alİ satan · 2017. 9. 2. · kürt meselesi 140 Önemli kiﬂiler 147 padiﬂah 148 veliaht...

İngiliz Yıllık Raporları'nda Türkiye (1920)

ALİ SATAND e r l e ye n

Çeviri: Burak ÖzsözÇeviri Kontrol: Sevtap Demirci

Tarihçi Kitabevi Sahibi ve Genel Yay›n YönetmeniNecip Azako¤lu

Editör: Hadiye Y›lmaz

Sayfa tasar›m: Güler K›z›lelma

Kapak tasar›m: Kolektif Atölye

Birinci bask›: Eylül 2010, ‹stanbul

‹kinci bask›: Aral›k 2010, ‹stanbul

Boyutlar: 13.5 x 21 cm

Sayfa say›s›: 224

Bask› ve cilt: Kitap Matbaac›l›k Sanayi ve Ticaret Ltd. fiti.

Davutpafla Caddesi No: 123 Kat: 1

Topkap› / ZEYT‹NBURNU-‹STANBUL

+90 (212) 482 99 10

ISBN: 978-605-61533-0-3

© Yay›n haklar› Tarihçi Kitabevi'ne aittir.

Bu eserin bütün haklar› sakl›d›r. Yay›nevinden yaz›l› izin al›nmadan k›smen veya tamamen al›nt› yap›lamaz, hiçbir flekilde kopya edilemez, ço¤alt›lamaz ve yay›mlanamaz.

Tarihçi Kitabeviwww.tarihcikitabevi.com

Moda Caddesi No: 104/A Moda / KADIKÖY-‹STANBUL

Tel: 0216 418 68 86GSM: 0530 370 74 11E-posta: [email protected]

İNGİLİZ YILLIK RAPORLARI'NDA TÜRKİYE (1920)

ALİ SATA ND e r l e ye n

Çeviri: Burak ÖzsözÇeviri Kontrol: Sevtap Demirci

‹Ç‹NDEK‹LER

Çevirmenin Notlar› 9“‹ngiliz Y›ll›k Raporlar›nda Türkiye” Dizisini Sunarken 11Türkiye Y›ll›k Rapor, 1920 17

30 Ekim 1918 Sonras› Geliflmeler 211920 Sonu ‹tibar› ‹le Türkiye Üzerine

Genel Bir De¤erlendirme 61‹stanbul Hükümeti’nin D›fl ‹liflkileri 68Ankara Hükümeti’nin D›fl ‹liflkileri 73Müttefik Yüksek Komisyonu’nun Rolü 81Osmanl› Donanmas› 85Harbiye Nezareti’nin Denetimi 871920 fiubat’›ndan Bugüne MerkeziHükümet Emrindeki Silahl› Kuvvetlerin Durumu 90Müttefik Polis Teflkilat› ve Türk Polisi 93

Türk Polisi 93Müttefik Polis Teflkilat› 93

Müttefik Polis Teflkilat› Raporu 94Kökeni 94Bugünkü Durum 95Gelecek Durum 96

S›hhi Yönetim 98S›n›r ve Sahil S›hhi Hizmetleri 98Dahili Veya Vilayet S›hhi Hizmetleri 103

Maliye 1051920 Y›l› ‹tibariyle Türkiye ‹le Yap›lan Ticarete ‹ktisadi Bir Bak›fl 114

Bas›n 123Gayrimüslimlerin Durumu 127Kürt Meselesi 140Önemli Kifliler 147

Padiflah 148Veliaht fiehzade 150Tevfik Pafla 151Damat Ferit Pafla 153Mareflal ‹zzet Pafla 155Mustafa Kemal Pafla 157General Kâz›m Karabekir Pafla 159

TURKEY ANNUAL REPORT, 1920 161

D‹Z‹N 211

Yrd. Doç. Dr. Ali Satan - Marmara Üniversitesi Fen-Ede-biyat Fakültesi Tarih Bölümü Ö¤retim Üyesi. 1990 y›l›n-da ayn› üniversitenin Atatürk E¤itim Fakültesi Tarih Bö-lümü’nden mezun oldu. Marmara Üniversitesi TürkiyatAraflt›rmalar› Enstitüsü Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp TarihiAnabilim Dal›’nda yüksek lisans e¤itimini tamamlad›. ‹kiy›l boyunca ‹ngiltere’de, kütüphane ve arfliv çal›flmalar›yapt›. 1994’te “Türk ‹nk›lâb›n›n ‹ngiltere Bas›n›na Yans› -malar›” konulu yüksek lisans tezini verdi. Ayn› enstitüdedoktoras›na bafllad› ve 2001 y›l›nda “Halifeli¤in Kald›r›l› -fl›” teziyle doktor unvan›n› kazand›. Cumhuriyet tarihiyleilgili bilimsel çal›flmalar›n› ve yay›nlar›n› sürdüren Yrd.Doç. Dr. Ali Satan’›n, Halifeli¤in Kald›r›lmas› (GökkubbeYay›nlar›, 2008) ve Son Halife Abdülmecid Efendi (Do-¤an Kitap, 2009) adl› çal›flmalar› yay›nlad›. Satan, ayn› za-manda I. Dünya Savafl›’nda Türk esirlerin anlat›ld›¤› Bek -le Beni Vatan ve Dünden Yar›na K›br›s belgesellerininmetin yazarl›¤›n› ve dan›flmanl›¤›n›; Ölüm ve Sürgün: BirGöç Hikâyesi adl› belgeselin de dan›flmanl›¤›n› yapt›.

ÇEV‹RMEN‹N NOTLARI

Çeviri ve çevirmen üzerine flimdiye kadar çokça dü-flünüldü¤ü ve farkl› bilim insanlar›nca farkl› tan›mlar ge-tirildi¤i malumdur. Buna karfl›n, tan›m› itibar›yla nas›l eleal›n›rsa al›ns›n, çevirinin çok yönlü bir dilsel iflleyifl oldu-¤u gerçe¤ini yok saymak mümkün de¤ildir. E¤itim ku-rumlar›nda edindi¤i bilgiyi ve/veya hayat›n içinden bi-riktirdiklerini bir çeviri etkinli¤inde kullanan çevirmennas›l bir kimlik tafl›maktad›r? Bir yönüyle ideolojik birduruflu olan dilsel, toplumsal ve kültürel girdilerini tec-rübe ettikleri ile flekillendiren çevirmenin tarafs›zl›¤›ndansöz etmek olas› m›d›r? Bu ve benzeri sorular› ço¤altmakpek tabii ki, mümkündür. Bu eserin oluflumunda, basitbir ifade ile ana dile aktar›m› sa¤layan çevirmen, yaniben, bizzat bu sorular›n muhatab› konumundayd›m.

Yaklafl›k yüzy›l öncesi bir dönemin tan›kl›¤›n› yapanbu belgenin, bafllang›çta bende baz› tedirginliklere yolaçt›¤›n› itiraf etmeliyim. Söz konusu tedirginli¤imin ne-denleri ise yukar›da s›ralanan soru ve sorunlardan kay-nakl›. Bu nedenle, hedef okuyucu kitlesinin söz dizimselaç›dan zorluk çekebilece¤ini düflündü¤üm ve alg›da bel-li zafiyetlere yol açabilecek çok uzun ifadeleri anlaml›parçalar oluflturacak flekilde bölmek d›fl›nda, kaynakmetnin iflleyifline müdahalede bulunmad›m. Döneminruhuna uygun sözcüklerin seçiminde ise döneme vak›fflahsiyetlerden gerekli yard›mlar› ald›¤›m› belirtmeliyim.

9

Beni bu çal›flman›n bir parças› haline getiren Marma-ra Üniversitesi'nin de¤erli ö¤retim üyesi Yrd. Doç. Dr.Ali Satan hocama ve bu eserin yay›na haz›rlanmas›ndaeme¤i geçen herkese teflekkürü bir borç bilirim. Eserinçevirisi üzerinde çal›flt›¤›m akflamlarda, anlay›fll› tavr›n›hiç yitirmeyen sevgili eflimi ve ailemin tüm bireylerini desevgiyle kucakl›yorum.

ÇevirmenBurak Özsöz


10

“‹NG‹L‹Z YILLIK RAPORLARI'NDA TÜRK‹YE” D‹Z‹S‹N‹ SUNARKEN…

Türkiye tarihine iliflkin yap›lan çal›flmalarda "‹ngilizbelgeleri" önemli bir yer tutar. Özellikle yak›n dönem ta-rihimizle ilgili araflt›rmalarda bu önemin daha da artt›¤›gözlenmektedir. 1918-1923 y›llar› aras›nda ‹ngiltere’ninülkemizde iflgalci durumda bulundu¤u ve her fleyi kon-trol etti¤i düflünüldü¤ünde bu önemin kayna¤› anlafl›l-maktad›r. ‹ngiltere'nin resmi arfliv belgelerini h›zl› ve kul-lan›labilir bir flekilde araflt›rmac›lara açm›fl olmas›, tarihçi-lere gösterilen kolayl›k ve de ‹ngilizcenin yayg›n dil ol-mas› nedeniyle ‹ngiliz arflivleri bizim d›fl›m›zda da dün-yada en çok kullan›lan resmi arfliv durumuna gelmifltir.

I. Dünya Savafl›'n›n bafllamas›yla birlikte ‹tilaf Devlet-leri'nin ‹stanbul'daki büyükelçilikleri ve diplomatlar› ül-kelerine dönmüfllerdir. Mondros Mütarekesi akabinde ‹s-tanbul'a gelen ‹tilaf güçleri ise Osmanl› baflkentinde sa-vafl öncesinin diplomatik kurumlar›ndan farkl› olarak,Mütareke-‹flgal devrine mahsus "Yüksek Komiserlikler"kurmufllard›r. Ayr›ca ‹tilaf Devletleri'nin yüksek kuman-da merkezleri de ‹stanbul'a getirilmifltir.1 Yüksek Komi-serler, ülkelerinin ‹stanbul'daki en üst düzey temsilcileri

11

1 Mehmet Okur-Murat Küçüku¤urlu, ‹ngiliz Yüksek Komiserlerinin GözüyleMilli Mücadele 1918-1920, Serander Yay.,Trabzon, 2006, s.24.

idiler. Ülkeleri ile Osmanl› Devleti aras›ndaki her türlüiliflkiyi yürüten bu temsilcilerin görevleri aras›nda Os-manl› ülkesinde meydana gelen olaylar› rapor etmek devard›. Bu raporlar günlük, haftal›k, ayl›k ve y›ll›k olmaküzere farkl› periyotlar içermekte idi. Elbette gerekli gö-rüldü¤ünde, söz konusu zaman aral›klar›na ba¤l› kal›n-maks›z›n yaz›lan raporlar da vard›.

Türkiye Y›ll›k Raporlar›, ülkemizde flimdiye kadartam metin olarak hiç yay›nlanmam›flt›r. Bu durumun te-mel nedeni, y›ll›k raporlara flimdiye kadar ulafl›lamam›flolunmas›d›r. Mesela Gotthard Jaeschke'nin önsözünütam da TBMM'nin 50. Y›l dönümünde yazd›¤›, ilk bask›-s› 1971'de yap›lan Kurtulufl Savafl› ‹le ‹lgili ‹ngiliz Belge -leri adl› kitapta, 1918-1922 tarihlerini kapsayan YüksekKomiserlik dosyalar›na ulafl›lamad›¤› belirtilmektedir.2

Bilal fiimflir'in ilk cildi Cumhuriyetin 50. y›ldönümüneyetifltirilmifl olan ‹ngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938)adl› 4 ciltlik kapsaml› çal›flmas› da, ‹stanbul'daki YüksekKomiserli¤in Türkiye Y›ll›k Raporlar›'n› ihtiva etmemek-tedir.3 Türkiye-‹ngiltere iliflkilerini ele alan pek çok ya-y›nda söz konusu y›ll›k raporlara herhangi bir at›f yap›l-mam›fl olmas›, bizi y›ll›k raporlar› dizi kitap fleklinde ya-y›nlama konusunda teflvik etmifltir.

Mehmet Okur ve Murat Küçüku¤urlu'nun yay›nlad›k-lar› ‹ngiliz Yüksek Komiserlerinin Gözüyle Milli Mücade -le 1918-1920 adl› kitap, kendilerinin belirtti¤i üzere 1985y›l›nda yay›nlanan British Documents on Foreign Affairs:


12

2 Gotthard Jaeschke, Kurtulufl Savafl› ‹le ‹lgili ‹ngiliz Belgeleri, Türk Tarih Ku-rumu Bas›mevi, Ankara, 1986 (‹kinci Bask›), s.12.

3 Bilal fiimflir, ‹ngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938) I-IV, Türk Tarih Kuru-mu Bas›mevi, Ankara, 1973-1984.

Reports and Papers From the Foreign Office Confidenti -al Print4 bafll›kl› seri halde bas›lm›fl resmi belge yay›nla-r›nda yer alan vesikalara dayanmaktad›r. Bizim görebil-di¤imiz kadar›yla bu çal›flmada da y›ll›k raporlar yer al-mamaktad›r.

‹ngiltere'nin Türkiye Y›ll›k Raporlar›'na ilk kez AhmetÖzgiray'›n yay›nlar›nda rastlanm›flt›r. Özgiray, 1920 Y›ll›kRaporu'nun ilk bölümünü 1981 y›l›nda tercüme edip ya-y › n l a m › fl t › r .5 Raporun ikinci bölümü ise ancak 1989 sene-sinde yay›nlanm›flt›r.6 ‹ngiliz Y›ll›k Raporlar›'na ilk kezrastlad›¤›m›z bu yay›nda da 1920 y›l›na ait raporun tekparça halinde bas›lmad›¤› ve baz› k›saltmalar›n yap›lm›floldu¤u tespit edilmifltir. Söz konusu yay›nda Harbiye Ne -zareti'nin Denetimi ara bafll›¤› ile bafllayan bölümün soncümlesi atlanm›flt›r7. Ayr›ca Müttefik Polis Teflkilat› veTürk Polisi bölümünde de k›saltma yap›ld›¤› görülmekte-dir. Daha önemlisi ise raporun sonunda yer alan G a y r i -müslimlerin Durumu, Kürt Sorunu ve Önemli Kifliler b a fl-l›¤› alt›nda yaklafl›k 20 sayfal›k bölüm yay›nlanmam›flt›r.Özgiray'›n ilk makalede verdi¤i belge numaras› da yanl›fl-l›kla 2933 olarak kaydedilmifltir; oysa do¤rusu 5233'tür.

13

ALİ SATA N

4 ‹ngiltere D›fliflleri Bakanl›¤› belgeleri 1944'ten itibaren yay›nlanmaya bafllan-d›. Documents on British Foreign Policy 1919-1939 Ed.E.L.Woodward-Ro -han Butler (sonra W.N Medlicott-Douglas Daki ve M.E.Lambert) Her Ma -jesty's Stationery Office, London.

5 Ahmet Özgiray, "‹ngiliz Yüksek Komiseri Horace Rumbold'a Göre 1918-1920 Y›llar›nda Türkiye", Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi,II, 1981, s.101-153.

6 Ahmet Özgiray, "‹ngiliz Yüksek Komiseri Horace Rumbold'a Göre 1918-1920 Y›llar›nda Türkiye", Tarih ‹ncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Edebi-yat Fakültesi Yay›n›, IV, 1989, s.61-84.

7 Söz konusu cümle fludur: "Yak›n bir zamanda planlanan küçülme çal›flma -lar›nda merkezi hükümet ile Ankara hükümetinin ileri dönemlerde olas› biranlaflmaya varmalar› halinde ortaya ç›kabilecek fliflkinlik mutlaka göz önü -ne al›nmal›d›r."

Türkiye Y›ll›k Raporlar›, bizce günlük yahut haftal›kistihbarat raporlar›ndan çok daha sa¤l›kl› raporlard›r. Ön-celikle bu raporlar y›ll›k olmalar› nedeniyle herhangi ye-ni bir olay hakk›nda merkeze bilgi ulaflt›rma endifle ve te-lafl›ndan uzak bir biçimde kaleme al›nm›fllard›r. Bir y›lboyunca pek çok olaya dair al›nan onlarca, yüzlerce ha-ber, duyum ve istihbarat zaman içinde büyük orandado¤rulu¤u test edilmifl olarak y›ll›k raporlara girmifltir.Y›ll›k raporlar›n dikkati çeken bir di¤er yan›, Türkiye ileilgili siyasi, askeri, ekonomik, sosyal ve hatta kültürel pekçok alan› kapsayan so¤ukkanl› de¤erlendirmeler içerme-sidir. Bu de¤erlendirmeler Türkiye'de yaflanan olaylar›,geliflmekte olan olgular› tahlil ederken, do¤al olarak, buoluflumlar karfl›s›nda Londra'n›n nas›l bir politika takip et-mesi hususunda önerileri de bar›nd›rmaktad›r.

1920 Türkiye Y›ll›k Raporu dönemin Türkiye'sininresmini baflar›yla çizmektedir. Mondros Mütarekesi'ndenitibaren yaflanan geliflmelerin ele al›nmas›yla bafllayanraporda ‹stanbul Hükümetleri, Saray ve Anadolu'da bafl-layan Milli Mücadele harekât›n›n iliflkileri ayr›nt›l› ve dik-katli bir de¤erlendirme ›fl›¤›nda tasvir edilmifltir. ‹stanbulve Ankara Hükümetlerinin d›fl iliflkileri, Osmanl› donan-mas›n›n durumu, Harbiye Nezareti'nin milli mücadeleyidestekleyen faaliyetleri, mevcut Osmanl› ordusu, polisteflkilat›, s›hhiye teflkilat›, ‹stanbul ve Ankara'n›n mali ya-p›s›, 1920 y›l›nda iktisadi durum, bas›n, ‹stanbul ve Ana-dolu'daki gayrimüslimlerin durumu, Ermeniler, Kürtlerayr›nt›l› bir flekilde ‹ngiltere gözüyle de¤erlendirilmifltir.Ayr›ca Padiflah Vahdettin, Veliahd Abdülmecid, Sadra-zam Damat Ferid, Tevfik Pafla, Mareflal Ahmet ‹zzet Pa-fla, Mustafa Kemal Pafla ve Kâz›m Karabekir Pafla'n›n


14

flahsiyetlerine dair dönemin ‹ngiliz yetkililerinin bak›flla-r›na yer verilmifltir.

‹stanbul'daki Yüksek Komiserlik, ‹ngiltere D›flifllerineba¤l› idi. Dolay›s›yla bu raporlar D›fliflleri Bakanl›¤›'na ya-z›lm›flt›r. Bu belgeler 1966'dan bu yana araflt›rmac›larapeyderpey aç›lm›flt›r. Yay›nlad›¤›m›z ilk rapor ve dizininyay›na haz›rlanan di¤er raporlar›, Londra Kew Gardens'tabulunan Public Record Office (PRO)'de ‹ngiltere D›fliflle-ri Bakanl›¤› (Foreign Office) belgeleri aras›nda F.O.371/6469/E5233/1/44 numaras› ile kay›tl› bulunmaktad›r.

Türkiye Y›ll›k Raporlar›'n› 1990'l› y›llarda PRO'dadoktora tez konum olan halifeli¤in kald›r›lmas› konusuy-la ilgili araflt›rma yaparken alm›flt›m. Bu raporlardan te-zimde k›smen yararland›m. Ancak senelerdir tam çeviri-si yap›l›p yay›nlanmak için bekliyordu. Öncelikle bu bel-gelerin y›llarca evde saklanmas› hususunda eflim Dr. Ay-flin Satan’a gösterdi¤i anlay›fla teflekkür etmem laz›m. Se-nelerdir bekleyen evrak› kitap yapma kararl›l›¤›n› göste-ren de¤erli editörüm Hadiye Y›lmaz'a, büyük bir kitapsevgisi ile kitap dünyas›na giren ve flimdi de bu baflvurueserleri ile yay›nc›l›¤a bafllayan Tarihçi Kitabevi SahibiNecip Azako¤lu'na flükranlar›m› sunuyorum. Elbette butarihi metinleri ‹ngilizceden Türkçeye çeviren, kitab›noluflmas›na büyük eme¤i geçen k›ymetli meslektafl›mMarmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ‹ngilizceMütercim Tercümanl›k Bölümü ö¤retim görevlisi BurakÖzsöz'e ve çevirileri kontrol eden, ‹ngiliz arflivlerinde birmüddet beraber çal›flt›¤›m›z Bo¤aziçi Üniversitesi Ata-türk Enstitüsü Ö¤retim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Sevtap De-mirci’ye teflekkürler ediyorum. Sevgili arkadafl›m AhmetTurgay fiimflek'e ise, rapordaki eksik sayfalar›n fotokopi-

15

ALİ SATA N

lerini Londra'da yo¤un mesaisi aras›nda, arflive gidip bi-ze ulaflt›rd›¤› için minnettar›m.

Türkiye Y›ll›k Raporlar› dizisini, TBMM'nin kuruluflu-nun 90. Y›l›nda 1920 y›l› ile bafllat›yoruz. Dizi, Türk-‹n-giliz iliflkilerinin ilk döneminin kapand›¤› 1927 y›l›na ka-dar devam edecek ve her y›la ait rapor ayr› bir kitap ola-rak yay›nlanacak.

Böylece, umuyoruz ki, tarihe ilgi duyan herkes, tari-himizin en önemli ve karmafl›k y›llar›n› birinci el kaynak-tan okuma, araflt›rmac›lar ise döneme dair bilgilerini zen-ginlefltirme imkân›na kavuflacaklard›r. Raporda da ifadeedildi¤i üzere “bir gram gerçek binlerce ton teoriye be -deldir”.

Tarihi anlama gayretimize katk› sunmas› dile¤iyle…

Ali Satan


16

TÜRK‹YE YILLIK RAPOR, 1920

niler Kilikya'daki durumun idaresinde gösterdikleri basi-retsizlikten dolay› Frans›zlara so¤uk bakmaktad›rlar. Ziraonlara göre Frans›zlar, uzlaflarak beraber hareket ettikle-ri Ermenilere hiç ald›r›fl etmeden kendi s›k›nt›lar›n› gi-dermek amac›yla ülkedeki kuvvetlerini tahliye etmeyeve mevcudiyetlerine son vermeye haz›r bir görüntü için-deydiler. Frans›zlar›n Kilikya ve Suriye'de idari baz› ko-nularda do¤rudan sa¤lad›klar› yard›m ve bölgedeki mis-yoner faaliyetlerine verdikleri destek d›fl›nda, bu söylem-leri haks›z ç›karacak ve mahalli H›ristiyan ahalinin lehi-ne say›labilecek fazlaca bir fley yapt›klar›ndan bahsedile-mez. Di¤er yandan ‹talyanlar›n, baz› din adamlar›n›nflahsi giriflimlerine verdikleri destek d›fl›nda elle tutulurhemen hiçbir fley yapmam›fl olduklar› ifade edilebilir.Do¤rusu, ‹talyan yetkililerin tutumu, ‹ngiliz Yüksek Ko-miserli¤i’nin eylemlerini onaylamamalar› nedeniyle ayk›-r› bir çizgideydi ve kimi zaman söz konusu yetkililer ‹tal-yan himayesine yönelik belli belirsiz talepler sebebiyleMüslümanlara destek ç›km›fllard›r. Amerikan misyonerörgütleri ve yard›m kurulufllar›, mahalli H›ristiyanlar›nözellikle de Ermenilerin yeniden ayaklar› üzerinde dura-bilmeleri için takdire flayan ifller yapm›fllard›r.

Kürt Meselesi

165. ‹ngiltere için askeri ç›karlar ve siyasi aç›danönemli olan Kürt Meselesi’nin gelece¤i ‹stanbul'dan ziya-de tüm Mezopotamya'y› ilgilendirmektedir. Genel olarakbak›ld›¤›nda meselenin Türkiye'de oldukça fazla dikkatçekti¤i gözden kaç›r›lmamal›d›r. Konuya iliflkin iki afl›r›


140

yaklafl›mdan söz etmek mümkündür. Bir yanda Türkmilliyetçileri Kürtler ile Türkler aras›nda bir ayr›m› kabuletmezken di¤er yanda Kürtler ayr› bir devlet kurmak içinAraplar, Ermeniler ve Rumlar kadar ayr› bir ›rk oldukla-r›n›, Türklerden farkl› ›rksal niteliklere sahip olduklar›n›ve Kürtlerin ço¤unluk olarak yaflad›¤› belirgin bir co¤raf-yan›n var oldu¤unu iddia etmektedirler. Bu tür milliemellerin 1914 öncesi realiteden uzak olmas›, yerel ör-gütlenmenin afliretlere dayal› yap›s› ve Türk hükümeti-nin, ayd›n Kürtlerin asimilasyonu ve geriye kalanlar›nda¤›n›k, mahalli unsurlar olarak de¤erlendirmesi fleklin-deki baflar›l› politikalar› sonucu, milli bir eylem plan›nasahip olmayan Kürtler savafl sonras› Osmanl›'n›n çökü-flüyle do¤an f›rsat› kullanamayacak derecede haz›rl›ks›z-d›lar. Bu sebeple, yukar›da sözü edilen iki afl›r› görüflaras›ndaki her tür yaklafl›ma yer vard›.

166. Ateflkes'in hemen ard›ndan az çok benzer emel-ler tafl›yan ‹stanbul'un önde gelen Kürtleri bir cemiyet et-raf›nda toplanmak suretiyle etkin propagandaya bafllad›-lar. Söz konusu cemiyet önderleri aras›nda, babas› geç-miflte Türklere karfl› mücadele etmifl bir din adam› olanSeyit Abdül-Kadir, önceleri Cezire-i ‹bn-i Ömer57'de bü-yük bir afliret olarak hüküm süren ve y›llar önce Türklertaraf›ndan da¤›t›lan Bedirhan ailesinin çeflitli mensupla-r›, bir zamanlar Süleymaniye bölgesinde yerleflik olanama sonralar› Bedirhanlar ile ayn› kaderi paylaflan Ba-banzadeler ve belki de ayd›n Kürt kesimi olarak s›n›flan-d›rabilece¤imiz birtak›m unsurlar bulunmaktayd›. Lider-lerin d›fl›nda kalan cemiyet mensuplar› ise devlet hizme-

141

ALİ SATA N

57 fi›rnak'›n Cizre ilçesi.

tinde çeflitli mevkilerde bulunanlardan, belli bir s›n›fa aitolmayan s›radan insanlardan ve hamall›k ve yük tafl›maiflini tekelinde tutmalar›ndan dolay› ‹stanbul'da her daimönemli mahalli unsur olarak öne ç›kan belli Kürt lonca-lar›n›n çal›flanlar›ndan ibaretti. Cemiyetin önde gelenlerik›smen gerçek anlamda hissettikleri coflkudan, k›smenafliretlerinin ve ailelerinin kötü talihini tersine çevirmearzusundan, k›smen de -1914 bahar›nda Bitlis bölgesin-de ç›kan bir ayaklanman›n bast›r›lmas›nda ve iddia edil-di¤i üzere savafl esnas›nda Kürtlerin büyük topluluklarhalinde Rus s›n›r›n›n güneyindeki topraklardan göçezorland›¤› kimi olaylarda oldu¤u gibi- Türklerin Kürtlerekarfl› tak›nd›¤› kat› tav›rlardan dolay› harekete geçme ih-tiyac› duymufllard›r.

167. 1919'un bafllar›nda Kürt davas›n› temsilen bir he-yetin Paris veya Londra'ya gönderilmesine yönelik izinaray›fllar›na girilmiflti. Bu talep kabul görmemekle birlik-te, kendilerinin yap›lacak olan Konferansa bir dilekçey-le baflvurmalar›n›n önü her f›rsatta aç›k tutulmufltu. Bu-nun üzerine, halen Paris'te ikamet eden Süleymaniye do-¤umlu fierif Pafla'ya Kürtleri Bat› Avrupa'da temsil hakk›tan›nm›flt›. Bu seçim Kürtler ad›na oldukça kötü bir se-çimdi, çünkü Jön Türklere olan düflmanl›¤› ile tan›nan vevarl›kl› bir adam olan fierif Pafla, Sultan Hamit dönemin-de Türk diplomasisinde belli bir süre e¤itim görmüfl veKürdistan ile herhangi bir flahsi ba¤› olmayan kibirli vetutars›z birisiydi. Asl› olmamas›na ra¤men kendisini ‹s-tanbul'daki Kürt liderleri taraf›ndan gelecekteki Kürtdevletinin bafl› olarak seçilmifl biri gibi tan›tan fierif Pa-fla, elimizdeki ayr›nt›l› bilgiye ra¤men bahsedilmesiningereksiz oldu¤una inand›¤›m birtak›m entrikalar içerisi-


142

ne girmiflti. Tek önemli baflar›s›, Osmanl› Ermenilerininoluflturdu¤u heyet ile Paris'te var›lan antlaflmadan ibaret-tir. Bu mu¤lak antlaflma gere¤ince her iki taraf da dava-lar›nda Türklere karfl› ortak bir tav›r sergileyecek ve ge-lecekteki bar›fl konferans›nda Kürdistan ve Ermenistanaras›ndaki tart›flmal› s›n›r meselesinde al›nacak kararlarauyum gösterecekti. Halife'ye olan sadakatini aç›kça ilanetmesinden ve ‹ngiliz karfl›t› Merkezi ‹slam Cemiyeti'ninParis kanad›n›n baflkanl›¤›n› kabul etmesinden k›sa birzaman sonra fierif Pafla'n›n Kürtlerin temsilcisi s›fat›ylayola ç›kt›¤› kariyeri son bulmufltur. ‹stanbul'daki Kürt li-derler taraf›ndan d›fllanan Pafla, hali haz›rda siyaset sah-nesinden aya¤›n› çekmifltir.

168. Majestelerinin Hükümeti 1919 yaz›nda Mezopo-tamya servisinden Kürt Meselesi konusunda uzman Bin-bafl› Noel'i tetkik amaçl› olarak güneybat› Kürt bölgesinegöndermifltir.58 Binbafl› Noel'e, Bedirhan ailesinin ikimensubunun da içlerinde bulundu¤u baz› önemli Kürtflahsiyetleri refakat etmifltir. Bu ziyaret ne yaz›k ki, Da-mat Ferit Pafla'n›n Kürt bölgesinde ayr›l›kç› Türk milliyet-çilerine karfl› bafllatt›¤› ve baflar›s›zl›kla sonuçlanan sald›-r› giriflimi ile ayn› zamana denk gelmifltir. Binbafl› Noel,bu askeri operasyonlar›n idaresinden sorumlu HarputValisi ile ayn› anda Malatya'ya varm›flt›r. Her ikisi de so-nuç vermeyen bu giriflimlerin ard›ndan hiç vakit kaybet-meden Suriye'nin kuzeyindeki ‹ngiliz hatt›n›n gerisineçekilmek zorunda kalm›fllard›r. Türk milliyetçilerine gö-re bu askeri giriflimler, ‹ngiltere ve Ferit Pafla aras›ndaTürkiye'nin bölünmesi amac›yla bir tür iflbirli¤ine gidil-

143

ALİ SATA N

58 Bkz. Mim Kemal Öke, ‹ngiliz Ajan› Binbafl› E.W.C. Noel'in Kürdistan Mis -yonu 1919, ‹stanbul.

mifl oldu¤unun aç›k bir göstergesidir. Di¤er yandanKürtler, milli emellerinin ‹ngiltere'nin korumas› alt›ndaolmas› nedeniyle daha derin bir ümit beslemeye baflla-m›fllard›r. Türkler, bir Kürt Meselesi’nin varl›¤›n› yabanc›devletlerin konuyla ilgisi olsun ya da olmas›n son dere-ce kararl› bir flekilde reddetmekteydiler.

169. Bu esnada, ‹stanbul'daki Kürt liderler aras›ndabaz› çekiflmeler bafl göstermiflti. Bu çekiflmelerin teme-linde Seyit Abdül-Kadir ile Bedirhan afliretinin aras›nda-ki gizli rekabet yatmaktayd›. Kürt cemiyeti ikiye bölün-müfltü. Daha nüfuzlu olan Seyit Abdül-Kadir, afla¤› taba-kadan Kürtleri de yan›na almak suretiyle mevcut cemi-yetin idaresini üstlenirken, Bedirhanlar ayd›n kesiminekseriyetini yan›na alarak ayr› bir cemiyet kurmufllard›r.Aral›k 1920 itibar›yla halen mevcut olan bu çatlak, heriki grubu da bir bütün olarak hem ‹stanbul'daki Kürtlerad›na hem de Kürt bölgesindeki mahalli unsurlar ad›nakonuflmaktan mahrum etmifltir. Her iki cemiyet de milliemellerinin gerçeklemesine yönelik ‹ngiliz hükümetinindeste¤ini almalar› halinde tüm Kürtlerin dayan›flmas›n›ancak kendilerinin sa¤layabilece¤ine yönelik güçlü iddi-alarda bulunmufllard›r. Bu iddialar›n dayanaks›z oldu¤usöylenebilir. Çünkü Kürdistan'daki afliret liderleri 1919sonbahar›ndan bu yana Türk milliyetçileri taraf›ndantemsil edilen Türklere mi yoksa ‹ngilizlere mi yanaflacak-lar› konusunda tamam›yla flahsi ç›karlar› çerçevesindehareket etmektedirler. Majestelerinin Hükümeti, dini et-kisi oldukça fazla olan Abdül-Kadir etraf›nda toplanacakbirleflik bir Kürt hareketi yaratma arzusunda ise, SeyitAbdül-Kadir ve ye¤eni fieyh Taha aras›ndaki çekiflmeninbir karmaflayla sonuçlanabilece¤i gerçe¤ini göz önünde


144

bulundurmal›d›r. Afliretin Bat› Kürdistan'daki topraklar›-n› temsil eden fieyh Taha, Mezopotamya'daki ‹ngiliz yet-kilileri ile yak›n iliflkiler içindedir; oysa Abdül-Kadir,kendisi küçük bir çocukken babas›n›n Türklere karfl›bafllatt›¤› ve baflar›s›zl›kla sonuçlanan isyandan bu yanado¤du¤u topraklardan hayli zamand›r uzaktad›r. Feodalbir yap›ya sahip olan Bedirhanlar kendi içinde kopmalaryaflam›fl ve afliretin birçok üyesi Türklere kar›flm›flt›r. Bir-leflik bir Kürdistan'›n gelece¤inde herhangi bir merkezirol üstlenmeleri muhtemel gözükmemektedir. Benzer birdurumun daha net olarak Babanzadeler için de geçerlioldu¤u söylenebilir. Zira geneli itibar›yla çok daha Türk-leflmifl bir görüntü veren Babanzadeler Türklere karfl›kimseye göstermedikleri yak›nl›¤› hissetmektedirler.

170. 1919'un sonlar›ndan bu yana Anadolu'nun bü-yük bir k›sm›n› elinde tutan Türk milliyetçilerinin engel-lemelerinden ve Kilikya'daki savafltan dolay› ‹stanbul'da-ki Kürt liderleri ile Kürdistan aras›ndaki irtibat kesilmifldurumdad›r. Her iki grubun da hareketi canl› tutmayayönelik aktif gayretine ra¤men, mevcut durum ve içeri-de yaflanan hesaplaflmalardan ötürü ‹stanbul'un Kürtmilliyetçili¤inin merkezi olarak tafl›d›¤› önem büyük öl-çüde azalm›flt›r. Sevr Antlaflmas›'n›n, bafllang›çta Müttefikdevletlerin garantisinde olmak üzere ileride tam ba¤›m-s›zl›k hakk› tan›nabilecek bir özerkli¤in verilmesini ön-gören Kürdistan'a yönelik maddeleri, Kürtler aras›ndabüyük bir memnuniyetle karfl›lanm›flt›. Buna ra¤men,bat› ve güney s›n›rlar›n daralt›lmas› ve Ermeni s›n›r›n›nçizilmesinin Baflkan Wilson'›n karar›na b›rak›lmas› bü-yük bir hayal k›r›kl›¤›na sebep olmufltu. Tüm Kürtlerinüzerinde hemfikir oldu¤u ve Türklerle birleflti¤i nokta,

145

ALİ SATA N

ço¤unlu¤unu Müslümanlar›n oluflturdu¤u bölgelerin Er-menilerin denetimine b›rak›lmas› korkusuydu. Güney s›-n›r›ndaki hayal k›r›kl›¤›, Kürt topra¤› olarak görülen ba-z› uç bölgelerin Suriye'deki Frans›z manda yönetimineb›rak›lmas›ndan ve gelecekteki Kürdistan'›n bir parças›olarak kabul edilen topraklar›n büyük bir bölümünün deyine Frans›zlar›n Türkiye'deki nüfuz alan› içerisine dahiledilmifl olmas›ndan kaynaklan›yordu. Bedirhanlar kendi-leri için geleneksel bir merkez olan Cezire-i ‹bn-iÖmer'in Frans›z himayesine dahil edilmesine özellikleiçerlemifllerdir. ‹stanbul'daki her iki grup da ya mandayönetimi ya da bir flekilde kendilerine verilebilecek des-tekle gelecekteki devletlerinin bekas› için özellikle ‹ngil-tere'ye bel ba¤lad›klar›n› aç›kça ifade etmektedirler. Butür söylemler, ‹ngiliz otoritelerine do¤rudan verilen be-yanlar olduklar›ndan pek de ciddiye al›nmamas› gerekir.Buna ra¤men, olas› bir Kürt devletine gönülden inananKürtlerin ülkelerini tek bir yabanc› gücün ve tercihen de‹ngiltere'nin himayesinde görme arzusunda olduklar›muhtemelen do¤rudur. Bar›fl Antlaflmas› bir taslak metinhalinde ortaya konulur konulmaz, ‹ngiliz Yüksek Komi-serli¤ince öngörülen antlaflman›n mevcut haliyle kabulüve ‹ngiltere ile Fransa aras›ndaki düzenlemelere hiç iti-raz edilmeden uyulmas› yönünde bir siyaset gütmeleriiçin Kürt liderlere bask› yap›lmaya bafllanm›flt›. Bu fikirBedirhanlar cephesinde kabul görmüfl ve 1920 sonbaha-r›n›n sonlar›na do¤ru Frans›zlar ile görüflmek üzere aile-nin mensuplar›ndan biri Beyrut'a gönderilmiflti. GeneralGouraud'›n siyasi bafl dan›flman› taraf›ndan dikkatle din-lenen bu zat ne yaz›k ki, elle tutulur bir sonuç elde ede-memifltir.


146

171. Seyit Abdül-Kadir'in inanc›n› yitirdi¤i gözlemlen-mektedir. Tart›flmalar›n alevlendi¤i bir süreçte ‹stan-bul'da kurulan di¤er Kürt cemiyeti taraf›ndan içten içebir Türk hayran› olmakla suçlanm›flt›r. Bir ölçüde mes-netsiz olan bu suçlamalar›n temelinde dinen Halife'yeolan ba¤l›l›k yatmaktad›r. Seyit Abdül-Kadir'in tam ba-¤›ms›zl›k yerine Türk devletinin içerisinde kendilerinetan›nacak bir özerklik ile de tatmin olabilece¤i kuvvetlemuhtemel olmas›na ra¤men, s›kl›kla dile getirdi¤i eskiTürk yönetiminin kötülüklerinden tam anlam›yla kurtul-mufl, ‹ngiliz himayesinde kendi ayaklar› üzerinde duranbir Kürdistan görmek arzusunda da samimi oldu¤una hiçflüphe yoktur.

172. ‹dari bir özerklik haricinde Türklerin, Kürtlerinmilli emellerine fliddetle karfl› ç›kmas›n›n esas sebebi,bölgede bir Kürt devletinin oluflturulma sürecinde Türktopraklar›n›n u¤rayaca¤› kay›plardan ziyade gelecekteTürkiye'nin hemen yan› bafl›nda vücut bulacak bu tür birdevletin kabul edilemeyece¤i, bunun Türklerin askeri vesiyasi aç›dan Suriye, Mezopotamya ve ‹ran'›n sahip oldu-¤u düz araziye tekrar nüfuz etme ümitlerini ortadan kal-d›rabilece¤i endiflesidir. Da¤lar›n denetimini her kimelinde tutarsa ad› geçen bu ülkelere karfl› hiç flüphesizki, potansiyel bir tehdit oluflturacakt›r.

Önemli Kifliler

173. Son iki y›l d›fl›nda her mertebeden bu kadar çokflahs›n Türk tarihinde böyle etkin rol oynad›¤› bir baflkadöneme daha muhtemelen rastlan›lmam›flt›r. K›smi de¤i-

147

ALİ SATA N

flikliklerin yap›ld›¤› kabinelerin haricinde ‹stanbul'da artarda bir düzineden fazla Türk hükümeti kurulmufl veAnadolu ve Trakya'n›n her birinden dikkate flayan kifli-ler ç›km›flt›r. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin eski liderleriarka planda bir gölge gibi etkinliklerini sürdürmektedir-ler. Çok say›da siyasetçi, asker, gazeteci ve belli bir gru-ba ait olmayan kifliler, hem ülke içinde hem de ülke d›-fl›nda, az çok etkili roller üstlenmifllerdir. Tutars›z ve so-nu gelmez kumpaslarla dolu bir ortam›n hüküm sürdü-¤ünden söz edilebilir. Yeni ve de¤iflen flartlardan dolay›,hemen hiç kimse siyasi görüfl ve söylemlerinde istikrar›yakalayamamaktad›r. Küçük bir kesim d›fl›nda Türklerne düflündükleri konusunda bir belirsizlik yaflamaklabirlikte benzer bir flaflk›nl›k muhtemelen daha fazlaoranda yabanc›larda da mevcuttu. Afla¤›daki flah›slar,mevkileri gere¤i bu zamana kadar kilit roller üstlenmiflve üstlenmeye muhtemeldir ki, devam edecek olan se-çilmifl baz› isimlerdir. Geriye kalanlar içerisinde kimin nederece önemli oldu¤u ve kimin kal›c› oldu¤unun takdirioldukça zor gözükmektedir.

Padiflah

174. Ocak 1861 do¤umlu Vahdettin, Sultan Abdülme-cit'in hayatta kalan son o¤ludur ve VI. Mehmet nam›yla4 Haziran 1918'de taht›n yeni sahibi olmufltur. fiehzade-lik dönemlerini ço¤unlukla Bo¤aza naz›r ikametgâh›ndagözden uzak olarak geçiren Vahdettin, savafl öncesindeAvrupa çevrelerinde tan›nm›yordu. Türk çevrelerinde ‹t-tihat ve Terakki karfl›tl›¤› ile bilinen Vahdettin, siyasi are-nada aç›k bir rol oynamaktan genellikle geri durmufltur.


148

Hayli zeki bir adam olan Padiflah samimi, gerçekten he-vesli ve yapmac›k olmayan bir kiflili¤e sahip, ülkesinehizmet etme ve hanedanl›¤›n› koruma arzusu kuvvetli,ülkedeki her tür toplulu¤a adaletle davran›lmas› hususu-na içtenlikte taraftar oldu¤u izlenimini veren biridir. Tah-ta ç›kt›¤› dönemden bu yana padiflah ve halife s›fatlar›-n›n kendisine tan›d›¤› flahsi yapt›r›m gücü ile iç mesele-lerde oldukça etkili olan ve bu gücün nas›l kullan›lmas›gerekti¤ini gayet iyi bilen Vahdettin öte yandan ürkekli-¤i, zay›fl›¤› ve afl›r› temkinli halleriyle taht›n belirleyicibir rol üstlenmesinin önünü kesmifltir. Buna sadece,kendi kudretinin fark›nda olamamak denebilir. Müttefikdevletler Vahdettin'in konumunu kuvvetlendirmek yo-luyla kendisini bir araç olarak kullanma politikas› güt-müfl olsalard›, kendisi bu amaca fevkalade hizmet ede-bilirdi. Müttefik devletlerin deste¤i olmasayd›, Ateflkes'inard›ndan ortaya ç›kan kaotik durumun üstesinden gele-bilmesi için Vahdettin'in yüksek vas›flara haiz olmas› ge-rekirdi. Türkiye'yi savafla sürükleyen maceraperestleri öl-çüsüz ifadeler kullanarak suçlayan Padiflah, Türkiye içintek kurtulufl yolunun ‹ngiltere'nin lütuflar›na mazhar ol-maktan geçti¤ine içtenlikle inand›¤› görüntüsünü ver-mektedir. Görünüflte kibar ama asl›nda ciddi sinir hasta-s› olan Padiflah, umutsuz, baflar›s›z bir figür görünümün-de olmas›na ra¤men, bu zor görevi vakur bir edayla sür-dürmeyi baflarmaktad›r. Bu sinir hali, sözlerine büyük öl-çüde yans›yan Padiflah konuflmas›n› giderek ak›c› halegetirerek dolambaçl› bir üslupla da olsa, fikirlerini anahatlar›yla etkili ve aç›k bir biçimde ifade edebilmektedir.Belli bir düzeyde Frans›zca bilmekte ama konuflmamak-tad›r. Tüm hayat› skandallardan uzak geçmifl olmas›na

149

ALİ SATA N

ra¤men, yaflad›¤› hayal k›r›kl›klar›na han›mlarda teselliaramas›yla ün yapm›flt›r. ‹ki k›z ve bir o¤lan çocu¤u sa-hibidir. Büyük k›z› Tevfik Pafla'n›n o¤lu ile küçü¤ü isetaht›n mirasç›s› olan fiehzade’nin o¤lu ile evlidir. Bu ev-lilik ba¤lar›, Padiflah'›n her iki k›z›n› da bir anlamda Mil-li Mücadele yanl›lar›n›n kuca¤›na itmifltir. Her ikisi degenç olan bu iki han›mdan büyük olan› ayn› zamandaateflli bir siyasetçidir. Henüz yedi yafl›ndaki Padiflah'›no¤lu fiehzade Ertu¤rul ise, Osman soyundan gelen yafl-ça en büyük flehzadenin tahta geçmesi gelene¤i do¤rul-tusunda tahta oldukça uzaktad›r.59

Veliaht fiehzade

175. 1868 do¤umlu Veliaht fiehzade Abdülmecit, Sul-tan Abdülaziz'in hayatta kalan tek o¤lu ve mevcut Padi-flah'›n birinci kuflaktan kuzenidir. Tahta flimdikinden dahauzak oldu¤u dönemlerde bile modernleflme e¤ilimleriolan ak›ll› bir flehzade olarak biliniyordu. Mesela bir kere-sinde, tek o¤lu için bir ‹ngiliz mürebbiye getirtmiflti. Atefl-kes'ten bu yana oldukça göz önünde olan Veliaht, büyükölçüde Milli Mücadele hareketinin etkisi alt›nda kalm›fl vekendini kesinlikle bu hareketin temel amaçlar›na yak›nhissetmifltir. Fakat Veliaht'›n bir yak›nl›ktan öte, Padiflahve ‹stanbul Hükümeti’ne karfl› aç›k bir baflkald›r› içindeolan Ankara ile do¤rudan bir iflbirli¤i içerisinde oldu¤u id-dialar›n› kesin olarak ileri sürmek mümkün de¤ildir. Ab-


150

59 Sultan Vahdettin hakk›nda en genifl çal›flma için Bkz. Murat Bardakç›, fiah -baba Osmano¤ullar›'n›n Son Hükümdar› VI.Mehmed Vahdeddin'in Hayat›,Hat›ralar› ve Özel Mektuplar›, ‹stanbul, 1998.

dülmecit'in Padiflah ile olan iliflkileri geçti¤imiz y›l içerisin-de iki kez kopma noktas›na gelmifltir. Birkaç y›ld›r devameden kiflisel düflmanl›¤› Damat Ferit Pafla ile yollar›n›n ay-r›lmas›na sebebiyet vermifl ve Pafla'n›n sonraki dönemler-de izledi¤i politikalardan dolay› söz konusu düflmanl›kiyiden iyiye fliddetli bir hal alm›flt›r. Görkemli e¤lenceleremeyilli olan Veliaht, ço¤u zaman yersiz davran›fllar fleklin-de tezahür eden hayli asabi ve fevri bir mizaca sahiptir.Ankara'n›n önde gelen isimleri ile aç›k bir duygusal ba¤›ve muhtemeldir ki, k›smi bir iflbirli¤i olan Veliaht di¤erbirçok Milli Mücadele taraftar› gibi ‹ngiltere'ye s›cak duy-gularla ve hayranl›kla bakman›n yan› s›ra temel Türk siya-setinin Majestelerinin Hükümeti ile yeniden kurulabilecekbir iflbirli¤ine dayanmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. LordPalmerston'un ya¤l› boya tablosu oturma odalar›n›n biri-nin duvar›nda as›l›d›r. ‹yi e¤itimli ve siyaset ile yak›ndanilgili olan ve di¤er birçok sanat dal› ile birlikte resim ile deamatörce ilgilenen Veliaht, sanatsal kusurlar›n›n birço¤u-nu do¤ufltan gelen yetenekleri ile kapatmay› baflarm›flt›r.Nezaket ve görgü kurallar›na son derece vak›f olan Veli-aht iyi derecede Frans›zca konuflmaktad›r. Eski M›s›r Hi-divi ile yak›n iliflkiler içinde oldu¤u da bilinmektedir.6 0

Tevfik Pafla

176. Sözüne itibar edilen bir flahsiyet olan Tevfik Pa-fla, Türklerin siyaset hayat›ndaki eski kuflak temsilcileri-nin en göze çarpan›d›r. Pafla yaklafl›k olarak 80 yafl›nda-

151

ALİ SATA N

60 Genifl bilgi için Bkz. Ali Satan, Son Halife Abdülmecid Efendi, Do¤an Ki-tap, ‹stanbul, 2009.

d›r. Profesyonel bir diplomat olan Pafla, Berlin eski bü-yükelçisi olmas›n›n yan› s›ra Abdülhamit'in son dönem-lerinde uzun y›llar Hariciye Naz›r› olarak görev yapm›fl-t›r. Naz›rl›k görevini icra etti¤i dönem d›fl politikan›n Ba-b›âli taraf›ndan de¤il Saray taraf›ndan yönlendirildi¤i birdöneme denk gelmifl olmas›na ra¤men görevini lay›k›y-la yerine getirmeyi baflarm›flt›r. Nisan 1909'daki sözdekarfl› devrimi izleyen zor günlerde Sadrazam s›fat›yla Ba-b›âli'ye ça¤r›lm›fl, fakat sadrazaml›k günleri birkaç hafta-dan öteye geçememifltir. Ayn› y›l yaz mevsiminin baflla-r›nda Londra Büyükelçili¤ine atanm›fl ve savafl›n bafllad›-¤› tarihe kadar görevini baflar›yla ifa etmifltir. Ateflkes'inimzaland›¤› tarihten 12 gün sonra savafl süresince eliniete¤ini çekti¤i siyasete yeni bir kabine oluflturmak içingeri dönmüfl ve bu sefer birkaç ay kadar görevinin ba-fl›nda kalm›flt›r. O zamandan bu yana kâh sadrazam ada-y›, kâh bar›fl heyetinin bir üyesi olarak siyasette bir fle-kilde hep ön planda olmufltur. 1920'nin Ocak ay›nda isesadrazaml›k makam›na tekrar oturmufltur. Pafla bu mev-kie gelmesini, sahip oldu¤u üst düzey zekâ veya enerji-ye de¤il yafl›n›n getirdi¤i tecrübeye, lekelenmemifl ismi-ne, tahta olan sadakat duygusuna ve özellikle sanc›l› dö-nemlerde belirli kifliler göreve gelene kadar yönetimisürdürme kabiliyetine borçludur. Tevfik Pafla öyle bir ya-fla gelmifltir ki, s›kl›kla içine düfltü¤ü tutars›zl›¤›n›n konu-yu alg›lama ve ak›lda tutmadaki noksanl›¤›ndan m› yok-sa karakterindeki zay›fl›¤›n sonucu olarak m› ortaya ç›k-t›¤›n› söylemek oldukça güçtür. Pafla'n›n gücünün zirve-sinde oldu¤u ve kararlar›nda ak›l ve sa¤duyunun hâkimoldu¤u dönemleri geride b›rakt›¤› ve maiyetindeki MilliMücadele’ye yak›n kiflilerin fikirlerinden oldukça etkilen-


152

di¤i söylenebilir. Jön Türkler öncesi dönemi temsil edenneslin sükûnetine ve zarafetine sahip olan Tevfik Pa-fla'n›n efli aslen bir Alman'd›r. En büyük o¤lu Padiflah'›nk›z› ile evlidir ve ad› geçen her iki genç de fliddetli birMilli Mücadele taraftar›d›r.61

Damat Ferit Pafla

177. Ferit Pafla 70'li yafllar›n› süren bir devlet adam›d›r.Mesle¤inin bafllar›nda hariciye temsilciliklerinde diploma-tik hizmetlerde görev alm›flt›r. 1886 y›l›nda, mevcut Padi-flah'›n k›z kardefli Mediha Han›m ile evlenmifltir. Bu evli-lik Mediha Han›m'›n ikinci evlili¤idir. Ferit Pafla o dönem-den bu yana genellikle Bo¤aziçi'ndeki saray›nda olmaküzere kültürel etkinlikler ile dolu bir yaflam sürmüfltür. Sa-nat ve bilim merak› ile tan›nan Ferit Pafla, Sultan Hamit'insonraki dönemlerinde Avrupa ile sosyal iliflkilerini sürdür-meyi baflarabilmifl az say›daki Türklerden biridir. Liberale¤ilimleri olan Pafla, o dönemde siyasette etkili bir rol üst-lenmemifltir. 1908 Devrimi’nin ard›ndan milletvekili ola-rak atanm›fl ve ortaya ç›kan yeni siyasi dönemde ise bel-li rollere soyunmufl, özellikle Anayasa’n›n yeniden eldengeçirilmesinin tasarland›¤› 1910 y›l›nda muhafazakâr birtav›r sergilemek suretiyle oldukça ses getirmifl ve Türkteflkilat ve kurumlar›n›n Frans›z modeli çerçevesinde ye-nilenmesine yönelik e¤ilimleri fliddetle elefltirmekten degeri durmam›flt›r. Bu yaklafl›m›yla o dönemde Frans›zlar›gücendiren Pafla, genel tav›r ve davran›fllar› itibar›yla Jön

153

ALİ SATA N

61 Bkz. Orhan Kolo¤lu, Son Sadrazam Tevfik Pafla, Do¤an Kitap, ‹stanbul,2009.

Türklerin nezdinde gerici biri olarak büyük tepki alm›flt›r.Ferit Pafla, 1919 Mart'›nda sadrazaml›¤a getirildi¤i günekadar önemli baflka bir siyasi olayda ad›ndan söz ettirme-mifltir. Bu dönemi takiben yaflad›¤› inifl ç›k›fllar raporunönceki bölümlerinde ayr›nt› olarak anlat›lm›flt›r. Ferit Pa-fla'n›n bir bak›ma, Ateflkes'ten bu yana boy gösteren enönemli figür oldu¤u söylenebilir. Kitaplar ve müzik iledolu hayali bir dünyadan son dönem Türk tarihinin en içkarart›c› gerçekli¤inin yafland›¤› bir dünyaya ad›m atmakdurumunda kalm›flt›r. Tek amac›, harap olmufl Türk dev-letine ve kendini adad›¤› Padiflah'a en iyi flekilde hizmetetmek olmas›na ra¤men kendi insan›n›n nefretini bu ka-dar üzerine çekmifl baflka bir devlet adam› daha yoktur.Genifl bir bak›fl aç›s›na sahip, ak›ll› bir adam olmakla bir-likte gündemdeki baz› konulara makul yaklafl›mlarda bu-lunmakta yetersiz kalm›flt›r. Birlikte çal›flt›¤› kiflileri seç-mekte çok da isabet gösterememifl olan Pafla, ele ald›¤›konularda gereksiz yere ayr›nt›lara tak›l›p kalmaktan dakendini kurtaramam›flt›r. Türkler taraf›ndan, baz› sebep-lerden ötürü, temsil etti¤i ülkesini ve ülkesinin insanlar›-n› yeterince iyi tan›mamakla suçlanmaktad›r. Ülke insan›ile olan iliflkilerinde kuflku ve güvensizlik hâkim olmufl-tur. Sahip oldu¤u görgü ve zarif duruflundan dolay› birasilzadeden hiç de geri kal›r yan› yoktur. Avrupal›lar ileolan münasebetlerinde kendisini etkileyici k›lan bu özel-liklerinden dolay› Türkler aras›nda kibirli ve vurdumduy-maz bir kiflili¤e sahip olmakla ve bir adam›n tek bafl›nabaflarabilece¤inden çok daha fazlas›n› yapmak için sürek-li bofla gayret sarf etmekle itham edilmifltir. Pafla, kusur-lar› ve yan›lg›lar› her ne olursa olsun kendinden beklene-


154

nin çok üstünde bir cesaret sergilemifltir. Kiflisel çabalar›-n›n mutlaka olumlu sonuçlar verece¤ine dair gerçekçi ol-mayan bir iyimserlik içinde olmas›, hatalar›ndan biri ola-rak görülebilir. Kendisine küçücük bir ümit verdi¤inizdeo bundan tarifsiz cesaret almay› baflarm›flt›r. ‹ster maka-m›n› ilgilendiren konularda ister makam d›fl›nda, kay›nbi-raderi olan Padiflah Sultan Vahdettin'in güvenini büyükölçüde arkas›nda hissetmifltir. ‹ngiliz kurum ve ideallerineaç›k bir hayranl›k duyan Ferit Pafla muhtemeldir ki, Tür-kiye'nin tek ç›kar yolunun ‹ngiltere ile iyi iliflkiler kurul-mas›ndan geçti¤ini dile getiren di¤er üst düzey devletadamlar›n›n hepsinden daha fazla samimi duygular besle-mektedir. Milli Mücadele hareketi içerisinde öylesine iste-nilmeyen bir isme sahiptir ki, yak›n bir gelecekte tekrargöreve gelebilece¤ini ümit etmek hiç de gerçekçi bir yak-lafl›m olmayacakt›r. Yafl› oldukça geçkin olan ve sa¤l›kdurumu yeniden dönüflüne el vermeyecek kadar bozukolan Ferit Pafla, her fleye ra¤men birbirinden kopuk antiKemalist güçlerin birleflme noktas›d›r.6 2

Mareflal ‹zzet Pafla

178. 60 yafl›ndaki ‹zzet Pafla, kökleri Yanya bölgesinedayanan bir aslen Arnavut'tur. Abdülhamit dönemindekurmay subay olarak iyi bir kariyer yapm›fl olmas›na ra¤-men, 1897 y›l›nda toplam 12 y›l geçirece¤i bir görevleYemen'e atanm›flt›r. Devrimin ard›ndan ‹stanbul'a dönenPafla, 1911 y›l›nda huzuru sa¤lamak için tekrar Yemen'e

155

ALİ SATA N

62 Bkz. fi. Can Erdem, Sadrazam Damat Ferit Pafla, MÜ.Türkiyat Arfl Ens. (Ya-y›nlanmam›fl Dr. Tezi), ‹stanbul, 2002.

gönderilmifltir. Türk hükümeti ile Yemen ‹mam› aras›ndabir uzlaflma sa¤lamak suretiyle bölgeyi bar›fla kavufltur-mufltur. Yemen ‹mam› da¤l›k bölgelerde bir çeflit özerk-lik hakk› kazan›rken, ‹zzet Pafla baflar›l› bir askeri diplo-mat olarak nam salm›flt›r. 1913'te Sait Halim Pafla Kabine-si’nde Harbiye Naz›rl›¤› görevine getirilmifl, fakat bu gö-revi sonraki dönemlerde Enver Pafla'ya devretmifltir. Sa-vafl›n büyük k›sm›na bizzat kat›lm›fl olan ‹zzet Pafla'n›n,1918'in bafllar›nda Alman Karargâh›na yapt›¤› bir ziyaretesnas›nda Alman ‹mparatoru ile yak›n temas içerisine gir-di¤i söylenmektedir. Ayn› y›l›n Ekim ay›nda Talat PaflaHükümeti’nin düflmesinin ard›ndan yeni bir kabine kur-makla görevlendirilmifl olmas›na ra¤men, ‹ttihat ve Te-rakki Cemiyeti'nin izlerini tafl›yan bu hükümet Ateflkes'insonuçland›r›lmas›ndan birkaç gün sonra görevini b›rak-mak zorunda kalm›flt›r. Sonraki iki y›l içerisinde bir aradevlet bakan› olarak görev yapm›fl olmas›na ra¤men ço-¤unlukla arka planda kalm›flt›r. Söz konusu bu dönemboyunca her ne kadar do¤rudan bir ba¤lant›s› oldu¤u id-dialar›n› reddetse de milli harekete s›cak bakan bir flahsi-yet olarak tan›nm›flt›r. Ekim 1920'de Ferit Pafla'n›n koltu-¤unu kaybetmesinden sonra Ankara Hükümeti ile karfl›-l›kl› müzakerelerin önünü açabilmek ve Ankara'y› ‹stan-bul ile ayn› çizgiye çekebilmek maksad›yla Dahiliye Na-z›r› olarak Tevfik Pafla Hükümeti’ne girmifltir. ‹zzet Pafla,Milli Mücadele liderleri ile görüflmek üzere yollanan he-yetin bafl›nda olmak üzere 3 Aral›k'ta Ankara'ya do¤ruyola ç›km›flt›r. Sonraki geliflmeler aksini ortaya koymuflolsa da, ‹zzet Pafla'n›n ordu içerisinde ve Milli Mücadeleçevrelerinde gördü¤ü itibar adeta heyetin baflar›s›n›n birgüvencesi olarak kabul ediliyordu. ‹flin do¤rusu, kendisi-


156

ne Ankara'da çok da itibarl› bir biçimde muamele edilme-miflti ve Milli Mücadele hareketinin bir anlamda bel ke-mi¤ini oluflturan genç subaylar›n onun sözü ile hareketetmeye hiç de niyetli olmad›¤›n› gösterir iflaretler mevcut-tu. Buna ra¤men ‹zzet Pafla, Milli Mücadele hareketininbirçok kanad›ndan yo¤un bir ilgi görmektedir ve hâlâ buhareket içinde belli bir rol üstlenecek gibi görünmekte-dir. Aç›k sözlü ve dürüst bir adam olan ‹zzet Pafla, güçlübir karaktere ve üst düzey komuta yeteneklerine sahipde¤ilse bile sa¤duyusu yüksek ve yönlendirilirse nispeten›l›ml› bir milliyetçili¤in odak noktas› haline gelebilecekkiflidir. Yafll› ve kilolu bir görünüme sahip olan Pafla, as-l›nda giydi¤i frak› ile sonradan siyasete soyunmufl aç›ksözlü ve yürekli bir askerdir. Padiflah'›n kendisine ön yar-g› ile bakmas›na ra¤men Veliaht fiehzade ile aras› olduk-ça s›cakt›r. Eski Bahriye Naz›r› ve Milli Mücadele hareke-tinin önderlerinden say›labilecek olan ve halen MaltaAdas›’nda sürgünde tutulan Rauf Bey ve Türklerin flu anki Paris temsilcisi Nabi Bey, ‹zzet Pafla'n›n en yak›n›nda-ki siyasi dostlar›d›r.

Mustafa Kemal Pafla

179. Orta halli bir ailenin çocu¤u olarak 1881'de Sela-nik'te dünyaya gelen Mustafa Kemal, ilk askeri e¤itiminiSelanik ve Manast›r idadilerinde alm›flt›r. Çal›flkanl›¤› ileakranlar› aras›ndan s›yr›lmay› baflarm›fl ve listenin ilk s›ra-s›nda olmak üzere ‹stanbul Askeri ‹dadisi'ne geçmifltir. Ar-kadafllar› aras›nda pek de popüler olmayan Mustafa Ke-mal'in kibirli biri oldu¤u söylenebilir. Kurmay subayl›¤ahak kazanmas›ndan sonra 1907'de Selanik'e atanm›fl ve

157

ALİ SATA N

ayn› y›l içerisinde ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmeksuretiyle farmasonlar aras›na kat›lm›fl ve ‹ttihatç› fikirlerinen ateflli savunucular›ndan biri olmufltur. Bir asker olarakiyi teflkilatç›l›¤›yla ön plana ç›kmaktad›r. 1913'te askeriatefle olarak Sofya'ya atanm›flt›r. Bugün dahi devam edene¤lenceye ve içkiye olan düflkünlü¤ünün bu günlere da-yand›¤› dile getirilmektedir. Savafl s›ras›nda üst düzeydecesaret göstermifl ve bir gözünü yitirmifl oldu¤u söylen-mektedir. Enver Pafla ve Almanlar ile olan iliflkileri olduk-ça kötüdür. Viyana'da ‹mparator Charles'›n taç giyme tö-reninde mevcut Padiflah'a efllik etti¤i bilinmekte ve o dö-nemlerde Veliaht’›n kendisinden Enver Pafla'ya karfl› birdenge unsuru olarak faydalanmak arzusunda oldu¤u ifa-de edilmektedir. 1919'un ilk dönemlerinde ortaya ç›kanMilli Mücadele hareketinin bir anlamda tohumlar›n›n at›l-d›¤› ‹stanbul'daki askeri çevrelerin örgütlenmesinde ol-dukça tesirli olmufltur. Bu hareket ile olan iliflkisi 1919May›s'›nda Anadolu'nun kuzeyinde özel olarak kurulmuflordu müfettiflli¤i görevine Ferit Pafla taraf›ndan gönderil-mesinin hemen ard›ndan bafllam›flt›r. O zamandan bu ya-na, ad› geçen hareketin en önde gelen lideri konumunda-d›r. Ayr›ca bu hareket içerisindeki flahsi a¤›rl›¤› da olduk-ça fazlad›r. ‹dari ve siyasi yeteneklerinin ve kararl›l›¤›n›nhiç de az›msanmayacak ölçüde olmas› nedeniyle mevcutkonumunu muhafaza etmesini bilmifltir. Muhtemelen ken-disinin haz›rlad›¤› konuflmalar›, kitleleri ve her türlü duru-mu baflar›yla yönlendirme yetene¤ine sahip oldu¤unuaç›kça yans›tmaktad›r. Fevkalade gösteriflli ve otoriter birgörünüme sahip olmakla birlikte, kendisini afl›r› vatanse-verlik ve dürüstlükten yoksun biri olmakla suçlamak içinortada bir sebep görünmemektedir.


158

General Kâz›m Karabekir Pafla

180. Kâz›m Karabekir Pafla'n›n genel tav›r ve fikirlerihakk›nda fazlaca malumat›m›z olmamas›na ra¤men, Mil-li Mücadele hareketinin iç teflkilatlanmas›nda Ankara'danbir flekilde farkl› bir durufla sahip oldu¤u rapor edilmifl-tir. Düzenli milli kuvvetlerin büyük bir k›sm›na kuman-da eden Kâz›m Pafla, gelecekte daha önemli rollere so-yunmaya aday bir askerdir. 40 yafllar›ndaki Pafla, 1914öncesi dönemde k›demsiz bir askerken baflar›l› bir kari-yere sahip olmufltur. Savafl süresince Enver Pafla'n›n em-ri alt›nda Harbiye Nezareti'nde ve bir süre de Cemal Pa-fla ile Suriye'de olmak üzere önemli görevler üstlenmifl-tir. 1919'un bafllar›ndan bu yana Erzurum'da görev yap-maktad›r. Eski Rus s›n›r›nda birçok askeri harekâta ku-manda etmifl, komflu Kafkas devletleri ve Bolfleviklerleyürütülen iliflkilerde de önemli roller üstlenmifltir. Bolfle-viklere olan yaklafl›m› k›smen belirsizdir. Baz› iddialaragöre Bolfleviklerle kurulabilecek olas› bir ittifaka Musta-fa Kemal'den çok daha s›cak bakmaktad›r. Di¤erlerinegöre ise temelde Padiflah'a ba¤l› bir asker ve Ankara'n›nsiyasetine güven duymayan bir flah›st›r. Her fleye ra¤menpotansiyel öneme sahip farkl› bir kifliliktir.

159

ALİ SATA N

Abdülaziz, Sultan, 150.Abdülhamit, II. Sultan, 142,

152, 153, 155.Abdülmecit, Sultan, 148, 151,

157.Abdülmecit, fiehzade, 150.Adana, 24, 55, 61.Adapazar›, 38, 91.Adliye Naz›r›, 44.Afgan temsilcili¤i, 80.Afganistan, 80.A¤r› Da¤›, 79.Ahmet Anzavur, 49, 91.Ahmet R›za Bey, 69.Akdamar Katogigoslu¤u, 129.Akdeniz, 100.Akflam, 124.Alemdar, 124.Ali Kemal Bey, 53, 124.Ali R›za Pafla, 40, 41, 44, 46.Allenby, Lord, 24, 30.Alman, 68, 85, 153, - ajanlar,

78, - ‹mparatoru, 156, -lar,158.

Almanya, 78.

Amerika Birleflik Devletleri,76-78, 83.

Amerikal›lar, 72.Amerikan, - misyoner örgüt-

leri, 140, - Yak›n Do¤u Yar-d›m Kuruluflu, 77, - YüksekKomiseri, 82, 83.

Amiral de Robeck, 36.Anadolu, 21, 23, 26, 27, 34-

36, 38, 39, 45, 49, 50, 54-57,62-64, 67, 76, 78, 80, 88,106, 107, 117-119, 124, 126,130, 137, 145, 148, 158, -Demiryolu, 115.

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-iHukuk Cemiyeti, 37.

Anayasa, 40.Ankara, 22, 51, 59, 60, 63-65,

72-74, 76, 79-81, 87, 126,139, 150, 151, 156, 159, -gar›, 45, - Hükümeti, 20,51, 55-58, 60-63, 71, 73-76,78, 89, 109, 114, 118, 126,138, 156.

Antalya, 26, 76, 117.

211

D‹Z‹N

Arap, 81, - gruplar›, 67, - kö-kenli H›ristiyan, 132, -lar,43, 141, - yar›madas›, 21.

Ardahan, 22, 43.Arnavut, 155.Asya, 24.Atchkof, M., 78.Ateflkes bkz. Mondros Atefl-

kes Antlaflmas›.Atina, 128.Avrupa, 53, 63, 68, 69, 71, 76,

105, 107, 116, 130, 131,142, 148, 153, -l›, 46, 66, 77,154, - Parlamentolar›, 44.

Avusturya, 68.Azerbaycan, 79, 80, - Tatarlar›,

8 0 .

Babanzadeler, 141, 145.Bab›âli, 32, 51, 59, 61, 69, 72,

82, 90, 107-109, 152.Ba¤dat Demiryolu, 23, 24.Bahriye, - Naz›r›, 157, - Neza-

reti, 85, 86, 110.Bal›kesir, 36, 50, 61.Balkan Harbi, 107.Balkan News, 125.Ballard, R. C., Albay, 93, 95.Band›rma, 38, 90.Bar›fl Antlaflmas› bkz. Sevr

Bar›fl Antlaflmas›.Bar›fl Konferans› bkz. Paris

Bar›fl Konferans›.

Batum, 22, 43, 79, 80, 100.Beckwith, Albay, 20.Bedirhan, 145, - ailesi, 141,

143, - aflireti, 144, -lar, 146.Berlin, 151.Beykoz, 24.Beyrut, 146.1908 Devrimi, 153.Bingazi, 21.Bitlis, 142.Bizans, 129.Bogos Nubar Pafla, 131.Bo¤az, 24, 148, -lar, 43, 101,

-lar Komisyonu, 101.Bo¤aziçi, 153.Bolflevik, 36, 63, 65, 125, -ler,

60, 67, 74, 79, 80, 117, 159,- Ruslar, 78.

Bolflevizm, 55, 126.Bolu, 139.Bosphore, 125.Bremond, Albay, 24.Brest Litovsk, 22.Bulgaristan, 28, 78, 119.Bursa, 26, 38, 50, 55, 61,

- Baflpiskoposu, 127.

Cafer Tayyar Bey, 49.Cavit Bey, 66, 107.Cemal Pafla “Küçük”, 40.Cemal Pafla, 29, 66, 159.Cemiyet-i Akvam, 68, 139.Cevat Pafla, 40, 87.

212

Cezire-i ‹bn-i Ömer bkz. Cizre.Charles, Alman ‹mparatoru,

158.Cizre, 141, 146.Clemow, Dr, 20.Curzon, Lord, 19, 20.

Çanakkale, 23, 24, 26, 85.Çatalca, 78.

Dahiliye, - Naz›r›, 44, 56,- Nezareti, 48, 138.

Damat Ferit Pafla, 31-33, 35,36, 38, 40, 41, 48-56, 58, 90,91, 70, 110-112, 124, 138,143, 151, 153, 154, 158.

Damat fierif Pafla, 44.Denikin, General, 82, 100,

115.Din adam›, 64, 141.Din ‹flleri Bakanl›¤› (Meflihat

Makam›), 129.Dini, - farkl›l›klar, 63, - fetva,

49.Do¤u, - Anadolu, 77, - illeri,

34.Dorotheos, Mgr., Patrik, 127,

128.Dünya Savafl›, 71.Düyun-› Umumiye, 106, 107,

110, 111.

Edirne, 87, 90.Emperyalizm, 79.Enver Pafla, 29, 66, 156, 158,

159.Erivan, 130, - Cumhuriyeti,

137.Ermeni, 36, 37, 45, 46, 60, 65,

66, 74, 79, 96, 117, 123,130, 131, 136-140, 145, 146,- az›nl›k, 134, - gazetesi,125, - Kilisesi, 129, -ler, 77,141, 143, - Patrikhanesi,127, 129, 137, -Türk s›n›r›,77.

Ermenistan, 21, 80, 143.Erzurum, 36, 39, 159, - Kongre-

si, 43.Eskiflehir, 38, 126.

Fahri Pafla, 21.Fener Rum Patrikhanesi, 127.Fevzi Pafla, 87.Franchet d’Esperey, General,

30.Fransa, 52, 67, 69, 71, 75,

146.Frans›z, 23-26, 32, 47, 50, 65,

72, 74, 75, 94-96, 98, 100,111, 140, - Askeri T›bbiHizmetler Direktörü, 99,- donanmas›, 86, - hayranl›-¤›, 71, - karfl›t›, 125, - karfl›t-l›¤›, 123, - kültürü, 71, -lar,

213

27, 45, 46, 88, - mandas›,146, - Merkez Komutanl›¤›,30, - modeli, 71, 153,- Yüksek Komiseri, 23, 54,56, 83, 84, - Yüksek Komi-serli¤i, 53.

Frans›zca, 125, 132, 149, 151.

Galip Kemal Bey, 69.Gayrimüslim, 68, 74, 127,

133, 139, -ler, 37.Gelibolu, 24.Germanos, Patrik, 127.Giresun, 139.Goben, 85.Gouraud, General, 50, 75,

146.Graves, 20.Gregoryen Ermeni Patrikha-

nesi, 129i, 137.Gregoryen Ermeniler, 131.Gümrü, 60, 79.Gürcistan, 79, 80, 137.Gürcü, 96.

Hac, 102.Hagopian, M., 131.Haim Nahum Efendi, Haham-

bafl›, 133.Hâkimiyet-i Milliye, 126.Haliç tersanesi, 85, 86.Halife, 143, 147, 149.Halk iradesi, 63.

Harbiye, - Naz›r›, 41, 42, 89,92, 107, - Nezareti, 40, 42,87, 88, 90, 110, 159.

Harbord, General, 77.Hariciye Naz›r›, 41, 44, 152.Harput Valisi, 143.Haydarpafla, 115.Hazar, 80.Hazine-i Hassa, 64.Heyet-i Vükela, 61.H›ristiyan, 30, 131-136, 138,

139, - ahali, 140, -lar, 77.Hicaz, 21, - Kral›, 74.Hilafet, 43, 61, 63, 64, - Ordu-

su, 90, 91.Hindistan, 74.Hobson, Binbafl›, 103.Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›,

31-33, 48, 52, 53.

Islah ve Teftifl Alt Komisyonu,8 9 .

‹ç ayaklanmalar, 62.‹kdam, 124.‹leri, 124.‹mparatorluk bkz. Osmanl›

‹mparatorlu¤u.‹nebolu, 117.‹ngiliz, 23-25, 32, 39, 47, 50,

53, 62, 70, 75, 83, 87, 91,94-96, 98, 104, 111, 132,134, 135, 137, 145-147, 155,

214

- donanmas›, 85, 86, - hatt›,143, - ‹flgal Kuvvetleri Ko-mutan›, 26, 38, - iflgali, 21,- Karadeniz Bölge Komu-tanl›¤›, 24, - Merkez Komu-tanl›¤›, 30, - ordusu, 22,- T›bbi Hizmetler Direktö-rü, 99, 103, - tüccarlar, 120,- yanl›s›, 125, - Yüksek Ko-miseri, 54, 72, 84, - YüksekKomiserli¤i, 110, 129, 134,137, 140, 146.

‹ngilizce, 125, 126.‹ngiltere, 30, 39, 41, 52, 57,

66, 67, 69-71, 73-75, 88,116, 120, 125, 126, 132,135, 139, 140, 143, 144,146, 149, 155.

‹ran, 21, 22, 81, 147.‹rlanda, 74.‹skenderun, 24, - Körfezi, 21.‹slam, - âlemi, 64, - Cumhuri-

yeti, 143, - dini, 136.‹slamc› görüfller, 29.‹stanbul, 19, 21, 23, 24, 26,

27, 29-31, 33, 34, 36, 38, 42,45-50, 52, 55, 57, 61, 63, 67,72, 74, 76, 81, 82, 84-86, 91,92, 94, 100, 104, 111, 115-118, 120, 122, 123, 126,128-131, 133, 137, 138, 140-148, 155, 158, - Askeri ‹da-disi, 157, - Hükümeti, 20,

21, 37, 44, 45, 55, 58-62,68-73, 89-93, 106, 107, 114,115, 130, 150, - Sa¤l›kKurulu, 101.

‹stiklal Mahkemeleri, 65.‹stinye tersanesi, 85.‹sviçre, 78.‹talya, 69, 71, 75, 76, 78.‹talyan, 24, 26, 65, 72, 76, 94-

96, 98, 111, 125, 140,- donanmas›, 86, -lar, 87,88, - lireti, 121, - YüksekKomiseri, 23, 83, 84.

‹ttifak Devletleri, 28.‹ttihat ve Terakki Cemiyeti,

29-31, 34, 38, 42, 65, 66,124, 133, 148, 157.

‹ttihatç›, 70, 158.‹zmir, 25, 32, 34, 36, 39, 46,

47, 67, 76, 106, 118, 129,134.

‹zmit, 24, 25, 36, 49, 50, 61,91, 115.

‹zzet Pafla, 28, 29, 56-59, 155-157.

Journal d’Orient, 125.Jön Türk, 109, 127, 133, 142,

152, 153.

Kafkas, - devletleri, 159, - hü-kümetleri, 80, -lar, 39, 60, 79.

Kafkasya, 22, 133.

215

Kâmil Pafla, 48.Kamu sa¤l›¤› idaresi, 105.Kapitülasyonlar, 83, 95, 96,

99.Kara Biga, 91.Karadeniz, 24, 35, 116, - Ere¤-

lisi, 50.Kars, 22, 43, 60, 65.Katolik, 132, - Ermeni, 131.Kâz›m Karabekir, 159.Keldani, 131, -ler, 132.Kemalist, 57, 58, 76, 78, 80,

81, 89, 124, 155, -ler, 55,75, 79, 88, 139.

K›r›m, 60, 100, 117.Kilikya, 24, 25, 27, 39, 45, 46,

50, 65, 74, 75, 125, 140,145.

Komünizm, 126.Konstantin, Kral, 67, 124, 128.Konya, 24, 26, 40, 62, 90,

139.Kraliyet ordusu, 103.Kudüs, 129.Kürdistan, 55, 142-146.Kürt, 49, 143, 144, 146, - böl-

gesi, 21, 39, 62, 144, - cemi-yetleri, 147, - davas›, 142,- devleti, 142, 146, -ler, 141,- liderler, 144, - loncalar›,142, - Meselesi, 20, 140,143, 144, - milliyetçili¤i,145.

Kütahya, 38.

Londra, 108, 142, 152.

Mahmut Nedim Bey, 21.Malatya, 143.Maliye, - Naz›r›, 112, - Neza-

reti, 106, 107, 110, 111.Malta, 74, 157, - Adas›, 135.Manast›r, 157.Manchester, 116, 119.Manda, 77, 146.Marafl olaylar›, 46.Marmara, 49, 116, - Denizi,

117, - Ere¤lisi, 76.Maronitler, 132.Meclis-i Mebusan, 50, 63, 90.Mediha Han›m, 153.Medine, 21.Melkitler, 132.Merkezi Hükümet bkz. ‹stan-

bul Hükümeti.Merkezi ‹slam Cumhuriyeti,

143.Mersin, 24.Mezopotamya, 21, 24, 65, 74,

132, 133, 140, 143, 145,147.

M›s›r, 74, 116, - Hidivi, 151.Milli Mücadele, 22, 34, 35,

38-42, 45-50, 52, 53, 56, 58-60, 64-67, 71, 73-78, 81, 88,90, 91, 106, 110, 117, 124,

216

126, 127, 130, 137, 139,150-152, 155-159.

Milliyetçi, 63, 134, -ler, 77,-lik, 42, 157.

Milne, General, 42.Minder Vadisi, 26.Misak-› Milli, 43, 44.Misyoner, - çal›flmalar›, 77,

- faaliyetler, 78, 140.Mondros Ateflkes Antlaflmas›,

19, 21-29, 31, 34, 36, 37, 43,47, 53, 65, 66, 68, 70, 71,73, 75, 81, 85, 98, 102, 109,114, 119, 123, 127, 129-134,137, 141, 149, 150, 152,154, 156.

Moskova, 79, 80.Munroe, Yüzbafl›, 20.Mustafa Kemal Pafla, 34-36,

42, 45, 47, 50, 51, 59, 60,79, 118, 126, 157, 159.

Musul, 24, 130.Müslüman, 80, 127, 136, 137,

139, 140, 146, - âlemi, 73,81, - az›nl›k, 43, -lar, 37,134, - Osmanl›, 43, - sö-mürgeler, 68, - unsurlar, 66,- ülkeler, 66.

Müttefik, - Devletler Komis-yonu, 86, - Devletler PolisTeflkilat›, 20, - DevletlerS›hhi komisyonu, 103, 104,- Devletler S›n›r ve Sahiller

S›hhi Genel Müdürlü¤ü, 99,100, - Kuvvetler Komutan›,94, 95, - Polis Gücü, 96,- Polis Teflkilat›, 82, 93-95,- S›hhi Komisyonu, 99,- Tersane Komisyonu, 85,86, - Yüksek Komiseri, 20,- Yüksek Komiserleri, 41,42, 54, 55, 72, 100, 102,122, - Yüksek Komisyonu,47, 81, 92.

Nabi Bey, 157.Nasturiler, 132.Noel, Binbafl›, 143.

Orient News, 125.Orta Asya, 74.Osmanl› Bankas›, 107, 108,

110-113.Osmanl›, 99, 105, 110, 141,

- donanmas›, 85, - Erkân-›Harbi, 20, - Ermenileri, 137,143, - Harbiye Nezareti, 87,- heyeti, 69, - ‹mparatorlu-¤u, 27, 28, 41, 43, 66, 68,98, - S›n›r S›hhi Kurulu,102, - Tersane fiirketi, 86.

Öksüzler Fonu, 110.

217

Padiflah bkz. Vahdettin, Sul-tan VI. Mehmet.

Paillares, 125.Palmerston, Lord, 151.Panislamc›, 66.Panislamik, 81.Panislamizm, 68.Paris, 33-36, 51, 52, 69, 128,

131, 133, 142, 143, 157,- Bar›fl Konferans›, 45, 108,132, - Mali Konferans›, 107.

Patrikhane, 127-130.Patrikler, 132, 134.Patris, 124.Pera, 95, 123.Peyam-› Sabah, 124.Phillimore, Yüzbafl›, 20.Picot, M., 75.Pierre Loti, 75.Polonya, 83.Pontus Rum Devleti, 129.Presse du Soir, 125.Proleterya, 63.Protestan, 131.

Raflit Bey, 112, 113.Rauf Bey, 36, 157.Reflat Hikmet Bey, 42.Reflit Bey, 48, 51, 52.Reflit Pafla, 44.Roma, 69, 76, 131.Romanya, 94, 119.Romen, 96.

Rum, 125, 129, 138, - az›nl›k,134, -lar, 141, - Patrikhanesi,1 2 8 .

Rumbold, Sir H., 19.Rus, 80, 96, 99, 125, - ‹mpa-

ratorlu¤u, 83, - modeli, 65,- mülteci, 100, 123, - s›n›r›,142, 159, - topraklar›, 79.

Rusya, 21, 60, 100, 115, 123,133.

Ryan, 19, 20.

Sabah, 124.Safa Bey, 44.Sait Halim Pafla, 156.Salih Pafla, 46, 47.Saltanat, 61, 63, 64, - fiuras›,

52.Samsun, 35, 39, 129.San Remo, 51.Saray, 40, 92, 152.Selanik, 94, 125, 157.Sevr Antlaflmas› (Sevr Bar›fl

Antlaflmas›), 25, 26, 52, 55-58, 60, 61, 67, 74, 86, 96,97, 101, 105, 108, 110, 122,128, 133, 134, 138, 145,146.

Seyit Abdül-Kadir, 141, 144,145, 147.

Sforza, Kont, 125.S›hhiye Müdürlü¤ü, 103.

218

S›n›r ve Sahiller S›hhi UmumMüdürlü¤ü, 100.

S›rbistan, 94.S›rp, 96.Sis Katogigoslu¤u, 129.Sivas, 37, 38, 45, - Kongresi,

38.Sivastopol, 117.Siyonist, 125.Siyonizm, 133.Sofya, 158.Sosyalist, 126, 130.Sovyet Rusya, 55.Sovyetlefltirme politikas›, 79.Stamboul, 125.Suriçi, 95, 122.Suriye, 21, 24, 25, 39, 45, 74,

115, 132, 140, 143, 146,147, 159, -li, 132.

Süleyman fiefik, 91.Süleymaniye, 141, 142.Süryani, 131, -ler, 132.

fierif Pafla, 142, 143.fieyh Senusi, 64.fieyh Taha, 144, 145.

Tahsin Bey, 93.Talat Pafla, 28, 29, 42, 66,

156.Taflnak komitac›lar›, 130.Tehcir, 66, 129, 135.Temps, 75.

Terziyan, Mgr., Patrik, 131.Tevfik Pafla, 28, 29, 31, 51,

54, 56, 58, 59, 150-153, 156.Tourian, Baflpiskopos, 131.Trablusgarb, 21.Trakya, 21, 23, 26, 27, 43, 49,

53, 67, 76, 78, 90, 107, 129,148.

Turanc›, 66.Tuzla, 85.Türk, 21-26, 29, 36, 37, 43-46,

51, 55, 59, 60, 67-69, 71, 73,75, 77, 78, 80, 82, 92, 98, 99,101, 102, 113, 120, 122, 126,127, 129, 132, 133, 135, 138,139, 141-145, 147, 148, 151,153-155, - bar›fl heyeti, 33,- demiryollar›, 23, -ErmeniAntlaflmas›, 60, - kömürü,122, -ler, 70, 72, 79, 87,- liras›, 107, - Milli Bankas›,111, 112, - milliyetçileri, 22,141, 143-145, - milliyetçili¤i,123, - paras›, 103, 107, 109,114, 123, - Polis Teflkilat›,93, - polisi, 93, 95, 96,- S›hhi ‹daresi, 100, 105.

Türkçe, 124, 125.Türkiye, 19-22, 26-29, 31, 39,

43, 46, 51, 53, 55, 56, 58,59, 62, 66, 68-73, 77, 78, 83,85, 97, 99, 101, 107, 108,114, 115, 118, 119, 122,

219

128, 130, 131, 134, 138,140, 143, 146, 147, 149,155.

Türkiye Büyük Millet Meclisi,22, 51, 63.

Üçlü ‹ttifak Antlaflmas›, 52,84.

Üsküdar, 91, 95.

Vahdettin, Sultan VI. Mehmet,28, 30-33, 38, 52, 54-56, 58,61, 64, 90, 148-150, 153-155,1 5 7 - 1 5 9 .

Vakit, 124.Venizelos, M., 59, 60, 124,

128.Vickers-Armstrong fiirketi, 86.

Webb, Amiral, 81.Wilson, 60, 77, 78, 145,

- Prensipleri, 78.Wrangel, General, 60, 82,

100, 115, 117.

Yabanc› kurulufllar, 62.Yahudi, 66, 125, 133.Yak›n Do¤u, 23, 77.Yakubiler, 132.Yanya, 155.Yemen, 21, 155, - ‹mam›, 155,

1 5 6 .Yeni Dünya, 126.

Yeni Gün, 126.Yergir, 125.Yozgat, 139.Yunan, 24-26, 32, 34, 37, 45,

46, 49, 50, 53, 55, 60, 65-67,72, 73, 76, 78, 82, 90, 91,96, 99, 106, 107, 117, 124-126, 128, 139, - harfleri,125, -l›lar, 27, - Yüksek Ko-miseri, 82.

Yunanistan, 59, 72, 73, 76.Yunus Nadi Bey, 126.Yüksek komiserler, 58, 69,

81, 82, 84, 107, 108.Yüksek Komisyon, 59, 69, 72,

82, 83, 95, 137.Yüksek Konsey, 25, 33, 34,

50, 51, 56.

Zaven Efendi, Patrik, 130.Ziraat Bankas›, 110.Ziya Pafla, 89.

220