1

ÇALIŞANLARIN EĞİTİMİ

FİZİKSEL, KİMYASAL, ELEKTRİKSEL, ERGONOMİK RİSK ETMENLERİ

İçindekiler 1. GÜRÜLTÜ ............................................................................................................................................................... 3

Sesin Frekansı .................................................................................................................................................... 3

Gürültünün kulağa vereceği zarar ..................................................................................................................... 4

Sesin Şiddeti ....................................................................................................................................................... 5

Gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkileri ...................................................................................................... 6

Gürültüye Maruziyet Sonucu Oluşan İşitme Kayıpları ....................................................................................... 6

Gürültünün Zararlarından Korunma .................................................................................................................. 7

2. TİTREŞİM ................................................................................................................................................................ 8

Titreşimin Etkilemesi Şekli ................................................................................................................................. 8

Titreşimin Zararlarından Korunma Yolları ....................................................................................................... 10

3. AYDINLATMA ....................................................................................................................................................... 11

Gözün Yapısı ve Görme .................................................................................................................................... 11

Göz Kusurları .................................................................................................................................................... 11

Aydınlatmanın birimi ile ilgili tanımlar............................................................................................................. 12

Kötü aydınlatmanın vereceği zararlar:............................................................................................................. 13

Aydınlatma ile ilgili bazı öneriler ..................................................................................................................... 14

4. TERMAL KONFOR ................................................................................................................................................. 16

Termal Konforu Etkileyen Unsurlar ................................................................................................................. 16

Isının Transferi (taşınması) 3 şekilde gerçekleşir; ............................................................................................ 17

Efektif sıcaklık (hissedilen sıcaklık) .................................................................................................................. 17

Nem ................................................................................................................................................................. 18

Radyant Isı (Termal Radyasyon) ...................................................................................................................... 19

Rahatlık Bölgeleri ............................................................................................................................................. 19

5. RADYASYON ......................................................................................................................................................... 21

Mor ötesi (Ultraviyole) ve Kızıl ötesi (İnfrared) ışınlar: .................................................................................... 21

Radyasyon Kaynakları ...................................................................................................................................... 22

Radyasyondan Korunma .................................................................................................................................. 22

Günlük yaşamda radyasyonla ilgili uygulamalar .............................................................................................. 23

6. BASINÇ ................................................................................................................................................................. 24

Vurgun (Dekompresyon) ................................................................................................................................. 24

7. TOZLAR ................................................................................................................................................................ 26

Tozlarla meydana gelen bazı hastalıklar (Pnömokonyozlar) ........................................................................... 27

2

Korunma Yolları ............................................................................................................................................... 28

8. KAPALI ALANLARDA GÜVENLİK ........................................................................................................................... 29

Tehlikeli Hava ................................................................................................................................................... 30

Boğucu Gazlar .................................................................................................................................................. 30

A-PİS HAVA .......................................................................................................................................................... 30

Oksijen ............................................................................................................................................................. 30

Karbondioksit ................................................................................................................................................... 31

B-ZEHİRLİ HAVA ................................................................................................................................................... 31

Karbonmonoksit (Beyaz Gaz) ........................................................................................................................... 31

Hidrojen sülfür (H2S) ........................................................................................................................................ 32

Amonyak (NH3) ............................................................................................................................................... 33

Kükürt Dioksit (SO2)-(Sülfür dioksit) ................................................................................................................ 33

C-PATLAYICI HAVA ............................................................................................................................................... 34

Yanma .............................................................................................................................................................. 34

Patlama ............................................................................................................................................................ 34

Metan (Grizu)................................................................................................................................................... 35

Lpg ................................................................................................................................................................... 35

Doğal Gaz ......................................................................................................................................................... 36

TOZLU HAVA ........................................................................................................................................................ 36

Toz Patlamaları ................................................................................................................................................ 36

KAPALI ALANLARDA ÇALIŞMALARDA ALINACAK GENEL KORUNMA ÖNLEMLERİ ............................................... 38

Olmuş Olaylar .................................................................................................................................................. 39

9. ELEKTRİKLE ÇALIŞMALARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ....................................................................................... 39

Elektrik Enerjisi ................................................................................................................................................ 39

Elektrikle İlgili Risk Etmenleri ........................................................................................................................... 40

Çarpılma ........................................................................................................................................................... 40

İnsanları elektrik çarpmasından korumak için genel olarak: ........................................................................... 42

Elektrik Çarpmış Kişiye Yapılacak İlkyardım ..................................................................................................... 46

Statik Elektrik ................................................................................................................................................... 46

Yıldırım Çarpması ............................................................................................................................................. 47

Yıldırım Riski olan yerlerde yapılacaklar .......................................................................................................... 47

Yıldırımdan Korunma Sistemleri ...................................................................................................................... 48

10. EKRANLI ARAÇLARLA ÇALIŞMALARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ..................................................................... 49

Karpal Tünel Sendromu (KTS) .......................................................................................................................... 49

Ulnar Sinir Baskısı ............................................................................................................................................ 50

El Eklem Kireçlenmesi ...................................................................................................................................... 50

3

Ganglionlar (Şişlikler) ....................................................................................................................................... 51

Tetik Parmak .................................................................................................................................................... 51

Bilgisayar Başında Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................................................... 52

11. GÜVENLİK VE SAĞLIK İŞARETLERİ ...................................................................................................................... 53

Fiziksel etkiler maddenin dış yapısını değiştiren etkilerdir. Kimyasal etkiler ise maddenin iç yapısını değiştiren,

molekül yapısını bozan etkilere denir. İş sağlığı açısından fiziksel etkiler çalışanların iş koşullarını kötüleştiren,

geçici ve kalıcı sağlık sorunları oluşturan dış dünyadan insanı maruz bırakan etkilerdir. Bunlar ortamın sıcaklık,

nem, aydınlatma, gürültü, titreşim, basınç vb. gibi etkilerdir.

1. GÜRÜLTÜ

Genellikle istenmeyen ve rahatsız edici sesler gürültü olarak tanımlanır. İşçi sağlığında ise gürültü ‘işitme

duyusunun azalmasına veya sağlığının bozulmasına ya da başka tehlikelerin oluşmasına neden olan seslerdir.

Bu tür seslere fabrikalarda çeşitli makinaların çıkardıkları sesler açısından sıkça karşılaşılır. Günlük yaşamda da

trafik gürültüsü ve yüksek sesli müzik dinleme şeklinde de karşılaşırız.

a) Tekstil makinaları

b) Metal Atölyesi

Şekil. Gürültü yapan bazı makinalar.

Endüstriyel açıdan önemli bir sağlık riski oluşturan gürültü, genel halk sağlığı açısından da büyük bir sorundur.

Öncelikle şunu asla aklımızdan çıkarmamalıyız: Gürültü sonucu işitme kaybının tedavisi bugün tıbben

olanaksızdır. Gürültü kulakta fiziksel olarak işitme kaybına sebep olmasının yanında, dalgınlık, unutkanlık,

psikolojik etkiler, konuşma bozukluğu, çalışma gücünün azalması gibi psikososyal etkileri de vardır.

Sesin Frekansı

Olayın nasıl gerçekleştiğine bir bakalım. Ses dalgaları havada basınç şeklinde ilerleyen dalgalardır. Bu dalgalar

saniyede 20 ile 20000 Hz arasında titreştiğinde duyabiliriz. Bundan daha yüksek (ultrasound) ve düşük

(infrasound) frekansdaki sesleri duyamayız. Günlük yaşamda 250-2000 Hz arasındaki sesleri yaygın olarak

duyarız. Beylerin sesi daha düşük frekanslı 250-500 Hz gibi, Bayanların sesleri 1000-1500 Hz gibi daha yüksek

frekansdadır. Sesin frekansı arttıkça tizliğide artar.

4

Şekil. Frekansa bağlı olarak sesin ince ve kalın (pes) olması değişir.

Gürültünün kulağa vereceği zarar

Bu ses dalgaları kulak kanalından içeri girer (kanalın boyu yaklaşık 2 cm, kulak temizliği açısından bilinmesinde

fayda vardır) ve kulak zarını titreştirir. Bu zar ise ona bağlı çekiç, örs ve üzengi kemiklerini titreştirir (orta kulak).

Üzengi kemiği içi sıvı dolu salyongoz şeklindeki iç kulakdaki keseciği (koklea) bir kenarından titreştirir. Bu

keseciğin içerisinde 35000 tane değişik boylarda ve kalınlıklarda tüycükler vardır. Sesin sıvıda oluşturduğu dalga

hareketleri ile bu tüycükler sallanır ve diplerindeki sinir hücreleri ile sinyalleri beyne iletir. Uzun süre gürültüye

maruz kalan bir kişide bu tüycüklerin dipleri hafif zarar görür ve ortamdan çıkan kişinin kulağı aslında artık çok iyi

duymaz. Kulağında çınlama sesleri vardır, yanındakini iyi duymadığı için bağırarak konuşur. Bu durum geçici

işitme kaybıdır. Eğer maruz kaldığı sürenin 10 katı kadar bir süre sessiz bir ortamda kalarak kulaklarının

dinlendirirse, düzelecektir. Fakat yeterli dinlenme süresi verilmeden yıllarca aynı ortamda çalışan kişinin

kulağında bu tüycükler zaman içinde dökülmeye başlar ve sıvı içerisinde yüzer. İlk olarak hangi frekansları duyan

tüycükler döküldüyse o frekanlardaki sesleri duymamaya başlar. Zaman içerisinde tüycükler dökülmeye devam

ederek kişinin işitme eşiği aşağıya düşmeye başlar artık sesleri duyabilmek için daha yüksek dB ihtiyaç duyar.

Şekil. Kulağın yapısı; dış kulak, orta kulak (kulak zarı, çekiç, örs, üzengi) ve iç kulak.

5

Şekil. Elektron mikroskobuyla çekilmiş kulak içindeki tüycüklerin görüntüsü. Solda sağlıklı kulağın içindeki

tüycükler, sağda ise gürültü nedeniyle hasar görmüş bir kulağın içindeki tüycükler.

Sesin Şiddeti

İnsan kulağına zarar veren sesler 85 dB den sonraki seslerdir. Bu nedenle yönetmelik gereği bundan daha yüksek

sesli ortamlarda kulak koruyucuların takılması zorunludur. dB (desibel) ifadesi sesin şiddetini ifadede eder.

Logaritmik bir sayıdır. Sayılar birbirine yakın gözükse de aralarında çok yüksek katlar vardır. Örneğin sesin şiddeti

80 dB den 83 dB çıktığında ortamdaki gürültü 2 katına çıkmış demektir. 80 dB den 90 dB çıktığında ise tam 9 kat

sesin şiddeti artımış demektir. Yani ortamda bir tane makine çalışıyorken tam 9 tane makine çalışıyor demektir.

Şekil. Ses dalgasının genliği sesin şiddetini belirler.

85 dB lik bu değer günlük zaman ağırlıklı Maruziyet Eylem değeridir. Yani gün boyu alınan gürültü seviyelerinin

ortalamasıdır. Bir kişi daha kısa sürede, çok yüksek şiddette bir gürültüye maruz kalırsa bu gürültü o günkü

alacağı gürültü seviyesinin ortalamasını 85 dB çıkarmış olabilir. Örnek vermek gerekirse, bir kişi aşağıdaki gürültü

seviyelerinde verilen süreden daha fazla kalırsa o günkü dozajı almış demektir. Daha fazla kalırsa günlük

ortaması 85 dB üzerine çıkacak demektir.

Gürültü Seviyesi Günlük kalabileceği süre

85 dB 8 saat

90 dB 4 saat

95 dB 2 saat

100 dB 1 saat

105 dB 0,5 saat (30 dk)

110 dB 0,25 saat (15 dk)

115 dB 0,125 saat (7,5 dk)

140 dB Hiç bir şekilde bu sınırı

aşmamalıdır.

6

İnsanın ilk duyduğu sesin şiddeti 0 dB dir (duyma eşiği) ve bunun basınç olarak karşılığı 0,000020 Pa dır. Kulak

zarını patlatacak düzeyde en yüksek ses şiddeti ise 140 dB (acı eşiği) dir ve 200 Pa lık basınca karşılık gelir (Küçük

bir metal parayı masanın üzerine koyduğumuzda yaptığı basınç gibi) . Sesin şiddetini basınç olarak geniş bir

skaladan (0,000020-200 Pa) bahsetmek yerine bu sayıları logaritmik olarak ifade ederek 0-140 dB arasında ifade

etmek daha kolaydır. Bu nedenle bu sayıların arası çok yakın gözükse de çok yüksek katların olduğunu bilmekte

fayda vardır.

Şekil. Günlük yaşamda karşılaştığımız gürültü seviyeleri.

Gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkileri

a)Psikolojik etkiler; Başta uykunun dağılması, uykuya geç başlama, çeşitli stresler olmak üzere, rahatsızlık

hissinin gelişmesine ve iş yapabilme gücüne etki eder.

Artan gürültü düzeyi konsantrasyonun düşmesine neden olarak beceri gerektiren el işleri ve düşünsel

çalışmalarda, dikkatin toplanamaması nedeniyle başarı yüzdesini düşürmektedir. Yapılan araştırmalar

göstermiştir ki, 110 dB şiddetindeki bir gürültüde bir saniye kalan kişinin karar alma yeteneğinde otuz saniyeye

kadar bozukluk olabilmektedir.

b) İletişimi Önleme etkisi: Gürültü işyerinde ve normal yaşamda karşılıklı konuşmayı olumsuz etkiler. Bu nedenle

çalışanlar kullandıkları makinelerden ve çevreden gelen sesli uyarıları duyamazlar. Bu nedenle kaza riski artar.

c) Fizyolojik etkileri; İşitme duyusunda oluşturduğu olumsuz etkiler; işitme kaybı ya da işitme eşiğinin kayması

adı verilen işitme duyusunda azalma, kulak ağrısı şeklindedir.

Bunun dışında baş ağrısı, aşırı yorgunluk hissi, kan basıncı yükselmesi, sinirlilik, korku, algılama zorluğu, zihinsel

etkinliklerde yavaşlama, kulak ağrısı, mide bulantısı, mide ülseri, kas gerilmeleri, kan şekerinin yükselmesi kalp

atışlarının ve kan dolaşımının değişmesi, hormonların anormal salgılanması, göz ve beynin büyümesi vb.

bozukluklarda meydana getirir.

Gürültüye Maruziyet Sonucu Oluşan İşitme Kayıpları

Gürültünün işitme duyusu üzerinde meydana getirdiği etkileri üç grupta toplayabiliriz. Bunlar; Akustik Sarsıntı

(Travma), Geçici işitme kaybı ve Kalıcı işitme kaybıdır.

7

a) Akustik Sarsıntı (Travma): Akustik sarsıntı (travma) çok yüksek ses düzeyine ani maruziyet sonucunda oluşan

bir etkidir. Yoğun ses basıncı kulak zarı ile birlikte orta ve iç kulağın fizyolojik yapısını tamamen bozar ve iç

kulaktaki korti organını tahrip eder.

b) Geçici İşitme Kaybı: Gürültülü ortamı terk eden bir kişinin işitme duyusunda geçici bir azalma görülür. Bu

azalma, maruz kalınan gürültünün frekans aralığına (alçak veya yüksek frekans), ses basınç düzeyine (sesin

şiddetine), maruz kalınan süreye ve gürültünün tipine (ani, kesikli veya sürekli gürültü) bağlı olarak değişir. Geçici

işitme kaybı gürültülü ortamın terk edilmesinden sonra maruziyet şartlarının özelliklerine göre belli bir süre

sonra ortadan kalkar. Bunu örnekleyecek olursak, 90 dB lik bir gürültüye bir kişi 100 dakika maruz kalırsa,

yaklaşık 20 dB'lik bir işitme kaybı ortaya çıkar. Bu durumun düzelmesi içinde maruz kalınan sürenin 10 katı yani

1000 dakika gibi bir süre dinlenmek gerekir. İşte yeterince dinlenemeyen bir kişi ertesi günü tekrar işe geldiğinde

geçici olan bu kayıp kalıcı hale gelmeye başlar.

c) Kalıcı İşitme Kaybı: Uzun yıllar gürültüye maruz kalan kişilerde görülen işitme duyusu kayıplarıdır. Kalıcı

kayıplar, geçici kayıplarda olduğu gibi sesin şiddetine, toplam maruziyet süresine, gürültünün frekansına,

gürültünün tipine, kulağın fizyolojik özelliklerine ve kişisel duyarlılıklara bağlı olarak değişim gösterir.

Örneğin 80 dB lik bir ortamda çalışan bir kişide 20 yıl çalıştığında herhangi bir kayıp gözükmezken, 90 dB lik bir

ortamda çalışan kişide %16 gibi bir işitme kaybı ortaya çıkar. Eğer bu gürültü 110 dB lik bir ortam ise 20 yıl sonra

işitmenin %75 ni kaybeder.

Gürültünün Zararlarından Korunma

1) Kaynağında: Gürültünün kaynağında, 2) Ortamda: Yansıma kaynaklarının ortadan kaldırılması 3) Kişide: Alıcıda yani kulakta engellemektir. Alınabilecek önlemler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Tablo. Gürültü kontrolü

Gürültüyü Kaynakta Azaltmak En

etkili yoldur.

Ses Enerjisinin Yayıldığı Yolda

Gürültüyü Azaltmak

Gürültüyü, Gürültüye Maruz Kalan

Kişide Engellemek

1. Gürültü çıkartan işlemi daha az gürültülü işlemle değiştirmek (Proses).

2. Daha az gürültü çıkartan makineleri kullanmak (İkame).

3. Gürültü çıkartan makinelerin işleyişini yeniden düzenlemek (bakım, titreşen veya vuran bölümleri yumuşak maddelerle kaplamak, süreçte bazı değişiklikler yapmak gibi)(Modifiye).

1. Gürültü kaynağını malzeme ile kapatmak veya ayırmak

2. Sesin havada yayılmasını önlemek için engeller kullanmak.

3. Sesin duvar, tavan ve taban gibi geçebileceği ve yansıyabileceği yerleri ses emici malzeme ile kaplamak veya böyle malzemelerle yapmak.

4. Gürültü kaynağı ve ona maruz kalan kişi arasındaki uzaklığı arttırmak..

1. Gürültüye maruz kalan kişiyi tecrit etmek.

2. Kişisel koruyucu kullanmak. 3. Gürültüye maruziyet kalma

süresini azaltmak veya gürültülü yerlerde rotasyonla çalıştırmak (idari kontrol).

Kulak sağlığı için pamuk vs kullanmak 5-7 dB civarında sesi azaltırken, tıkaç şeklindeki silikon kulak koruyucular

kullanmak 10-15 dB civarında sesi azaltır. Kulak şeklindeki Kulak maskeleri de tek başına 10-15 dB civarında sesi

azaltır. İkisi beraber kullanılırsa 25-30 dB civarında sesi azaltmış olur. Ortam gürültüsü çok daha fazla ise ve ikisi

beraber 85 dB altına gürültüyü indirmiyorsa o zaman kafadan itibaren koruma yapan Kaskları da kullanmak

gerekir.

8

Şekil. Çeşitli kişisel kulak koruyucular.

Ses desibelmetre ile ölçülür.

Şekil. Se ölçümünde kullanılan Desibelmetre.

2. TİTREŞİM

İş yerlerinde ve günlük yaşamda elimize alarak kullandığımız aletler yada üzerine bindiğimiz makinalar eğer

titreşim yapıyorsa bunlarında insan sağlığına önemli etkileri vardır. Titreşim belirli aralıklarla tekrarlayan

mekanik bir enerjidir. Bu enerjinin de ses dalgaları gibi belli bir frekansı ve şiddeti (genliği) vardır.

İnsan bedeni 1000 Hz kadar olan titreşimleri hissedebilirken, en fazla etkileyen titreşimler 5-30 Hz arasında

olmaktadır. Bu bölgede gerçekleşen titreşimlerde ellerde dolaşım bozuklukları, başlarda aşırı hassasiyet daha

sonra uyuşukluk görülür. Avuç içinde beyazlama, kol ve omuzlarda ağrılar görülür. Bütün vücut titreşimi söz

konusu ise bel kaymaları, tepki süresi uzaması, uyku bozuklukları, bel ve baş ağrıları görülür. Eğer titreşim 5 Hz

in altında ise, bu titreşimler merkezi sinir sistemini etkilemekte ve bulantı, kusma, soğuk terleme şeklinde

etkilerini ortaya çıkarabilmektedir. Seyahatten belli bir süre sonra ortadan kalkmaktadır.

Titreşimin Etkilemesi Şekli

a) Lokal Titreşim: Elimizle tutup kullandığımız aletlerin oluşturduğu titreşimlerdir. Lokal titreşimde el, kol ve

parmaklardan vücuda yayılan titreşimdir. Bu titreşim el ve kollardaki dolaşım sistemini etkileyerek el, kol ve

parmakta ağrı, bükülme zorluğu, aşırı duyarlılıklar meydana getirebilir. Yönetmeliklerde bu tip bir titreşim için

günlük Maruziyet sınır değeri ivme olarak 5 m/s2, Maruziyet eylem değeri ise 2,5 m/s2 olarak belirlenmiştir.

a) b) c)

9

d) e) f)

Şekil. Local titreşime neden olan bazı, el aletleri (a-motorlu el testeresi, b,c-avuç içi zımparalar, d-darbeli

matkap, e-Kırıcı, f-El breyzi)

Uzun süre el-kol titreşimine maruziyet sonucunda oluşan meslek hastalıklarından en bilineni ‘beyaz parmak’ hastalığıdır. Elde hissizlik ve fonksiyon kaybı yaratan hastalık, kangrene kadar ilerleyebilmektedir. Soğuk temasında daha belirgin hale gelen bu durumda el parmaklarında ağrıya neden olur.

Şekil. El titreşimi sonucu meydana gelen beyaz parmak hastalığı. Hastalığın ilk başlarında beyaz, ilerlemiş

safhasında kangrene kadar götüren durumu.

b) Tüm Vücut Titreşimi; Tüm vücudun titreşime maruz kaldığı durumlar, amörtisör sistemi sert olan ağır iş

makinaları (traktör, kamyon, inşaat ve yol makineleri vs) ile dokuma tezgâhları ve kırıcı makinaların platformları

bu tür titreşime neden olur. Elle çalışılan makinaların vücuda geçirdikleri titreşimlerde bu tür titreşime neden

olur.

Bu tip titreşimler vücutta oksijen tüketimine ve solunum hızında artışa, sindirim ve kemik sisteminde doku ve

zedelenmelere, denge sağlamada zorluğa, bel ağrısına, mide ağrısına, üriner (idrar) rahatsızlıklara, baş ağrısına,

uykusuzluğa neden olur. Yönetmelik gereği bu tür titreşimler için günlük maruziyet sınır değeri 1,15 m/s2,

günlük maruziyet eylem değeri 0,5 m/s2 (ortalama değer) olarak sınırlandırılmıştır.

a) b) c)

d) e) f)

10

Şekil. Vücudun tamamında titreşime neden olan makinalar (a-Titreşimli silindir, b-Titreşimli elek, c-çeneli kırıcı,

d-Dozer, e-Greyder, f- helikopter)

Tüm Vücut titreşimi en fazla bel bölgesi etkiler. Bu titreşimin sebep olduğu rahatsızlıklar şu şekilde özetlenebilir.

a) Devamlı baş ağrısı,

b) Göz yuvalarında devamlı titreşimler, uzak görme ve netlik kayıpları,

c) İç kulak denge organın zarar görmesi ile genel denge bozuklukları,

d) Sırt ve boyun kaslarında sertlik, bel kaymaları,

e) Sindirim sistemi rahatsızlıkları,

f) Kinestetik duyu organlarında, (kas, bağ ve eklem algılama sistemlerinde) hasara ve bunun sonucu olarak sürme ve yöneltme etkinliklerinde, motor hareketlerin koordinasyonunda bozukluklar

g) Kişinin algılama ve iş performansını da düşme,

gibi etkileri gözlemlenir.

Titreşimin Zararlarından Korunma Yolları

Titreşimin etkilerinden korunmak için üç aşamalı korunma tedbirleri uygulanabilir. Bunlar kaynağında, kaynakla

alıcı arasında ve alıcı üzerinde uygulanabilecek tedbirler.

Kaynağında Alınan Tedbirler Kaynakla-Alıcı arasında

alınan tedbirler

Alıcı üzerinde alınan

tedbirler

Makinada bulunabilecek dinamik dengesizlerin giderilmesi.

Rezonans sebebiyle titreşim oluşuyorsa, makinayı rezonans frekansı dışındaki bölgelerde çalıştırmak yada makinanın doğal frekansını değiştirmek için makina üzerinde kütle ekleme çıkarma çalışmaları yapmak.

Makina içindeki titreşimleri kendi içinde sönümlemek için titreşim amortisörlerinin kullanılmasını sağlamak.

Makinayla kişi arasında yalıtım yapmak. Bu amaçla taşıtlarda oturma yerinde süspansiyon düzeninin kullanılması sağlamak.

Titreşim yapan el cihazlarının ve motorlu aletleri kullananların sık sık değiştirilerek kısa süreli çalıştırılmasını sağlama.

Titreşim vibrasyon detektörü ile ölçülür.

Şekil. Titreşim ölçmede kullanılan vibrasyon detektörü (titreşim ölçer).

11

3. AYDINLATMA

İş yerinin aydınlatılması yapılan işin incelik ve kalitesini etkiler. İyi aydınlatma firenin azalmasını, kalitenin

artmasını sağlar. İyi bir aydınlatma, görmedeki çabukluk ve doğruluk, bir yandan zaman kazancı sağlarken,

yetersiz aydınlatma ise verim düşüklüğü yanında işçinin moral ve fiziksel sağlığı üzerinde kötü sonuçları olacaktır.

Aydınlatma direk olarak göz sağlığını etkilediği için öncelikle gözü yapısını ve gözde meydana gelebilen

hastalıkları bir miktar tanımakta fayda vardır.

Gözün Yapısı ve Görme

Göz yuvarlağı dıştan içe doğru, sert tabaka, damar tabaka ve ağ tabakadan meydana gelir.

a. Sert Tabaka: Göz yuvarlağını dıştan saran beyaz bağ dokudan oluşmuş sert bir tabakadır. Sert tabaka göz

yuvarlağının ön tarafında saydam bir yapı kazanır. Burası kornea adını alır. Işığı kırıcı etkiye sahiptir.

b. Damar Tabaka (Koroid) : Sert tabakanın altında damarlarca zengin bir tabakadır. Göz içinde siyah karanlık bir

odanın oluşmasını sağlayan ve göz içi yansımaları önleyen sayıda melanin pigmenti bulunur.

Damar tabaka gözün ön kısmında iris adı verilen, gözümüzün renkli kısmını oluşturur. İrisin yapısında bulunan

kaslar göz bebeğinin genişlemesini ya da daralmasını sağlarlar.

İrisin ortasında göz bebeği açıklığı bulunur. Göz bebeğinin daralıp genişlemesi ile göze gelen ışık miktarı

ayarlanır. İrisin hemen arkasında göz merceği yer alır. Mercek, cisimden gelen ışınları kırarak ağ tabaka üzerine

düşmesini sağlar.

c. Ağ Tabaka (Retina) : Işığa duyarlı algılama hücrelerinin ve sinirlerin bulunduğu tabakadır. Sinirler gözün arka

tarafında bir noktada birleşerek buradan dışarı çıkar. Bu noktada algılama hücreleri yoktur (Kör nokta).

Göz merceğinin merkezi ile aynı hat üzerinde tam arkasına gelen hizası, görme işleminin en fazla olduğu bölgedir

(sarı benek). Bu bölgede parlak ışığı ve bir cismin ayrıntılarını seçmekle sorumlu ışığa duyarlı hücreler

kümelenmiştir. Bir cismi bakarken geniş bir açıyı görürüz fakat esas baktığımız noktanın görüntüsü tam bu sarı

benek üzerine düşer.

Şekil. Gözün bölümleri ve temel yapıları

Göz Kusurları

a. Miyopluk: Göz yuvarlağı geriye doğru uzamışsa, görüntü retinanın önünde oluşur. Net görüntü elde edilemez.

Miyop fertler yakını iyi görür, uzağı iyi göremezler. Kalın kenarlı merceklerden yapılmış gözlüklerle bu kusur

giderilebilir.

12

b. Hipermetropluk: Göz yuvarlağı öne doğru kısalmışsa, görüntü retinanın gerisinde oluşur ve netlik sağlanamaz.

Böyle kişiler, uzağı iyi gördükleri halde, yakını iyi göremezler. Görüntüyü netleştirmek için ince kenarlı

merceklerden yapılmış gözlükler kullanılır.

c. Astigmatizm: Astigmatizm korneanın her yönde aynı eğiklikte (daire şeklinde) olmamasından kaynaklanan bir

göz kusurudur. Basitçe gözün top gibi değil yumurta gibi olması şeklinde tarif edilebilir. Buna bağlı olarak

retinada (görme tabakasında) bulanık bir görüntü oluşur. Astigmatlar hem uzağı, hem yakını net göremezler.

Astigmatlarda baş ve göz ağrısı şikayetlerine sık rastlanır.

d. Katarak: Katarakt göz merceğinin saydamlığını kaybetmesidir. Bu durumu buğulanmış cama benzetebiliriz.

e. Presbitlik: Yaşlandıkça merceğin esnekliğinin kaybolmasıyla ortaya çıkar. 40 cm den daha yakını göremezler.

İnce kenarlı mercekle düzeltilir.

f. Renk körlüğü: Renkli görmeyi sağlayan 3 tip koniden bir veya ikisinin genetik bozukluk sonucu

bulunmamasından ortaya çıkar. Kalıtsaldır, düzeltilemez. Bu kişiler genellikle kırmızı ve yeşil renkleri ayırt

edemezler.

g. Şaşılık: Göz kaslarının uzun veya kısa olması sonucu göz bebeğinin yana kaymasıdır. Ameliyatla düzeltilebilir.

Aydınlatmanın birimi ile ilgili tanımlar

Watt (güç/enerji): Yanan bir lambanın şebekeden çektiği gücü gösterir. kWh olarak ifade ettiğimizde enerji birimi

olacaktır. Bu birim ortamın aydınlatma miktarı hakkında bilgi vermez. Çünkü bazı lambalar çok enerji çeker fakat

az ışık verir. Bazıları ise tam tersidir.

Akkor Lamba 100 W

Ekonomik lamba 28 W

Led Lamba 7W

Şekil. Aynı miktar ışık üretimi yaygın kullanılan lambaların güç harcaması.

Lümen (Işık Akısı): Lambanın birim zamanda yaydığı toplam ışık miktarını gösterir. Birimi lümendir. Lümende

aydınlatmanın miktarını göstermez. Çünkü lambanın bağlandığı oda küçük ise aydınlatma artacaktır. Oda

büyükse aydınlatma azalacaktır.

Lüks (Aydınlatma düzeyi): Birim alana düşen ışık miktarıdır. Mekanın aydınlatma düzeyini gösteren birim budur.

Yeterli aydınlatmayı sağlamak için lüks üzerinden ölçüm yapılmalıdır.

Bulutsuz bir yaz gününde öğle vakti 100000 lx

Parçalı bulutlu havada 5000 lx

İyi aydınlatılmış ofiste 1000 lx

normal aydınlatılmış oturma odasında 100 lx

Aydınlatılmış yol yüzeyinde 5-30 lx

13

Açık bir akşam ay ışığında 1 lx

Kısaca watt lambanın harcadığı gücü, Lümen lambanın parlaklığını, Lüks ise ortamın aydınlatma miktarını verir.

Enerji eşdeğeri olarak 1 lümen = 0.00146 W karşılık gelir. Yani güneşli bir günde (100000 lx yayar) bütün ışık

enerjiye dönüştürülebilse 1 m2 alandan 100000 x 0.00146=1460 W elektrik gücü elde edebiliriz. Fakat gerçekte

şu anda bunun %10 seviyesindedir.

Aydınlatma şiddetinin birimi lüks’tür ve lüksmetre denilen cihazla ölçülür.

Şekil. Işık şiddetini ölçmede kullanılan Lüksmetre ler.

Kötü aydınlatmanın vereceği zararlar:

1) Göz sağlığı bozulur: Yetersiz veya uygunsuz aydınlatma sonucunda, görme fonksiyonunda zorlanmalar, göz yorgunluğu, gözlerde batma, yanma, kızartı olur, ileri derecede etkilenme ile görme bozulur.

2) İş kazaları artar: Ayrıca, iyi ve yeterli derecede aydınlatılmamış bir ortamda yapılan çalışmalarda (ağaç işleme tezgahları, torna tezgahları gibi tehlikeli makinaların kullanılması ile) iş kazaları artabilir.

3) Performans azalır: İyi bir aydınlatmayla insan performansı %15 hatta bazen %40 oranında artabilir. Gözlerin görmede zorlandığı ortamlarda benende insan daha fazla yorulur.

14

Aydınlatma ile ilgili bazı öneriler

İyi bir aydınlatmada; çalışanların göz sağlığı, yüksek düzeyde iş becerisi, optimal verimlilik ve çalışanların

kendilerini rahat hissettikleri aydınlatma düzeyleri sağlanmalıdır.

1) İyi bir aydınlatma için aşağıdaki maddelere dikkat edilmelidir.

Aydınlatma şiddeti (yeter miktarda lüks ihtiyacı)

Eş düzeyde aydınlatma (Tek tip renk kullanımı)

Işık yönü ve gölge etkisi (Karanlık bölge olmamalı)

Işık dağılımı (Işık her yere aynı seviyede ulaşmalı)

Doğal ışıktan yararlanma (Mümkün olduğunca doğal ışık tercih edilmeli)

Göz kamaşmasının sınırlandırılması (Noktasal ışık kaynaklarından kaçınmalı ve göz hizasına yakın bulunmamalı, kamaşma ışık kaynağından direk olabileceği gibi, yansımalardan da olabilir)

Işığın rengi ve renksel yansıma (Renk düzenlemesine dikkat edilmeli)

2) Kontrasa dikkat edilmeli: Bakılan yüzeylerin arka zeminle arasında çok aşırı ışık farkının oluşmamasını aynı şekilde kontrassız tek düze bir ışık seviyesinin olmamasına da dikkat etmek gerekir. Bakılan yüzey ile arka fontun aydınlığının bir miktar birbirinden ayrılmasında fayda vardır. Aydınlık farkı büyük olursa gözün sürekli olarak adaptasyonu gerekir. Aydınlık düzeyi aynı düzeyde olursa bu seferde göz baktığı cismi algılamada zorlanır. Bu nedenle bakılan yüzeyle arka zemin arasında 1/3 düzeyinde bir kontras farkının olması yeterlidir.

Karanlık bir odada Televizyon seyretmek kontrası %100 çıkardığı gibi, Aydınlık bir odada, karanlık bir bilgisayar ekranına bakmakda kontrası %0 indirebilir. Ekranın arka zeminden 1/3 oranında daha parlak olması iyi bir netice verir.

3) Kamaşma Önlenmelidir: Bakılan ortamda çok parlak cisimlerin bulunması, tavandaki ışık kaynaklarının insan gözününün görebileceği seviyede olması ve göze direk ışık göndermesi kamaşmayı artıran unsurlardır. Benzer şekilde pencereye doğru konulmuş bir bilgisayar ekranıda gözde kamaşma oluşturan unsurlardır.

Bunu önlemek için çalışma ortamındaki çok parlak cisimleri uzak tutmak gerekir. Tavandaki lambalar 30 derecenin altında ise bunların üzerine karpuz, yada armatür gibi elemanlar geçirip göze direk ışık göndermesi engellenmelidir. Ayrıca çalışma masaları pencereden gelen ışıkları soldan olacak şekilde konumlanmalıdır. Örneğin tepedeki florans lambalar yatay yerine dikey yerleştirilirse göze daha az ışık verecektir.

Şekil. Lambaların asılma yüksekliği azaltılırsa göz kamaşması artar. Çünkü lambalar ufki görüş hattına yaklaşmış olması nedeniyle ışınların direkt göze gelme olasılığı artar. Birinci ikinciden daha fazla göz kamaşmasına neden olur.

Şekil. Büyük hacimli ve geniş yerlerde meydana gelen göz kamaşması küçük yerlerden daha şiddetli olur, çünkü uzakta

bulunan ufki görüş yüzeyine yakın ışık veren lambalar göz kamaşmasına neden olan parlaklığı arttırırlar. Birinci ikinciden daha fazla göz kamaşmasına neden olur.

15

Şekil. Floresan lambalar uzunlamasına bakışta şiddetli göz kamaşması olmaz. Birinci ikinciden daha fazla göz

kamaşmasına neden olur.

Şekil. Göz kamaşmasını önlemek için, reflektörün alt kenarı çizgi “1″ altında veya çizgi “2″ nin üzerinde bulunmalıdır.

4) Yansımalardan Sakınmalı: Özellikle bilgisayar ekranlarındaki yansımalar daha etkili olacaktır. Bilgisayar ekranına bakıldığında gerideki tavandaki lambanın ışığı ekranda gözükmemelidir. Benzer şekilde ekrandan pencereden gelen ışıkta gözükmemelidir.

5) Göz Kuruluğu: Özellikle masa lambaları ve güçlü projektörler ile yapılan ortam aydınlatmalarında, ışık ortamı ısıttığından gözlerde kuruluğa neden olabilir. Göz kuruluğu gözde kızarıklık, batma ve kum varmış gibi takılmalara sebep olabilir. Yüzümüzü sık yıkayarak gözyaşımızın kurumasına engel olabiliriz. Yanı sıra sık sık göz kırpması gözyaşımızın kurumasına engel olabilecek bir diğer önlemdir.

6) Aşırı Aydınlatma: Işıklı ortamlarda göz bebekleri küçülürler. Göz bebeklerinin sürekli küçük tutulması da beyine ekstra yük olduğundan, beyin de bu ekstra yüke baş ağrısı ile cevap verebilir.

7) Güneş gözlüğü, atmosferden gelen ultraviyole ışınlardan koruyan bir gözlük olmalıdır. Eğer bu tip bir gözlük değilse, kararmış camların arkasında iris büyüyücek ve bu camlar zararlı ultraviyole ışınları kesmez ise o zaman gözdeki hasar daha yüksek olacaktır. Bu nedenle güneşli havalarda çocuklara oyuncak gözlük vs takdırmamak lazım. Güneş gözlüğü polarize cam tipinde olmalıdır.

Camın rengi homojen (her yerde aynı) olmalıdır. Gözlüğü hareket ettirdiğimizde görüntü hareket etmemelidir.

8) Yaşa Dikkat Edilmeldir: Benzer bir işi yapmak için 60 yaşında sağlıklı bir kişi, 20 yaşındaki haline göre iki kat aydınlatmaya ihtiyaç duyar. Yüksek görme kapasitesi gerektiren işler ya gençlere yaptırılmalı ya da aydınlatma şiddeti yaşa göre ayarlanmalıdır.

9) Gün Işığı: Gün ışığı ekonomik ve oldukça verimlidir. Olanaklar elverdiği ölçüde gün ışığında yararlanarak aydınlatma projeleri yapmak gerekir. Gün ışığının odaya doğrudan girmesi önlenmelidir. Yani güneş direk içeriyi aydınlatmamalıdır. Yoğun tül, panjur, mat cam gibi önlemlerle ışık dağıtılarak içeri alınmalıdır. Gün ışığının yeterli olmadığı yerlerde yapay ışık ile takviyesi yapılarak, kullanılabilir hacim artırılabilir gölgelenmeler önlenebilir.

10) Aydınlatma tekdüze olmalıdır. Çalışılan düzeyin her tarafındaki aydınlatma seviyesi eşit olmalıdır. Tekdüzelik sağlanamazsa göz farklı yönlere baktıkça sürekli kendini ayarlamaya çalışacaktır ve çabuk yorulacaktır. Tekdüzelik sağlamak için ışığı yayan kaynaklar kullanmak ve bunları yakın yerleştirmek gerekir.

11) Aydınlatma sabit olmalıdır. Işık kaynağı titreşme yapmamalıdır. Florans lambalarda, akkor lambalara oranla daha fazla titreşim hissedilir. Bunu ikili (ters fazlı) bağlantılarla yok etmek olanaklıdır.

12) Renkler: Duvarların rengi aydınlatma önemli bir unsurdur. Çok koyu renkler ışığın çoğunu absorbe eder ve gereksiz enerji harcaması oluşturur. Duvarlar açık renkli olması tercih edilmelidir. Ayrıca renk seçiminde insan algısını yüksek tutan Kırmızı ve Sarı renkler yerine gözü dinlendiren beyaz, mavi ve yeşil renklerin açık tonlarını tercih etmek daha uygun olacaktır.

16

4. TERMAL KONFOR

Termal konfor deyimi, çalışma ortamında çalışanların ısı, nem, hava akımı açısından bedensel ve zihinsel rahatlık

için bulunmasını ifade eder.

Vucudun aşırı ısınması yorgunluk ve uyku halini meydana getirir. Aşırı soğuma ise dikkatin azalmasına, zihinsel

çalışmanın olumsuz etkilenmesine yol açar.

Eğer çalışma ortamında termal konfor yok ise, çalışanlar sıkıntı hisseder ve bundan rahatsız olurlar. Hava

sıcaklığının, nemin, hava akımlarının, termal radyasonun çalışanların termal konfor şartlarını bozmayacak şekilde

ayarlanması gerekir.

İnsan vücut sıcaklığının 36 0C civarında kalması gerekir. Çalışan insanın vücudu özellikle bedensel çalışmalarda ısı

üretir ve bu ısı sonucu insan sıcaklığı artar. Sıcaklığın artması sonu özellikle dış hava sıcaklığı da yüksek ise, ısı

transferi azalacağından insan vücudunda biriken enerji vücut sıcaklığının artmasına neden olur. Bunun sonucu

vücut fazla ısıyı atabilmek için terler ve sıcaklığını düşürmeye çalışır. Isı tranferi yüksek sıcaklıktan düşük sıcaklığa

doğru olur, sıcaklık farkı arttıkça ısı taşınması artar.

Eğer vücut soğuk bir ortamda ise, vucuttan dış ortama taşınan ısı miktarı artar ve bunun sonucu olarak sıcaklığı

düşer. Vücut ısını artırabilmek için için titreyerek kaslarını çalıştırır ve ısı üretmeye çalışır.

Her iki durumda da vucudun ürettiği savunma mekanizmaları, kişinin rahatsız olmasına, vücut kimyasının

bozulmasına ve bunun sonucu olarakda iş veriminin düşmesine neden olur.

Eğer çevre koşulları aşırı bir şekilde değişmiş ise vücudun bu kendini koruma mekanizmaları yeterli olmamaya

başlar ve hastalık ve ölüm gibi olumsuzluklar ortaya çıkmaya başlar.

Meydana gelen rahatsızlıklar ısı artışlarında kişinin vücut sıcaklığının artması nedeniyle aşağıdaki aşamalar

ortaya çıkar

a) 37-38 dercecelerde Isı Krampları oluşur. Kişinin kol ve ayak gibi uzuvlarına sıcaklık artışı sonucu kramlar girer.

Kımıldamataz ve ağrılar girer. Çoğunlukla spor yaparken yada sabahları kalkarken ortaya çıkabilmektedir.

b) 39-40 derecelere vücut sıcaklığı çıkacak olursa Isı Yorgunlukları oluşur. Kişi kendini halsiz hisseder, çalışma

isteği düşer ve dinlenmek ve uzanmak ister.

c) 41-42 derecelere vücut sıcaklığı çıkacak olursa Güneş Çarpması denilen, havale olayları meydana gelir. Bu

durumda kişinin tansiyonu artar ve beyin kanaması dahil ölümcül vakalar meydana gelir.

Termal Konforu Etkileyen Unsurlar

Termal konfor iş faaliyetlerini en rahat durumda yapabilmek için gerekli olan termal şartlardır. Bu şartları Dış

Şartlar ve İç Şartlar olmak üzere iki grupta toplayabiliriz.

Termal Konforu Etkileyen Dış

Şartlar (Ortamın Durumu)

Termal Konforu Etkileyen İç Şartlar (Çalışanın Durumu)

Ortam Sıcaklığı

Ortamın Nem durumu

Hava akım hızı

Ortamdaki Radyant Isılar

Yapılan işin niteliği (Ağır veya hafif iş yapması)

Çalışanın giyim durumu (Kalın veya ince giyinmiş olması)

Çalışanın yaşı (Genç veya yaşlı olması)

Çalışanın cinsiyeti (Bay veya bayan olması)

Çalışanın beslenme durumu (Aç veya tok olması vs)

Çalışanın fiziki durumu (Zayıf veya Şişman olması

Çalışanın sağlık durumu (Hasta veya sağlıklı olması)

Çalışanın psikolojik yapısı (Sakin veya heyecanlı olması)

Mevsim durumu (Mevsimin kış yada yaz olması sıcaklık algısını

17

değiştirir)

Isının Transferi (taşınması) 3 şekilde gerçekleşir;

Kondüksiyon Yoluyla Isı Transferi: Maddelerin ısısının temas sonucu birinden diğerine aktarılmasıdır. Radyatöre

elimizi sürdüğümüzde, sırtımızı yasladığımızda bu yolla ısınırız.

Konveksiyon Yoluyla Isı Transferi: Isının hava veya sıvı yoluyla transfer edilmesidir. Radyatör karşısında durarak

ısınma gibi. Radyatör havayı ısıtır, havada bizi ısıtır (Bunun içerisinde radyant ısı da vardır).

Radyasyon Yoluyla Isı Transferi: Isının radyasyon (elektromanyetik dalga) yoluyla ortama taşınmasıdır. Bu yolla

ısı boşlukta yol alabilir. Havada ilerlerken ısı etkisi yapmaz fakat bir yüzeye çarptığında ısıya dönüşür. Bu tür

ısılara radyan ısı denir. Bunları engelleyebilmek için önüne yansıtıcı panel konulmalıdır. Her ne kadar bu ışınlar

gözle gözükmesede, kızılötesi ışınlardır ve bir aynadan geri yansırlar.

Evlerde ısı kaçışını engellemek için bu üç yöntemle şu şekilde engelleriz. Radyatördeki ısının temas yoluyla

kaşışını engellemek için duvara değdirmeyiz (Kondüksiyonu engelleme). Radyatör havayı ısıtır, havada duvarı

ısıttığında yine ısı kaçışı olacaktır. Bunun içinde duvar yüzeyine yada için ısı yalıtımı yapılır (Konveksiyonu

engelleme). Geriye birtek radyant ısı kaçış yolunu engellemek kaldı. Bunun içinde radyatör arkalarına parlak

yüzeyli yansıtıcı panel koruz (Radyant ısı kaçışını engelleme).

Şekil. Solda radyant ısı kaçışını engellemek için radyatör arkasında kullanılan bir ısı paneli. Vücuttan radyant ısı

kaçışını önlemek için alumunyum ısı battaniyesinin kullanımı

Efektif sıcaklık (hissedilen sıcaklık)

İnsanların bulundukları ortamlardaki hissettikleri sıcaklık, kuru termometre ile ölçülen sıcaklık değil, fizyolojik

olarak hissettikleri sıcaklıktır. Bu sıcaklık ise; içinde bulunulan ortamdaki kuru termometre ile ölçülen sıcaklık,

ortamdaki havanın nemine, hava akım hızına ve radyant ısılara bağlı olarak değişir. Bu dört faktörün etkisi

altında duyulan sıcaklığa efektif sıcaklık denir.

Fazla ısıyı vücuttan atmak için vücut terlemeyi kullanır. Bu esnada ortamın havası çok nemli ise terleme

zorlaşacaktır. Hatta ortamın bağıl nemi %100 çıkarsa hiç buharlaşma olmayacak ve oluşan ter damla şeklinde

deri üzerinde kalacaktır. Bu durumda ortam sıcaklığı aynı kalsa bile içerideki ısının atılmaması sonucu vücut

ortamı daha sıcak hissedecek ve ona göre tepki verecektir.

Vücuttaki sıcaklığın artışı ile birlikte terleme, hızlı nefes alma ve hızlı kalp atması görülür. Böylelikle vücut hızlı

nefes yoluyla, hızlı kan dolaşımı ile ve terleme ile vücut sıcaklığını 37 derecede tutmak için her yönetmi dener.

Fakat bu yöntemler vücudu soğutmak için yeterli olmazsa, yavaş yavaş vücut ısısı artacaktır ve aşağıdaki belirtiler

sırayla gözükmeye başlayacaktır. Bu belirtiler yaşı ileri olan bir kişide daha üst perdeden görülür. Yani çok sıcak

18

bir havada 17 yaşındaki kişide ısı krampları görülebilirken, 65 yaşında bu belirti Isı çarpması şeklinde olabilir. Yine

kişinin yaptığı fiziksel etkinlik ve etkilenme süresinde bağlı olarak değişebilir.

I – Yeşil Bölge: Normal şartlarda Ortam etkileri olarak bir rahatsızlık görülmez.

II – Mavi Bölge: Termal stres, ısı krampları ve ısı yorgunlukları muhtemeldir

III – Sarı Bölge: Isı bitkinliği ve güneş çarpması muhtemeldir.

IV – Kırmızı Bölge: Güneş çarpması, termal şok an meselesidir.

Şekil. Sıcaklığa ve neme bağlı olarak hissedilen sıcaklığın değişimi.

Nem

İnsanın hissettiği sıcaklığı etkileyen önemli etkilerden biri de havadaki nem oranıdır. Bu nem miktarı mutlak ve

bağıl olmak üzere iki şekilde tarif edilir.

Mutlak Nem: Birim havadaki su miktarıdır.

Bağıl Nem: Aynı sıcaklıkta nem’e doyumuş havadaki (% 100 bağıl Nem’e ulaşmış hava) mutlak nemin yüzde

kaçını ihtiva ettiğini gösterir.

Havanın bünyesinde tutabildiği su oranı havanın sıcaklığına ve basıncına bağlıdır. Bağıl nemin normal

sayılabilecek aralığı %40-70 arasıdır. Bağıl nemin yüksek olduğu ortam sıcaksa insanlar daha fazla bunalır. Nemin

yüksek olduğu ortamda hava soğuksa insanlar daha fazla üşür.

Havanın nemi higrometre, psikometre (kata termometreler) cihazları ile ölçülebilir. Ayrıca kişi kendisi bir

termometreyi kuru ve ıslak termometre olarak kullanıp internetten indireceği bir psikometrik diyagram

kullanarak da ölçüm yapabilir.

19

Şekil. Bağıl nem, mutlak nem, doymuş nem tanımlarının gösterimi

Radyant Isı (Termal Radyasyon)

Radyant ısı, ısı kaynağından ışıma yolu ile yayılan ısıdır. Diğer adı Termal radyasyon absorbe edileceği bir yüzeyle

karşılanmadıkça sıcaklık meydana getirmeyen elektromanyetik bir enerji şeklidir. Yani ortamdaki gözle

göremediğimiz fakat çarptığı yüzeyde ısı etkisi oluşturan infrared ışınlardır.

İşyerlerinde bulunan sıcak yüzeyler ortama ve uzak mesafelere ısı radyasyonu (görünmeyen ışınlar) yayar. Bu

ışınların geri yansıtılması için parlak yüzeyli perdelemeler kullanılmalıdır. Eğer ısıyı absorbe eden perdeler

kullanılırsa bir müddet sonra bu perdelerde ısı kaynağı haline gelebilir.

Radyant ısılar Glop termometre ile ölçülür. Glop termometre ince cidarlı dış yüzeyi siyah mat boya ile boyanmış

bir küreden oluşan ve ortasında kuru termometre bulunan bir ölçüm cihazıdır. Dışarıdan gelen radyant ışımalar

kürenin yüzeyinde ısı oluşturur ve içteki termometreyi dış ortamdaki termometreden çok daha yüksek

sıcaklıklara çıkarır. Böylece dış ortamdaki termometre ile glop termometreden okunan sıcaklık farkı ortamdaki

radyant ısıları ölçmemizi sağlar.

Şekil. Solda nemi ölçen Higrometre, ortada hava akımını (Anomometre) sıcaklığı da ölçen dijital cihaz. Sağda ise

Radyant ısıları da ölçen Glop Termometreli dijital cihaz.

Rahatlık Bölgeleri

Rahat çalışma için dış havanın sıcaklığına ve ortamın bağıl nem miktarına da bakılmalıdır. İçeriyle dışarı arasında

çok fazla sıcaklık farkı bulunmamalıdır. Örneğin oturarak yapılan bir işte rahatlık bölgelerini aşağıdaki gibi

verebiliriz.

Dış Hava Sıcaklığı (0C) 20 24 28 32 35

20

Uygun çalışma yeri sıcaklığı 20 22 24 26 27.5

Bağıl nem (%) 75 65 57 50 45

21

5. RADYASYON

Radyasyonu iyi tanıyabilmek için öncelikle Işığı iyi tanımamız gerekir. Işık saniyede 300.000 km hızla düz bir hat

boyunca yol alan bir enerji şeklidir. İnsan gözünün görebildiği ışık 380 nm ile 760 nm arasında değişen bir dalga

boyuyla yol alır (ince bir kağıt yaklaşık 50.000 nm). Işığı ya dalga boyuyla yada frekansı ile ifade edilebilir. Saniye

de 300 bin km yol alıyorsa ve bunu dalga boyuna bölersek kaç defa titreştiğini buluruz ve bu da frekansı olmuş

olur. Birimi olarakda Hz (Herz) ifadesi kullanılır. O zaman bir ışık için 500 nm dalga boyuna sahip demekle 600

THz frekansa sahip demek aynı şeyi etmiş olacaktır.

𝑓 =𝑐

𝜆=

300.000.000.000.000.000 𝑛𝑚

500 𝑛𝑚 = 600 THz (tera herz)

Mor ötesi (Ultraviyole) ve Kızıl ötesi (İnfrared) ışınlar:

Görünen ışığın dalga boyu büyük değerden (760 nm), küçük değere (380 nm) doğru ilerledikçe rengi kırmızıdan

maviye doğru dönüşüm yapar. Aşağıdaki şekil incelendiğinde görünen ışığın sağındaki uzun dalga boylu (düşük

frekanslı) ışıklar görünen ışığın kızıl bölgesinin ötesinde olduğundan kızıl ötesi, kısa dalga boylu (yüksek frekanslı)

ışıklar ise mor bölgenin ötesinde olduğundan mor ötesi diye adlandırılır. Bu ışınlardan uzun dalga boylu olanlar

enerjilerini vücudun dış yüzeyine bırakırlar ve deride ısı etkisi oluştururlar. Kısa dalga boylu olanların dalga boyu

nanometrik boyutlarda olduğu için enerjilerini hücrenin içerisine girerek oraya hatta çekirdeğe kadar inerek

kromozomlara kadar ulaşır ve enerjilerini hücre içine bırakırlar. Bu durum hücrenin kimyasal yapısını değiştirir,

kromozomları bozar. Böylece ortaya kanser ve genetik bozukluklar çıkar.

Dalga boyu son derece küçüldüğünde elektromanyetik radyasyon (EMR), madde ile karşılaştığında, dalga

olmaktan çok bir enerji kümesi gibi davranır. Bu enerji kümelerine "kuantum" ya da “foton” denir. Bu tipteki

EMR' ler, X ve Gamma ışınlarıdır. Bu ışınlar hücrelerdeki molekülleri bir arada tutan atomik bağları kırarak

atomları ya da molekül parçalarını pozitif ya da negatif yüklü duruma getirebilecek yeterli enerjiye sahiptirler.

Radyasyon kelimesi her iki dalga boylarını da içine alan genel bir kelimedir. Bunu, iyonize eden (iyonize) ve

iyonize etmeyen (non-iyonize) olarak ikiye ayırabiliriz. iyonize eden demek (biyolojik olarak konuşursak) insan

hücre yapısını bozan demektir. İyonize etmeyen ise (çok uzun süreli maruz kalmalar hariç) hücre yapısında bir

değişikliğe yol açmaz. İyonize eden radyasyon hücreye geldiğinde bir takım kimyasal değişikliklere yol açar ve

vücutta istenmeyen ürünler olan oksidan'ların oluşmasına sebep olur ki bilindiği üzere bunun sonucu da kanser

denilen hastalıktır. Görünen ışık bu her iki radyasyonun ortasında %2 lik bir bölgeyi oluşturur.

22

Şekil. Işığın (radyasyonun) dalga boyuna (frekansa) bağlı olarak değişimi

Radyasyon Kaynakları

Temelde iki çeşit radyasyon vardır; Doğal ve yapay radyasyonlar.

a) Doğal radyasyonlar, adından da anlaşılacağı üzere, doğa kaynaklarından ortaya çıkan radyasyon tipidir. Bunlar

arasında kozmik ışınlar, topraktan yayılan radon ışımaları, toprakta, suda ve yiyeceklerde olabilecek doğal

radyoaktif maddeler sayılabilir.

b) Doğal olmayan radyasyonlar ise, insan eliyle oluşturulan veya kullanılan araç ve gereçlerden alınan

radyasyonlardır.

Radyasyondan Korunma

1-) İçten alınan radyasyon: Vücuda radyoaktif madde ile giren radyasyon en tehlikeli durumu oluşturur. Çünkü

bu madde vücutta bulunduğu sürece içeriden ışınlama yapacaktır. Yiyeceklerin radyoaktif maddelerle teması

önlenmeli. Hava yoluyla vücuda girmesini önlemek için özel solunum cihazları, tam yüz maskesi, filtre

kullanılması, imkan yoksa mendil, havlu vb. ile solunum yollarının kapatılması, kirlenen bölgedeki gıda ve suların

tüketilmemesi alınabilecek tedbirler olarak sayılabilir.

2-) Dıştan alınan radyasyon: üç yöntem bulunmaktadır:

a) Uzaklık: Radyasyon kaynağından uzaklaştıkça, mesafenin karesi oranında radyasyonun etkisi azalacaktır.

Uzaklığı artırmak iyi bir korunma aracıdır. Örneğin; doz hızı 1 m de 100 mR/s ise, 2 metre uzakta 25 mR/s ye, 10

m uzakta ise doz hizi 1 mR/s düşer.

Radyasyondan alınabilecek doz, yılda 5000 mrem (mR) değerini geçmemelidir. Çalışanlar dışında müsaade

edilebilir doz (genel halk kitlesi) 1000 mR/yıldır. Okul öğrencileri için müsaade sınırı 100 mR/yıldır.

b) Zaman: Radyasyon kaynağının yanında ne kadar durulursa o kadar alınan doz artacaktır. Süre ile alınan doz

doğru orantılıdır. Örneğin, kaynak 100 mR/s doz yayıyorsa, bu alanda 1 s kalınırsa 100 mR, 10 s kalınırsa 1000

mR doz alınır. Bu nedenle kaynak yanında mümkün olabildiğince kısa süre kalınmalıdır.

c) Zırhlama: Radyasyon kaynağı ile kişi arasına uygun özelliklerde koruyucu engel konulmalıdır. Zırhlama toprak,

beton, çelik, kurşun gibi koruyuculuğu yüksek materyal kullanılarak yapılabilir.

23

Günlük yaşamda radyasyonla ilgili uygulamalar

1) Cep Telefonları: Cep telefonlarını kullanırken süreyi kesinlikle kısa tutmak lazımdır. Kulaklık kullanmak,

telefonu kalp, beyin ve diğer hayati organlardan uzak tutmak, antensiz cihazlar yerine harici antenli cep

telefonları ile SAR değeri düşük cihazları tercih etmek ve numara çevrildikten hat bağlanana kadar geçen sürede

telefonu vücuttan uzak tutmak organlardaki termal etkileri asgari düzeyde tutmak açısından çok önemlidir.

2) Baz İstasyonları, Anten siteleri: Bu tür radyasyon (elekro manyetik dalga) yayan yerler yerleşim yerlerinden

uzağa konulmalıdır. Üzerindeki baz istasyonu bulunan bir binanın hemen altında yaşamak, karşı binada

yaşamaktan daha az tehlikelidir. Çünkü bu tür antenler aşağıya eksen doğrultusunda ışıma yapmaz. Çevresel

olarak sinyal gönderirler. Ayrıca binanın beton çatısı enerjiyi 5-10 kat azaltır.

3) Yüksek Gerilim Hatları: Elektromanyetik alanın sürekli yayıldığı bu bölgeler (elektromanyetik alanda bir

radyasyondur) yerleşim alanlarının uzağından geçirilmeli. Mümkünse bu hatları toprak altına alınmalıdır.

4) Fosforlu maddeler: Geceleri kendiğinden az da olsa parlayan maddeler rasyasyon maddelerdir. Bunlar saatler

üzerinde kullanılan fosforlu boyalar, yada yangın çıkışlarını gösteren panolar. Paraların kontrolünde kullanılan

görünmez ışık, para üzerindeki özel boyaya çarptığı zaman görünür ışık frekansına dönüştüğü için parlama yapar.

5) Wi-fi (kablosuz internet): Bu enerjinin frekansı 2.4 GHz'dir. Bu frekans mikrodalga fırın, telsiz telefon,

Bluetooth cihazlarında frekansıdır. Bu frekanslar kızıl ötesi ışınlar olduğu için non-iyonize olarak vücutta etki

edecektir. Yani direk olarak vücuta bir zararı gözükmese de ısı olarak ve sinirsel olarak etki edeceklerdir.

6) Mikrodalga fırınlar: Mikro dalga fırınlarda 2.4 Gh titreşimle gıdaları ışıma ile ısıtır. Bu ışıma kızılötesi olduğu

için göremeyiz. Gıdaların içindeki sıvıları moleküllerini titreştirerek ısıtırlar. Enerji yoğunluğu çok yüksek olduğu

için (Wi-fi den 100000 kat fazla) kısa sürede ısıtıtmaktadır. Kızılötesi ışın yayması ve gıdalarda ısıya dönüşmesi

nedeniyle direk bir zararından bahsetmek zordur.

7) Gıdalarda İyonize Radyasyon kullanımı: Bazı gıdaların uzun süre dayanması için (konserve ve paketlenmiş

ürünler) içerisindeki bakterilerin öldürülmesi için iyonize (ultraviyole) ışın kullanılır. Bu ışınlar her ne kadar

radyoaktif ışın olsada (x ışınları) gıdanın içinden geçip gittiği için gıdayı yiyenlere bir zararı görülmez. Bu yöntem

bakterileri yok etsede, toksinleri (zehirli kimyasalları) yok edemez. Zararlı bahterilerin yanında yararlı bahterileri

de öldürür.

8) Lazer işaretçiler: Lazer ışığı görünür ışık dalgası şeklinde bir doğru boyunca yoğun enerji olarak ilerleyen bir

ışıktır. Bu nedenle ışığın tehlikesini dalga boyundan daha çok enerji yoğunuluğu risk oluşturur. Genel olarak 5

mW kadar enerji yayanlar tehlikeli kabul edilebilir. 5-500 mW arası korumasız gözte tehlike oluşturu. 500 mW

üzerinde her türlüsü hem göze hemde deriye karşı tehlikelidir.

Tablo. Lazer cihazlarının sınıflandırılması

9) Işın Tedavisi=Radyoterapi: Kansere yol açabilen iyonize ışınlar (ultraviyole) aynı zamanda kanser

tedavisindede kullanılır. Sağlıklı ve kanserli hücrelerin her ikisine de günlük belli bir dozda ışın gönderilir. Sağlıklı

hücre belli bir süre sonra almış olduğu tahribatı düzeltir. Kanserli hücre bu iyileşme konusunda aynı tepkiyi

24

veremez. Bu birkaç seans devam ederse, kanserli hücreler bir müddet sonra ölmüş olur. Sağlam hücreler

yaşamlarına devam eder.

Şekil. Elektromanyetik dalga yayan bazı cihazlar.

6. BASINÇ

Basınç değişiminin çalışanlar üzerinde bir çok etkisinin olmasına rağmen karşılaşıldığı en önemli iki yerden biri

dağların üzerindeki görülen alçak basınç ile derin sularda görülen yüksek basınçtır. Yüksek yerlerde basınç

azalması ve oksijen azlığı nedeniyle belirtiler görülür. Bunlar başağırısı, mide bulantısı, sık nefes alma gibi hafif

sayılabilecek belirtilerdir. Ortamda uzun süre kalınırsa vücut alışmaya başlayacaktır. Basınçla ilgili esas tehlikeli

durum derin dalışlarda ortaya çıkan Vurgun (dekompresyan) tehlikesidir.

Vurgun (Dekompresyon)

Dalgıçlık denince akla gelen en tehlikeli kaza Vurgun dur. Vurgunun temel nedeni ortam basıncının aniden

değişmesidir. Sıvıların içindeki hidrostatik basınç derinlere doğru indikçe her 10 metrede 1 Atmofer artar.

Gazların Henry Kanunu uyarınca kısmi basıncı artan gazların sıvı içerisinde çözünmeye başlar. Derin dalışlarda,

gerek Nargile dalış olsun (hortumlu) gerekse Scuba dalış olsun (Tüplü) hepsinde saf oksiyen kullanılanmaz.

Normal hava kullanılır. Uzun süre saf oksijen kullanılırsa ciğerlerde kanamaya yol açar artı pahalıdır. Bu durumda

havanın içindeki Azot gazı (N2) basınca bağlı olarak yavaş yavaş kanın içerisinde, dokularda ve yağların içerisinde

çözünmeye başlar. Sıvı ve yağların içinde çözünen bu azot gazı bir anda yukarı çıkılırsa tıpkı içerisinde CO2

(karbondioksit) çözünmüş gazozun kapağını açmak gibi, bir anda gaz haline geçer. Damarların ve dokuların içinde

kabarcıklar haline dönüşen Azot gazı dokularda tahribata, kılcal damarlarda tıkanmaya ve gazı gören kanın

içindeki trombositlerin pıhtılaşmasına yol açar ve damar tıkanmalarını daha da artarak Vurgun

(dekompresyon=basınç azalması) denilen çok tehlikeli durumun ortaya çıkmasına neden olur. Azot yağlarda

sıvılara oranla 5 kat daha hızlı çözünür. Bu nedenle merkezi sinir sistemi gibi yağlı dokuların örneğin beyin ve

omuriliğin daha fazla etkiler. Hangi dokunun hücreleri zarar gördüyse veya nereye ait damar tıkandıysa o

sisteme ait bozukluk ve belirtiler ortaya çıkmaya başlar.

Hafif seyrettiğinde deride kızarıklık, morarma ve kaşıntı şeklinde kendini gösterir. Eklem yerlerinde ağrılar

görülür.

Ağır seyrettiğinde ise kollarda bacaklarda duyu kaybı, güç kaybı, işitme kaybı, kulak çınlaması, yürüyemem,

duyurlarda bozukluk vs şeklinde belirtiler görülmeye başlanır.

Vurgunun Önlenmesi

Vücutta çözünen azot gazı ne kadar fazla ise Vurgun tehlikesi o kadar artacaktır. Gazın çözünme miktarını

belirleyen ise derinlik ve kalınan süredir. Eğer derinlik ve kalma süreleri belirli değerlerin altında tutulursa

vurgun önlenir. Bu amaçla Vurgun hastalığına karşı hazırlanmış dekompresyon tabloları oluşturulmuştur. Bu

tablolara göre dalış yapmak vurgunun önlenmesini sağlayacaktır. Örneğin 12 metrede 104 dakika, 18 metrede

47 dakika gibi kalmak gibi. Dalgıç tarafından taşınabilir dekompresyon bilgisayarları son yıllarda oldukça

yaygınlaşmıştır. Bilinçsiz kullanımlarda tehlike oluşturabilir. Onun yerine tabloları kullanmak daha uygundur.

25

Vurgunun Kişiden Kişiye Oluşumunu Etkileyen Faktörler

Vurgun çok çeşitli etkenlere bağlı olarak kişiden kişiye farklı davranışlar ortaya çıkarabilir. Bu durumu göz

önünde bulundurarak dalış saatlerine ve dalış tablolarına daha ihtiyatlı yaklaşmak gerekir. Bu konuda kişinin

yaşı, cinsiyeti, kilo durumu, içki sigara alışkanlıkları, yorgunluğu, sıcaklık, dolaşım sistemi hastalıkları, Açık kalp

kapakçığı sorunları (PFO -Patent Foramen Ovale) gibi hususlar etkendir.

Burada PFO-Açık kalp kapakçığı sorunu

PFO (Patent Foramen Ovale) nedir?

Foramen ovale doğum öncesi bebeklerin (fetus) kalbinin sağ ve sol kulakçıkları arasında bulunan bir açıklıktır.

Embriyon devresinde, kulakçıklardan birbirlerine kan transferi olur. Bu sayede fetusun anne karnındayken kan

dolaşımı, akciğerler fonksiyonel olmadığı halde sağlanmış olur. Ancak doğumla birlikte bebeğin akciğerlerine

hava dolar ve iki kulakçıktaki temiz ve kirli kan arasında oluşan basınç farkı sonucu bu delik kapanır. Ancak bu

delik kapanmadığı takdirde kalp içi shunt (yol değiştirici), yani kalbin delik olması durumu ortaya çıkar ve

genellikle ameliyat gerektirir. Kalbi delik kişilerde kirli kanın temiz kana karışma ihtimali yüksek olduğundan,

normal hayatta bir sorunla karşılaşmasalar bile, dalış sporunu yapmaları yasaktır. Bunun dışında yapılan

araştırmalar insanların yaklaşık olarak %30'unda bu deliğin tam olarak kapanmadığını ortaya koymuştur. Dalış

sırasında valsalva manevrası gibi sağ kulakçıkta basıncın artmasına yol açacak hareketler sonucu bu delik

açılabilmekte ve kirli kan, filtre edildiği akciğerlere uğramadan, temiz kana ulaşabilmektedir. PFO olan kişide

aksırma, öksürme, ıkınma gibi göğüs içi basıncını artıran hallerde valf açılabilir ve kan her iki atriyum yönünde

karşılıklı geçiş yapabilir.

PFO Dalışlar esnasında insan vücudunda dekompresyon hastalığına yol açmasa da, bu kabarcıklar normal

şartlarda akciğerlere geldiklerinde atılırlar, bu sebeple bunların bir daha temiz kana karışarak dolaşıma dönmesi

zayıf bir ihtimaldir. Ancak kalbinde PFO olan kişilerde bu kabarcıklar sağ kulakçıktan sol kulakçığa geçerek

dolaşıma karışabilirler. Bu da dekompresyon hastalığı riskini arttıran bir etken olacaktır.

Şekil. Kalbin sağ ve sol kulakçıkları arasında bulunan açıklık (PFO) ve kalbin çalışma şekli.

Dekompresyon Hastalığı İlk Yardım Ve Tedavisi

Hasta transferi: Dekompresyon hastalığının tedavisinde en etkin adım hastaya bir basınç odasında tekrar basınç

uygulanarak oluşan kabarcıkların çözülmesini sağlamaktır. İlk sağlık kurumuna gidene kadar mutlaka %100

oksijen solutulmalıdır. Transferde zaman çok önemlidir. İlk üç saat içinde basınç odasına girenlerde kalıntı çok az,

ilk 6 saat içinde girenlerde ilk tedaviden sonra % 50 oranındadır. Dekompresyon hastalığı sırasında bozulmuş

26

dolaşımı düzenlemek için damar içine serum uygulanmalıdır. Damar içi pıhtılaşmayı önlemek için aspirin

verilebilir.

Dalış Tablolarının Okunması

Dalma tablosunu örnekleyerek açıklayalım. Örneğin 60 feet=18 m (1 feet=30.48 cm) derine dalmak isteyelim. 60

feet yazan sütündan aşağıya doğru indiğimizde emniyet sınırının 47 dakika olduğunu görüyoruz. Fakat biz 33

dakika sonra yüzeye çıktığımızı varsayalım. Bir sonraki dalışı nasıl hesaplayacağız ona bakalım. 33 dakikadan sağa

doğru ilerlediğimizde M (basınç grubu) harfini görürüz. Eğer yüzeye çıktığımızda 58 dakika açık havada kaldık ise

bu M harfinin bulunduğu satırda 58 dakikaya karşılık gelen zaman aralığını aramalıyız. Bu aralığın 0:56/1:04

olduğunu görüyoruz. Bu sütundan yukarı doğru çıkarsak D harfinin olduğu satıra varırız. Demekki hala kanımızda

D seviyesinde azot var demektir. Eğer kanımızda hiç azot kalmaması istemiyorsak A seviyesine ulaşacak düzeyde

açık havada beklemeliydik. Buda bize 2:15/5:15 saat aralığını verir.

Devam edersek 58 dakika sonra tekrar dalışa geçeceğiz ama bu sefer 40 feet de (12 m) dalış yapmak istiyoruz. D

satırından sola doğru gittiğimizde 40 feet sütunda 25 dakikalık süremizin zaten gittiğini geriye bize kalan toplam

sürenin 104 dakika olduğunu görüyoruz. 104 dakikanın 25 dakikasıda gittiğine göre artık bize bu derinlikte kalan

süre 79 dakikadır.

100 feet’in üzerindeki dalışlar herzaman tehlike barındırmaktadır. Tablodaki gri alanlara geçilmemesi gerekir. Bu

alanlar tolerası ifade eder ama vurgun çok fazla değişkene bağlıdır. Bu nedenle tolerans bölgelerine dahi

yanaşılmaması tavsiye edilir.

Şekil. Dekompresyon (vurgun) için derin dalış tabloları ve okunması

7. TOZLAR

Havada askıda bulunan çeşitli büyüklükteki katı teneciklere toz denir. Tane büyüklükleri genellikle 300 mikronun

altındadır. Özgül ağırlığı hafif ise uçan bu maddeler 1 mm kadar çıkabilir.

Tozlar meslek hastalıklarına sebep olmakta, görüş sahasını azaltmakta, iş verimliliğini düşürmektedir.

27

Solunan tozların tane büyüklüğü genellikle 60 mikronun altındadır.

x> 5 mikrondan daha büyük tozlar üst solunum yollarında (soluk borusu ve bronşlarda) tutulur. Alveollere (hava kesecikleri) kadar gidemez.

0.5<x<5 mikron arasındaki tozlar Alveollere kadar ulaşan ve orada birikerek Pnömokonyoz adı verilen Toz hastalığını oluşturur.

x<0.5 mikrondan daha küçük olan tozlar ise alveollere girse dahi öksürme ve aksırmalarla (akcigerlerin kendini temizleme metodları) ile dışarı atılırlar.

Şekil. Solunum yolları ve hava kesecikleri (alveol)

Tozların Sınıflandırılması

Fibrojenik tozlar: Solunumla akcigerlere ulaşıp birikme sonucu dokusal değişimlere yol açan ve akciğerlerde

fonksiyonel bozukluk yapan tozlardır.

Toksik Tozlar: Vücuda alındığında akut (ilk defa) veya kronik (biriken, geçmeyen) zehirlenmeye sebep olan

tozlardır. Bunlar kurşun, krom, kadbiyum, mangan, vanadyum gibi ağır metal tozlarıdır.

Kanserojen Tozlar: Kansere sebep olan tozlardır. Bunlar asbest, arsenik, berilyum, kromatlar, nikel tozları gibi

tozlardır.

Radyoaktif Tozlar: Bunlar çok sayıda olmakla beraber en önemlileri uranyum, seryum, zirkonyum bileşikleri,

trityum ve radyum tuzlarıdır.

Alerji yapan tozlar: Bunlar bazı insanlarda allerji yapan, astım ve egzema gibi hastalıklara sebep olan tozlardır.

İnert Tozlar: Akcigerlerde birikebilen fakat herhangi bir hastalık yapmayan tozlardır.

Tozlarla meydana gelen bazı hastalıklar (Pnömokonyozlar)

Tozların meydana getirdiği mesleki akciğer hastalıklarına pnömokonyoz denilmektedir. Pnömokonyozlar, toz

halinde olan zararlı maddelerin solunum yolu ile akciğere girerek, akciğerlerde kalıcı birikimleri sonucu meydana

gelen hastalıklardır.

Silikoz Hastalığı: Silisiyum di oksit (SiO2) kristallerinin solunması sonucu meydana gelen akciğer hastalığıdır. 10-

15 yıl silis ile çalıştıktan sonra hastalık meydana gelir. Çalışma şartlarının çok kötü olduğu yerlerde hastalık bir iki

ay için akut silikoz şeklinde ortaya çıkar.

Endüstride silis ile karşılaşılan bazı yerler; Maden ocakları (özellikle kayalık arazi içiersinde galeri açılması), tünel

ve toprakaltı kazıları, gri granit ve kuvars içeren taş üretim ocakları, döküm işleri, perdahlama ve kumdan

28

temizleme işlemleri, seramik fayans ve porselen endüstrisi, zımpara üretimi, cam endüstrisi, silis ihtiva eden

bileme taşları kullanımı gibi yerlerdir.

Muhatap olunan süre: Genellikle 10-15 yıl içerisinde hastalık başlar, 20-30 yıl içinde hastalık sayısı artar.

Genellikle nefes darlığı, öksürük ve balgam gibi belirtiler ilerlemiş vakalarda görülür.

Korunma Yolları

Tıbbı Korunma: İşçilerin işe giriş sağlık muayeneleri uygun şekilde yapılmalı, gögüs radyagrafileri çekilmeli,

solunum ve dolaşım sistemi rahatsızlıkları, cilt hastalıkları olanlar bu tür işlerde çalıştırılmamalıdır.

Çalışma süreleri boyunca peryodik olarak 6 ayda bir sağlık kontrollerinden geçirilmeli. Hastalık görülenlerin işleri

değiştirilmeli, tedavi altına alınmalıdır.

Teknik Korunma: Teknik korunma kaynağında tozu azaltma yada kişi üzerinde alınan teknik tedbirleri ifade eder.

1. Sulu Çalışma: Toz meydana gelen yerlerde su kullanılarak tozun kalkmasını engellemektir. Tünellerde ve taş ocaklarında bu metod uygulanmaktadır.

2. Uygun Havalandırma: Tozlu ortamların havasının sık sık değiştirilmesi tozun seyrelmesine neden olur. Eğer tozun çıkış yerinden emilerek dışarı atılması sağlanabilirse en etkili havalandırma yapılmış olur. Bu tip havalandırmalar kış şartlarında iş yeri ısısının korunmasında da yardımcı olur.

3. Fazla Solumanın Önlenmesi: Çalışmaların kas gücü yerine otomasyon sistemleri ile yapılması sağlanarak fazla solumanın önüne geçilebilir.

4. Kapalı Çalışma Yapılması: Çalışmaların kapalı ortamlarda yapılıp ortama tozların yayılmasını engellenebilir. 5. Perdeleme: Tozlu ortamlar ile tozsuz ortamlar arasında hava, su yada şeffaf naylon perdeler

oluşturululabilir. Bu perdelemelerde geçişler kolaydır ve yapılan işe engel olmaz. 6. Kişisel Koruyucu Kullanımı: Tozun kaynağında yada ortamda engellenemediği durumlarda kişisel

koruyuculara başvurulmalıdır. Bu amaçla toz maskeleri kullanılmalı. Toz maskelerinin hangi büyüklükteki tozları tuttuğu bilinmelidir. 0,5-5 mikron arasındaki tozların en tehlikeli tozlar olduğu bilinmeli ve bu tozları tutan maskeler kullanılmalıdır.

29

Şekil. Farklı Toz önleme uygulamaları

8. KAPALI ALANLARDA GÜVENLİK

Kapalı Alan: Tamamen veya kısmen kapatılmış sınırlı bir hacmi olan, içerisinde sınırlı miktarda hava bulunan ve çalışma yeri olarak tasarlanan alanlar “kapalı ortam” olarak adlandırılır. Kapalı ortamlar potansiyel olarak tehlikeli veya zararlı seviyede gaz, toz, buhar veya duman ihtiva eder. .

Pratikte aşağıdaki sayılan yerler birer kapalı alan olarak tanımlanmaktadır. Havadan hafif gazların sıkışabilecegi

veya birikebilecegi alanlarda bizim için tehlikeli alan olarak düşünülebilir. Bu nedenle dikkatle

değerlendirilmelidirler.

a) Tanklar

b) Kuyular

c) Menholler (rogar)

d) Tüneller

e) Silolar, Ambarlar

f)Soğuk hava depoları

30

g) Mahsenler

h) Gemiler, Konteynerler

i) Sığınaklar

Şekil. Kapalı alan olarak değerlendirilebilecek yerler.

Tehlikeli Hava

Kapalı alandaki tehlikeli hava; pis hava, zehirli hava, patlayıcı hava ve tozlu hava olarak 4 grupta incelenir.

Pis hava, % 19.5’den daha az oksijen ihtiva eder ve bu tip hava karışımı bulunan yerlerdeki çalışmalarda kısa zaman içinde yorgunluk belirtileri görülür.

Zehirli hava, insan hayatını tehlikeye düşüren zararlı gazlardan oluşan havadır. Bu şekildeki hava, insan organizmasına kimyasal etkisinden dolayı zararlı olmakta ve hatta ölüm meydana getirmektedir. Bu gazlara örnek olarak karbonmonoksit, azot oksitleri, hidrojensülfür, kükürtdioksit ve radon gazları gösterilebilir.

Patlayıcı hava, bütün yanıcı gazları bileşiminde bulunduran havadır. Bu gazlar, özellikle metan, etan, propan, bütan gibi hidrokarbonlar ve hidrojen gibi gazlardır.

Tozlu hava ise, içerisinde belli konsantrasyondan fazla toz ihtiva eden havayı belirtir.

Boğucu Gazlar

Kapalı ortamlarda rastlanabilecek boğucu gazlar genel olarak 2 sınıfta incelenebilir. Bunlar:

- Basit boğucu gazlar : Karbondioksit (CO2), Metan (CH4), Etan (C2H6), Propan (C3H8), Bütan (C4H10), Hidrojen (H2), Azot (N2)

- Kimyasal boğucu gazlar : Karbonmonoksit (CO), Hidrojen sülfür (H2S), Amonyak (NH3) Hidrojen siyanür (HCN), vb. dir.

A-PİS HAVA

O2 azlığı ve karbondioksit fazlalığı pis havayı oluşturur.

Oksijen

Oksijen normalde renksiz Havanın % 20,8 ni oluşturur yaşamın kaynağı olan bir gazdır. Kapalı alanlarda O2

yetersizliği şu durumlada görüleblir.

Oksijen yetersizliği şu yerlerde görülür.

Bazı topraklarda kimyasal maddeler atmosferdeki oksijenle reaksiyona girerek oksijen yetersizliği oluşturur.

Yeraltı çalışmalarında kalsiyum ve kireçtaşı olan yerlerde su ile reaksiyon sonucu CO2 gazı çıkar. Buda normal havanın yerini alır.

Gemilerde, konteynırlarda taşınan yüklerin O2 ile tepkimeye girmesi sonucu oksijen azlığı oluşur.

Çelik depo ve tankların içinde paslanma sonucu O2 azlığı oluşabilir.

Bunların dışında tüm patlayıcı ve zehirleyici gazlar ortamdaki O2 nin azlığına neden olur. Patlama ve zehirleme riski daha önde olduğu için o tip gazların boğucu özelliği ikinci planda kalır.

31

Oksijen (%) Fiziksel Etkiler

% 19.5 - 16 Görünen etki yok ,

% 16 - 12 Soluk alıp verme hızlanır.Kalp atışı hızlanır. Dikkat, düşünme ve kordinasyon bozuklugu görülür.

% 12 - 10 Karar vermede güçlük, kas kontrolü zayıflar. Kaslar çabuk yorulur. Kesik kesik soluma görülür.

% 10 - 8 Mide bulantısı ve kusma. Hareket etmede güçlük veya hareket kaybı. Ölümle sonuçlanan bilinçsizlik.

% 8 - 6 Nefes almada güçlük. Çırpınma. Birkaç dakikada ölüm.

% 6 - 4 40 saniyede koma, ölüm.

Karbondioksit

Renksiz, kokusuz gazdır. Özgül ağırlığı, 1.977 kg/m3’dür. Bundan dolayı, bulunduğu kapalı ortamın tabanında

toplanır. Normalde atmosfer havasında, hacim bakımından % 0.3-0.4 oranında bulunur. Bu miktar, nefes alma

fonksiyonunu uyarıcı etki yapar.

Etkisi: Karbondioksit miktarının artması oksijeni azaltacağından solunum sayısı ve sıklığı artar.

- %1-3 yoğunluğunda orta sürede tehlikesizdir.

- %3-6 yoğunluğunda baş ağrıları başlar.

- %6-10 yoğunlukta, baş dönmesi, görme bozuklukları, şuursuzluk başlar.

- %10 dan fazla yoğunlukta narkotik etki görülür. Boğucu etki CO2 fazlalığından çok, oksijen azlığından olur.

Korunma : İşyeri havasındaki miktar kontrol edilir. Solunum aygıtları kullanılır. Etkilenme olduğu takdirde, hasta

açık havaya çıkarılır, oksijen verilir, suni solunum yapılır.

B-ZEHİRLİ HAVA

İçerisinde zehirli gazların arttığı ortamlardır.

Karbonmonoksit (Beyaz Gaz)

Renksiz, kokusuz, tahriş etkisi olmayan çok zehirli gaz olarak tanımlanır. Bilinen yakıtların yanma esnasında

yetersiz hava nedeniyle beslenememesinden veya yanmanın tam olarak gerçekleşemediği anlarda ortaya çıkar.

Kapalı alanlarda ”Sessiz Katil” olarak anılır ve zehirlenmesi çok ani olabilir.

Özgül ağırlığı 1.255 kg/m3 olup, havanınkine çok yakındır. Hava ile % 13-75 oranlarındaki karışımı patlayıcı

özelliğe sahip olup, en tehlikeli patlama konsantrasyonu % 30 civarındadır.

Hemoglobine oksijenden 200-300 kat daha fazla ilgilidir. Hemoglobinle karboksi hemoglobin (HbCO) yapar.

Böylece kanın dokulara oksijen taşıma kapasitesini bloke eder. Dolayısıyla, oksijen yetersizliği baş gösterir ve

kanın karbonmonoksit ile doygunluğu artınca da ölüm meydana gelir.

Dar alanlarda çalışan benzinli motorların eksozları çok tehlikelidir. Eksozdan çıkan CO gazları kısa sürede

ölümcül olabilmektedir.

Etkisi: Havadaki miktarına, maruziyet süresine ve kişinin duyarlılık derecesine göre değişir. Genellikle ;

Tablo. Havadaki CO miktarlarının solunum süresine bağlı olarak etkileri.

Havadaki CO miktarı Solunum süresi ve etkileri

30 ppm % 0.003 Alt toksik etki (8-saate göre çalışma ortamlarındaki maksimum seviye)

200 ppm % 0.02 2-3 saat içinde hafif başağrısı

32

400 ppm % 0.04 1-25 saat içinde şiddetli başağrısı

800 ppm % 0.08 45 dak. içinde başdönmesi, kırıklık ve dizlerin titremesi, 2 saat içinde şuur kaybı

1600 ppm % 0.16 20 dak. içinde baş dönmesi, kırıklık ve dizlerin titremesi, 2 saat içinde ölüm.

3200 ppm % 0.32 5-10 dak. içinde baş dönmesi, kırıklık ve dizlerin titremesi ,30 dak. içinde ölüm

6400 ppm % 0.64 1-2 dak. içinde baş dönmesi, kırıklık ve dizlerin titremesi, 10-15 dak.içinde ölüm

12800 ppm % 1.28 1-3 dak. içinde ölüm.

Kronik Zehirlenme: Düşük konsantrasyonlarda uzun süreli aylar veya yıllarca etkilenme sonucunda yorgunluk,

baş ağrıları, mizaç değişikliği, uyku bozuklukları, kalp ve mide bozuklukları hafıza bozukluğu görülür.

Korunma: İşyeri havasındaki miktarı kontrol edilir. Sigara yasaklanır. Kısa süreli çalışmalar uygulanır, gerekirse

maske kullanılır.

Tedavi: Etkilenen biri derhal temiz havaya çıkarılır oksijen verilir. Beyin ödemine karşı gerekli tedavi hipertonik

çözeltiler uygulanır.

(ppm nedir?: ppm=part per million=milyonda bir demektir. Boyutsuzdur, orantıyı gösterir. 5000 g’ lık bir

maddenin içinde 5 mg (0,005 g) lık başka bir madde varsa 1 ppm değerinde bulunuyor demektir. 5.000.000

mg/5mg = 1.000.000 = 1 ppm. % 0,05 oranındaki maddenin ppm değeri ise 0,05/100 = x/1.000.000 =>

x=0,05*1000000/100 = 500 ppm yapar)

Hidrojen sülfür (H2S)

Hidrojen sülfür renksiz, havadan ağır, kendine özgü çürük yumurta kokusu olan bir gazdır. Koku alma hassasiyet

az miktarda gazın koklanması ve nefes alınmasıyla birlikte kaybolur ve uyarıcı anlamda bir fark sezilemez.

Petrol alanları, kanalizasyon ve kimyasal endüstri alanlarında sıkça rastlanan bir gazdır. Genellikle lağım

kanallarında ve eritme tesislerinde bulunur. Bu gaz bazı hallerde kükürt ihtiva eden dinamit ve barutların

yanması neticesinde meydana gelmekte ve genellikle kükürt madenlerinde patlayıcı maddelerin kullanılmasını

müteakip oluşmaktadır.

Yanıcı bir gaz olup hava içerisinde %6 oranında patlayıcı özelliğe sahiptir; zehirleyici bir gazdır. Havadan ağır olup

ocakta taban kısımlarında bulunur.

Etkisi: Havada %0,0001 konsantrasyonda tipik kokusu ile tanınır. Daha yüksek konsantrasyonlarda bir süre sonra

koku alma sinirleri felce uğrar ve koku alınmaz olur. Solunum yolu ile alınan H2S toksik tesir gösterir, mukozoları

(salgı üreten doku tabakası) tahriş eder. Hücre içindeki fermentleri inhibe (bazı organların salgılarında bulunan

kimyasal değişikliklere etki eden maddeler) eder. Zehirlenme belirtileri 200cc/m3 te başlar, 600cc/m3 te kısa

süre içinde ölüm gelir. H2S ile kronik zehirlenme kabul edilmemektedir.

Ani H2S zehirlenmesi, soluk tutukluğuna ve bilinçsizlige yol açabilir. Ani ancak az miktardaki zehirlenmenin neden

olduğu semptomlar mide bulantısı mide ağrısı, gözlerde tahriş, gegirme, öksürme, başağrısı ve dudaklarda su

toplanması şeklinde belirir.

Tablo. Havadaki H2S miktarlarının solunum süresine bağlı olarak etkileri.

Havadaki H2S miktarı Solunum süresi ve etkileri

18–25 ppm %0,0018-0,0025 Gözlerde tahriş, kaşınma

75-150 ppm %0,0075-0,0150 Bir kaç saat soluma.Soluk alıp vermede bozulma

170 – 300 ppm %0,017-0,03 1 saat soluma. Belirgin kaşıntılar

400-600 ppm %0,04-0,06 0,5-1 saat soluma. Bilinç kaybı,ölüm

>1000 ppm %0,1 Bir kaç dakikada ölüm

33

Korunma: Havadaki miktarı kontrol edilmeli, çevre tedbirleri ile birlikte, kişisel koruyucular kullanılmalı.

Tehlikenin fazla olduğu yerlerde periyodik muayenelerle sinirsel bozukluklar aranmalı. Zehirlenme halinde; suni

solunum yaptırmalı, %5 CO2 içeren oksijen (Karbojen) verilmeli, gözler iyice yıkanmalıdır.

Amonyak (NH3)

Renksiz, havadan hafif, insanın gözünü yaşartan ve burnunun akmasına neden olan keskin hoş olmayan bir

kokusu vardır. İnsan ve hayvanların vücudunda proteinlerin parçalanmasıyla amonyak gazı meydana gelir.

Tuvalette hissedilen koku bunun kokusudur. Kimya sanayinde çokca kullanılan bir gazdır (Boya, parfüm, gübre,

patlayıcı, temizlik vs).

Suda çokca çözünür. Gaz yoğunluğu 0.7714 kg/m3 dür.

Ticari amaçlarla kullanılan ve amonyak olarak bilinen sıvı Amonyak Gazı değildir. Bu aslında amonyağın su içinde

erimiş durumda olduğu Amonyum Hidroksittir (NH40H). Amonyum hidroksit çok kuvvetli bir alkalidir. Evlerde

temizlik işlerinde oldukça yararlıdır.

Amonyak gümüş, cıva, klor, iyot, brom, kalsiyum ve hipokloritler gibi maddelerle temas halinde olduğunda

patlayıcı bileşikler meydana getirir. Sıvı amonyak, çeliği ve demiri paslandırmaz; ancak çinko, kalay, bakır ve

pirinç gibi bakır esaslı alaşımlarla reaksiyona girer. İşletmelerde galvaniz ve demir ihtiva etmeyen metallerin

çoğu amonyağa dayanmazlar.

Ciddi toksik özelliklerinin yanı sıra patlama özelliği de vardır. Ancak patlama noktası hacimsel olarak %15 de

başladığı için toksiklik özelliği ile kıyas edildiğinde daha önemsiz olarak düşünülmektedir.

Bu kuvvetli tahriş edici gaz bronşlarda spazm ile ani ölüme yol açar. Düşük konsantrasyonlar çok fazla tahriş

yaratmadan solunum sistemini hızla katederek amonyak etki göstermeden metabolizmaya karışır. Tank veya

benzeri şekilde depolanan amonyak açık aleve tutuldugunda patlayabilir.

Tablo. Havadaki NH3 miktarlarının solunum süresine bağlı olarak etkileri.

Havadaki H2S miktarı Solunum süresi ve etkileri

300-500 ppm %0,03-0,05 Kısa süreli olarak maksimum maruz kalma sınırıdır.

400 ppm %0,04 Boğazda tahriş

2.500-6.000 ppm %0,25-0,6 Yaşamsal tehlike

6.000-10.000 ppm %0,6-1 Ölümcül

Kükürt Dioksit (SO2)-(Sülfür dioksit)

Renksiz, keskin kokulu reaktif bir gaz olup kömür, fuel-oil gibi kükürt içeren yakıtların yanması sırasında, metal

eritme işlemleri ve diğer endüstriyel prosesler sonucu oluşur. Hava kirliliğine ve asit yağmurlarına sebep olur.

Ana kaynakları, termik santraller ve endüstriyel kazanlardır. Genel olarak, en yüksek SO2 konsantrasyonları,

büyük endüstriyel kaynakların yakınında bulunur.

Havadan ağır (2,551 kg/m3) yoğunluğa sahiptir. Suda çözünür ve bu çözünme ile Sülfit asiti (H2SO3) oluşturur

(Sülfürük asit formülü H2SO4)dür. Gökyüzündeki Kükürt dioksit yağmurlar birleşerek yeryüzüne asit yağmuru

olarak iner. Asit yağmurları suların kirlenmesine ve doğanın zarar görmesine neden olur. Asit yağmuruna sebep

olan ayrıca Azot oksitlerdir (NOx).

Gıdalarda az oranda koruyucu katkı maddesi olarak kullanılmaktadır (numarası: E220 dir). Renk bozulmasını ve

mikroorganizmaların çoğalmasını engeller. Vücuda alınabilecek miktar 0,7 mg/kg-vucut dur. Fazla alındığında

Toksik etki gösterir.

Çocuklar ile astımlı yetişkinler hassas gruptur. Birincil etkisi, hırıltılı solunum, göğüs sıkışması ve kesik nefes

alma gibi belirtilere sebep olan, solunum yollarının daralmasıdır. Uzun vadede akciğer hastalıklarına yol açar.

34

C-PATLAYICI HAVA

Yanma

Yanmanın oluşması için üç elemanın bir araya gelmesi gereklidir. 1 – Yakıt, 2 – Oksijen, 3 – Isı veya tutuşturma

kaynağı. Bu özellik “Yanma Üçgeni” olarak anılır. Bu elemanlardan her hangi birisinin ortadan kaldırdıgınızda

yanma oluşmayacaktır.

Şekil. Yanmanın gerçekleşebilmesi için üç değişkenin bir araya gelmesi gerekir. Bunların oluşturduğu Yanma

üçgeni.

Oksijen konsantrasyonu hacimsel olarak % 23,5 değerinin üzerine çıkarsa bu atmosfer ortamı oksijen açısından

zenginleşmiş olarak değerlendirilir ve kararsız davranma egilimindedir. Oksijen zenginleşmesini sonucu olarak

ateşleme veya patlama olasılığı ve şiddeti önemli oranda artar.

Patlama

Çok hızlı bir gaz genişlemesi ile ve genellikle ısı açığa çıkmasıyla meydana gelen bir kimyasal reaksiyon veya

değişimdir. Patlama çevresindeki ortamda bir şok dalgası oluşturur.

Genel olarak patlamalar kapalı yerlerde meydana gelir. Kapalı bir yerde bir tank içerisinde veya bir bina

içerisinde yanabilecek bir gaz veya parlayıcı sıvı buharı olduğu zaman, çok küçük bir kıvılcım ile tutuşur.

Yanıcı Toz halindeki katı parçacıkların da havayla (oksijenle) belirli oranları patlayıcıdır. Eğer ateşleyici bir kaynak

varsa bu parçacıklar patlama ile yanmaya başlarlar ve civardaki toz ve hava karışımlarını da ateşleyerek seri

patlamalar haline dönüşebilirler. Birikmiş kömür tozları ve normal tozlarda belli oranlarda patlar.

Sıvı yakıtların buharları da patlama tehlikesi oluşturur. Atmosfer sıcaklığından daha düşük parlama noktasına

sahip sıvılar ısının etkisi ile büyük miktarlarda buhar oluştururlar.

Havadaki yanıcı gaz konsantrasyonu da oldukça önemlidir. Gazın havaya göre değişim oranı üç safhadan geçer.

Zayıf, patlayıcı ve zengin.

Zayıf safhada yanabilecek miktarda gaz yoktur. Diğer taraftan zengin safhada ise gaz fazla ancak tutuşması veya

patlayabilmesi için yeterli hava yoktur. Patlayıcı olarak tanımlanan safha tutuşma için en doğru karışımdır.

Karışım zengin ise, her zaman taze hava ile seyrelme olasılığı bulunduğundan patlayıcı veya tutuşabilir özelliğe

erişebilecektir. Bu nedenle karışımın bu safhasında daha dikkatli olunması zorunludur.

35

Şekil. Hava ve patlayıcı gazın hava karışım oranlarına bağlı olarak oluşturdukları safhalar.(LEL (Lower explosive

limit) Alt patlama sınırı, UEL (Upper explosive limit)Üst patlama sınırı.

Tablo. Bazı kimyasalların alt ve üst patlama limitleri.

Madde Alt Patlama Sınırı (LEL) %

Üst Patlama Sınırı (UEL) %

Amonyak 16 25

Aseton 2.6 12.8

Asetilen 3 82

Benzin 1.3 7.1

Hidrojen Sülfür 4 44

Metan 4 15

LPG 2 9

Metan (Grizu)

Metan gazı (CH4), sulu ve bataklıklarda biriken, bitkisel ve hayvansal organik maddelerin kimyasal bozunmaya

maruz kalması sonucunda oluşan, bataklık gazı da denilen bir gazdır.

Havadan hafif (0,717 kg/m3), renksiz, kokusuz ve parlayıcı bir gazdır. Havaya oranla daha hafif olduğundan

dolayı, bulunduğu kapalı ortamın tavan kısımlarında toplanır. Havada, % 4-15 oranlarında bulunduğunda

patlayıcıdır. Tam yanma, % 9 metan içeren hava karışımında olur.

Metan, esas itibariyle zehirli bir gaz değildir. Dokular üzerinde bir etkisi yoktur. Ancak, fazla miktarda metan

bulunan havada oksijen oranı düşük olacağından, konsantrasyonun %10’u geçmesi durumunda oksijen yüzdesi

%16’nın altına düşeceğinden, havasız (oksijensiz) kalma sonucu ölüm meydana gelebilir.

Metanın esas tehlikesi, yanıcı ve patlayıcı bir gaz olmasıdır. Ancak, patlamayı doğuran ısı kaynağının şiddeti ve

süresi, basınç ve kapalı ortamın şekli de patlamayı etkilediğinden, metanın % 4-15 arasında tehlikeli olduğu kabul

edilir ve bu oranda metan bulunan havaya madencilikte grizu adı verilir. % 4 metan konsantrasyonunun altında

patlama olmaz ve grizu bulunduğu yerde yanar. Fakat, ortamda yüksek sıcaklık mevcutsa, patlama meydana

gelebilir. % 15 oranın üzerinde ise grizu patlama özelliğini kaybeder.

Metan, etan, asetilen, hidrojen, azot, argon, neon, karbondioksit gibi gazlar havadaki oksijen oranını düşürerek

asfiksi(oksijensiz kalma) oluştururlar. Bu gibi oksijensiz kalma vakaları ocak, kuyu, silo, gemi ambarları gibi kapalı

mekanlarda uzun süre kalma sonucu olabilir. Ancak bu gibi mekanlarda örneğin silolarda azot dioksit, lağım ve

maden ocaklarında kükürtlü hidrojen gibi gazlar olabileceğinden daha kompleks bir akciğer zedelenmesi de

ortaya çıkabilir.

Lpg

Ülkemizde kullanıma sunulduğu şekliyle (tüpgaz ve otogaz olarak) LPG (sıvılaştırılmış petrol gazı) hacimce % 30

propan (C3H8) ve % 70 bütan (C4H10) içerir.

ZAYIF PATLAYICI ZENGİN

Hava Gaz

LEL UEL

36

LPG havadan daha yoğundur ve basınç altında sıvı halde depolanır. LPG yüksek derecede yanıcı bir maddedir ve

atmosferik koşullara maruz kaldığında hızla patlayıcı hava – hidrokarbon karışımı oluşturur. Hava içinde %2 - 9

arasında bulunduğunda patlayıcı özellik kazanır.

LPG buharı havadan ağırdır (1.786 kg/m3). Yoğunluk farkı ve hava hareketi ile açık alanlarda düşük kodlu

bölgelerde, evlerde ise alt katlarda birikebilir.

LPG sıvısı deri veya göz ile temas ettiğinde soğuk yanıkları oluşur. LPG direk zehirli değildir. Oksijen azlığı ile

ölüme sebebiyet verir.Yüksek konsantrasyonda LPG buharını solumak baygınlığa ve/veya ölüme sebep olabilir.

LPG buharının solunması burun ve boğazda tahrişe, baş ağrısı ve mide bulantısına, baş dönmesine ve bilincin

bulanmasına sebep olabilir. Solunum yolu ile maruziyet halinde LPG ile temas eden kişi acilen temiz havaya

çıkartılmalı ve en yakın sağlık kuruluşuna ulaştırılmalıdır.

Doğal Gaz

Doğal gaz yerkabuğunun içindeki fosil kaynaklı bir çeşit yanıcı hidrokarbon gaz karışımıdır. Bir petrol türevidir.

Doğal gazın büyük bölümü (%70-90'ı), Metan gazı (CH4) adı verilen hidrokarbon bileşiğinden oluşur. Diğer

bileşenleri; etan (C2H6), propan (C3H8), bütan (C4H10) gazlarıdır. Doğal gazın diğer türleri kaya gazı, kum gazı ve

kömür gazı vardır.

Doğal gazı oluşturan hidrokarbon bileşikleri, yeraltındaki petrolün de bileşenleridir. Günümüzde ise değerli ve

stratejik bir enerji kaynağı olarak sıklıkla evlerde ve endüstride kullanılmaktadır.

Doğal gaz renksizdir, kokusuzdur. Havadan hafiftir (0,717 kg/m3). Kaçakların insan burnu tarafından fark

edilmesi için dağıtımdan önce yapay bir kimyasalla (kokarca kokusu) harman edilir.

Bilinenin aksine doğal gaz, insan için zehirleyici bir gaz değildir. Halk arasında doğal gaz zehirlenmesi olarak

geçen vakalar aslında boğulma vakalarıdır. Solunduğunda kısa süre içinde baş dönmesi ve denge kaybı, bir süre

sonra da bayılma ve ölüm gerçekleşir. Bunun nedeni ise zehirlenme değil oksijen solunumunun durmasıdır.

Doğal gazın havadan hafif olması sonucu solunduğunda ciğerlerde ince bir film tabakası oluşturup alveol

yüzeylerini kaplar ve havayla teması keser. Nefes alıp verme devam etse de oksijen ciğerler tarafından emilemez

ve beyindeki oksijen miktarının azalması sonucu önce baş dönmesi ve baygınlık, ardından da ölüm gerçekleşir.

Kişi doğal gaza maruz kalmışsa hemen temiz havaya çıkarılmalı, yere sırtüstü yatırılıp gövde 45 derece yana

çevrilerek derin soluma yaptırılarak ciğer içindeki gazın dışarı çıkarılması sağlanmalıdır.

Bu sıvı fazı ile temas oluşursa deride ciddi soğuk yanıkları oluşur.

TOZLU HAVA

Çekirdek büyüklüğü yaklaşık 500 mikron altında olan ve havada belli bir süre süzülen katı maddeler toz olarak

kabul edilmektedir.

Toz Patlamaları

Tozların havanın oksijeni ile karışımı ya “toz bulutu” halinde veya ince tabaka şeklinde mümkündür. Tozlar

genellikle ince bir film şeklinde tesis üzerine yapışık şekilde dururlar. Tesisin ısınmasından veya dışarıdan gelen

her hangi bir ısı kaynağı ile yanıcı tozun çok küçük bir bölümü akkor hale gelerek patlamaya neden olabilir.

37

Şekil. Toz patlamlarının oluşması.

Tablo. Zararlı gazların bazı özelliklerinin karşılaştırılması.

GAZ Formül Görme Koku Yoğunluk Boğ. Zeh. Pat. Diğer

Karbondioksit CO2 Renksiz Kokusuz 1.977 kg/m3 (↓)

√ - - Normalde havada % 0,3-0,4 bulunur.

Metan

(DoğalGaz)

CH4 Renksiz Kokusuz Havadan hafif (↑)

√ - √ Havada, % 4-15 oranlarında bulunduğunda patlayıcıdır. Tam yanma % 9 da gerçekleşir.

LPG %30 propan (C3H8), % 70 Bütan (C4H10)

Renksiz Kokusuz Havadan Ağır (↓)

√ - √ Hava içinde %2 - 9 arasında bulunduğunda patlayıcı özellik kazanır.

Karbonmonoksit CO Renksiz Kokusuz 1.255 kg/m3 (≈)

√ √ Havada, % 13-75 oranlarında bulunduğunda patlayıcıdır. Tam yanma % 30 da gerçekleşir.

Hidrojen Sülfür H2S Renksiz Çürük Yumurta kokusu

Havadan Ağır (↓)

√ √ Havada, % 4-44 oranında patlayıcıdır. Zehirlenme belirtileri 200cc/m3 te başlar, 600cc/m3 te kısa süre içinde ölüm gelir

Amonyak NH3 Renksiz Keskin hoş olmayan koku

Havadan hafif (↑) 0.7714 kg/m3

√ √ %16-25 de patlayıcıdır. % 0,6 oranında öldürücüdür.

38

KAPALI ALANLARDA ÇALIŞMALARDA ALINACAK GENEL KORUNMA ÖNLEMLERİ

1) Kapalı alanlarda asla yalnız çalışılmamalı, mutlaka ikinci bir kişi gözlemci olarak kapalı alan dışında yardımcı olarak bulunmalıdır. Kapalı alan girmeden önce yetkili bir kişiden izin almalıdır. Bu daha çok iş güvenliği uzmanı yada sorumlu yöneticidir. Gözlemci iş bitimine kadar yerinden ayrılmamalıdır. Zaruret durumunda yekili başka birine bırakmalıdır.

2) Havasında % 19’dan az oksijen, % 2’den çok metan, % 0.5’den çok karbondioksit, 50 ppm (%0.005) den çok karbonmonoksit ve 20 ppm (% 0,002) den fazla hidrojensülfür bulunan yerlerde çalışılmaz.

3) Tehlikeli gaz, buhar veya sislerin meydana gelebileceği tank veya depolar içinde yapılacak bakım ve onarım işlerinde, işçilere maskeler, solunum cihazları ile emniyet kemerleri gibi uygun kişisel korunma donanımı verilerek ve iş süresince tank veya depo ağzında bir gözlemci bulundurulmalıdır.

4) Kuyu ve lağım çukurları gibi derin yerlerde çalıştırılacak işçilere güvenlik kemeri ve sinyal ipleri gibi uygun koruyucu donanım verilmelidir. Gerekli durumlarda, bu gibi çalışma yerlerine temiz hava sağlanmalıdır.

5) Elektrikle aydınlatılmış yer altı işyerlerinde, akımın kesilmesi halinde işçilerin tahliye edilmelerini sağlamak ve ancak bu sürede kullanılmak üzere madenci lambaları veya fenerleri (exproof cihazlar=kıvılcım geçirmeyen ve etanj tipi=su geçirmeyen) ya da benzeri uygun aydınlatma araçları bulundurulmalıdır.

6) Çalışanlar; pis su, gaz ve dumanların bulunduğu depolara ancak deponun iyice havalandırılıp temizlendiğine emin olunduktan sonra sokulmalı ve çalıştığı süre boyunca depo havası denetim altında bulundurulmalıdır.

a) Tam yüz Gaz maskesi

b) Yarım yüz gaz maskesi

c) Toz Maskesi

d) Hava tüplü solunum sistemleri

e) Oksiyen kaçış seti

f) Koruyucu gözlük

g) Gaz algılama dedektörü (CO, H2S, CO2, CL2, HCN, NH3, NO2, PH3 ve SO2)

h) Enniyet Kemeri

39

Şekil. Kapalı alanlarda kullanılabilecek Emniyet ekipmanları

Olmuş Olaylar

Bilecik'teki yol insaatında facia: 12 Mayıs 2004

Bilecik çevre yolu inşaatında köprü ayakları için açtığı 16 metre derinligindeki kuyuya düşen makine kapağını

almak için 3 işçi, içi yağmur suyuyla dolan çukura indi.

Halatla inen Ahmet Hakverdi (34) ve Mahmut Civan (22), kuyu içerisinde havasızlıktan dolayı zehirlenerek

baygınlık geçirince, arkadasları tarafından yukarı çekildi. Ancak, halatsız bir sekilde kuyuya inen Ahmet Haki Hos

(23) ise boğularak hayatını kaybetti.

Su kuyusunda facia: 3 ölü- 23 Eylül 2007

Antalya'nın Finike ilçesinde Kuyuda çalışma yapılırken motordan çıkan gazdan Halil Taskay (47), Ömer Karakaya

(47) ve Hasan Türkyön (55) zehirlenerek hayatını kaybetti. Gazdan etkilenen diğer iki kişi de kaldırıldıkları Finike

Devlet Hastanesi'nde tedavi altına alındı.

Kuyu faciası: 2 ölü- 11 Haziran 2009

Manisa'nın Turgutlu ilçesinde 15 metre derinligindeki su deposuna inmek isteyen iş adamı Turgut Kalaycı (75),

dengesini kaybederek kuyuya düştü. Yanında çalışan Hasim Bozkurt (55) da, iş adamını kurtarmak için aşağı indi.

Havasızlık nedeniyle yukarı çıkan Bozkurt, ikinci kez indiği kuyudan tekrar çıkamadı.

Kardemirde 2 ölü-06 Ekim 2011

Kardemir A.Ş. de enerji tesislerinin hava ayrıştırma birimi sıvı azot pompa kabinin izolasyon çalışmalarının

yapıldığı 06.10.2011 Perşembe günü saat 15:30 sıralarında, kabine azot gazı sızması sonucu kabin içi ortamında

oksijen yetersizliğinden boğulan Gökhan KARGIN’ın olay anında, Rafet KÜÇÜKTEPE’nin tedavisi sürerken olaydan

13 gün sonra 19.10.2011 günü vefat etmiştir.

9. ELEKTRİKLE ÇALIŞMALARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

Günlük yaşamımızı kolaylaştıran enerjilerden en önemlisi elektrik enerjisidir. Bu enerji ile içiçe yaşamanın bir

takım riskleri vardır. Gerek işyerlerinde gerekse evlerimizde elektriği kullanırken bu risklerine dikkat etmeliyiz.

Elektrik Enerjisi

Elektrik, negatif yüklü elektronların ve iyonların hareketi sonucu oluşan akımıdır. Bu akımı tıpkı borunun içindeki

su moleküllerine benzetebiliriz. Bu moleküller enerjisi bırakabilecekleri bir kanat bulursa onu çevirir, onu

engellemeye çalışan bir direnç görürse orada yükünü artırır.

Amper: Metallerin son yörüngelerinde 4 den az elektron bulunur. Son yörüngeyi 8 tamamlayamadıkları için

bunu serbest bırakır ve enerji bu serbest eletkronlar vasıtasıyla taşınır. - yükten + kutba doğru hareket ederler.

Buna elektrik akımı denir ve birimi Amper dir. Tel üzerinde akan elektron sayısı ne kadar fazla ise o kadar Amper

değeri artacaktır. 1 Amper lik akım 6,25x1018 elektronun geçişine eşdeğerdir.

Doğru Akım, Alternatif Akım: Doğru akımda elektronlar hep aynı yönde akarken, Alternatif akımda ise her iki

tarafada sırayla yön değiştirirler. Doğru akım pillerde, güneş pillerinde, doğru akım jeneratörlerinde

(dinamolarda) üretilirken, Alternatif akım şehir şebeklerindeki elektrik enejisidir. Alternatif akım motorları genel

olarak doğru akım motorlarından daha ucuza mal olurlar, bakımları daha kolaydır ve daha yüksek verimde

çalışırlar. Dolayısıyla alternatif akım büyük miktarda üretime daha uygundur. Bunun yanında alternatif akımın

iletimi de çeşitli nedenlerden çok daha ucuz ve verimli bir şekilde yapılabilir. Elektrik şebekesinin alternatif akım

taşıması bu nedenlerden ötürüdür.

40

Elektrik enerjisinin hareket enerjisine dönüştürülmesinde de alternatif akım motorları benzer avantajlara

sahiplerdir. Bu yüzden hareket enerjisi gerektiren uygulamalarda (örneğin elektrikli ev aletleri) alternatif akım

tercih edilir. Öte yandan, doğru akım, elektronik cihazların (özellikle dijital) çalışması için çok daha uygundur.

Elektrikle İlgili Risk Etmenleri

Elektrik akımından kaynaklı en ciddi zararlar elektrik çarpmalarıdır (Şekil 1.8). Elektrik çarpmasının etkileri pek

çok etkene dayanır. En onemli etkenler akımın şiddeti, elektriksel temasın yapısı, etkilenen uzuvların durumları,

akımın vücutta takip ettiği yol ve akım kaynağının gerilimidir. Çok zayıf bir akım sadece bir karıncalanmaya

neden olurken, deriden geçen şiddetli akımlar ciddi yanıklara hatta kalpten geçen akımlar kalp krizine bile sebep

olabilir.

Elektrikle çalışmada risk etmenleri genel olarak:

1-Elektrik tesisatının cins ve hacmine göre yetkili ehliyete sahip kişilerce yapılmaması, bakım ve onarımının

sağlanamaması,

2-Makina veya aletlerin çıplak metal kısımlarının topraklanmamış ya da gerekli yalıtımın yapılmamış olması,

3-Topraklaması yapılmış bilinen alet veya makinaların, zaman süreci içerisinde veya dış etkenler sonucu

topraklamasının bozulması,

4-Çalışanlara yeterli kişisel koruyucu, yeterli güvenlik malzemesi verilmemesi veya çalışanların bunları

kullanmamaları,

6-Çalışanların elektrik enerjisi hakkında gerekli eğitim, bilgi ve deneyime sahip olmamaları, bunun sonucu olarak

kendilerine aşırı güven duymaları ve elektriğe karşı gerekli dikkat ve özeni göstermemeleri

Elektrik Çarpması kişiden kişiye yada durumdan duruma farklılık gösterebilir. Bunun sebepleri:

1- Tehlikeli akımın cinsi (doğru akım-alternatif akım)

2- Etkileyen gerilimin büyüklüğü,

3- Akım büyüklüğü ve şiddeti

4- Akım alternatif ise frekansı,

5- Akımın etki yaptığı süre,

6- Devre topraktan tamamlanmış ise; toprağın kuru ve ıslak durumu,

7- Elektrik devresinde izole edilmemiş noktaların bulunması,

8- Akım kaynağı ile kazalı arasında akımı engelleyici maddelerin bulunması,

9- Akımı taşıyan bağlantılar,

10- Akım şiddetinin yönü ve izlediği yol,

11- Kaza sırasında vücudun gösterdiği direnç,

12- Ellerin kuru, ıslak, terli veya nasırlı olması

Çarpılma

* Elektrik çaprması için akımın vücuttan geçerek Artı-Eksi kutuplar arasındaki devreyi tamamlaması

gerekmektedir.

* İnsan vücudu toplam direnci 2000 ohm alınıp, insan için tehlikesiz akım 25 mA alınırsa 50 voltluk bir temas

gerilimi sınır değer olarak kabul edilebilir. Bu nedenle 50 voltun üzerindeki şebeke (50 Hz) gerilimi tehlikeli

gerilim olarak kabul edilir.Yüksek frekanslı akımlarda vücut direncinin artması sebebi ile, tehlikenin azaldığı

söylenebilir.

41

* Normal şartlarda yetişkin bir insanın iç direnci 2000 Ω dur. Nemli ortamda bu direnç 1000 Ω’a, ıslak ortamda

ise 500 Ω’a kadar düşer.

𝐴 =𝑉

𝑅 =≫ 𝑉 = 𝐴 ∗ 𝑅 => 𝑉 = 0,025 ∗ 2000 = 50 𝑉

- Buna göre normal bir ortamda ölüm riski olmadan temasda kalınabielcek maksimum gerilme 50 V,

- Nemli bir ortamda ölüm riski olmadan temasda kalınabilecek maksimum gerilme 25 V,

- Islak bir ortamda ölüm riski olmadan temasda kalınabilecek maksimum gerilme 12,5 V olarak

belirlenebilir.

* Aynı şartlarda kişi 100 V’luk gerilime maruz kaldığında, ölüm riski olmadan sadece 0,3 saniye temasta kalabilir.

* Akım doğru akım ise (pil ve akülerde) 30 Volt'un üstünde tehlike oluştururlar.

Şekil. Çarpılma

* Alternatif akımla çarpılma çok kolay gerçekleşir. Prizdeki etkin kutba dokunulduğunda, vücut devreyi

tamamlamak için yere basan ayakları kullanır. Eğer akım kalbin üzerinden geçecek olursa, sinirsel sistemi

etkileyip kalbi durdurabilir.

* Su, elektrik akımını iyi iletir. Kuruyken iletken olmayan tahta, plastik gibi maddeler ıslanınca iletken olurlar. Bu

nedenle basılan yerlerin ıslak ve kuru olması çarpılmada önemlidir.

* Çarpılmanın etkisi vücut üzerinden iletilen gerilim yoluna göre farklılık gösterir.

* Alçak gerilim değerlerinde elektrik iletimi dolaşım sistemi üzerinden (kan ve damarlar yolu ile) olur ve bunun

sonucu kalp şok u şeklinde çarpılma gerçekleşir. Yüksek gerilimlerde ise elektriksel alan şiddetinin daha fazla

olması nedeniyle dolaşım sistemi dışındaki bir çok organ da iletken hale gelir. Bu nedenle vücudun oluşturduğu

direnç etkisi, aşırı ısının oluşmasına neden olur ve ağır yanıklar şeklinde çarpılma görülür.

* Çarpılmanın etkisi akımın büyüklüğü, kişinin vücut direncine, temas noktalarının özelliklerine ve alternatif

akımda frekansa bağlıdır. Bu değerler kişilere göre çok farklı değerler alabilirler.

* Canlılar üzerinden elektrik akımı geçmesi sonucu bunlar üzerinde meydana gelen etkiler akım büyüklüğüne ve

etki süresine göre Şekil’de gösterilmiştir. Buna göre bir insan için tehlike oluşturmayacak minimum akım değeri

25 mA yada 0,025 A alınabilir. Buna göre Voltaj değerlerinin ne olması gerektiği konusunu bir sonraki maddede

inceleyelim.

42

Şekil. Alternatif akım etkilerinin akım/zaman bölgeleri.

* Temas geriliminin güvenlik eğrisi (Şekil), hayat ile ölüm arasındaki sınırı belirler. Bu gerilimin insan vücuduna

zarar vermeyecek maksimum değeri, kaçak akımın eşik değeri 25 mA kabul edilerek ve kişinin bulunduğu ortama

göre değişen iç direncinden hesaplanır.

Şekil. Temas geriliminin güvenlik eğrisi, hayat ile ölüm arasındaki sınırı belirler.

İnsanları elektrik çarpmasından korumak için genel olarak:

-Koruyucu yalıtım uygulanmalı: Elektrik işlerinde kullanılan penseler, karga burunlar, tornavidalar ve benzer el

aletleri, uygun şekilde yalıtılmış ve yağdanlıkların, süpürgelerin, fırçaların ve diğer temizlik araçlarının sapları,

akım geçirmeyen malzemeden yapılmış olmalıdır.

43

Şekil 3.3 Temas Koruyucu yalıtma.

-Üzerinde durulan yerin yalıtılması: Yerleri değişmeyen sabit elektrikli makina ve araçlarla, elektrik panolarının

taban alanına tahta ızgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yapılan bir korunma önlemidir. Bu korunma

önlemi, herhangi bir elektrik kaçağında insanı toprağa karşı yalıttığı için elektik çarpılması gerçekleşmez.

-Küçük gerilim kullanma: Bir yalıtım hatasında elektrik çarpmasının etkili olmaması için, elektrikli araçların 42

voltluk gerilimle çalıştırılmasıdır. Bu korunma önlemi yapılan elektrikli araçları ayrıca topraklamaya gerek yoktur.

Kazan içinde veya buna benzer dar ve iletken kısımları bulunan yerlerle ıslak yerlerde, alternatif akım ile çalışan

lambalar kullanıldığı takdirde küçük gerilim kullanılmalıdır. Bu devredeki fişler aynı yerde bulunabilecek daha

yüksek gerilimli prizlere uymayacak türden seçilmelidir.

-Topraklama: Elektrikli cihazların herhangi bir elektrik kaçağı tehlikesine karşı gövdelerinin bir iletkenle toprağa

gömülü vaziyetteki topraklama sistemine bağlanması yöntemidir.

Böylece cihazda elektrik kaçağı varsa, dokunduğumuzda elektrik akımı bizim üzerimizden değil, direnci daha az

olan toprak hattı üzerinden geçer ve çarpılma tehlikesi ortadan kalkmış olur.

Topraklama sayesinde cihaz üzerindeki kaçak akımlar ve oluşan statik elektrikler toprağa akacaktır, böylece

çevredekilerin ve cihazın zarar görmesi engellenmiş olur.

Elektrikle çalışan tüm makina ve tezgahlar, tornalar, frezeler, planyalar, vargeller, hızarlar, matkaplar,

kompresörler vb. nin şaselerine gözle muayene edilebilen topraklama hatları çekilmelidir. Ayrıca çelik

konstrüksiyonlu metal çatılar da yıldırıma karşı etkili bir şekilde topraklanmalıdır.

Topraklama devresi, düşük dirençli iletkenden (bakır veya alüminyumdan) yapılmış olmalı, bağlandığı cihazın

devresinde meydana gelecek en büyük kaçak akımı iletecek kapasitede olmalı, mekanik ve kimyasal etkilerden

korunmuş olarak çekilmelidir.

Elektrik tesisatının yıllık periyodik kontrol belgesinde, topraklama levhalarının ölçülen direnç değerleri ohm

cinsinden yazılmalı, direnci 10 ohm'dan büyük levhalara ek topraklama levhası eklenmelidir. (Radyoaktif

paratonerlerin topraklama direnci 5 ohm'dan küçük olmalıdır.)

Şekil. Topraklama.

- Sıfırlama: Elektrikli makina ve araçların gövde kısımlarının (yani şaselerinin) nötr iletkenine bağlanmasıdır

(Şekil). Ancak nötr hattına doğrudan doğruya bağlamak için en az 10 mm². kesitinde bakır iletken kullanılması

zorunludur.

44

Binayı besleyen ana kolon hattının kopması sonucu yeniden bağlantı yapılırken nötr ve faz uçları yer

değiştirebilir. Bu durumda sıfırlamayla korunan aygıtın gövdesine faz gider, sigorta atmaz.

Sıfırlamayla korunan aygıtın besleme kablosunda nötr hattı koptuğunda faz alıcının gövdesine gider, sigorta

atmaz.

Şekil. Sıfırlama. Sağdaki resim normal topraklı prizi gösteriryor. Eğer kahverengi toprak kablosu mavi nötre bağlanırsa

Sıfırlama yapılmış olacaktır.

- Kaçak akım rölesi: Tüketici devrede, gelen ve giden akımların birbirlerine eşit olmadığı durumlarda, devreyi

otomatik olarak kesen bir koruma cihazıdır. Yani insan vücudundan bir akım geçmesi halinde dönen akım, gelen

akıma eşit olmayacak ve elektrik devresi kesilecektir.

Hayat Koruma denen Kaçak akım rölesinde toprak hattına da gerek yoktur. Bu nedenle yerleri sürekli değişen

elektrikli aletlerin kullanılmasında çok güvenlidir.

Şekil. Kaçak akım rölesi.

Yukarıda sayılan koruma önlemlerinin dışında;

-Atölyelerde bulunan makina ve tezgahların ayrı ayrı durdurma tertibatından başka, atölyedeki veya kısımdaki

tezgahları tamamen durduracak bir ana şalter bulunmalıdır.

-Elektrik panolarının ön kısımlarında geçişi güçleştirecek malzeme bırakılmamalıdır.

45

-Makine ve tezgahların çalıştırma düğmeleri yeşil, durdurma düğmeleri kırmızı renkte olmalıdır. Kollu ve

çevirmeli şalterlerde ise çalıştırma için "1" , durdurma için "0" gibi etiketler bulunmalıdır.

-Makina ve tezgahların kumanda yeri, bunların görülemeyeceği yerde ise çalışmaya başlamadan önce bir uyarı

sesi ile haber verilmelidir. (Yani elektrik geliyorum demelidir.)

- Elektrikli el aletlerinin kullanılması gereken yerlerde, yeteri kadar topraklanmış elektrikli prizler

bulundurulmalıdır. Bu prizlerin yeterince bulunmamasından dolayı, el aletlerinin fişleri sökülmekte, kablolar düz

olarak bağlanmaktadır. Bu da çeşitli kazalara yol açmaktadır.

- Elektrik el aletlerini çalıştırmak için anahtarın üzerine basıldığında çalıştıracak, bırakıldığında durduracak yaylı

anahtarlar kullanılmalıdır. Bu anahtarlar bozulduğunda aynı özellikteki yaylı anahtarla değiştirilmelidir.

- Elektrik kabloları muntazaman döşenmiş olmalı, kırık fiş ve prizler onarılmalı, sigortalar kapalı dolap içerisinde

bulundurulmalıdır.

- Büyük mutfaklar, bulaşık yıkama yerleri, soğuk hava depoları, su pompa daireleri ve kazan daireleri ile

çamaşırhaneler, banyolar, galvanik işletmeler gibi nemli ve ıslak yerler ile parlama ve patlama tehlikesi

oluşturabilecek tozlu yerlerde;

- Aydınlatma lambaları, fiş ve prizler ile anahtarlar su damlalarına ve toza karşı tamamen korunmuş tipte (etanş)

olmalı,

- Sigortalar tehlikeli ortamın dışında bulundurulmalı,

-Yıpratıcı etkisi olan buhar ve dumana açık metal parçalar, örneğin koruyucu boya ya da dayanıklı gereçler

kullanılarak korozyona karşı korunmalıdır.

- Elektrik güvenliği söz konusu olduğunda daha çok cocuklar için önlemler almak gerekir.

Çocuklar için önlem alınmalıdır Çoklu pirizlere aşırı yükleme yangına neden olabilir.

Merdiven vb uzun cisimler çarpılmaya neden olabilir. Elektrikli aletler çalışırken catal çekiç vb. metal aletler

kullanmayın.

46

Yıpranmış elektrik ekipmanları değiştirilmelidir

Elektrik Çarpmış Kişiye Yapılacak İlkyardım

• Kazazedeye yardım etmeden önce öncelikle kendi güvenliğimize dikkat etmeli, elektrik akımı kesilmelidir. Aksi

durumlarda ilkyardımcı da yaralanabilir.

• Elektrik akımı kesilemiyorsa kazazedenin elektrik kaynağından uzaklaşması sağlanmalıdır. Bunun için tahta, plastik gibi

yalıtkan malzemeler kullanılabilir.

• Hızlı bir şekilde kazazedenin solunumu ve nabzı kontrol edilmedir.

• Solunum ve nabız yoksa suni solunum ve kalp masajı yapılmalıdır.

• Eğer solunum ve nabız var fakat kazazedenin bilinci yerinde değilse hastaya şok pozisyonu verilmelidir.

• Yanıklar kuru ve temiz bezlerle kapatılır.

• Acil olarak kazazede sağlık kuruluşuna ulaştırılır.

Statik Elektrik

Statik elektrik, iletken bir bağlantı olmaksızın, sürtünme ve hareket sonucu oluşan durgun elektriktir.

-Statik elektrik yüklü cisimlerin, birbirleriyle temas etmeleri sonucu kıvılcım oluşur ve patlama ve yangın

tehlikeleri meydana gelir.

-Ayrıca kağıt, kumaş gibi hafif ve iletken olmayan malzemelerin işlendiği veya kullanıldığı yerlerde, statik elektrik

yüklü malzemelerin birbirlerini itmesi veya birbirlerine yapışması gibi üretim zorluğuna,

-Hassas elektrik alet ve cihazlarının hatalı çalışmasına,

-İnsan vücudundaki normal elektrik dengesini bozarak, sinirsel sistemini etkilemesine yol açarak başka kazalara

da davetiye çıkarabilir.

Statik elektrik yükleri alma bileziği: İnsan Vücüdundaki statik elektriğin %80'ininden fazlasını etkisiz hale getirir.

Statik elektriği boşaltmak için üzerindeki metal aksam toprak temaslı herhangi bir metale dokundurulur.

Şekil. Statik yük boşaltma bileziği ve ayakkabıları. Bilezik üzerindeki metal nokta zaman zaman topraklı bir yere

dokundurulur. Ayakkabının altındaki metal nokta yere statik elektriği aktarır.

47

Statik elektrik boşaltma ayakkabıları: İnsan vücudunda biriken statik elektriği toprağa vererek vücuttaki sinir

sistemini rahatlatır, Hassas elektronik aletlerle çalışmalarda meydana gelebilecek olumsuzlukları önler.

Statik Eletkriği Almak için Diğer Yöntemler:

-Nemlendirme: Çevre havasını statik elektrik akımının geçmesine izin verecek kadar nemli hale getirerek, statik

elektrik birikimi engellenebilir. Nemlendirme birçok madde için zararlı olduğundan ve sıcak havalarda aşırı nem,

insanları rahatsız edebileceğinden kullanım alanı sınırlıdır.

-Birbirine bağlama ve topraklama: İletken özellikteki iki veya daha fazla cismi, bir iletken aracılığıyla birbirine

bağlayarak topraklamaktır. Böylece, cisimlerdeki statik elektrik yükü dengelenmiş olacaktır.

Parlayıcı sıvıların konulduğu bütün depolar ve boru donatımları, boru bağlantıları bu yöntemle statik elektriğe

karşı topraklanmalıdır. Araçlar benzin ve lpg dolumlarında önce topraklanmalıdır.

-İyonizasyon yöntemleri: Hava, normal koşullarda iletken değildir. Ancak, havayı yeterli oranda iyonlaştırarak

statik elektriğin cisimlerde birikmesi önlenebilir. Havayı iyonlaştırmak için; radyoaktiv maddelerle hava

ışınlanırsa veya açık alev gibi yöntemler hava ısıtılırsa iyonize edilebilir. İyonize olan hava elektrik akımını

iletebilir hale gelir.

Yıldırım Çarpması

Elektrik boşalması iki bulut arasında oluşuyorsa şimşek, bulut ve yer arasında gerçekleşiyorsa buna yıldırım

denir.

Şekil Yıldırım.

Hava normal şartlarda çok iyi bir yalıtkandır. Fakat zıt elektrik yüklerinin belli bir değere ulaşması elektrik

boşalmalarını gerçekleştirecek kadar arttığında hava plazma özelliğine kavuşur ve iletkenlik özelliği kazanır. Bu

esnada sıcaklık 28.000 C'e kadar çıkabilir.

Yıldırım Riski olan yerlerde yapılacaklar

1-Ayakta durulmamalı, çömelik halde durulmalıdır.

2-Çevresine göre daha yüksek olan yerlerin (ağaç, minare, elektrik direği, bayrak direği, telefon ve posta direği)

yakında durulmamalıdır.

3-Açık alanlarda çalışılmamalıdır.

5-Traktörler, kazma–kürek, metal çitler, motosikletler, çim biçme makineleri ve bisiklet gibi elektrik ileten

objelerden uzak durulmalıdır. Şemsiye açılmamalı veya olta taşınmamalıdır.

5-Cep telefonuyla konuşulmamalıdır.

6-Elektrikli cihazlar kullanılmamalı

48

7-Araba varsa içine girilmelidir. (Yıldırım esnasında tamamen metal kaplı araba içerisinde güvende olunur.

Arabada bulunan akım iletebilecek herhangi bir metale dokunulmamalı. Arabanın camları kapalı olmalı).

9-Gruplar halinde durulmamalıdır.

10-Sudan uzak durulmalıdır. (Bir fırtına anında botla gezilmemeli veya yüzmeye gidilmemeli ve eğer dışarıda su

üzerinde yakalanılırsa mümkün olduğu kadar çabuk karaya çıkılmalı).

11- Üzerimizdeki tüm metal aksesuarlar çıkarılmalıdır.

12- Metal boru, ray ve bunlara benzer uzak mesafelerden yıldırımı taşıyabilecek metal devrelerden uzak

durulmalıdır.

13-Yıldırımdan korunaklı bir yer aranmalıdır. (Vadiler ve hendekler gibi alçak alanlarda barınak bulmaya

çalışılmalı. Alandaki en yüksek obje olunmamalı).

İç Mekanda;

1- Duvarlardan uzak durulmalıdır.

2- Pencere, kapı, lavabo, boru, soba, radyatör ve elektrikli aletlerden uzak durulmalıdır.

3- Acil durumlar dışında telefon kullanılmamalıdır ve elektrikli aletler açılmamalıdır. (Sadece pille çalışan aletleri

kullanılmalıdır).

6- Banyo veya duş alınmamalıdır.

7- Yüksek yerleri yıldırımdan korumak için paratoner (yıldırımlık = yıldırım savar) kullanılmalıdır.

Yıldırımdan Korunma Sistemleri

Franklin çubuğu ( Yakalama Ucu ) ile korunma

Faraday Kafes sistemi ile korunma

Gerili tellerle korunma

Paratonerle Koruma

49

10. EKRANLI ARAÇLARLA ÇALIŞMALARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

Bilgisayar günümüzde çoğumuz için hem işyerlerinde hemde evlerde karşısında saatlerce vakit geçirdiğimiz bir

araç haline gelmiştir. Uzun süre masa başında ve bilgisayar karşısında kalma "Birikimli Travma Bozukluğu"

denilen sağlık sorunlarına ve Ergonomik rahatsızlıklara yol açmaktadır. Bunları sırayla görelim.

Karpal Tünel Sendromu (KTS)

Koldan gelen bir sinir ve kas bağları el ayasının tabanında, bilek bölgesinde dar bir kanal içinden (Karpal Tünel)

geçerek baş parmak, işaret ve orta parmakları uyarır. Klavye başında uzun süre yazı yazarken el ayasının bu

kısmı sert bir zeminde tutulursa, bu parmaklar uyuşmaya, ağrıya ve his kaybına uğramaya başlar.

Şekil. Karpal Tünel Siniri ve etkilediği bölge

Bu rahatsızlığı engellemek için;

El bileğinin uzun süre aynı pozisyonda tutulmaması

Düzenli aralıklarla el bileğini dinlendirmek ve eğsersiz yapmak.

El ayasını destekleyici klavye ve mouse padlari kullanmak.

Mouse tutuş ve açılarınının Ergonomik pozisyonlarıda olmasını sağlamak

Uzun süre tekrarlı hareketlerden sakınmak,

gerekir.

Şekil. Karpal tünel sendremunu engellemek için el eğzersizleri

50

Şekil. Doğru mouse tutuşları

Ulnar Sinir Baskısı

Yine benzer şekilde koldan itibaren gelip elimizdeki yüzük ve serçe parmaklarını kontrol eden Ulnar Sinir'in

sıkışmasıda bu iki parmağın olduğu bölgede uyuşma va ağrılara neden olacaktır. Ulnar sinirin el ayasındaki

kanal içinde (guyon kanalı) sıkışması daha nadir görülür. Onun yerine kolun dirsek kısmından geçtiği için bu

bölgenin sert bir zemine vurulması, dayanması ile daha fazla görülür.

Bu nedenle dirseğin uzun süre bir yere dayanması, katlı pozisyonda tutulması gibi durumlardan sakınmak

gerekir.

Şekil. Ulnar sinirin geçtiği el ve dirsek bölgesi.

El Eklem Kireçlenmesi

Belirli eklemlerin aşırı kullanılması vücudun heryerinde olabileceği gibi elde de kemik şekil bozukluklarına ve

kireçlenmelere sebep olur. Aynı zamanda eklem iltihaplarını da ortaya çıkarabilir.

51

Şekil. Ellerde meydana gelen eklem kireçlenmesi ve şekil bozuklukları.

Ganglionlar (Şişlikler)

Asıl nedeni tam olarak bilinmese de tekrarlı hareketlerin arması ve aşırı yüklenme, ellerde asit üretiminin

artması ve bunun sonucunda şişlikler meydana geldiği kabul edilir. Tedavi gerektirmez. Bir süre dinlendirilirse

kendiliğinden kaybolacaktır.

Şekil. Ellerde meydana gelen şişlikler (ganglionlar).

Tetik Parmak

Elde en sık görülen tekrarlayıcı zorlanma yaralanmasıdır. Uzun süre tetik hareketi yapan parmaklarda görülür.

Parmakların kıvrılmasını sağlayan tendomlar içinde bulunduğu kılıfın içinde hareket ettikçe ağız kısımlarında şişme

ve iltihaplanmalara yol açar. Bir müddet sonra tendom kılıf içinde sıkışırak hareket kilitlenir.

Eğer kendiliğinde kurtulma olmazsa, ameliyat gerektirir.

Şekil. Tetik parmak sıkışması.

52

Bilgisayar Başında Dikkat Edilecek Hususlar

Şekil. Ergonomik şartları sağlayan bir çalışma alanı

1. Uzun süre sabit pozisyonda kalmak kas yorgunluğuna, kan akışının engellenmesine ve tendomların

zorlanmasına yol açar. Üzerimizde hiç kuvvet yokken bile vücudun kendi ağırlığı nedeniyle 8 dak daha uzun aynı

pozisyonda kalmamalı. Bu durum çok ağır yüklerde 10 sn, orta yüklerde (1 dk), hafif yüklerde (4 dk) olarak

belirlenebilir.

2. Dinlenme araları verimi artırır. Her 45 dakika çalışmadan sonra 15 dk dinlenme verilmesi uygun olacaktır.

3. Klavye ve mouslar dirsek seviyesinde tutulmalıdır. Dirsekler vücuttan uzak tutulmamalıdır. Klavye mouse

tutulurken yanal sapmalara müsaade edilmemelidir.

4. Ekrandan arkadaki ışıkların ve camlardan gelen ışıkların yansımaması gerekir.

5. Yazıların 10 parmak ile yazılması ve bu esnada gözlerin sürekli ekrana bakarak yazmanın gerçekleştirilmesi göz

sağlığı açısından önemlidir. İki parmakla yazan ve klavyeye bakan kişilerde gözler sürekli siyah klavye ile parlak

ekran arasında ayar yapmak zorunda kalacaktır. 10 parmak yazı yazmak tuşlara sert bir şekilde basmayıda

engelleyecektir. Tuşlara sert basmak zararlıdır.

6. Ekranlardak ışık seviyesine ve kontrasa dikkat edilmelidir. Günün saatlerine görede ayarlama yapmalar

unutulmamalıdır. Arka zeminle ekran arasında 1/3 oranında kontras olmalıdır. Daha azı ve daha fazlası zararlıdır.

7. Sandalyelerin 5 tekerli ve kolçaklı olmasına, yükseklik, bel, kolcak ayarlarının yapılabilir olmasına dikkat

edilmeldir.

8. Sandalyaye oturulduğunda, kol, bel ve diz kısımlarındaki açıların 90 derece yada en fazla 100 derece civarında

olmasına dikkat edilmelidir. Öne eğilme veya sandalyade yayılma şeklindeki hareketler bu açıları bozacaktır. Dik

oturuşun sağlanması gerekir.

9. Masa altlarında ayaklar uzatıldığında karşıya kadar düz bir şekilde uzanabilmelidir. Ayakların kıvrılmasına

neden olan daha yakın mesafeler sakıncalıdır. Benzer şekilde bacak üst kısımlarındada 5-10 cm boşluk olmalıdır.

Gerektiğinde bacak bacak üstüne atıldığında masa yüksekliği kurtarmalıdır.

10. Masa üzerinde en sık kullanılan nesneler kollar açılmadan uzanacak şekilde uzağa konulmalıdır. İkinci seviye

kullanılan malzemeler kollar açıldığında ulaşılacak mesafede olmalıdır. Bu alanın daha uzağında sık kullanılan bir

nesne bulunmamalıdır.

11. Masanın üzeri ve klavye tuşları mat olmalıdır. Yansımalara sebebiyet verecek parlaklık bulunmamalıdır. Aynı

zamanda masa üzerinde parlak cisimler bulundurulmamalıdır.

53

12. Klavye ve mouse altlıkları (bileklikleri) kullanılmaldır.

14. Telefonu kullanmadığınız elin tarafına (sol tarafa) koyun.

15. Sürekli dökümana bakarak yazı yazılıyorsa, Ekran seviyesinde dökümanı tutmak için, döküman tutucu

kullanılmalıdır.

16. Koltuk arkalığını sırtın doğal iç bükeyliğini destekleyecek şekilde ayarlayınız. Koltuklarınızın bu özelliği yoksa,

portatif sırtlık kullanılabilir.

17. Monitörlerde titreme olmaması için tazeleme hızının (frekansının) yüksek seçilmesi gerekir. Ekran boyutları

arttıkça frekans artırılmaldır. 15-17" inclerde 75 Hz, 19" lerde 85 Hz olmalıdır.

11. GÜVENLİK VE SAĞLIK İŞARETLERİ

Tehlikelere karşı uyaran yada yada talimat veren işaretler, levha ile, renk uygulaması, sesli ve ışıklı, sözlü ve el-

kol işaretleri ile verilebilir.

Bu işaretler 4 grupta toplanabilir.

a) Yasak İşaretleri:

b) Uyarı İşaretleri:

c) Emredici İşaretler:

d) Acil çıkış ve İlkyardım işaretleri:

Renkleri tehlike sıralamasına göre gruplandıracak olursak (Kırmızı>Sarı>Mavi>Yeşil) olarak sayılabilir. En tehlikeli

durumlar, algısı en yüksek olan kırmızı olarak seçilmelidir. Buna göre renkler ve anlamları şu şekilde

özetlenebilir. Beyaz ve Siyah renklerde kontras olarak kullanılır.

Benzer şekilde yasaklayıcı işaretler daire (О) şeklinde, Uyarı işaretleri üçgen (Δ) şeklinde, Diğer işaretler

dikdörtgen (□) şeklinde genel olarak temsil edilir.

Renk Anlamı ve Amacı Tehlikeli Hareket ve Davranış

Kırmızı

Yasak İşareti Tehlikeli hareket veya davranış

Tehlike Alarmı Dur, kapat, düzeneği acil durdur, tahliye et

Yangınla Mücadele Bilgilendirmeleri

Ekipmanların yerinin gösterilmesi ve ne olduğu

Sarı

Uyarı İşareti Dikkatli ol, önlem al, kontrol et

Mavi

Emredici İşaretler Özel bir davranış ya da eylem Kişisel koruyucu donanım kullan

Yeşil Acil kaçış, ilk yardım işareti Kapılar, çıkış yerleri ve yolları, ekipman, tesisler

54

Tehlike yok Normale dön

İşaretlerin konusunda dikkat edilmesi gereken hususlar

Çok sayıda işaret birbirine çok yakın bir şekilde yerleştirilmemelidir.

Karıştırılma ihtimali olan, iki ışıklı işaret aynı anda kullanılmamalıdır.

Birden fazla sesli sinyal aynı anda kullanılmamalıdır.

Çok fazla ortam gürültüsü olan yerlerde sesli sinyal kullanılmamalıdır.

Düzenli aralıklarla temizlenmeli, bakım yapılmalı.

Piktogramlar (resimler) mümkün olduğunca yalın olacak ve sadece temel ayrıntıları içerecektir.

Tehlikeli durumun yakına ve görülebilecek yerlere konumlandırılmalı.

55

56

Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr.İbrahim ÇAYIROĞLU

57