sem veitir viðkomandi tilheyrandi gráður eða prófskírteini. Það leiðir af sér einkunnagjöf, vitnisburð eða viðurkenningu um frammistöðu þátttakenda.
26
Formlegt nám fer yfirleitt fram í opinberum stofnunum, fræðslusetrum eða á vinnustöðum (Merriam, Caffarella, Baumgartner, 2007, bls. 30; Commission of the European Communities, 2000, bls. 8; Werquin, 2007, bls. 3). Í formlegu námi hafa þátttakendur skýr námsmarkmið og þeir öðlast ákveðna færni, þekkingu eða hæfni með þátttöku (Werquin, 2007, bls. 5). Formlegt nám er skipulagt af öðrum en námsmanninum sjálfum og hann hefur alla jafna lítið um það að segja hvernig tilhögun námsins er (Knowles, Holton og Swanson, 2005, bls. 217). Formlegt nám kennarar er til dæmis þegar þeir stunda framhaldsnám við Menntavísindasvið Háskóla Íslands eða sækja skyndihjálparnámskeið á vinnustað sínum.
Óformlegt nám hefur verið notað yfir nám sem skipulagt hefur verið utan hefðbundna menntakerfisins. Undir það geta fallið ýmis námskeið, fyrirlestrar og leshringir. Slíkt nám er yfirleitt skipulagt fyrirfram af ákveðnum aðilum og framkvæmd þess er með nokkuð formlegum hætti t.d. eins og námskeið sem haldið eru í hefðbundinni skólastofu eða fer fram í nánasta umhverfi þeirra sem sækja námskeiðið. Óformlegt nám er því þegar kennarar sækja námskeið utan formlegrar símenntunar eins og þegar þeir sækja tungumálanámskeið, fara í listsköpun eða tónlist. Uppbygging og skipulag óformlegs náms er einnig með heldur formlegum hætti og yfirleitt lýkur menntuninni með viðurkenningu fyrir þátttöku en munurinn á henni og formlegri menntun er að henni líkur síður með prófgráðu (Werquin, 2007, bls. 5; Merriam, Caffarella, Baumgartner, 2007, bls. 30). Hugtakið óformlegt nám á við um ýmis námskeið sem standa utan hins hefðbundna menntakerfis en kennarar sækja sem hluta af sinni starfsþróun. Þegar málum er þannig háttað er óformlega námið viðbót við hið formlega nám í háskóla þar sem kennarar hafa sótt grunnmenntun sína. Þær Merriam, Caffarella og Baumgartner (2007, bls. 32) tala um samfélagslegt nám (e. community based learning) sem fer fram í tengslum við afmörkuð samfélög t.d. nánasta umhverfi, tiltekin hverfi, áhugahópa, hagsmunahópa með það í huga að tengjast og nota tengingar við samfélagið til að styðja við nám á ýmsan hátt. Þær nefna dæmi um nám sem á sér stað þar sem fólk hittist í safnaðarheimili til að fjalla um leiðir gegn mismunun kynþátta. Það að læra í samfélagi við aðra felur í sér að vilja breyta einhverju, hafa áhrif á eitthvað eða leita sameiginlegra lausna. Í óformlegu námi er lögð áhersla á félagslega hegðun þátttakenda þ.e. að menntun sé tæki til að breyta einhverju. Í slíku námi er kennari til staðar sem leiðbeinir hópnum og þátttakendur eru meðvitaðir um að nám eigi sér stað (Werquin, 2007, bls. 5).
Formlaust nám á við um þá þekkingu sem hver og einn öðlast í sínu daglega lífi og það leiðir ekki af sér neinar prófgráður eða viðurkenningar um þátttöku (Werquin, 2007, bls. 3). Undir hugtakið formlaust nám fellur
27
öflun upplýsinga á netinu, samtöl við annað fagfólk í vinnunni, heimsóknir á söfn og stuðningur við jafningja. Eðli málsins samkvæmt er formlaust nám það sem flestir fullorðnir námsmenn eiga erfitt með að henda reiður á því það fer fram víða og því má segja að það sé ríkjandi í hversdagslegu lífi okkar flestra (Merriam, Caffarella og Baumgartner, 2007, bls. 35). Kennarar hafa umtalsvert fleiri möguleika til að sækja upplýsingar eða hugmyndir á netinu heldur en þeir höfðu fyrir 10-‐15 árum. Í auknu mæli geta þeir tekið þátt í hópvinnu, setið ráðstefnur, fundið upplýsingar og spjallað við annað fagfólk í starfssamfélögum eða á opnum miðlum í gegnum netið (Merriam, Caffarella og Baumgartner, 2007, bls. 38). Mörg okkar hafa leitað svara við spurningum á netinu með því að slá inn leitarorð í netvafra og fengið þau svör sem við leitað var að. Fjölgun notenda netsins er þó nokkur frá aldamótum og flestir nota netið til að leita þeirra upplýsinga sem þá vantar hverju sinni.
Þýski félagsfræðingurinn Peter Alheit hefur fjallað um nám í víðum skilningi þess orðs. Hann telur nám vera samspil margra þátta þar sem fléttast saman formlegt-‐, óformlegt-‐, og formlaust nám. Menntun er ein leið til að mæta þörfum samfélagsins og uppfylla kröfur einstaklinganna um lífssögulegt nám sem breytist yfir eina mannsævi. Samfélagið sem heild þarf að skilgreina orðið menntun uppá nýtt m.t.t. skóla, símenntunar og einstaklinganna sjálfra að mati Alheit. Hann álítur að auknum kröfum til menntunar og starfsþróunar sem varir alla ævi þurfi að mæta á ólíkan hátt eftir reynslu og bakgrunni hvers og eins. Einnig hefur hann þá skoðun að það námsumhverfi sem fullorðnum námsmönnum sé skapað t.d. á netinu þurfi að styðja við allar gerðir náms og stuðla að því að þeim sé öllum gert jafn hátt undir höfði (Alheit, 2009, bls. 117). Alheit telur einstaklingana í auknu mæli geta haft áhrif á eigið líf og í raun væri ætlast til þess af þeim að þeir litu yfir farinn veg, færu í nám og gæfu af sér til samfélagsins. Þannig væru þeir gildir þjóðfélagsþegnar (2009, bls. 119). Nám og menntun skiptir samfélög sem heild máli en einnig einstaklingana sem byggja þau upp (Commission of the European Communities, 2000, bls. 9). Gömlu viðhorfin um að einungis sé hægt að læra af námskeiðum víkja fyrir nýjum hugmyndum sem ganga út frá því að kennarar séu virkir þátttakendur í eigin þekkingarleit og fáist við verkefni sem þeir standa frammi fyrir í daglegu starfi sínu (Lieberman, 2002).
Eins og kom fram í upphafi kaflans þá eru hugmyndir okkar um nám yfirleitt tengdar formlegu námi. Tímamóta skýrsla Evrópusambandsráðsins sem kom út árið 2000 gaf starfsþróun kennara aukið vægi (Commision of the European Communities, 2000, bls. 6). Í skýrslu OECD frá árinu 2007 er öllu námi gerð góð skil. Í henni er lögð til viðurkenning á því að formlegt,
28
óformlegt og formlaust nám leiði ekki til mismunandi færni eða þekkingar heldur sé um að ræða ólíka nálgun á viðfangsefni (Werquin, 2007, bls. 7). Báðar þessar skýrslur leggja til að það sé engin ein „rétt“ leið í starfsþróun eða námi fullorðinna heldur sé góð blanda af öllum möguleikum vænlegur kostur. Svipaðar áherslur má sjá hjá Field (2005) þegar hann segir að leggja þurfi nýja merkingu í hugtakið nám og að nám skipti máli fyrir samfélagið í heild en ekki einungis einstaklingana sem það byggir á.
Flestar Evrópuþjóðir leggja áherslu á ævinám sem felur í sér „að allir bæti stöðugt færni sína til að takast á við sífelldar breytingar í lífi sínu, atvinnu og samfélagi“ (Hróbjartur Árnason, Halla Valgeirsdóttir og Svava Guðrún Sigurðardóttir, 2010, bls. 6). Hugtakið ævinám setur formlegt nám, óformlegt nám og formlaust nám fullorðinna í skýrari fókus (Commission of the European Communities, 2000, bls. 9). Því er ekki úr vegi að huga nánar að hugtakinu ævinám áður en lengra er haldið.
2.2.2 Ævinám
Hugmyndafræði ákveðins hóps sálfræðinga á áttunda áratug síðustu aldar gerði ráð fyrir að ytri aðstæður og persónuleiki mótuðu hegðun okkar. Carl Rogers er einn þeirra. Hann telur nám vera hluta af mannlegu eðli og það skipti jafn miklu máli og eðlishvatirnar sem eru meðal annars að borða og sofa. Hann lítur svo á að nám sé uppsöfnuð þekking á staðreyndum, hafi tilgang, áhrif á hegðun, val, viðhorf, persónuleika og jafnvel framtíð þess sem lærir. Í hans huga er það útbreiddur misskilningur að halda að nám sé eingöngu fólgið í þekkingu heldur eigi það að hafa áhrif á allt líf þess sem lærir (Rogers, 1961, bls. 280).
Peter Alheit horfir á nám sem mótandi afl ævina á enda. Hann segir að ævinám feli í sér að endurhanna frá grunni útlínur lífs okkar í ákveðnu samhengi við ævi okkar og þær þarfir sem við höfum. Ævinám á sér ekki stað inni í hverjum og einum heldur veltur það á samskiptum og samtali við aðra sem eru í kringum okkur vegna þess að nám á sér stað í félagslegu samhengi, það byggir á lífssögu hvers og eins og þeirri félagslegu umgjörð sem einstaklingarnir hafa en einnig á reynslu þeirra (Alheit, 2009, bls. 125). Etienne Wenger segir að líta eigi á nám sem jafn stóran hluta af daglegu lífi og það að borða og sofa sem er án efa, hverjum og einum lífsnauðsynlegt til að lifa af frá degi til dags (Wenger, 2009, bls 209).
Í þarfapíramída Maslows hefur þörfum og eðlishvötum mannsins verið raðað upp með þeim hætti að neðst í píramídanum eru líffræðilegar þarfir s.k. grunnþarfir sem eru að borða, drekka, sofa og að fá súrefni og efst í honum er þörfin fyrir sjálfsbirtingu. Maslow hélt því fram að fólk beindi
29
orkunni fyrst og fremst að því að uppfylla grunnþarfir mannsins sem eru líffræðilegar en síðan tæki við þörfin fyrir öryggi og þar næst þörfin fyrir ást og félagsskap. Efst í píramídanum er þörfin fyrir sjálfsálitið og sjálfsbirtingu mannsins. Eftir því sem einstaklingar ná betur að sinna grunnþörfum sínum eru þeir líklegri að sinna þeim þörfum sem ofar eru í píramídanum. Þannig er einn þáttur af mannlegum þörfum forsenda annars í þarfapíramídanum (Hörður Þorgilsson, 1993, bls 461). Ef til vill þykir heldur langsótt að flétta hugmyndum um grunnþarfir mannsins saman við hugmyndir um ævinám, leiðtogamennsku og samfélagsmiðla en þegar betur er að gáð kemur í ljós að staða einstaklings í þarfapíramída Maslows hefur nokkuð um það að segja hversu mótttækilegur hann er fyrir námi. Þó þarf að fara gætilega í alhæfingar því hér er heldur átt við um tilhneigingu til að uppfylla ákveðnar þarfir með námi (Chao, 2009, bls. 907). Kenningar Rogers um ævinám fela í sér endurskipulagningu á persónunni sjálfri, þeim kerfum sem hún býr yfir og breytingum á persónuleika samhliða því að fara í nám og tileinka sér nýja þekkingu. Illeris bendir á að þess konar þekkingarsköpun er sjaldnast drifin áfram af skipulögðum námskeiðum heldur veltur hún á þeirri fyrirhöfn og þrautseigju sem námsmaðurinn sjálfur leggur í nám sitt (Illeris, 2007, bls. 47). Því hefur fullorðni námsmaðurinn sjálfur töluvert um það að segja hvað hann lærir, hvaða tilgangi það þjónar og hvaða áhrif hann vill að námið hafi á líf hans allt. Meiri líkur eru á því að hann færist ofar í þarfapíramídanum eftir því sem hann er duglegri að tileinka sér nýja þekkingu og gera hana að hluta af hans daglega lífi. Samhliða því að stunda nám byggi hann upp sterka sjálfsmynd og sjálfstraust. Þarfapíramída Maslows má skoða á fleiri vegu með nálgun á leiðtoga og samfélagsmiðla. Þann þátt píramídans sem snýr að leiðtogamennsku og notkun á samfélagsmiðlum er áhugavert að skoða út frá þátttöku í starfssamfélögum. Þátttakendur sem hafa náð efstu stigum þarfapíramídans eru líklegri til að vera leiðtogar í starfssamfélögum. Það eru þeir sem gefa af sér inn í samfélagið, finna sig örugga í umhverfinu með því að láta í ljós skoðanir sínar og deila upplýsingum með öðrum þátttakendum en flest finnum við okkur örugg í því umhverfi sem við þekkjum. Í þarfapíramídanum er gert ráð fyrir að öll þrep hans haldist í hendur. Þátttaka í starfssamfélögum, samskipti við aðra einstaklinga, vinátta, myndun tengslanets og að tilheyra hópi fólks með sömu eða svipaðar áherslur krefst þess af okkur að við myndum félagsleg tengsl. Þeir einstaklingar sem hafa náð efsta þrepi þarfapíramídans og eru besta útgáfan af sjálfum sér hafa einnig þörf fyrir að hjálpa öðrum að uppfylla sínar þarfir, þeir eru leiðtogar. Það sem einkennir þá einna helst sem leiðtoga er að þeir hafa margir þann eiginleika að vera valdeflandi og hvetja þátttakendur áfram. Þegar vel tekst til þá hafa leiðtogar valdeflandi áhrif á
30
fylgjendur sína á þann hátt að þátttakendur verða sjálfir virkir leiðtogar til dæmis í starfssamfélögum. Dygg forysta leiðtoga getur einnig haft í för með sér aukna þátttöku og meiri virkni þeirra (Hackman og Johnson, 2013, bls 100-‐101).
Varðandi þarfapíramídann og samfélagsmiðla þá hefur jafnvel verið gengið svo langt að segja að þeir séu álíka mikilvægir og grunnþarfirnar. Að þátttaka á samfélagsmiðlum séu grundvallar mannréttindi á þann hátt að þeir séu ekki lengur eitthvað sem við viljum hafa sem hluta af okkar lífi heldur eitthvað sem við þörfnumst (Bennett, 2012). Samfélagsmiðlar eru vettvangur til að viðhalda vináttu samböndum og tilheyra starfssamfélögum. Miðlar eins og Facebook og Twitter geta haft valdeflandi áhrif vegna þess að þeir hvetja þátttakendur til að teygja sig til annarra, tjá skoðanir sínar og viðhalda þannig sjálfstraustinu. Samfélagsmiðlarnir styðja einnig við þær eðlishvatir sem einkenna hvert þrep fyrir sig í þarfapíramídanum. Það skiptir því ekki mestu máli hvernig einstaklingar deila upplýsingum heldur er það hvaða upplýsingum er deilt sem skiptir mestu máli.
Notkun samfélagsmiðla í faglegum tilgangi getur því haft í för með sér að kennarar líti sér nær, séu heiðarlegir gagnvart sjálfum sér og trúir sínu starfi, vaxi sem einstaklingar og sem fagmenn, fái aukið sjálfstraust og finnist þeir tilheyra einhvers konar samfélagi eins og lærdómssamfélagi eða starfssamfélagi og jafnvel hvort tveggja í senn.
2.3 Samfélög
Orðið samfélag er vítt hugtak sem getur meðal annars átt við um ýmis form í samskiptum manna sem og skipulögðum félagsskap. Hugtakið felur í sér að þeir sem mynda samfélag eigi eitthvað sameiginlegt, séu í samskiptum og hafi svipaðar áherslur sem tengir þá saman. Í samfélagi eru það samskiptahættir sem tengja saman fólk með sömu menningu. Í samskiptum manna er geymd ákveðin merking og viðmið sem hefur áhrif á sjálfsmynd þeirra sem tilheyra samfélaginu (Cohen, 2001, bls 12).
Við tilheyrum öll samfélögum og flest okkar fleiri en einu. Fjölskyldan er minnsta samfélagið en alheimurinn er það stærsta en þar mitt á milli eru ýmis samfélög skólafólks eins og t.d. lærdómssamfélög og starfssamfélög sem hugað verður nánar að í kafla 2.3.1 og kafla 2.3.2. Hvert samfélag setur sér viðmið um viðeigandi og æskilega hegðun innan þess. Hver einstaklingur getur haft áhrif á þau samfélög sem hann tilheyrir til dæmis með þeim áherslum sem hann setur eða með þeim ákvörðunum sem hann tekur (Garðar Guðlaugsson, 2006). Þannig má segja að skóli sem samfélag verði
31
ekki til eingöngu vegna þess að nemendur, kennarar og stjórnendur eru á sama stað, deila sameiginlegri stundatöflu og hafa svipuð markmið í námi nemenda heldur byggir hann á fólkinu sem tilheyrir honum. Menning skóla, sameiginleg sýn, gildi og viðhorf eru þeir þættir sem byggja upp skóla sem samfélag og stuðla að því að skólar séu hluti af lærdómssamfélagi (Bredeson, 2003, bls. 47).
2.3.1 Lærdómssamfélög
Til að útskýra nánar hugtakið lærdómssamfélag verður stuðst við þrjár skilgreiningar fræðimanna. Ein þeirra er eftir Peter Senge (1990) sem segir að lærdómssamfélag (e. learning organisation) sé samfélag sem stöðugt eykur getu sína til að aðlagast nýjum veruleika, endurnýjast og skapa nýja ferla sem færir kennara og skóla á hærra getustig. Lærdómssamfélagið í þekkingarleit sinni leitar að þeirri niðurstöðu fyrir skólastarfið sem nýtist því og nærir það sem þekkingarsamfélags. Í lærdómssamfélaginu læri þeir sem tilheyra því saman til að ná þeim markmiðum sem stefnt er að (Senge, 1990, bls. 3-‐4).
Lærdómssamfélag skóla er hluti af þeirri menningu sem er við lýði t.d. þegar kennarar huga að starfsþróun sinni, starfsháttum, þróunarverkefni, helstu áherslum eða jafnvel að takast á við verkefni líðandi stundar í skólastarfinu. Lærdómssamfélag byggir á einstaklingum sem því tilheyrir, reynslu þeirra og menningu í skólum sem hvetur starfsfólk og viðheldur stöðugu námi í þeim sameiginlega tilgangi að styrkja starfsfólkið með það að leiðarljósi að bæta skólastarfið í heild (Stoll og Louis, 2007, bls. 31). Þannig samanstendur lærdómssamfélagið af hópi fólks sem deilir sameiginlegum áhuga og sýn á nám, vinnur saman, styður hvert annað og leitar saman leiða til greina starfshætti sína og bæta skólastarfið og árangur nemenda. Til nánari útskýringar er einnig áhugavert að skoða skilgreiningu sem þeir Börkur Hansen og Smári S. Sigurðsson hafa sett fram: „Allir sem heild vinna saman að því að breyta og bæta starfsemi skólans með því að skoða og meta gagnrýnið það sem verið er að gera“ (1998, bls. 33). Þeir telja samvinnu og samábyrgð vera áhrifaþætti til að bæta við þekkingu og reynslu starfsmanna og til að breyta ákveðnum þáttum í skólastarfi. Helsta einkenni lærdómssamfélagsins er því að það er faglegt samfélag þar sem kennarar læra hver með öðrum og hver af öðrum (Anna Kristín Sigurðardóttir, 2013, bls. 37).
Stjórnendur í skólum hafa hlutverki að gegna í uppbyggingu lærdómssamfélags. Þeir þurfa að tryggja gæði starfsþróunar hjá starfsmönnum ætli þeir að byggja upp virkt lærdómssamfélag. Flestir
32
stjórnendur í skólum standa frammi fyrir því verkefni að þurfa að forgangsraða starfsþróuninni innan skólans annars vegar eftir námsþörfum lærdómssamfélagsins en hins vegar þurfa þeir að taka mið af þörfum hvers og eins starfsmanns til eigin þróunar í starfi. Til að hægt sé að byggja upp lærdómssamfélag þarf að huga að þörfum hvers og eins til náms, byggja upp traust, sjá til þess að þeir séu tilbúnir til að tileinka sér nýja þekkingu fyrir skólann en ekki síður fyrir þeirra eigin persónulegu þróun (Stoll og Louis, 2007, bls. 33, Steward, 2009, bls. 12). Það eru tækifæri til staðar fyrir alla starfsmenn til að huga að starfsþróun sinni í skólum þar sem lærdómssamfélög hafa þróast innan skólans. Það gera þeir í gegnum starf sitt á hverjum degi, óháð því hvaða starfi viðkomandi gegnir innan skólans.
Í lærdómssamfélögum er leitast við að skapa nýja þekkingu sem er ekki endilega ný í þeim skilningi að hún hafi ekki þekkst fyrr eða að enginn hafi búið yfir henni áður, heldur þekkingu sem hentar aðstæðum hverju sinni. Kennarar sem miðla hugmyndum sín á milli og taka við nýjum hugmyndum eru að byggja upp lærdómssamfélag og sýna fordæmi um góða kennsluhætti (e. best practice). Það er mat höfundar að efla þurfi enn frekar lærdómssamfélög til að skapa nýja þekkingu í skólum og búa til vettvang til að skiptast á upplýsingum og góðum kennsluháttum eins og Anna Kristín Sigurðardóttir (2013, bls. 39) bendir á í grein sinni Skóli sem lærdómssamfélag sem birt var í bókinni Fagmennska í skólastarfi.
Hugtökin lærdómssamfélag (e. professional learning community) og starfssamfélag (e. community of practice) hafa ólíka merkingu þó bæði geti átt við um skóla og þátttöku kennara í samfélagi ásamt því að samfélögin byggist upp á trausti og gagnkvæmri virðingu. Með nokkurri einföldun má segja að kennarar geti tilheyrt mörgum starfssamfélögum innan sama lærdómssamfélags. Skólar mynda lærdómssamfélag þegar þróun verður á starfsháttum eða efling á menningu skóla og æskilegt er að allir starfsmenn séu þátttakendur. Því er ólíkt farið í starfssamfélögum þar sem hver og einn hefur val um að taka þátt og einstaklingar sem mynda starfssamfélög koma úr ólíkum áttum en mynda sín á milli starfssamfélag með svipuðu gildum sem gengur þvert á stofnanir en nánar verður nú fjallað um lykilhugtak rannsóknarinnar sem eru starfssamfélög.
2.3.2 Starfssamfélög
Hugtakið starfssamfélag hefur þrengri merkingu heldur en lærdómssamfélag. Kennarar í skóla sem byggir á lærdómssamfélagi geta tilheyrt mörgum ólíkum starfssamfélögum á sama tíma. Samstarfsfólkið Jean Lave og Etienne Wenger voru fyrst til að nota hugtakið starfssamfélag
33
yfir hóp af fólki sem hefur sömu áhugamál og/ eða atvinnu. Þau gáfu út bók sem ber titilinn Situated learning: Legitimate peripheral participation árið 1991 en í henni fjalla þau um nám á þann hátt að það eigi sér ekki stað hjá einstaklingum í tómarúmi heldur sé nám ferli sem fer fram með þátttöku í samfélagi annarra sem eru í sömu stöðu (Lave og Wenger, 1991). Sú nálgun að nám eigi sér stað í félagslegu samhengi veitir áhugaverð sýn þar sem kennarar eru ekki lengur í aðalhlutverki.
Skilgreining sem höfð verður hér til hliðsjónar um starfssamfélög (e. community of practice) er sú að það sé „hópur fólks sem deilir áhuga eða ástríðu fyrir einhverju sem það fæst við og lærir hvernig á að gera það betur í gegnum regluleg samskipti og í samfélagi við fólk“ (Wenger, 1998, bls. 5). Starfssamfélög eru allt í kringum okkur og við tilheyrum öll slíkum samfélögum, heima hjá okkur, í vinnunni, í skólanum og í tómstundum. Á lífsleiðinni tilheyrum við nokkrum starfssamfélögum á hverjum tíma sem taka breytingum yfir eitt æviskeið. Megin áherslan í kenningum Wenger um starfssamfélög er að nám eigi sér stað sem hluti af þátttöku í samfélagi manna líkt og að barn tileinki sér nýja færni með þátttöku og með því að læra af jafningjum fremur en kennara sínum eða foreldrum. Með þátttöku á hann ekki eingöngu við að mæta á ákveðna viðburði með ákveðnu fólki heldur á hann við að vera hluti af samfélagi sem lærir, vera virkur þátttakandi í samfélaginu og byggja upp sjálfsmynd sína í tengslum við að tilheyra samfélaginu. Það felur í sér þá tvo þætti að taka þátt og tilheyra ákveðnum hópi sem mótar hugsanir, gjörðir og hafa áhrif á þær ákvarðanir sem við tökum. Þess vegna finnst Wenger að félagslegar kenningar um nám þurfi að fela í sér þátttöku sem hluta af lærdómsferli og öflun þekkingar. Wenger nefnir fjóra þætti sem skipta mestu máli og eru því forsendur þess að nám eigi sér stað. Þessir þættir eru í fyrsta lagi tilgangur námsins til að skilja betur umheiminn, í öðru lagi æfing í að skilja ólík viðhorf manna, í þriðja lagi að byggja upp samfélag þar sem þátttaka er hluti af lærdómsferlinu og í fjórða lagi hvernig nám hefur áhrif á sjálfsmynd þess sem lærir (Wenger, 2009, bls. 211).
Starfssamfélög á Facebook eru jafn misjöfn eins og þau eru mörg. Hlutverk þeirra og áherslur eru ólíkar og það er á valdi hvers hópstjóra að skilgreina þær þegar hann stofnar hóp. Hlutverk hópanna geta verið allt frá því að veita ráðgjöf, jafningjaleiðsögn, setja af stað umræður um starfshætti og starfsþróun ásamt leiðbeiningum og lýsingum á verkefnum sem gefist hafa vel í skólastarfi. Valdefling (e. empowering) samfélaganna veltur á þátttöku í þeim og hversu gjafmildir þátttakendur eru í samfélaginu. Til að efla þátttöku og virkni þurfa leiðtogar starfssamfélagsins að hafa skýra sýn, deila henni með samfélaginu og vera skapandi í nálgun sinni. Virk þátttaka í
34
samfélagi veitir þeim sem tilheyra samfélaginu tækifæri til að þróast innan síns áhugasviðs og efla sig enn frekar til dæmis sem fagmann. Meðlimir hópsins þróa með sér hæfni til að setja fram skoðanir sínar á opnum vettvangi og skapa þannig möguleika til frekara samstarfs við aðra kennara með sama áhugasvið. Þannig eru þeir jafnframt að mynda og styrkja faglegt tengslanet sitt með þátttöku í starfssamfélögum (Hackman og Johnson, 2013, bls. 246). Þrátt fyrir að þátttakendur hittist sjaldan eða aldrei í eigin persónu þá eru þeir engu að síður í félagslegum samskiptum sem þróast í gegnum ritað mál og samskiptin byggja, í flestum tilfellum, nær eingöngu á texta og myndum sem notaðar eru til að gæða textann lífi eða leggja áherslur á það sem skrifað er. Illeris telur samskipti og nám á netinu opna ný tækifæri til náms sem fela ekki síður í sér sveigjanleika í samanburði við hefðbundna kennslu. Þau takmörk sem netinu eru sett eru þó að þau krefjast þátttöku og virkni þeirra sem eru notendur. Hann álítur að samskiptum á netinu þurfi að fylgja eftir með því að einstaklingar hittist í eigin persónu en þekkist ekki eingöngu af myndum og rituðu máli (Illeris, 2007, bls. 229). Þátttaka kennara í starfssamfélögum byggir á áhuga þeirra á viðfangsefninu en samskiptin krefjast staðfestu og virkni þeirra sem taka þátt og hvatning eða jákvæð viðbrögð frá starfssamfélaginu er líklegri til að ýta undir aukna þátttöku.
Tvær rannsóknir sem gerðar hafa verið á starfssamfélögum á Facebook sýna að þátttakendur sem eru sýnilegir fá meiri viðbrögð frá öðrum þátttakendum heldur en þeir sem eru minna sýnilegir. Með sýnilegir er átt við að þeir taki virkan þátt í umræðum, uppfæra stöðu sína og deila efni á fréttaveitu. Þeir einstaklingar fá meiri viðbrögð frá samfélaginu heldur en þeir sem eru hljóðir lesendur. Ein ástæða þessa er að lesendur eru frekar búnir að mynda tengsl við þá sem eru virkir notendur (Burke og Kraut, 2014, bls. 8; Wu og Adamic, 2014, bls. 6). Einnig mynda þátttakendur sterkari tengsl við þá sem þeir þekktu fyrir með því að líka við, skrifa ummæli, deila og senda smáskilaboð á Facebook vegna þess að ein megin forsenda á myndun tengslanets eru samskipti á milli einstaklinga (Burke og Kraut, 2014, bls. 10). Tæknin getur aldrei komið í staðin fyrir þau samfélög manna sem hafa orðið til heldur er hún frekar viðbót við að viðhalda þeim og auðvelda fólki greiðan aðgang hverju að öðru (Putnam, 2000, bls. 180). Stóra spurningin er því ekki hvað netið geri fyrir kennara heldur frekar hvað kennarar gera við þá tækni sem þeir búa við og er hluti af daglegu lífi þeirra.
Þátttaka í starfssamfélögum er hluti af því að tilheyra hópi sem hefur áhuga á því að vera saman vegna þess að hann deilir svipuðum viðhorfum og áherslu í starfi (Bredeson, 2003, bls. 102). Kennarar skoða endurtekið það sem fer fram á fréttaveitu starfssamfélaga sem þeir tilheyra vegna þess
35
að innihaldið vekur áhuga þeirra og upplýsingar eru uppfærðar reglulega. Bredeson hefur þá skoðun að skapa þurfi kennurum vettvang til samræðna um fagleg málefni þar sem þeir læra hverjir af öðrum (Bredeson, 2003, bls. 99). Samtöl fagaðila brúa bilið á milli gilda, hugsjónar og einstaklings framtaksins. Þau veita kennurum tilgang og merkingu í starfið og hafa bæði áhrif á einkalíf og atvinnu. Bredeson líkir þessu við ferðalag sem krefst skipulags, stuðnings hópstjóra og samferðafólks. Einnig krefst það umhverfis sem er uppbyggilegt, ekki hafið yfir gagnrýni, hvetur til heiðarlegra samskipta, viðheldur gagnkvæmri virðingu og hefur til hliðsjónar einhverjar grundvallar reglur sem viðgangast í hópnum eða samfélagi ferðalanganna en slíkt ferðalag getur reynt á samstarfsfólkið. Ef vel tekst til má ætla að ferðalangurinn fái ekki einungis betri skilning á starf sitt heldur þróist einnig sem fagmaður og öðlist dýpri skilning á því hvað felst í starfsþróun með þátttöku í starfssamfélagi með aukinni þekkingu á sínum eigin viðmiðum og viðhorfum (Bredeson, 2003, bls. 131).
Í daglegu lífi okkar umgöngumst við fólk sem hefur ólík áhugamál og gildi og höfum lítið um samferðafólk okkar að segja. Hins vegar veljum við okkur starfssamfélög eftir áhugasviði og áherslum í starfi og höfum því töluvert um það að segja hvaða starfssamfélögum við tilheyrum hverju sinni. Robert Putnam fjallar í bók sinni Bowling alone. The collapse and revival of American community um nám á netinu almennt en hugmyndir hans má heimfæra yfir á starfssamfélög þar sem við veljum okkur nám eða samfélög sem byggja á áhugamálum okkar, áherslum í starfi og leikni okkar (Putnam, 2000, bls. 178). Í öllum samfélögum eru jaðarhópar og á því er engin undantekning í starfssamfélögum.
2.3.2.1 Jaðarhópar Starfssamfélög skipta kennara máli vegna þess að í slíkum samfélögum fá þeir tækifæri til að ræða málefni utan skólans sem þeir láta sig varða og með þátttöku í slíkum hópum geta þeir þróað með sér öflugar raddir til að kynna sín sjónarmið og koma skoðunum sínum á framfæri (Lieberman, 2002). Með því að taka þátt í starfssamfélögum á netinu þá verða fjarlægðir milli staða afstæðar, kostnaður vegna þátttöku er lítill en hann er aðallega fólginn í tölvu og netaðgengi. Auk þess er tíminn afstæður vegna þess að hægt er að taka þátt hvar og hvenær sem það hentar. Þrátt fyrir þá möguleika sem þátttaka í starfssamfélögum veitir kennurum þá eru ekki allir tilbúnir að hoppa um borð. Mikilvægt er að kynna fyrir kennurum þá möguleika sem þeim standa til boða og hvetja fleiri til að taka þátt. Þó þarf að hafa það í huga að ekki er hægt að setja samasemmerki á milli þess að vera ekki sýnilegur og vera ekki að fylgjast með umræðum í
36
starfssamfélögum. Í grein sinni The case for ‘passive’ learning-‐ The ‘silent’ community og online learners fjalla Smith og Smith (2014) um nemendur í opnum háskólum og hvernig þeir læra. Hjá þeim kemur fram að hlutfall óvirkra (e. passive) nemenda sem eru þeir sem fylgjast með en eru ekki þátttakendur í umræðum er mun stærra en þeirra sem eru virkir. Þær mátu það svo að finna þyrfti leið til að auka virkni þeirra óvirku en nemendum þótti sumum hverjum ávinningur fólginn í því að vera óvirkir. Þeim þótti gott að fylgjast með umræðum en höfðu ekki áhuga á að leggja til málanna sjálfir (Smith og Smith, 2014).
Hver svo sem ástæðan er fyrir „ekki“ þátttöku kennara sem skráðir eru í starfssamfélög þá má ekki afskrifa þann hóp. Viðkomandi kennari tjáir sig ef til vill á öðrum vettvangi, í smærri starfssamfélögum eða í samtölum við aðra kennara á kaffistofunni. Ástæður þess að hann kýs að tjá sig ekki geta verið margar eins og t.d. hræðsla við að prófa nýja hluti sem krefjast tæknilegrar kunnáttu eða ótti við að skilja eftir sig slóð á netinu sem aðrir geta séð. Sá sem tístir á Twitter eða setur inn umræðuþráð á Facebook er á vissan hátt að opinbera skoðanir sínar og starfsýn á vettvangi starfssamfélagsins. Fyrir suma kennara eru fólgin í því tækifæri en fyrir aðra eru það hindranir. Því má ekki afskrifa jaðarhópa í starfssamfélögum því erfitt er að segja fyrir um hvaða áhrif það hefur á þá að fylgjast með. Einnig þarf að hafa í huga að þátttakendur eru líklegri til að vera virkir í smærri hópum þar sem þeir eru málkunnugir einhverjur þátttakendum og þeir finna sig örugga í samskiptum sínum (Burke og Kraut, 2014, bls. 8).
Starfssamfélög byggja meðal annars á þeirri hugmyndafræði að þeir sem tilheyra þeim hafi svipaðar áherslur eða eins og segir í gömlum íslenskum málshætti að: „líkur sæki líkan heim“ en það má til nokkuð sanns vegar færa þegar fjallað er um starfssamfélög á netmiðlum og hlutverk þeirra í starfsþróun kennara. En það er fleira sem hangir á spýtunni eins og til dæmis sá félags-‐ og fagauður sem kennarar búa yfir og byggja fagmennsku sína á.
2.4 Félagsauður
Pierre Bourdieu var franskur félagsfræðingur sem lagði stund á empirískar rannsóknir og mótaði kenningar sínar á þeim grundvelli að útskýra hegðun og framkomu manna í samfélagi við aðra. Hann lagði stund á rannsóknir á skólakerfinu í Frakklandi á fyrri hluta 20. aldar. Sjónir Bourdieu beindust að mismunandi valdi í menntun þar sem sum þekking og færni er meira metin en önnur. Áhugi Bourdieu var einkum að útskýra hvernig skólakerfið viðhélt
37
stéttskiptingu. Hann leitaði svara sem útskýrðu menningu hópa en ekki einstaklinga. Rannsóknir Bourdieu sýndu að í samskiptum manna og samfélaga gilda ákveðnar reglur þ.e. leikreglur á vettvangi þar sem samskiptin lúta reglum sem samfélagið hefur komið sér saman um að séu við hæfi og hegðun sem tilheyri ákveðnum hópum. Á þeim vettvangi skapa menn sér stöðu sem metin er útrá því hvernig viðkomandi einstaklingi tekst að tileikna sér hæfni vettvangsins og lúta reglunum sem hann setur. Hugtakið menningarauður (e. cultural capital) tengist hugtakinu félagsauði á þann hátt að félagsauður t.d. á Íslandi byggir á þjóðlegum menningararfi sem er menning okkar samfélags og sprottin er frá menningu evrópskrar millistéttar. Menningarauður okkar samfélags byggir á menntun og þekkingu og færni einstaklinga í samfélaginu (Bourdieu, 1984, bls. 81-‐82). Bourdieu talar um auð en með því er hann að vísa til þess að félagsauður og menningarauður séu eins og fjármagnsauður því fólk hafi tilhneigingu til að vilja safna honum (Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 78).
Hugtakið félagsauður (e. social capital) hefur verið notað af ýmsum öðrum en Bourdieu og má þar nefna þá Coleman, Putnam, Alheit og Field en nálgun þeirra og notkun á hugtakinu er nokkuð ólík (Bourdieu, 1984; Coleman, 1990; Putnam, 2000; Alheit, 2009; Field, 2005). Félagsauður er eitt form táknbundins auðs en í honum felst að hafa félagsleg sambönd og nýta sér þau sér til framdráttar. Bourdieu (1984) nálgast félagsauð á annan hátt en t.d. Putnam og Coleman. Áherslur hans eru á misskiptan félagsauð sem hver og einn fær í arf og skapast af ólíkum félagslegum aðstæðum en viðheldur mismunun í samfélagi manna (Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 87). Putnam (2000) og Coleman (1990) aftur á móti lögðu megin áherslu á gildi félagslegra samskipta fyrir einstaklinga og að byggja upp traust í samskiptum fólks. Þeir fjalla um félagsauð sem auðlind samfélagsins í heild en Bourdieu fjallar um hann sem takmarkaða auðlind afmarkaðs hóps (Gestur Guðmundsson, 2008, bls. 87). Peter Alheit dregur í efa að þekking ákvarði félagsauð sem ákvarðar félagslega lagskiptingu og heldur aftur að ákveðnum hópum fólks. Þvert á móti segir Alheit að hver og einn ákvarði lífssögu sína og í nútímanum sé nám aðgengilegt fleirum en eingöngu þeim sem búa yfir ríkum félagsauði. Netið hefur að hans mati áhrif á framtíðar mótun þekkingar og það sé þekkinging sem slík sem ákvarði byggingu samfélaga og samskipta í framtíðinni (Alheit, 2009, bls. 119).
Kenningar Putnam byggja á því að félagsauður liggi í félagslegum tengslum milli einstaklinga sem hafi jákvæð áhrif á samskipti og samvinnu þeirra (Putnam, 2000, bls. 22). Í því felst að þeir byggja upp félagsleg sambönd við aðra sem þeir síðan efla og nýta sjálfum sér og stofnunum sínum til framdráttar. Sú hætta er fyrir hendi að þá sem skortir félagsnet
38
skorti einnig félagsauð. Félagsleg samskipti og sambönd milli einstaklinga byggja á trausti og svipuðum gildum (Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 87).
Putnam (2000) hefur skipt félagsauði í þrennt. Hann fjallar um bindandi félagsauð (e. bonding social capital) einnig um tengjandi félagsauð (e. linking social capital) og um brúandi félagsauð (e. bridging social capital). Bindandi félagsauður á við um þá sem tengjast nánum og varanlegum böndum við fjölskyldu, vini og þá sem þeir deila með grundvallar gildum og viðmiðum. Tengjandi félagsauður á við um tengsl fólks á milli landa og í öðrum samfélagshópum. Slíkur auður eykur á möguleika einstaklinga og hópa til að auka við þekkingu sína (Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 163-‐164). Helstu áherslur rannsóknarinnar eru á brúandi félagsauð sem á við um lausleg tengsl milli einstaklinga sem eru með ólíkan bakgrunn og eiga fátt sameiginlegt eins og vinnufélagar, kunningjar eða einstaklingar sem tengjast ólíkum stjórnmálaskoðunum. Brúandi félagsauður, að mati Putnam, ýtir undir aukinn skilning á ólíkum sjónarmiðum, gagnkvæma virðingu og traust í samfélagi manna vegna þess að hann getur tryggt samband og gagnkvæmt traust milli einstaklinga í samfélögum sem byggja á samstöðu um félagslegar aðgerðir (Putnam, 2000; Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 163). Til þess að hægt sé að efla samstöðu, gagnkvæma virðingu og traust manna á milli er æskilegt að byggja upp það sem Putnam nefnir alhæft traust (e. generalized trust) í samskiptum með því að eiga regluleg samskipti við meðlimi samfélagsins (Putnam, 2000, bls. 125). Þátttakendur í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum geta mótað samskipti sín í samspili við aðra í hópnum. Starfssamfélög á samfélagsmiðlum brúa bil milli einstaklinga og tengja þá böndum í samfélagslegum skilningi líkt og Putnam leggur áherslu á að byggja upp tengsl milli ólíkra félagshópa og ýta undir samvinnu, samstöðu, sameiginlega ábyrgð ásamt aukinni ánægju. Starfssamfélög á netmiðlum brúa bilið milli landfræðilegrar staðsetningar, skóla, kyns og aldurs en brúandi og tengjandi félagsauður snýst ekki um að vera annað hvort eða heldur frekar að veita aukna vídd í samskipti og tengingu með ólíkum formum félagsauðs (Putnam, 2000, bls. 23).
Aðgangur einstaklinga að ólíkum tegundum félagsauðs skipta fullorðna einstaklinga máli þegar þeir sækja sér menntun vegna þess að samhengi er milli þess að einstaklingar séu ríkir af félagsauði og menntunarstigs þeirra. Eftir því sem einstaklingar hafa hlotið meiri menntun þeim mun líklegri eru þeir til að sækjast eftir aukinni menntun. Félagsauður hefur um það að segja að hve miklu leyti einstaklingar sækja sér menntun og þáttöku þeirra (Field og Spence, 2000, bls. 32). Í ljósi þess má ætla að með auknu menntunarstigi eru jafnframt auknar líkur á þátttöku í starfsþróun því þetta tvennt helst oftar en ekki í hendur.
39
Hugtakið félagsauður hefur verið notað á marga vegu eftir því hvort áherslur eru á mismunandi aðgengi að félagsauði líkt og Bourdieu fjallar um eða hvort um er að ræða samhengi milli árangurs og tengsla í nærumhverfi líkt og Coleman gerir að umfjöllunarefni sínu eða hvort samfélagið hafi hlutverki að gegna sem brú milli ólíkra hópa með áherslu á gagnkvæmt traust og að byggja upp „samfélag í samfélaginu“ eins og Putnam fjallar um. John Field hefur skoðað þýðingu félagsauðs fyrir ævinám (e. lifelong learning) þar sem hann segir að aðgangur að ólíkum tegundum félagsauðs sé lykillinn að því að fullorðnir námsmenn sæki sér menntun. Hann lítur svo á að virkir þjóðfélagsþegnar séu líklegri til að mennta sig alla ævi en þeir sem búa yfir snauðum félagsauð (Field, 2005, bls. bls 13). Field komst með rannsóknum sínum að þeirri niðurstöðu að verkafólk í Bretlandi sem var virkt í stéttarfélaginu var líklegra til að sækja aukna menntun. Þessu má líkja við það að kennarar sem eru virkir í starfi og eru óhræddir við að prófa nýjungar í kennslu eru líklegri til að huga að starfsþróun sinni eða stunda formlegt nám.
Rannsókn sem gerð var á þátttöku á samfélagsmiðlinum Twitter bendir til þess að samfélagsmiðlar hafi valdeflandi áhrif á einstaklinga og þeir sem eru virkir þátttakendur sjái tækifæri fólgin í því að hafa vettvang til skoðanaskipta við ólíka hópa þar sem landfræðileg staðsetning er ekki hindrun. Þó þarf að hafa í huga að sum starfssamfélög eru varanlegri heldur en önnur og þau eru einnig líklegri til að þróast áfram. Þegar áherslur hópanna eru skýrar og ljóst er hver stjórnar þeim strax í upphafi er líklegra að starfssamfélögin hafi hlutverki að gegna að brúa bil milli ólíkra einstaklinga (Sajuria, vanHeerde-‐Hudson, Hudson, Dasandi, Theocharis, 2014, bls. 14). Hér hefur verið ítarlega fjallað um félagsauð út frá hugmyndum fimm ólíkra fræðimanna en áhugavert er að skoða annars konar auð, fagauður, og þá einkum vegna þess að hann er einn þeirra eiginleika sem einkenna farsæla kennara og fagmennsku þeirra.
2.5 Fagauður
Kennarar eru þeir sem hafa einna mest áhrif á nemendur og framvindu þeirra í námi, líðan, námsárangur og velferð þeirra í skólanum en þættir eins og námsefni, námskrá, próf eða námsmat hefur síður áhrif (Hargreaves og Fullan, 2012, bls. 3). Það má því segja að kennarar hafi tölulvert um menntun nemenda að segja. Á undanförnum árum hefur orðið vitundarvakning þess efnis að laða þurfi að starfi kennara einstaklinga með góða menntun og metnað fyrir þeim verkefnum sem þeir taka sér fyrir hendur. Þessi umræða vekur upp áleitnar spurningar um hvað er
40
fagmennska eða gæði í kennslu og hvernig er hægt að vekja þær og viðhalda þeim. Til þess að auka gæði kennslu þurfa kennarar að tileinka sér fagmennsku í starfi sínu, huga stöðugt að starfsþróun sinni og mynda gott tengslanet til að styðja við þróun þeirra þátta sem skipta máli til að viðhalda fagmennskunni og áframhaldandi þróun í starfi (Hargreaves og Fullan, 2012, bls. 4).
Þau samfélög sem leggja áherslu á menntun til að efla fagauð (e. professional capital) telja menntun einstaklinga skipta máli og einnig að hún sé langtíma fjárfesting til framtíðar við þróun mannauðs (e. human capital) í samfélaginu sem þróast frá barnæsku til fullorðinsára og viðheldur framleiðni og félagslegri samheldni næstu kynslóða á eftir. Sigrún Aðalbjarnardóttir (2007) fjallar um hugtakið fagmennsku í bók sinni Virðing og umhyggja. Ákall 21. aldar. Þar segir hún meðal annars að kennarar þurfi að eiga samskipti við jafningja og læra hverjir af öðrum til að efla fagmennsku sína. Stór hluti slíkra fjárfestinga er í menntun kennara, samvinnu og auknum gæðum í kennslu. Hópar, teymi og samfélög eru töluvert sterkari heldur en einstaklingarnir einir og sér (Hargreaves og Fullan, 2012, bls. 2-‐3).
Sjálfsvirðing kennara, gagnkvæmt traust og umhyggja eru þeir þættir sem hafa mest áhrif á fagmennsku þeirra (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2002). Skref í átt að eflingu á fagauði og þess að breytingar verði á starfi kennara er að þeir stígi útfyrir þægindarammann og hefji þróun sem stuðlar að breytingum. Þetta er það sem reynist mörgum kennurum erfitt og þess vegna er talið æskilegt hér að þeir byggi upp samfélög, eins og fjallað var um í kafla 2.3, til að styrkja sig í samtali við aðra kennara um viðfangsefni sem þeir eru að glíma við hverju sinni (Hargreaves og Fullan, 2012, bls 7). Einn kennari er einhvers megnugur í ákvarðanatöku um starf sitt en í samvinnu við aðra sem eru í sömu eða svipaðri stöðu stendur hann enn sterkari. Kennarar hafa aukin tækifæri til að opna skólastofuna sína með tilkomu tækninnar og læra hver af öðrum. Þó má ekki gleyma því, líkt og Hargreaves og Fullan hafa bent á, að það er mannauðurinn í samfélögunum sem hefur hlutverki að gegna en ekki tæknin eða miðlarnir sem slíkir (Hargreaves og Fullan, 2012, bls 8). Í hverjum kennara er fólginn dýrmætur mannauður og þekking sem skapa þarf svigrúm til að nýta í þágu skólastarfs. Til þess þurfa kennarar að hafa rými til að tileinka sér nýja þekkingu og miðla henni til samstarfsfólks síns (Bredeson, 2003, bls. 99).
Samfélagsmiðlar eru verkfæri sem veita kennurum aukna möguleika á að læra af hverjum öðrum og efla fagauð þeirra samhliða. Kennarar horfa í auknu mæli til þess sem verið er að gera í öðrum skólum í kringum þá og
41
vitundarvakning hefur orðið meðal almennings, foreldra og forráðamanna um skólastarf almennt. Fleiri aðilar sýna áhuga á því starfi sem fer fram í skólum, mynda sér skoðun og láta sig varða skóla-‐ og menntamál. Það er því óhætt að segja að foreldrar og forráðamenn eru upplýstari nú en áður um starf í skólum (Hargreaves og Fullan, 2012, bls 42-‐43). Þeir fá sent heim vikubréf, skólavinnuáætlanir, flest allir skólar eru með vefsíðu skóla sem uppfærð er reglulega og aðgengi foreldra að upplýsingum um skólastarf í þeirra skóla er töluvert. Þrátt fyrir þetta er þó margt sem bendir til þess að skólar séu í eðli sínu mjög íhaldssamar stofnanir og breytingar oft á tíðum þungar í vöfum. Þó hefur viðhorf til þekkingar breyst á undanförnum árum og hlutverk kennara hefur breyst samhliða. Þekking er í hugum okkar ekki lengur afmörkuð og stöðug heldur víðfeðm og hana er hægt að sækja víða. Kennslubækur í nútíma samfélagi duga kennurum skammt við að upplýsa nemendur um þau atriði sem undirbúa þá sem best undir lífið (Rúnar Sigþórsson, Börkur Hansen, Jón Baldvin Hannesson, Ólafur H. Jóhannsson, Rósa Eggertsdóttir, Mel West, 1999, bls. 192). Hugtökin fagauður og fagmennska eru eins og tvær hliðar á sama pening.
2.5.1 Fagmennska
Kennarastéttin er fagstétt (e. profession) sem hefur faglega ábyrgð í samfélaginu á menntun nemenda. Fagstéttir eru lögverndaðar og hafa þær gert samning við samfélagið þess efnis að einungis þeir sem hafa tilskilin leyfi og menntun megi sinna starfinu. Það þýðir að einungis þeir sem hafa leyfi menntamálaráðherra og tilheyrandi menntun mega kenna í grunnskólum. Þetta er meðal annars gert til að tryggja gæði kennslunnar og skólastarfs í heild (Rúnar Sigþórsson, Börkur Hansen, Jón Baldvin Hannesson, Ólafur H. Jóhannsson, Rósa Eggertsdóttir og Mel West, o.fl., 1999, bls. 119).
Hugtakið fagmennska felur í sér virðing fyrir starfinu, sjálfum sér, nemendum og þeim sem tilheyra skólasamfélaginu. Það vísar til þess að eitthvað er gert vandlega og af sérstakri færni (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 238). Fagmennska kennara skiptir máli þegar rætt er um sjálfsvirðingu þeirra vegna þess að hún hefur áhrif á viðhorf þeirra til starfsins. Í henni felst ekki einungis virðing fyrir starfinu heldur einnig fyrir sjálfum sér sem persónu, nemendum og þeim sem að þeim standa. Kennarar sem fagmenn þurfa stöðugt að meta sjálfa sig, starfið sitt og leita leiða til að bæta gæðin í kennslunni (Jón Torfi Jónasson, 2012, bls. 3). Fagmennska kennara hefur áhrif á gæði og þróun skólastarfs. Ígrundun kennara á starfi sínu er hlekkur í stærri keðju þar sem þróun fagmennsku gerir það að verkum að kennarar
42
sem vilja efla sig í starfi líta ekki þannig á aðstæður að þeir geti ekki lært meira því þeir gera sér grein fyrir að ávallt er hægt að bæta við þekkingu sína (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2002, bls. 112). Um leið og kennarar huga að starfsþróun sinni eru þeir jafnframt að auka fagmennsku sína og efla fagauð sinn. Aukin umræða um skóla-‐ og menntamál opnar leið til að stuðla að jákvæðri og faglegri umræðu um það fjölbreytta starf sem kennarar sinna (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2014). Starfssamfélög á Facebook, Ut-‐torg, Menntamiðja og örblogg á Twitter eru dæmi um vettvang fyrir kennara að vekja upp umræðu um starfstengd viðfangsefni sem byggja á faglegum grunni.
Fagmennsku kennara hefur gjarnan verið skipt í tvo hluta. Annars vegar í hugmyndafræðilega stefnu kennara og hins vegar í persónuleg viðhorf þeirra (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2007, bls. 255). Ákvarðanir sem þeir taka í starfi sínu og val á þeim starfssamfélögum sem þeir velja sér að tilheyra ákvarðast af þeirri hugmyndafræði og kenningum sem þeir aðhyllast. Val þeirra á starfssamfélögum ákvarðast því yfirleitt af áhugasviði þeirra. Kennarar bera faglega ábyrgð á starfi sínu. Í því felst að leita leiða til að auka starfsþróun sína með stöðugu námi og samstarfi við aðra og líta á kennslu, fagmennsku og starfsþróun sem heildrænt ferli sem sífellt þarf að bæta og þróa enn frekar (Rúnar Sigþórsson, o.fl., 1999, bls. 125). Það er hlutverk kennara sem fagstéttar að eiga frumkvæði að breytingum á starfsháttum og skólastarfi (Jón Torfi Jónasson, 2012, bls. 3). Kennarar sem fagstétt þurfa að öðlast traust samfélagsins en það gera þeir einna helst með því að starfa í þágu þeirra markmiða sem eru hluti af sameiginlegri sýn kennara á siðferðilegar og samfélagslegar skuldbindingar starfsins. Fagmennsku sem felur í sér áherslu á samvirkni, samvinnu, starfsþróun og þróun menntasamfélags sem er hvort heldur sem er starfssamfélag eða lærdómssamfélag (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 253). Skólastarf þarf að taka mið af samfélagi sem er stöðugt í mótun og því verða kennarar að búa yfir skilningi á félagsfræði og uppbyggingu samfélaga á starfsvettvangi sínum. Umhverfið er síbreytilegt og því reynir á hæfni hvers og eins að tileinka sér nýjungar og framfarir til að mynda á sviði upplýsinga-‐ og tæknimála (Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 202; Aðalnámskrá grunnskóla, 1999, bls. 17).
Jón Torfi Jónasson bendir á í umfjöllun sinni um fagmennsku kennara að það sé að hans mati úrelt hugsun að kennarastarfið sé í höndum einyrkja sem allir hafa svipaða menntun og eigi hver að sinna sínum nemendum. Hann telur að líta eigi á skóla sem sem stofnun þar sem samstilltur hópur starfar, þar sem ríkir liðsheild og þar starfi fagfólk sem hefur fjölbreyttan undirbúning fyrir samstillt skólastarf (2012, bls. 16). Svipaðar áherslur má
43
sjá hjá Illeris þegar hann segir félagslegar aðstæður vera upphafspunkt þess skilnings sem við leggjum í þróun einstaklinga út frá þörfum hans og tengslum við samfélagið sem hann lifir í (Illeris, 2007, bls. 71).
Skilgreining Coleman á hugtakinu félagsauður (e. social capital) á vel við þegar fjallað er um fagmennsku kennara því með hugtakinu vísar hann til samskipta fólks og félagstengsla sem það myndar hvert við annað sem er hluti af því að vera fagmaður en nánar var fjallað um hugtakið félagsauð í kafla 2.4. Samkvæmt kenningu Coleman er félagsauður menntunar skilgreindur sem norm og samskipti nemenda og kennara geta haft áhrif á þroska nemenda. Félagsauðurinn og það gagnkvæma traust sem æskilegt er að myndist á milli kennara og nemenda, styrkir bæði einstaklingana, heimilin og menntastofnanirnar og geta leitt til gæða í menntun (Coleman, 1990, bls. 305, Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2007, bls. 33). Félagsleg tengsl við fjölskyldu og nærsamfélag hafa áhrif á vitsmunalegan og félagslegan þroska. Rannsóknir Coleman á skóla og menntunarfræði hefur haft þau áhrif að í auknu mæli er litið á tengsl milli skólastarfs á hverjum tíma við félagslegar aðstæður og samfélag (Gestur Guðmundsson, 2008, bls. 62-‐63).
Á síðustu árum hefur lögum um kennaramenntun verið breytt. Nú þurfa kennarar að hafa lokið meistaragráðu þ.e. fimm ára námi til að fá kennsluréttindi í grunnskólum jafnt og í leik-‐ og framhaldsskólum. Samkvæmt 1. mgr. 4. gr. laga nr. 87/2008, um menntun og ráðningu kennara og skólastjórnenda í leik-‐ grunn og framhaldsskólum segir um starfsheitið grunnskólakennari:
Rétt til að nota starfsheitið grunnskólakennari og starfa við grunnskóla á vegum opinberra aðila eða aðra hliðstæða skóla hefur sá einn sem til þess hefur leyfi menntamálaráðherra. Leyfið til þess að nota starfsheitið grunnskólakennari má aðeins veita þeim sem lokið hefur meistaraprófi frá háskóla sem hlotið hefur viðurkenningu ráðherra á grundvelli laga um háskóla nr. 63/2006 á fræðasviði sem ráðherra viðurkennir til kennslu á grunnskólastigi.
Lögverndun kennarastarfsins og auknar kröfur til kennaramenntunar munu, ef að líkum lætur styrkja kennarastéttina. Samhliða aukinni menntun kennara má ætla að þeir séu betur í stakk búnir að ræða kröfur sem gerðar eru til þeirra í starfi, hafi aukna kennslufræðilega þekkingu og standi jafnframt í auknu mæli vörð um fagmennsku sína.
44
Í samfélagi okkar er gerð sú krafa í samskiptum fólks að við sýnum hverju öðru virðingu. Á starfsvettvangi kennara reynir á virðingu þeirra, traust, ábyrgðar-‐ og réttlætiskennd, tillitssemi og hjálpsemi, umburðarlyndi og umhyggju. Einnig reynir á hæfnina til að skoða mál frá ýmsum sjónarhornum og leysa ágreining á farsælan hátt. Skólar hafa hlutverki að gegna til að búa börn félagslega, tilfinningalega og siðferðilega undir þátttöku í þjóðfélagi sem gilda samfélagsþegna (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2007, bls. 25; Aðalnámskrá grunnskóla, 2011, bls. 12).
2.5.2 Stafræn borgaravitund
Í orðinu fagmennska er fólgin fagleg vitund, virðing og færni sem fagmaðurinn sýnir fram á að hann búi yfir með viðurkenndum hætti ásamt siðferðilegri skuldbindingu (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 253; Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2002). Sjálfsvirðing kennara birtist í því hvernig þeir koma fram við aðra og virðingunni sem þeir bera fyrir starfi sínu og samstarfsfólki (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2002). Þeir sem útskrifast úr Háskóla Íslands með kennaramenntun í dag hafa flestir haft netið alla ævi og hafa flestir leitað allra upplýsinga á netinu eins langt og þeir muna. En það hefur ekki alltaf verið svo. Með aukinni netdvöl og notkun snjalltækja er jafnframt kallað eftir aukinni vitund notenda. Þannig hefur hugtakið stafræn borgaravitund (e. digital citizenship) verið notað yfir hegðun fólks á netinu. Hugtakið á vel við í umræðu um starfssamfélög, netnotkun og þátttöku á samfélagsmiðlum. Með aukinni hnattvæðingu og netdvöl einstaklinga hefur aukist þörfin fyrir að efla vitund notenda samfélagsmiðla og þeir sýni ábyrga hegðun og framkomu með þátttöku sinni í stafrænu umhverfi (Sigurður Haukur Gíslason, 2015). Einnig er sífellt verið að minna okkur á þörfina fyrir gagnkvæma virðingu fólks með aukinni hnattvæðingu þar sem reynir meira á víðsýni og umburðarlyndi gagnvart ólíkum hópum fólks (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2007, bls 31). Stafræn borgaravitund skiptir máli í að efla samskiptahæfni t.d. í starfssamfélögum og siðferði á netinu. Samfélagsmiðlar eru upplýsingaveita sem nýtist einnig til samskipta því á þá er litið sem einn vettvang af mörgum fyrir þróun menntunar í nútíma samfélögum. Kennarar eru hvattir til að vera sanngjarnir og sýna virðingu en ekki að ráðast með orðum á einstaklinga eða nota kaldhæðni því hana er auðvelt að misskilja og skilaboðin komast ekki alltaf til skila með þeim hætti sem viðkomandi hafði ætlað. Það sem kennarar segja ekki augliti til auglitis við hvern annan á ekki heima á fréttaveitum samfélagsmiðla (Coggin, 2013). Hugtakið stafræn borgaravitund hefur verið notað yfir það að kenna þurfi börnum og fullorðnum ábyrga netnotkun.
45
Í þessu sambandi er áhugavert að skoða það sem Sigrún Aðalbjarnardóttir segir um færni kennara í samskiptum. Hún bendir á að kennarar þurfi að öðlast færni í samskiptum því þannig eigi þeir auðveldara með að vera leiðtogar sem styðja við bakið á hverjum öðrum, styrkja sig sem fagmenn og hvetja hvern annan til dáða með því að ígrunda starfshætti sína og huga að starfsþróun sinni (Sigrún Aðalbjarnardóttir, 2007, bls. 457). Til þess að svo geti orðið þarf starfsfólk skólanna að búa yfir slíkri hæfni sjálft og efling tengslanets er einn liður í því.
2.6 Tengslanet
Hugtakið tengslanet hefur verið skilgreint á margan hátt en það hefur fyrst og fremst verið notað yfir samskipti fólks og tengsl þeirra á milli en farið er í auknu mæli að tala um tengslanet sem fræðilegt hugtak. Almenna skilgreiningin á orðinu tengslaneti felur í sér að um er að ræða hóp af fólki eða stofnanir sem tengjast vegna sameiginlegra hagsmuna eða áhugamála og deila sömu gildum (Bygrave og Zacharakis, 2009, bls. 103).
Netið hjálpar kennurum að byggja upp og viðhalda tengslaneti sínu. Rannsókn á notkun samfélagsmiðla og myndun tengslanets leiddi í ljós að einstaklingar eru líklegri til að eiga samskipti og styrkja bönd við þá sem þeir þekkja fyrir eða eiga sameiginlega vini frekar en að stofna til nýrra kynna við ókunnuga (boyd og Ellison, 2008, bls. 211). Samfélagsmiðlar geta ýtt undir það að kennarar byggi upp og viðhaldi tengslaneti á milli skóla þar sem fjarlægð er mikil. Putnam bendir á að hann telji netið ekki koma í staðin fyrir maður á mann samskipti sem eiga sér stað manna á milli frá degi til dags. Hann segir einnig að líkurnar á því að þeir sem þekkist vel í eigin persónu séu líklegri til að eiga meiri samskipti einnig á netinu. Afleiðing samskipta á netinu að mati Putnam eru því aukin samskipti í daglegu lífi þeirra og því geti myndun tengslanets á netmiðlum aldrei komið í staðin fyrir að einstaklingar hittist augliti til auglitis (Putnam, 2000, bls. 179). Í rannsóknum sem annars vegar voru gerðar á samfélagsmiðlinum Facebook og hins vegar á Twitter kom hins vegar annað í ljós. Samfélagsmiðlar hafa breytt samskiptum fólks með því að búa til samfélög og deila upplýsingum, myndum og skoðunum með vinum eða fylgjendum. Jafnframt gera miðlarnir samskiptin auðveldari, efla tengslanet og styrkja tengsl milli fólks (Sajuria, o.fl., 2014, bls 26). Með hliðsjón af þeim rannsóknum er því erfitt að taka alfarið undir hugmyndir Putnam vegna þess að hann lítur svo á að starfssamfélög henti nær eingöngu vel til að safna saman upplýsingum og deila upplýsingum með öðrum þátttakendum og skiptast á skoðunum. Aftur á móti finnst honum þau ekki heppileg til að byggja upp traust, stofna til
46
náinna kynna og myndunar tengslanets vegna þess að skortur sé á samtali augliti til auglitis hjá þeim sem einungis byggja samskipti sín á tölvusamskiptum (Putnam, 2000, bls. 176). Þarna stangast á tvö ólík sjónarmið en hafa þarf í huga að rannsóknirnar voru gerðar á árunum 2014 en Putnam skrifaði bókina sína árið 2000. Eflaust hefur eitthvað vatn runnið til sjávar síðan þá hvað varðar myndun tengslanets og notkunar samfélagsmiðla í því sambandi.
Eitt þeirra tækja sem nýtist kennurum við að efla tengslanet sitt er þátttaka í eTwinning verkefnum Evrópusambandsins. Þar eru kennarar hvattir til að skrá sig inn á vef eTwinning og taka þátt í fjölbreyttum samstarfsverkefnum ýmissa Evrópulanda og hafa frumkvæði að samskiptum við aðra kennara með þær áherslur að þátttaka víkki sjóndeildarhring þeirra (Landskrifstofa eTwinning, 2011, bls. 4). Í skýrslu sem gerð var á vegum Evrópusambandsins og fjallar um ævinám sem hluta af þátttöku í starfssamfélögum kemur fram að aukin áhersla sé á starfssamfélög sem byggja á þekkingarsköpun. Þess vegna er miklvægara nú en nokkru sinni áður að kennarar hafi aðgang að upplýsingum sem eru uppfærðar reglulega og þekkingu. Þetta tvennt ásamt hvatningu og færni til að nota þær auðlindir skynsamlega, þróa sjálfa sig í starfi og samfélagið í heild eru liður í því að styrkja og bæta starfshætti ásamt aðlögunarhæfni kennara og starfsfólks í skólum víðsvegar um Evrópu en ekki síður innan hvers skóla fyrir sig (Commission of the European Communities, 2000, bls. 3) sem lið í uppbyggingu lærdómssamfélags skóla.
Samstarf kennara á milli skóla getur tekið á sig ýmsar myndir á samfélagsmiðlum en megin tilgangur þess er yfirleitt að miðla þekkingu, reynslu og stuðla að umbótarstarfi í skólum. Slíkt tengslanet getur myndast milli einstaka kennara á milli skóla eða tveggja eða fleiri skóla (Anna Kristín Sigurðardóttir, 2013, bls. 49). Eitt þeirra tækja sem kennarar geta notað til að efla tengslanet sitt eru samfélagsmiðlar. Til grundvallar hér liggja tveir samfélagsmiðlar, Facebook og Twitter en nokkur áherslumunur er á notkun þeirra.
2.7 Samfélagsmiðlar
Samfélagsmiðlar eru leið til samskipta með rituðu máli eða myndum. Þeir byggja á tækni sem veitir notendum þeirra tækifæri til að eiga samskipti á einfaldan hátt. Samfélagsmiðlar eru vettvangur þar sem hægt er að búa til samfélög fyrir þátttakendur sem hjálpast að og eiga samskipti sín á milli. Samfélagsmiðlar geta haft gríðarlega mikil áhrif á það hvernig fólk deilir upplýsingum og hvernig það hagar sér í samskiptum við aðra á miðlinum
47
(Lichtman, 2013, bls. 132). Í starfssamfélögum þar sem þátttakendur eru virkir, liggur fyrir töluvert mikið af upplýsingum sem sífellt er verið að uppfæra og veitir lesendum innsýn í heim þeirra sem deila upplýsingunum. Samfélagsmiðlum er ýmist líkt við glugga inn í heim annarra þátttakenda eða við spegil þar sem notendur spegla sig með öðrum notendum samfélagsmiðla (D’Orazio, 2009).
Þátttaka á samfélagsmiðlum snýst fyrst og fremst um samskipti við aðra kennara og að efla tengslanet sitt. Tæknin og internetið hefur veitt okkur tækifæri til að byggja upp ný samfélög til dæmis þar sem einstaklingar með svipuð áhugamál safnast saman og deila áhuga sínum á tilteknum málefnum. Þeir mynda einhvers konar alheims þorp með þátttöku sinni þar sem landfræðileg staðsetning er ekki hindrun (Putnam, 2000, bls. 171). Samfélagsmiðlar gera okkur kleift að vera í samskiptum við þá sem við þekkjum en hittum sjaldan í daglegu lífi okkar en samskipti eiga sér síður stað án samhengis til dæmis við ákveðið viðfangsefni heldur byggja þau á áhuga og gildum þeirra sem taka þátt (Putnam, 2000, bls. 172).
Samfélagsmiðlar eru hluti af daglegu lífi einstaklinga, fyrirtækja og jafnvel samfélagsheilda eins og kemur fram í tölum Hagtíðinda (2014) sem fjallað var um í upphafi kaflans. Þó ber að varast að leggja megin áherslu á miðlana sem slíka heldur þarf einkum að horfa til þeirra samfélaga sem þeir móta. Óhætt er að fullyrða að umræða um samfélagsmiðla snýst ekki eingöngu um þá sem upplýsingaveitu, sem þeir vissulega eru, heldur þarf einnig að huga að þeirri þekkingu sem þeir skapa í félagslegu samhengi og hvernig hún öðlast gildi í samfélagslegum skilningi og daglegu lífi hvers og eins (Gestur Guðmundsson, 2012, bls. 202).
Eins og kom fram í kafla 2.6 þá lítur Putnam svo á að það henti ekki vel að mynda tengsl í gegnum netið þar sem fólk hittist ekki í eigin persónu. Hann metur það svo að skortur á augnsambandi, líkamstjáningu, svipbrigðum og blæbrigðum í tali fólks setji samskiptum ákveðnar skorður. Þannig álítur hann samskipti sem eiga sér stað á milli manna augliti til auglitis séu líklegri til að auka tengslin á milli þeirra og efli félagsauð þátttakenda samhliða (Putnam, 2000, bls. 175). Putnam hefur nokkuð til síns máls þegar hann segir að hætta sé fyrir hendi að þátttakendur misskilji það sem er skrifað þegar munnlega tjáningu skortir. Þó þarf að hafa í huga að misskilnings getur einnig gætt í samtölum fólks, augliti til auglitis. Rannsókn sem gerðar var á samfélagsmiðlinum Twitter bendir til þess að miðillinn hafi valdeflandi áhrif á þátttakendur og að þeir sem eru virkir á miðlinum sjái tækifæri fólgin í því að hafa vettvang til skoðanaskipta við ólíka hópa þar sem landfræðileg staðsetning útilokar ekki að samskipti eigi
48
sér stað frá degi til dags (Sajuria, vanHeerde-‐Hudson, Hudson, Dasandi, Theocharis, 2014, bls. 7).
Samfélagsmiðlar hafa hlutverki að gegna í efstu þrepum þarfapíramída Maslows vegna þess að þeir uppfylla að einhverju leiti þarfir mannsins fyrir samskipti. Flest höfum við þörf fyrir að tilheyra hópi fólks með svipuð áhugamál sem styrkir sjálfsmyndina. Miðlar eins og Facebook og Twitter geta veitt það öryggi að tilheyra, deila með öðrum og geta þannig haft áhrif. Huga þarf að því að byggja upp traust með virkri þátttöku því líkt og Róm var ekki byggð á einum degi þá þurfa starfssamfélög að vera lifandi vettvangur þar sem þátttakendur eru gjafmildir í þeirri merkingu að þeir deili óhindrað með samfélaginu skoðunum sínum og áhugaverðu efni. Putnam metur netið þannig að það hafi fært okkur víðari linsu á sjónaukann þegar kemur að uppbyggingu samfélaga, mannlegum eiginleikum og samskiptum fólks. Aukin víðsýni hefur í för með sér minni fordóma og þannig hafa samfélagsmiðlar hlutverki að gegna við að brúa bilið milli hópa vegna þess að þeir geta meðal annars aukið skilning á fjölbreytileika mannlífsins (Putnam, 2000, bls. 376).
2.7.1 Facebook
Facebook var stofnað árið 2004 af Mark Zuckerberg og félögum hans sem stunduðu á þeim tíma nám við Harvard háskóla. Frá stofnun hefur notendum miðilsins fjölgað jafnt og þétt og í júní árið 2015 voru 968 milljón skráðir notendur miðilsins og þeir eru staðsettir um allan heim (Facebook, 2015). Fyrirtækið heldur úti einum af fjölmörgum samfélagsmiðlum þar sem notendur búa til síðu með persónulegum upplýsingum, deila myndum og myndböndum, senda skilaboð og halda sambandi við vini, ættingja og kunningja sína.
Skráðir notendur Facebook finna þá sem þeir þekkja í gegnum leit og senda þeim vinabeiðni sem viðkomandi aðilar þurfa síðan að samþykkja. Megin reglan er að flestar vinabeiðnir eru til þeirra sem viðkomandi aðilar þekkja, eru málkunnugir eða hafa hitt í eigin persónu en það er þó ekki algilt.
Á fréttaveitu (e. news feed) Facebook birtast allar þær færslur sem settar hafa verið inn í starfssamfélagið, hópinn eða á vegg viðkomandi einstaklings. Á fréttaveitunni er því miðlun upplýsinga sem einstaklingar vilja koma á framfæri og deila með öðrum. Takki sem gefur til kynna að lesendum líki við eitthvað hefur í daglegu tal verið kallaður „læk“ takkinn og í því sambandi hefur sögnin „að læka“ haslað sér völl í tungumálinu. Með lækinu merkja einstaklingar við að þeim líki við innlegg eða að þeir lýsa yfir
49
stuðningi á þeim færslum sem settar hafa verið inn í fréttaveitu. Hjá nýjum notendum tekur það einhvern tíma að átta sig á þeim leikreglum sem gilda um notkun miðilsins. Það að einstaklingur merki við að honum líki við færslu þarf ekki að þýða að hann lýsi yfir stuðningi við málstað eða að honum líki beint það sem sagt er heldur vill hann fylgjast með umræðunni um tiltekinn þráð eða fá upplýsingar um þá umræðu sem á sér stað um efnið. Þegar einstaklingur merkir að honum líki við umdeildar færslur getur það verið hans leið eða yfirlýsing þess efnis að viðkomandi líki það að færslan hafi verið skrifuð til að vekja máls á efninu en ekki endilega að hann sé sammála efnisatriðum hennar. Þannig geta þátttakendur gefið til kynna að þeim líki við í þeim skilningi að þeir kunni að meta eða vilji sýna stuðning við ákveðinn einstakling eða málefni (Stefán Árni Pálsson, 2015). Um leið og búið er ýta á líkar við takkann þá ósjálfrátt dreifast skilaboð inn á fréttaveitu þess sem „lækar“ og með því deilir hann greininni með öllum þeim sem eru vinir hans á miðlinum. Þannig dreifast skilaboð hratt og örugglega um samfélagsmiðilinn. Gerðar hafa verið tilraunir með að dreifa upplýsingum á Facebook til að sýna fram á hversu hratt upplýsingar dreifast um samfélagsmiðlana. Þetta er til dæmis gert með því að birta mynd af sér með veggspjöld þar sem notendur eru beðnir um að líka við mynd og deila henni á fréttaveitu sinni. Skilaboðin út í samfélagið eru að upplýsingar fari hratt á milli og því beri að varast hvaða efni er sett inn á vefinn.
Kennarar eru margir hverjir örlátir á að nota „lækið“í starfssamfélögum þar sem þeir gefa til kynna að þeim líki við færslu eða að þeir eru ánægðir með að athygli sé vakin á tilteknu málefni. Algengt er að sömu aðilar líki við og skilji eftir skilaboð á fréttaveitunni þar sem þeir láta skoðun sína á málinu í ljós. Á Twitter „læka“ notendur ekki heldur endurtísta þeir eða merkja við tíst sem eru í uppáhaldi.
2.7.2 Twitter
Twitter er samfélagsmiðill sem stofnaður var árið 2006 af þeim Jack Dorsey, Evan Williams, Biz Stone og Noah Glass. Í lýsingu fyrirtækisins kemur fram að Twitter sé samfélagsmiðill sem er gluggi okkar að heiminum. Skráðir notendur geti myndað tengslanet og verið í samskiptum við fólk sem hefur merkingu fyrir það (Twitter, 2015). Twitter er örbloggvefur þar sem notendur skrifa skilaboð sem kölluð eru „tíst“ á vegg sinn á Twitter (Menntamiðja, 2014). Skilaboðin eru örskilaboð vegna þess að þau geta ekki verið lengri en 140 stafir í hvert skipti en hver og einn getur sett inn eins margar færslur og hann vill svo framarlega sem hann er skráður notandi. Einungis skráðir notendur Twitter geta tíst skilaboðum en allir sem aðgang
50
hafa að netinu geta lesið skilaboðin. „Þú ert það sem þú tístir“ eru skilaboð fyrirtækisins til notenda sinna en tístin endurspegla skoðanir notenda á málefnum, myndum, viðburðum, vefsíðum eða ákveðnum viðfangsefnum (Twitter, 2014). Tístum notenda á Twitter hefur verið líkt við sms skilaboð sem opin eru öllum og hægt er að dreifa til margra á skömmum tíma. Samfélagsmiðillinn hefur notið vinsælda hjá farsímanotendum því þann 31. mars árið 2015 voru virkir notendur á miðlinum í gegnum farsíma yfir 80% allra notenda. Í hverjum mánuði nota 302 milljónir manna miðilinn um allan heim (Twitter, 2015). Twitter hefur einnig á undanförnum árum notið vaxandi vinsælda meðal skólafólks um allan heim. Miðillinn hefur gert kennurum og öðrum innan skólakerfisins kleift að huga að starfsþróun sinni með því að fylgjast með því nýjasta sem er að gerast hverju sinni í gegnum miðilinn. Þar geta þeir tekið þátt í umræðum, kynnt sér nýja strauma og stefnur í menntamálum og tengst öðru fagfólki um allan heim á einfaldan og fljótlegan hátt (Ingvi Hrannar Ómarsson, 2013).
Skráðir notendur finna á samfélagsmiðlinum einstaklinga sem þeir hafa áhuga á að fylgja. Það sem oftast ræður för þegar fylgjendur eru valdir er að viðkomandi hafi sömu áhugamál, vinir og ættingjar, fyrirtæki eða einhverjir sem notendur vilja fylgjast með og fræðast meira um. Má þar nefna stjórnmálamenn, aðila í sömu fagstétt, leikara eða söngvara. Það er einfalt að velja sér fylgjendur því það eina sem notandinn þarf að gera eftir að hann hefur skráð sig inn er að finna viðkomandi einstakling og ýta á fylgja takkann. Einnig finna notendur þá sem þeir vilja fylgja vegna þess að það er ólíklegt að einhverjum þyki skemmtilegt að „tísta“ ef enginn er að hlusta. Umræðumerki-‐ # er notað á Twitter til að búa til lykilorð eða flokka tístin í ákveðna flokka sem auðveldar notendum að halda utan um upplýsingar um viðfangsefni. At -‐ @ merkið er notað til að merkja notendur við skilaboð. Þegar notendanafn er notað þá er at-‐ merkið sett fyrir framan og viðkomandi fær skilaboð þess efnis að hann hafi verið merktur við og þar með dreginn inn í umræðuna.
Bæði Twitter og Facebook nýtast kennurum þegar þeir vilja deila upplýsingum, heimildum, myndum, umræðuefni, eiga samskipti við foreldra eða fá upplýsingar frá aðilum sem fjalla um menntamál á netinu. Þá hefur Twitter verið notaður af kennurum til að taka þátt í starfsþróun í rauntíma á samfélagsmiðli. Miðlarnir tveir eiga margt sameiginlegt en þeir eru einnig ólíkir í áherslum á notkun. Nú hefur miðlunum og virkni þeirra verið lýst til að draga fram einhverja mynd af þeim en óþekktur höfundur sem lýsir ólíkum áherslum Twitter og Facebook hitti naglann beint á höfuðið í nálgun sinni þegar hann segir:
51
Facebook er fyrir fólkið sem þú þekkir en Twitter er fyrir fólkið sem þú óskar þess að þú þekkir.
Í kennslubók í aðferðafræði er bent á að samfélagsmiðlar eins og Facebook og Twitter veiti rannsakendum aðgang að upplýsingum sem annars eru ekki alltaf til staðar. Með tilkomu samfélagsmiðla hafi þeir sem ætla að gera rannsóknir aðgang að miklu magni gagna (Lichtman, 2013, bls. 126). Fram að þessu hefur lítill gaumur verið gefinn að notkun starfssamfélaga hjá kennurum á Íslandi en empirísk rannsókn sem gerð var á meðal kennara á Ítalíu sýndi að notkun samfélagsmiðla hafði jákvæð áhrif á fagvitund, samstarf og starfsþróun kennara þar í landi (Ranieri, Manca og Fini, 2012, bls. 19).
53
3 Rannsókn
Markmið þessarar rannsóknar er að rýna í nokkur starfssamfélög á samfélagsmiðlum, kortleggja nýtingu kennara á þeim og einnig að skoða hvaða áhrif þau hafa á starfsþróun í þeirri von að öðlast dýpri skilning á starfssamfélögum og hvernig þau nýtast kennurum best. Von mín stendur til að efnið geti nýst starfandi kennurum sem vilja huga nánar að starfsþróun sinni með notkun samfélagsmiðla. Rannsóknaraðferðin er eigindleg en gerð var vettvangsathugun og tekin voru viðtöl við fimm kennara sem hver og einn tilheyrir fjórum eða fleiri starfssamfélögum. Rannsóknarspurningarnar eru annars vegar: Hvernig nýta kennarar starfssamfélög á samfélagsmiðlum í starfsþróun sinni? og hins vegar; Hvaða áhrif hefur þátttaka í starfssamfélögum á starfsþróun kennara?
Rannsóknin hefur hagnýtt gildi fyrir starfandi kennara sem vilja nýta samfélagsmiðla sem hluta af starfsþróun sinni. Einnig veitir hún stjórnendum og öðru skólafólki upplýsingar um fjölbreyttar leiðir til starfsþróunar kennara með notkun samfélagsmiðla. Í rannsókninni er notuð fræðileg nálgun til að varpa ljósi á þá þætti sem liggja að baki starfsþróun kennara og þátttöku þeirra í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum. Þannig er hlutverk hennar meðal annars að opna augu lesenda fyrir fleiri möguleikum til starfsþróunar og náms heldur en þær formlegu-‐ og óformlegu leiðir sem fara ýmist fram innan menntastofnana eða á vegum samtaka og lýst var í kafla 2.2.1. Í rannsókninni er lögð áhersla á þriðja valmöguleikann sem er formlaust nám og vísar til þess sem við lærum í lífinu af lífinu og þeim sem tilheyra samfélaginu í kringum okkur (Merriam, Caffarella, Baumgartner, 2007, bls. 75-‐77).
Í þessum kafla verður fjallað um rannsóknaraðferð og framkvæmd rannsóknarinnar. Greint verður frá vali á starfssamfélögum og viðmælendum, greiningu gagna og úrvinnslu þeirra. Einnig verður rætt um siðferðileg álitaefni og réttmæti rannsóknarinnar.
3.1 Rannsóknaraðferð
Rannsóknin er eigindleg en megin tilgangur eigindlegra rannsókna er að skilja betur mannleg fyrirbæri, samskipti manna og upplifun þeirra á ýmsum atburðum (Lichtman, 2013, bls. 4) Í eigindlegum rannsóknum er það yfirleitt ekki fyrirfram vitað hvaða spurninga eigi að spyrja eða hvaða leiðir eigi að
54
fara í nálgun á viðfangsefnið (Sigurlína Davíðsdóttir, 2013, bls. 232). Hlutverk eigindlegra rannsókna er fyrst og fremst að þær séu lýsandi, dragi fram viðhorf viðmælenda og upplifun rannsakanda á vettvangi (Bogdan og Biklen, 2007, bls. 157). Almennt hafa eigindlegar rannsóknir því hlutverki að gegna að skoða viðfangsefni í þeirra náttúrulega umhverfi eða ræða við einstaklinga um ákveðið viðfangsefni sem þeir hafa reynslu af (Lichtman, 2013, bls. 33). Líkt og viðmælendur rannsóknarinnar voru allir þátttakendur í starfssamfélögum og nýttu þau í þágu starfsþróunar sinnar. Í eigindlegum rannsóknum er talið best að rannsaka félagsleg fyrirbæri í eigin umhverfi þannig að þau séu innan síns rétta ramma og ekki slitin úr samhengi við umhverfi sitt, menningu og þeirri stofnun þar sem þeir starfa. Þannig sé best fyrir rannsakendur að skilja á eigin skinni hvernig það er að vera hluti af samfélaginu sem verið er að skoða (Sigurlína Davíðsdóttir, 2013, bls. 229).
Rannsóknarsniðið er netnógrafía (e. netnography) en hlutverk slíkra rannsókna er meðal annars að kanna hegðun þátttakenda og menningu í samfélögum á netmiðlum (Kozinets, 1998, bls. 368). Í netnógrafískum rannsóknum er lögð áhersla á þátttöku rannsakanda á vettvangi þar sem hann þekkir megin áherslur starfssamfélaganna sem hann skoðar og er virkur þátttakandi. Aðferðir netnógrafíu eru byggðar á sömu hugmyndafræði og etnógrafíu í stafrænu umhverfi. Megin munurinn á þessu tvennu er að rannsakandinn er á vettvangi sem hluti af starfssamfélögum á netmiðlum en er ekki eins sýnilegur og aðrir þátttakendur á þeim vettvangi sem rannsóknin beinist að (Kozinets, 2010, bls. 3-‐5). Nálgun stafrænnar etnógrafíu á viðfangsefnið er með þeim hætti að hana má nota til að læra af stafræna umhverfinu til að fá innblástur, safna, raða og greina stafræn gögn. Stafræn etnógrafía hentar vel sem blönduð aðferð eigindlegra og megindlegra rannsóknaraðferða (Caliandro, 2014). Sá sem notar netið til gagnaöflunar þarf að vera óhræddur við að fara ótroðnar slóðir í leit að svörum við rannsóknarspurningum sínum. Svörin við spurningum hans liggja fyrst og fremst hjá þátttakendum og því sem þeir segja og gera til dæmis í starfssamfélögunum en helstu áherslur eigindlegra rannsókna er einmitt að lýsa mannlegri hegðun út frá því sem einstaklingar segja og gera (Lichtman, 2013, bls. 34).
Í rannsókninni var rannsakandi hluti af þeim starfssamfélögum sem voru til skoðunar og virkur notandi samfélagsmiðlanna. Í því fólst að nota miðlana á hverjum degi, jafnvel oft á dag, fá tilkynningar um allar umræður sem voru í starfssamfélögunum og gefa til kynna, með að „líka við“ efni á fréttaveitu. Rannsakandi var sýnilegur þátttakandi í umræðum, fylgdist með og spurði spurninga sem vörðuðu viðfangsefni rannsóknarinnar og umræðuna hverju sinni. Á meðan á rannsókninni stóð gætti rannsakandi
55
þess að ýta ekki afstöðu sinni sérstaklega að samfélögunum en upplýsti þau um rannsóknina (Viðauki I).
Netið er opinn vettvangur fyrir rannsakendur og með því að skoða þær upplýsingar sem þar liggja fá þeir ný tækifæri til að afla gagna. Fjölgun samfélagsmiðla hefur haft í för með sér aukna möguleika á rannsóknum á samskiptum fólks í rituðum texta á netinu og opnað rannsakendum aðgang að samfélögum sem voru ekki til í sömu mynd áður (Silverman, 2013, bls. 224). Vettvangsrannsóknir byggja á þátttöku þess sem rannsakar til að skilja betur það sem verið er að rannsaka og rannsakandi horfir á viðfangsefni sitt í víðu samhengi (Kristín Loftsdóttir, 2013, bls. 328). Netnógrafía er því aðferð til skráningar og túlkunar niðurstaðna til að svara rannsóknarspurningum (Kozinets, 2010, bls. 42). Hlutverk rannsakanda á vettvangi í rannsókninni er að lýsa eins og kostur er því sem fyrir augu ber í starfssamfélögunum sem hér var gert til að draga fram einhverja mynd af mismunandi starfssamfélögum kennara á samfélagsmiðlum.
Rannsóknarsnið netnógrafíu byggir á trausti (D’Orazio, 2009). Sá sem gerir netnógrafíska rannsókn gerir grein fyrir sjálfum sér í samfélaginu og hegðar sér frekar eins og þátttakandi heldur en rannsakandi. Ekki er ráðlegt að rannsakandi skrái sig inn í samfélag og setji strax fram spurningar sem hann ætlast til að þátttakendur svari án þess að veita upplýsingar um veru sína í samfélaginu. Þannig má segja að sá sem rannsakar netsamfélög þurfi að gefa til samfélagsins áður en hann fer að þiggja upplýsingar því annars er hætta á að hann finni fyrir andstöðu frá samfélaginu (Kozinets, 2010, bls. 62).
3.2 Gagnaöflun
Við val á vettvangi rannsóknar á samfélagsmiðlum getur verið úr vöndu að ráða þar sem töluvert magn af upplýsingum liggur á miðlunum og samfélögin eru ólík eins og þau eru mörg. Þegar valin voru starfssamfélög rannsóknarinnar var stuðst við svo kallað hentugleikaúrtak (e. convenience sample) sem er algengt form úrtaka í eigindlegum rannsóknum. Hentugleikaúrtak nýtist einkum vel þegar ætlunin er ekki endilega að alhæfa um þýði í rannsókn heldur varpa ljósi á ákveðna þætti sem segja má að einkenni þýði þess sem rannsókn snýr að (Þórólfur Þórlindsson og Þorlákur Karlsson, 2013, bls. 124). Þetta fyrirkomulag hentaði rannsókninni vel einkum vegna þess að rannsakandi var hluti af starfssamfélögunum áður en rannsóknin hófst líkt og áherslur netnógrafíu gera ráð fyrir að rannsakandinn kynni sér viðfangsefnið í raunheimi og nýti sér ýmsa
56
möguleika eins og vettvangsathuganir, viðtöl og myndir til að leita svara við rannsóknarspurningum sínum (Kozinets, 2010, bls. 42).
Gagnaöflun rannsóknarinnar var tvíþætt. Annars vegar var gerð vettvangsathugun á starfssamfélögum á samfélagsmiðlum og hins vegar voru tekin viðtöl við þátttakendur og virka notendur samfélagsmiðla í þágu starfsþróunar. Haft var samband við alla viðmælendur í gegnum skilaboðakerfi Facebook. Þeim var gerð grein fyrir rannsóknarferlinu og fyllsta trúnaðar heitið. Viðmælendur voru valdir af handahófi úr starfssamfélögunum en engin tengsl voru milli þeirra og rannsakanda. Við val á viðmælendum var eina sjónarmið rannsakanda að velja úr starfssamfélögunum einstaklinga sem tilheyrðu fjórum eða fleiri starfssamfélögum og voru sýnilegir í umræðum á að minnsta kosti tveimur þeirra. Viðtölin fóru fram vorið 2015 á þeim stað sem viðmælendur óskuðu eftir. Lengd hvers viðtals fyrir sig var á bilinu 45-‐60 mínútur.
Við öflun gagna voru meðal annars tekin fimm viðtöl með hálf opnum spurningum (e. semi-‐structured interview). Í viðtölunum var hafður til hliðsjónar spurningarammi (Viðauki II). Honum var búið að skipta niður í þrjú megin þemu sem lögð var áhersla á í rannsókninni. Ákveðnar spurningar voru lagðar fyrir alla þátttakendur en eftir því sem viðtölin þróuðust var bætt við spurningum. Það var gert til að dýpka skilning rannsakanda á viðfangsefninu. Spurningunum var breytt og þær aðlagaðar að framvindu viðtalanna og áherslum þeirra hverju sinni (Lichtman, 2013, bls. 190).
Leyfi var fengið hjá viðmælendum til að taka upp viðtölin í upphafi hvers viðtals fyrir sig og þátttakendur upplýstir um að þegar búið yrði að afrita viðtölin yrði þeim eytt samstundis. (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 73). Afritun allra gagna hófst samdægurs en henni lauk innan við tveimur dögum eftir að viðtölin voru tekin og upptökum var þar með eytt.
3.3 Vettvangsathugun
Gerð var vettvangsathugun á sex starfssamfélögum á Facebook. Fylgst var með fréttaveitu starfssamfélaganna á hverjum degi yfir þriggja mánaða tímabili. Skráð voru niður megin atriði og áherslur starfssamfélaganna til að lýsa eðli þeirra og starfsemi í megin dráttum og umræðum sem skoðaðar voru með hliðsjón af þeim þemum sem komu í ljós úr viðtölum við viðmælendur. Við val á starfssamfélögum var notað hentugleikaúrtak sem fólst í því að rannsakandi hafði sjálfur verið þátttakandi í þeim starfssamfélögum sem urðu fyrir valinu lengur heldur en 6 mánuði áður en gagnaöflun hófst fyrir utan eitt sem er SAMspil2015 en áherslur í því
57
starfssamfélagi kveiktu áhuga rannsakanda meðal annars vegna nálgunar þeirra á notkun samfélagsmiðla og ýmissa forrita í faglegum tilgangi. Starfssamfélögin voru; Grunnskólakennarar í Reykjavík, Innleiðing nýrrar aðalnámskrár, MenntaMiðja, Samspil2015, Spjaldtölvur í námi og kennslu, Upplýsingatækni í skólastarfi og tveimur umræðumerkjum á Twitter sem eru; #menntaspjall og #eTwinningISL. Vettvangsathugun var gerð á tímabilinu 1. mars til 29. maí 2015 eða yfir tæplega þriggja mánaða tímabil.
Starfssamfélögin sem voru til skoðunar eru ólík, áherslur þeirra og innihald en einnig viðfangsefni þeirra og umræðuþræðir sem kemur meðal annars fram í því að þau eru ýmist opin þeim sem hafa aðgang að Facebook eða þau eru lokuð og þá þarf að óska sérstaklega eftir aðgangi hjá stjórnendum hópanna. Í töflu 1 eru talin upp nöfn starfssamfélaganna, aðgengi að þeim, fjöldi stjórnenda og fjöldi þátttakenda yfir þrjú tímabil þ.e. við upphaf rannsóknar sem var í byrjun mars, miðju rannsóknar í apríl og við lok hennar í maí mánuði árið 2015. Þess má geta að árið 2012 störfuðu 4385 grunnskólakennarar í skólum á vegum Sambands íslenskra sveitarfélaga (2013, bls. 67).
Tafla 1. Úrtak starfssamfélaga, aðgengi og fjöldi þátttakenda.
Aðgengi Fjöldi Fjöldi þátttakenda
Starfssamfélög hópum stjórnenda Mars Apríl Maí Grunnskólakennarar í Reykjavík Lokaður 3 2145 2137 2185
Innleiðing nýrrar aðalnámskrár Opinn 1 926 930 942
Menntamiðja Lokaður 4 521 524 534
SAMspil 2015 Lokaður 6 293 293 298
Spjaldtölvur í námi og kennslu Opinn 3 4317 4317 4367
Upplýsingatækni í skólastarfi Opinn 1 1203 1206 1216
Í töflu eitt má meðal annars sjá að þátttakendum fjölgaði í öllum starfssamfélögunum á rannsóknartímanum en þó hlutfallslega mest í hópnum Spjaldtölvur í námi og kennslu. Í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík fækkaði tímabundið í hópnum en við lok gagnaöflunar hafði þátttakendum fjölgað um 40 einstaklinga.
3.3.1 Starfssamfélög á Facebook
Nánari lýsingar á hverju starfssamfélagi fyrir sig eins og þau birtust rannsakanda í vettvangsathugunum og viðtölum eru hér á eftir. Tilgangur
58
þess er að draga fram mynd af starfssamfélögunum sem gefur lesendum skýrari hugmynd um uppbyggingu þeirra, helstu áherslur og viðfangsefni.
3.3.1.1 Grunnskólakennarar í Reykjavík Grunnskólakennarar í Reykjavík er starfssamfélag sem er hugsað til að auðvelda kennurum umræðu um skólamál og efla samstöðu kennara í Reykjavík í kjarabaráttu. Upphafið að stofunun hópsins má rekja til haustþings á vegum Samtaka fámennra skóla (SFS) þar sem kennarar skráðu sig til leiks vegna tilmæla stjórnenda en áttu sjálfir að sækja í endurmenntunarsjóð KÍ fyrir endurgreiðslu á námskeiðsgjöldum eins og kemur fram í lýsingu á hópnum. Varð þetta til þess að magna óánægju meðal kennara í Reykjavík. Ýmis önnur atriði höfðu áhrif á óánægju kennara á þeim tímapunkti eins og starfsumhverfi í Reykjavík, skortur á samráði og ákvarðanir borgaryfirvalda, óánægja með forystu Kennarasambands Íslands og kjaramál almennt. Stofnun hópsins á Facebook var ætlað að auðvelda kennurum umræðuna og efla samstöðu meðal þeirra. Leiðarljós hópsins er „sameinuð stöndum vér“ og telja stjórnendur hópsins tímabært að kennarar standi saman og láti í sér heyra. Í hverju starfssamfélagi á Facebook setja stjórnendur hópanna fram lýsingu á áherslum hópsins sem birtist lesendum. Nokkurn baráttutón má lesa í lýsingu hópsins Grunnskólakennarar í Reykjavík og má segja að umræðuþræðir hans endurspegli með einhverjum hætti þessi leiðarljós þar sem þetta er eini hópurinn þar sem átök eru milli meðlima hópsins og stjórnendur hafa endurtekið þurft að minna á grundvallarreglur hans sem eru að gæta kurteisi í orðavali og ræða málefni en ekki manneskjur. Einnig minna þeir á mikilvægi þess að bera virðingu fyrir skoðunum annarra og vera málefnaleg í umræðuþráðum og svörum við þeim. Meðlimir hópsins eru minntir á 11. grein siðaregla kennara á upphafssíðunni en þar segir að kennarar eigi að sýna öðrum virðingu í ræðu, riti og framkomu. Ástæða þessara ummæla stjórnenda má rekja til þess að í aðdraganda kosninga á vinnumati kennara var virðing fyrir mönnum og skoðunum þeirra ekki virt og má líkja sumum umræðuþráðunum við samfélag þar sem reglur frumskógarins virðast ríkja í samskiptum kennara í starfssamfélaginu. Þrátt fyrir að hópurinn sé fyrst og fremst hugsaður fyrir kennara í Reykjavík þá er rannsakanda kunnugt um að kennarar úr sveitarfélögum á höfuðborgarsvæðinu séu virkir þátttakendur í hópnum og því ekki ástæða til að halda að óskum um aðgang að hópnum sé hafnað. Í einum umræðuþræði er hins vegar nærveru skólastjórnenda ekki óskað og þeir vinsamlega beðnir um að yfirgefa hópinn ef einhverjir eru. Grunnskólakennarar í Reykjavík er eini hópurinn þar sem meðlimum fækkaði á tímabilinu en þeim fjölgaði aftur undir lok rannsóknarinnar og
59
voru þá orðnir fleiri en í upphafi hennar. Hvort það voru skólastjórnendur sem yfirgáfu hópinn er rannsakanda ekki ljóst eða hvort það voru kennarar sem voru orðnir þreyttir á átökum og neikvæðum umræðum um vinnumat skal ósagt látið. Hins vegar fjölgaði aftur í hópnum undir lok gagnaöflunar eða eftir að búið var að kynna innleiðingu á vinnumati.
3.3.1.2 Innleiðing nýrrar aðalnámskrár Innleiðing nýrrar aðalnámskrár er hópur sem var stofnaður sem umræðuvettvangur fyrir kennara sem vinna með formlegum hætti að innleiðingu nýrrar aðalnámskrár líkt og nafnið gefur til kynna. Á vegum Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytisins voru gefin út tilmæli um innleiðingu á breytingum á skólastarfi samkvæmt nýjum námskrám sem birt voru á vefsvæði ráðuneytisins. Þar kemur fram að í áætluninni sé fjallað um innleiðingu aðalnámskrár og helstu verkefni kennara fram að innleiðingu hennar fram að vorönn 2015 þegar hún verður að fullu tekin í gildi. Lögð er áhersla á að kynna kennurum, foreldrum og hagsmunaaðilum þær breytingar sem nýjar námskrár boða (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, 2013). Hópstjóri starfssamfélagsins er Ingvar Sigurgeirsson en hann er kennslufræðingur að mennt og hefur skrifað bækur um sérsvið sín sem eru meðal annars fjölbreyttar kennsluaðferðir, skólaþróun og námsmat. Stofnun starfssamfélagsins var hugsuð sem leið til að ýta undir umræður kennara um innleiðingu nýrrar aðalnámskrár með áherslur á nýtt námsmat og fjölbreytta kennsluhætti. Hópurinn er opinn og því geta allir skráðir notendur á Facebook skoðað umræður á fréttaveitu hópsins. Einn stjórnandi er á hópnum og jafnframt setur hann inn flesta þræði fréttaveitunnar. Virkni þátttakenda í hópnum er með þeim hætti að í kringum einhverja þræði skapast fjörlegar umræður og þátttakendur skiptast á skoðunum um ýmis atriði en þrátt fyrir að hópurinn eigi að fjalla um innleiðingu á nýrri aðalnámskrá þá eru ýmsar aðrar upplýsingar einnig birtar á fréttaveitu hópsins. Má þar nefna umræðu um Hvítbók Menntamálaráðuneytisins, auglýsingar fyrir áhugaverðar ráðstefnur og málþing, fréttir af nýbreitni í skólastarfi, árangur í læsi og áfram mætti lengi telja.
3.3.1.3 MenntaMiðja Menntamiðja er starfssamfélag skólafólks á netinu og byggir á hugmyndafræði Etienne Wenger um starfssamfélög. Menntamiðja er hugsuð sem samráðsvettvangur fyrir fólk úr ólíkum stöðum menntakerfisins sem á það sameiginlegt að starfa í þágu menntamála og skólaþróunar. Hlutverk hennar er meðal annars að skapa umræðugrundvöll milli ólíkra
60
aðila og skólastiga um sameiginlegt hagsmunamál. Leiðarljós Menntamiðju eru að þeir sem tilheyra samfélaginu beri traust hver til annars, læri hver af öðrum og skiptist á skoðunum og deili með öðrum þekkingu sinni og reynslu. Samfélagið byggir á opinskáum umræðum og þurfa þátttakendur að vera tilbúnir að gefa af sér og þiggja af öðrum. Áhersla Menntamiðju er að gera rannsóknum á sviði menntamála góð skil. Einnig kemur fram í leiðarljósum hennar áhugi fyrir því að brúa bilið milli fræðimanna, kennara og aðstoða kennara að styðjast við rannsóknir í sínu daglega starfi en um leið að aðstoða fræðimenn við að koma rannsóknum sínum á framfæri. Nokkur skortur hefur verið á því að rannsóknir eigi greiða leið inn í skólastarfið fram að þessu. Þetta telja stjórnendur Menntamiðju að þurfi að efla til að ýta enn frekar undir starfsþróun, fagmennsku og framfarir í skólum. Ekkert hinna starfssamfélaganna leggur jafn mikla áherslu á að brúa bilið milli fræðimanna, rannsókna og skólafólks. Virkni í hópnum er einkum með þeim hætti að stjórnandi hópsins setur efni á fréttaveitu og fær viðbrögð frá samfélaginu með því að þátttakendur merkja að þeim líki við færslur. Stjórnandi hópsins Tryggvi Thayer er jafnframt starfsmaður Menntamiðju sem er samstarfsverkefni Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytisins, Sambands íslenskra sveitarfélaga, Kennarasambands Íslands, Menntavísindasviðs Háskóla Íslands, Hug-‐ og félagsvísindasviðs Háskólans á Akureyri og Reykjavíkurborgar (Menntamiðja, e.d.).
3.3.1.4 SAMspil 2015 SAMspil 2015 hefur nokkra sérstöðu í þeim sex hópum sem voru til athugunar vegna þess að það var stofnað í kringum þróunarverkefni sem ber sama heiti og var auglýst mjög víða í grunnskólum og á Menntavísindasviði Háskóla Íslands. Verkefnið stendur yfir í eitt ár og þarf hver og einn að skrá þátttöku sína. Á fréttasíðu SAMspil 2015 kemur fram að skráðir þátttakendur séu 250 á síðunni http://samspil.menntamidja.is. Starfssamfélagið á Facebook var stofnað til að búa til umræðuvettvang fyrir skráða þátttakendur í upplýsingatækninámskeiðinu SAMspil 2015. Leiðarljós hópsins er að þátttakendur geti látið skoðanir sínar í ljós, varpað fram spurningum og sagt frá áhugaverðu efni sem tengist upplýsingatækni í námi og kennslu. Í hópnum voru 28 nýir þátttakendur á tveimur vikum á fyrra tímabilinu sem var til athugunar (Tafla 1) og sem dæmi má nefna að nýjum meðlimum fjölgaði um þrjá á þremur klukkustundum rétt á meðan vettvangsathugun rannsakanda stóð yfir. Virkni þátttakenda í hópnum er nokkur og stjórnendur hans eru duglegir að deila áhugaverðu efni og hvetja
61
þátttakendur til að taka þátt og prófa sig áfram með þau verkefni og forrit sem veittar eru upplýsingar um.
3.3.1.5 Spjaldtölvur í námi og kennslu Hópurinn var upphaflega stofnaður af þremur M.ed nemendum á Menntavísindasviði Háskóla Íslands sem hluti af verkefni sem þeir unnu í áfanganum Nám og kennsla á netinu. Áherslur hópsins eru á það að safna á einn stað upplýsingum um notkun spjaldtölva í námi og kennslu. Leiðarljós þeirra er að upplýsingar sem safnast í hópnum nýtist öðrum kennurum sem nota spjaldtölvur í kennslu. Stjórnendur hópsins leggja áherslu á lifandi starfssamfélag þar sem flestir þátttakendur eru duglegir að koma með ábendingar, skrifa innlegg og búa til nýja umræðuþræði. Flestir þátttakendur eru í hópnum Spjaldtölvur í námi og kennslu og fjölgaði þeim um rúmlega 50 einstaklinga á meðan gagnaöflun fór fram sem er töluverð fjölgun í einum hópi á skömmum tíma. Spjaldtölvur í námi og kennslu er vinsælt viðfangsefni og er það í samræmi við ríkjandi umræðu í skólum um innleiðingu spjaldtölva í skólastarfi almennt. Þátttaka og virkni meðlima í hópnum telst mjög góð þar sem dæmi eru um umræðuþræði þar sem fleiri en 110 þátttakendur gefa merki um að þeim líki við það sem sagt er. Leiða má að því líkur að einhvern hluta fjölgunarinnar megi rekja til þess að Kópavogsbær afhenti öllum grunnskólakennurum bæjarins spjaldtölvur til afnota á rannsóknartímanum og því ekki ólíklegt að einhverjir þeirra hafi séð hag sinn í því að taka þátt í umræðum í hópnum samhliða innleiðingarferli í grunnskólum Kópavogs á spjaldtölvum í bænum.
3.3.1.6 Upplýsingatækni í skólastarfi Lýsing á uppruna hópsins, stjórnendum og áherslum er ekki að finna á síðu hópsins. Í leiðarljósi hans kemur fram að í hópnum sé fjallað um allt sem snýr að upplýsingatækni í skólastarfi. Áherslur hópsins eru því ekki eingöngu á spjaldtölvur í skólastarfi heldur á notkun tölvutækninnar almennt í skólastarfi hvort sem um er að ræða leik-‐, grunn-‐ eða framhaldsskóla. Stofnandi hópsins og stjórnandi hans er Sigurður Fjalar Jónsson en hann er einn af frumkvöðlum í notkun tölvu og upplýsingatækni í skólastarfi á Íslandi. Í hópnum voru 13 nýir þátttakendur frá því að rannsóknin hófst og voru nýir meðlimir virkir en ekki hljóðir lesendur. Meðan að rannsóknin stóð yfir mátti í vettvangsathugun sjá tvo nýja þátttakendur sem tóku strax í byrjun virkan þátt í umræðum í starfssamfélaginu. Virkni annarra þátttakenda almennt jókst í samfélaginu eftir því sem leið á rannsóknartímabilið. Erfitt var að henda reiður á einhverjar ákveðnar,
62
sýnilegar ástæður þess aðrar en að fleiri umræður á fréttaveitu virtust vekja áhuga og eftirtekt þátttakenda.
3.3.2 Starfssamfélög á Twitter
Í rannsókninni var ekki einungis fylgst með starfssamfélögum á Facebook heldur var einnig fylgst með virkni þátttakenda á tveimur umræðumerkjum sem táknuð eru með -‐ # umræðumerki. Ástæða fyrir vali á þeim er að þessi tvö umræðumerki eru þau sem eru virkust í umræðu um menntamál á Twitter en umræðumerki eru jafnan notuð til að auðvelda notendum að fylgjast með málefnum líðandi stundar. Tíst notenda sem eru merkt með fyrirfram ákveðnu umræðumerki fara öll undir einn hatt merktra tísta. Þau umræðumerki sem fylgst var með voru #menntaspjall og #eTwinningISL
3.3.2.1 Menntaspjall Menntaspjall fer fram á Twitter annan hvern sunnudag undir umræðumerkinu #menntaspjall. Hugmyndin með spjallinu er meðal annars að skólafólk hugi að starfsþróun sinni með áherslum sem henta hverjum og einum. Á milli kl. 11 og 12 annan hvern sunnudag fer fram formlegt spjall um málefni líðandi stundar í menntamálum. Stjórnendur eru þeir Tryggvi Thayer og Ingvi Hrannar Ómarsson sem taka saman tillögur að umræðuefni og velja stjórnendur spjallsins hverju sinni. Umræðunni er stýrt af sérfræðingum á því sviði sem viðfangsefni menntaspjallsins er hverju sinni (Björn Rúnar Egilsson, 2014). Ýmis málefni eru tekin til umræðu á #menntaspjall og það sem ræður viðfangsefninu fyrir hvert skipti eru hugmyndir sem koma frá þátttakendum. Þegar fleiri en eitt viðfangsefni koma til greina er efnt til kosninga á netinu um viðfangsefni þeirrar viku. Þegar búið er að ákveða umræðuefni er fenginn umræðustjóri sem hentar því viðfangsefni sem er uppi hverju sinni. Hlutverk hans er að semja spurningarnar og stýra umræðunni. Spurningar hverrar umræðu eru birtar nokkrum dögum fyrir spjall til að þátttakendur hafi tækifæri til að undirbúa svör sín, finna slóðir og myndir sem þeir vilja vísa á í umræðunni. Þegar spjallinu er lokið tekur Ingvi Hrannar Ómarsson saman punktana og birtir slóð að umræðunni sem unnin hefur verið með forritinu slideshare. Þeir sem ekki gátu tekið þátt eða vilja kynna sér efnið nánar geta því kynnt sér efnið. Þó að #menntaspjall sé stýrt á sunnudagsmorgnum þá geta allir lagt orð í belg hvenær sem það hentar þeim með því að skrifa örblogg og merkja það með umræðumerkinu #menntaspjall.
63
3.3.2.2 eTwinningISL Áætlun Evrópusambandsins -‐ eTwinning er samfélag skóla á netinu sem styður við rafrænt alþjóðlegt samstarf skóla í heimsálfunni. Á Íslandi eru rúmlega 70 virk verkefni og yfir 300 leik-‐, grunn-‐, og framhaldsskólar um allt land eru skráðir þátttakendur. Vefurinn eTwinning byggir á samstarfsverkefnum kennara og nemenda á milli skóla víðsvegar um Evrópu en kjörorðið er: „Keep it short and simple“, sem þýtt hefur verið „hafið það lítið og einfalt“ (Ingvi Hrannar Ómarsson, 2014). Á vef eTwinning eru ýmis verkfæri sem kennarar nota til að finna samstarfsaðila, hitta aðra kennara í Evrópu, deila hugmyndum, finna dæmi um verkefni, mynda samstarfshópa, læra saman og taka þátt í verkefnum. Grunnstoð eTwinning var lögð árið 2005 og var megin hugmyndin að tengja saman skóla óháð landamærum þeirra og fá ungt fólk í Evrópu til að hafa samskipti sín á milli. Notuð er upplýsingatækni til að tengja skólana saman. Í lýsingu á hlutverki eTwinning kemur fram að það sé leið fyrir kennara til að hugsa stórt en nota til þess einfalda leið með notkun samfélagsmiðla. Einn af kostum þess er að samstarfsaðilar geta unnið saman án þess að hittast augliti til auglitis þar sem öll vinnan fer fram í gegnum netið. Eins og kemur fram í leiðbeiningum um eTwinning þá er það hugsað sem tæki til að byggja upp netsamfélag, mynda tengslanet og tækifæri til faglegrar þróunar. Þátttakendur skrá sig á síðu verkefnisins sem er með slóðinni http://www.etwinning.net/en/pub/index.htm og fá með því aðgang að netsamfélagi skóla um alla Evrópu sem á það sameiginlegt að hafa áhuga á að mynda tengsl í gegnum menntun. Með þátttöku í eTwinnig hópum tengjast þátttakendur öðrum kennurum í Evrópu sem deila svipuðum áhugamálum. Í hópunum skiptast kennarar á skoðunum, segja frá reynslu sinni og læra hverjir af öðrum. Öll samskipti fara fram í gegnum netið ýmist á vefsvæði eTwinning eða á samfélagsmiðlinum Twitter undir umræðumerkinu #eTwinning en umræðumerkið #eTwinningISL var fyrst notað á #menntaspjall þann 3. nóvember árið 2014. Umræðumerkið #eTwinningISL hentar best íslenskum kennurum því öll samskipti þar fara fram á íslensku.
Twitter tíst undir umræðumerkinu #eTwinningISL hefur hlutverki að gegna sem fréttaveita um verkefni sem unnin hafa verið í samstarfi skóla á Íslandi og Evrópu. Hluti af því ferli er að gera þátttöku eftirsóknarverða fyrir þá sem fylgjast með því það á að vera auðvelt fyrir kennara að taka þátt. Þúsundir skráðra kennara í yfir þrjátíu Evrópuríkjum mynda samfélag fagaðila sem deila hugmyndum og reynslu og þróa verkefni í samstarfi við aðra þátttakendur. Á vef eTwinning er verið að byggja upp samfélag
64
kennara sem hafa sameiginlegan áhuga á ákveðnu viðfangsefni (Landskrifstofa eTwinning, 2011, bls 14).
Helsti ávinningur fyrir kennara af þátttöku í eTwinning er starfsþróun með þátttöku í stærsta skólasamfélagi á netinu en yfir 270 þúsund kennarar í allri Evrópu eru skráðir þátttakendur og verkefnin eru því fjölbreytt og áherslur þeirra einnig. Stærstur hluti starfsþróunarinnar á eTwinning er fólginn í samskiptum við kennara um verkefni sem verið er að vinna að hverju sinni og/ eða netnámskeið sem haldin eru á vegum menntaáætlunar ESB (Erasmus+) og auglýst eru af Landskrifstofu eTwinning á Íslandi (Bjarndís Fjóla Jónsdóttir, 2014).
3.4 Gagnagreining og úrvinnsla
Við gagnagreiningu komu fljótlega í ljós nokkur þemu sem voru skoðuð nánar og flokkuð með tilliti til rannsóknarspurninganna. Þar sem rannsakandi er þátttakandi í starfssamfélögunum og því töluvert tengdur viðfangsefninu fengu viðmælendur í viðtölunum að lýsa reynslu sinni og sýn þeirra dregin fram í niðurstöðum frekar en afstaða rannsakanda. Niðurstöður voru að lokum bornar saman við fræðilegan bakgrunn rannsóknarinnar. Til að greina viðtölin var notuð þemagreining (e. thematic analysis) þar sem fundnir voru lyklar og endurtekin mynstur í viðtölunum (Braun og Clarke, 2006, bls.77). Þemun eru nánar útskýrð í upphafi 4. kafla. Viðmælendur voru ýmist stjórnendur starfssamfélaga eða notuðu samfélagsmiðla sem hluta af starfsþróun sinni. Þegar þátttakendur voru valdir fyrir viðtölin var einnig stuðst við hentugleikaúrtak rannsakanda en ekki var áhersla lögð á einn hóp umfram annan.
3.5 Viðmælendur
Í litlu samfélagi getur verið auðvelt að þekkja einstaka kennara af ummælum þeirra og verkefnum. Því hefur staðreyndum verið hagrætt lítillega og viðmælendur hafa fengið nýtt nafn til að gæta fyllsta trúnaðar við þá. Skólarnir þar sem þátttakendur rannsóknarinnar starfa hafa einnig fengið nýtt nafn.
Viðmælendur voru allir kennarar með meira en fimm ára kennslureynslu og störfuðu á fimm vinnustöðum. Þar af voru fjórir á höfuðborgarsvæðinu og einn á landsbyggðinni. Aldur viðmælenda var á bilinu 35-‐55 ára.
Fanney hefur kennt í átta ár við Austurskóla, sem er á höfuðborgarsvæðinu. Hún er virkur notandi fjölmargra samfélagsmiðla eins og Facebook, Twitter, Snapchat, Pinterest og Youtube til að nefna einhverja. Hún notar samfélagsmiðla í starfi sínu sem kennari með nemendum.
65
Facebook notar hún með nemendum í stórum verkefnum til dæmis þar sem unnið er með texta, hljóð og mynd. Fanney notar Twitter mest í persónulegum tilgangi en ekki eins mikið í faglegum tilgangi en því er öfugt farið með Facebook. Fanney er að ljúka framhaldsnámi við háskóla hér á landi.
Ingibjörg hefur kennt við Vesturskóla frá útskrift úr Kennaraháskóla Íslands. Hún er virkur notandi Facebook og Pinterest og hún er skráður notandi á Twitter. Ingibjörg nýtir Pinterest mikið í faglegum tilgangi og álítur sig hafa fengið margar hugmyndir að fjölbreyttum verkefnum í kennslu sinni á miðlinum. Ingibjörg er að ljúka framhaldsnámi við háskóla hér á landi.
Kolbrún er kennari við Norðurskóla sem er á höfuðborgarsvæðinu. Hún hefur kennt í meira en 20 ár. Hún hefur sérlegan áhuga á starfsþróun kennara og finnst samfélagsmiðlar hafa hlutverki að gegna í því sambandi. Hún er virkur notandi samfélagsmiðla, er skráð á þá flesta og prófar gjarnan þá sem koma nýir en hún gerir ráð fyrir að misjafnt sé hverjir þeirra festast í sessi allt eftir notkun og þörfum hvers og eins. Kolbrún hefur lokið framhaldsnámi við Háskóla Íslands.
Sævar er kennari við Suðurskóla. Hann er með tæplega 20 ára kennslureynslu. Hann notar samfélagsmiðla í starfi sínu sem kennari með nemendum. Hann er þátttakandi í fjölmörgum starfssamfélögum á Facebook og er virkur notandi þ.e. skoðar daglega og jafnvel oft á dag færslur á fréttaveitu hópanna. Sævar er með skráðan aðgang að Twitter en notar síður þann miðil að undanskilinni þátttöku í #menntaspjall. Sævar er að ljúka framhaldsnámi hér á landi.
Ævar lætur sig varða menntamál og starfsþróun kennara með notkun tölvu-‐ og upplýsingatækni. Hann notar bæði Facebook og Twitter í faglegum tilgangi og hefur lagt stund á framhaldsnám erlendis.
Þegar viðmælendur voru valdir í upphafi var eina sjónarmið rannsakanda að velja einstaklinga sem nota samfélagsmiðla sem hluta af sínu daglega starfi og eru sýnilegir í starfssamfélögunum. Nánari athugun leiddi þó í ljós að þátttakendur eiga fleira sameiginlegt en gert var ráð fyrir í upphafi. Má þar nefna að þeir hafa allir lagt stund á eða lokið formlegu framhaldsnámi við háskóla og þeir eiga það einnig sameiginlegt að vera virkir á fleiri en einum samfélagsmiðli og þátttakendur í fjórum eða fleiri starfssamfélögum. Viðmælendur koma úr ólíkum áttum og tengjast ekki innbyrðis.
3.6 Siðfræði rannsóknar
Réttmæti og trúverðugleiki rannsóknarinnar byggir á vönduðum vinnubrögðum rannsakanda og hversu trúverðugar niðurstöður
66
rannsóknarinnar eru (Sigríður Halldórsdóttir, 2003, bls. 250). Upplýst og undirritað samþykki var fengið hjá öllum þátttakendum í viðtölum (Viðauki III). Þeim var sýnd full tillitssemi og þeir jafnframt upplýstir um tilgang rannsóknarinnar. Einnig kom fram við upphaf hvers viðtals að þeir gætu hætt þátttöku hvenær sem þeir vildu á rannsóknartímabilinu kjósi þeir að gera það. Í upplýsingum um rannsóknina kom fram hvernig farið yrði með gögn rannsóknarinnar að henni lokinni.
Í rannsóknum eru viðhafðar fjórar höfuðreglur sem liggja til grundvallar þess að tryggja velferð þátttakenda. Þær eru: sjálfræðisreglan, skaðleysisreglan, velgjörðareglan og réttlætisreglan. Þegar eigindlegar rannsóknir eru framkvæmdar þarf rannsakandi að hafa í huga siðferði rannsókna og þær reglur sem gilda um slíka vinnu. Sjálfræðisreglan kveður á um virðingu fyrir manneskjunni og sjálfræði hennar sem leiðir af sér þá kröfu að samþykki fyrir þátttöku sé upplýst og óþvingað (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 73). Rannsakandi hét trúnaði við úrvinnslu gagna og viðmælendur veittu upplýst samþykki (Lichtman, 2013, bls. 52) með því að undirrita kynningarbréf þess efnis (Viðauki III). Fljótlega í rannsóknarferlinu var tekin sú afstaða að dylja ekki starfssamfélögin sem voru til athugunar. Hins vegar var trúnaðar gætt við viðmælendur og koma þeir því ekki fram undir sínu rétta nafni né vinnustaður þeirra en í niðurstöðum eru nefnd þau starfssamfélög sem þeir eru þátttakendur í.
Rannsóknin má ekki á nokkurn hátt skaða þann einstakling eða þá hópa sem hún snýr að líkt og kveðið er á um í skaðleysisreglu rannsókna (Sigurður Kristinsson, 2013, bls 74). Sú regla á lítt við um þessa rannsókn þar sem ekki er verið að fjalla um viðkvæm persónugreinanleg gögn en engu að síður þarf að tryggja þagmælsku rannsakanda og að gögn séu ekki rekjanleg til einstaka aðila. Rannsakandi myndar tengsl við starfssamfélögin en gætir þess að halda vissri fjarlægð við viðmælendur því hann má ekki vera aðgangsharður með spurningum sínum (Lichtman, 2013, bls. 52-‐56). Vettvangsathugun í starfssamfélögunum fól í sér að gera vettvangsrýni með þátttöku rannsakanda. Rannsakandi hafði verið þátttakandi í hópunum áður en rannsóknin hófst, á meðan á rannsókninni stóð og hafði ekki hug á því að hætta að vera virkur þátttakandi að rannsókn lokinni. Því var reglan um skaðleysi rannsókna höfð til grundvallar þegar þess var gætt, eftir fremsta megni, að hún skaði ekki starfssamfélögin eða þátttakendur.
Ábyrgð rannsakanda í rannsóknum felst í því að bera faglega ábyrgð á velferð þátttakenda og að rannsóknin láti sem best af sér leiða og velja til þess leiðir sem færa minnstar fórnir (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 74). Velferðarreglan felur í sér kröfu um velferð þátttakenda að þeir verði ekki
67
fyrir skaða til dæmis með því að gengið sé of nærri þeim eða þeir verði fyrir áreiti vegna þátttöku sinnar. Samþykki þátttöku sem gert er milli aðila byggir á trausti þeirra á milli og rannsakandi má ekki bregðast þessu trausti. Þagnarskylda í samskiptum á oftast við en hún er ekki algild og því þarf að vera þátttakendum ljóst frá upphafi hvernig farið verði með upplýsingar (Ástríður Stefánsdóttir, 2013, bls. 8-‐9). Í þeim viðtölum sem tekin voru var reynt eftir fremsta megni að skapa afslappað og þægilegt andrúmsloft við viðmælendur. Ætlunin var að byggja upp traust milli rannsakenda og viðmælenda með fjölbreyttum spurningum þar sem áhersla var á áhuga rannsakanda fyrir viðfangsefninu. Ýmist var spurt um bakgrunn, opnar almennar spurningar, afmarkaðar spurningar um efnið, þátttöku í starfssamfélögum og áhrifum þátttöku á starfsþróun. Öllum viðtölum var lokað með því að spyrja viðmælendur hvort þeir hefðu einhverju við að bæta (Lichtman, 2013, bls. 197). Slík spurning gaf góða raun og dýpkaði viðtalið enn frekar með því að viðmælendur drógu fram helstu áherslur þeirra á viðfangsefnið.
Loks kveður réttlætisreglan á um sanngirni í dreifingu gæða og að hver og einn skuli fá það það sem hann á skilið. Í rannsókninni reynir á þessa reglu í tengslum við þann þátt að skoða hvað þátttakendur skuli fá í skiptum fyrir framlag sitt til rannsóknarinnar (Sigurður Kristinsson, 2013, bls. 74). Rannsakandi leitaðist við að vera eins heiðarlegur gagnvart viðfangsefni rannsóknarinnar eins og honum var unnt. Lögð var áhersla á að gæta hlutleysis rannsakanda í hvívetna. Með þátttöku í starfssamfélögum deildi rannsakandi ekki persónulegri reynslu á meðan á rannsókninni stóð en það gerði hann til að sjónarmið hans hefðu ekki áhrif á þá þætti sem verið var að skoða. Einnig var haft til hliðsjónar að gæta áreiðanleika og réttmætis rannsóknar með því að gæta hlutleysis við túlkun gagna og setja fram í niðurstöðum á réttan og sanngjarnan hátt (Sigríður Halldórsdóttir og Ragnheiður Harpa Arnardóttir, 2013, bls. 66).
Rannsóknin var ekki kynnt til persónuverndar þar sem ekki var um að ræða söfnun persónuupplýsinga né heldur vinnslu þeirra. Viðmælendur gáfu upplýst samþykki fyrir þátttöku sinni líkt og kveðið er á um í 7. tl. 2. gr laga nr. 712/2008, um tilkynningarskylda og leyfisskylda vinnslu persónuupplýsinga.
Von rannsakanda stendur til að með rannsókninni og svörum við rannsóknarspurningum hennar verði lögð drög að því að kennarar og skólasamfélagið í heild hagnist á því að efla enn frekar starfsþróun kennara og kosti þess að nýta starfssamfélög á samfélagsmiðlum í faglegum tilgangi. Rannsókninni er ætlað að veita lesendum upplýsingar um fjölbreyttar leiðir
68
til starfsþróunar kennara með notkun samfélagsmiðla og þátttöku í starfssamfélögum. Einnig að hún veki kennara og stjórnendur til umhugsunar um þá fjölmörgu möguleika sem þeir hafa til samstarfs og samráðs við aðra kennara víða um land og jafnvel um allan heim með aðstoð samfélagsmiðla.
69
4 Niðurstöður
Hér á undan hefur verið gerð grein fyrir kenningum um starfsþróun, helstu áherslum fullorðinna námsmanna og sagt hefur verið frá tveimur ólíkum samfélögum sem þó tengjast rannsókninni með beinum hætti. Fjallað hefur verið um hugmyndir manna um félagsauð og hugtakið fagauður tengt við fagmennsku kennara og tengslanet. Einnig hefur verið sagt frá tveimur samfélagsmiðlum sem liggja til grundvallar rannsókninni. Í þessum kafla verður farið yfir helstu niðurstöður vettvangsathugunar, gerð nánari grein fyrir þeim fimm megin þemum sem komu í ljós í athugunum á vettvangi starfssamfélaganna og í máli viðmælenda.
Í aðalnámskrá grunnskóla (2011, bls. 13) kemur meðal annars fram að breytingar sem orðið hafa á íslensku þjóðfélagi á undanförnum árum hafi umtalsverð áhrif á skólakerfið og störf kennara. Auknar kröfur eru gerðar til menntunar kennara og samhliða því áherslur á starfsþróun. Kennarar þurfa að vera í stakk búnir að mæta kröfum samfélags sem er í sífelldri þróun og þeir þurfa jafnframt að vera reiðubúnir að aðlagast breyttu starfsumhverfi. Í niðurstöðum er leitast við að sýna fram á að tækifærum sem kennara hafa til að auka þekkingu sína og efla sig í starfsþróun fari fjölgandi með tilkomu netsins og þeirra samfélagsmiðla sem þar er að finna og einnig að varpa ljósi á þá fjölmörgu möguleika á starfsþróun sem þátttaka í starfssamfélögum veitir en þar getur samspil umhverfis og hvatningar frá samfélaginu skipt máli fyrir hvern og einn kennara.
Hér á eftir verður nánar farið yfir helstu niðurstöður rannsóknarinnar og gerð verður grein fyrir megin þemum hennar. Þau fimm megin þemu sem komu fram í vettvangsathugunum og máli viðmælenda eru; starfsþróun, samfélag, fagmennska og tengslanet, upplýsingaveita, tækifæri eða tímaþjófur?
4.1 Starfsþróun
Við vettvangsathugun á starfssamfélögunum kom orðið starfsþróun sjaldan fyrir í umræðum á fréttaveitu þeirra. Þó nokkuð var af auglýsingum og efni á fréttaveitum um starfsþróun og þá sérstaklega í SAMspil 2015, Spjaldtölvur í námi og kennslu og upplýsingatækni í skólastarfi. Þann 4. mars 2015 var #menntaspjall sem bar yfirskriftina, tækniþróun og starfsþróun fyrir 21. öldina. Þó orðið starfsþróun hafi yfirleitt verið notað til að tengja
70
auglýsingar við umræðu á fréttaveitu starfssamfélaganna þá bentu svör viðmælenda til að þeir töldu notkun samfélagsmiðla og þátttöku í starfssamfélögum skipta þá máli og litu á þátttöku sem hluta af sinni starfsþróun ásamt hinu hefðbundna námi líkt og að sitja námskeið, sækja fyrirlestra og fara á ráðstefnur eins og komið verður nánar að í kaflanum hér á eftir.
4.1.1 Þátttaka er kærkomin viðbót
Líkja má notkun samfélagsmiðla í faglegum tilgangi við starfsþróun sem tekur mið af þörfum hvers kennara. Þátttaka í starfssamfélögum er hluti af starfsþróun þar sem hver og einn lærir í samræmi við sínar þarfir, deilir þekkingu og upplýsingum um þær aðferðir sem gefist hafa vel í starfi og lærir af öðrum. Viðmælendur áttu það sameiginlegt að hafa áhuga á starfsþróun kennara að eigin sögn. En þeir áttu fleira sameiginlegt. Þeir höfðu ýmist lokið við eða voru í framhaldsnámi og höfðu jákvætt viðhorf til starfssamfélaga sem hluta af formlausri starfsþróun þeirra. Í máli þeirra kom fram að þeir töldu flestir að þátttaka í starfssamfélögum kæmi ekki í staðin fyrir formlegt eða óformlegt nám heldur væri þátttaka í starfssamfélögum góð viðbót við formlega starfsþróun þeirra. Þannig sá Kolbrún þátttöku í starfssamfélögum sem kærkomna viðbót við hefðbundna starfsþróun sína.
Þetta getur verið viðbót við það sem þú ert að gera nú þegar í starfsþróun þinni en þetta getur líka komið í staðinn ef það er t.d. þetta árið ekkert fyrir þig, þá getur þú notað samfélagsmiðla upp að því marki sem þeir eru. Þar er verið að benda á eitthvað lesefni, einhverjar ráðstefnur sem þú vissir ekki af en fréttir af með því að fylgjast með.
Sævar er í námi við Háskóla Íslands. Hann er kennari með rúmlega 20 ára reynslu að baki og hann telur starfssamfélögin hafa bætt einhverju við starfsþróun hans.
Ég hef oft sagt það að þetta er ein mesta endurmenntun sem ég hef verið í það er að taka þátt í þessum Facebook hópum. Það er bara þannig. Ég er auðvitað í fullu námi núna og það er svakaleg endurmenntun en fram að því var þetta mín mesta endurmenntun að taka þátt í þessum hópum.
71
Sævar eins og aðrir viðmælendur er mjög virkur notandi á samfélagsmiðlum. Hann er sýnilegur í umræðum í starfssamfélögunum og hann er gjafmildur á góð ráð og deilir gjarnan upplýsingum og efni sem hann rekst á og vekur áhuga hans. Jafnframt er hann óhræddur við að láta skoðanir sínar á skóla-‐ og menntamálum í ljós á umræðuþráðum fréttaveitu. Í lýsingu sinni á starfssamfélögum notar Sævar orðið sóknarfæri sem fólgin eru í því að nota samfélagsmiðla í starfsþróun.
Ég sé bara öll þessi sóknarfæri þarna inni og þess vegna lít ég á þetta sem endurmenntun og starfsþróun og allt það. [...] Þetta skiptir mig miklu máli fyrir starfsþróun. Niðurstaðan er þá það að það skiptir klárlega einhverja kennara þarna máli.
Í umræðu á #menntaspjall þann 8. mars 2015 var meðal annars rætt um þátt starfssamfélaga í símenntun kennara. Þar kemur fram í svörum eins þátttakanda að honum finnst kennarar þurfa svigrúm til að sinna 21. aldar starfsþróun sem byggir á notkun samfélagsmiðla, samskiptum og sköpun. Kolbrún og Ingibjörg voru á sama máli. Þær töldu kennara ekki alltaf vera nægilega meðvitaða um það í hverju starfsþróun þeirra væri fólgin. Þær mátu það svo að tilhneiging væri hjá kennurum í þeirra skólum að líta á formleg námskeið og ráðstefnur sem starfsþróun en annað ekki. Um þetta sagði Ingibjörg:
Ég heyri það alveg á mínum vinnustað að það eru ekkert margir sem átta sig á því hvað það er í raun og veru margt sem getur fallið undir starfsþróun. Það að lesa bók, tímaritsgrein eða Facebook, eða eitthvað annað sem tengist starfinu. Held að fólk líti meira á það, þetta er námskeið það er starfsþróun. Þannig að það lítur bara á þetta formlega.
4.1.2 Framboð á starfsþróun
Hluti af starfi kennara er að sinna starfsþróun og allir viðmælendur voru meðvitaðir um þann þátt í kjarasamningum þeirra. Ingibjörg lýsti aðstæðum í hennar skóla þannig.
Það er líka þannig að okkur ber að sinna starfsþróun skv. kjarasamningum. Það er ekkert bara val. [...] það eru mjög margir sem segja „ég get ekki sinnt þessu því það eru engin námskeið í boði sem henta mér“. En það er þitt að verða þér út um það sem þú ætlar að gera.
72
Á öllum viðmælendum má heyra að þeim er umhugað um starfsþróun sína og telja flesta kennara vera það einnig. Viðmælendur vilja allir sinna starfsþróun sinni eftir bestu getu en þeir velja til þess ólíkar leiðir þó samfélagsmiðlar skipi stórt hlutverk hjá þeim öllum. Fanney er í hópi þeirra sem hafa átt erfitt með að finna námskeið sem henta henni og þeim greinum sem hún kennir.
Þar eru samfélagsmiðlarnir auðvitað alveg brilliant lausn og UT-‐torgin vegna þess að þar get ég verið að hugsa um endurmenntun mína þegar lítið framboð er af öðru.
Það kemur kannski ekki á óvart að viðmælendur höfðu allir sömu lausn á vanda þeirra kennara sem ekki finna námskeið við hæfi. Þeirra lausn var að taka þátt í faglegum umræðum á samfélagsmiðlum en eins og kom fram í kafla 3.5 voru allir viðmælendur virkir notendur samfélagsmiðla í faglegum tilgangi. Sævar leit svo á að þátttaka í starfssamfélögum væri hluti af sjálfsbjargarviðleitni kennara.
Stundum er umræðan þannig að kennarar segja „nei það er ekkert framboð á námskeiðum fyrir mig“ þá fara kennarar í hópa á Facebook svona til að bjarga sér og segja bara „ok, það er ekkert fyrir okkur, búum þá til einhvern vettvang fyrir okkur til að skiptast á efni“.
Kolbrún hafði einnig orðið vör við umræðu um skort á framboði á starfsþróun en hún átti erfitt með að skilja hvers vegna. Henni finnst oftar vandi að hemja sig því töluvert magn er af efni á netinu og erfitt að velja úr að hennar sögn. Starfsþróun er henni svo hugleikin að hún teygir sig út fyrir sitt starfsvið, slíkur er áhuginn.
Ég er ekkert að kenna stærðfræði en ég set samt fullt af efni sem ég finn á netinu og langar að deila með hópnum. Eitthvað sniðugt sem ég finn. Það sama á við um efni sem mér finnst eiga erindi til þeirra sem hafa áhuga á starfsþróun kennara.
Jafnvel þó kennarar nýti samfélagsmiðla í starfsþróun sinni þá er ekki víst að þeir líti á það sem nám heldur hafa samfélagsmiðlar í huga margra hlutverki að gegna sem dægrastytting. Ingibjörg lýsti því á þann hátt að henni finnst kennarar ekki nægilega meðvitaða um að samfélagsmiðlar geti verið hluti af starfsþróun. Hún sagði að margir kennarar í hennar starfshópi
73
væru duglegir að sækja kennsluhugmyndir á netið en litu ekki endilega á það sem starfsþróun. Þegar skýrsla um starfsþróun kennara frá desember 2014 var birt á vef Menntamiðju um miðjan febrúar hafði þátttakandi í hópnum þetta um hana að segja.
Það vantar sárlega umfjöllun um þátt samfélagsmiðla í starfsþróun nútímans. Þúsundir íslenskra kennara, skólastjórnenda og annarra sem koma að menntamálum eru að nota Facebook, Twitter[...]til að miðla þekkingu og reynslu.
Færslan vakti, einhverra hluta vegna, fremur litla athygli. Af þeim rúmlega 500 einstaklingum sem tilheyra hópnum þá voru aðeins þrír aðilar sem sögðu að þeim líkaði við færsluna. Viðkomandi furðar sig á litlu svigrúmi sem notkun samfélagsmiðla fær í umfjölluninni um starfsþróun kennara en í ummælum á #menntaspjall stuttu seinna um sama málefni kom í ljós að allir þátttakendur töldu notkun samfélagsmiðla vera hluta af starfsþróun á nýrri öld. Þó þarf að taka tillit til þess að þátttakendur voru þá þegar hluti af starfssamfélagi á Twitter.
Samfélagsmiðlar hafa ýmsu við starfsþróun kennara að bæta og allir viðmælendur voru sammála um það. Ævar taldi þurfa að opna augu kennara fyrir nýjum möguleikum, tækifærum og fjölbreytni í starfsþróun og hann taldi eitthvað vera í boði fyrir alla.
Með því að láta tæki eins og spjaldtölvur eða snjallsíma í hendurnar á starfsfólki, tíma aflögu og stuðning á fyrstu skrefunum geta þau rætt málin og deilt hugmyndum sín á milli jafnvel þó þau hittist ekki í kaffitímum lengur eða vinni í sitthvoru bæjarfélaginu. Meira að segja tölvan í skólastofunni virkar til að „tísta“, ef ekki verður lokað á Twitter í skólanum, eins og sumir skólar hafa lokað á Facebook.
Í þessum ummælum nefnir hann jafnframt annað atriði sem brennur á honum sem er ákvörðun nokkurra sveitarfélaga á Íslandi um að loka aðgangi að samfélagsmiðlum hjá starfsmönnum sínum á vinnutíma. Ákvörðunin var umdeild og drógu flest sveitarfélögin hana til baka meðal annars sökum óánægju starfsmanna.
4.1.3 Hlutverk stjórnenda
Þegar horft er til starfsþróunar kennara þá skiptir hlutverk stjórnenda máli meðal annars við að auðvelda kennurum að sækja sameiginleg námskeið,
74
greiða leið þeirra að nýta sér námsframboð háskólanna samhliða vinnu og einnig við að halda utan um skráningu starfsþróunar. Stjórnendur leggja línurnar um hvaða starfsþróun er heppileg fyrir skólann og starfsmenn hans. Stjórnendur í skólum hafa gjarnan skipulagt sameiginleg námskeið, einkum á haustin í upphafi hvers skólaárs, þar sem ætlast er til þátttöku allra starfsmanna. Ólíkt er milli skóla hversu miklar kröfur stjórnendur gera til starfsmanna sinna að skila inn áætlun um starfsþróun og skráningu hennar við lok hvers skólaárs. Mismunandi er milli skóla hvernig stjórnendur hafa útfært skráningu þó umræða hafi verið í Lokaskýrslu um starf samstarfsnefndar um símenntun kennara að þróa samræmdar aðferðir við skráninguna. Stjórnendur hafa allt frá því að hafa lítið um starfsþróun einstaka kennara að segja yfir í það að ræða hana í starfsmannasamtölum einu sinni á ári og kennarar skila inn yfirliti yfir starfsþróun sína.
Viðhorf stjórnenda til starfsþróunar er jafnframt ólíkt eins og þeir eru margir. Ingibjörg telur stjórnanda sinn hafa jákvætt viðhorf til fjölbreyttrar starfsþróunar og henni finnst hluta af því mega rekja til þess að hann hafi sjálfur nýlega lokið formlegu námi við Háskóla Íslands og noti hvert tækifæri til að benda á námskeið, áhugaverðar greinar og umræðu um skólamál t.d. bendir hann kennurum í sínum skóla á að taka þátt í #menntaspjall á Twitter. Sævar og Ævar voru einnig sammála því að stjórnendur þeirra litu á starfssamfélög á samfélagsmiðlum sem hluta af starfsþróun þeirra og töldu þau jafnvel vera góða viðbót við þau námskeið og ráðstefnur sem í boði eru. Á vinnustað og hjá stjórnendum Kolbrúnar kveður aftur á móti við annan tón.
Svo komu líka þessi skilaboð til okkar að við ættum að skrifa niður námskeið og ráðstefnur en ekkert sem við lesum. Þannig að endurmenntunin var bara námskeið og ráðstefnur. Ekkert annað. Það var ekkert annað í boð að skrá, engar tímaritsgreinar og ekkert svoleiðis voru fyrirmælin frá stjórnendum.
Kolbrúnu finnst að stjórnendur þurfi að vekja athygli kennara á nýbreytnistarfi og skólaþróun. Hún hefur á tilfinningunni að stundum viti stjórnendur ekki hvað er að gerast í næstu stofu og vísar til þess að í hennar skóla virðast stjórnendur ekki meðvitaðir um notkun samfélagsmiðla í faglegri þróun og hún finnur fyrir skilningsleysi af þeirra hálfu. Á #menntaspjall nefndi þátttakandi að kennarar þyrftu að nýta betur það sem býðst og stjórnendur þyrftu að vera jákvæðir og styðjandi við upplýsingatækni í starfsþróun kennara. Ingibjörgu finnst hún mæta skilningi
75
á fjölbreyttri starfsþróun hjá sínum stjórnendum en hún finnur aftur á móti fyrir mótstöðu hjá samkennurum sínum gagnvart námskeiðum sem ákveðin eru af stjórnendum eingöngu. Hluta af vandanum taldi hún vera fólginn í því að kennarar hefðu ekki alltaf val um námskeið heldur væru þeir sendir af skólanum á námskeið sem þeir hefðu ekki alltaf áhuga á:
Þannig hef ég upplifað að sitja námskeið eftir námskeið eftir námskeið þar sem helmingurinn er að prjóna og hinn helmingurinn að fara yfir próf og áhuginn takmarkaður. En líka námskeið þar sem áhuginn er mikill en hvað gerist svo?
Jafnframt taldi Ingibjörg hvata til starfsþróunar hafa minnkað samhliða breytingum á kjarasamningum þegar kennarar hættu að fá hana metna til hækkunar á launum. Sævar tók í sama streng og sagði að „það verður að vera gulrót til að fólk sjái ljósið“ og þátttakandi á #menntaspjall taldi þurfa að skapa kennurum svigrúm með hvata eða umbunarkerfi og hann álítur stjórnendur gegna þar lykilhlutverki.
Sú umræða að víða sé pottur brotinn í starfsþróun kennara og að kennarar sinni starfsþróun ekki í eins miklu mæli eins og gert er ráð fyrir í kjarasamningum kom fram á #menntaspjall. Þátttakandi vildi að gerð væri krafa um að endurmenntunartímar væru nýttir í persónulega starfsþróun og stjórnendur ættu að taka tillit til þess. Annar vill setja stefnu um starfsþróun og hvernig kennarar ætla að halda í við öra þróun tækninnar því þar þurfi skólar að hafa skýra sýn. Þriðja þátttakandanum finnst starfsþróun vera á höndum hvers skólastjóra og síðan kennaranna sjálfra og hún sé hluti af skólabragnum. Fleiri taka undir þetta sjónarmið en bæta við að stjórnendur þurfi að vera jákvæðir og styðjandi við starfsþróun kennara.
4.2 Lærdóms-‐ og starfssamfélög
Þegar stofnaður er hópur á Facebook er verið að mynda samfélag á sama tíma. Það sem einkennir þessi samfélög er að þátttakendur þeirra hafa yfirleitt svipuð eða sameiginleg áhugamál og hafa jafnvel sömu hagsmuni. Helstu áherslur hvers hóps fyrir sig koma fram í lýsingu á hópnum sem er öllum sýnilegur. Við stofnun Facebook hópa er jafnframt skapaður vettvangur fyrir starfssamfélög þar sem kennarar nota samvinnu og umræðu um starfstengd mál á markvissan hátt og byggja þannig upp þekkingu í samfélaginu. Ingibjörg telur starfssamfélög geta breytt miklu í skólastarfi og þá einna helst vegna þess að í þeim geta kennarar lært hver af öðrum.
76
Innan skóla og milli skóla. Þau geta breytt miklu. Við erum alltaf að byrja á einhverju frá grunni á meðan það eru kannski 10 skólar búnir að gera þetta og þá er gott fyrir okkur að vita hvað virkar, hvað ber að varast, hvernig er best að gera þetta. Það er faglegra í stað þess að allir séu að ganga í gegnum sama ferlið aftur og aftur.
Eftir vel heppnaðan eTwinning dag þar sem þátttakendur voru hvattir til að tísta undir umræðumerkinu #eTwinningISL var umræðan á þann veg að miðillinn væri endalaus uppspretta tækifæra og tilvitnanir eins og: “only the sky is the limit” voru í hópi tísta. Ingibjörgu finnst vitundarvakning eiga sér stað hjá kennurum varðandi þá möguleika sem þátttaka í starfssamfélögum gefur. Henni finnst SAMspil 2015 vera mikilvægur hlekkur í átt að þeim breytingum sem hún álítur að eigi sér stað og það má heyra á henni að hún á sér von um að starfssamfélög kennara á Íslandi geti þróast enn frekar.
Ég held að það séu að opnast augu fólks fyrir möguleikunum. Samspil er að opna augu fólks fyrir því að þróa starfið sitt t.d. við kennara í öðrum skólum. Og það er svolítið draumsýn mín að við getum notað þessi samfélög til að læra með kennurum úr öðrum skólum. Að komast útfyrir takmarkanir okkar eigin stofnunar og eigin skóla og læra af öðrum.
Sævari finnst það skipta hann miklu máli að tilheyra samfélagi sem lærir saman og honum finnst mestur lærdómur í því fólginn að læra hvert af öðru. Þannig lýsir hann stöðu sinni í skólanum og starfssamfélaginu:
Ég er eini kennarinn í mínum skóla sem kennir þetta fag. Þannig að ég get ekki speglað mig í neinu. [...] ef ég fer á ráðstefnu eða fyrirlestur eða eitthvað svona [...] þar get ég lítið spurt, það eru ekki miklar samræður. [...] í þessum hópum getur fólk spurt, skipst á skoðunum og séð hvað aðrir eru að gera, deila með öðrum. [...] þetta er sniðugt. Í staðin fyrir [...] að það er bara fyrir þig og þína nemendur.
Ingibjörg tekur í sama streng en henni finnst jafnframt þurfa að virkja þekkinguna sem liggur innan hvers skóla fyrir sig. Hún hefur skýra sýn á það hvernig hún sér starfsþróun kennara og faglega vitund þeirra þróast í hennar skóla.
77
Ég þarf ekki að vera sérfræðingur í öllu sem skólinn er að gera. Kannski er málið að mynda samfélög og nota Facebook til að mynda hópana. [...] kennum við hverju öðru það sem við höfum lært.
Ingibjörg telur sig vera á jaðrinum í þeim samfélögum sem hún tilheyrir vegna þess að hún tekur lítinn beinan þátt í umræðum. Þrátt fyrir það kemur fram í máli hennar að hún lítur á sig sem þátttakanda engu að síður. Hún talar mest um þátttöku sína í starfssamfélaginu SAMspil 2015 en skipulag þess var með þeim hætti að kennarar hittust einu sinni í upphafi á svo kölluðu útspili en eftir það fór námskeiðið og samskipti þátttakenda eingöngu fram á netinu. Ingibjörg talar um að breytingar hafi orðið á kennsluháttum hennar og hún nýti tækni í auknu mæli í skólastarfinu. Þrátt fyrir að hún skilji ekki eftir sig slóð í öðrum starfssamfélögunum en SAMspili 2015 þá hefur að hennar mati þátttaka t.d. í Spjaldtölvur í námi og kennslu haft áhrif á starfshætti hennar og þær ákvarðanir sem hún tekur um starf sitt.
Ég hef heilt samfélag í SAMspilinu þar sem ég get deilt upplýsingum og tekið þátt í umræðum og svona og það kannski auðveldar mér leiðina inn í önnur samfélög. En þetta hefur að minnsta kosti mjög mikil áhrif á það hvernig ég hugsa, og hvernig ég starfa, og hvernig ég læri.
Það að tilheyra samfélagi kennara á netinu finnst Fanneyju skipta máli vegna þess að hennar mati er ekki heppilegt að hver kennari finni upp hjólið í hvert skipti og hver í sínu horni eins og Ingibjörg nefndi líka. Þannig hefst færsla á fréttaveitu hópsins Innleiðing nýrrar aðalnámskrár á því að sagt er frá áhugaverðu þróunarverkefni í Læsi. Viðkomandi endar færsluna á að hann treysti því að niðurstöður verði kynntar í samfélaginu til að þær nýtist fleirum því ekki þurfa allir að finna upp hjólið. Þessi umræða er ein vísbending um að þátttakendur líta á starfssamfélögin sem vettvang til að koma upplýsingum fljótt og örugglega til samfélagsins til að þær nýtist flestum.
Fanney er áhugasöm um að kynna sér starfið í minni skólum á landsbyggðinni og hún álítur starfssamfélög geta nýst henni í þeim tilgangi. Þess vegna finnst henni gott að kennurum af öllu landinu hafi verið hleypt inn í hópinn Grunnskólakennarar í Reykjavík en ekki var hægt að breyta nafninu á hópnum vegna þess að of margir þátttakendur voru komnir í hann.
78
Það finnst mér kostur við hópinn Grunnskólakennarar í Reykjavík að fá kennara af öllu landinu en ekki bara af höfuðborgarsvæðinu af því að það finnst mér áhugavert, hvað er að gerast eins og í minni skólum úti á landi eða í öðrum sveitarfélögum.
Á #menntaspjall kemur fram hjá einum þátttakanda að hann álítur starfssamfélög skipta máli í skólum þar sem starfa fáir kennarar en Kolbrún telur að starfssamfélög stækki sjóndeildarhring hennar þar sem hún starfar því þar eru litlar breytingar í hópi starfsfólks og tækifæri til samráðs takmörkuð.
Við erum svo innilokuð í okkar skólum. Við komum í myrkri og förum í myrkri og hittum bara þá sem vinna með okkur allan daginn. Þannig að hóparnir á Facebook stækka starfsvettvanginn.
Á sama hátt lýsir Ingibjörg því hvernig hún telur kennara þurfa að líta sér nær og byggja upp samfélag t.d. þeirra sem starfa við sama skóla. Í hennar huga er ákveðin tilhneiging hjá kennurum að mynda starfssamfélög og því telur hún að skapa þurfi kennurum umræðuvettvang til samskipta en einnig til að deila hugmyndum og það geri þeir meðal annars með því að stofna hópa á Facebook. Starfssamfélög eru kjörinn vettvangur að hennar mati þar sem auðvelt er að ná til margra á skömmum tíma.
Það er bara svo auðvelt að deila. Þú ert að lesa eitthvað í þínu horni. Ætlar þú þá að koma daginn eftir og segja heyrðu ég las hérna grein um [...] miklu auðveldara að henda henni inn á Facebook og segja bara, kíkið á þetta. Það er svo miklu auðveldara þannig heldur en að vera fastur við stað og stund.
4.2.1 Kaffistofan
Það kom á óvart hversu margir líktu þátttöku í starfssamfélögum við kaffistofu og umræðum á henni. Sævar var í námsleyfi á þeim tíma sem gagnaöflun var í gangi og var auk þess að skipta um starfsvettvang og hafði því minni samskipti við samstarfsfólk sitt en áður. Notkun Facebook skiptir hann máli og virkni í umræðuþráðum á fréttaveitu endurspegla það en hann er sýnilegur í umræðuþráðum í fimm starfssamfélögum af sex:
79
Ég er búinn að vera heima núna að læra, einn heima. Ég opna Facebook með fyrsta kaffibollanum og slekk á því þegar ég fer að sofa því það er þú veist engin kaffistofa eða matartími þannig að Facebook fyrir mig í vetur hefur verið kennarastofan og allt þetta samfélag sem að þarf. Og það má ekki gleyma því að þetta getur líka verið fyrir þá sem eru einangraðir, í sjálfskipaðri einangrun eða eru kannski ekkert mjög félagslega færir að geta þá fylgst með eða eins og ég sem er ekki á staðnum. Ég veit eiginlega ekki, ef ég hefði ekki haft Facebook í vetur, maður hefði bara verið einhver hálfgerður hellisbúi.
Sævar líkir sjálfum sér við hellisbúa ef hann hefði ekki samfélagsmiðla til samskipta við fólk. Þátttaka í menntaspjalli og eTwinning á Twitter er opið öllum skráðum notendum sem vilja taka þátt og láta sig menntamál varða. Ævar lítur svo á að með því að bæði stjórnendur skóla, foreldrar, nemendur, kennarar og náms og starfsráðgjafar taki þátt veitir það breiðari sýn á viðfangsefnið heldur en þekkist á kaffistofum landsins því hópurinn er fjölbreyttari og úr ólíkum áttum sem víkkar jafnframt út umræðuna að hans mati því fleiri sjónarmið blandast inn í hana. Fanney segir það vera þannig með hópana á Facebook eins og á kaffistofunni að það eru mjög oft þeir sömu sem tjá sig en það þarf ekki alltaf að vera jákvætt. Það er ekki endilega öll umræða á kaffistofum uppbyggileg og hún hefur mismunandi áhrif á fólk. Ingibjörg fann fyrir streitu vegna umræðu um vinnumat sem yfirtók alla umræðu í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík en sú umræða sást ekki í öðrum hópum. Hluti af því að hún tjáði sig ekki þar var að henni fannst hún ekki geta sagt skoðanir sínar vegna þess að ákveðnir aðilar í starfssamfélaginu stýrðu umræðunni á einn veg. Fanney lýsti umræðunni þannig:
Ég upplifði þetta sem svona mengandi kaffistofu umræðu. Það virtust allir vera á móti þessu vinnumati og það var alveg sama hvað maður sagði[...]það var aldrei hlustað.
Ævar líkti starfssamfélögum á samfélagsmiðlum líka við kaffistofu en hans nálgun á þá samlíkingu var að þar væri breiðari grundvöllur fyrir umræðum um skóla-‐ og menntamál heldur en á kaffistofum landsins þar sem margir aðilar úr ólíkum áttum kæmu að sama borðinu í umræðum í starfssamfélögunum.
80
4.2.2 Ekki þátttaka
Sævar og Kolbrún sjá samfélagsmiðla sem tæki til að ná til þátttakenda, miðla upplýsingum og sem sameiginlegan starfsvettvang en þau hafa bæði rekið sig á þá staðreynd að ekki eru allir skráðir notendur á Facebook og Twitter og það eru ekki allir sem vilja nota þessa miðla. Þau fundu því fyrir ákveðnum takmörkunum sem „ekki þátttaka“ kennara setti þeim. Kolbrún segir:
Mér finnst vanta að við náum til allra og mér finnst að við eigum að huga betur að því hvernig við náum til fleiri. [...] það er svo margt sem kemur bara á Facebook og þú missir af því ef þú ert ekki þar, en það vilja ekki allir vera þar. [...] við getum einhvern vegin ekki skyldað fólk [...] verðum einhvern vegin að reyna að kveikja áhugann.
Sævar vill gjarnan virkja sem flesta á Facebook vegna þess að hann lítur svo á að „ekki þátttaka“ sé takmarkandi fyrir þá kennara sem kjósa að skrá sig ekki á samfélagsmiðla. Hann var meðvitaður um að stór hópur skráðra þátttakenda væru hljóðir lesendur en þeir voru þá að minnsta kosti upplýstir um þau atriði sem fara fram í starfssamfélögunum.
Ok, maður getur kannski ekki gert kröfu um að allir séu á Facebook. En svo er það líka ef þú ert kennari og ætlar að vera í starfi, hvað kemstu upp með að gera ekki. Verður ekki einhvern tíman bara sagt, „heyrðu, þú sem kennari verður að vera með Facebook fyrir hópinn þinn eða taka þátt í starfsþróun á Facebook“. Kemst maður upp með að taka ekki þátt í þróuninni?
Algengt er að skólar stofni lokaða hópa sem eingöngu eru ætlaðir starfsmönnum skólans og aðrir hafa ekki aðgang að. Fanney, Ingibjörg og Kolbrún töluðu allar um jákvæð áhrif hópanna á starfið í skólunum þeirra. Fanney taldi starfsmenn í hennar skóla nota lokaða starfsmanna hópinn mjög mikið. Henni fannst áhugavert að geta fylgst með því hversu margir í hópnum höfðu séð færsluna og hún telur að þannig sé skilaboðum komið betur á framfæri. Í smærri hópum er hægt að sjá hversu margir hafa séð færslur en ekki í þeim sem stærri eru. Hún tók dæmi máli sínu til stuðnings.
Samstarfskona mín notar til dæmis hópinn mjög mikið vegna þess að henni finnst hún fá betri viðbrögð með því að setja
81
eitthvað inn í fréttaveitu hópsins heldur en að senda tölvupóst á alla. Þá sér maður líka hverjir eru búnir að sjá þetta.
Sævari finnst áhugavert að sjá í þeim þráðum sem hann hefur sett inn hversu margir eru búnir að sjá þræðina og hversu margir merkja við að þeim líki við. Þannig getur hann fylgst betur með virkninni í samfélaginu. Kolbrún, Sævar og Ævar sem öll eru mjög sýnileg í sínum samfélögum hafa hitt fólk, augliti til auglitis, sem virðist þekkja þau og vitnar í þræði eða umræðu sem þau hafa tekið þátt í en þau hafa aldrei orðið vör við neina slóð eftir viðkomandi í starfssamfélaginu. Sævar setur það undir jákvæð formerki vegna þess að þá skilar umræðan sér út í samfélagið þó þátttakendur segi ekki skoðun sína beinum orðum í starfssamfélaginu á Facebook „þeir eru hlustendur“. Ingibjörg er í hópi þessara hljóðu lesenda en hún álítur þátttöku í einu samfélagi geta auðveldað sér þátttöku í öðrum. Henni finnst ríkja í starfssamfélögunum ákveðin gjafmildi sem nýtist henni í starfi. Í umræðuþræði á #menntaspjall segist einn þátttakandi blogga vegna þess að hann vilji fá viðbrögð við því sem hann er að hugsa en harmar það að fá of lítil viðbrögð vegna þess að flestir vilji eingöngu „hlusta“. Ævar notar samfélagsmiðla til að íhuga og deila hugmyndum um menntamál og hvetur gjarnan kennara til að gera slíkt hið sama. Það virðist sem hljóðum lesendum þyki eftirsóknarvert að vera „óvirkir“ lesendur í stað þess að vera sýnilegir þátttakendur til dæmis þegar hiti er í umræðum og menn eru ekki sammála. Líkt og Ingibjörg mat stöðu sína sem hlustanda þannig:
[...]og sjá hvaða umræður voru [...]en ég nennti ekki að taka þátt í þeim[...]margt sem sagt var fannst mér gagnlegt[...]ég var búin að fá nóg af átökum sem engin leið var að sigra því þarna voru tvö ólík sjónarmið og mikill hiti í fólki.
4.2.3 Átök og stafræn borgaravitund
Hluti af því að tilheyra samfélagi manna er að vita hvernig hegðun er viðeigandi. Starfssamfélög og samfélagsmiðlar hafa átt vaxandi vinsældum að fagna á undanförnum árum og Sævari finnst starfræn borgaravitund vera hluta af því að kenna þurfi viðeigenda hegðun og framkomu í þeim samfélögum sem eru að byggjast upp á netinu. Í því sambandi nefnir hann dæmi um einstakling sem var beðinn um að tjá sig opinberlega um atvik þar sem viðkomandi hafði tjáð skoðanir sínar í garð annars í starfssamfélagi en hann taldi sig ekki geta látið hafa eftir sér í fjölmiðli. Sævar telur að ekki eigi að vera skil þarna á milli og segir í því sambandi:
82
Þá voru algjör skil þarna á milli. Hann gat skrifað þetta út í alheiminn en hann gat ekki komið í útvarp og sagt það. Það er bara eins og sumir kannski átti sig ekki á því að þeir geta alveg skrifað hvað sem er en það mundi aldrei þora að segja þetta beint við viðkomandi. Að þú getir hagað þér eins og þér sýnist á netinu og haldir svo að það hafi engar afleiðingar.
Að mati Sævars er það hlutverk hópstjóra að sjá til þess að innleggin eigi við. Lausn Sævars á þessu var sú að samskipti á netinu væru það ný af nálinni að kenna þurfi viðeigandi hegðun og það sé óhjákvæmilegt því dæmin sýni að stafræn borgaravitund sé ekki öllu fólki eðlislæg. Ævar nefnir að hann sé fyrirmynd nemenda sinna og því sýni hann gott fordæmi með ábyrgri netnotkun. Eftir miklar deilur manna á milli um vinnumat í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík var í kjölfarið skrifuð færsla þar sem fjallað var um starfræna borgaravitund þar sem áherslan var á aukna vitund notenda samfélagsmiðla og að sýna þyrfti ábyrga hegðun með þátttöku í stafrænu umhverfi.
Ein stærsta breyting sem átt hefur sér stað í nútímasamfélagi, á sér stað einmitt nú um mundir. Hún kemur fram í breyttu háttalagi og hegðanamynstri manna, sem rekja má til stóraukinnar netnotkunar og stökkbreyttum netaðgangi[...]kenna þarf ábyrga netnotkun.
Líklega er óhjákvæmilegt í samfélagi fólks að til átaka komi og þá sérstaklega þegar verið er að ræða hagsmunamál eins og kjaramál. Umræður í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík skáru sig úr hinum starfssamfélögunum. Á tímabili einkenndust umræður af átökum milli ólíkra sjónarmiða sem snéru að kjaramálum kennara og innleiðingu á vinnumati. Sá hópur var sá eini þar sem þátttakendum fækkaði á milli fyrsta og annars tímabils gagnaöflunar (tafla 1) en þátttakendum fjölgaði í öllum hinna jafnt og þétt á rannsóknartímanum. Umræða um innleiðingu á vinnumati stóð þá sem hæst í starfssamfélaginu og stjórnendur í skólum virtust fáir hafa kynnt framkvæmd nýja kjarasamningsins fyrir sínum kennurum. Við lok gagnaöflunar hafði þátttakendum fjölgað aftur í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík sem jafnframt er annar fjölmennasti á eftir Spjaldtölvur í námi og kennslu.
Fanney fann í upphafi fyrir mikilli samstöðu og samhug í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík. Nýir kjarasamningar kennara í grunnskólum voru í vændum þegar hópurinn var stofnaður, kennarar efndu
83
til fjöldafunda, skipulögðu vinnustöðvun og væntingar voru til nýrra kjarasamninga á meðal kennara. Til að gera langa sögu stutta þá var hiti í umræðunum og stjórnendur hópsins reyndu að lægja öldurnar með litlum árangri. Vettvangsathugun leiddi í ljós átök en sjá má breytingar á umræðuþráðum þegar horft er yfir lengra tímabil en það sem rannsóknin náði yfir. Fanney taldi hópinn hafa breyst mikið frá því að hann var upphaflega stofnaður. Í fyrstu var hann hugsaður sem tæki í baráttunni fyrir bættum kjörum kennara „til að búa til stemningu og til að skiptast á skoðunum“ en á einhverjum tímapunkti þegar kennarar gátu kosið með eða á móti vinnumati þá snérist umræðan upp í deilur á milli þeirra sem vildu samþykkja vinnumatið og hinna, eins og hún lýsti því: „Af því að fólk skiptist í hópa hvort það var sátt við samninginn eða ekki“. Þræðir fréttaveitunnar loguðu á þann hátt að virkni þátttakenda var mikil, sífellt fleiri tóku þátt og stjórnendur síðunnar fundu sig endurtekið knúna til að bregðast við með því að ítreka við þátttakendur að bera virðingu fyrir skoðunum annarra með vísan í 11. grein siðaregla kennara en þar segir að kennarar eigi að „sýna öðrum virðingu í ræðu, riti og framkomu“.
Virkni þátttakenda í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík jókst á ákveðnum tímapunkti en áhugavert er að velta nánar fyrir sér virkni þátttakenda í samfélögunum almennt. Fanney metur stöðuna þannig:
[...]það eru mjög oft þeir sömu sem tjá sig[...]hópurinn telur yfir 2000 manns en ég er farin að þekkja ákveðin nöfn[...]get sagt hver fer í hvaða átt með umræðuna[...]Það eru þeir sömu sem eru oft að tala. [...] ég er alveg farin að þekkja viðbrögð fólks í ákveðnum málum.
Fanney sér starfssamfélög sem samráðsvettvang þar sem kennarar geta sótt í reynslubanka hvers annars og ræða málin. Bæði Ingibjörg og Fanney töluðu um að fámennur en „hávær“ hópur stýrði umræðunni í samfélaginu. Sævari, Ingibjörgu og Fanneyju fannst jafnframt að umræðan færi oftar í neikvæðan farveg í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík en í öðrum hópum. Vettvangsathugun rannsakanda leiddi í ljós að einungis voru áberandi átök á milli þátttakenda í einum hópi af sex. Vissulega voru þeir ekki alltaf sammála um alla hluti í öðrum samfélögum en aftur á móti voru átök ekki einkennandi í umræðunni líkt og þar. Sævar skráði sig úr hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík vegna þess að honum þótti umræðan ekki nægilega fagleg. Ingibjörgu fannst erfitt að leggja til málanna á umræðuþráðum því hún óttaðist að fá neikvæð viðbrögð og „vera skotin í kaf með orðaflaumi annarra þátttakenda“ eins og hún orðaði það. Sævar
84
minntist einnig á það að honum þætti oft vera vegið ómálefnalega að mönnum í ákveðnum starfssamfélögum en hann nefndi hópinn Grunnskólakennarar í Reykjavík ekki sérstaklega í því sambandi.
Í huga Sævars finnst honum umræðan oft málefnalegri og uppbyggilegri í þeim hópum sem hann tilheyrir þar sem eru færri þáttakendur eða u.þ.b. 500 einstaklingar. Ingibjörg taldi sig líklegri til að leggja eitthvað til málanna í slíkum samfélögum þar sem hún þekkti persónulega fleiri, var þeim málkunnug heldur en í stærri samfélögum. Fanneyju fannst það vera á ábyrgð stjórnenda hópanna að biðja þátttakendur um að halda sig við umræðuna um málefnin en ekki að vega að fólki persónulega. Engu að síður taldi Fanney virka þátttöku í starfssamfélögum skipta máli sem sameiningartákn skólafólks og þau skiptu máli til að ýta undir stéttarvitund kennara.
Þannig að mér finnst starfssamfélög alveg vera mikilvæg því þau ýta undir stéttarvitundina [...] að það væri hægt að skiptast á skoðunum bara um allt sem væri í gangi.
4.3 Fagmennska og tengslanet
Samfélagsmiðlar hafa hlutverki að gegna við myndum tengslanets þar sem fagfólk skiptist á skoðunum, deilir upplýsingum og miðlar af reynslu sinni. Þeir eru kjörinn vettvangur til að sameina kennara sem starfa víðsvegar um landið og jafnvel á mismunandi skólastigum og finnst það hafa hag af því að mynda tengslanet, eiga samskipti sín á milli og læra hvert af öðru eins og sagt var frá í kafla 4.2. Kolbrún hefur þá skoðun að fagmennska byggist upp í samstarfi við aðra kennara með samræðum þeirra á milli, ígrundun á kennslu-‐ og starfsháttum. Eitt af því sem skiptir máli fyrir fagmennsku kennara að hennar mati er að halda áfram að mennta sig og læra eitthvað nýtt ævina á enda. Í vettvangsathugun var gerð leit í starfssamfélögunum þar sem slegið var inn í leitarglugga orðinu fagmennska. Útkoma þeirrar leitar var á margan hátt athyglisverðar. Í hópnum Spjaldtölvur í námi og kennslu, Upplýsingatækni í skólastarfi, Menntamiðja og SAMspil 2015 voru niðurstöður þær að ekkert fannst við leit eftir efnisorði. Í hópnum Innleiðing nýrrar aðalnámskrár var ein færsla þar sem minnst var á fagmennsku. Í samfélaginu Grunnskólakennarar í Reykjavík voru aftur á móti 14 færslur þar sem minnst var á orðið fagmennska og færslurnar áttu það allar sameiginlegt að ekki stóð á viðbrögðum í samfélaginu. Færslan sem vakti flest viðbrögð eða 128 ummæli og 65 einstaklingar kunnu að meta hana var um vinnumat og að kennarar sýndu samstöðu um að listgreinakennurum
85
yrði ekki mismunað í nýgerðum samningum. Önnur færsla sem birtist mánuði seinna og fjallaði um að orðið fagmennska væri oft notað en fáir væri á einu máli hvað það þýðir í raun. Ekki stóð á viðbrögðum við þeirri færslu því innan við fjórum klukkustundum síðar var annar þátttakandi búinn að skilgreina orðið fagmennska út frá skilgreiningu fræðimanna og með tilvísun í heimild, höfunda og blaðsíðutal.
Viðmælendur og þátttakendur í starfssamfélögunum eiga það allir sameiginlegt að hafa litlar efasemdir um gagnsemi samfélagsmiðla í faglegum tilgangi. Í Facebook hóp Menntamiðju var settur inn þráður á fréttaveitu um mest lesnu greinarnar á vef Menntamiðju (http://www.menntamidja.is). Þar kemur fram að í apríl árið 2015 höfðu 10.000 heimsóknir verið á vefinn frá opnun síðunnar og númer tvö á lista yfir mest lesnu greinarnar á síðunni var færsla sem fjallaði um starfssamfélög á Facebook. Ingibjörgu finnst hún hafa uppgötvað gagnsemi þeirra í faglegum tilgangi smá saman samhliða því að hún fylgdist reglulegar með umræðum á fréttaveitu.
Síðan sér maður hvað þessi samfélög eru gagnleg og hvað þau eru virk og hverju fólki er að pósta þarna inn og þá sér maður alveg hvað þetta eru fagleg starfssamfélög.
Í umræðu á #menntaspjall sagði einn þátttakandi að samfélagsmiðlar væru góð og gagnleg leið til að sameina fólk sem starfar víðsvegar en hefur hag af því að eiga samskipti og fræðast saman. Í huga Ingibjargar hefur það margföldunaráhrif í för með sér fyrir kennara að tilheyra starfssamfélagi og henni finnst kennarar almennt þurfa að víkka út tengslanet sitt en þeir eigi síður að vinna hver í sínu horni.
Þegar þú ert að gera eitthvað einn þá er það miklu erfiðara heldur en þegar þú hefur fjóra í kringum þig þá margfaldast möguleikar þínir og þá færðu fleiri sjónarhorn og annað. Ég sé bara nákvæmlega það sama með þessi samfélög.
Ævar notar einna helst Twitter til að finna og deila efni. Honum finnst tengslanetið vera orðið nokkuð stórt og honum finnst hann jafnvel fá betri svör þar heldur en á google. Hann notar Facebook aðallega sem fréttaveitu, til að eiga samskipti við vini, ættingja og tilheyra starfssamfélögum. Kolbrún sem hefur verið virkur notandi samfélagsmiðla í langa tíma hefur fundið fyrir breytingu á notkuninni hjá sér.
86
Hérna einu sinni þá sendi maður tölvupóst á milli en nú er það eiginlega meira þannig að maður sendir tölvupóst fyrir formleg samskipti en Facebook skilaboð þegar maður vill ná á viðkomandi og fá skjót svör.
Fleiri tóku í sama streng í umræðum á #menntaspjall undir heitinu Samfélagsmiðlar í námi og kennslu þann 4. maí 2014 að Facebook hópar og Twitter væri betri leið til að ná til skólasamfélagsins heldur en tölvupóstur meðal annars vegna sýnileika skilaboðanna. Einnig kom fram í frásögn Fanneyjar að hún nýtti samfélagsmiðilinn Facebook með öðrum hætti nú heldur en hún gerði fyrst til að byrja með. Hún notar Facebook og Twitter, á hverjum degi til að viðhalda tengslaneti sínu og í faglegum tilgangi t.d. við undirbúning kennslu.
Mér finnst Facebook vera að breytast. Ég er til dæmis ekki mikið að setja statusa um það sem ég er að gera eins og fyrst þegar ég byrjaði. Núna fer ég mest inn á Facebook til að skoða hópana sem ég er í og fylgjast með umræðunni þar og svona. Þegar ég rekst á eitthvað sniðugt þá deili ég því í hópnum og svo svara ég áhugaverðum umræðuþráðum og svona.
Spurðar út í myndun tengslanets á samfélagsmiðlum þá voru svör þeirra Kolbrúnar, Ingibjargar og Fanneyjar nokkuð svipuð á þann hátt að þær notuðu ekki Facebook til að eignast vini heldur til að viðhalda samskiptum við þá sem þær þekktu fyrir. Þær sögðust báðar vera líklegri til að svara einstakling sem væri sameiginlegur vinur einhvers heldur en þeim sem þær þekktu ekkert. Fanney hafði myndað tengslanet í gegnum sameiginleg verkefni þar sem hún hitti einstaklinga úr starfssamfélagi í eigin persónu og það hafði Sævar einnig gert:
Þetta er af lang stærstum hluta sama fólkið sem tilheyrir flestum hópunum og maður hittir á menntabúðum, ráðstefnum og námskeiðum. Þetta bakkar hvert annað upp. Við erum að gera svipaða hluti og tengjumst þannig.
Kolbrún er sammála því að hún sé mikið til í samskiptum við sömu einstaklingana og segir í tengslum við það að:
Ég er voða mikið að hitta sama fólkið [...] á menntaspjalli og í starfssamfélögunum.
87
Fanneyju finnst hún helst nota Facebook til að eiga samskipti við fólk sem hún þekkir vel og til þátttöku í starfssamfélögum. Henni finnst hún ekki nýta Facebook í þeim tilgangi að eignast nýja vini. Hins vegar fylgja henni einstaklingar á Twitter sem hún þekkir lítið og jafnvel ekki neitt en miðillinn er þannig upp byggður að hennar mati að ekki þarf að þekkja alla persónulega heldur er nóg að hafa áhuga á því sem viðkomandi hefur fram að færa. Svipað viðhorf má sjá í tísti á #menntaspjall þar sem viðkomandi segir að á Twitter velji maður sitt eigið tengslanet en það sé erfiðara á Facebook. Rannsakandi telur líklegt að það sem hann eigi við er að þátttakendur velja þá sem þeir fylgja á Twitter en senda þarf persónulega vinabeiðni á Facebook. Í því er fólginn áherslumunur vegna þess að samskiptin hafa tilhneigingu til að verða persónulegri fyrir vikið á Facebook. Ingibjörg nefndi að það væru margir kennarar í hennar skóla að gera nýja og spennandi hluti en hún hafði jafnframt áhuga á að sjá hvað aðrir skólar og aðrir kennarar væru að gera og í því sambandi hefðu samfélagsmiðlar hlutverki að gegna til eflingar fagmennsku hennar því breytingar hafa átt sér stað á því hvernig hún hugsar um og skipuleggur kennslu sína.
Svo er fólk bara svo duglegt að deila hugmyndum og verkefnum og benda á hvar er hægt að finna. [...] meira að segja hafa kennsluhættir mínir í vetur bara breyst mjög mikið með þátttöku út frá SAMspili, Upplýsingatækni í skólastarfi og Spjaldtölvur í námi og kennslu. Ef ég hefði ekki verið að fylgjast með þá veit ég bara ekki hvernig ég hefði farið að.
Kolbrún taldi starfssamfélög vera góða viðbót við starfsþróun kennara en þau leysi aldrei alveg af hólmi það að hitta fólk í eigin persónu.
Starfssamfélögin eru meira svona auka eða viðbót og auðveldar manni að fylgjast með. En auðvitað fær maður líka upplýsingar um ráðstefnur og það sem er að gerast en mér finnst aldrei neitt koma í staðinn fyrir að hitta fólk [...] skemmtilegasta við ráðstefnur er að fara og hitta aðra sem eru að hugsa um það sama og maður sjálfur.
4.3.1 Lítill heimur
Jafnan hefur verið talað um að Ísland sé lítið land og þar þekki allir alla en skapast hefur sú hefð í íslensku tungumáli að segja að heimurinn sé lítill. Með notkun eTwinning mynda kennarar um alla Evrópu litla vinnuhópa eða samfélag sem vinnur að sameiginlegum verkefnum og um leið stækka þeir
88
faglegt tengslanet sitt út fyrir landssteinana. Kolbrún hefur verið virkur notandi eTwinning í nokkur ár og tekið þátt í Comeniusar verkefnum sem eru evrópsk samstarfsverkefni sem unnin hafa verið í fjölmörgum skólum á Íslandi. Kolbrún er ánægð með þátttöku í slíkum verkefnum og álítur eTwinning hafa styrkt tengsl hennar við kennara víðsvegar um Evrópu. Verkefnin séu fjölbreytt og skemmtileg og eitt af megin hlutverkum eTwinning sé að tengja fólk saman sem hefur ólíkan bakgrunn og auka víðsýni þess fyrir ólíkri menningu í hverju landi. Um þátttöku sínu í eTwinning verkefnum hafði Kolbrún þetta að segja:
Það stækkar skólastofuna og eykur fjölbreytileikann í því sem maður er að gera í kennslustofunni. Í þessu getur þú allt [...] mig langar að vinna með þetta og það er enginn í mínum skóla sem hefur áhuga á því og þá ferðu bara og finnur þér félaga til að vinna með í útlöndum og verkefnin eru unnin í gegnum netið.
Í hópnum Upplýsingatækni í skólastarfi var vísað í grein um árangur íslenskra skóla í eTwinning síðustu 10 ár. Greinin hafði upphaflega verið birt í Skólavörðunni en blaðið er gefið út af Kennarasambandi Íslands. Veittar eru viðurkenningar fyrir frammúrskarandi verkefni af Evrópusambandinu og þykja íslenskir kennarar og skólar á Íslandi í samstarfi við önnur lönd í Evrópu hafa sýnt afbragðs góðan árangur í eTwinning verkefnum fram að þessu. Í ummælum á fréttaveitu kemur fram að þátttaka sé góð leið fyrir kennara til að þróa sig í starfi, víkka sjóndeildarhringinn og kennarar geti á þennan hátt nýtt sér tæknina til að gera skólastarfið fjölbreyttara. Með þátttöku sé verið að skyggnast inn í skólastofur í Evrópu, sjá hvað aðrir kennarar eru að gera og kynnast þannig menningu og siðum annarra landa. Einnig kemur fram í umræðuþræði á #eTwinningISL að þátttaka sé þverfagleg vegna þess að hún sé aðferð til að tengja saman ólíkt fólk og ólík fög þar sem um 270 þúsund kennarar eru skráðir á eTwinning. Kennurum sem tóku þátt í umræðu á #menntaspjall um eTwinning þann 2. nóvember 2014 voru margir sammála um að þátttakan hafi fært út tengslanet þeirra og samstarf við kennara í Evrópu hafi opnað þeim nýja sýn. Í þeirri umræðu kom einnig fram hugmynd um að þátttakendur tækju sig saman og héldu símenntunar námskeið sem byggði á reynslu þeirra. Flestir þátttakendur í #menntaspjall um eTwinning voru sammála um að tengslanet þeirra stækkaði og einnig víðsýni þeirra. Þátttakendur voru örlátir á að miðla af reynslu sinni af notkun eTwinning í kennslu og þeim áhrifum sem þeir töldu slíka þátttöku hafa á starfsþróun sína. Allir töldu þeir þátttöku falla vel að
89
nýrri aðalnámskrá og grunnþáttum menntunar meðal annars með aukinni lýðræðis-‐ og borgaravitund ásamt auknum skilningi milli menningarheima.
4.3.2 Aukið tengslanet
Þegar viðmælendur eru spurðir út í það að merkja við að þeim „líki við“ þræði á fréttaveitu hópanna þá töldu þeir sig vera líklegri til að merkja við að þeim líki innlegg hjá vinum og kunningjum heldur en þeim sem þeir þekktu ekkert. Sævar tók það fram að færslan þyrfti að vera mjög góð til að hann merkti að honum líkaði hún hjá einhverjum alveg ókunnugum eða einhverju sem hann þekkti lítið eða ekkert. Ingibjörg fylgist náið með umræðum í öllum starfssamfélögunum og þátttaka er henni auðveldari í minni hópunum þar sem hún þekkir fleiri þátttakendur í eigin persónu.
En kjarkurinn hann bara vex. Það er bara svoleiðis. Maður er bara ekki vanur þessu. Ég á miklu auðveldara með að tala við hóp augliti til auglitis sem ég hef aldrei hitt heldur en að skrifa eitthvað. Ég veit ekki af hverju það er.
Kolbrúnu finnst starfssamfélögin hafa stækkað tengslanet hennar.
Maður finnur það alveg að fólk kannast frekar við mann af því að það veit að maður er að tjá sig eða af því að það hefur rekist á mann í menntabúðum. Það er líka tilgangurinn, þetta snýst ekki bara um starfsþróun heldur líka að víkka út tengslanetið.
Í tísti þátttakanda á #menntaspjall þann 4. maí 2014 segir viðkomandi; „Samfélagsmiðlar hafa stækkað tengslanet mitt meira en ég hefði nokkurn tíma haldið að gæti gerst“ og annar aðili í sömu umræðu nefnir að honum finnist Facebook vera lokaðan miðil þar sem hann getur fylgst með vinum og fjölskyldu; „Tengslanetið stækkar ekki jafn mikið og til dæmis hér“ á Twitter.
Ingibjörg er dugleg að sækja námskeið og huga að starfsþróun sinni og hún á auðvelt með samskipti við fólk sem hún hittir en það hamlar henni að einhverju leiti að taka ekki virkan þátt í umræðum í stærri starfssamfélögum þar sem hún nær athygli fleiri því það geti tæpast verið góð tilfinning að finnast maður ekki tilheyra samfélagi.
Mig vantar bara að byrja. Það er bara þetta að fá viðbrögðin strax og að sjá svipbrigðin hjá fólkinu sem ég er að tala við. Í
90
starfssamfélögunum líður mér stundum eins og gesti af því að ég tek ekki þátt.
4.4 Upplýsingaveita
Ýmsar upplýsingar og auglýsingar voru birtar á vefsvæðum hópanna. Á Menntamiðju voru flestar auglýsingar af fyrirlestrum, málstofum og málþingum en lítil viðbrögð mátti sjá frá þeim 534 þátttakendum sem skráðir eru önnur en að þeir „læka“ með því að setja þumal upp til marks um að þeim líkaði við færsluna. Virkni hópstjóra síðunnar var á þann hátt að hann setti inn áhugaverðar auglýsingar, greinar og umræður af öðrum miðlum annan hvern dag en suma daga voru þræðir á fréttaveitu fleiri. Menntamiðja er upplýsingaveita um skóla-‐ og menntamál. Ævar lítur svo á að samfélagsmiðlar hafi hlutverki að gegna fyrir rafræn samskipti fólks sem gerir þeim kleift að deila og læra hvert af öðru á einfaldan og fljótlegan hátt. Í umræðuþræði á fréttaveitu Menntamiðju kemur fram að þátttakendur telja einn helsta kost samfélagsmiðla vera hratt upplýsingaflæði og auðvelt aðgengi að upplýsingum.
[...]besta er að það skiptir engu máli hvar þú ert staddur skilaboðin komast alltaf til skila svo framarlega sem maður er nettengdur.
Einn þátttakenda sá án efa kosti þess að miðillinn væri óháður stað og stund þegar hann tók þátt í #menntaspjall um samskipti vettvangs við nema í menntunarfræðum. Heilmiklar umræður sköpuðust um efnislegt innihald á þræðinum en athygli rannsakanda beindist meðal annars að því hvernig færslan var sett inn. Óháð stað og stund þá tók viðkomandi þátt í faglegri umræðu um málefni sem hann lét sig varða.
Í morgun var #menntaspjall um samskipti vettvangs við nema í menntunarfræðum. Ég fylgdist með og reyndi að taka þátt eftir því sem netsamband og aðstæður leyfðu en ég var í bíl á leiðinni heim úr Mývatnssveit.
Ævar sagði einnig um aðgengi að upplýsingum og hlutverk samfélagsmiðla eins og Twitter og #menntaspjall sem upplýsingaveitu:
Kosturinn við þetta spjall er að það skiptir ekki máli hvar í heiminum viðkomandi er og það kostar ekkert.
91
Sævar tók í sama streng og Ævar þegar hann taldi það skipta hann miklu máli hversu fljótt hann fékk svör og jafnvel á innan við sólarhring gat hann verið búinn að fá mörg svör við spurningum sínum. Fanney lagði áherslu á hlutverk starfssamfélagsins sem upplýsingaveitu.
Maður vill koma einhverju á framfæri, vekja athygli á einhverjum hlutum og þarna er hægt að gera það mjög hratt og á mjög skilvirkan hátt. Þú finnur bara hastag og þá færðu upp allt um það umræðuefni og þá verða til ákveðin samskipti.
Jafnframt er hraði upplýsingastreymis í gegnum samfélagsmiðla ofarlega í huga Ingibjargar.
Maður er fljótari að setja inn á starfssamfélagið og fær fjölbreyttari svör heldur en að hlaupa um allan skóla á eftir fólki til að tala við. Það er miklu einfaldara að setja fyrirspurn inn á starfssamfélögin og maður er mjög fljótt búinn að fá svör.
Viðmælendur rannsóknarinnar voru allir sammála um að helsti kostur þess að nýta samfélagsmiðla fyrir starfsþróun kennara er að það skiptir ekki máli hvar í heiminum viðkomandi er staddur það geta allir tekið þátt og það kostar ekkert. Á hefðbundnum námskeiðum er farið fram á námskeiðsgjald sem kennarar geta sótt endurgreiðslu í endurmenntunarsjóð sinn eða þau eru greidd af skólanum. Kostnaður við þátttöku í starfssamfélögum á Facebook og Twitter aftur á móti kostar ekkert þar sem að báðir miðlarnir eru með opinn aðgang og þeir sem eru skráðir notendur geta tekið þátt í umræðum.
4.4.1 Útlitið skiptir máli
Það skiptir máli hvernig upplýsingar eru settar fram og viðmælendur höfðu margir skoðun á því hvaða framsetning höfðar best til þeirra. Kolbrún vildi helst hafa myndir með stuttum texta því að sjónræn skilaboð væru líklegri til að fanga athygli hennar.
Það sem vekur mesta athygli hjá mér eru færslur með mynd. Ef þú ert að tengja frétt eða eitthvað og þú ert með mynd þá vekur það mesta athygli. Þú getur verið með mynd og verið með hana tengda spurningu. Þá vekur það meiri athygli. Við erum ekkert öðruvísi en börnin. Það er eitthvað sem fangar athygli annað en stafir.
92
Tíst á Twitter sem eru með myndum eða slóðum að vefsíðum vekja meiri athygli lesenda heldur en tíst sem eru eingöngu með orðum. Myndir, myndbönd og slóðir á vefsíður dýpka tístið að mati Kolbrúnar og fanga athygli hennar frekar. Um þátttöku í #menntaspjall á Twitter segir Ævar:
Mér finnst skemmtilegast þegar fólk undirbýr svörin sín vel og setur annað hvort tengla á heimasíður, mynd eða myndband með tístinu til þess að dýpka tístið.
Einnig finnst honum að kennarar eigi að vera óhræddir við að prófa sig áfram vegna þess að á samfélagsmiðlum eins og Twitter kemur saman áhugafólk um menntamál og:
Það er æfing að tjá sig með 140 stöfum og því gott að undirbúa spjallið, þó það sé ekki nauðsynlegt. [...] hvet allt áhugafólk um menntamál að kynna sér málið og taka þátt því það er einfaldara en margir halda.
4.4.2 Eignarhald á upplýsingum
Á Menntamiðju í lok janúar var umræða um einkarétt á meðferð persónulegra gagna á Facebook og hvort hætta ætti að setja inn upplýsingar á samfélagsmiðilinn. Í skrifum hópstjóra á fréttaveitu hópsins kom fram að umræðan væri ekki ný af nálinni en jafnframt benti hann á að miðillinn hafi reynst mjög gagnlegur fyrir marga notendur og vísaði í fjölda þeirra starfssamfélaga skólafólks sem nota Facebook á markvissan hátt en þau eru 20 talsins og þá eru ótalin samfélög starfsfólks hvers skóla fyrir sig.
Er það sem hér er verið að ræða næg ástæða til að fórna því öllu? Ég held ekki.[...]farið er heldur frjálslega með sumar staðreyndir, byggt á vanþekkingu á heimildakerfum, sök varpað á ranga aðila og alið á ótta sem ég tel að eigi ekki rétt á sér.
Sævar hafði kynnt sér þetta mál nánar og myndað sér skoðun á því hvort hann ætti að hætta að nota miðilinn eða að láta þessa umræðum sem vind um eyru þjóta.
Af hverju ætti Facebook eitthvað að vilja njósna um mig. Af hverju ættu þeir að hafa einhvern áhuga á mér persónulega. Þeir eru bara að fría sig ábyrgð gagnvart þriðja aðila.
93
Jafnframt taldi hann ákveðinn fórnarkostnað fólginn í auglýsingum vegna þess að Facebook er frítt og þess vegna þurfi notendur að sætta sig við ákveðna hluti sem birtast á skjánum hjá þeim óumbeðið.
4.5 Tækifæri eða tímaþjófur
Samvinna þátttakenda og hjálpsemi var áberandi í hópnum Spjaldtölvur í námi og kennslu en þar voru flestir þátttakendur og jafnframt fjölgaði þeim mest meðan á rannsókninni stóð. Helstu einkenni umræðuþráða í fréttaveitu hópsins voru hagnýtar lausnir í notkun spjaldtölva í kennslu. Kennarar miðluðu sín á milli hugmyndum og forritum sem gefist höfðu vel í kennslu og þeir leituðu ráða hver hjá öðrum en athygli vakti hversu ófeimnir þeir voru við það.
Ófáir umræðuþræðir á öllum starfssamfélögunum hófust á orðum eins og „getur einhver sagt mér...“ og „langar að benda ykkur á...“ eða „mig langar að spyrja...“ Þá eru þátttakendur ýmist að leita eftir góðum ráðum eða að miðla af reynslu sinni efni sem þeir telja eiga erindi til hópsins. Í orðum Fanneyjar kom þetta skýrt í ljós þegar hún sagði:
Eins og með Facebook. Þú getur komið einhverju á framfæri, þú getur skipst á skoðunum, þú getur fengið aðstoð og þú getur skipulagt. Þar er hægt að gera það mjög hratt og reyndar líka á mjög skilvirkan hátt.
Ingibjörg notar Facebook bæði til að halda sambandi við vinkonur sínar og einnig í faglegum tilgangi. Hún var ánægðust með hversu skjót viðbrögð hún fékk frá starfssamfélaginu sem hún áleit lifandi vettvang líkt og Fanney gerði einnig.
Maður er stundum svolítið fastur í kassanum sínum og þá þarf maður einhvern annan til að toga mann útfyrir kassann en stundum er þetta eins og sandkassi og þá verður það pínu þreytt.
Samlíking Fanneyjar við sandkassann er vísun í þau átök sem áttu sér stað í starfssamfélaginu Grunnskólakennarar í Reykjavík þar sem henni fannst hún oft hafa litla stjórn á aðstæðum og fann sig vanmáttuga gagnvart umræðuþráðum sem stofnað var til eins og kom fram í kafla 4.2.3.
Einn umræðuþráður sem fékk þó nokkra athygli og skapaði umræður í starfssamfélaginu Upplýsingatækni í skólastarfi fjallaði um netnotkun
94
íslenskra ungmenna sem hefur aukist mikið síðasta áratuginn og er orðin stór hluti af daglegu lífi margra. Greinin vakti umræður og umhugsun um stöðuna í skólum almennt og einn þátttakandi varpaði fram spurningum sem kveiknuðu hjá honum varðandi efnið.
Athyglisverð könnun. Kemur e.t.v. ekki á óvart. Hvaða ályktanir drögum við? Lítum við á netnotkunina sem tækifæri eða ógn í skólastarfi?
Umræðuþráðurinn snýst um ógnir netsins í skólastarfi en áhersla rannsóknarinnar var á þátttöku kennara í starfssamfélögum og áhrifum þeirra á starfsþróun. Hins vegar er ekki hægt að horfa fram hjá því að þátttaka í starfssamfélögum felur í sér netnotkun og hún er ekki síður mikil hjá fullorðnum, börnum og ungmennum. Netnotkun á Íslandi er töluverð og þátttaka í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum jókst jafnframt á rannsóknartímanum eins og áður hefur komið fram. Þetta hafði Ingibjörg um netnotkun sína að segja:
Ég gæti verið í vinnunni allan sólarhringinn[...]á netinu á kvöldin í sófanum með tölvuna í fanginu að skoða forrit og pæla í hvernig þau nýtast í kennslunni[...]sum kvöld er ég búin að sitja[...]án þess að átta mig á hvað tímanum líður. Þetta er auðvitað algjör tímaþjófur.
Ingibjörg virtist eiga erfitt með að skilja á milli vinnu og einkalífs. Hún eyddi miklum tíma á kvöldin við tölvuna við að kynna sér forrit og verkefni annarra vegna innleiðingar á spjaldtölvum í kennslu hennar og breyttum kennsluháttum. Hún gerði sér grein fyrir að mikill tími fór í þátttöku í starfssamfélögum og talaði í því sambandi um tímaþjóf undir jákvæðum formerkjum því hann var liður í undirbúningi hennar. Sævar hafði svipað viðhorf til þátttöku sinnar og Ingibjörg:
Í staðin fyrir að sitja yfir dagskrá sjónvarpsins þá er þetta kannski „win, win“ staða af því að þú getur verið á Facebook og spjallað við vinina og tekið þátt í starfssamfélögunum um leið.
Viðmælendum virtist flestum finnast erfitt að skilja á milli vinnu og einkalífs þegar notkun Facebook var annars vegar en fæstir litu á það sem vandmál. Eitt sjónarmið sem kom fram á #menntaspjall var að kennslan væri starf viðkomandi en það væri jafnframt áhugamál hans og því væri í
95
lagi að hafa þetta allt í einum hrærigraut. Annar aðili sagði að þar sem hann væri alltaf að huga að undirbúningi og skipulagi kennslunnar hjá sér þá væru skilin þarna á milli engin. Sævar, eins og flestir aðrir viðmælendur og þátttakendur í #menntaspjall þann 4. maí 2014 , átti erfitt með að setja skil á milli vinnu og einkalífs og lýsti því þannig að erfitt væri að ákvarða hvenær vinnudeginum væri lokið þegar samfélagsmiðlar væru annars vegar.
Ef þú ætlar bara að fara inn á þitt persónulega Facebook en svo sérðu að það er nýtt innlegg í einum hópunum, þá hugsar þú ekkert bara, nei klukkan er 6 og þá ætla ég ekki að skoða neitt tengt vinnunni. Er það hægt?
Starfssamfélögin eru vettvangur þar sem birtar eru greinar sem skrifaðar hafa verið á öðrum miðlum og eiga erindi til hópsins. Umræður sköpuðust um flestar greinarnar sem birtar voru í öllum samfélögunum en þó skar Menntamiðja sig úr á þann hátt að hún virkaði meira eins og mikilvæg fréttaveita og virkni þátttakenda var af skornum skammti með örfáum undantekningum þó. Þannig sköpuðust miklar umræður um erindi Margrétar Pálu Ólafsdóttur forvígsmanns Hjallastefnunnar á ársfundi Samtaka atvinnulífsins í Hörpu þar sem hún fjallaði meðal annars um einsleitt menntakerfi á Íslandi en það var sá þráður sem flestir merktu að þeim líkaði við þar sem þeir gáfu til kynna að þeim líkaði innleggið eða að minnsta kosti umræðan um það.
Kolbrúnu finnst hún annars vegar ekki geta verið án Facebook hópanna sem hún tilheyrir en hins vegar finnst henni á köflum of mikið flæði upplýsinga á miðlunum og þá á hún, að eigin sögn, erfitt með að komast í gegnum allar þær upplýsingar sem eru í fréttaveitu hennar.
Það eru allir komnir inn á Facebook. Alls konar samtök og aðilar, fyrirtæki og hvað eina. Hvernig fórum við eiginlega að áður eða ég lít á það þannig. Þetta er svo frábært tækifæri til að fá hugmyndir og fylgjast með og komast í samband við fólk sem er að hugsa það sama.
Þátttaka er misjafnlega mikil milli hópa á Facebook og tísta á Twitter eftir því hver umræðuefnin eru og hversu margir mynda sér skoðun á efninu sem fjallað er um. Ævar heldur að fleiri kennarar munu í framtíðinni hoppa á vagninn og nýta samfélagsmiðla sem hluta af sinni starfsþróun og hann færir fyrir því rök með vísun í aukna þátttöku í tísti á #menntaspjall.
96
Þátttaka í menntaspjalli er framar vonum. Beinir þátttakendur tísta samtals um 200-‐500 sinnum á þeim klukkutíma sem formlega spjallið er. Að sjálfsögðu er svo fólk að tísta greinum og hugmyndum alla daga en aðeins í einn klukkutíma, annan hvern sunnudag, er formlegt umræðuefni.
Hvort þátttaka í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum muni aukast þegar fram líða stundir skal ósagt látið en ljóst er bæði með vettvangsathugunum og af þeim þáttum sem dregin voru út úr viðtölum að samfélagsmiðlar gegna lykilhlutverki sem vettvang til starfsþróun hjá þeim sem nota þá í faglegum tilgangi og því á tíst viðkomandi þátttakanda á #menntspjall vel við um framþróun í tæknimálum 21. aldar og hvernig kennarar framtíðarinnar geti haldið sér upplýstum um tækninýjungar og hvernig þær nýtast þeim best í námi, kennslu og starfsþróun almennt.
Samstarf, samræðu og meira samstarf. Enginn veit allt en saman vitum við ansi margt. Eo sannast hér annan hvern sunnudag.
Það sem skiptir kennara mestu máli í starfsamfélögunum er samvinna og samskipti, gagnvirkni, þátttaka og það að tilheyra samfélagi. Samfélagsmiðlar eru góð leið fyrir þátttakendur til að deila upplýsingum og að styrkja tengslanet sitt. Allir þessir þættir gegna lykilhlutverki í starfsþróun kennara og því getur notkun samfélagsmiðla verið viðbót og ein af mörgum leiðum til að efla fagmennsku þeirra.
Sævar hefur þá skoðun að Facebook hópar eru vettvangur til samræðna á milli skóla eins og allir viðmælendur hafa einnig nefnt. Sævar kann að meta hversu hratt hann fær viðbrögð eða svör við spurningum sínum frá samfélaginu og í því eru fólgin tækifæri að hans mati.
Ég sé fyrir mér að með stofnun hóps á Facebook geti fólk spurt spurninga og lært hvert af öðru. [...] þú vilt kannski ekki bíða í heila viku til að fá svar. Heldur getur þú varpað spurningu inn í svona hóp. Ég sé fyrir mér að það sé svona stuðningspunkturinn.
4.5.1 Tímaskortur
Það sem virðist vega einna þyngst í starfsþróun kennara, fyrir utan framboð eins og fjallað var um í kafla 4.1.2, er að þeir telja tímaskort vera helstu hindrun þess að þeir geti sinnt starfsþróun og þeir telja sig ekki geta sótt
97
námskeið á skólatíma. Ingibjörg lýsti áhyggjum sínum af nýútkomnum niðurstöðum úr Skólapúlsi á hennar vinnustað en þar kom í ljós að kennarar vildu ekki meiri starfsþróun og megin ástæðan var tímaskortur. Ingibjörg sá fyrir sér að þátttaka í starfssamfélögum á Facebook og Twitter væri lausn en sú hugmynd hafði mætt ákveðinni mótstöðu á vinnustað hennar þar sem kennarar bentu á að þeir væru ekki á kvöldin í vinnunni á Facebook og eyddu helst ekki sunnudögum í #menntaspjall. Kolbrún upplifði svipað hjá sumum samkennara sinna sem taka ekki þátt í #menntaspjall vegna þess að það er á sunnudags morgnum. Á þeim tíma sem gagna var aflað átti hins vegar sú þróun sér stað að þátttaka í #menntaspjall jókst jafnt og þétt, umræðan spurðist út meðal kennara og þátttakendur voru ánægðir með spjallið. Tímaskortur var því ekki hindrun í öllum tilvikum. Ævar tók oftast þátt í #menntaspjall. Hann hafði trú á því að þarna væri verið að skapa kennurum vettvang til að huga að starfsþróun sinni sem tæki mið af þörfum hvers og eins.
Mér finnst #menntaspjall vera hluti af þeirri hugmynd að skólafólk einstaklingsmiði sína endurmenntun og sé í stöðugri starfsþróun.
Það sem kom helst upp í hugann hjá Sævari var sú umræða um að kennarar ættu erfitt með að sinna starfsþróun á skólatíma vegna þess að þeir hefðu ekki alltaf tækifæri til að sitja námskeið sem haldin væru á skólatíma þegar kennarar væru bundnir í kennslu.
Það er ekki þannig í skólum að við getum bara sagt, heyrðu hérna er tveggja daga námskeið sem mig langar að fara á og ég ætla að vera í fríi. Uuuu, nei, það er ekkert í boði í skólum.
Ævar sem lagði mikla áherslu á notkun samfélagsmiðla sem hluta af starfsþróun sinni en hann hafði jafnframt áhyggjur af þeirri þróun hjá kennurum að þeir ættu erfitt með að sinna starfsþróun og lýsti því þannig:
Það eru engar töfralausnir til. Ef fólk er ekki tilbúið að læra eitthvað nýtt þá mun það ekki læra eitthvað nýtt. Það er sama hvort þú sendir það á sama námskeiðið ár eftir ár, sendir þeim greinar til að lesa, gefur þeim heilan starfsdag til þess að lesa nýju aðalnámskrána. Ef það vill ekki læra, þá mun það ekki læra.
98
Á #menntaspjall var frásögn af kennara sem hafði fengið aðstoðað með tæknimál og viðkomandi lýsti yfir ánægju sinni með forritið en taldi sig ekki hafa tíma til að læra á það og undirbúa sig fyrir kennsluna vegna þess að viðkomandi var að fara á fund. Honum var boðið að fresta fundinum til að hann hefði tvær auka klukkustundir til undirbúnings en það var ekki áhugi fyrir því. Spurningin sem vaknaði í kjölfarið var því hvort tímaskortur væri raunveruleg ástæða eða hvort hræðsla við tæknina hefði áhrif eða jafnvel að viljinn væri ekki til staðar. Þegar stórt er spurt verður oft fátt um svör en eflaust er ekkert eitt svar við því hvort tímaskortur sé stærsta vandamálið. Að minnsta kosti er næsta víst að þátttakendum í #menntaspjall fjölgar og þeir sem taka þátt láta í ljós ánægju sína að umræðunni lokinni.
Fyrir utan tímaskort sem helstu ástæðu þess að kennarar telja sig ekki geta sinnt skyldu sinni til starfsþróunar í eins miklu mæli og þeir vildu gera er að þeir eiga erfitt með að finna námskeið við hæfi, telja sig ekki hafa tíma til að sækja námskeið sökum anna í kennslu eða vegna þess að þau eru á skólatíma þegar kennarar eiga erfitt með að fá sig lausa til að sækja námskeið.
4.5.2 Twitter höfðar ekki til allra
Ævar og Fanney eru virkir notendur á Twitter en Sævar aftur á móti Ingibjörg og Kolbrún töldu sig ekki hafa náð tökum á honum. Sævar nefndi dæmi um að þrátt fyrir þau fjölmörgu tækifæri sem hann hafði fengið til að nota Twitter þá höfðaði hann síður til hans en Facebook:
[...] svo er verið að hvetja mann til að tísta frá með þessu og hinu taginu [...] Þannig að ég er búinn að fá mörg tækifæri til að vera húkkt á því sko en það er bara eitthvað.
Twitter hefur ekki náð jafn mikilli útbreiðslu á meðal kennara á Íslandi og Facebook hefur gert. Vinsæl umræðumerki eins og #freethenipple og #12stig hafa orðið til þess að notendum Twitter á Íslandi fjölgaði vegna þess að þau ýttu undir forvitni og fengu umfjöllun t.d. í fjölmiðlum. Sambærilega vitundarvakningu má tengja á meðal kennara við umræðumerkið #menntapsjall sem sjá má á því að þátttakendum fjölgaði á þeim tíma sem gagna var aflað. Áður en Ævar kynntist notkun samfélagsmiðla í starfi sínu upplifði hann sig oft einan en fyrir honum opnuðust nýir möguleikar þegar hann fór að nota samfélagsmiðla í faglegum tilgangi. Hann upplifði sig ekki lengur einan vegna þess að hann hafði heilt samfélag kennara til að ráðfæra sig við. Hann lýsir því þannig.
99
Ég var einn, nánast, þangað til ég kynntist Twitter og fyrir mér opnaðist nýr heimur í faglegri umræðu, gjörbreytti því sem ég geri og ég kynntist fagfólki um allan heim sem er að kljást við sömu vandamál og ég í mínu starfi. Ég sé möguleika á Twitter að deila reynslu, greinum og hugmyndum með öðru skólafólki eins og gert er t.d. undir umræðumerkinu #satchat.
Og einnig sagði Ævar:
#menntaspjall er svona umræða um menntamál á netinu sem allir áhugasamir geta tekið þátt í og skipst á skoðunum eða deilt vel heppnuðum verkefnum.
Hjá Kolbrúnu kom það fram að hún hafi eins og Sævar átt erfitt með að tileinka sér notkun Twitter og miðillinn höfðaði ekki til hennar. Hún er virkur þátttakandi í #menntaspjall en að hennar mati eru kennarar á Íslandi komnir nokkuð skammt á veg á Twitter með einhverjum undantekningum þó. Hún notar ekki Twitter dags daglega en þátttöku sinni á #menntaspjall lýsir hún á eftirfarandi hátt.
Þarna um daginn þá voru alveg rosalega góðar umræður, það var eins og maður væri úti að hlaupa. Maður þurfti að hafa sig allan við.
En vegna þess að Kolbrún notar Twitter sjaldnar en Facebook þá finnst henni erfiðara að halda þræði í umræðum á þeim vettvangi. Ingibjörg notaði Twitter lítið sem ekkert. Hún hafði skráð sig á miðilinn eingöngu til að taka þátt í #menntaspjall en lenti í vandræðum með tístin og gafst því upp. Yngri kennararnir í hópnum fundu sig strax í notkun Twitter og telja sig nota hann jafnvel meira heldur en Facebook.
4.6 Samantekt
Með rannsókninni var áhersla lögð á að kortleggja það hvernig kennarar nota Facebook og Twitter í þágu starfsþróunar sinnar og hvaða áhrif notkun samfélagsmiðla hefur á starfsþróun þeirra. Eins og komið hefur fram er ekkert eitt svar við spurningunni um það hvernig kennarar nýta starfssamfélög því það er ólíkt eins og kennarar eru margir. Megin ástæða þess er að áherslur hvers starfssamfélags fyrir sig eru ólíkar og hafa þær áhrif á inntak umræðna og efnisval á fréttaveitu sem og notkun kennara á þeim.
100
Tengsl eru milli þátttöku kennara í starfssamfélögum, áhugasviðs þeirra og eðli hópanna sem þeir tilheyra. Þau starfssamfélög sem skoðuð voru eru ólík eins og sjá má í köflum 3.3.1 og 3.3.2. Fjöldi þátttakenda í þeim er mismunandi (tafla 1) en þó eru ákveðin atriði sem einkennir þátttöku í þeim öllum. Þau sex atriði sem einkenna þátttöku kennara og það sem þeir gera í starfssamfélögunum eru að þeir:
• Deila og miðla upplýsingum með hópnum. • Deila hugmyndum og verkefnum með hópnum. • Koma skoðunum sínum á framfæri. • Leita ráða og fá upplýsingar hjá öðrum í hópnum. • Vekja umræður um ákveðið málefni.
• Auglýsa námskeið, fyrirlestra eða viðburði.
Þegar dregin eru saman brot af því helsta sem einkennir þátttöku í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum þá má sjá að kennarar hjálpa hver öðrum, leita ráða, deila upplýsingum, setja inn auglýsingar og segja frá verkefnum sem gefist hafa vel í starfi þeirra. Kennarar sem taka þátt í starfssamfélögum og nýta þau sem hluta af sinni starfsþróun telja mikilvægt að tilheyra slíkum samfélögum einkum vegna þess að þau eru kærkomin viðbót við hefðbundna starfsþróun, meðal annars vegna þess að hún veitir kennurum fleiri valkosti en sú hefðbundna gerir. Í starfssamfélögum geta kennarar tekið þátt í umræðu um tiltekin málefni sem þeir hafa áhuga á eða jafnvel brenna á þeim, þeir deila upplýsingum og vefslóðum sem þeir finna á flakki um netið ásamt því að segja frá þekkingu sem þeir hafa aflað í starfi sínu og vilja koma á framfæri við þá sem tilheyra sama starfssamfélagi en eru ekki endilega hluti af sama lærdómssamfélagi. Umræða kennara í starfssamfélögunum sem voru til athugunar snýst einna helst um málefni líðandi stundar og þau atriði sem eru í deiglunni hverju sinni í skólamálum. Þeir kennarar sem rætt var við eru ánægðir með þátttöku sína í starfssamfélögum þrátt fyrir að hún geti verið tímafrek á köflum. Þeim finnst þeir fá starfsþróun við sitt hæfi með þátttökunni og telja það eftirsóknarvert að geta valið starfssamfélög eftir áhugasviði og þörfum fyrir starfsþróun eða eins og einn viðmælenda sagði: „niðurstaðan er þá það að það skiptir klárlega einhverja kennara þarna máli“.
Það er ekki hægt að segja að samasemmerki sé milli notkunar kennara á samfélagsmiðlum og áhrifum á starfsþróun þeirra. Kennarar sem nota Facebook og Twitter og tilheyra starfssamfélögum eru ekki endilega að huga að starfsþróun sinni nema að því gefnu að þátttaka hafi áhrif á daglegt
101
starf þeirra, þeir miðli upplýsingum og nýti það sem þeir læra í starfssamfélögunum í þágu nemenda sinna, sem hluta af skólastarfi eða við þróun lærdómssamfélags.
Þátttaka í starfssamfélögum telst síður mikilvæg fyrir starfsþróun skóla heldur einkum fyrir starfsþróun kennara sjálfra. Viðhorf stjórnenda til fjölbreytni í starfsþróun virtist skipta máli og viðmælendur töldu þá þurfa að hvetja kennarar fremur en letja þá til þátttöku.
Þann lærdóm sem draga má af niðurstöðum er að þátttakendum í starfssamfélögum kennara fjölgar jafnt og þétt sem er vísbending um aukinn áhuga á þátttöku á meðal kennara. Starfssamfélög skapa kennurum vettvang til að ræða mál sem brenna á þeim hverju sinni en auðvelt er að gleyma sér í tíma og rúmi, því þurfa þátttakendur að ákveða virkni og þátttöku sína með hliðsjón af áhuga á viðfangsefnum samfélaganna.
103
5 Umræða
Markmið rannsóknarinnar var að rýna í nokkur starfssamfélög á samfélagsmiðlum, kortleggja nýtingu kennara á þeim og einnig að skoða hvaða áhrif þau hafa á starfsþróun í þeirri von að öðlast dýpri skilning á starfssamfélögum og hvernig þau nýtast kennurum best. Áhugavert var að kanna viðhorf kennara til starfsþróunar á samfélagsmiðlum en allir viðmælendur höfðu sterkar skoðanir á viðfangsefninu. Farið hefur verið yfir helstu niðurstöður rannsóknarinnar en með hliðsjón af þeim og fræðilegum bakgrunni, sem liggur til grundvallar rannsókninni og lýst var í öðrum kafla, verður leitast við að svara rannsóknarspurningunni út frá svörum viðmælenda og athugunum á vettvangi.
Rannsóknarspurningin er tvíþætt, annars vegar: Hvernig nýta kennarar starfssamfélög á samfélagsmiðlum í starfsþróun sinni? og hins vegar; Hvaða áhrif hefur þátttaka í starfssamfélögum á starfsþróun kennara? Niðurstöður benda til þess að viðmælendur líta á þátttöku í starfssamfélögum sem viðbót við hefðbundna starfsþróun sína eða formlegt nám eins og að sækja ráðstefnur eða að fara á námskeið. Þeir eru ánægðir með þann vettvang sem starfssamfélögin skapa þeim til samræðna og samstarfs og þeir telja þátttöku vera hluta af sinni starfsþróun. Athygli vakti að viðmælendur töldu sig ekki geta verið án starfsþróunar á samfélagsmiðlum vegna jákvæðra áhrifa þátttöku á starf þeirra, jafnvel þó hún væri tímafrek á köflum. Í þeirra huga felur þátttaka í sér að tilheyra hópi skólafólks sem deilir svipuðum áherslum og áhuga á starfi sínu. Þeir telji að helsti kostur starfssamfélaga sé að hver og einn velur þau með hliðsjón af áhugasviði sínu og telja sig hafa meira gagn af þeim þess vegna. Þátttakendur telja flesta kennara geta fundið eitthvað við sitt hæfi í starfssamfélögum til dæmis þegar tækifæri til hefðbundinnar starfsþróunar er takmörkuð. Einnig kom fram hjá þeim að þegar skortur væri á faglegu samstarfi í skóla til dæmis sökum fámennis eða vegna þess að kennarar væru einir að kenna faggrein þá væru starfssamfélög leið til að skapa vettvang til samráðs við annað fagfólk í skólum óháð staðsetningu þeirra. Í því sambandi bentu þau á að einn helsti kostur starfssamfélaga á samfélagsmiðlum væri sá að þau eru ekki bundin við stað og stund.
Farið verður nánar yfir helstu niðurstöður rannsóknarinnar með hliðsjón af vettvangsathugun og svörum viðmælenda um hlutverk og áhrif
104
starfssamfélaga á starfsþróun þeirra og þau borin saman við fræðilega nálgun á viðfangsefnið sem liggur til grundavallar rannsókninni. Að lokum eru hugleiðingar rannsakanda um viðfangsefnið, álitamál og þá þætti sem betur mættu fara í starfsþróun kennara á samfélagsmiðlum.
5.1 Starfsþróun kennara
Í kjarasamningum kennara er kveðið á um að starfsþróun sé hluti af þeim skyldum sem kennarar hafa starfi sínu samkvæmt. Í lögum um grunnskóla er jafnfram kveðið á um að kennarar eigi að efla starfshæfni sína og það er hlutverk stjórnenda að sjá til þess að þeir hafi svigrúm til þess (Lög nr. 91/2008, um grunnskóla). Undir skilgreiningar á starfsþróun kennara falla kenningar um nám fullorðinna því þeir kennarar sem sinna starfsþróun eru fullorðnir námsmenn eins og fjallað var um í kafla 2.2. Í viðtölum við viðmælendur kom í ljós að þeir áttu það sameiginlegt að leggja stund á formlegt nám eða hafa lokið framhaldsnámi en þeir áttu það einnig sameiginlegt að líta á formlaust nám sem hluta af starfsþróun sinni en undir það fellur þátttaka í starfssamfélögum. Hvort það fer saman að stunda formlegt nám og hafa jákvætt viðhorf til formlausrar starfsþróunar er engin leið að segja fyrir um hér. Engu að síður er áhugavert að velta fyrir sér hvort formlegt nám ýti undir þátttöku í starfssamfélögum, samtöl við fagfólk og jafningjastuðning og hvort það endurspegli jákvætt viðhorf til starfsþróunar almennt. Viðmælendur telja starfssamfélög vera viðbót við formlega starfsþróun sína en þeir eru ekki allir á einu máli um það hvort hún komi alveg í staðin fyrir það að sækja hefðbundin námskeið og ráðstefnur. Flestir telja þeir vænlegast að blanda þessu tvennu saman. Fanney og Sævar nefna það í þessu sambandi að þau geti nýtt starfssamfélög í þágu starfsþróunar þegar lítið framboð er á formlegri eða óformlegri starfsþróun í þeirra námsgrein.
Starfsþróun er leið fyrir einstaklinga til að vaxa í starfi og þróa með sér aukna og betri starfshætti sem ná út fyrir kennslustofuna (Palmer, 1998). Þessar áherslur komu fram hjá Ingibjörgu sem telur þátttökuna hafa breytt starfsháttum hennar og hún eflist í starfi með þátttöku í starfssamfélögum. Alheit (2009) lítur á nám sem hluta af lífssögu okkar sem við skrifum alla ævi. Hann eins og Rogers (1961) notar hugtakið ævinám yfir það að nám sé ekki eingöngu þekking heldur hafi það áhrif á allt líf þess sem lærir. Grunnþörfum mannsins hefur verið raðað í þarfapíramída Maslows og samfélagsmiðlar eru hluti af honum (Bennett, 2012) meðal annars vegna þess að þeir ýta undir félagsleg samskipti og viðhalda sjálfstrausti. Viðmælendur áttu það sameiginlegt að hafa fundið fyrir breytingum á starfi
105
þeirra og áherslum vegna þátttöku í starfssamfélögum. Ævar upplifði sig ekki lengur einan eftir að hann uppgötvaði tíst á Twitter, Ingibjörg þorði frekar að prófa sig áfram með nýja kennsluhætti eftir að hún tók þátt í SAMspili og Kolbrún lýsti áhrifum samfélagsmiðla á aukið sjálfstraust hennar þegar hún fann áhugaverðar hugmyndir um nýbreytni í kennslu sem hún deildi með starfssamfélaginu jafnvel þó hún kenndi ekki viðkomandi námsgrein. Allir viðmælendur voru sammála um að samfélagsmiðlarnir væru eitthvað sem þeir þörfnuðust sem hluta af sinni starfsþróun og þeir hefðu áhrif á líf þeirra allt.
Bredeson (2003) segir að starfsþróun eigi að vera hluta af starfi kennara og hún eigi að vera samofin starfinu og stofnuninni. Hann líkir starfsþróun við ferðalag þar sem kennarar fá stuðning frá samferðafólki sínu vegna þess að það deilir sama áhuga og áherslum. Kennarar velja sér starfssamfélög með því að óska eftir þátttöku á Facebook og tísta undir fyrirfram ákveðnum umræðumerkjum á Twitter. Hafa þarf í huga að í starfssamfélögum hafa kennarar svipuð áhugamál og áherslur í starfi sínu. Kennarar taka þátt í starfssamfélögum vegna þess að þeir heyra samhljóm í því sem þeir eru að fást við og aðrir eru að gera. Þeir læra af öðrum og deila efni vegna þess að það veitir þeim ánægju að deila hugmyndum og áhugaverðu efni með samfélaginu. Starfsþróun á samfélagsmiðlum er ekki samofin starfinu á þann hátt sem Bredeson leggur til þegar kennarar hafa ekki aðgang að samfélagsmiðlum í vinnunni eins og Ævar bendir á í tengslum við þá ákvörðun sem tekin var í nokkrum sveitarfélögum að loka á aðgang en sú ákvörðun var síðar dregin til baka. Einnig virðast kennarar frekar taka þátt í frítíma sínum heldur en á starfstíma skóla. Hins vegar er starfsþróun samofin starfi kennara þegar þeir læra á ný forrit og nýta í kennslu líkt og Ingibjörg gerði með þátttöku í SAMspil en jafnframt þegar kennarar læra hverjir af öðrum í gegnum starfssamfélög eins og Fanney og Sævar sem eru einyrkjar í sínu fagi í þeim skólunum þar sem þau eru að kenna.
5.1.1 Hvað hamlar för
Niðurstöður TALIS rannsóknar frá árinu 2008 gefa til kynna tvær megin hindranir í starfsþróun kennara (Ragnar F. Ólafsson, 2014). Annars vegar er það skortur á framboð á námskeiðum og hins vegar er það tímaskortur. Flestar rannsóknir á þátttöku í fullorðinsfræðslu sýna að margir fullorðnir eru mjög uppteknir við vinnu sína, fjölskyldu og heimili og tímaskortur er því algeng útskýring á því að þeir taka ekki þátt (Hróbjartur Árnason, 2005). Viðmælendur aftur á móti töldu flestir tímaskort ekki vera raunverulega
106
ástæðu. Rök þeirra fyrir því voru meðal annars að þegar kennarar taka þátt í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum þá skiptir engu máli á hvaða tíma sólarhringsins þeir sinna starfsþróun, hver og einn getur aðlagað þátttökuna að sínum þörfum. Sem dæmi má nefna að þrátt fyrir að #menntaspjall sé skipulagt með stjórnendum annan hvern sunnudag er ekki þar með sagt að kennarar geti ekki tekið þátt hvenær sem það hentar þeim. Alltaf er hægt að bæta við umræðuþráðum og merkja þá með umræðumerkinu #menntaspjall. Þátttaka er því eins og áður hefur komið fram óháð staðsetningu, tíma og rúmi svo framarlega sem viðkomandi er tengdur neti.
Hvað varðar framboð þá virðist slík umræða einskorðast við takmarkað framboð á formlegu og óformlegu námi sem eru skipulögð námskeið eða ráðstefnur (Merriam, Caffarella, Baumgartner, 2007). Eins og lagt er til í skýrslu nefndar á vegum Evrópusambandsráðs (Commission of the European Communities, 2000) þá falla allir þættir þrískiptingar á námi fullorðinna undir starfsþróun. Þau rök að ekki sé nægilegt framboð starfsþróunar duga skammt eins og bæði Fanney, Ævar, Kolbrún og Ingibjörg nefna og útskýrt er nánar í kafla 4.1.2. Þau eru sammála um að starfssamfélög á samfélagsmiðlum eru góð leið til að taka þátt í faglegum umræðum því að í þeim sé verið að skapa kennurum vettvang til samræðna um fagleg málefni og jafnvel megi líta svo á að þau séu leið til að færa starfsþróun kennara betur inn í 21. öldina. Þau telja að fjölbreytt starfsþróun sé í boði á samfélagsmiðlum og því ættu allir kennarar að geta fundið eitthvað við sitt hæfi. Palmer (1998) bendir á að starfssamfélög séu leið til að kennarar veiti hverjum öðrum leiðsögn og jafningjastuðning sem hefur þau áhrif að kennarar hafi tækifæri til að vaxa í starfi og þróa starfshætti sína. Viðmælendur höfðu allir á orði að það væri raunin hjá þeim.
Eins og kom fram í upphafi þá má skipta starfsþróun í tvennt. Annars vegar það sem er skólanum mikilvægt og hins vegar kennurunum sjálfum starf síns vegna (Kjarasamningur: Samband íslenskra sveitarfélaga og Kennarasambands Íslands vegna Félags grunnskólakennara/2014-‐2016; Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, 2010, bls. 18). Þátttaka í starfssamfélögum byggir fyrst og fremst á þeim þáttum sem eru kennaranum sjálfum mikilvægir starfs hans vegna. En starfsþróun kennara miðar að því að auka gæði í starfi kennara og einnig skólastarfsins í heild (Sigrún Vésteinsdóttir, 2014). Við þetta bætir Bredeson (2003) að kennarar þurfi svigrúm til að tileinka sér nýja þekkingu. Í því sambandi hafa stjórnendur hlutverki að gegna við að skapa kennurum svigrúm til að sinna starfsþróun sinni.
107
5.1.2 Hlutverk stjórnenda
Starfsþróun er fyrst og fremst hverjum kennara mikilvæg en viðhorf stjórnenda og áherslur þeirra skipta einnig máli. Það er á valdi stjórnenda annars vegar að ákvarða eða meta hver þörfin er fyrir starfsþróun kennara í þeirra skóla og hins vegar að skapa kennurum svigrúm bæði til faglegra samræðna innan skóla og einnig til starfsþróunar hvers kennara fyrir sig. Stjórnendur í skólum hafa eflaust jafn misjafnar skoðanir á notkun samfélagsmiðla í faglegum tilgangi eins og þeir eru margir. Ólík viðhorf stjórnenda til starfsþróunar komu meðal annars fram hjá Kolbrúnu og Ingibjörgu. Í skýrslu Evrópusambandsráðsins um starfsþróun kennara kemur fram að allri starfsþróun skuli gert jafn hátt undir höfði. Litið er svo á að lestur fræðibóka, ráðstefnur og tíst á Twitter eru hluti af starfsþróun kennara og jafnframt hluti af undirbúningi kennslu sem er hluti af daglegu starfi kennara (Commision, 2000). Stjórnendur Kolbrúnar litu á lestur fræðigreina sem hluta af undirbúningi fyrir kennslu en ekki starfsþróun. Aftur á móti hvöttu stjórnendur Ingibjargar til þátttöku í starfssamfélögum. Skilin milli undirbúnings kennslu og starfsþróunar eru ekki alltaf ljós en hvoru tveggja eru leiðir að sama marki sem er að auka fagmennsku kennarar og byggja upp faglegan grunn eins og fjallað var um í kafla 4.3. Stjórnendur þurfa að huga að þörfum hvers starfsmanns í eigin þekkingarleit líkt og kennarar gera í gegnum starf sitt á hverjum degi. Starfsþróun er leið kennara til að tileinka sér nýja þekkingu fyrir skólann en ekki síður persónulega þróun. Það er hins vegar breytilegt milli stjórnenda í skólum hvaða viðhorf þeir hafa til fjölbreyttrar starfsþróunar eins og dæmin sanna.
Knowles, Holton og Swanson (2005) segja að fullorðnir námsmenn hafi fjölbreytta reynslu og hún hafi áhrif á nám þeirra. Þess vegna þurfi starfsmenn að hafa sjálfir um það að segja hvað þeir læra og hvernig. Til að gera þeim það kleift þurfa stjórnendur að hafa opinn huga gagnvart ólíkum leiðum og skapa kennurum það svigrúm sem þeir þurfa til að stunda fjölbreytta starfsþróun. Allir viðmælendur voru sammála um að stjórnendur þeirra skóla hefðu jákvætt viðhorf til starfsþróunar og það væri þeim stuðningur. Hjá Kolbrúnu kvað við annan tón en hún lét aftur á móti viðhorf stjórnenda ekki aftra sér í að vera virk á samfélagsmiðlum og taka þátt í eTwinning verkefnum. Hún fann hjá sér þörf fyrir að tileinka sér nýja þekkingu og fór sínar eigin leiðir. Illeris (2007) segir að þannig sé þekkingasköpunin drifin áfram á þeirri þrautseigju sem námsmaðurinn leggur í nám sitt . Námið hefur einhvern tilgang fyrir þann sem lærir eins og var raunin hjá Kolbrúnu. Áhugasvið hennar var innan tæknilegrar
108
framþróunar og þess vegna tók hún þátt í starfssamfélögum. Starfsþróun hennar var fólgin í að læra eitthvað nýtt og hún hafði áhrif á allt hennar líf eins og Rogers (1961) fjallar um nám sem hluta af mannlegu eðli þá vill Kolbrún sífellt vera að tileinka sér nýja þekkingu. Illeris (2007) segir að nám sé samspil þriggja þátta sem eru vitsmunir, tilfinningar og samfélags og Kolbrún nefnir alla þættina í sinni starfsþróun í starfssamfélögum. Alheit (2009) leggur til grundvallar að lífssaga hvers og eins sé skrifuð samhliða námsferlinu eins og sagt var frá í kafla 2.2.1. Kolbrúnu finnst hún hafa vaxið sem einstaklingur en samhliða því hefur hún tileinkað sér aukna færni í notkun upplýsingatækni í starfsþróun sinni.
5.2 Starfssamfélög
Starfssamfélögin sem gerð var vettvangsathugun á (sjá kafla 3.3) eru ólík að innihaldi, áherslum, fjölda og virkni þátttakenda. Lave og Wenger (1991) komu fyrst allra fram með hugtakið starfssamfélag. Áhersla þeirra var á nám sem ferli þar sem þátttaka skiptir máli og að nám fari fram í félagslegu samhengi. Þau beindu sjónarhorni sínu frá kennaranum og að því sem nemendur lærðu hver af öðrum. Wenger (2009) hefur síðan í framhaldinu tekið hugtakið starfssamfélag skrefinu lengra þar sem hann segir að starfssamfélag sé hópur fólks sem deilir sameiginlegri ástríðu fyrir viðfangsefninu og gerir það betur í gegnum samskipti. Þau Ævar, Sævar, Fanney og Kolbrún eru virkir þátttakendur í þeim starfssamfélögum sem þau tilheyra. Þau læra af jafningjum sínum, deila hugmyndum og afla sér þekkingar með þátttöku og með leit á netinu. Það er því auðveldlega hægt að taka undir orð Wenger (2009) sem telur þátttöku í starfssamfélögum vera hluta af lærdómsferli hvers og eins.
Rannsókn sem gerð var á þátttöku ítalskra kennara í starfssamfélögum á Facebook sýndi að notkun samfélagsmiðla hafði jákvæð áhrif á fagvitund, samstarf og starfsþróun kennara (Ranieri, Manca og Fini, 2012). Svipaðar niðurstöður má lesa úr gögnunum hér. Viðmælendur höfðu jákvætt viðhorf til þátttöku sinnar, þeir töldu starfssamfélögin hafa áhrif á fagvitund þeirra og þeir kunnu að meta þau tækifæri sem þeir höfðu til samráðs við aðra kennara í sömu stöðu. Sævar talar í því sambandi um að hann sé eini kennarinn í skólanum í tilteknu fagi og því hafi starfssamfélagið mikið að segja fyrir hann að geta borið saman bækur sínar við aðra kennara. Ingibjörg taldi starfssamfélög geta breytt miklu í skólastarfi þar sem kennarar lærðu hver af öðrum og talaði í því sambandi um að það þyrftu ekki allir að vera sífellt að finna upp hjólið. Fanney tók í sama streng og hún
109
sá styrk fólginn í því að kennarar hefðu samráð sín á milli til dæmis á milli skóla.
Það er ekki útilokað að byggja upp samfélög þar sem samskiptin fara eingöngu fram á netinu (Sajuria, vanHeerde-‐Hudson, Hudson, Dasandi, Theocharis, 2014). Vettvangsathugun í starfssamfélögum sýnir að þátttakendur eru líklegir til að tilheyra fleiri en einu starfssamfélagi og eiga aðgang að fleiri samfélagsmiðlum en einum. Allir viðmælendur tilheyrðu fjórum eða fleiri starfssamfélögum af þeim sex sem lágu til grundvallar rannsókninni. Einnig voru allir viðmælendur skráðir bæði á Facebook og Twitter en notuðu þá misjafnlega mikið. Það leikur því enginn vafi á að viðmælendur sáu tækifæri fólgin í því að tilheyra starfssamfélögum.
5.2.1 Samráðsvettvangur
Vettvangsathugun bendir til þess að starfssamfélög á Facebook skapi kennurum vettvang til samráðs og faglegar umræðu líkt og Ann Lieberman (2002) segir að kennarar þurfi vettvang til samráðs um faglegt starf sitt sem er liður í því að skapa nýja fagþekkingu. Viðmælendur líktu vettvanginum gjarnan við kaffistofu þar sem fjörlegar umræður sköpuðust. Sævar gekk jafnvel svo langt að telja að kennarar sem ekki vildu taka þátt í starfssamfélögum á Facebook ættu jafnvel ekki að hafa val um það því að öðrum kosti misstu þeir af öllu sem færi fram á samráðsvettvangnum. Líkt og Swanson (2014) hefur bent á og kemur einnig fram í niðurstöðum hér þá eykst þátttaka kennara, tístum fjölgar og fleiri skrá sig í starfssamfélög sem bendir til að fleiri kennarar nýta samfélagsmiðla í þágu starfsþróunar sinnar.
Fanney taldi þátttöku í starfssamfélögum ýta undir stéttarvitund kennara en í rannsókn sem gerð var á starfssamfélögum ítalskra kennara leiddi sömu niðurstöður í ljós sem var að þátttakendur töldu sig þurfa að vera virka og taka þátt vegna þess að það hefði jákvæð áhrif á fagvitund þeirra (Ranieri o.fl., 2012). Starfssamfélög eru misjöfn eins og þau eru mörg og sífellt eru að bætast ný í hópinn. Það sem þau hafa umfram margt annað er að skapa kennurum vettvang til umræðna og samráðs um fagleg mál og mynda tengslanet.
Ingibjörg talar um það að hún tilheyri jaðarhópi vegna þess að hún tekur lítið þátt í umræðum í starfssamfélögunum. Hins vegar skilar sér inn í skólastofuna til nemenda hennar það sem hún lærir af samfélagsmiðlunum. Hún er virkur „hlustandi“ en „óvirkur“ þátttakandi. Hennar þátttaka kemur ekki fram í þeirri slóð sem hún skilur eftir sig á samfélagsmiðlum heldur sem hluti af fagmennsku hennar. Þegar betur er að gáð kemur þó í ljós að Ingibjörg er virk í umræðum í smærri hópum þar sem hún finnur sig örugga
110
og þekkir fleiri persónulega eða er málkunnug einhverjum hluta hópsins sem er í samræmi við aðrar rannsóknir (Smith og Smith, 2014). Því er óhætt að segja að Ingibjörg sé þátttakandi vegna þess að sá sem er hlustandi og fylgist með frá hliðarlínunni en þróar starfshætti sína samhliða er ekki síður þátttakandi en hinir sem tjá sig meira í starfssamfélögunum (Burke og Kraut, 2014).
5.2.1.1 Virkni þátttakenda. Tvær rannsóknir sem skoðaðar voru í 2. kafla um notkun samfélagsmiðla sýna að virkni þátttakenda er líklegri til að minnka eftir því sem fjöldinn í starfssamfélögunum eykst (Ranieri, Manca, Fini, 2012; Smith og Smith, 2014) Ingibjörg lýsti því hvernig hún tók síður þátt í stærri samfélögunum en var ófeimnari að leggja til málanna þar sem hún þekkti fleiri í eigin persónu. Erfitt er að henda reiður á hvort virkni þátttakenda í tveimur stærstu hópunum er hlutfallslega minni heldur en í fámennari hópunum en algengt er að sömu nöfnin komi upp í fréttaveitu samfélaganna eins og Fanney bendir á. Athygli vakti að þátttaka í umræðum jókst þegar kynning á vinnumati stóð sem hæst í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík en datt niður þegar kosning um vinnumat hafði farið fram en þar var um hagsmunamál kennara að ræða. Miðað við fjölda þátttakenda í starfssamfélögunum og svör viðmælenda þá er ekki samasemmerki á milli þess að vera ekki sýnilegur í samfélaginu og fylgjast ekki með umræðum. Þeir sem eru óvirkir lesa umræður því fjöldi þeirra sem sjá hverja færslu kemur fram í fréttaveitu í minni samfélögunum en fjölda þeirra sem líkar við og skrifa ummæli er alltaf hægt að sjá. Þeir þátttakendur sem kjósa eingöngu að „hlusta“ mynda sér skoðanir án þess þó að tjá sig. Þátttakendum getur fundist þeir tilheyra samfélagi og þeir myndi tengsl hver við annan þrátt fyrir að þeir leggi ekki til málanna (Hackman og Johnson, 2013).
5.2.2 Myndun tengslanets
Þeir sem eru sýnilegir, taka virkan þátt í umræðum, deila efni á fréttaveitu eru líklegri til að fá viðbrögð frá samfélaginu og þar með að mynda tengsl við aðra þátttakendur (Burke og Kraut, 2014). Kolbrún, Fanney og Sævar töldu þátttöku í starfssamfélagi vera lið í því að efla tengslanet þeirra. Fanney styrkti tengslanet sitt enn frekar þegar hún hitti þátttakendur í eigin persónu og vann að sameiginlegum verkefnum utan starfssamfélagsins. Þátttakan hafði valdeflandi áhrif á hana þegar hún tók þátt í skipulagningu mótmæla og vinnustöðvunar kennara vegna
111
kjarasamninga. Það hefði hún ekki gert nema vegna þátttöku í starfssamfélagi (Hackman og Johnson, 2013). Einnig hafa þeir Sajuria og félagar (2014) bent á að þátttakendur bindist sterkari böndum þegar þeir hittast í eigin persónu en þeir gera ella.
Þeir sem taka virkan þátt, uppfæra stöðu sína og deila efni í umræðuþráðum fá meiri viðbrögð heldur en þeir sem eru oftar hljóðir lesendur. Notendur sem eru sýnilegir í umræðum í starfssamfélögum fá meiri viðbrögð frá öðrum þátttakendum en þeir sem eru minna sýnilegir (Boyd og Ellison, 2008). Jafnframt fá þeir sem eru sýnilegir í starfssamfélögunum meiri viðbrögð við færslum sínum eftir því sem þeir bregðast oftar við og leggja meira til málanna (Wu og Adamic, 2014). Ein ástæða þessa er að lesendur eru frekar búnir að mynda tengsl við þá sem eru virkir notendur vegna þess að þeir sjá þeim bregða oftar fyrir (Wu og Adamic, 2014). Þeir sem fylgjast með umræðu á fréttaveitu í einhvern tíma átta sig betur á hverjir hafa svipaðar áherslur en þeir sjá einnig viðhorf annarra sem eru ólík þeirra eigin. Þátttakendur gefa til kynna skoðun sýna á umræðuþráðum ýmist með því að svara umræðunni, deila þræðinum með öðrum eða líka við það sem sagt er. Virkir þátttakendur og hópstjórar eru líklegri til að fá viðbrögð frá fleirum sem gefa til kynna að þeim „líkar við“ heldur en hinir sem halda sig meira til hlés.
Á sama tíma og Kolbrún, Sævar, Ævar og Fanney höfðu víkkað út tengslanet sitt með því að vera sýnileg í umræðum þá voru þau jafnframt líklegri til að styrkja böndin við þá þátttakendur starfssamfélagsins sem þau höfðu hitt í eigin persónu. Putnam (2000) fjallar um það að samskipti þurfi að eiga sér stað augliti til auglitis til að tengslanet geti myndast. Bæði Fanney, Sævar og Kolbrún kynntust betur þeim sem þau höfðu verið í samskiptum við í starfssamfélögum þegar þau höfðu hitt viðkomandi til dæmis á ráðstefnum. Þau tóku betur eftir þeim í starfssamfélögunum sem þau höfðu átt samtal við, höfðu hitt á ráðstefnu og vissu að deildu svipuðum viðhorfum og væru þar af leiðandi hluti af sömu starfssamfélögum. Þannig hefur Putnam nokkuð til síns máls að það þurfi að fara saman að hitta einstaklinga í eigin persónu og á netinu en starfssamfélögin eru engu að síður grunnurinn að því að frekari samskipti eiga sér stað á milli fólks. Með hliðsjón af þessu er áhugaverð sú leið sem farin var þegar SAMspil 2015 var ýtt úr vör en þá hittust þátttakendur einu sinni í eigin persónu í útspili en það hafði til dæmis þau áhrif á Ingibjörgu að hún treysti sér betur til að vera virk í umræðunni sem kom í kjölfarið. Eftir því sem þátttakendur eru málkunnugir fleirum eða þekkja þá persónulega eru þeir líklegri til að vera virkir í umræðum í starfssamfélaginu (Burke og Kraut, 2014).
112
Þátttaka í eTwinning er ein leið til að styrkja tengslanet þeirra sem taka þátt. Þátttakendur velja úr verkefni sem þeir kjósa að taka þátt í og gera það með hliðsjón af áhugasviðum sínum. Kolbrún álítur að þátttaka í alþjóðlegu samstarfi feli í sér verðmæta þekkingarsköpun en einnig þekkingarmiðlun. Hún taldi sig verða áhugasamari um fjölbreytt verkefni í kennslu og tengslanetið stækkaði en um leið væri hún að auka víðsýni sína. Líkt og Putnam (2000) fjallar um þá getur þátttaka í samfélagi falið í sér verðmætasköpun í formi aukins félagsauðs. Þannig eru eTwinning verkefni Kolbrúnar einnig dæmi um tengjandi félagsauð samkvæmt Putnam (2000) þar sem unnið er að sameiginlegum verkefnum þvert á þjóðir innan Evrópu og tengir sú vinna þjóðirnar saman. Nánar var fjallað um félagsauð í kafla 2.4. Helsti kostur eTwinning er tækifærið sem vettvangurinn veitir til að brúa bil milli ólíkrar menningar og samfélaga.
Þátttaka í eTwinning er leið fyrir kennara til að efla tengslanet sitt og til starfsþróunar. Það gera kennarar með því að vinna að fjölbreyttum verkefnum og vera í samskiptum við kennara um alla Evrópu. Kennarar deila verkefnum sínum á opnum vef sem allir geta séð og lært af. Þannig verður ávinningur fyrir aðra kennara að læra af því sem aðrir eru að gera eða hafa gert. Kolbrún var eini viðmælandinn sem hafði reynslu af eTwinning.
5.3 Auður í krafti kennara
Hugtök eins og félagsauður, fagauður og fagmennska eru á einhvern hátt tengd hverju öðru. Erfitt er að fjalla um fagauð kennara öðruvísi en að fagmennska sé hluti af þeirri umræðu. Hugtakið lærdómssamfélag var ítarlega útskýrt í kafla 2.3.1 en það er samofið bæði félagsauði og fagauði þar sem eitt leiðir af öðru. Skóli sem lærdómssamfélag eflir fagauð sinn og sú menning sem skapast í slíkum skólum setur starfsþróun í öndvegi vegna þess að hún skiptir máli sem leið til að færa skólann og kennara hans upp á hærra getustig (Senge, 1990). Í slíkum samfélögum er jafnframt verið að byggja upp félagsauð þar sem áhersla er fyrst og fremst lögð á félagsleg sambönd og hvernig þau nýtast einstaklingum. Bæði Coleman (1990) og Putnam (2000) telja félagsauð vera helstu auðlind samfélagsins. Hlutverk starfssamfélaga er einnig að byggja upp félagsleg sambönd milli kennara en munurinn á þeim og lærdómssamfélögum er að þau eru innan hvers skóla en starfssamfélög eru víða eins og kemur fram í kafla 2.3.2. Starfssamfélög eru vettvangurinn en samskiptin sem verða til á milli kennara í starfssamfélögum er það sem byggir upp félagsauð þeirra. Í kenningum Putnam (2000) fjallar hann meðal annars um hugtakið brúandi félagsauð og líkja má starfssamfélögum við brú á milli ólíkra einstaklinga þar sem
113
sameiginlegir hagsmunir binda þátttakendur sameiginlegum böndum. Í starfssamfélögum eins og Spjaldtölvur í námi og kennslu, Upplýsingatækni í skólastarfi, Innleiðing nýrrar aðalnámskrár eru dæmi um vettvang þar sem þátttakendur eru í reglulegum samskiptum og mynda þar af leiðandi alhæft traust sín á milli með þátttöku sinni í starfssamfélögunum. Putnam (2000) nefnir ólíkar stjórnmálaskoðanir sem dæmi um brúandi félagsauð en hér getur kenningin einnig átt vel við um mismunandi afstöðu til vinnumats í hópnum Grunnskólakennarar í Reykjavík. Þátttakendur skipust á skoðunum um ólík viðhorf til vinnumats með það að leiðarljósi að auka skilning þátttakenda á afstöðu til þessara tveggja ólíku sjónarmiða. Í átökunum fólst rökræða um málefnið þar sem hver og einn hafði að markmiði að koma sínu sjónarmiði á framfæri. Þátttakendur höfðu vettvanginn í starfssamfélaginu til að tjá skoðanir sínar og tilgangurinn var eflaust að brúa bilið milli tveggja sjónarmiða.
Wenger (2009) gerir ráð fyrir að þátttaka í starfssamfélögum byggi á áhugasviði þeirra sem taka þátt. Illeris (2007) segir að nám eigi ekki að slíta úr samhengi við raunverulegar aðstæður í daglegu lífi hvers og eins. Hann leggur til að nám sé sett í samhengi við þær aðstæður sem daglegt líf okkar byggir á. Það er einmitt það sem starfssamfélög á samfélagsmiðlum gera. Þar fara fram samræður um verkefni sem kennarar standa frammi fyrir í starfi sínu á hverjum degi. Kennarar deila upplýsingum eða óska eftir aðstoð hvers annars við að finna úrlausnir og fá svör við spurningum sem brenna á þeim starfs síns vegna eins og fram kemur bæði hjá Ingibjörgu og Kolbrúnu.
Þeir kennarar sem búa yfir ríkum félagsauði og hafa sterka fagvitund eru líklegri til að vilja auka enn frekar við þekkingu sína. Þeir safna félagsauði líkt og tilhneiging er til að safna fjármagnsauði. Slíkir kennarar sem fagmenn líta yfirleitt þannig á málin að heimurinn sé síbreytilegur og þess vegna þurfi þeir ávallt að bæta við þekkingu sína til að aðlagast betur breytilegum aðstæðum (Field, 2005). Efling á fagauði átti við um alla viðmælendur rannsóknarinnar. Þeir áttu það sameiginlegt að telja sig alltaf geta bætt við þekkingu sína og þátttaka þeirra í starfssamfélögum var vegna þess að þeir vildu halda sér upplýstum. Menn eins og Rogers (1961), Field (2005) og Alheit (2009) hafa fjallað um ævinám. Í tengslum við ævinám telja þeir aðgang að ólíkum tegundum félagsauðs vera lykilatriði fyrir fullorðna námsmenn þegar þeir mennta sig. Það má því leiða að því líkur að viðmælendurnir búi yfir ríkum félagsauði skv. þessum skilgreiningum. En eins og Illeris (2007) segir þá hefur aukin menntun einstaklinga oftar en ekki í för með sér aukna aðsókn þeirra í enn meiri menntun.
114
5.4 Samfélagsmiðlar
Samfélagsmiðlar eru leið fyrir notendur þeirra að mynda og viðhalda tengslum við vini, ættingja, kunningja og annað fagfólk, uppgötva það sem á sér stað í heiminum hverju sinni og deila hugðarefnum sínum með öðrum (Facebook, 2015; Twitter, 2014). Miðlunum er ýmist líkt við spegil eða glugga en hvort heldur sem er þá eru þeir nýttir til að deila upplýsingum með samfélaginu í samfélaginu og til að tengja fólk saman (D’Orazio, 2009). Samfélagsmiðlar breytast hratt og sífellt er verið að þróa nýja miðla en einnig að breyta og bæta þá sem fyrir voru. Notkun samfélagsmiðla snýst um þarfir þátttakenda hverju sinni og vinsældir þeirra eru í samhengi við fjölda notenda því eftir því sem þátttakendur eru fleiri er virkni þeirra líklegri til að vera meiri og þar af leiðandi eru upplýsingar fljótari að berast á milli á miðlunum. Eins og kom fram í kafla 3.3 var gerð vettvangsathugun á tveimur samfélagsmiðlum og starfssamfélögum þeirra. Í kafla 2.7.1 og 2.7.2 er fjallað um uppbyggingu og notkun Facebook og Twitter. Viðmælendur voru allir spurðir út í notkun sína á þessum miðlum og á svörum þeirra má sjá að þeir sem eru yngri nýta frekar Twitter en þeir sem eldri eru. Samfélagsmiðlarnir virðast höfða misjafnlega vel til fólks eftir eðli þeirra og áherslum. Þrír af fimm viðmælendum tóku Facebook fram yfir Twitter en enga haldgóða skýringu er hægt að lesa úr niðurstöðum hvers vegna þessi þróun á sér stað. Engu að síður virðist Twitter vera miðill sem höfðar síður til viðmælendanna því þeir voru allir virkir notendur á Facebook.
5.4.1 Tímaþjófur og hvað svo
Á Íslandi ver 96% landsmanna tíma á netinu daglega og 58,9% fer á netið utan heimilis í þráðlausu tæki. Mest aukning hefur orðið á notkun snjalltækja frá árinu 2011 þegar þeirrar aukningar fór fyrst að verða vart (Hagstofa Íslands, 2014). Flestir komast á netið öllum stundum í símtækjum sem þeir bera með sér allt sem þeir fara á hverjum degi. Því má ætla að skilin á milli einkalífs og vinnu séu óljós þegar kennarar skoða Facebook og Twitter í símtækjum oft á dag. Allir viðmælendur og þátttakendur í starfssamfélögunum voru sammála um að þeir verja miklum tíma á hverjum degi á samfélagsmiðlum. Þeir líta á Facebook og Twitter allt í senn sem kaffistofu, vettvang til starfsþróunar, vettvang til þátttöku í starfssamfélögum og hluta af lærdómssamfélagi sínu. Starfssamfélögin eru alltaf opin og til staðar sem er að mati viðmælenda bæði kostur og galli. Ein umræðan á fréttaveitu leiddi í ljós að þátttakandi var virkur í menntaspjalli á meðan hann sat í bíl. Þessi óljósu mörk milli vinnu og einkalífs rjúfa skilin þar á milli. Hver og einn notandi þarf að meta vægi þeirra út frá sér og
115
sínum þörfum en breytt samskipti með aukinni tölvunotkun krefjast þess að einstaklingar forgangsraði þar sem staðsetning skiptir ekki lengur máli hvað varðar aðgengi að netmiðlum (Sajuria o.fl., 2014). Viðmælendur rannsóknarinnar sem nota samfélagsmiðla í faglegum tilgangi virðast ekki sjá hindrun fólgna í þeim óljósu skilum sem eru milli þátttöku vegna vinnu eða í persónulegum tilgangi. Í máli viðmælenda á #menntaspjall kom fram svipað sjónarmið. Þar töldu flestir óljós skil milli vinnu og einkalífs ekki vera hindrun. Þeir meta það svo að mikilvægara sé að sinna starfsþróun í gegnum samfélagsmiðla vegna þess að það auki þekkingu þeirra og það vegi þyngra heldur en að velta of mikið fyrir sér hvenær búið sé að stimpla sig út úr vinnunni eins og Sævar orðaði það. Vissulega þarf að hafa í huga hér að allir viðmælendur voru virkir þátttakendur í starfssamfélögum og því er viðhorf þeirra heldur einsleitt. Hins vegar vildi ekkert þeirra hætta notkun samfélagsmiðla í starfsþróun sinni vegna þess að þau telja þátttöku í starfssamfélögum bæði gefandi og lærdómsríkt ferli. Skilin milli vinnu og einkalífs, eins og áður kom fram, verða oft óljós en fæstir þátttakendur virðast líta á það sem vandamál en þó bera að hafa í huga að sömu rök eru notuð af þeim sem kjósa að taka ekki þátt.
Samstarfsnefnd um símenntun kennara (Mennta-‐ og menningarmálaráðuneyti, 2012) leggur áherslu á að kennarar þrói sig í starfi eins og fjallað var um í kafla 2.1. Viðmælendur líta þannig á að formlegt, óformlegt og formlaust nám skipti allt máli en eitt komi ekki í stað hins. Tengsl eru milli þátttöku viðmælenda í starfssamfélögum, áhugasviðs þeirra og eðli hópanna sem þeir tilheyra. Starfssamfélög á samfélagsmiðlum eru vettvangur fyrir kennara til að efla fagauð eða fagmennsku sína, styrkja tengslanet sitt og þau veita þeim tækifæri til að læra af öðrum með öðrum því að kennarar eru ekki eyland.
117
6 Lokaorð
Starfssamfélög á samfélagsmiðlum eru hluti af starfsþróun kennara. Hins vegar kemur í ljós þegar starfssamfélög kennara eru skoðuð að lítið er til af rannsóknum, ritgerðum og fræðilegu efni sem unnið hefur verið meðal íslenskra kennara. Taka þarf tillit til þess að notkun samfélagsmiðla í starfsþróun kennara er frekar ný af nálinni á Íslandi og eflaust á rannsóknum eftir að fjölga á komandi árum. Þegar horft er til erlendra rannsókna þá hefur Facebook og þátttöku í starfssamfélögum verið gerð ágæt skil og Twitter þátttöku einnig. Rannsóknin sýndi að þátttaka kennara í starfssamfélögum og á #menntaspjall jókst og því má telja brýnni þörf en áður fyrir rannsóknir á þessu sviði sem má sérstaklega skoða í ljósi mikillar notkunar á netmiðlum á Íslandi. Einnig væri áhugavert í komandi framtíð að gerðar yrðu rannsóknir á þátttakendum samfélagsmiðla sem einhverra hluta vegna standa á hliðarlínunni og leggja lítið til málanna.
Virkni þátttakenda bendir til þess að starfssamfélög séu að uppfylla þörf kennara fyrir sameiginlegan vettvang til umræðna og ekki síður til að ýta undir gagnkvæman skilning á ólíkum sjónarmiðum sem er hluti af brúandi félagsauði eins og Putnam leggur upp með. Facebook og Twitter eru samfélagsmiðlar sem eru sífellt í mótun en það eru starfssamfélögin einnig eins og samfélög manna eru sífellt að þróast og breytast. Með tilliti til niðurstaðna má meta stöðuna svo að aldrei er hægt að ætlast til að allir þátttakendur séu alltaf virkir í umræðum og hafa þarf í huga að hljóðir lesendur skipta samfélögin einnig máli því þeir taka ef til vill þátt í sömu umræðum á öðrum vettvangi til dæmis í sínum skólum en hafa mótað skoðanir sínar á því sem þeir hafa lært af starfssamfélögunum. Því má nefnilega ekki gleyma að jaðarhópurinn hefur einnig rödd sem ekki heyrist í starfssamfélögunum en heyrist ef til vill á öðrum vettvangi.
Áhugavert verður að fylgjast með þróuninni á starfssamfélögum og samfélagsmiðlum í nánustu framtíð en það hvort Facebook og Twitter verði enn í notkun eftir 5, 10 eða 15 ár skal ósagt látið. Miðað við þá þróun sem verið hefur munu líklega aðrir miðlar eða ný tækni taka við með tímanum. Þarfir notenda hverju sinni stýrir þróun samfélagsmiðlanna en óhjákvæmilegt er að tækninýjungar verði hluti af skólastarfi og þar af leiðandi starfsþróun kennara einnig. Því er mikilvægt að kennarar, stjórnendur og annað starfsfólk skóla sporni ekki við þeim heldur tileinki sér
118
tækni í sínu starfi og nýti hana sjálfum sér, nemendum og skólastarfinu öllu til framdráttar. Einn af þeim möguleikum sem starfssamfélög á samfélagmsiðlum hafa að bjóða er greiður aðgangur að samskiptum innan og á milli skóla, óháð staðsetningu þeirra. Vonandi munu starfssamfélög kennara halda áfram að vaxa og dafna og vera öflugt verkfæri fyrir kennara til samskipta og starfsþróunar í framtíðinni. Á samfélagmiðlum má finna ýmsa fjársjóði en varast þarf þann tímaþjóf sem leynist í fjársjóðsleitinni og því þarf hver og einn að ákvarða fyrir sig hversu miklum tíma hann vilja verja á samfélagsmiðlum í þágu starfsþróunar sinnar.
Megin niðurstaða rannsóknarinnar er að starfssamfélög eru vettvangur fyrir kennara til að þróa sig í starfi. Kennarar nýta starfssamfélög til að miðla upplýsingum um áhugavert efni, deila hugmyndum, koma skoðunum sínum á framfæri, leita ráða, vekja máls á málefnum líðandi stundar og auglýsa viðburði, námskeið og áhugaverða fyrirlestra. Hugmyndir fólks um nám fullorðinna er oftar en ekki bundið við formlegt nám en það formlausa nám sem fer fram í starfssamfélögum á samfélagsmiðlum er að mati viðmælenda viðbót fyrir kennara til að þróa sig í starfi. Það gera þeir í samvinnu við aðra, með þátttöku og samskiptum við þá sem tilheyra sama starfssamfélagi. Í starfssamfélögunum hafa kennarar einnig tækifæri til að mynda tengsl sem er þeim veganesti í starfi. Þátttakendur rannsóknarinnar sem eru virkir í starfssamfélögum vilja ekki vera án þeirra. Ástæðan er sú að þau eru hluti af starfsþróun þeirra, þau ýta undir myndun faglegs tengslanets og þátttaka hefur áhrif á starfshætti viðmælenda. Í ljósi þessara niðurstaðna þarf að mati rannsakanda að hvetja kennara áfram til að mynda vettvang innan þeirra skóla og utan til samræðna og til að nýta starfssamfélög á samfélagsmiðlum til að auka flæði upplýsinga á milli þeirra. Jafnframt þarf að hvetja stjórnendur í skólum til að meta formlausa starfsþróun til jafns við aðra starfsþróun og flétta hana með markvissari hætti saman við þá formlegu starfsþróun sem flestir þekkja. Nauðsynlegt er að hvetja flesta kennara eða aðra sem áhuga hafa á menntamálum til að taka þátt í starfssamfélögum því þau hafa ýmsu að bæta við hefðbundna starfsþróun kennara og í þeim eru mörg sóknarfæri fyrir starfandi kennara.
Allir aðilar sem rætt var við og taka þátt í starfssamfélögum telja það skipta þá máli í starfsþróun sinni og því má segja að þeir séu í sporgöngu á Íslandi. Vonandi munu starfssamfélög halda áfram að vaxa, þróast og verða öflugt verkfæri í starfsþróun kennara á Íslandi. Til þess ættu starfssamfélög á samfélagsmiðlum að hafa alla burði.
119
Heimildaskrá
Aðalnámskrá grunnskóla 1999: Almennur hluti /1999. Aðalnámskrá grunnskóla 2011: Almennur hluti /2011.
Alheit, P. (2009). Biographical learning-‐within the new lifelong learning discourse. Í K. Illeris (ritstjóri). Contemporary theories of learning: Learning theorists in their own words (bls. 116-‐127). London: Routledge.
Amalía Björnsdóttir og Kristín Jónsdóttir. (2014). Viðhorf nemenda, foreldra og starfsmanna skóla. Í Gerður G. Óskarsdóttir (ritstjóri). Starfshættir í grunnskólum við upphaf 21. aldar (bls. 29-‐56). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Anna Kristín Sigurðardóttir. (2013). Skóli sem lærdómssamfélag. Í Rúnar Sigþórsson, Rósa Eggertsdóttir og Guðmundur Heiðar Frímannsson (ritstjórar). Fagmennska í skólastarfi (bls. 35-‐53). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Ástríðu Stefánsdóttir. (2013). Eigindlegar rannsóknir og siðferðileg álitamál. Netla – Veftímarit um uppeldi og menntun. Sótt af http://netla.hi.is/serrit/2013/rannsoknir_og_skolastarf/002.pdf
Bennett, S. (2012, 21. febrúar). Twitter, Facebook, LinkedIn and the hierarchy of needs. Social Times. Sótt af http://www.adweek.com/socialtimes/social-‐media-‐hierarchy-‐needs/460308
Björn Rúnar Egilsson. (2014, mars). Menntaspjall. Tímarit heimilis og skóla landssamtaka foreldra, 20-‐21. Sótt af http://www.heimiliogskoli.is/wp-‐content/uploads/2012/02/T%C3%ADmarit-‐low-‐res.pdf
Bogdan, R. C. og Biklen, S. K. (2007). Qualitative research for education. An introduction to theories and methods (5. útgáfa). Boston: Pearson.
boyd, D. M. og Ellison, N. B. (2008). Social network sites: definition, history and scholarship. Journal of computer-‐mediated communication,13, 210-‐230. doi:10.1111/j.1083-‐6101.2007.00393.x
Bourdieu, P. (1984). Distinction: A social critique of the judgement of taste. USA: Routledge.
Bjarndís Fjóla Jónsdóttir. (2014, 26. janúar). eTwinning-‐Rafrænt skólasamfélag í Evrópu. UT-‐torg, starfssamfélög um UT í námi og
120
kennslu. Sótt af http://uttorg.menntamidja.is/2014/01/26/etwinning-‐rafraent-‐skolasamfelag-‐i-‐evropu/
Braun, V., Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-‐101. doi:10.1191/1478088706qp0630a
Bredeson, P. V. (2003). Designs for learning. A new architecture for professional development in schools. California: Corwin Press.
Bruner, J. (1998). The culture of education. Cambridge: Harvard University Press.
Burke, M., Kraut, R. (2014, 26. apríl). Growing closer on Facebook: Changes in tie strength through site use. Sótt af https://research.facebook.com/publications/216645348525231/growing-‐closer-‐on-‐facebook-‐changes-‐in-‐tie-‐strength-‐through-‐site-‐use/
Bygrave, W. D. og Zacharakis, A. (2009). The portable MBA in entrepreneurship (4. útgáfa). New Jersey: John Wiley & Sons.
Börkur Hansen og Smári S. Sigurðsson. (1998). Skólastarf og gæðastjórnun. Reykjavík: Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands.
Caffarella, R. S. og Daffron, S. R. (2000). Planning programs for adult learnings: A practical guide. (3. útgáfa). San Francisco: Jossey-‐Bass.
Caliandro, A. (2014, 15. júlí). The difference between netnography and digital ethnography. Sótt af http://www.etnografiadigitale.it/2014/07/the-‐difference-‐between-‐netnography-‐and-‐digital-‐ethnography/
Chao, Jr. R. (2009, nóvember). Understanding the adult learners motivation and barriers to learning. European society for research on the education of adults. Grikkland: University of Macedonia. Sótt af https://www.academia.edu/1267765/Understanding_the_Adult_Learners_Motivation_and_Barriers_to_Learning
Coggin, A. (2013). Twitter for educators: A beginner’s guide. Sótt af http://images.pcmac.org/Uploads/MCPSS/MobileCounty/Departments/Forms/Twitter%20for%20Educators.pdf
Cohen, A. P. (2001). The symbolic construction of community. London: Routledge.
Coleman, J. S. (1990). Foundations of social theory. USA: Harvard University press.
121
Commission of The European Communities. (2000). A memorandum of lifelong learning. Brussel: European Community. Sótt af http://arhiv.acs.si/dokumenti/Memorandum_on_Lifelong_Learning.pdf
D’Orazio, F. (2009, 4. maí). Introduction to social media for qualitative research. Sótt af http://www.slideshare.net/abc3d/introduction-‐to-‐social-‐media-‐for-‐qualitative-‐research
Edelstein, W. (2008). Skóli-‐nám-‐samfélag. Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Facebook. (2015) Company info. Sótt af http://newsroom.fb.com/company-‐info/
Field, J. (2005). Social capital and lifelong learning. Bristol: Policy press.
Field, J., og Spence, L. (2000). Informal learning and social capital. Í F. Coffield (ritstjóri). The necessity of informal learning (bls. 32-‐42). Bristol: The policy press.
Garðar Guðlaugsson. (2006). Hvað er samfélag? Vísindavefurinn. Sótt af http://www.visindavefur.is/svar.php?id=5541
Gerður G. Óskarsdóttir, Amalía Björnsdóttir, Anna Kristín Sigurðardóttir, Börkur Hansen, Ingvar Sigurgeirsson, Kristín Jónsdóttir, Rúnar Sigþórsson og Sólveig Jakobsdóttir. (2014). Starfshættir í grunnskólum-‐megin niðurstöður og umræða. Í Gerður G. Óskarsdóttir (ritstjóri). Starfshættir í grunnskólum við upphaf 21. aldar (bls. 323-‐347). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Gestur Guðmundsson. (2012). Félagsfræði menntunar (2. útgáfa). Reykjavík: Skrudda.
Hackman, M. Z. og Johnson, C. E. (2013). Leadership. A communication perspective (6. útgáfa). Long Grove: Waveland Press.
Hagstofa Íslands. (2014, 27. janúar). Tölvu-‐ og netnotkun á Íslandi og í öðrum Evrópulöndum 2013. Í Árni Fannar Sigurðsson (ritstjóri). Hagtíðindi. Ferðamál, samgöngur og upplýsingatækni, 99(1). Sótt af https://hagstofa.is/lisalib/getfile.aspx?ItemID=17367
Hargreaves, A. og Fullan, M. (2012). Professional capital. Transforming teaching in every school. London: Routledge.
Hróbjartur Árnason. (2005). Hvað er svona merkilegt við það að vera fullorðinn? Gátt: Ársrit um fullorðinsfræðslu og starfsmenntun. 14-‐22. Reykjavík: Fræðslumiðstöð atvinnulífsins.
Hróbjartur Árnason, Halla Valgeirsdóttir og Svava Guðrún Sigurðardóttir. (2010). Hvers vegna koma þau ekki? Gátt: Ársrit um fullorðinsfræðslu og starfsmenntun, 6-‐18. Reykjavík: Fræðslumiðstöð atvinnulífsins.
122
Hörður Þorgilsson. 1993. Þú ert það sem þú upplifir. Í Hörður Þorgilsson og Jakob Smári (ritstjórar). Sálfræðibókin. Reykjavík: Mál og menning.
Illeris, K. (ritstjóri). (2009). A comprehensive understanding of human learning. Contemporary theoris of learning: Learning theorists in their own words. London: Routledge.
Illeris, K. (2007). How we learn: learning and non-‐learning in school and beyond. New York: Routledge.
Illeris, K. (2004). Adult education and adult learning. Frederiksberg: Roskilde University Press.
Ingvi Hrannar Ómarsson. (2014, 2. nóvember). 2.5 eTwinning. Sótt af https://storify.com/IngviHrannar/2-‐5-‐etwinning
Ingvi Hrannar Ómarsson. (2013, 24. febrúar). Einstaklingsmiðuð endurmenntun með Twitter. Sótt af http://ingvihrannar.com/einstaklingsmidud-‐endurmenntun/
Jón Torfi Jónasson. (2012). Hugleiðingar um kennaramenntun. Netla. Sótt af http://netla.hi.is/greinar/2012/alm/001.pdf
Jón Torfi Jónasson og Andrea Gerður Dofradóttir. (2007). Er símenntunarþjóðfélag á Íslandi? Gátt-‐Ársrit um fullorðinsfræðslu og starfsmenntun, 17-‐22. Reykjavík: Fræðslumiðstöð atvinnulífsins.
Jón Torfi Jónasson og Andrea Gerður Dofradóttir. (2009). Þátttaka í fræðslu á Íslandi: Niðurstöður úr vinnumarkaðsrannsókn Hagstofunnar 2003. Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands.
Jón Torfi Jónasson og Jóhanna Rósa Arnardóttir. (2001). Fræðsla fullorðinna á Íslandi. Sótt af https://notendur.hi.is/jtj/greinar/FRFULLISLANDIJTJJRA2001.pdf
Kearsley, G. (2014, 2. apríl) Andragogy, (Knowles, M.S). The adult learning theory-‐ Andragogy of Malcolm Knowles. Sótt af http://elearninginfographics.com/adult-‐learning-‐theory-‐andragogy-‐infographic/
Kjarasamningur: Samband íslenskra sveitarfélaga og Kennarasambands Íslands vegna Félags grunnskólakennara/2014-‐2016.
Knowles, M. S., Holton, E. F. og Swanson, R. A. (2005). The adult learner. The definitive classic in adult education and human resource development (6. útgáfa). Oxford: Elsevier.
Kozinets, R. V. (2010). Netnography: Doing ethnographic research online. London: Sage.
123
Kozinets, R. V. (1998). On netnography: Initial reflections on consumer research investigations of cyberculture. Advances in consumer research, 25(1), 366-‐371. Sótt af http://www.acrwebsite.org/search/view-‐conference-‐proceedings.aspx?Id=8180
Kristín Loftsdóttir. (2013). Vettvangsrannsóknir. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstjóri). Handbók í aðferðafræði rannsókna (bls. 327-‐336). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
Landskrifstofa eTwinning (2011, ágúst). Almennar leiðbeiningar um eTwinning. Sótt af http://www.lme.is/doc/948
Lave, J. og Wenger, E. (1991). Situated learning: Legitimate peripheral participation. Cambridge: Cambridge University Press.
Lieberman, A. (2002). Practices that support teacher development: transforming conceptions of teacher learning. Í Birgir Einarsson (þýðandi), Phi Delta Kappa 76(8), 591-‐596. Sótt af http://netla.hi.is/greinar/2002/012/index.htm
Lichtman, M. (2013). Qualitative research in education. A users guide (3. útgáfa). London: Sage.
Lög um grunnskóla nr. 91/2008.
Menntamiðja. (e.d.). Um Menntamiðju. Sótt af http://menntamidja.is/um_mmidju/
Menntamiðja. (2014). #menntaspjall um eTwinning. Sótt af http://menntamidja.is/blog/2014/10/29/menntaspjall-‐um-‐etwinning/
Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið. (2013, 17. apríl). Innleiðing á breytingum í skólastarfi samkvæmt nýjum námskrám. Sótt af http://www.menntamalaraduneyti.is/frettir/forsidugreinar/nr/7592
Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið, Samband íslenskra sveitarfélaga, Kennarasamband Íslands, Háskólinn á Akureyri, Listaháskóli Íslands, Menntavísindasvið Háskóla Íslands.(2012, október). Lokaskýrsla um starf samstarfsnefndar um símenntun kennara. Sótt af http://www.samband.is/media/simenntun-‐kennara/lokaskyrslalok29.pdf
Mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið. (2010). Skýrsla nefndar um endurskipulagningu endurmenntunar kennara. Sótt af http://www.samband.is/media/kjaramal/lokaskyrsla_nefndar_endurm_kennara_2010.pdf
124
Merriam, S. B., Caffarella, R. S., Baumgartner, L. M. (2007). Learning in adulthood. A comprehensive guide (3. útgáfa). San Francisco: Jossey-‐Bass.
Mezirow, J. (2009). An overview on transformative learning. Í K. Illeris (ritstjóri). Contemporary theories of learning: Learning theorists in their own words (bls. 90-‐105). London: Routledge.
Palmer, P. J. (1998). The courage to teach: Exploring the inner landscape of a teacher’s life. San Francisco: Jossey-‐Bass.
Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: the collapse and revival of American community. New York: Simon og Schuster.
Ragnar F. Ólafsson. (2014). TALIS 2013: Starfsaðstæður, viðhorf og kennsluhættir kennara og skólastjóra á Íslandi í alþjóðlegum samanburði. Teaching and learning international survey. Alþjóðleg samanburðarrannsókn unnin í samvinnu við OECD fyrir mennta-‐ og menningarmálaráðuneytið. Sótt af http://www.namsmat.is/vefur/rannsoknir/talis/talis_skyrsla_2014.pdf
Ranieri, M., Manca, S. og Fini, A. (2012). Why (and how) do teachers engage in social networks? An exploratory study of professional use of Facebook and its implications for lifelong learning. British journal of educational technology, 43(5), 754-‐769. doi: 10.1111/j.1467-‐8535.2012.01356.x
Reglur persónuverndar nr. 71/2008 um tilkynningarskylda og leyfisskylda vinnslu persónuupplýsinga.
Rogers, C. (1961). On becoming a person. A therapist’s view of psychotherapy. New York: Houghton Mifflin.
Rúnar Sigþórsson, Börkur Hansen, Jón Baldvin Hannesson, Ólafur H. Jóhannsson, Rósa Eggertsdóttir og Mel West. (1999). Aukin gæði náms. Skólaþróun í þágu nemenda. Reykjavík: Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands.
Sajuria, J., vanHeerde-‐Hudson, J., Hudson, D., Dasandi, N. og Theocharis, Y. (2014). Tweeting alone? An analysis of bridging and bonding social capital in online networks. American politics research, 1(31). doi: 10.1177/1532673X14557942
Samband íslenskra sveitarfélaga. (2013). Skólaskýrsla 2013. Sótt af http://issuu.com/samband/docs/skolaskyrsla2013/68
125
Senge, P. (1990). The fifth discipline. The art and practice of the learning organization. New York: Doubleday.
Scales, P., Pickering, J., Senior, L., Headley, K., Garner, P., Boulton, H. (2011). Continuing professional development in the lifelong learning sector. New York: The McGraw-‐Hill.
Sigríður Halldórsdóttir. (2003). Vancouver skólinn í fyrirbærafræði. Í Sigríður Halldórsdóttir og Kristján Kristjánsson (ritstjórar). Handbók í aðferðafræði og rannsóknum í heilbrigðisvísindum (bls. 249-‐266). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
Sigríður Halldórsdóttir og Ragnheiður Harpa Arnardóttir. (2013). Yfirlit yfir rannsóknarferlið. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstjóri). Handbók í aðferðafræði rannsókna (bls. 61-‐69). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
Sigrún Aðalbjarnardóttir. (2014, 19. ágúst). Það verður engin skólaþróun nema því aðeins að kennarar telji hana mikilvæga. Sótt af http://kritin.is/2014/08/19/thad-‐verdur-‐engin-‐skolathroun-‐nema-‐thvi-‐adeins-‐ad-‐kennararnir-‐telji-‐hana-‐mikilvaega/
Sigrún Aðalbjarnardóttir. (2007). Virðing og umhyggja. Ákall 21. aldar. Reykjavík: Heimskringla.
Sigrún Aðalbjarnardóttir. (2002, 9. janúar). Í eilífri leit-‐virðing og fagmennska kennara. Netla-‐Veftímarit um uppeldi og menntun. Sótt af http://netla.hi.is/greinar/2002/0005/03/index.htm
Sigrún Vésteinsdóttir. (2014, desember). Starfsþróun kennara. Greining á sjóðaumhverfi. Akureyri: Rannsókna-‐ og þróunarsmiðstöð Háskólans á Akureyri. Sótt af http://www.rha.is/static/files/Rannsoknir/2014/starfsthroun-‐kennara-‐greining-‐sjoda_13.02.15.pdf
Sigurður Haukur Gíslason. (2015, 20. febrúar). Stafræn borgaravitund. Sótt af http://snjallskoli.is/2015/02/stafraen-‐borgaravitund/
Sigurður Kristinsson. (2013). Að verðskulda traust: Um siðferðilegan grunn fagmennsku og starf kennara. Í Rúnar Sigþórsson, Rósa Eggertsdóttir og Guðmundur Heiðar Frímannsson (ritstjórar). Fagmennska í skólastarfi (bls. 237-‐255). Reykjavík: Háskólaútgáfan.
Sigurður Kristinsson. (2013). Siðfræði rannsókna og siðanefndir. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstjóri). Handbók í aðferðafræði (bls. 71-‐88). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
Sigurlína Davíðsdóttir. (2013). Eigindlegar eða megindlegar rannsóknaraðferðir? Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstjóri). Handbók í aðferðafræði rannsókna (bls. 229-‐237). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
126
Silverman, D. (2013). Doing qualitative research (4. útgáfa). London: Sage.
Smith, D. og Smith, K. (2014). The case for ‘passive’ learning – The ‘silent’ community of online learners. European journal of open, distance and E-‐learning, 17(2), 85-‐98. Sótt af http://www.eurodl.org/?p=current&article=649
Starfsþróun kennara. (e.d.). Vefur fagráðs um símenntun og starfsþróun kennara. Sótt af http://starfsthrounkennara.is/
Starfsþróun kennara. (e.d.a.). Hlutverk fagráðs. Sótt af http://starfsthrounkennara.is/hlutverk-‐fagrads/
Stefán Árni Pálsson. (2015, 29. maí). Hvaða þýðingu hefur lækið? Getur verið eineltistól, hrós eða kaldhæðni. Vísir. Sótt af http://www.visir.is/hvada-‐thydingu-‐hefur-‐laekid-‐-‐getur-‐verid-‐eineltistol,-‐hros-‐eda-‐kaldhaedni/article/2015150528955
Steward, A. (2009). Continuing your professional development in lifelong learning. London: A&C Black.
Stoll, L. og Louis, K. S. (2007). Professional learning communities. Divergence, depth and dilemmas. New York: Open university press.
Swanson, K. (2014, 25. mars). Social media gives professional development a long tail. Sótt af http://smartblogs.com/education/2014/03/25/social-‐media-‐gives-‐professional-‐development-‐a-‐long-‐tail/
Twitter. (2014). About Twitter. Sótt af https://about.twitter.com Twitter. (2015). Twitter privacy policy. Sótt af https://twitter.com/privacy
Wenger, E. (2009). A social theory of learning. Í K. Illeris (ritstjóri), Contemporary theories of learning: Learning theorists in their own words (bls. 209-‐218). Routledge: Abingdon.
Wenger, E. (1998). Communities of practice: Learning, meaning, and identity. New York: Cambridge university.
Werquin, P. (2007, 19. september). Terms, concepts and models for analysing the value of recognition programmes. National representatives and international organisations. Sótt af http://www.oecd.org/edu/skills-‐beyond-‐school/41834711.pdf
Wlodkowski, R. J. (2008). Enchanging adult motivation to learn: A comprehensive guide for teaching all adults (3. útgáfa). San Francisco: Jossey-‐Bass.
Wu, S. og Adamic, L. (2014, 26. apríl). Visually impaired users on an online social network. Sótt af
127
https://research.facebook.com/publications/737462409608723/visually-‐impaired-‐users-‐on-‐an-‐online-‐social-‐network/
Þórólfur Þórlindsson og Þorlákur Karlsson. (2013). Úrtök og úrtaksaðferðir í megindlegum rannsóknum. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstjóri). Handbók í aðferðafræði rannsókna (bls. 113-‐127). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.
129
Viðauki I
Bréf til stjórnenda starfssamfélaga.
Reykjavík #### 2015
Sæl ###
Ég heiti Sesselja Þóra Gunnarsdóttir grunnskólakennari. Í vetur stunda ég framhaldsnám við Menntavísindasvið með áherslu á leiðtoga, nýsköpun og stjórnun. Ég er að gera rannsókn í MA verkefni mínu þar sem ég leitast við að varpa ljósi á notkun samfélagsmiðla sem hluta starfsþróun kennara. Hluti af rannsókn minni er að skoða umræðuþræði á starfssamfélögum á Facebook og Twitter. Ég hef lesið og fylgst með umræðunni í þessum hópi í nokkurn tíma og margt af því hefur gagnast mér vel fyrir verkefnið mitt. Tilgangur þessa bréfs er að láta vita af gagnaöflun minni en einnig er ég með nokkrar spurningar sem mig langar til að spyrja þátttakendur í starfssamfélaginu og vonast ég til að fá viðbrögð samfélagsins við þeim. Rannsóknin er gerð með það að markmiði að varpa ljósi á gagnsemi samfélagsmiðla fyrir starfsþróun kennara. Það verður ekki hægt að rekja upplýsingar til einstaklinga. Fyllst trúnaðar verður gætt í hvívetna.
Með kærri kveðju og fyrirfram þökk.
Sesselja Þóra Gunnarsdóttir.
Matslisti á kennslustundarýni (Drög)
Mjög sammála (MS) 5
Sammála (S) 4
Veit ekki (VE) 3
Ósammála (Ó) 2
Mjög ósammála (MÓ) 1
1. Athugasemdir
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
2. Athugasemdir
MS S VE Ó MÓ 5 4 3 2 1
1. Í upphafi kennslustundar eru markmið kennslustundar kynnt. Nemendur vita til hvers er ætlast.
2. Kennarinn gerir hæfilegar kröfur til nemenda bæði getumeiri og getuminni.
3. Kennarinn sýnir öllum nemendum virðingu.
4. Kennarinn heldur ró sinni.
5. Verkefnin eru áhugaverð.
6. Kennarinn er áhugasamur og glaður.
7. Kennarinn hefur góða bekkjarstjórn , hunsar óæskilega hegðun.
8. Kennarinn er hvetjandi og veitir nemendum hrós þegar við á.
9. Kennslustundin er vel skipulögð.
10. Kennslurýmið er snyrtilegt og notalegt.
11.
130
Viðauki II
Spurningarammi Kynning: Kynningarbréf og samþykkisyfirlýsing rannsóknar. Þátttakendur fá kynningu á að þeir þurfi ekki að svara öllum spurningum kjósi þeir það. Þátttakendum kynnt að þeir geti hætt þátttöku hvenær sem er á meðan á rannsókninni stendur. Trúnaðar og nafnleyndar verður gætt við vinnslu gagnanna. Upptaka hefst. Bakgrunnsspurningar:
• Aldur? • Hver er menntun þín? • Starfsvettvangur?
Spurningar um notkun samfélagsmiðla: • Hvaða samfélagsmiðla notar þú? • Hvernig / hvers vegna notar þú samfélagsmiðlana? • Hvernig nýtast samfélagsmiðlar þér? • En í faglegum tilgangi – eða í tengslum við vinnu? • Ertu hluti af mörgum hópum? • Ef svarið er játandi:
• Hvað ræður áhuga og virkni þinni í hópunum? • Hversu mörgum • Um hvað • Leggur þú inn efni í hópinn (hversu oft?) • Skoðar þú efni sem aðrir setja inn? • Skrifar þú athugasemdir við pósta frá öðrum (hversu oft)
• Hefur orðið einhver breyting á notkun þinni a samfélagsmiðlum á undanförnum árum?
• Hvaða tækifæri finnst þér samfélagsmiðlar veita starfandi kennurum?
131
Spurningar um starfssamfélagið: • Hvert var upphafið af stofnun hópsins / síðunnar? • Hver var hugmyndin á bakvið hópinn? • Hvernig er uppbygging hópsins? Helstur áherslur? • Hvernig sáu þið fyrir ykkur að hópurinn mundi þróast? • Hefur fjöldi þátttakanda komið þér á óvart? • Eru virkir þátttakendur umfram þínar væntingar? • Finnst þér umræðan í hópnum endurspegla viðhorf fjöldans? • Hefur eitthvað komið þér á óvart sem stjórnanda?
Spurningar um nýtingu samfélagsmiðla sem hluta af starfsþróun: • Hvernig sérðu fyrir þér að kennarar geti nýtt samfélagsmiðla í
starfsþróun sinni? • Hvert er viðhorf þitt til þátttöku í starfssamfélögum sem hluti af
starfsþróun? • Hafa samfélagsmiðlar verið mikilvægur vettvangur fyrir þig að
styrkja tengslanet þitt? Með hvaða hætti? Nefna dæmi. • Hvernig sérðu fyrir þér þróunina til framtíðar? • Tækifæri eða tímaþjófur? • Hverjar eru hindranir við notkun samfélagsmiðla? • Eitthvað fleira sem þið vilt koma á framfæri?
Rannsakandi dregur saman í stuttu máli þau atriði sem rædd voru. Þátttakanda er þakkað fyrir að gefa sér tíma í viðtalið.
Slökkt á upptöku
132
Viðauki III
Kynningarbréf og samþykkisyfirlýsing rannsóknar
Leiðbeinandi: Dr. Hróbjartur Árnason
Kæri viðtakandi.
Rannsóknin er meistararitgerð mín í uppeldis-‐ og menntunarfræði við Háskóla Íslands með áherslu á leiðtoga, nýsköpun og stjórnun til M.A. gráðu. Rannsakandi er Sesselja Þóra Gunnarsdóttir og leiðbeinandi við verkefnið er Dr. Hróbjartur Árnason prófessor á Menntavísindasviði við Háskóla Íslands. Markmið rannsóknarinnar er að dýpka skilning okkar á:
• Hvernig kennarara nota samfélagsmiðla til starfsþróunar. • Helstu áherslum og áhrifum starfssamfélaga á starfsþróun kennara.
• Helstu takmörkunum starfssamfélaga.
Tilgangur rannsóknarinnar er að varpa ljósi á starfssamfélög á mismunandi netmiðlum og hvernig þau geta nýst kennurum sem hluti af starfsþróun þeirra. Rannsóknin er meðal annars hugsuð til að kanna hvernig kennarar nýta sér starfssamfélög til að þróa sig í starfi í samfélagi við aðra kennara.
Fræðileg nálgun rannsóknarinnar er byggð á hugmyndafræði um starfssamfélög sem má meðal annars rekja til Etienne Wenger og kenningum Robert Putnam um félagsauð.
Um er að ræða netnógrafíska rannsókn á vettvangi sem í stuttu máli þýðir að ég sem rannsakandi er hluti af starfssamfélögunum sem verið er að skoða. Tekin verða viðtöl við fjóra þátttakendur í starfssamfélögum og notast er við hentugleikaúrtak við val á þeim. Viðtölin verða tekin einslega við hvern og einn og verða þau tekin upp með fengnu samþykki þátttakenda. Gerð verður þemagreining á viðtölum og umræðuþráðum á starfssamfélögunum.
133
Ég mun hitta viðmælendur á þeim stað sem við höfum komið okkur saman um að hittast. Samtalið verður tekið upp og afritað frá orðið til orðs. Þegar afritun er lokið verður upptökunni eytt samstundis.
Gögnin eru ekki persónugreinanleg, farið verður með upplýsingar sem trúnaðarmál. Öllum gögnum verður eytt að rannsókn og gagnavinnslu lokinni. Þér er frjálst að hætta þátttöku hvenær sem er án skýringa.
Ef spurningar vakna er þér velkomið að hafa samband við rannsakanda í síma 8925669 eða senda tölvupóst á [email protected] Með fyrirfram þakklæti og góðri kveðju, Sesselja Þóra Gunnarsdóttir Samþykkisyfirlýsing.
Ég undirrituð/aður hef lesið kynningu á ofangreindri rannsókn og samþykki að taka þátt í henni samkvæmt ofangreindri lýsingu. Virðingarfyllst, Dagssetning og staður:
____________________________________________