1

AKLIN VE FELSEFENN EPSTEMK VE DLSEL MAHREM:

GAZZL VE WITTGENSTEINDA AKLINVE

FELSEFENNMAHREMSTNE

Mehmet Uluktk

Giri:

Modern insan iin rasyonel dnce gerek anlamna insann zgrlemesi

hedefine ynelik olarak ilev grdnde erimektedir. Hegelde grdmz gerek

aklidir, akli olan gerektir parolas rasyonel dncenin sonuta mutlak ruh (Geist)

formunda insann zgrlne tarihin diyalektik sreci iinde ynelmiliini dile

getirmektedir. Geen yzyldan itibaren rasyonel dncenin iki genel formu olarak ele

alnmakta olan anlama (understanding) ve aklama (explanation) insann varlnn

zgrle alan iki yolu olarak tasarlanmaktadr. Rasyonel dncenin her iki formu,

Hegelin zgrle koan tarihsel diyalektii asndan bakldnda, insan bilincinin

doal belirlenmiliin ve metafiziksel nyarglarn tesinde kalan akln garanti

altna almaya almaktadr. Daha zl olarak sylersek, modern bilin kendi zgrlk

macerasn srdrebilmenin zorunlu art olarak kendi akln veya ak

ululuunu grmektedir.1

Bu makalede modern rasyonel bilincin akl ve metafizik arasnda yaad gerilimi

mahrem(iyet)2

kavramn mahremiyet kavram balamnda ele almaya alacam.

1 Burhanettin Tatar, Mircea Eliaden Modern Rasyonel Dnceyi Eletirisi, Bilimname dnce

platformu, say: II, 2003/2, s. 75. 2 Mahremiyet, Arapa haram kelimesinden gelir ve haram olma hali demektir.

Herhangi bir ey yasaklanmsa onu yapmak haramdr. Bu haram olan ey iin mahrem veya muharrem

kelimesi de kullanlr. Yasakllk haline ise mahremiyet denir. Bir anlamda dokunulmazlk da

diyebiliriz.Haram, mahrem ve mahremiyet kelimeleri, din hkmlerle ilgili olarak yasak olan her ey iin

kullanlmtr. Mahremiyet kelimesi ile karladmz privacy kelimesi, bugn sosyal bilimlerin eitli

alanlarnda, zellikle hukuk, evre sosyolojisi ve evre sosyal psikolojisi veya ekolojik psikoloji alannda

youn bir incelemeye tbi tutulmakta olan bir kavramdr. Shorter Oxford Dictionaryde 1450 ylnda

kullanlmaya balandn grdmz kelime, bugn, Webster's New World Dictionary of the American

Language adl szlkte, bnyesinde pek ok tarif ieren bir kelime olarak karmza kmaktadr. Ayrca,

greceimiz zere kelime, teknik kullanmlar da kazandrlmak suretiyle kavramlatrlmtr. Ltince

privatus sfatndan retilmi olan privacy, private (Franszca priv) kelimesinin soyut zelliine iaret

etmektedir. Alen olmaya, herkes tarafndan bilinmeye kar kapal olmay, uzak kalmay iermektedir.

2

Acaba akln mahremiyetinden sz edebilir miyiz? Daha dorusu akln girmesinin

mahrem olduu alanlardan sz edebilir miyiz? Mahrem kavram etrafndan bu kadar ok

konuulurken, modern dnemlerde mahremiyetten zellikle bireysel insan yaamndaki

gizlilik ve srlar balamnda sz edilirken akln kendisine mahrem olduu alanlardan

bahsetmek ne anlama gelir? zellikle Aydnlanma ile birlikte epistemoloji merkezli bir

felsefe ve bilim anlay ne nema bulurken, epistemolojide baat roln akla verilmesi

ne anlama geliyordu? Bu, akln dstursuz ve ftursuzca her alana girecei ve orada tek

sz syleyecei anlamna m geliyordu? Akln da kendisine mahrem bir alanndan sz

etmek akl ilevsiz ve anlamszlatrmak anlamna gelir mi? Akln her alanda ve her

dzlemde hkim olduunu iddia etmek, sorgulanamaz ve hesap verilemez bir varlk

olduunu iddia etmek aklcln vazgeilmez bir aments mdr? Byle bir amentye

sahip olanlarn akln ahlaki iradesini hie sayarak onu iradesiz ve ahlaksz bir nitelie

dntrdklerinin ne kadar farkndalar acaba? Zira mmkn varlk dzleminde yer

almak, irade sahiplerine yaratllar gerei ahlak bir varolu imknn aramalarn

zorunlu klar? Mmkn varlk olmak, yaamla ilgili ahlak kriterleri kendisinin

koymasnn mmkn olmas anlamna gelir ki tam da bundan dolay ahlaki bir varlk

olma imkn da elde eder. nsann ahlakliinden sz edilebilecei yerde insan olan ve

insana ait olan eylerin de ahlakliinden sz etmenin yine ahlak bir gereklilik olduunu

kabul etmek gerekiyor. Bir insann nasl kendine ait mahremi varsa insan aklnn ve

dilinin de bu sadece ama sadece kendi ahlaki iradeleri gerei bir mahreminin, girmemesi

gereken varlk alanlarnn olduunu dnmek durumundayz. Bu makalede akln

epistemik mahreminden sz ederken bu epistemik mahremiyetin tam da akln ve dilin

Alglama asndan baktmz zaman, kelime, sz konusu yer, kii ve olaylarn mmkn olduu kadar az

bilinmesi veya belirli kiiler tarafndan bilinmesi olayna iaret etmektedir. ngilizce-Trke szlklerimiz,

bu kelimeyi, zel olan, bireysel olan, kamu ile paylalmayan anlamna gelen private olma anlamnda bir

kelime olarak tarif etmektedirler. Kelime, yabanc nazarlardan uzak kalma arzusunu ifade eden yalnzlk,

inziva, uzlet, halvet, kiisel dokunulmazlk, gizlilik ve mahremiyet kelimeleriyle de karlamaktadr.

Gizlilie, aile hayatna, kadnn sahasna, yabancnn baklarna, yasaklanan eye ilikin olan mahrem

szc, ayn zamanda samimi, ili dl, herkese bilinmemesi icap eden, sylenmeyen, gizli ey

anlamlarna gelmektir. Nilfer Gle, Modern Mahrem, Metis Yay. stanbul 2001, s. 20,128. Mahremiyet

Arapada ise mahrem kknden gelir. Bir eyin gizli hali, gizli yn demektir. zel alandan daha kapsaml

bir anlam ifade eden mahremiyetin, ierdii anlamda dini bir hava olduu gzden kamamaktadr. Bunun

nedeni kelimenin Arapa olmas deil, ilahi buyruklarla izilen snrlarn ihlali olmasndandr. Yani

mahrem olan alann belirlenmesinde salt bireysellik yoktur, ilahi belirleyiciliin de egemen olduu bir

alandan sz edilmektedir. Mesela mahrem kelimesinin kendisine sayg duyulan ey, yani kadn anlamn

da iermesi, zel olarak kadn olgusuna dair bir ilahi belirleyicilii de ierir. Mazhar Bal, Modern

Bilin ve Mahremiyet, Yarn Yay. stanbul, 2011, s.184.

3

ahlak iradesinin varlndan yola karak temellendireceim. Bu temellendirmeyi Bat ve

slam dncesinden akln ve felsefenin epistemik ve dilsel mahremine iaret ettiini

dndm iki dnr zerinden yapacam: Gazzl ve Wittgenstein.

Gazzl: Akln ve Felsefenin Snrlar

Gazzlnin yer ald slam dncesinde adna Mea denilen filozoflarn temel

iddias, varlk alanna ilikin soruturmann gereklii ele alan yntem yani sofistik,

diyalektik ve apodeiktik yntemlerle yaplabileceidir. Metafiziin ilk ilkeleri verirken

temele koyduu mantksal rg, gerekliin yalnzca kesin ncllerden kurulu apodeiktik

yani burhan akl yrtmeler ile elde edilebilecei biimindedir. 3 Metafiziin ilkeler

bilimi oluunun Gazzl ve dier kelam bilginleri tarafndan yadsnmas, metafiziin salt

akln ilkeleriyle ilahiyat alanna ait sylemde bulunmaya kalkmasndan dolaydr. nk

metafizikiler, gereklii salt akln verileriyle kavrayabileceklerini ne srmler, bu

anlamda burhan yntemi kullanarak btn bir varl anlamada tek geerli yolun

mantktaki apodeiktik kyaslar olduunu ne srmlerdir. Gazzlnin yapt ey, bu

filozoflarn biricik yntem olarak grdkleri burhana ilikin tutumlarn ilahiyat alannda

srdrememelerini gstermek iin birtakm soruturmada bulunmaktr. 4 Gazl

transandantal alana ilikin bilgileri elde etmede metafizikilerin kulland yntemin pek

tutarl olmadn, metafizikilerin bizzat kendilerinden rnek vererek rtmeye alr.

Gazzlnin iddias, felsefecilerin metafizik konusunda apodeiktik ynteme

bavurmadklar, daha dorusu bu ii uygulayamadklardr. Zira apodeiktik yntemde bir

orta terimin bulunmas zorunlu iken metafizikiler bunu yapmamalardr. rnein

Tanrnn bilgisinin zorunlu oluunu belirten bir orta terim bulunmamakta ve filozoflarn

sylemlerikendi kendilerini yalanlamaktadr.5 Bunun yan sra ruh ve zgrlk konular

da metafiziin temel konular arasnda yer alr. Gazzlye gre filozoflar insan aklnn

gcnn yetmeyecei bir alan olarak niteledii metafizik hakknda filozoflarn ne

srdkleri grler ou durumda yanltr. nk metafizie ait bilgileri ancak metafizik

alana hkim olan bir ey verebilir ki, o da Tanrnn kelamdr. Mealerin kullandklar

3 Gazl, Tehfutul-Felsife, [3, s.131-132]. 4 Gazl, Tehfutul-Felsife, [6, II. mukaddime] 5 Gazzl, Tehfutul-Felsife, [5, Blm 2, s. 7.]

4

apodeiktik yntem ancak grnen varlklar arasnda yani tabiat bilimlerinin konusuna

dhil olan varlklar arasnda genel geer bir hkm verebilir. Oysa fiziktesinin bilinmesi

grnen varlklara ilikin kyasn bu alana uygulanmasyla bilinemez.6

Gazzl, Tehftl-Felsifede, deimeyen ncllerle kati bir mnasebet yoluyla

yaplan burhn kyas tarifinin gerektirdii aklilik artlarnn lhiyta dair meselelerdeki

akl yrtmelerde bulunmadn ne srmektedir. Gazali'ye gre, akln anlamakta aciz

kald esas alan tabiat tesi (ilahiyat-metafizik) alandr. Gazali metafizik alanda akl

kullanmay bir tahta paras zerinde denize almak gibi tehlikeli bir macera olarak

grr. Byle bir maceraya atlan kimsenin kurtulma ansnn da az olduunu belirtir.

Akl, ahlakla ilgili konularda, zellikle de ilahiyatla (metafizik) ilgili konularda yetersiz

bir bilgi aracdr. Allah'n din ve peygamber gnderme hikmetide bu noktada yatar.

Dinlerin de zellikle ahlak ve ilahiyatla ilgili hususlar kendilerine konu edinmelerinin

hikmeti de budur.7Bilmen gerekir ki, akl kendi kendine az yeterlidir. Akl, bir eyin

tikellerinin deil, sadece tmellerinin bilgisine eriir. Szgelimi Hakka inanmann, doru

sylemenin ve iyi davranmann, ly ve tarty dzgn kullanmann, iffete sarlmann

iyi olduunu genel tarzda bilir. eriat ise, bir eyin tmellerini de tikellerini de bildirir ve

tek tek eylerle ilgili inanlmas gereken ly ve dengeyi aklar. Ksaca akl, dinin

ayrntlarna gtrmez. Din, bazen akln deimez yarglarn yerletirmek iin gelir;

bazen gafili uyarmak ve bilginin doruluunun (hakikl-marife) farkna varncaya kadar

delil gstermek iin gelir; bazen akll kimseye unuttuunu hatrlamas amacyla

hatrlatmak iin gelir; bazen de teki dnyann hallerini ayrntl olarak retmek iin

gelir. Buna gre din, salam inanlar, dzgn i ve ameller dzenidir ve dnya ve ahirette

ie yarar eyleri gsterir.8

Gazzlye gre, felsefeciler, metafizik ve ksmen doal bilimlerde kesin bilgiye

(burhna) sahip deillerdir. Metafizie dair dnceleri varsayma dayanmaktadr.

Yukardaki alntda da getii zere, metafizik konusundaki grleri varsayma/tahmine

6lyas Altuner, Transandantal Diyalektik: Gazl ve Kant Felsefelerinde Metafizik Eletirisi, Felsefe ve

sosial-siyasi elmler, 2011, No: 1, s.52-53. 7 Gazzali, el-Munkzu mine'd-Dalal ve Tasavvuf ncelemeleri, ev. S. Uan, stanbul, 2008, s. 337,

342,385. 8 Gazzli, Meric'l-Kuds fi Medarici M'rifeti'n-Nefs, Daru'l-Kutubu'l-lmiyye, Beyrut, trs. s. 74.

5

dayanmyor olsayd, burhna dayanyor olsayd,gr ayrlklar iinde olmazlard.

Tehftte genel olarak Aristotelesi ve onlarn grlerini en iyi ekilde nakledip

inceleyen Frb ve bn Sny felsefeciler/filozoflar olarak adlandran Gazzl, on alt

metafizik problem ve drt doabilimlerine ait problemde felsefecileri, genel olarak,

tutarsz olmakla sular.Gazzl, felsefecileri ksma ayrr: 1) Materyalistler, 2)

Naturalistler, 3) Metafizikiler.inde metafiziin de yer ald felsef bilimleri ise altya

ayrr: Matematik,mantk, fizik, metafizik, siyaset, ahlk.9

Metafizik biliminde mantk biliminin kullanmnn anlam ve nemi nedir? Ona

gre,10 filozoflarn, delil getirmede zorlandklar bir problemle karlanca, en byk

oyunlarndan biri, bu metafizik bilimi kapal ve gizlidir; zeki zihinler iin bile en zor

bilimlerdendir, demeleridir. Onlara gre, bir kii bu zorluklarn stesinden ancak

matematik ve mant ncelemekle gelebilir. Tabii bir kii matematik ve mantn kalkan

olduu metafizik bilimi hakknda sorunla karlanca ki onlar kfrleri konusunda taklit

etmektedir, filozoflar hakknda iyi bir zan besler ve der ki; phesiz onlarn bilimleri bu

zorluun zmn iermektedir; fakat matematik ve mantkta uzman olmadm iin bu

zorluklar kavramam zorlayor. Sonu olarak, Gazzlye gre, sreksiz niceliin yani

aritmetiin incelenmesinden ibaret olan matematik ile metafizik arasnda hibir iliki

yoktur. Dolaysyla metafiziin anlalmas iin matematie ihtiya vardr dncesi,

Gazzl asndan samadr. Gazzl aslnda Tehfte baktmzda, metafizik konular

hakknda konumay yasaklamamakta; sadece akln belli bir noktadan sonra yeterli

olmadn iddia etmektedir. O, bu nedenle, felsefecilerin, Allahn lemin yaratcs

olduu grlerinin aldatmaca olduunu, lemin yaratcsnn varln delillendirme

konusunda aciz olduklar, 11 Allahn bir olduu konusunda delil getirmekten ciz

kaldklarn, Allahn cisim olmad konusunda delil getirmekten ciz olduklar, lemin

bir yaratcs ve sebebi olduu konusunda delil getirmekten ciz olduklar vb. gibi

konularda konuur. Onun Tehftteki amac12, nceki felsefecilerin metafizie ilikin

inanlarnn tutarsz ve eliik olduunu aklayarak reddetmektir. O, bu eserde

pozitif bir argman sunmamtr. Felsefecilerin grlerindeki glklere karlk

9 Gazzali, el-Munkzu mine'd-Dalal s. 300-345. 10 Gazzl, Filozoflarn Tutarszl, s. 10. 11 Gazzl, Miyarl-ilm, Beyrut 1990, s. 243. 12 Gazzl, Filozoflarn Tutarszl, s. 3.

6

verirken, felsefecilerin ortaya koyduu bu glkleri zmemitir. Biz bu kitapta

kendimizi, sadece, onlarn retilerini bulandrmak ve tutarszlklarn gsteren eitli

delillerini bozmakla snrl tuttuk. Bunu yaparken belli bir retiyi savunma yoluna

gitmedik. Bylece bu kitabn amacn amadk ve [lemin] hudsunu gsteren delillerle

ilgili syleneceklerin hepsini sylemedik. nk amacmz onlarn ezellikle ilgili

iddialarn geersiz klmaktr.13 Biz bu kitapta [yanllar] dzeltmek zere meselelerin

derinliine dalan [bir kimse] gibi davranmadk. Amacmz sadece filozoflarn tezleri

hakknda phe uyandrmaktr.14 Gazzlnin amac, felsefeciler hakknda iyimser olan

ve yntemlerinin elikisiz olduunu sananlar, onlarn tutarszlklarn eitli ynlerden

aklayarak uyarmaktr. Bunun iin ben, bir tez ortaya atarak deil, sorgulayarak ve

reddederek onlara kar kacam. Felsefecileri, eitli ekillerde sktrarak, kesinliine

inandklar eyleri geersiz klacam. 15 yleyse onun Tehftte yapmak

istediklerinden biri metafizik ve ksmen doal bilimlerde felsefecilerin elikilerini

aklamaktr.16

Gazzlnin eletirilerinin en temel amalarnn banda gelen ey, metafizikilerin

Tanrnn bildirdii ilh yasalar aklarken kendi akllarna gvenerek ilhiyat alann

kukularla doldurmalardr. Filozoflarn grleri vahyin bildirdii hakikati gizleyerek

kendi kukulu grleriyle insanlar kandrdn ne sren Gazl, salt akln snrlar

dhilinde ilhiyat alannda konuulamayacan belirtmektedir.17 Bilindii gibi, Gazlye

gre, felsefeciler, metafizik ve ksmen doal bilimlerde kesin bilgiye sahip deildirler.

Metafizie ilikin dnceleri varsayma dayanmaktadr. Eer onlarn metafizik

konusundaki grleri varsayma dayanmyor ve burhna dayanyor olsayd, gr

ayrlklar iinde olmazlard. Tehfutta genel olarak Aristotelesi ve onlarn grlerini

en iyi ekilde nakledip inceleyen Frb ve bn Sny tutarsz olmakla sular.18

13 Gazzl, Filozoflarn Tutarszl, s. 46-47. 14 Gazzl, Filozoflarn Tutarszl, s. 78. 15 Gazzl, Filozoflarn Tutarszl, s. 9. 16 Kemal Batak, Gazzl versus Mantksal Pozitivizm: Metafizik Bakmndan Bir Karlatrma,

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 35, 2008, s. 96. 17 lyas Altuner, Gazlnin Felsefeye Bak Tarz zerine Bir Soruturma, Idr niversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi Say: 1, Nisan 202, s. 55. 18 Kemal Batak, Gazzl versus Mantksal Pozitivizm: Metafizik Bakmndan Bir Karlatrma, s. 94.

7

nk Gazzl asndan ilhiyat alanna giren konularn zm salt aklla ya da

burhnla yaplamaz. Dnrn bu konudaki genel tutumu, dinin pozitif gereklerine dair

dorularn ne kantlanabilecei ne de yadsnabilecei ynndedir. Baka trl

davranmak, filozoflar ak bir yanlla, dorusu sama ifadeler kullanmaya

gtrmektedir. 19 Gazzlnin bu tutumu Kantn metafizik zmlemeleri ve

Wittgensteinn aklamalarnda grlr: Sylenebilir ne varsa aka sylenebilir,

zerine konuulamayan konusunda susmak gerekir.20

Bu balamda sonu olarak ifade etmek gerekirse; Sadk Trkerin nemli bir

deerlendirmesiyle ifade etmek gerekirse; Gazzlinin dnce tarihinde gerekletirdii

en byk devrim, duyusal alann snrlarn ifade eden salt imknn mutlak artlar zaman

ve uzay dnda, dolaysz bir felsefi bilgi araynn akli imknszln ortaya koyarak,

felsefenin ayaklarn yere bastrmas ve onu siyasi bir maniplasyon arac olmaktan

kararak bilgiyi siyaset-dlatrmas ve felsefeye iade-i itibarda bulunmas (kaybettii

erefli konumu gerivermesi) olmutur. Felsefeyi ve aklcl katletmek gibi gerek d

bir bahane yerine, belki de drste Gazzl, aradan geen dokuz yz yla ramen

Mslmanlarn halen anlamaya bile hazr olmadklar bir devrimin, yutulamam byk

bir lokma gibi slmn boaznda kalmasna neden olduu iin veya slm siyasetinde

kemiklemi siyas statkoya kar bir devrim nerdii iin sulanmalyd.21

19 M. Said eyh, Gazzl, ev. Mustafa Armaan, Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri, ed. M.

Muhammed erif, stanbul: nsan Yaynlar, 1997, s. 167. 20 Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, s. 27. 21 Trker, Sadk, Gazzlnin nc Dnys: Bilim, Siyas ve Metafizik Boyutlaryla, Kutadgubilig

Felsefe-Bilim Aratrmalar, 21, 2012;

Gazzlnin felsefe ve akl eletirileri ile ilgili zellikle u almalarn tetkik edilmesinde fayda

mlahaza ediyoruz; Altuner, lyas, Critique of Metaphysics in the Philosophy of Ghazali and

Kant,Ethos: Dialogues in Philosophy and Social Sciences,5(2),2012;Ayk, Hasan, Gazlnin Eletirileri

Felsefeyi Bitirdi mi?, Dinbilimleri Akademik Aratrmalar Dergisi, 9(2), 2009.Batak, Kemal, Gazzl

versus Mantksal Pozitivizm: Metafizik Bakmndan Bir

Karlatrma, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 35, 2008; Gazl, El-Munkz mined-

Dall vel-Musfh bil-Ahvl, thk. Semh Dugaym, Beyrut: Drul-Fikril-Lubnn, 1993; Gazl,

Maksdul-Felsife, thk. Suleymn Duny, Kahire: Drul-Marif, 1961; Gazl, Mihakkun-Nazar fil-

Mantk, thk. Refk el-Acem, Beyrut: Drul-Fikril-Lubnn, 1994; Gazl, Miktul-Envr f Tevhdil-

Cebbr, thk. Semh Dugaym, Beyrut: Drul-Fikril-Lubnn, 1994; Gazl, Mznul-Amel, thk. Suleymn

Duny, Kahire: Drul-Marif, 1964; Gazl, Tehfutul-Felsife, thk. Mcid Fahr, Beyrut: Drul-Mark,

1990; Griffel, Frank, Al-Ghazls Philosophical Theology, Oxford: Oxford University Press, 2009; eyh,

8

Wittgenstein:Dilin ve Felsefenin Snrlar

Ludwig Josef Johann Wittgesntein(18891951), Avusturya'nn ok zengin,

aristokrat ailelerinden birine mensup olmasna ramen burjuva dnyasna duyduu

nefreti, tm malvarlndan feragat ettikten sonra Avusturya'nn bir kynde retmenlik

Tokta, Fatih, slm Dncesinde Felsefe Eletirileri, Klasik, stanbul 2004; Trker, Sadk, Gazzl

Felsefesi zerine Baz Tespitler: Psikoloji, Salt Akl ve Metafizik, Kutadgubilig Felsefe-Bilim

Aratrmalar, 21, 2012; Tekin, Mustafa, Gazl: Soyut Okumalar ve Kalp Yarglarn tesinde, TYB

Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2011, cilt: I, say: 1, Gazl zel says, s. 31-50; Tatar,

Burhanettin, Akl, Felsefe Ansiklopedisi, (Ed. Ahmet Cevizci), Etik Yaynlar, stanbul 2003; Sarolu,

Hseyin, bn Rdn Bakyla Gazzl ve Felsefe, lm Aratrmalar, 1996, say: 3, s. 87-100; zdemir,

Muhammet, Gazzlnin Tehftl-Felsife Adl Eserinde Meselenin Ele Aln ve bn Snnn

Grleriyle Mukayesesi, (Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi),

stanbul 2012; zdemir, Muhammet, Alternatif Gazzl Epistemolojisi Okumalar in Bir Deneme:

Toplumsal Koullu Bir Balamda Cedel ve Kefin Anlam, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi

Dergisi, 16, (2011) 253-275; Okumu, Mesut, Gazzlnin Tevil Ynteminin bn Rd zerindeki

Etkileri, slm limler Dergisi, 2010, cilt: V, say: 1, s. 107-132; Macit, Muhittin, mkn Metafizii

zerine -Gazzlinin Felsef Determinizmi Eletirisi, Dvn: lm Aratrmalar, 1997/1, cilt: II, say: 3, s.

93-141; Koshul, Basit Bilal, Ghazal, Ibn Rushd and Islams Sojourn into Modernity Comperative

Analysis, Islamic Studies, 43/2, 2004; s. 207-225; Kenndy, Hugh, slamn lk Drt Asrnda Entelektel

Hayat, (ev. M. eviker), slamda Entelektel Gelenekler, z Yaynlar, stanbul 2005, s. 31-45;

mamolu, Tuncay, Din ve Modern Dnce zerine, Muhafazakr Dnce Dergisi, Say: 27,

2011.Erdem, Hsameddin, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, Sebat Mat. Konya, 1999; Dural,

Teoman aban, Felsefe-Bilim Geleneimizin Nirengi Noktas Ebu Hamit Gazali, Kutadgubilig: Felsefe-

Bilim Aratrmalar, 2011, say: 20, Ebuhamit Gazali Vefatnn Dokuzyznc Yldnmnde, s. 17-40;

Deniz, Grbz, Gazaliyi Anlamann Usul, Diyanet lmi Dergi [Diyanet leri Bakanl Dergisi],

2011, cilt: XLVII, say: 3, s. 7-26; apak, brahim, Gazzl Mantnda Burhn, 900. Vefat Ylnda

Uluslararas Gazzl Sempozyumu, Marmara niversitesitesi, lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul,

2012, s. 739-757; Aydnl, Yaar, Gazalide Mistik Tecrbe ve Akl, Diyanet lmi Dergi [Diyanet leri

Bakanl Dergisi], 2011, cilt: XLVII, say: 3, s. 147-154; Atay, Hseyin, Gazzl ve bn Rd

Felsefesinin Karlatrlmas, Kelm Aratrmalar Dergisi, 2003, cilt: I, say: 2, s. 3-48; Arkan, Atilla,

Bir Me Filozofun Gazzl Algs: bn Rdn Gzyle Gazzl, 900. Vefat Ylnda Uluslararas

Gazzl Sempozyumu, Marmara niversitesitesi, lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 2012, s. 653-

666; Alper, mer Mahir, Gazzlnin Felsef Gelenee Bak: O Gerekten Bir Felsefe Kart myd?,

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001, say: 4, s. 87-107; Binsaid, Said, el-azali vel-

Felsefe: Mtahatut-Tevil, Nedvet Ebu Hamid el-azali: Dirasatun fi Fikrihi, ve Asrihi ve Tesirihi,

Ribad, 1988, s. 85-102; Abu, Shanab, R. E., The Philosophical Significance of al-Ghazali, Iqbak Review,

13 (1), 1972, s. 51-70; Macdonald, Duncan B., Meanings of the Philosophers by al-Ghazali, ISIS, 25,

1936, s. 9-15; 27, 1937, s. 9-10; Tomeh, G. J., The Climax of Philosophical Conflict in Islam,Muslim

World, 42, 1952, s. 172-89; Iysa A. Bello, The Medieval Islamic Controversy Between Philosophy and

Orthodoxy : Ijma and Tawil in the Conflict Between Al-Ghazali and Ibn Rushd, Leiden, E. J. Brill, 1989;

9

yapmas, Cambridge'de ders vermesine ramen en nemli eserlerini Norvein sakin bir

fiyordunda yazacak kadar yalnzlktan holanyor olmas, onun kendine has

zelliklerinden sadece birkadr. Batl anlamda felsef abalarn bir dnem zerinde

younlat dil-gereklik ve mantk gibi problematik alanlarda felsef anlamda nemli

deiim ve dnmler gerekletirmi olan Wittgenstein, dil ve felsefe ilikisinin youn

ilgi grmeye balad son dnem Trk dnce dnyasnda zellikle de akademi

mahfillerde her geen gn dikkatleri kendi zerine eken, felsefe dnyasnda iki kez

devrim yapm olan nemli Bat filozoflarndan biridir.

Wittgenstein felsefesi Platondan balayan ve kendisine kadar gelen sreteki

felsefe anlayna noktada alternatif bir yaklam getirir. Platon felsefesinde ifadesini

bulan, eylerin hakikatinin/gerekliinin idelerle karlanmas, eylerin hakikatini ideal

alemde bulmasna kar duru, ikincisi; Aristoteles felsefesinde zmlemesini bulan

eylerin gerekliinin zihinde karlanmasna itiraz; ncs ise; Descartesten beri

sregelen ve Kant felsefesinde dorua ulaan gerekliin fenomen-numen ayrm

sonrasnda algyla snrlandrlmasna itirazdr. Wittgenstein kendisine kadar gelen btn

felsef gelenein, eyin hakikatine ilikin oluturduu yaklam, felsefesinde yerinden

eder ve bu yaklamlara kar eyin hakikatinin ancak dil ortamnda ifa edilebileceini

ne srer22

Dnya mantksal uzam iindeki olgularn toplamdr.23 Olgularn resimlerini

yaparz.24Bir resim olarak nerme, belli bir olguyu resmetme yoluyla temsil eder. Bir

resmin temsil ettii onun anlamdr. 25 O halde bir nermenin anlam temsil ettii

olgudur. Bu nermenin u u anlam var, demek yerine bu nerme u ve u olguyu

temsil ediyor, denebilir.26Bir resim olarak nermenin anlaml olmasnn, yani (mmkn)

bir olguyu resmetme yoluyla temsil edebilmesinin koulu, resimde ve resmedilende ortak

/ zde bir ey olmasdr. 27 Wittgenstein, olgunun elerinin birbirlerine balanma

22 Hseyin Subhi Erdem, Dilin Yrngesinde Felsefe: Wittgenstein, Bilge Adam Yay. Van, 2007, s. 95. 23Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 1.1, 1.13 24Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 2.1 25Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 2.221 26Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 4.031 27Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 2.16, 2.161

10

tarzna, olgunun yaps 28 olgunun resmi olarak nermenin elerinin birbirlerine

balanma tarzna da resmin yaps der29. Olgunun ve olgularn toplam olarak dnyann

yaps, olgunun resmi olan nerme ve nermelerin toplam olarak dilin yaps ile ortaktr.

Bu yap ortakl sayesinde nerme olgunun resmi olur. Her resmin, gereklikle

ortaklaa sahip olmas gereken, -doru ya da yanl- onu bir ekilde resmedebiliyor

oluunu mmkn klan, mantksal bicim, yani gerekliin biimidir.30

nerme btn gereklii temsil edebilir, ama gereklikle ortak olarak sahip

olmas gereken eyi, sayesinde onu temsil edebilir olduu eyi mantksal biimi yani-

temsil edemez. 31 Temsil etmenin koulu, temsil edilemez. Bylece mantksal biim

sylenemez. Mantk temelinde ina edilen dilin snrlar iinde kalnd surece, yalnzca

olgularn nasl olduu sylenebilir. Bu balamda sylenebilen ve sylenemeyen ayrm

temelinde, sylemenin kendisi sayesinde mmkn olduu, bu anlamda sylemenin

koulunu oluturan mantksal bicim sylenemez. mantksal biim nermede yansr,

nerme gerekliin mantksal biimini gsterir. 32 Tractatusda sylenebilir olan

olgulardr. Olgularn oluturucu eleri olarak nesneler sylenemez, ancak nermede bir

sembol yoluyla gsterilebilirler. Mnin bir ey olduu sylenemez, bu samadr; ama bir

ey M sembolyle gsterilir. 33 Olgu nesnelerin belli bir bicimde dzenlenmesinden

meydana gelen bir yapdr 34 . Bu olgunun resmi olan nerme de, nesnelerin yerine

isimlerin kullanld ve ayn bicimde dzenlenmi olan bir yapdr. rnein kitabn

masann zerinde olmas olgusunun resmi, kitap masann zerindedir. nermesidir.

Gerekte (dnyada)kitap ve masa arasndaki bant naslsa, dilde kitap ve masa

arasndaki bant dayledir. Dnyada bu nesneler ne ekilde bir araya gelerek olguyu

oluturdularsa, nesnelerin karlklar (temsilleri) olarak isimler de ayn ekilde bir araya

gelerek nermeyi oluturur. Olgunun ve nermenin bicimi ortaktr, bu rnekte

bicimaRbdir. aRb biimindeki bir nermede, a sembolyle bir nesne, b sembolyle

28Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 2.032 29Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 2.15 30Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus, 2.18. 31Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 4.12. 32Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 4.121. 33Wittgenstein, Notes on Logic Notebooks 1914-1916, Cev. G. Anscombe, Oxford, Blackwell, 1998,

s.110 34Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus, 2.03, 2.031.

11

baka bir nesne gsterilir. Benzer ekilde, rnein, yamur yamas olgusu, fa

biimindeki bir nermeyle, kar yamas olgusu da ga biimindeki bir nermeyle dile

getirilebilir. Bylece fa nermesi, anlamnn iinde a nesnesi getiini, fa ve g

nermeleri de, iki nermede ayn nesneden bahsedildiini gsterir.35

Wittgenstein iin dilin mantna (ileyiine) dair hibir ey sylenemez. Bu

balamda bir olgunun dilde ne ekilde temsil edildii, olgunun temsili olarak nermede

kullanlan kavramlarn, hangi kavramlarn altna decek ekilde kullanldna dair

aklamalar yaplamaz 36 . rnein kalem krmzdr. nermesi hakknda kalem bir

nesnedir. gibi bir aklama yaplamaz. Bu balamda kalemin bir nesne olduu

sylenemez, byle bir ifade samadr. Bu noktada byle bir ifadenin Tractatusun

terminolojisine gre sama olduu, yoksa bu ifadenin kendisiyle bir is grlebilmesi

bakmndan anlaml olduu vurgulanmaldr. kalem bir nesnedir ifadesinde sylenmeye

allan kalem kavramnn nesne kavram altna dtdr. Ayn ekilde Wittgenstein

acsndan kalem krmzdr nermesi hakknda krmz bir renktir gibi bir aklama da

yaplamaz. Krmznn bir renk olduu sylenemez. Sylenemez olan sylemeye ynelen

byle bir ifade de samadr.

Yukarda rnekleri verilen ayn trden iki ifadenin sama olmas, genelolarak, bu

ifadelerin sylenemez olan dilin mantksal bicimi hakknda olmalarndan, zel olarak

nermedeki (sahici) kavramlarn hangi (biimsel) kavramlarn altna decek ekilde

kullanldna dair olmalarndan kaynaklanr. Wittgenstein iin, bir eyin, bir biimsel

kavramn nesnesi olarak onun altna dt, bir nermeyle dile getirilemez. Bu,

nesnenin gstergesinde kendisini gsterir.37Bylece Wittgenstein iin byle bir sorun

syleyerek ( dil yoluyla) deil gsterilerek zlr. Baka bir deyile belli bir acdan

bakldnda zm kendisini gsterir. ab nermesinde, a ve b nerme deikenleridir.

nerme deikeni biimsel kavram, ald deerler de kavramn altna denleri

gsterir.38Bylece kitap bir nesnedir. ve krmz bir renktir. ifadeleriyle sylenmeye

35Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus,4.1211. 36Hacker P.M.S. When the Whistling had to Stop Wittgenstein: Connections and Controversies, Oxford

University Press, New York, 2001, s.148. 37Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus,4.126. 38Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, 4.127.

12

allan,kitap, krmzdr. nermesinde kendisini gsterir. ab biimindeki Kitap

krmzdr. nermesinde, nerme deikenleri olarak a ve b, nesne ve renk(biimsel)

kavramlarn gsterir ve bu deikenlerin kitap ve krmz deerlerini almas, kitap

ve krmz kavramlarnn, nesne ve renk biimsel kavramlar altna dtn, yani

kitabn bir nesne, krmznn da bir renk olduunu gsterir39. (Ayn nermede a masa,

kalem vb. b de siyah, mavi vb. deerler alabilir.)

Wittgenstein Tractatusda anlaml (sinn/sense), anlamsz (sinnlos/senseless) ve

sama (unsinn/nonsense) kavramlarn birbirinden ayrt eder. Bylece tr nerme

grubu ortaya kar. Anlaml nermeler mmkn bir olgunun resmi olan nermelerdir.

Burada nermenin mmkn bir olgunun resmi olmas, nermede resmedilen olgunun

gerekleme ihtimali olduunu, onun byle bir potansiyele sahip olduunu gsterir. Eer

bu potansiyel, aktel hale gelmise nerme doru, eer potansiyel olarak kalmsa

nerme yanltr. Olgunun resmi olan, dnya ile karlatrlarak doru ya da yanl

olduu belirlenebilen, bu balamda doruluu belli bir koula bal olan ve bu koulun

yerine getirilip getirilmemesine bal olarak doru ya da yanl deeri alan nermeler,

doabilicinin nermeleridir. Anlamsz ve sama nermeleri, anlaml nermelerden ayran

ortak zellie iaret etmek istersek, bu nermelerin bir resim olmadklarn ve doruluk

koullarnn bulunmadn syleyebiliriz. Ancak anlamsz nermelerin altna den

mantn nermelerinin doruluk koullar olmamasna ramen, bu tr nermelerin doru

olup olmad nermeye bakarak belirlenebilir. yleyse anlamsz nermeler bir doruluk

deeri tar. Dier taraftan sama nermelerin altna den felsefenin nermeleri ne

nermenin kendisine ne de dnyaya bakarak doru olup olmad belirlenebilir. yleyse

sama nermeler bir doruluk deeri tamaz. Bu anlamsz ve sama nermeler

arasndaki temel farktr. Wittgensteinn kendisi ak olarak belirtmemesine ramen,

anlam-d ifadeleri be ayr snfta toplayabiliriz;

(a) Geleneksel felsefede semantik ve sentaktik tartmalardan dolay ortaya kan

Sokrates iyiden daha zdetir. trndeki ifadeler;

39Hacker, When the Whistling had to Stop , s.148.

13

(b) Bilimlerin yerine gemeye alan ve olgularn bilimsel tasvirini vermeye

alan szde bilimsel felsefelerin dile getirdii Tarihsel sreler diyalektik bir

etkileim gsterir trndeki kavramsal alan ile ampirik alan kartran ifadeler;

(c) Asl hakikati, varln gerek doasn szde yksek bir kavrayla aklsal,

kurgusal anlamda kavramaya alan bilim ustu metafiziklerin Varlk Geistin te

ikisinden olumutur biimindeki ifadeler;

(d) Dnyann mantksal yapsnn nasl olduunu sylenebilenler ile

sylenemeyeni ayran mantksal felsefenin dnyay doru grmek amacyla teklif

niteliindeki Dil ile dnyann mantksal yaplar ortaktr. biimindeki aydnlatc

ifadeler;

(e) Olgular dnyasn dorudan doruya tasvir etmek istemeyen dnyann

mantksal yapsyla ilgilenmeyen; Tanr, Hayat ve Dnyann anlamyla praksis acsndan

ilgilenen ahlak, sanat ve din alanlarnda ortaya kan Tanrya inanmak hayatn anlamna

ilikin sorunu zmektir. trnden ifadeler.

Bununla birlikte Wittgenstein kabaca be bekte topladmz dilsel kullanmlarn

ifadelerinin her birini anlam-d veya sama daha temelde ise ahlak ve din susku

(sukut) olarak deerlendirir.40

1. Dilin formlar hayatn formlardr. Dolaysyla dini sylemi ancak

ierideninceleyebiliriz. Bunlara d anlam ve doruluk kstaslarn uygulamamz

imkanszdr.

2. Dini ifadelerin anlam ifade edildii balam iinde bulunmaktadr. Yani dinin

kendine has bir dili vardr. Dolaysyla bu dili dinin iinden kavramak mmkndr.

3. Buna gre din dilinin yapsnn, kullanld balam ve grd fonksiyonagre

aratrlp zmlenmesi gerekir.

40Cengiz Cakmak, Logico-Philosophicusun Temel zellikleri, Felsefelogos,stanbul, 1999/2 s.189

14

4. nanmayanlar, inananlar dini dil oyununun dil ii hareketlerinin nasl

yapldn bilme anlamnda anlayabilirler. Ancak onlar inananlarn kendi tecrbelerini

ihtiva eden kavramlara sahip olma anlamnda, inananlar anlayamazlar; nk onlar

inananlarn kendi kazanmlar olan dini tecrbelerine sahip deildir. Bu bakmdan, kendi

iinde bir btn olan hayat tarz eletiriye tabi tutulamaz.

5. Tanrnn varlna inanmak iin hibir dayanak bulunmadn syleyen

olumsuz iddialarla, Onun varlna inanmak iin salam dayanaklar bulunduunu dile

getiren iddialar, hemen hemen her zaman, birbiriyle elimez.Dolaysyla dini konularda

pheciliin anlamsz olduunu kabul etmek gerekir.41Zira din ile ilgili felsefenin grevi,

dini rasyonelletirmeye, uzlatrmaya ve hatta herhangi bir deerlendirmeye tabi tutmak

deil, sadece din dilinin kavramsal ve ilevsel analizini, zmlemesini yapmaktr.

Felsefe dini eletiremez, sadece dini sylemin fonksiyon icra edi slubunu veya alma

tarzn bize gsterebilir. Wittgensteinn ikinci dnemini kendilerine rehber edinmi

analitik filozoflara gre, bir filozofun grevi, klasik metafizikilerin modasna uygun bir

tarzda kurgusal sistemler, sentezler veya dnya grleri icat etmek deil, kullandmz

terimlerle ne kastettiimizi ve bunu nasl ortaya koyduumuzu ak seik hale

getirmektir. Wittgenstein ikinci dneminde oulcu olarak nitelenebilecek bir anlam

teorisi gelitirmitir. Buna gre o zihinsel durumlar, zevkler, aclar, alglar, vb. hakknda

konuurken kullandmz kavram gruplarn ifade eden zel dil oyunlarndan sz

etmektedir. Bir szcn anlam artk zel dil oyunundaki kullanmna gre tanmlanr.

Bu oulcu anlam kuram, dini szlerin kendi zel anlamlar olduunu ve dini sylemin

kendine zg mant olduunu ortaya koymutur. Bu oulcu anlam teorisi, din diline

uygulanabilir bir zellie sahiptir. Bu durumda dinin bir yaam biimi olduu ve dini

ifadelerin anlamllnn yalnzca bu kendine has yaam biimi balamndan

deerlendirilebilecei sylenebilir.42

41 Turan Ko, Din Dili, Rey Yaynclk, Kayseri, 1995, s.247 42 Tuncay mamolu, Mantk Pozitivizm, Wittgenstein ve Din, Atatrk niversitesi, lahiyat Fakltesi

Dergisi,Say: 35, Erzurum 2011, s. 48-49.

15

unu da ifade etmek gerekir ki, Wittgenstein hakknda mantk pozitivistler onun

metafizikten iddetle katn ifade etseler de Wittgensteinn Tractatusu bunun aksini

syler: Tractatusun 1, 2, 3, nolu nermeleri eserin metafizik vurgusunu temellendirir. 4,

5, 6, nolu nermeler ise, pratie dayal nermelerdir. Bu konuda ilk sral nermenin

Wittgenstein tarafndan daha nce dnlm ev tasarmlanm olmas gerektii zerine

bir kanaat olumutur. Ama o muhtemelen Tractatusun ikinci yarsna yerletirmesi

gereken ilk sral nermeleri baa alarak; baa yerletirmesi gereken 4, 5, 6, sral

nermeleri kitabnn ikinci yarsna koymutur. Bu yzden Wittgensteina Tractatusun

dzenlenmesinde bile eseri metafizik bir temele oturtmutur eletirisi yaplr. Bylece

metafizie kar radikal bir eletiri ve kar kta bulunan eser, ilk nermeleriyle

metafizie teslim olur. Gereklii felsef dzlemde mutlaklatrmak balamndaki her

giriim, aslnda gizli ya da ak metafizik yapma durumuna gelmitir43

Wittgensteinn geleneksel felsefeyi sona erdirdiini ne srd dhiyane

eserinin tuhaf yazgs, kendi nermelerini de felsef nermeler safnda yer alan sama

nermeler olduunu itiraf etmek olmutur. Tractatusun gelitirdii retinin mantksal

temelleri zerinde, ne resim teorisinin olgusal nermeleri gereklikteki dayanaklarn

salayacak ontolojik temellendirme giriiminin ne de bu temellendirme gereksiniminin

kendisinden karsand dil teorisinin olgu nermeleriyle aklanamayaca kesindir.

Baka bir deyile Tractatusun, zerinde sz syleme yetkisini kendisinde bulduu bu

temel konular, tpk etik, estetik ve teolojinin hakikatleri gibi, sylenemeyen, yalnzca

gsterilebilen eylerdir. Doal olarak, olgusal / yasal sylemin snrlarn izmeye alan

Tractatusun yazar da tm olgusal sylemin dnda, yerleebilecei ve olgu terimleriyle

konumasn srdrebilecei felsefi bir konum bulamamtr. Wittgenstein bunun

farkndadr, nermelerine trmanarak yukar ktmzda, merdiveni bir kenara atmamz

ister. Sonuta Tractatus, bizi yazarnn arzu ettii teorik ykseklie tar ve son

deinisiyle nl dn verir: zerine konuulamayan hakknda susmal.44 Bu susku

hem etik hem de dindir: Dnyann kesin olgularn amak iin mantn kullanarak

43 Subhi Erdem, Dilin Yrngesinde Felsefe: Wittgenstein, s. 242. 44Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, .7

16

Tanr ile birleen bir mistiin susuudur. Elbette bu, bir mistiin olduu kadar, geleneksel

felsefenin de susuudur.45

Sonu:

Bu makalede akln ve felsefenin, epistemik ve dilsel mahreminden bahsetmeye

altm. Mahrem bir durumun varl ahlak bir durumun, ilkenin, ahlaklln olduunun

45Ali Utku, Ludwig Wittgenstein: Erken Dneminde Dilin Snrlar ve Felsefe, Dou-Bat Yay. stanbul,

2009, s.267-268;

Wittgenstein ve onun dncesi-felsefesi ile ilgili ve bilhassa felsefeye ve dile izmek istedii

snrlar ile din ve metafizik grleri hakknda geni bilgi iin zellikle u almalara baklabilir; Hadot,

Pierre; Wittgenstein ve Dilin Snrlar, ev. Murat Eren, Dou Bat Yay, 2009; A. J. Ayer, Dil, Doruluk

ve Mantk, ev. V. Hackadirolu, Metis Yay. stanbul 1984, Alpyal, Recep, Wittgenstein ve

Kierkegaarddan Hareketle Din Felsefesi Yapmak, stanbul: Anka Yaynlar, 2002 Alston, William P.

Philosophy of Language. New Jersey: Printice-Hall Ine., 1964; Aruoba, Oru, Nesnenin Balantsall-

Hume Kant, Wittgenstein zerine Bir alma, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara

1979; Aydn, Mehmet, Tanr Hakknda Konumak: Felsefi Bir Tahlil, lemden Allaha, Ufuk Kitaplar,

stanbul, 2001, s. 9-33; Ba, Murat, Wittgenstein ve Anlamn Ortalkta Olmas, Felsefe Tartmalar,

28. Kitap, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi 2001; Blackstone, William T. Dinsel Bilgi Sorunu:

Felsef zmlemelerin Dinsel Bilgi Sorununa Etkileri, ev. Tuncay mamoglu, Ata Yaynlar, stanbul,

2005. akmak, Cengiz, Wittgensteinda Dil ve Felsefe likisi, Felsefe Arkivi, Say: 30, s. 141-151,

stanbul 1997; Demir, Gkhan Yavuz, Sosyal Bir Fenomen Olarak Dilin Belirsizlii, Paradigma Yay,

stanbul, 2007; Ferre, Frederick,Din Dilinin Anlam, ev. Zeki zcan, Alfa Yaynlar, stanbul,1999;

Greisch, Jean; Wittgensteinda Din Felsefesi, ev. Zeki zcan, Asa Kitabevi, Bursa, 1999; Grnberg,

David, A Wittgensteinian Approach to Truth, The Role of Pragmatics in Contemporary Philosophy, Cilt:

1 Kirchberg am Wechsel, 1997; Grnberg, Teo; Anlam Kavram zerine Bir Deneme, Yap Kredi Yay,

stanbul, 2006; Kai Nielsen, Wittgeisteinian Fideism Philosophy 42, no: 61 (1967): ss. 191-209; King,

Robert H. Tanr`nn Anlam, ev. Temel Yeilyurt, nsan Yaynlar, stanbul, 2001; akir Kocaba,

fadelerin Gramatik Ayrm, Ekin Yaynlar, stanbul, Tarihsiz; Osman, Fikret, Wittgensteinin Dil Oyunlar

Teorisinin Din Diline Etkisi, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2003; Sezgin, Erkut,

Dilin Sfr Noktasnda Felsefe, Felsefe Tartmalar, 22. Kitap, s. 29-36, stanbul Sezgin, Erkut,

Wittgensteinin Ardndan: Felsefede Yntem, Felsefe Tartmalar, 3. Kitap, s. 18-27, stanbul Eyll

1988; Sezgin, Erkut, Wittgensteinin Ardndan Beden ve Zihin Hareketleri, Cem Yay., stanbul , 2002;

Soykan, mer Naci, Wittgensteinin Felsefe ve Metafizik Karsndaki Tutumu, Felsefe Tartmalar, 16.

Kitap, s. 63-75, stanbul Austos 1994; Soykan, mer Naci, Felsefe ve Dil: Wittgenstein stne Bir

Aratrma, Kabalc Yay, stanbul, 1995; Turanl, Aydan, Ge Wittgensteinda Temel nermelerin

Nitelii, Felsefe Dnyas Dergisi, Say: 14, s. 11-17, Ankara K 1994; Uluktk, Mehmet, Anlamn

Dilsellii indeki Oyunsallk: Gadamer ve Wittgenstein'da Oyun Kavram, Uluslararas Akademik

Aratrmalar Dergisi, Say: 40, 2009, s. 209-224; Utku, Ali, Sylenemeyeni Sylemek: Tractatusta

Paradoksal Yap, Dou Bat, Say: 9, 1999; Utku, Ali, Tractatusa Gecikmi Bir Dzelti, Virgl, Say:

18, 1999; Utku, Ali, Tractatusda Dnyann Yaps, Felsefe Tartmalar, 24. Kitap, s. 69-76, stanbul

Ocak 1999; Utku, Ali, Wittgeinsteinde Resim Kuram ve Metafizik, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler

Enstits, Erzurum 1996; Yeilyurt, Temel, Szn Anlam: Teolojik Dilin Paradoksal Grnm zerine

Bir zmleme, lahiyat Yay, Ankara, 2007;

17

gstergesidir. Ahlak da iradenin varlyla kaim olabilir ancak. Akln ve felsefenin

epistemik ve dilsel bir mahreminin olmas onlar iradeye sahip ahlak zneler haline

getirir. Kanaatimce Gazzl ve Wittgesnteinn dile ve felsefeye snr izme kayglar,

sylenebilen ve sylenemez olan arasnda farklar ina etmeye almalar akln ahlaki

iradesi balamnda da yeniden okunabilir. Meai filozoflarnn gerekliin yalnzca

kesin ncllerden kurulu apodeiktik yani burhan akl yrtmeler ile elde edilebileceine

karlk bir snr ve mahrem durumdan bahseden Gazzl ile modern felsefede yaanan

dilsel dn (linguistik turn) akmna dilde sylenemeyeni syleme abas da

belirttiimiz balamda yeniden okunabilir. Bylelikle modernliin ahir zamannda

yaadmz u gnlerden hayatn hemen hemen her alannda iyiden iyiye hakim sylem

haline gelmeye balayan rasyonel bilin, rasyonel hayat, rasyonel bilim, rasyonel din gibi

sylemlerin aslnda nasl bir mahremsizlie ve edepsizlie ak ak bir davetiye olduu

da grlebilir. Kierkgaardn da Heideggerin de sklkla biz modern zihinlere syledii

u ifade de belki bu balamda anlalabilir: Tanr brahimin, smailin ve Yakubun

tanrsdr, filozoflarn deil.