alevilik ve bektaşilikteki tavşan inancının mitlolojik kökleri üzerine

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60 281

ALEVLK-BEKTALKTEK TAVAN NANCININ MTOLOJK KKLER ZERNE

Pervin ERGUN*

zet

Bu makalede, Trk kltrnde zelde de Alevi-Bektai geleneinde tabu olmu tavan algsnn mitolojik gemii aratrlacak, Trk kltr tarihinde ve corafyasndaki paralellikler, karlatrmal betimsel analiz yntemiyle incelenecektir.

Alevi-Bektailerin tavan eti yememesi ve bunun sebebi olarak icat edilen gerekeler tavann Trk mitolojik dncesindeki yerini zmemekle birlikte ipular vermektedir. leri srlen gerekeler, eski inanlarn yeni dine adapte olmasndan baka bir ey deildir. Satuk Bura Hana atfedilen efsane, yeni din ile eski inanlar iindeki tavann ilk arpmas ve zaferi gibi grnmektedir. Tarih boyunca hkmdarlk asalarnda ve Trk Mslmanlnn ilk dnem baz cami sslemelerinde tavan motifine yer verilmesi, mcadelenin devam ettiinin gstergesidir. Gnmzde ise bu mcadele tavann aleyhine ilemi ve Trk dncesinde tavann mitolojik yn silinmeye yz tutmutur.

12 hayvanl Trk takviminde tavana da yer verilmesi, baz Trk boylarnda ailenin koruyucusu olarak grlerek kutsallk atfedilmesi, tz/asl-kk-mene olarak kullanlmas; skitlerde sava durdururken, Kamlar kt ruhlarla mcadele ederken, avclar ava karken, bebeklerin doumunda oynadklar rol, tavann mitolojik karakterini ortaya karmaktadr. Yaratlan ilk insan anlatan Er Sogotoh ve dier baz mitolojik karakterli destanlarda yer almas; yaratlp yeryzne gnderilen ilk kadn, ocuklarn ve kadnlarn koruyucusu Umay ve Ayst gibi ruhlarla birlikte rol stlenmesi, inancn derinliini gzler nne sermektedir. Alevilerde tavan ile ilgili dnm, baka kla girme motifi, btn Trk dnyasnda olduka geni bir anlat yelpazesi olarak yaamaktadr. Bu da gstermektedir ki Alevi-Bektai gelenek ve inanlar Trk dnyas ile daha fazla yaknlk iindedir. Bazen bu yaknlk ztlklara da dnebilmektedir. Kuyruu, kafas, ayaklar, penesi, postu, kula, gs kafesi kemii, burnu bazen de kendisi hayatn her safhas ile ilgili ritellerde rol sahibi olmutur. Tanrnn ocuk, bereket, yamur, ate, av vb. gibi kut gerektiren rollerle grevlendirdii iyeler (Umay, Yajl-Kan, Bulut-Kan, Dyaik/Cayk, Ot/Ate Ene, Ayst, Ermen-Kan) ve ilk atay sembolize eden Hozan/Kozan/ata-kii tavan ile sembolize edilmitir. Bu yzden evde yemeini yapan kadnlar, ebeler, hastalk ve kt ruhlarla mcadele eden kamlar ve avclar tarafndan uygulanan ritellerde eski inancn izleri daha net seilmektedir. Bu tr kuttrenlerde tavan hem nesne olarak (tef, tokmak, yelpaze, tak, tu vb.) hem de kutlu szlerde yer almaktadr. Kutlu ruhlarn sembol olarak tavana zh/kurban sunulmaktadr.

Tavan, bugn Alevi-Bektai toplumunda farkl alglanmakla birlikte bunun kkeninde eski inanlar yatmaktadr. O, beyaz rengi ile Tanr mekn sembol olmaya; hem toprak altnda hem de stnde yaad iin yer-su sembol olmaya Trk dncesi iinde uygun bulunmutur.

Anahtar Kelimeler: Alevilik-Bektailik, Trk mitolojisi, tavan-tz, Umay, Ayst, kam.

* Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi, Ankara/Trkiye, [email protected]

Pervin ERGUN

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 60282

ON THE MYTHOLOGICAL ROOTS OF RABBIT BELIEF IN ALEVI BEKTASHI CULTURE

Abstract

In this article, the mythological past of rabbit taboo in Turkish culture specifically in Alevi Bektashi culture will be evaluated and the parallelisms in the history of Turkish culture and geography will be analyzed with comparative descriptive analysis method. Rabbit taboo in Alevi Bektashi culture and the reasons of this belief have given some clues about the rabbit in Turkish mythical thought. Reasons put forward, the former being adapted to the new religion is nothing more than beliefs. The legend imputed to Satuk Bura Han, the new and the old beliefs in religion and the triumph of the rabbit seems to be the first collision. Throughout history, rabbit motif has been seen in the scepters of Sultans and the decorations of some mosques of the first period of Turkish architecture. Today, the place of rabbit in Turkish mythological thought is about to be forgotten.

The mythological aspects of rabbit in Turkish mythology have seen in many examples. For instance Twelve-Animal Turkish Calendar includes rabbit, some Turkish clan thought gives sacred meaning to rabbits as a keeper of the family. Rabbit has also important place while stopping the war in Scythians, struggling the bad evils, going hunting, and giving birth to the child. Rabbit has seen also in Er Sogotoh epic which is about the first human being that God created and the other mythological epics. Moreover, it is also believed that rabbit protect children and woman from bad things with Umay and Ayst. The transformation motif related to rabbit is also very widespread in Turkish World. This shows that Alevi Bektashi tradition has more close relations with Turkish World. Sometimes this proximity transforms contrasts. Tail, head, feet, claws, fur, ears, chest bone and nose of rabbit has some special roles in rituals. Possessors who are responsible for child, fertility, rain, fire (Umay, Yajl-Kan, Bulut-Kan, Dyaik/Cayk, Ot/Ate Ene, Ayst, Ermen-Kan) and the first ancestor Hozan/Kozan/ are symbolized with rabbit. So in the old rituals which performed by the cams and the hunters that combat disease and evil spirits, the women who cook their meals, and midwives, the traces of old beliefs are chosen more clearly. In this kind of rituals, rabbit takes place both as an object(tambourines, mallets, fans, jewelry, plume, etc.) and also as holy words. Rabbit as a symbol of holy souls zh / sacrifice is offered. Rabbit symbolize the place of God with its white color and also is very suitable world-water symbol because it lives in underground and surface.

Keywords: Alevi-Bektashi, Turkish mythology, rabbits substance, Umay, Ayst, kam.

Giri

Trk kltr hayatnn sembol hline gelen hayvanlardan biri tavandr. ou mitolojik sjede olduu gibi tavan, bugn Trk dncesinden silinmeye yz tutmutur. Belli belirsiz bir hle gelen, Alevi-Bektai geleneine indirgendii iin sulama vesilesi olan tavan ile ilgili mitolojik anlamlandrma ve zmlemenin gereklilii ortadadr.



Tavan, keklikte olduu gibi kk ocuklar veya kadnlardan sz edilirken sevgi ifadesi olarak kullanlmaktadr: Tavanm, kekliim gibi. Sevimli, ho, sevecenlik duygular ykl bu anlamlandrmalarn altnda mitolojik kkler yatmaktadr. Cevab tavan olan al dibinde mum yanar. bilmecesindeki gibi kla sembolize edilmesi bu kklere delil oluturmaktadr.

Tavan, eski Trk yaztlarnda ve Irk Bitigde tabgan; Kagarl, Ebul Gazide tawgan eklindedir. Bugnk Trkedeki tavan szcnn bu kkten geldii aktr. Trk dilinde tavan karlnda kullanlan bir baka szck daha vardr: kozan. aatay Trkesinde goyan, Altay ve Teletlerde govon (Roux, 1997: 69-70) olarak kullanlan kelime, anlamn yitirmekle birlikte Anadolu Trklnde de yaamaktadr.

Bugnk toplumumuzun byk blm tavan av hayvan olarak grmekle birlikte bir ksm, zellikle Alevi-Bektailer tabu olarak kabul etmektedirler. Alevi-Bektai denilince ilk arm yapan zellik tavan yemez olduklardr. Toroslarda yaayan tahtaclarn tavandan korunmak iin taz besledikleri, tavan sakland iin rn yakp harman yerini terk ettikleri gibi anlatlar (Roux, 1997: 66) biraz abart gibi grnse de gereklik pay var gibi durmaktadr. Trkiyede avc derneklerinin flamalar genellikle krmz bez zerine apraz tfek, keklik ve tavan (veya rdek) figrlerinden olutuu, avclarn nemli bir blmnn tavan avlad (afak, 2009: 338) dnlrse aradaki sorun daha net grlecektir.

Baka Toplumlarda Tavan

Bu blmde verilen rnekler, Trk kltryle yakn ilikisi olan toplumlardan seilmitir. Gereke, asrlarca bir arada yaam topluluklar arasndaki etkileimlerin tespitidir.

12 hayvanl takvimi kullanan Htay Devletinde imparatorun douu ile ilgili efsanede kara tavan nemli bir rol oynamaktadr. mparatorie Ying-tien, ryasnda grd altn bir ta tayan dz ve sssz elbise giymi elinde silah tutan Tanrnn arkasndan gelen kara bir tavann atlamas ile hamile kalr. Htay inanna gre bu tavan Tanry sembolize etmekte; Tanrnn elisi olarak grlmektedir. Bu nedenle de Htay devlet merasimleri iinde en nemli yer, kara tavana verilmektedir(Wittfogel, 1949dan gel I, 1989: 554, 558-559).

Riasanovsky, Moollarda tavan ve ayya tapldndan sz eder (Riasanovsky, 1938: 52den Roux, 2005: 89). Bu tapnmay Tanr olarak deil de ata tapnm olarak deerlendirmek gerekir. Roux, Ricold de Monte Crocetan Moollarn ortaya

Pervin ERGUN


kyla ilgili olarak yle bir efsane nakleder: Tatarlar ulalmaz ok yksek bir dan ardnda yayorlard. Bir gn bir tavann peinden koarken, tavan bunlar byk bir atoya gtrd. Kapnn zerinde alaca bayku tyordu. atoda kimsenin olmadn dndler. eri girdiler ve ato bir ovaya ald iin geidi buldular. Bu tarihten sonra tavanlara ve alaca baykulara byk bir sayg gstermeye balamlardr (Roux, 2005: 140). Rouxun Riasanovskyden naklettii bu efsane Ergenekon efsanesinin Moollam eklidir. Ergenekon efsanesindeki bozkurdun yerini tavan, eritilen demir dalarn yerini yeni mekn sembol ato almtr.

Agin Buryatlarnda andagato ongonu tavan krk olan anlamna gelmekte ve zerinde kadn resmi bulunan tavan krknden olumaktadr (Zelenin, 1936: 10). Moollar tavann dks, yrei ve cierlerinin ifal olduuna inanmaktadrlar; tavan yreini kalp hastalklar iin ila saymaktadrlar. Oyrotlar yaralara tavan derisi koymaktadrlar. Surgut blgesi Ruslar bann zerine taze tavan eti koyarlar. Ruslar hastalkl evcil hayvanlarn tedavisinde tavan da kullanmaktadrlar: Kpek veya kedi, ender olarak tavann canl olarak kapnn nne gmlmesi ve parazitli hayvanlarn onun zerinden gemesiyle enfeksiyonun gmlm hayvana aktarlacana inanmaktadrlar. Ayaklarnn arkaya bklmesi eklinde kuzularda grlen hastal tavan kralnn ktl ile ilikilendirmektedirler (Zelenin, 1936: 103-104).

Buryatlarn Ham-hamaka-utodoy adl Mool kadn amann ongonuna Bulgata-ongon, yani samurlu ongon ad verilmektedir. nceleri bu ongon gerekten de samur derisinden yaplrm, ancak daha sonralar samuru tavanla deitirmiler, ancak yine de samur burnu eklemeye devam etmilerdir(Zelenin, 1936: 280).

Buryat aman kyafetinde eitli hayvan ve ku tasvirleri bulunmaktadr. Bu kyafetlerdeki tasvirler kartal, ay, balina, aygr, tavan binek hayvan olarak kullanan veya kendileri zellikle kuzgun, kurt, kazlara dnerek dolaan len aman atalar olarak grlmektedir (Zelenin, 1936: 392-393). Ostyaklarda tavana zh olarak adanan geyiin boyun alt beyaz ty dmlenmektedir. Kabul et, Teleg-tegor-lung (k tavan iye) ve koru! szleri ile zh olarak seilen geyiin boyun alt tyleri demet haline getirilir ve dmlenir. Geyik adama treninin temeli de bundan olumaktadr. Sadece belli sayda geyikte grlen boyun alt ty, Tunguzlarda kadn ak tlsm saylmaktadr. nana gre onun kt insanlar tarafndan gizlice kesilmesi geyiklerin lmlerine yol amaktadr. Izh seiminde hayvann olaanst bir zellii ile karlalmaktadr. Tunguz ve Negidallerde geyiin boyun alt ty her zaman beyaz olur ve bu ongon olarak saylmaktadr: Geyiin ruhu orada yaar ve sz konusu boyun alt ty tanrya gstermek iin aaca aslr, aksi takdirde geyiklerin yakalanamayacana inanlmaktadr (Zelenin, 1936: 311).



XIII. yzylda Plano Karpini Moollarn insan grnml ongonlarn yle anlatmaktadr: Onlarda keeden yaplm insana benzeyen eitli idoller vardr ve onlar adrn kapsnn her iki tarafna yerletirilir ve onlara keeden yaplm memeye benzer bir eyler taklr, onlarn srnn koruyucular olduklarna, stn bereketli olmas ve hayvanlarn remesini arttrdna inanlr. Dier idoller ise ipek kumatan yaplr ve onlar ok saydadr. Bu idollerden biri andagatu/beyaz tavan olandr. Sanrm bu avcln koruyucusu veya sava iyesi idi (Zelenin, 1936: 322).

Baykal glnn batsndaki Buryat amanlarnn u duasnda kurt, kuu, kartal ve tavan, Trk mitolojik dncesi ile rtmektedir:Tavan, bizim koucumuz, Kurt, bizim haber getiricimiz, Kuu, ekline girdiimiz, Kartal, elimiz olan hayvandr. (Holmberg, 1923ten gel, 1989 I: 47). Buryat amanlarnn elileri olarak hizmet veren hayvan ve kular vardr. Yeni balayan Buryat amannn yardmc iyeleri tavan ve sincaptr (Zelenin, 1936: 389-390). Gilyak amanna kurt, denizays, bayku, rengeyiinin yannda tavan da yardm eder (Zelenin, 1936: 389; Zelenin, 1952:258-259dan Roux, 2005:239).

Ermenilerde ve Sryanilerde tavan eti yenmez. Yahudi inancnda da yasaklanmtr. Tevratta tavan mekruh saylmtr (Tesniye, 14: 3). Roux, Tevrattaki bu inancn ii geleneinin ve Hititlerin de yer ald yerel kalntdan etkilenmi olabileceini belirtir (Roux, 1997: 68-69). Zira ran iiliinde tavan kirli kabul edilmektedir Eti yenmez. Tavan Hititlerde tabudur, yasaktr (http://www.nusaybin.biz Eriim tarihi:13.09.2011).

rann eski inanc Zerdt dini metinlerinde ise tavan suyun bulunduu yeri bildii ve koarak dier hayvanlara bildirdii iin kutsal kabul edilmitir(Naskali, 2008: XIV).

Bugn Trk kltrnde yaygn olarak bilinen Hz. Ali ve Alevilik ile ilikilendirilen tavan inanc ile ilgili olarak Araplarn tutumu ise olduka farkldr. Arap bedevilerinin tavan her zaman byk bir zevkle yediklerine Roux tarafndan ahit olunmutur. Al-afii ve Ebu Hanefi yenmesi gerektiini ileri srmlerdir(Roux 1997: 68).

Komuluk yaptmz ve zaman zaman da i ie yaadmz bu toplumlarda yzeysel bakldnda tavan ile ilgili benzer uygulamalardan sz etmek mmkndr. Meselenin zne inildiinde ise Trk tavan kltnn temelinin zgn olduu sonucu karlabilmektedir.

Alevi-Bektai Trkler Niin Tavan Eti Yemezler?

Alevi-Bektailerle ile ilgili merak edilen konulardan biri tavan ile ilgili alglardr. Alevi-Bektai kocalarndan ska duymaya alk olduumuz Tavan eti

Pervin ERGUN


yemeyik; Omar, Osman goymayk sz mezhep kavgalarnn znn ifadesidir. Bu husus, Alevi internet sitelerinde, Alevi-Bektailikle ilgili kaynaklarda sk sk dile getirilmitir. Zaman zaman konu ile ilgili sorular sknt verecek boyuta gelmi; soran ve sorulan taraf hakknda art niyetli olduuna dair alglamalar yaanmtr1. Ermenilerde, Sryanilerde ve Yahudilerde (Naskali 2008: XIV) tavana mesafeli yaklalm olmas, iilikte benzer alglarn varl, meselenin kkeni konusunda iinden klmaz tereddtlere, phelere ve sulamalara sebep olmutur.

Alevilik-Bektailikte tavan meselesini alevlendiren en nemli etken Snni Trkler ile Alevi-Bektai Trkler arasndaki tavan ile ilgili alg farkllklardr. Sahih olmayan kaynaklarda Hz. Muhammede isnat edilen hadisler de bu konuda karlkl delil olarak sunulmutur. Fakat asl sebep randa kurulan ii Trk Devleti ile Anadoluda kurulan Snni Trk devletinin asrlar sren iktidar ve mezhep mcadelelerine sudan sebep oluturmasdr.

Alevi- Bektai toplumunda tavan algs yle genelletirilebilir:

1. slamda gevi getirmeyen ve ift trnakl olmayan btn hayvanlar murdar saylr. Tavan gevi getirmeyip, ok trnakl olduu gibi insan gibi hayz grme zelliine sahiptir. Bu nedenle Aleviler tavan eti yemezler (Aslanolu 1999a: 115-138; Roux 1997: 67).

2. Tavann ba kediye, kulaklar eee, burnu fareye ve ayaklar kpee benzemekte olduundan genellikle toplumumuzca bu hayvann eti yenilmez. (Noyan, 1972; Zelyut, 2002; Aslanolu 1999b). Kuranda haram olarak bildirilen hayvanlar hari isteyen ve midesi alanlar her istedii hayvann etini yiyebilirler. Snnler boaznda bir demir paras bulunan taznn boarak ldrd tavan yerler ve buna helal derler(Aslanolu 1999b: 93-108).

3. Tavan hayz getirmesi nedeniyle kadna benzer. Ayrca kpek, kedi gibi murdar hayvanlarda olduu gibi st dileri vardr. Oysa eti yenebilen hayvanlarn st dii yoktur, bu nedenle gevi getirirler. Gerek hayz getirmesi ve gerekse gevi getirmemesi nedenleriyle tavan eti yenmez (Aslanolu 2000: 69-90).

4. Tavan, Hz. Alinin kedisine benzedii iin yenmez(ubuku, 1978; Yrkan 1998; Roux 1997: 67).

5. Hazreti Hseyini ehit eden Yezidin sorgu gnnde tekrar dirildiinde tavan suretine brnecei(Kotle 2000: 24-27) ve Yezidin ruhunun tavann vcuduna girmi olduu(Roux: 1997: 67) inancndan dolay tavan yenmez.

6. Baz kaynaklarda Hz Peygamberin, hayz grd iin tavan eti yemedii



rivayet edilir. Bazlarnda kendisine hediye edilen tavan etini kabul ettii fakat yerken grlmedii anlatlr.2 Bu aibeli durum, hem Alevi-Bektailer hem de Snniler tarafndan delil olarak kullanlmaktadr.

7. iilerin ve Alevilerin velayetine inand ve bu yzden kendilerine itaat ettii imamlarn sekizincisi olan mam Rzann tavann haram olduunu sylemitir. Kediye benzeyen penesinin olmas; eee benzeyen kulaklarnn olmas vcudunda olan necasette dier vahi hayvanlar hkmnde olduundan dolaydr (http://www.karsehlibeyt.org; http://www.aleviforum.com Eriim tarihi: 12.09.2011).

8. Alevilerin tavan eti yememesi ile ilgili olarak ne srlen bir dier gereke Hzr inancndan kaynaklanmaktadr. Hzr dara den, medet dileyen kiilere farkl ekillerde yaklar. Tavan da bu iletiim iin kullanlan bedenlerden biri olduu iin tavan ldrmek ve etini yemek doru kabul edilmez (http://www.itusozluk.com Eriim tarihi: 12.09.2011).

9. Nevehir yresi Bektailerinden derlendiine gre kadn klna girmi olan Halife merin yeniden erkek donuna girdii zaman, tavanlardan olan iki ocuu dnyaya getirdii (Roux 1997: 67) ileri srlmektedir.

Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde baz Alevi-Bektai topluluklarnda tavan inanc ile ilgili olarak Snnilerde olduu gibi uygulamalara da rastlanmaktadr.

Bu aklamalardan da anlalaca zere Alevi-Bektailer arasnda tavan ile ilgili kt bir imaj vardr. En yaygn grlen tavann hayz getirmesi inancnn bilimsel bir temeli yoktur.3 Tavann diiliinin vurguland bu inan, mitolojik kklerle sk skya bal olduunu gstermektedir. Hz. Alinin kedisine benzemesi ve Hzrn tavan donunda grnmesi de mitolojik kklerdeki kutlu iyelerin tavan klna girmeleri ile ilgilidir ve aada bu konu ile ilgili rnekler verilecektir.

Gerek Alevi-Snni gerekse mitolojik gemile bugn arasnda birbirinin tamamen zdd gibi grnen bu alg farkllnn sebebi yle aklanabilir: Bir inan yeni bir inanla karlatnda deerler arasnda atma yaanr. Asrlar sren bu atma srasnda baz deer yarglar dnerek tannmaz hale gelebilir, bazlar da zt anlam kazanarak yaamaya devam edebilir. Zamansal ve meknsal genilie sahip Trk boylarnn inan katmanlar arasnda farkl alglar gelitirilmi olmas doaldr. Mircea Eliade bu durumu kutsaln elikilii olarak tanmlam ve kutsaln/tabunun hem kutsal hem de kirli ya da lanetli anlamlar tadna vurgu yapmtr. Eliadeya gre tabu olan nesneler morfolojik bakmdan zengindir. Bu morfolojik zenginlik tavanda da mevcuttur (Eliade, 2003; Karada 2005). Tavann kafas kediye, kula eee, ayaklar kpee, burnu fareye, kuyruu domuz kuyruuna

Pervin ERGUN


benzetilmitir (Noyan, 1972; Zelyut, 2002; Aslanolu 1999b). Kutsaln elikiliine Erz de dikkat ekmi, tavann eski bir Trk tz olduundan bahisle, totemde sevilen ve sayg duyulan ynlere karlk, nefret edilen taraflarnn da bulunduunu belirtmi ve zamanla kt tarafnn ar bastn ifade etmitir (Erz, 1977). Erze gre, Kzlba Trkmen airetlerinin tavan eti yememeleri ve avlamamalar, tavann bir totem (ongun-tz) olmasndan trdr (Erz 1973; 1992; Karada 2005).

12 Hayvanl Trk Takviminde Tavan Yl

Hilmi Ziya lkene gre, tavan, Trkmenlerde on iki hayvanl takvime ve Ouzun altl tasnifine izok (anduk) olarak dhil olmaktadr. Bu yzden Bozoklarn merkezi totemiydi. Tabu olduundan dolay Kzlbalar tavan eti yemezler(lken 2002).

M.. 220-M.S. 216 yllarnda hkm sren Asya Hunlar dneminde bilinmekte olan 12 hayvanl Trk takviminde yer alan hayvanlar, san, sr, pars, tavan, balk, ylan, at, koyun, maymun, tavuk, kpek ve domuzdur. Trk dnce sisteminde belli bir sebebe bal olarak oluturulan bu sralama, Trk kltr evresindeki halklar da etkilemitir. Drdnc yln simgesi olarak tavann seilmesinin de sebepleri vardr: Divan Lgat-it Trkteki efsaneye gre, yllarla ilgili olarak kan baz karklklar nlemek isteyen eski bir Trk hakan yllar tanzim etmeye karar verir. Gn 12 burcunu esas alarak her yla bir ad konulmasn ister. Hakann sznn kurultayda beenilmesi zerine srek avna klr. Hakan, hayvanlarn lisuya srlmesini ve sktrlmasn emreder. Av bu ekilde devam eder. Bu srada baz hayvanlar suya atlayarak kar sahile kmaya alrlar. Karya k srasna gre ilk 12 hayvan birer yla ad olarak verirler. Tavan drdnc srada kt iin drdnc yla ad olur(DLT, 1939: 346-347; ay 1999: 57).

Asrlar boyu yaplan takip sonucu tavan yl ile ilgili yle bir alg olumutur: Tavan yl ierisinde bolluk ve refahn ok, yneticiler ve insanlarn adaletli, doan ocuklarn iyi vasfl olacana inanlmaktadr (oruhlu, 1999:182-184). Tatar Trklerinin inancna gre de bu yln ocuklar ailelerine dkn olurlar. Ancak tavan ylnda ktlk olur. Bu yl limlerin lm yldr (http://www.yasarkalafat. Eriim tarihi: 11.09.2011). Uzak-Dou dncesinde dourgan, ya, souk ve ay anmsatan dii bir hayvan imgesine sahip tavan, Yakutlarda kurakln habercisi olarak alglanmaktadr(Roux 1997: 70).

12 hayvanl Trk takviminde de yer alan tavan, iktidar simgeleyen asalarda da kullanlmtr. zgr Kasm Aydemirin Hatainin iirlerinden Hareketle ktidar zmlemesi makalesinde tavan aya figrnn bu amala kullanld tespit edilmitir Aydemir, 2007).



Trk Mslmanlnn ilk dnem baz cami sslemelerinde tavan motifine yer verilmitir. Eski din ile yeni din arasndaki mcadelenin devam ettiinin gstergesi olan bu motiflere Nide Sungurbey Camiinin dou ve kuzey ta kaplarnda ve Erzurum Emir Saltuk Kmbetindeki ni alnlklarndaki gne kursu ierisinde rastlanmaktadr (elik, 2008: 1-16).

Tarih Kaynaklarda Tavan

Rouxnun Groot(1921: 3)dan aktardna gre in kaynakl ilk metinler Hiong-noular tarafndan oka avlandn gstermektedir(Roux 1997:71).

Baldick, Herodottan skitler ve tavanla ilgili u bilgiyi aktarr: skitlerin M.. 515-510 yllar arasnda ran mparatoru Dariusla karlatklarn ve savan eli kulandayken iki ordu arasndan bir tavann komaya baladn ve btn skitlerin tavan kovaladn syler. Avrasya gebeleri iin tavann byk dini nemi vardr, tpk insanlara ruhsal bir rehberlik roln stlendii Dou Trkistanda grld gibi. (2011: 33).

Karadan Krzoludan naklettiine gre Grigoryanlktaki tavan inancnn kkeni Trk tresine dayanmaktadr: Saka Trklerinin Horasan kolundan gelen Arak beyi Anakn olu henz bebek iken stannesi tarafndan Ar Da civarndan 252 ylnda o gnlerde Roma topra olan Kayseriye gtrlerek Hristiyan terbiyesiyle bir aziz olarak yetitirilir ve Grigor ad verilir. Aziz Grigorun kurduu mezhep Grigoryanlk mezhebidir. Bu mezhebin ana unsurlarn Trk tresi belirlemitir. Bu zellikleriyle de Grigoryanlk dier Hristiyan mezheplerine benzemez. Domuz etinin haraml, tavann uursuz saylmas ve etinin yasak edilmesi gibi adetler bu mezhebin esaslarndandr(Karada 2005).

Tonyukuk Abidesi(gney cephe 8. satr)nde Keyik yey, tabgan yey olurur ertimiz (Geyik yiyerek, tavan yiyerek oturur idik) denmektedir (Orkun 1987: 102). Rouxa gre bu sz byk mutluluu armak iin yazlmtr ve beklenilen eyin tersine, tavann av sembol olarak alndn aka gstermektedir (Roux 1997: 71).

Kuzey bat inde yaayan Uygurlar tarafndan IX ya da X. yzylda yazld tahmin edilen Irk Bitigte birbirleriyle dven hayvanlarla ilgili kehanetlerde bulunulurken tavandan da bahsedilmektedir. Buna gre gklerden aa inen ahin bir tavan kapmay dnrken peneleri avn skaladnda bu kt veya ok kt bir fal saylmtr (Irk Bitig, 44; Baldick, 2011: 62).

Pervin ERGUN


Budizmde de tavana kut izafe edilmektedir. Budist Uygur sanatlar iinde tavan tasvirlerine rastlanmaktadr (oruhlu, 1999:256). Budist hikyelerinde fedakrlk simgesi olarak grlen tavan, Gktrk devresinde ve slamiyet sonras Trklerde bolluk, iyi ans ve kurnazlk simgesi olarak grlmtr (oruhlu, 1999:182-184).

1487-1524 yllarnda yaam ve randa hkm srm Trk hkmdar ah smailin tavan ile ilgili dnceleri, Hata mahlasyla yazd iirlerine yansmtr:

ah Hatm Hakka eyle niyz Temenna edelim srelim yz Kardalar duadan unutman bizi Horasan prleri tavan yemedi (Karada 2005).

Bugnk Krgzistanda bulunan znde, 1600lerde yazld tahmin edilen bir eserde Satuk Bura Hann 951 ylnda insana dnen bir tavan tarafndan slama dndrld rivayet edilmektedir. Baldickin deerlendirmesine gre burada Avrasya dininin baskn zellii grlmektedir: nsann rehberi olarak hayvan ve ayrca Trklerin tavanlara zaten gsterdikleri sayg (sonradan dehete dnmtr). Rehber olarak tavan motifine ortaada da rastlanr ve Herodotta da izleri bulunur. (Baldick, 2011: 80).

Bura Hann slam kabul efsanesini Grenarddan alntlayan Roux daha detayl bilgi vermektedir: Bura Han pek ok mucize sonucunda (deprem, ok sayda su kaynann fkrmas, bahelerin ve ayrlarn iek amas) domutur. slam dinine geeceini nceden bilen khinler, onu ldrmek ister. Annesi onu kurtarr. On iki yana geldiinde krk arkada ile ava gider.(Burada ergenliin kefi sz konusudur.) Bir tavan kovalarken kaybolur(Rehber hayvan temas). Tavan yal bir adama dnr ve ona slam dinine gemesini nerir. O sralarda Kagar prensi Harun Bura Handr (Bu bizde ak bir kuku uyandryor, nk Harun Mslman addr.). Bu han, annesiyle be yl nce evlenen amcasdr ve Satuk Buray atalarnn dinine dnmeye zorlar. Amcas aniden bir mucize sonucu lr (toprak yutar) ve Satuk, han olur. Doksan alt yana kadar hkmdarlk yapar. Drt olu ve drt kz olur. Mslman ad tayan bu drt ocuk hakknda hibir bilgimiz yoktur. Kzlarn ikincisi Ala Nur (Krmz Ik) adn tar ve azna bir k damlas aktan melek Cebrail onu ziyaret eder. Dokuz ay sonra bir erkek ocuk dourur. Danlan bilgeler ve limler bu ocuun Alinin olu olduunu sylerler ve ocua Seyid Ali Arslan Han adn verirler (Roux, 2005: 333-334). Baka bir efsanede bu doum farkl bir biimde anlatlr: Ala Nur bir gn gzlerini kendisine dikmi bir arslanla karlar. Arslann baklarndan korkar ve baylr. Bundan ksa bir zaman sonra bir ocuk dourur. ocuk yedi yana geldiinde Ala Nur, Tuk Bura Han



ile evlenir ve bu kocasndan Muhammed Arslan, Yusuf Arslan ve Kzl Arslan adnda erkek ocuu olur (Roux, 2005: 334).

Roux bu efsanelerin Hz. Ali balantsn yle yorumlamaktadr: ii olduklarn dndmz bu insanlarn Ali adn anmalar, Alinin gnlk yaamda Allahn Aslan olarak adlandrlmasndan kaynaklanmaktadr. (Roux, 2005: 334). Alevi toplumu tarafndan anlatlagelen bu efsanede konumuz asndan dikkati eken nokta, ilk Mslman Trk devlet bakan olarak bilinen Satuk Bura Hann Mslman olmas iin ihtiyar bir adam klna dnerek rehber olan tavandr. Eski inanla ilgili olarak tavan rneinden hareket edilirse adnn geldii kltrn aksine Kagar prensi Harun Bura Han ile Satuk Bura Han arasnda bir tezat grlmektedir.

nl gezgin bni Batuta, 13. yzylda Hac Bekta Velnin ilk mritleri olarak bilinen epni Trklerinin tavan eti yemediini kaydetmektedir (Karada 2005).

14. yyda yazlan Muntahab- ifa adl tp kitabnda ifa veren av hayvanlar arasnda tavan da saylmaktadr (In, 2009: 338).

MTOLOJK KKLER

Umay, Yajl-Kan, Bulut-Kan, Dyaik/Cayk, Ot/Ate Ene, Ayst, Ermen-Kan, Kozan

Eski Trk inancna gre gn dokuzuncu katna yerletirilen ve kinat oradan idare ettiine inanlan Tanr lgen, eitli ruhlar eitli vazifelerle grevlendirmitir. Bunlardan Umay, Yajl-Kan, Bulut-Kan, Dyaik, Ayst, Ot Ene ve Ermen Kan Trk corafyasnn genilii ve Trk zamannn derinlii iinde kaynaan ve zaman zaman grev ve rolleri akan kutlu ruhlar olmulardr. Bu ruhlarn konumuz asndan en nemli ortak noktalar, zaman zaman tavan klna girmeleri; tavann kendisi, burnu, penesi, postu, kula, gs kafesi kemii, kuyruu ile temsil edilmeleridir. kinci nemli ortak noktalar ise kadn, dourganlk, bereket ve aile fetii olarak alglanmalardr. Beltir kamlarnn dini trenlerin ayrlmaz bir paras olarak kullandklar teflerinin st ksmnda lgenin yedi ak tavannn resmi izilmitir; onlardan birisi de muhtemelen bu kimliklerden biri olarak yeryznde vazifeli olmaldr. Bu ruhlarn zellikleri ve tavan ile ilgili balar yledir:

Sagalayevin kaydettiine gre Altay mitolojisinde Dyayk halkn koruyucusu, her eyin iyi olacann garantr olarak kabul edilmektedir. Tufan anlam da olan, hayatta ise kutsal dalar olarak adlandrlan Dyayk/Yayk, Altay

Pervin ERGUN


Trk mitolojik dncesine gre tabiatn yenilenmesinde, hasatta ve doumda etkilidir. Gk katlarnn ncsnde yaadna inanlan Yayik, lgen ailesi ierisine dhil edilmitir. Baz kaynaklara gre o, lgenin olu, bazlarna gre ise May-ene adl kzdr (yani Umaydr). Bazen Dyayk, lgen ile birlikte gk katlarnn dokuzuncusuna yerletirilmektedir. Ona yneltilen alklarda yle denilmektedir:

yi ailelerin koruyucusu, Drt sa rgl Dayk ana! pek ip dnmektedir. Bizim embriyolarn gbek balarnn koruyucusu, Aa kabuundan beii sallayarak, ocuklarn embriyolarn (ruhlarn) koruyor!(Sagalayev,1991: 70).

Dyayk zellikle Altayllar tarafndan dorudan insanlar koruyan varlk olarak nemsenmektedir. Onun varl her adrda tavan derisi ile temsil edilmektedir. lgen tarafndan yeryzne gnderilen Dyayk-tavan, dii olarak alglanmakta ve aile fetii kabul edilmektedir. Alekseyevin derlemelerinde o, Cayk eklinde adlandrlmaktadr. Altay mitlerinde geen lgenin dokuz kzndan biri olduundan sz edilir. Cayk lgenin kzlarndan ve orta dnya/gkyz varlklarndan biri olmakla birlikte Altayllar, onun obada yaadna inanrlar. Onun lgen tarafndan insan btn ktlklerden korumak ve her eye can vermek iin yere indirildiine inanmaktadrlar. Kam ile lgen arasnda arac olan Cayktr. Kamlar, lgene kurban gtrmek amacyla gkyzne kmak iin bu tanradan yardm istemektedirler. Caykn tasviri her Altaylnn evinde bulunmaktadr. Altayllar onun tasvirini beyaz tavan derisinden; gzlerini ise mavi dmeden ya da boncuktan yapmaktadrlar. Bu tasvirin ayaklarna bazen de beyaz kurdeleler balanmaktadr (Alekseyev, 1984: 68-72, 171).4

Altayllar tarafndan tavanla sembolize edilen bir dier iye Ot Ene(Ate Ana)dir. Gn dokuzuncu katnda korkun tanr Calkn Eezi (Ate iyesi) yaar. O, Kg Mnk gibi insan ve ruhlar yldrmlarla arpma gcne sahiptir (Karunovskaya, 1935: 175). Kendisi gibi gn dokuzuncu katnda yaayan ruhlarla beraber aile, ocuk ve ev hayvanlarnn koruyucusu olan iyi tanra Ot Ene yaar. Altay inanlarna gre onun ruhu tavan postuna brnm bir ekilde her obada yaamaktadr (Alekseyev, 1984: 31-34).

Tavanla sembolize edilen bir dier iye Yajil Kan(Yeil ye)dr. Kg Mnknn kz olarak bilinen Yajil Kan gn ikinci katnda yaar. O, rkit, Kobol, Soyon ve Merkit boylarnn soy tanrsdr. Yajil Kan ayn zamanda Komdolarn da soy tanrsdr (Tokarev, 1947:148; Alekseyev, 1984: 31-34). Kam Mereyin szyle, Yajil Kann sanda Kg Mnknn ikinci olu uzak bir blgede yaayan halkn ruhunun yaratan Bulut Tzi Bura Kan yaar. Baz kaynaklarda o, Gk Tanrnn kzdr. nana gre o, kadn ruhlarnn ve dii hayvanlarn ruhlarnn yaratcsdr. Yajl-kann grnm de beyaz tavan eklindedir (Sagalayev, 1991: 70).



Yajil Kanla birlikte gkte Bulut-Kan/Bulut-Han yaamaktadr; o da st ve tavan ile ilikilendirilmektedir. Kalarn Bulut-Kan temsil eden tzleri vardr. Bu bir tavann gs kemiidir. Gs kemii dayanak-kk-soy sembol olarak kullanlmaktadr. Dikkat eken baka bir nokta; baharn ilk frtnasnda Bulut-Kann bir kutuya saklanp korunmasdr. Gkten inmi bir karakterin yldrm atan Tanrdan saklanmas ilgin bir ayrntdr. Altay Telengitlerinin grlerine gre de gkten inmi tavan, Bulut-Hann ta kendisidir. Yayka olan hitapta yle denilmektedir: ksml ak Yayk, Altn kenarl ak Yayk (Sagalayev, 1991: 70). S. V. vanov, bu yaknlama ile ilgili olarak yle bir sonuca varmaktadr: Bylece, yayk-tavan-bulut-beyaz kavramlarnn birbiriyle balantl olduu grlr (Sagalayev, 1991: 70-71).

Yakutlarda gz yerine boncuklar taklm eklindeki tavan postu tasviri ile sembolize edilen Ayst5 bilinir. O, doum arifesinde kimseye grnmeden gelir ve douma yardm etmek iin kadnn baucuna iner; gn boyunca da orada kalr. Dii tavann verimlilikle ilgili olduu kukusuzdur. Yedi gnn yitirdim, byn bitirdim(k.k. Sinan spanolu, Kadirli 1991, niversite rencisi, 20.09.2011) sz ile de yavrularn doaya ok abuk brakmas ve verimlilii kastedilmektedir. Aysta yle seslenilmektedir:

te her yerde taplan, Hayat veren gk ana! Nyelegeldin eyehsit, Nyelben Ayst, St beyaz, Ksrak olup, Bulutlardan indi. lk insanlarn kyne kageldi... Ve birden gzel Hanm kadna dnt, Endaml, zarif hatuna. Btn ihtiam ile eve girdi Bar saarak, yilik yayarak, Gen kadnn baucuna geldi. Hayr dua syledi, By yapmaya balad. Ay yardmn, aryordu o. Daha yksek sesle sylyordu, aryordu... Hayr dualaryla, Giysilerinin eteklerini at. Sabya Baay Hotunun kalalarnda Bar kokan Ayst, eviklikle ekip kard. Vaak postundan dizlikleri, Kadnn dizlerini at. Btn zarafetiyle, Kadnn karnn okad... Ve ban sallayarak, nsan diliyle, Uranhay azyla, Dualar syledi, Byl kelamlar etti.(Lvova vd., 1988a:152-153).

Nurgun Bootur destannda kahramann doum an anlatlrken katlmclar tarafndan epik olay tekrar edilmekte, onlar da ruhen bahadr atalarna dntrmektedir. nsanln ve mitolojik balangcn tek bir insanda birlemesi, her zaman dnyev gerei mutlak olana benzetme frsat vermektedir. Bu da, insanlar arasnda baka dnya varlklarnn bulunmasn doal hle getirmektedir (Lvova vd., 1988a:153).

N. Gorohov tarafndan derlenen Er-Sogotoh destannda hayat aacnn arkasnda, kuzey tarafnda, bir da ykselmektedir. Bu dan zirvesinde apka gibi

Pervin ERGUN


duran bir aklk vardr ve bu tepe ak tavan derisine benzetilmektedir. Destandan anlald zere fonksiyonu rzgr durdurmak ve geriye koymamaktr (Gorohov, 1885ten gel I, 1989: 102).

Yukarda verilen btn bu kavramlar dier analarla olduu gibi Umay ile de alakaldr. Altay aman Umaya hitap ederken yle demektedir:Elden ele ver, Kt gzle baktrma, Kt istekte bulunmaya imkn verme, nce koynuna saklama, Dar eteklerle evir, Tavan sarglaryla sar! (Sagalayev, 1991: 71).

Tavan sarglaryla sarma motifi gnlk hayatn iindeki pek ok ritelde vardr. Bu sayede canllk, kut, salk bahedilmektedir. Konuyla ilgili birka rnek yledir: Yakutlarda, ailede bebekler lrse kurtulmalar iin eytandan karma treni yaplmaktadr. Bunun iin plak bebek, tilki, tavan veya ksrak derisine sarlmakta ve karanlara pencere veya daha ok kpein girdii delikten (hotona) verilmektedir. Ayrca su borusu veya nehir yaknlarnda karmay tercih etmektedirler. Nehir yaknnda karrken adam nehri geerse izler tamamen kaybolaca ve eytan bulamayacandan bebein kesinlikle lmeyeceine inanlmaktadr. Bebek karldktan sonra onu bakr kazana koyarlar ve tersten giderek ebeveynlerinin adr gzden kayboluncaya kadar gtrrler. Bazen izlerin aprazna uygun adrn iine koyulur. Bebein yerine evde (uyuyan) kpek veya herhangi bir kk hayvan, bazen kmr veya dal paras koyulur. eytan geldiinde bebein yerine konan nesneyi alr. Yalan olduunu anlamamas iin anne-baba bebeklerine kendi adyla deil, mesela, keklik veya benzer adlarla armaktadrlar (Lvova vd., 1988: 141-142).

Bir dier rnek ksrlk tedavisi ile ilgilidir. Yakutlarda bebein gelecek hayatn ve ruhunu simgeleyen akaatan yaplm kk ku tasviri tavan derisine sarlr ve daha nceden yaplm yuvaya saklanr. nana gre tasvir, bebein salnn gvenilir gstergesi olmaktadr: Eer bebek salkl ise ku yerinde huzur iindedir; ku yerinde oynarsa bebek hasta demektir; bebek lrse ku da srt st dp yatar (Lvova vd., 1988a: 155).

Bebek isteme amal Aysta adanan kam ayininde de tavan motifine rastlanmaktadr. Yakutlar bu ayin iin zel olarak akaatan ilemeli bir kova hazrlamaktadrlar. Kovann iine tilki, samur, vaak veya tavan derisinden hazrlanan ku yuvas yerletirmektedirler. Yuvann iinde gsleri kmrle karartlm iki obanaldatan kuunun tahta tasvirleri konulmaktadr. Aystla uzun pazarlktan sonra kam ondan ku yavrusu ruhunu almakta ve uzun yolculuktan gelmi gibi ifte yaklamaktadr. Onlar kama kularn tasvirini vermekte, kam da ku tasvirlerine ruhu yerletirip tekrar yuvaya brakmaktadr. Bylece obanaldatan kuunun tavan



derisiyle kapl yuvas ailenin ve evlatlarnn bereket garantisi olmaktadr (Lvova vd., 1988a: 155-156).

Yakutlar doum iin hazrlanan yerin zerine ya da doum srasnda ocak nndeki yatan yaknna bir tavan derisi/krk asmaktadrlar. Bu deri Aystn simgesi saylmaktadr. Hatta bu tavan derisine baz yerlerde Ayht denmektedir. Erkek doarsa zerine kartal tyl ok aslmakta, kz doarsa ayn yere bak, baka bir yere iki kpe koyulmaktadr. Sahada baka baz yerlerde ok, bak veya makas, ancak nc gn aslmakta, ocan ateine ya dklmektedir. Sonra da masum bir ocuktan sobann arkasnda durup yle demesi istenmektedir: Ayhnnt geydik dallktaa, rng surukkar suruy, bg ongoruuma ongor, ketit saasta kulu. geydik attan. Ayht hatn! (Yaratcmz! (yeni doana) mutluluk ver, ak kitabna yaz, gl kader ver, geni asr ver. yi git, Yaratc Ana!) (Hudyakov, 2002: 185-186dan Duranl, 2007: 209).

XVIII. yzyl ortalarnda Hakasyaya g eden ve Beltirlerle kark olan Sagay birliinde yaayan orlar arasnda da Umay ile ilgili inanlarda tavana rastlanmaktadr. orlar da bebeklerin hayatlarnn kendilerine bal olduuna inanlan iki Umay (May) bilirler. yi olanna May-ie, kt ruh olan dierine ise Kara-May derler ve her ikisinin de tasvirini yaparlar. May-ienin tasviri, akaa kabuuna taklm k tavan derisi zerindeki kk tahta ok ve yay eklindedir. Bu tasviri, bebein doduu ve iinde bulunduu evin duvarna koruyucu olarak asarlar.6 Tavan derisi zerine kk tahta ok ve yay eklinde sembolize edilen Ana-Mayn bebekleri koruduuna inanlmaktadr (Potapov, 1991: 288).

Telet inanlarna gre, evcil ve yaban hayvan ruhlar, gn nc katnda yaayan Ermen-kan tarafndan yeryzne gnderilir. Tavan Ermen Kann sembollerinden biridir. Ona adanan ayinde katlmclar, bir ara ellerinde apka ile srayla kama yaklarlar. Kam, cenin kutlar datr. Birine at, dierine yaban hayvanlar tavan, tilki, kei, maral vb. datr. Kama yaklaanlar mutlulukla apkasn bana koyar ve memnun olarak ayrlr. Eski Trk dneminde de bilinen apka ve bartsnn kutsal zirve ile zdeletirilmesi, onu dualarn vazgeilmez esi hline getirmektedir. apka amann yardmcs ve gklerin ltfettii armaann insana verilmesinde arac olmaktadr (Lvova vd., 1988: 176).

Kainler, Hozan Ts (ilahi ata-tavan) de gk varlklarndan saymaktadrlar. Kam dualarnda ona yle seslenir: Ak gk tarafndan yaratldn! Ak tavana evrildin! Ak sar atn alt yandadr! Ak ve krmz (giysi), Ayn yarsna benzer! Ak gklerde seyahat ediyorsun! Ak dada dinleniyorsun! Ak kaynn altnda glgeleniyorsun! Taze bulutta evin var (sahip)! Ak bulutta evin var! Ey, Ayn altndaki alt yldz! Ak iplik gibi

Pervin ERGUN


toplann. Ey, Gnein altndaki yldz! Gk iplik gibi toplann. Ak bit kadar kyn var! Ak gklerde dolayorsun! Ak dada dinleniyorsun!(Katanov, 1907: 492493ten Alekseyev, 1984: 39-40).

Bu varla Kain boylar Prt ve Hashalar da sitayi eder. Kadnlar, ocuk vermesi iin ona dualar eder. Kainlere gre, ocuk kutu veren Kuday, onu vermedii zaman her boy kendi koruyucu ruhundan ocuk kutunu isteyebilir. Hozan tse ibadetin ayrntlar ve Altayllarn ikonografik tasviri beyaz tavan derisi olan Cayk ve yukarda verilen dier dii iye kltleri ile benzerlikler gstermektedir (Alekseyev, 1984: 39-40).

Canllk, hayat verme, iyiletirme, kut verme gibi nitelikleri olan bu iyelerin sembol olan tavann yaratl ile ilgili metinlerde de rol deimemektedir. rnein, XIX. yy. sonlarnda Karagaslardan (Tofa) derlenen u mitte kk insanlarn bindikleri tavanlarla hayat suyunu getirii anlatlmaktadr: Eski zamanlarda bu topraklarn kylarnda bir adam dolarm. O, bir yoldan yoku aa iniyormu. Bu ekilde giderken karsna insanlar km. Bu insanlarn at trnaklar varm. Onlar, bu adama ikramda bulunmular. Onu doyurmak iin kendi kzlarn kesmiler. Kz ldrp piirmiler. O adam onlara yle demi: Ben dar kp adrn etrafnda dolaaym. Gelince yemek yerim!. Adam atnn ipini kesmi, eyerini vurmu ve ata binmi. Oradan yava admlarla uzaklam. At trnakl insanlar ellerinde demir kancalarla onu kovalam. Onlar adama yetimek zereyken o batakln zerinden atlam. O adam takipilerinden kam.... Yoluna devam ederken, tavan zerinde dolaan ok kk insanlara rastlam. Bu insanlar, kendilerine zarar veren samuru ldrmesi karlnda ona hayat suyu getirme sz vermiler. Fakat kk insanlar, kye geldiklerinde kadnlar onlarla alay etmiler. Buna ok kzan kk insanlar, getirdikleri hayat suyunu adama vermeyip aalara dkmler: Sedir, am, kknar. Onlar geri dnmler. O aacn o zamandan beri yl boyunca yapraklar vardr Katanov, 1890: 89-90dan A. M. Sagalayev- . V. Oktyabrskaya, 1990: 19-20).

Tvadan derlenen mitik efsanede tavan, kutlu aacn iyesi olmakta, insan gibi konuarak hatal davranlar uyarmakta ve sulular cezalandrmaktadr: Elegesin Bak-Iyana eskiden beri Albs Yurdu derler. Bak-Iyatan onun aacn kesmemeli, kayasna tana el vurmamal derler. Orann aacna tana el uzatt iin, albslara arplan kiiler vardr. Byk Devrim srasnda, bizim Elegesten Oyun ojat adl kiiolu orbaay Bak-Iyatan aa kesip getireceksin diye emrederek, ojat oluna yle demi:Sen devrimcisin, Lama, Kam, Aza-Buktan korkmamalsn. Dardaki iki at kzaa koarak, Bak-Iyatan otuz kadar it aacndan kes getir.orbaa iki at kzaa koarak, Bak-Iyaa doru km. Varnca, bir kza doldurmu, dieri iin, bir fidan



kesince ondan kan gibi kzl su akm. Sonra bakm ki yanna aksak bir tavan koarak gelip durmu: Kolun, budun krlp, gzlerin grmez olur, yeter artk, aa kesme, diye insan gibi konuarak ortadan kaybolmu. Obasnn yaknna kadar yrynce gzleri kararmaya balam. orbaadan nce onun aabeyi Nam adndaki kii Bak-Iyaa aa kesmeye gidince albsa yakalanp lm. orbaa oradan gelince, iki gz kr oldu ve suya dp ld. Bu yzden Elegeste yaayan Tuva da Rus da Bak-Iyatan korkar(Arapor, 1995: 37-38den Ergun, 2004: 877).

Dalamandan Bir Avcnn Ans: Mitolojik Tavan Gncellemesi

Kalabalk olarak tavan avna gitmitik. O zaman Dalaman ay ok taard. Ova gl olurdu. Kanya otunun iinde tavan grdm. Tam ate edeceim srada, tavan insan suretine brnd. Arkadam Ahmet, Sen ne yapyorsun? O tavan orada doum yapyor dedi. Braktk gittik. Dnp baktmda, tavann doum yaptn, yavrularn alp gittiini grdm. Sonra ben, bunun Allahn bir hikmeti olduunu dnerek tavan avn braktm. Gidenlere de kzarm. (Bykokutan, 2008: 464) Tavan ile ilgili btn bu mitolojik anlatlardan habersiz, Avc Mahmut Alalan (Dalaman 1951, ortaokul, ifti)dan derlenen bu an tavanla ilgili kltrel genetik kodlarmza gnderme yapmakta ve mitolojik sjeyi gncellemektedir.

Genel olarak Trk kltrnde tavan avlanmaktadr. Fakat avc Alalann da belirttii gibi bu pek ok titizlik gerektirmektedir. Dalamanda bir avc, avlanmas gnah olan hayvanlardan bahsederken tavan hakknda Tavan, yln iki ay yavrulayan bir hayvan olduu iin ben ona tetik ekmem. (Bykokutan, 2008: 463) demesi, Trkistanda da tavanlarn her mevsim avlanmayarak titizlik gsterilmesi(Roux, 2005: 105)nin temelinde reme mevsimi olduu kadar tabu da yatmaktadr.

uva Trklerinden Derlenmi Arkaik Bir Anlat: Gnei Batran Tavan

Hseyin Karadan uva Trklerinden yapt derlemeye gre uva din pratiinde tavann uursuz kabul edilmesi, akli gerekelere deil, kozmik ya da arkaik kltr gerekelerine dayandrlmaktadr. Marya Mihailovna Bikmendeyova ve Mihail Ivanovi Saydaevden derlenen bilgiye gre gne, sabah doarken kze koularak domakta ve bu yzden yava yava ykselmektedir. Kuluk vaktine eriildiinde ata koularak hzlanmaktadr. Akama yaklaldnda ise tavana koularak sratlenip batmaktadr. uva Trkleri inanlar gerei kutsal saydklar gnei alp gtrd (batrd) iin tavan uursuz sayarlar ve etini yemezler

Pervin ERGUN


(Karada 2005). Olduka arkaik olan bu anlat, Trk dnyas iin yeni bir din olan slam karsnda eski inan normlarnn aldklar yeni ekillerin grlmesi asndan nemlidir.

Ortodoksluu benimseyen uva Trkleri, eski inanlarn, kabul ettikleri yeni dine uyarlamlar ve eski dine (Kamlk dinine) ait inanlarn Ortodokslua uyarlayarak, eski kltr elerini Ortodoksluun rknlerine dntrmlerdir (Karada 2005).

Tavann Kuyruu, Kafas, Ayaklar, Penesi, Postu, Kula, Gs Kafesi Kemii, Burnu

Kutlu hayvanlarn baz organlar tek balarna kut tamaya devam ederler. Tavann kuyruu, kafas, ayaklar, penesi, postu, kula, gs kafesi kemii, burnu, eitli ritellerde bu anlamda kullanlmaktadr. Bu organlarn banda kafa ve kuyruk gelmektedir. Trk kltrnde at, kurt, kz ve benzerlerinde olduu gibi tavann kuyruu zel bir neme ve mitolojik derinlie sahiptir.

Radloff un tespitlerine gre Tatar ve Teleut kylerinde kayn aalarna tavan derisi aslmaktadr. Deri rynceye kadar kayn aacnda asl kalmakta, ilk ve sonbaharda olmak zere ylda iki kez tavan derisi zerine st dklerek yer ve gk Tanrsna kurban sunulmaktadr (Radloff, 1955). Sibirya ve Trkistann birok yerinde tavan derisi muska olarak kullanlmaktadr. Kafkas blgesinde yaayan Kzllar, tavan eklinde yaplan putlarn koruyuculuuna inanmaktadrlar. Minusinsk Tatarlar tavan kafataslarn nazarlk olarak tarlalara yerletirmektedir. Yakutlar, ocuklarn kt ruhlardan korumak iin beiklerin stne tavan derisi rtmekte, kt dnceleri uzaklatrmak iin tavann kuyruunu veya kulaklarn evin atsna atmaktadrlar. Yakutlardaki bu uygulama btn Sibirya blgesinde yaygndr. Evlerin i blme duvarlar zerindeki iplere tavan kafalar dizilmektedir (Roux, 1997: 72).

Tavan aya da kut salamak iin en fazla kullanlan bir paradr. Anadoluda zellikle krsal kesimlerde grld zere kadnlar, ocaklarn ve gnmzde sobalarnn zerini tavan aya ile silip temizlemektedir. Pasta, brek, ekmek gibi yiyecekleri piirirken zerini ya kavanozunda beklettikleri tavann n ayayla yalamakta, yumurtalarn bununla srmektedirler. Bu uygulamalar ilk bakta ihtiya gibi grnmekle birlikte, aslnda bereket ve kut salama amaldr. Yemek yaparken sylenen el benim elim deil Umay/Fatma Anamzn eli derken ayn zamanda tavan /Umayn elinin kullanlyor olmas mitolojik anlamda olduka ilgin bir durumdur.



1773-1774 yllarnda Trkistanda aratrmalar yapan St. Petersburglu Rus gezgin Johann Gottlieb Georginin Gney Sibirya Trklerinden olan Teletlerde grlen tavan kurban ile ilgili kaytlar da bu anlamda ilgi ekicidir: Teletler bir talihsizlikle karlatklarnda tavan kurban trenini gerekletirirler. Tavann kafas ve ayaklarnn bal olduu deriyi evlerinin kaplarnn nne asarlar(Georgi, 1780 Cilt II:169dan Baldick, 2011: 84). Kutlu yuvay terk eden kut, bu sayede tekrar geri getirilmek istenmektedir.

Tavan Donu, D Ruh

Tavan, sk olmasa da masal kahramanlarnn donuna girdikleri hayvanlardandr. Azerbaycanda derlenenDilsiz Kzn Masalnda tavana dnen babadr: Senin ormanda rastladn tavan benim babamn remmalidir. O, bana yardm ederek beni buraya getirmitir. Bu saray da onundur. O, her zaman tavan klnda dolaarak zor duruma denlerin yardmna kouyor.(Sabih, 1982: 123). Uygur masal Konrak Tokan/Zilli Tavanda dnm, dev Yalmavuz tarafndan sihirle gereklemektedir. Masalda akll kz ve zilli tavan klna dnm kardei tarafndan olaanst kahramanlklarla by zlerek baarya ulalr (nayet 2010:163-185).

Krgzlarn Ak Koyon/Tavan adl hikyesinde tavana dnen kzdr ve mitolojik sjeye ok uygundur: len kardeini geici olarak bir yere gizleyen kz, sonra da erkek gibi giyinerek yolda rastlad iki hann kzlaryla evlenip eve getirir. Kz sonunda kardeini diriltir ve ak tavan donuna girer (Moldobayev, 2001: 34ten Kk, 2010:185-210).

Hzr dara den, medet dileyen kiilere farkl ekillerde yaklar. Tavan bu formlardan biridir. Hzrn fonksiyonu, tavanla sembolize edilen ilk ata kltne uygundur.

Tavan baz masallarda d ruh olarak da grlr. rnein Gmhaneden derlenen bir masalda Cinpulatn can bir geyiin karnndaki tavann iindeki yumurtadadr (Sakaolu, 2002:201). Geyik-tavan-yumurtann bir arada olmas Trk mitolojisi iin tesadf deildir. Tavan kutlu iyeyi, geyik ona sunulan zh/kurban, yumurta insanoluna verilen kutlu mucizev cevheri sembolize ederken, d ruh olarak da olaanstl gstermektedir.

Avclar ve Tavan

Tavan klt ile ilgili ritellerin yaygn grld kesimlerin banda avclar gelmektedir. Avclar ava kmadan nce avlayacaklar avlarn adlarn sylemezler.

Pervin ERGUN


Bu, hayvanlarn ve iyelerinin kendilerine, yaknlarna ve evlerine zarar verecei inancndan kaynaklanmaktadr. Onlarn adlar yerine lakaplarn sylerler. Tavann lakab kr tekesidir.

Trk dnyasnda tavan av yaygn bir ekilde grlmektedir. Tatar, or, Yakut, Krgz ve Anadolu Trklerinde vd. tavan av yaplmaktadr. Buna ramen avclar bata olmak zere halk, tahtadan yaplm tavan figrnn zerine tavan postu geirerek kut salamaya alrlar. Bugn ok azalmakla birlikte, Anadoluda genellikle orman kylerinde, zellikle avclkla uraan aileler, arabalarna dier nazarlklarla birlikte tavan kuyruu da asmaktadrlar. Yine bu aileler adr-evlerinin orta direine tavan postu, kuyruu asmaktadrlar. Yrkler arasnda terliklerin (balk) zerine, ocuklarn omzuna, kuzularn boynuna asmak iin tavan derisinden yaplm nazarlklar yaygn bir ekilde kullanlmaktadr (Roux 1997: 68). Mitolojik kklerine inildiinde bu uygulamalarn aile, bereket, av, ev, ocuk, hayvanclk, kut vb. ile anlan Umay ve Ayst gibi dii ruhlarn kutunun tavanda tand inancna dayanmaktadr. Avclarn bu uygulamalar yapmalarnn temelinde kadn olarak alglanan orman-av iyelerinin gazabndan korunup desteini almak ve salk, bereket, kut salamak yatmaktadr.

Yola kmadan nce avclar tarafndan baz trenler gerekletirilmektedir. Bu trenlerde avlanmak istenilen hayvanlarn figrleri kullanlmaktadr. Olduka eskilere dayanan bu trenlerden bahseden Roux, Leaotche den ald Kitanlar ile ilgili tavan av trenini yle nakleder: Kameri nc ayn nde yerli halk tahtadan bir tavan yapar ve iki gruba ayrlarak atlarn drtnala bunun zerine srer. Tavana ilk dokunan grup kazanr. Kaybeden grup atlarndan iner ve diz kerek kazanan tarafa arap ikram eder. Bir tr altrma olan bu oyun, avn, biim olarak oyuna dnm bir ritelinin temsili olarak deerlendirilmitir (Roux, 2005: 117). Mitolojik temelde bu, rnek alnacak modeldir.

Yakut avclar ava karken ay ve yrtc ku penesi, puhu kuunun ba, samur kafatas yannda tavann doldurulmu postunu muska (m) olarak kullanmaktadrlar. Avclar ava karken baz tlsmlar yapmakta ve av srasnda bunlar yanlarnda tamaktadrlar. Bunlar herhangi bir iyeye sunmazlar. Oyrot-Tubalarda avc kampnda beyaz tavan postu bulundurulur. Zelenine gre hayvan ruhlaryla baar salama, insanlarn totem hayvana benzeme isteinde yatmaktadr: Yannda byle bir tlsm tayan insan hayvanlar kendi olarak kabul eder; bu durumda hayvan avcdan kamaz, tam tersine merak edip ona yaklar. Bu durum etnograflar tarafndan u ekilde aklanmaktadr: ukalar ava karken kemerlerine tavan burunlar balamn eklerlerdi. Bu burunlarda tavan ruhlar vardr. Bu ruhlarn sahibi tavanlarn akrabalar vardr. Tavan ruhlar akrabalarnn ruhlarn arr, ruhla beraber avcnn yanna canl tavanlarn bedenleri de gelir(Zelenin, 1936: 90-91).



Tavan, kinat meknnn zdeliinin sembol olan avc kulbelerinde ve onunla ilgili inanlarda da yanstlmaktadr. Kumand, Tuba ve elkanlarda avclar, bu geici yapya odag odog ocak ad verirler. orlar onu ayrca ag/aa terimi ile belirtmektedirler (Potapov, 1933: 42-43). Pay parak (kutsal aa), kulbenin yapsal ve ayn zamanda kutsal eksenini oluturmaktadr. Ormana gelir gelmez nce evin direi olarak byk dall sedir veya ladin aac seilmektedir. Av srasnda orman ruhu Bay Bayanann tahtadan yaplm figrne tavan krk geiren Yakut avclar tavan tz kullanmaktadr(Zelenin, 1936: 10-11). Tubalar aaca renkli kurdele (mavi, sar, beyaz) balarlar; kurdelelerin arasna beyaz tavan, yaz sincab derisi, l horozu kuyruu veya kafas takarlar. Sonra avclar, orman iyesine u dualarla hitap ederler: Alt keli geni tayga! Kakm krkl, Annem gibi memesiyle besleyen; Babam gibi, beni byten (koruyan). Yamurun geemedii sk dall aa, Dmann geemedii benim korunam (Potapov, 1933: 42; Lvova vd., 1988: 56-59).

Kam/Baks/aman ve Tavan

Kt ruhlar ve hastalklarla mcadele etmekle grevli kamlar, vazifelerini yaparken baz hayvanlarn desteine ihtiya duyarlar. Zor anlarnda onlara yardm edecek olan hayvanlarn resimlerini, figrlerini yaparak elbiselerine asarlar/dikerler. Bu hayvanlardan biri genellikle tavandr. Misyoner Vasilii Verbitskinin 1840ta Altay Trklerinden derledii ritellere gre kt ruhlarla mcadele ederek insanlar tedavi eden kamlar, gn katlarn sembolize eden aa entiklerini trmanrken tavan da kullanmlardr. Kam, bata at, davul, tts, ku vb. eylerle trenini icra ederken damadna da bir tavan kovalattrr (Verbitski, Cilt II, 1884: 28-51den Baldick 2011: 87).

Kahyaolu, bu ritelle ilgili daha detayl bir anlaty Radloff un Sibiryadan adl eserinden yle nakleder: aman ayinlerinde, kesilen kurban bir kaz araclyla Tanrya gnderilir. Ayin srasnda esriyen (vecd haline brnen) baks da kaz ile birlikte ge kar ve gn her katnda Tanrya dua eder. Ancak, baks gn altnc katnda Ay-Ataya dua ederken ortaya bir tavan kar ve gn yedinci katnda oturan Tanrya ulamaya alan baksnn yolunu keserek Gk Tanrya gnderilen kurban karr. Baks, Kuruldak adl yardmcsn Tanrya giden yolu kesen tavan yakalamakla grevlendirir. Ancak Kuruldak tavan yakalayamaz. Bunun zerine baks tavan kovar ve kurban kurtararak gn yedinci katna ulap, Gk Tanrnn huzuruna kar (Kahyaolu, 2001: 355 vd.).

Altay Trkleri gnein yedinci gk katnda, ayn ise altnc gk katnda olduuna inanrlar ve dolunay kutsal kabul ederler. Burada tavann tz etkisi aka grlmektedir. Yukarda pek ok anlatda ima edilen, Kainlerin Hozan Tse (ilahi ata-tavan) hitaben yaptklar dualarda aka sezilen ay vurgusu dikkati

Pervin ERGUN


ekmektedir. Ak tavana evrildin!.. Ak ve krmz (giysi), Ayn yarsna benzer!.. Ey, Ayn altndaki alt yldz!.. Ey, Gnein altndaki yldz! (Katanov, 1907: 492493; Alekseyev, 1984: 39-40) gibi hitaplarda, tavan ile ay arasnda ba kurulmaktadr. slam diniyle karlanca ay ve gne gibi eski inan sembolleri de yeni anlamlar yklenmeye balamtr. Karadan da deerlendirdii gibi Alevler ve Bektaler Hz Muhammedi gne, Hz. Aliyi de ay olarak kabul etmeye balamlardr. Ay-Ataya edilen duay kesen tavan olay slamlk devrinde Hz. Ali ile birletirilmi olabilir eklinde yorumlanmakta ve Alevi-Bektai deyilerine de konu olmaktadr(Karada 2005).

Sagaylarda kam kyafetinin olmazsa olmaz paras kamn srt ve omuzlarna gelen bozkr kartalnn kanatlardr. Arkadan ay ve pars peneleri eklenir. Banda tavan veya herhangi bir yrtc kutan yaplm apka olur. Kamlarn davullarnda ve elbiselerinde, hami ruhlarna gre resimler bulunmaktadr. Bunlar kaz, kurbaa, kurt ve tavan resimleridir. Kam tzleri arasnda tavan tz de vardr. Kamn davul tokmann u ksm tavan, samur, kakm derisi ile kapldr (http://www.yasarkalafat.info/dosyalar/kalafat Eriim tarihi: 11.09.2011).

Gney Altay kamlar da Yakutlar ve dier Trk boylar gibi koruyucu ruhlara sahiptirler. Koruyucu ruh, genellikle gen kamn ait olduu veya annesinin ait olduu boyun yeni len kamnn ruhudur (Alekseyev, 1984: 27). Gney Altay kamlarnn koruyucu ruhlarndan baka bir de yardmc ruhlar vard. Bunlar ba koruyucu ruhun ait olduu boyun btn lm kamlarnn ruhlardr (Alekseyev, 1984: 27). Srekli yanlarnda bulundurduklar bu yardmc ruhlarnn yan sra Gney Altay kamlar, st ve Alt Dnyaya gitmek iin bu konuda uzmanlaan ruhlarn yardmna da bavururlar. rnein, st Dnyaya ayin yapt srada kamn yardmcs Cayktr. Bu ruh, st Dnyann ba tanrs lgen tarafndan insan btn ktlklerden korumak ve her eye can vermek iin yere indirilmitir Caykn dolays ile tavann yardm olmadan kamlar gklere kamazlar. O, ayin srasnda tefin iine dmektedir (Drenkova, 1981a: 143). Caykn ikonografik tasviri, yukarda da belirtildii gibi beyaz renkli kurdeleler balanm beyaz tavan derisidir. Bu ikon, Tuva ve Altay kamlarnn yaptklar st Dnyaya yolculuk ayinlerinde kullanlmaktadr ve her obada bulunmaktadr. Gney Altay kamlarnn yaptklar ayinlerde, onlara insann yeryzndeki koruyucu ruhu olduuna inanlan Suyla da yardm etmektedir. O, st ve Alt Dnyalara giderken kama elik emekte, onu albslardan korumakta ve Caykla beraber kurbanlar, eitli blgelere gtrmektedir. (Anohin, 1924: 14ten Alekseyev, 1984: 81- 82).

Tavan motifi kamla gei trenlerinde de ortaya kmaktadr. Sagaylarn inancna gre soy da iyesinden kamlk yetisi alan kamlar, ayin srasnda koruyucu iyelerini ziyaret ederek ok sayda eyann ierisinden onlara ait olann



bulmaktadrlar. Ruhlar, adaya eitli kam eyalarn; ta ve boynuzdan yaplm tokmaklar, ayrmelikesinden yaplm tokmaklar, tavan derisiyle kaplanm olanlar, aba (ay) diye adlandrlan tokmaklar; bronz tefleri, hayvan derisiyle kaplanm tefleri, kam krk ve apkalarn gstermektedir. Onlarn arasndan kam aday ahs tren eyalarn bulmaktadr (Alekseyev, 1984: 131-134).

aman/Kamn Tefi, Tokma, Yelpazesi

Kamlarn kulland teflerde tavan nemli bir ayrntdr. Gerek tefin zerindeki tavan figr gerekse tokmann zerinde bulunan tavan derisi, kamlarn yolculuklarnn vazgeilmez parasdr. nk ona binerek uabilmekte, yukar lemlere gidebilmektedirler.

Altay-Sayan kamlarnn kulland eitli tefler vardr. Bunlardan sapna mars, mar (Teletlerde), bars veya bar (orlarda) ad verilen tefin ortas yuvarlak olan dikey tahta kirilidir ve aman buradan tutarak ayinini gerekletirmektedir. Tlber ve Barsayats Tatarlarnda da grlen bu tefin tokmana k tavan derisi gerilmektedir (Alekseyev, 1984: 133). Kainlerden farkl olarak Sagay kamlar, ayrmelikesinden yaplan ve zeri beyaz erkek k tavan derisiyle kaplanan tefin tokman (orba) canlandrrlar. Tokman canlandrlmas treni tef canlandrma trenine benzer, fakat daha ksa srer. Tefler deitirildiinde tokmak deitirilmez (Potapov, 1981: 134; Alekseyev, 1984: 134). Sagay kamlar trenleri icra ederken tefe eitli anlamlar yklemektedirler. Baz durumlarda tef, kamn zrh, baz durumlarda kay veya at, bazen de sihirli yay olarak nitelendirilmektedir. Tokmak da bunlara uygun olarak kam, krek ve ok anlamlar yklenmektedir (Katanov, 1897: 31den Alekseyev, 1984: 166). Hakaslarn dier boylar Beltirler, Koyballar ve Kzllarn tefleri, Gney Sibirya tefinin or versiyonuyla ayndr. Muhtemelen onlarn dier malzemeleri de Kain ve Sagay kam malzemeleriyle ayndr. Yeni kamn istei zerine orlar, nce tefin tokman (orba) hazrlamaktadr. Tokmak, veya be knts olan atal biimde ayrmelikesi dalndan yaplmakta ve zerine da keisi veya tavan derisi gerilmektedir. Tokman sapnda delik almakta ve kemer taklmaktadr. Sapa rengrenk kuma kurdeleler balanmaktadr (Alekseyev, 1984: 167). Tokman kullanma sresi, tefin kullanma sresiyle ayndr. or inanlarna gre tokman iyesi vardr ve kam onu sadece nc tefi deitirdikten sonra grebilir. Tokman iyesinin kama tavan suretine girerek grnd ifade edilmektedir. Muhtemelen bu, tokmak tavan derisiyle kapland zaman olmaktadr (Alekseyev, 1984: 167-168).

Hakas kamlarnn kullandklar aletlerden tavan ile ilgili olanlardan biri de yelpazedir. rnein, Kzl kamlar ak-kk (ak-gk) adnda yelpaze olarak

Pervin ERGUN


nitelendirilebilecek bir eya kullanmlardr. Bu malzeme, kayn dalna balanan ve zerine, genilii 4,4 cm olan iki kuma erit geirilen ipten olumaktadr. Kamlar, Ak-ts (ak tavan postu ve Umay temiz koruyucu iye ile simgelenen) adn verdikleri bu yelpazeyi, kurban adama ve soy dalarna toplu dua trenlerinde kullanmlardr (Alekseyev, 1984: 166-167).

Tz/Ongon/Tangara/Eren ve Tavan

Tz, asl, kk, mene anlamna gelmektedir (Moollarda ongon, Yakutlarda tangara, Uranhalarda eren). Altayllar, Uygurlar ve Hakaniye lehesi konuan toplu-luklarda yaygn bir ekilde kullanlan tz, atalar ruhu hatras olarak saklanmakta-dr. nsanlar koruyan ruhlarn timsali olarak grlen tzler mukaddesattan saylarak evlerin orta direine, mabetlerin duvarlarna aslmaktadr. Arkeolojik kazlardan -kan sonulara gre Trk dnyasnda hayvan grnml tzlerin ok eskiden beri kullanldklar aktr. Kazlarda yrtc hayvan ve ku figrleri yannda tavan tzleri de bulunmutur (Zelenin, 1936: 103-104).

Trk kltrnde en fazla kullanlan tzler, lenlerin suretinde yaplm bez bebekler, tavan (kozan/hozan)7 ve kartal (brkt)dr. Urenhalarn Ak Eren, Buretlerin Sagan ongon (Ak ongon) dedikleri kozan tz, tavan derisinden yaplmaktadr. Tavan, zellikle Tuba-Ka boyunun kutsal hayvan olmakla birlikte boylar arasnda gerekleen evlilikler vastasyla yaylmtr (nan, 1995: 42-47).

Altaylarda tavan en saygn hayvanlardan biridir. Todolarn da kutsal hayvanlar koyan/tavandr. Tavan ruhu ok sevimli bulunur. Todo boyunun aile oca, koruyucusu olarak kabul edilir. Tamgas yalak/teknedir. Todo Trkesinde buna toskur denilmektedir (http://www.yasarkalafat.Eriim tarihi: 11.09.2011).

Hakasyada Umay ve tavanla bir arada anlan kayn aac atallarndan yaplan tzler yaygndr. Altay tzleri kukirazndan yaplr. Tzlerin sahipleri onu insan, kuma paralarn yz, yanlarna balanan derileri ise insann salar olarak alglamaktadr. Hakaslar, aile ve boy tzlerine bazen agalar (aalar, dedeler, boy atalar) ad verirler. Efsanelerde her bir tzn ortaya k, ou zaman nereden geldii bilinmeyen bebei olan yal nine veya ihtiyar dede karakteri olarak tasvir edilen herhangi bir atayla bal olarak ilikilendirilir. Din gelenekte ilbegi (yelleyen), Hozan-tse (tavan ts) hitap ederken u kelimeleri syler: Sen anl Prtlerin ulu anas! Sen nl Prtlerin anas! Sen atal kayn eklini aldn... Sen kara toprakla birlikte dodun, Sen han gkle birlikte dodun! (Butanayev, 1986: 91, 95).

Burada ilk ana/ata mitolojik dzenini oluturan dnce ve grlerin izleri grlmektedir. Ayrca bu hitapta yaratl dnemlerinden ve esas kozmolojik blmlenmeyi salayan unsurlarn (toprak, gk, aa) olutuu dnemlerden sz



edilmektedir. Altay Teletleri ritel aletlerinin yannda tzlerle birlikte kutsal kayn fidanlarna (som) da yer vermektedirler. Kurdelelerle sslenen kayn fidan evin dou tarafna konmaktadr. Kayn fidanlarndan biri lgeni, dieri toprak ve su iyesini, ncs ise boy atas Ada-Kiji(ata-kii)yi simgelemektedir. Teletlerin Kuznetsk blgesinde gelin getirirlerken Ada-Kiji kaynnn yanna Kumand soy tanrsna adanan kayn yerletirilmektedir. Teletler bu ruhu sevmezler, sadece elerine bir jest olarak saklarlar. Onun zerine kara kurdeleler balarlar ve ayr olarak kutsarlar. Bazen kutsal kayna kemik balanr. Gney Sibirya Trkleri, ana temas aa motifi olan ve basit eyalarla ok karmak mitolojik kompozisyonlar oluturmaktadrlar (Sagalayev-Oktyabrskaya, 1990: 49-50).

Kzllarn 30 tz arasnda tavan da vardr. Tavan tz (hozan, ingarha), kkeni itibariyle Kzllarn deildir. Kainler, bu tzn kendilerine ait olduunu sylerler ve kendilerine de Sagaylardan geldiini belirtirler (Zelenin, 1936: 30). Bu tzler, yapl malzemesi sz konusu hayvan paralar ve derilerinden olduu iin hayvanlarn hem adlarn hem de byk lde benzer biimlerini korumutur. Tavan lekannda hayvann kulaklar kullanlr, bunun dnda grnm itibariyle bu lekan rg eklinde at yelesi taklm 1 metre uzunluunda atall tahta parasndan olumaktadr. Drt ayakl hayvanlar simgeleyen Sibirya tzlerinden tavan (kozan); kafas veya postu ile Kzllarn yan sra Minusinlilerde, zellikle Kainlerde tz olarak kullanlmaktadr. Tuvalarda (Soyotlar) samanla doldurulmu tavan postu kap nne konulmaktadr (Zelenin, 1936: 10-11).

lgin bir nokta, tz kltnn baba boyu ile deil, anne boyu ile ilikili olu-udur. Prt ve Kaska boyundan Kainlere gelin gelen kadnlar yanlarnda srt ve gs arlarn iyiletirdiine inandklar tavan tz kltn getirirler. Bu boylar-dan kadnla evlenen kii tavan tzne hrmet eder. S. D. Maynagaevin Kain tz-leri hakknda aktard u bilgiler ilgintir: Sagaylarn iyeleri balarnda han-iyelerin bulunduu belli bir hiyerariye ayrlmken, Kainlerde byle bir dzen ierisinde organize olmu iyelerin yan sra, aralarnda bir hiyerari olmayan iyeleri de vardr. Onlarn tasvirleri adrn sa, kadn tarafnda bulunur ve kadnlarn, arlkl olarak ihtiyar kadnlarn ilgi alanna girer. Kainler arasnda en yaygn olan ak iye(tavan)dir. Ak iye yalnz ve bamsz bir varlktr. O Brt boyunda yaar ve oradan evlenen kz-larla birlikte dier boylara ve hatta Sagaylara geer. Prt (Brt) boyu kadnlar, derisi ongonun hazrlanmasnda kullanlan tavann etini yemez ve hatta ona dokunamazlar. (Zelenin, 1927: 331).

Kainler beyaz tavan tzne sar yanakl beyaz kuzu kurban ederler. Kuzunun etini lekana srerler, daha sonra da etin yenmeyen ksmn yakarlar. Kurbanlk etin yaklmas muhtemelen iyelerin ate aracl ile beslenmesi anlamna gelmektedir: Herhalde ate, besleyici maddeleri gk iyelerine aktarmaktadr (Zelenin, 1936:

Pervin ERGUN


35-36). Kainlerde farkl tzlerin farkl beslenme saatleri vardr. rnein, ay gece; tavan gndz beslenmektedir (Katanov, 1896: 101). Onlarn besleme yeri de ayr ve belli bir yerdir. Kainlerin koruyucunun gs tz, btn yl boyunca darda tutulur. Ancak onu darda beslemezler, her zaman adrda beslerler. Fakat tzn lekann kapdan deil, kap merteinin st ksmnda zel olarak alan delikten getirirler ve besledikten sonra tekrar dar karrlar (Zelenin, 1936: 35-36). Tavan lekan ky giriinde kayn aacna balanr, bazen de ormanda nehir kysnda tutulur. Ancak baka bir tavan tz adrdaki raflara konulur. Kainlerin tavan tz ilger, tavan derisi, akaa ve krmz kumatan oluur. Ona adanan methiyede: Tavan derisi giyersin, krmz uha giyersin; kunduz yatan, su samuru senin kamn; samuru yellersin; asan kayndandr Kayn aac altnda bulunursun, kayn dallarndan yatak yaplr sana (Zelenin, 1936: 41-42) denmektedir.

Tavan tz tedavi amal da kullanlmaktadr. Kzllar tavan ve l horozu tz kltnde omuzu aryan hastann etrafnda bir bardak nehir suyu dolatrrlar, hastaya bir yudum verirler ve geriye kalan suyu adrn dna atarak hastalklar tze aktarmaktadrlar. uvalar ise sarlk hastalnn neden olduuna inandklar sol bacak felcini taze tavan derisi ile tedavi ederler. Yuraklar gz bulanklnda gze tavan ya srerler; gz lekesi iin snger ta tozu ile kartrlm tavan ya kulla-nrlar (Zelenin, 1936: 103-104).

Izh, Tz, Tavan

Izh, iyeye adanan hayvan demektir. Yukarda saylan iyeleri sembolize eden tavan, zh treninin ba aktr olmaktadr. Kaynaklarda sk olarak zhn iyelerin bir yerden baka bir yere hareket etmesi iin binek hayvan fonksiyonlarndan bahsedilmektedir. Izh seiminde en nemli unsur adanacak hayvann cinsi ve derisinin rengi olmaktadr.

Izhn d grnm ve rengi yapay yollarla da elde edilmektedir. Yzerce hayvann bulunduu srden d grnm farkl olan hayvan zh olarak seilmektedir. Daha sonra kuma paralar, ilemelerin vb. yer ald taklar gelmektedir. Kazaklar, zhn boynuna mavi veya beyaz kuma paras asmaktadrlar. Karagaslar, geyiin boynuna ip asmakta ve zerine ok sayda ve rengrenk kurdeleler balamaktadrlar. Atlarn kuyruklarna ve yelelerine de renkli kurdeleler balamaktadrlar. Tangutlar zhlarna be renkli kurdele balamaktadr. Benzer ekilde Tuvallar zhn yelesine ve kuyruuna be kurdele balarlar: Beyaz, mavi, krmz, yeil ve sar. Minusinliler bazen zhlar iin rengrenk kurdeleleri aman tefinden almaktadrlar. nana gre bu kurdeleler hayvanlar kt ruhlarn saldrlarndan korur. Uranhay blgesi Krgzlar, zh atn yelesine beyaz k tavan, kara yaz atlara ise ay ty balamaktadrlar (Zelenin, 1936: 312-313).



Sagaylarda her tze bir zh denk gelmektedir. Tavan tznn zh lekesiz beyaz koyundur. Tze lekan adama treni ile tz iyeye zh adama treni genellikle ayn zamana denk gelmektedir. nk hayvan yetitiricilerinin inanlarna gre her ikisinin fonksiyonlar benzerlik gstermektedir: Birincisi insanlarn evinde iyenin barnacak yerini ve dier ihtiyalarn karlamak, ikincisi kullanmas iin binek hayvan sunmak anlamna gelmektedir (Zelenin, 1936: 25, 312).

ocuun lk Sa Kesim Treni ve Di Bayramnda Tavan

Mitolojik iyelerin ocuk fonksiyonunun gstergesi olarak tavan motifi, ilk sa kesimi ve ilk di kmas bayramlarnda da ortaya kmaktadr. Salar ve diler aklk dolaysyla kut kazanmaktadrlar. Btn Trk dnyasnda izlerine rastladmz ilk sa kesim treninin Yakutlardaki ekli yledir:

Bebein ebeveynleri dedeye hediye verirler. Beyaz kadak, ay, kuma, araka/iki vb. eyler ikram ederler ve yle derler: Bebeimizin salarn kesmeni istiyoruz, nk sen onurlu bir insansn, biz sana sayg duyuyoruz. Daha sonra ona kulpuna kadak balanan makas (veya bak) uzatlr ve bebek getirilir. Dede bebein ban kez sadan sola okar, makas bann etrafnda gne ynnde dolatrr ve makasla kadakn ucunu bebein salarna dokundurur ve hayr dua verir: Yarlarda yenilmez olsun. Krek kemikliler karsnda yenilgi grmesin (insan ve hayvanlar). Kuyruk gibi yal olsun. Tavan gibi ak salara kadar yalansn. ok sayda ocuu, saysz hayvan olsun. Sanl olsun. Onurlu olsun. Uzun yaasn. Uykusu rahat olsun. Uurumdan dp lsn (lm hafif olsun anlamnda). Daha sonra yle derler: Ben senin ilk salarn kestim ve salarn iin sana at hediye ediyorum. Aynsn ninesi yapar ve hayr dualar verir. Benim kadar uzun mrl ol. Hayatn mutlulukla dolu olsun der ve inek sz verir. Bebek saat ynnde dolatrlr. Herkes ona hayr dua verir. Sen tembel olmamalsn, kt ve yalanc olmamalsn. Drst ol, kartal veya ahin gibi onurlu ve gururlu, kaplan gibi gl ol, iyi yavuklun olsun, mutluluk, bereket ve salk hayatndan kmasn. Herkes srayla sa keser ve ona hediye sz verir (Lvova vd., 1988a: 174).

Gagavuz Trklerinde ocuun dii ilk ktnda di bayram kutlanr. Aile arasnda kutlanan bu merasimde km olan bu ilk dilerin keskin olmas dilenir ve bu nedenle de tavan dii denilir. Evin sundurmasna gidilir ve ga ga garga, al sana kemik di, ver bana demir di denilir (http://www.yasarkalafat. Eriim tarihi: 11.09.2011). Balkanlardan derlenen di bayram, -ad bayram olmasa da- uygulama olarak btn Trk dnyasnda yaamaktadr. lk dii grenin bebee ak renkli hediye almas da buna bal yaygn bir gelenektir.

Tavan ile lgili Dier nanlar

Tavanlar kuraklkta ortaya kar, bu yzden kuraklk habercisi olarak alglanr. (Zelenin, 1936: 244- 245). Ava giderken, arabann nnden tavan geerse, o gn

Pervin ERGUN


av olmaz, uursuzluktur.(Bykokutan, 2008:460). Anadolunun Sivas ve Tokat illerinde yolcunun nne tavan kmas ktye, kurt karsa iyiye iarettir(Teoman, 1952:525; Roux,1997: 68; Roux 2005: 76). Eski Harranda inaata balanrken ylan grlrse uuruna, tavan grlrse uursuzluuna inanlrd (Baran, 2006:126). Gney Azerbaycanda ve Anadoluda tavan eti yiyen hamile kadnn dnyaya getirecei ocuun st dudann yark olacana inanlr. Bu inan Kerkk ve Bulgaristan Trklerinde de yaamaktadr. Bulgaristan Trklerinde tavan musibet bir hayvan olarak bilinmektedir.

Sonu

Tavan tabusu yalnzca Alevi-Bektai topluluunun bir meselesi olamayacak kadar derindir. Anadoluda Snni kesimde unutulmaya yz tutan, zellikle Aleviler arasnda yaamaya devam eden tavanla ilgili inan ve uygulamalar, Trk dnyasna ve mitolojik gemiimize kpr oluturmaktadr. Tavan, Tanr tarafndan yeryzndeki insanlar ve hayvanlar ile ilgili hayat bahetme, koruma, kut, bereket, av verme gibi zellikleri ile grevlendirilmi ve usuz bucaksz Trklk corafyasnda Umay, Yajl-Kan, Bulut-Kan, Dyaik/Cayk, Ot/Ate Ene, Ayst, Ermen-Kan adlaryla anlan ruhlar leminin ortak bir sembol olmutur. Bu ruhlar leminin bir dier ortak zellii hepsine de diilik atfedilmi olmasdr. Alevi-Bektailerde tavan ile ilgili en nemli alg da diiliin n plana karlmasdr. Belki de Alevi-Bektai toplumunda kadnn daha saygn yerinin olmasnn kkeninde bu inanlar yatmaktadr. Tavan eti yememe klt bata Altaylarda olmak zere Trk dnyasnda da tespit edilmitir. Anlatlar olduka deimi, bakalam; yeni dinin sembolleriyle btnlemitir. Fakat ana tema ayn ekilde yaamaktadr.

Alevilerde tavan ile ilgili dnm, baka kla girme, rehber hayvan olma motifi, btn Trk dnyasnda olduka geni bir anlat yelpazesi iinde yaamaktadr.

Tavan; kuyruu, kafas, ayaklar, penesi, postu, kula, gs kafesi kemii, burnu, bazen de kendisi hayatn her safhas ile ilgili trenlerde tz/ilk ata/iye olarak rol sahibi olmutur. Tavan, beyaz rengi ile Tanr mekn sembol olmaya; hem toprak altnda hem de stnde yaad iin yer-su sembol olmaya Trk dncesi iinde uygun bulunmutur.

Sonnotlar1 k Mahsuni bu soruya cevap verirken meselenin lzumsuzluunu yle dile getirmitir: Bana tavan eti yer misin, derler; ok yalanlar yedim tavan nedir ki? Karanlk sofrada, karanlk mec-

liste, Kr ylanlar yedim tavan nedir ki? (Devam iin bkz. Naskali 2008:XIV-XV).2 1-Halid ibni Huveyris anlatyor: Bir adam bir tavan avlad ve Abdullah mere gelerek: Ne dersiniz



tavann eti yenir mi? diye sordu. Abdullah: tavan Resulullah (s.a.a)a da (byle avlanp) getirilmiti. Ben de o esnada yannda oturuyordum. Ondan ne yedi ne de onun yenmesini yasaklad. Tavann hayz grdne inanyordu.diye cevap verdi. Ebu Davud Etime27(37.92).

2-Enes anlatyor: Yrdk ve Merriz Zebrandan bir tavan kaldrdk. Arkadalarmz peinden kotular ve sonunda yakalamaktan aciz kaldlar. Bu sefer ben kotum yetitim ve yakaladm. Onu (babalm) Ebu Talhaya getirdim. O tavan keskin bir tala kesti. Budunu benimle Resulullaha gnderdi. Resulullah onu yedi.

Enese Yedi mi (yediini grdn m?) diye sorulmutur. Yani kabul etti, dedi. Buhari Sayd 32.10 Hibe 5:Mslim sayd 53(1953)Ebu Davud Etime 27(3791)Tirmizi Etime 2 (1970)Nesai: 25 (7.196).

Ehl-i Snnet kaynaklarndan nakledilen ilk rivayette Peygamber efendimizin tavan yemedii ikinci rivayete gre ise Enesin nce Peygamberin yedii, daha sonra tekrar sorduklarnda ise sadece verilen tavan kabul ettii sylenmitir. Fakat Peygamberimizin tavan yedii veya yemedii grlmemitir.

3-Ankara basm Ktb-i Sittenin 11. cildinin 149 sayfasna gre ashaptan Abdullah ibni mer tabiinden krime fukahadan Muhammed ibnu Ebi Leyla tavan etinin mekruh(iyi bir ey olmayan) olduuna kanidirler. Bunlar Huzeyme ibnu Cezinin rivayetine dayanrlar. Bu rivayette der ki: Ey Allahn Resul dedim. Tavan hakknda ne dersiniz?Onu ne yerim ne de haram klarm buyurdular. Ben: yleyse, dedim. Siz haram klncaya kadar ben onu yiyeceim. Siz niye (yemiyorsunuz)? Bana u cevab verdi:Onun hayz grd bana bildirildi.

bnu Hacer bu hadisi senete zayf grmtr. Bu kaynaa gre Ashaptan olan Abdullah ibni merin bu hadisi rivayet edenlerle hibir balants yoktur. Yani ister bu rivayet edenler zayf olsun isterse olmasn Abdullah ibni merin bunlarla bir balants olmamas gerekir. Zira O tavan etinin mekruh olduunu ya Peygamber efendimizden ya ashaptan birisinden ya da en kt ihtimal tabiinden birisinden duymutur. http://www.karsehlibeyt.org/sorular-ve-cevaplar/sii-ve-aleviler-neden-tavsan-eti-yemezler.html. 12.09.2011

3 Tavan ile ilgili pek ok bilimsel aratrma yapm olan Veteriner hekim Prof. Dr. Hseyin Karadan konuya aklk getiren deerlendirmeleri yledir: Tavan eti yememe ya da tavan uursuz sayma pratiini, tavann tpk kadnlarda olduu gibi adet kanamasna sahip olmasyla izah etmek yetersiz kalmaktadr. Zira tavanlarda, kabul edilenin aksine, kadnlardakine benzer bir stral siklus (periyot) yoktur. Sadece birka gn boyunca kzgnlk gsterirler. Kzgnlk gsterdiklerinde de, kadnlarda olduu gibi hemorajik (aknt tarz kanama) kanama gstermezler. Bunun yerine, vajen dudaklarnda (vulvada) kzgnln etkisiyle hiperemi (kzarma) oluur. Vajen dudaklarndaki (vulvadaki) bu hiperemik deime, kzgnla bal olarak btn hayvanlarda grlmektedir. Yani, kabul edilenin aksine tavanlarda adet kanamas yoktur. Tavan yetitiriciliinde vajenden herhangi bir nedenle kan aknts olmas, normal saylmaz ve bata rahim kanseri olmak zere eitli hastalklarn belirtileri olarak kabul edilir. Bu nedenle, Alevlerin tavan uursuz, etini de makbul saymaylarn, tavanlarn da tpk kadnlar gibi adet gryor olmas delili ile aklamak mmkn deildir. (Karada 2005)

4 Urallarda yaayan Ruslar arasnda da benzer bir ruh temas vardr. Sagalayevin de eitli delillerle destekledii gibi Trk kltr dairesinden etkilenen ve Kalta-ekva diye adlandrlan bu ruhun dii tavana dnme yetenei aktr. . N. Gertedsovun derlemelerine gre, Mansilerin bilincinde tanrann tavan grnm kendiliinden anlalmaktadr. Valeriy Nikolayevi, Lozva ve Sosva Mansilerinden Kaltan Kaltsyan adrlarnda yaadn ve tavan yzne sahip olduunu duy-duunu belirtmitir. Yukar Lozvada Kalta, k tavan krknden apkas olan hami, annemiz olarak adlandrlmaktadr. (Sagalayev 1991: 71). Kaltan kendisi tren folklorunda bir ku olarak ortaya kmaktadr, kutsal aac olarak da akaa kabul edilmektedir. V. N. ernetsovun toplad

Pervin ERGUN


bilgilere gre yal Mansiler onun, tavan, kaz ve akaa olmak zere sadece yze sahip olduunu anlatmaktadrlar (Sagalayev 1991: 76).

5 Ayst ve Umayn leylek, turna fonksiyonlar iin bkz. Ergun 2011.6 Kara-May tasviri ise tahta parasna yerletirilmi kilden yaplma insana benzer grntl bir figr

veya kk tahta beie yerletirilmi kumatan yaplm bebek eklinde olur. Bu tasvirleri bebekleri hastalanan veya sk sk len aileler yaparlar. Kam/amann yardmyla nehre braklan bu tasvirler, Kara-Mayn sembol ve ikonografik tasviridir. Bunlar gerektii zaman Kara-May aldatmak amacyla ayn yntemle nehre braklr ve gmlen yeni doan bebei temsil eder (Potapov 1991: 288).

7 Bu bilgiler, szlklerde belirtilmemekle birlikte Adanann Kozan ilesinin anlamnn tavan ile il-gili olduunu dndrmektedir. Byke bir mahallesinin ve Hacmrzeli kasabas yolunda bir blgenin adnn Tavan Tepesi olmas ve civarda benzer yer adlarn yaygnl byle bir ihtimali glendirmektedir.

Kaynaka

ARAPOR, Alaksey D. (1995). Tva Ulustun Mifteri Bolga Toolurgu ugaalar. Kzl.

ALEKSEYEV, Nikolay Alakseyevi. (1984). amanizm. Turkoyaznh Narodov Sibiri. Novosibirsk.

AYDEMR, zgr Kasm. Hatainin iirlerinden Hareketle ktidar zmlemesi. 2. Uluslararas Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni, Gazi niversitesi, Ankara. http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/ozgur_kasim_aydemir_hatai_iktidar_cozumleme.pdf Eriim tarihi: 11.09.2011).

ARSLANOLU brahim. (1999a). Turabi Oca Dedeleri ile Sylei. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Yl: 1999, Say:11. http://w3.gazi.edu.tr/web/iarslan/turabi.pdf Eriim tarihi: 16.06.2011

ARSLANOLU, brahim. (1999b). Cibali Oca Dedesi Ve Taliplerinin Alevilikle lgili Grleri. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi Yl: 1999, Say:12. http://w3.gazi.edu.tr/~iarslan/cibali.pdf Eriim tarihi: 16.06.2011

ARSLANOLU, brahim. (2000). Dede Ahmet Kuzukran le Sylei. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Yl: 2000, Say:14. http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/ui/dergiler/14-69-90.pdf. Eriim tarihi: 16.06.2011

BALDCK, Julian. (1993). Imaginary Muslims: The Uveysi Sufis of Central Asia. Londra: I. B. Tauris.

BARAN, Mine. (2006).Halk Mimarisinin Halkbilimi Balamnda Deerlendirilmesine Harran Evleri rnei. Milli Folklor 2006 Yl:18, Say:72.

BUTANAYEV, V. Y. (1986). Poitaniye Tsey u Hakasov. Traditsionnaya Kultura Narodov Tsentralnoy Azii. Novosibirsk.

AY, Abdulhaluk M. (1999). Nevruz Trk Ergenekon Bayram. Ankara: Tamga Yay.

ELK, dem. (2008). Sungurbey Camii (Nide) Dou ve Kuzey Ta Kaplarndaki Figrlerin konografik Deerlendirmesi. Sanat Dergisi. Say:13. 1-16.



http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/gsfd/article/viewFile/3240/312 Eriim tarihi: 11.09.2011

ORUHLU, Yaar. (1999). Trk Mitolojisinin ABCsi. stanbul.

UBUKU, brahim Agh. (1978). Zamanmzda Ege Alevileri. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt XXII, Ankara. http://dergiler.ankara.edu.tr. Eriim tarihi: 12.09.2011.

KAGARLI Mahmud. (1939). Divan Lugat-it Trk (trc. Besim Atalay). Ankara: TDK.

DURANLI, Muvaffak. (2007). .A. Hudyakov ve Onun Uzun Yllar Arivlerde Kalan almas Kratkoe Opisanie Verhoyanskogo Okruga Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007, 209. http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sayi5pdf/duranlimuvaffak.pdf. 11.09.2011

ELADE, M. (2003). Dinler Tarihine Giri. eviren: Lale Arslan. stanbul: Kabalc Yaynevi.

ERGUN, Pervin. (2004). Trk Kltrnde Aa Klt. Ankara: AKM Yaynlar.

ERGUN, Pervin. (2011). Bebekleri Dnyaya Leyleklerin Getirdiine Dair nancn Trk Mitolojisindeki Kkleri zerine. Milli Folklor, Yl: 23, Say: 89, 1011.

ERZ, M. (1977). Trkiyede Alevilik ve Bektailik. stanbul: Ota Yaynclk.

ERZ, M. (1973). Trk timai Hayatnda Totemizm zleri. slam Tetkikleri Mecmuas. Togan Armaan. stanbul.

ERZ, M. (1992). Eski Trk Dini (Gk Tanr Dini) ve Alevilik Bektailik. stanbul: TDVA Yaynlar.

http://www.itusozluk.com/goster.php/alevilerin+tav%FEan+eti+yememesi. 12.09.2011

IIN, P. Mary. (2009). Osmanl Mutfanda Av Etleri. Acta Turcica, Yl:1, Say:1, Ocak 2009. Trk Kltrnde Av. Ed. Emine Grsoy Naskali, Hilal Oytun Altun.

NAN, Abdlkadir. (1995). Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara: TTK Basmevi.

KAHYAOLU, S. (2001). Asyann Kutsal Kaz ve Anadoludaki Etkileri. Uluslararas Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri. (23-28 Ekim 2000-rgp), Ervak Yaynlar, An-kara.

KALAFAT, Yaar-Gven, Noyan. Altay Trk Halk nanlarndan Anadolu Dokumaclna. http://www.yasarkalafat.info/dosyalar/kalafat2010175443.pdf 11.09.2011

KARADA Hseyin. (2005). Eski uva Dini le Alev Kltrndeki Tavan nancnn Benzerlii ve Mterek Kaynaklar Hakknda Grler. Gazi niversitesi Trkiyat Aratrmalar Merkezi tarafndan dzenlenen I. Trkiyat Aratrmalar Sempozyumunda (11 - 13 Mays 2005 Ankara) tebli olarak sunulmutur.

KOTLE, Taner. (2010). Arnavutluk-Balkanlarda Bektailik. TURAN-Sam, Yl:2, Say:5, K 2010. http://www.turansam.org/TURAN-SAM_5.pdf#page=24. 15.09.2011

KK, Salim. (2010). Eski Trk Kltrnde Renk Kavram. Bilig, Yaz 2010, Say:54.

Pervin ERGUN


LVOVA, Eleonora Lvovna OKTYABRSKAYA, rina Vyaeslavovna SAGALAYEV, Andrey Markovi - USMANOVA, Maryam Sultanovna. (1988). Traditsionnoye Mirovozzreniye Turkov Yujnoy Sibiri. Prostranstvo i Vremya Veny Mir. Novosibirsk.

LVOVA, Eleonora Lvovna OKTYABRSKAYA, rina Vyaeslavovna SAGALAYEV, Andrey Markovi - USMANOVA, Maryam Sultanovna. (1988a). Traditsionnoye Mirovozzreniye Turkov Yujnoy Sibiri. elovek Obestvo. Novosibirsk.

NASKAL, Emine. (2008). Av ve Avclk Kitab. stanbul: Kitabevi.

ORKUN, Hseyin Namk. (1987). Eski Trk Yaztlar. Ankara: TDK yaynlar.

GEL, Bahaeddin. (1989). Trk Mitolojisi I. Ankara: TTK Basmevi.

POTAPOV, L. P. (1933). Razlojeniye Rodovogo Stroya u Plemen Severnogo Altaya. Mos-kova- Leningrad.

POTAPOV, Leonid Pavlovi. (1991). Altayskiy amanizm. Leningrad.

RADLOFF, W. (1955). Sibiryadan. eviren: Ahmet Temir. 1. Cilt. stanbul.

ROUX. J. P. (1997). Trk nancnda Tavan. Yabanc Aratrmaclar Gzyle Alevilik Aynay Tuttum Yzme Ali Grnd Gzme. eviri: lhan Cem Erseven. stanbul: Ant Yaynlar.

SABH, Sabir. (1982). Azerbaycan Masallar. Bak: Yazc Yaynevi.

SAGALAYEV, Andrey Markovi - OKTYABRSKAYA, rina Vyaeslavovna. (1990). Traditsionnoye Mirovozzreniye Turkov Yujnoy Sibiri. Znak i Ritual, Novosibirsk.

SAKAOLU, Saim. (2002). Gmhane ve Bayburt Masallar. Ankara: Aka Yaynlar.

AFAK, smail. (2009). Avc Derneklerine ye Avclarn Kltrel zellikleri(zmir li rnei). Acta Turcica, Yl:1, Say:1, Ocak 2009. Trk Kltrnde Av. Ed. Emine Grsoy Naskali, Hilal Oytun Altun)

http://www.ormanmuhendisi.org/Sol/Makaleler/AYHMakale/AvciKulturelOzellikleri.pdf. 11.09.2011

NOYAN, B. (1972). Bektailikte Dokunulmayan Hayvanlar ve Yenilmeyen Yemekler. TFA. Ekim Says. Cilt 14. Say 279.

TEOMAN, Zeki. (1952). Bozkurt Efsanelerinin Anadoludaki zleri. TFA, S.33.

LKEN, H.Z. Orta Asyada Trkmenler. Osmanlcadan eviren: Ahmet Tagn. Hac Bekta Veli Dergisi. Yl: 2002. Say: 22. Ankara.

YRKAN, Y. Z. (1998). Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar. Eklerle Yayma Hazrlayan: Turhan Yrkan. T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.

ZELENN, D. K. (1936). Kult Ongonov v Sibiri. Moskova-Leningrad.

ZELYUT, R. (2002). z Kaynaklarna Gre Alevilik. Berdan Matbaas, stanbul.

alevilik ve bektaşilikteki tavşan inancının mitlolojik kökleri üzerine

Documents