almanİya federal konstİtusİya mƏhkƏmƏsİnİn … konstitusiya məhkəməsinin...hərfi və...

ALMANİYA FEDERAL KONSTİTUSİYAMƏHKƏMƏSİNİN SEÇİLMİŞ

QƏRARLARI

BAKI - 2018

1

Bu kitab Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin (GIZ)maliyyə dəstəyi ilə dərc olunub.

The book is published with financial support of DeutscheGesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ).

“ALMANİYA FEDERAL KONSTİTUSİYA MƏHKƏ MƏ Sİ -NİN SEÇİLMİŞ QƏRARLARI. “Kamran - U” istehsalat-kom-mersiya şirkəti. Bakı, 2018, 196 səh.

2

Implemented by

Deutsche Gesellschaftfür InternationaleZusammenarbeit (GIZ) GmbH

M Ü N D Ə R İ C AT

Ön söz.................................................................................................

Birinci hissə. PRİNSİPLƏR

§ 1 Qanunların təfsiri

1) BVerfGE11, 126................................................................................(Nachkonstitutioneller Bestatigungswille / Normanın təsdiq -lən mə si, Əsas qanunun qəbulundan sonra qəbul olunmuş)

2) BVerfGE40, 88..................................................................................(Fuhrerschein / Sürücülük hüquqları)

§ 2 Hu quq normalarının təfsirinin FKM tərəfindən yoxlanılması

3) BVerfGE18, 85..................................................................................(Spezifisches Verfassungsrecht / Xüsusi konstitusiya hüququ)

4) BVerfGE43, 130................................................................................(Flugblatt / Vərəqə)

§ 3 İqtisadi Konstitusiya

5) BVerfGE50, 290................................................................................(Mitbestimmungsgesetz / Müəssisənin idarə edilməsindəişçi həyətinin iştirakına dair Qanun)

§ 4 Əsas hu quqlara sahib olmaq bacarıg ı

6) BVerfGE21, 362................................................................................(Sozialversicherungstrager / Sosial sığorta təşkilatları)

7) BVerfGE128, 226..............................................................................(Frankfurter Flughafen / Frankfurt-Mayn aeroportu)

8) BVerfGE129, 78................................................................................(Anwendungserweiterung / Tətbiq sahəsinin genişləndirilməsi)

3

7

10

13

15

17

22

24

27

34

İkinci hissə. ƏSAS HÜQUQLAR (Əsas qanunun 1-19-cu maddələri)

§ 5 Ümumi şəxsi qeyri-əmlak hüququ

9) BVerfGE101, 361..............................................................................(Caroline v. Monaco / Karolina, Monako şahzadəsi)

10) BVerfGE106, 28................................................................................(Mithoren an Telefon / Telefon danışıqlarının dinlənilməsi)

11) BVerfGE112, 304..............................................................................(GPS – Observation / GPS – müşahidə)

12) BVerfGE115, 320..............................................................................(Praventive polizeiliche Rasterfahndung / Məlumatların iş -lən mə sinin elektron sistemindən istifadə etməklə cinayətkarlarınpre ven tiv sistematik polis axtarışı)

13) BVerfGE120, 274..............................................................................(Heimliche Infiltration – “ONline-Durchsuchung” / Gizli in-filtrasiya – “onlayn axtarış”)

§ 6 Ümumi bərabərlik prinsipi

14) BVerfGE126, 400..............................................................................(Steuerliche Diskriminierung eingetragener Lebenspartner-scaften / Qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahında yaşayancütlüklərin ver gi ayrı-seçkiliyi)

§ 7 Bərabərlik prinsipinin həyata keçirilməsinin xüsusi halları

15) BVerfGE39, 196................................................................................(Beamtenpension / Dövlət qulluqçularının təqaüdləri)

16) BVerfGE39, 334................................................................................(Extremistenbeschlu/ Ekstremistlərə dair qərar)

§ 8 Dini etiqad azadlığı

17) BVerfGE108, 282..............................................................................(Kopftuch / Hicab)

§ 9 Söz azadlığı, çap azadlığı

18) BVerfGE114, 339..............................................................................(Stasi-Streit / Ştaziyə dair mübahisə)

4

40

46

49

52

58

61

67

69

71

76

19) BVerfGE119, 309..............................................................................(Aufnahmen im Gerischtssaal / Məhkəmə zalında çəkiliş)

§ 10 Məxfi yazışma və poçt məlumatları

20) BVerfGE107, 299..............................................................................(Fernmeldegeheimnis / Telefon məlumatlarının məxfiliyi)

21) BVerfGE125, 260..............................................................................(Vorratsdatenspeicherung / Şəxsi məlumatların ehtiyatdasaxlan ması)

§ 11 Mülkiyyət hüququ zəmanətləri

22) BverfGE38, 348.................................................................................(Zweckentfremdung von Wohnraum / Yaşayış sahələrindəntəyinatı üzrə istifadə edilməməsi)

23) BVerfGE58, 300................................................................................(Naauskiesung / Su hövzəsinin dibindən qumun çıxarılması)

24) BVerfGE68, 361................................................................................(Eigenbedarf I / Şəxsi tələbat I)

Üçüncü hissə. DÖVLƏT STRUKTURUNUN ƏSASLARI


25) BVerfGE17, 306................................................................................(Mitfahrzentrale / Nəqliyyat vasitələrindən birgə istifadə sis-temi)

26) BVerfGE21, 378................................................................................(Wehrdiziplin [Doppelbestrafung] / Hərbi intizam [İkili cəza]

27) BVerfGE34, 269................................................................................(Soraya / Sürəyya)

28) BVerfGE111, 307..............................................................................(EGMR-Wurdigung / AİHM qərarlarının tanınması)

29) BVerfGE129, 300..............................................................................(Funf-Prozent-Sperrklausel EuWG / Avropa seçkiləri haqqındaQanunun beşfaizli baryeri)

5

79

88

93

111

114

131

137

139

142

146

151

30) 2 BvE2/13 u.a. ..................................................................................(Drei-Prozent-Sperrklausel EuWG / Avropa seçkiləri haqqındaQanunun üçfaizli baryeri)

Dördüncü hissə. ƏDALƏT MÜHAKİMƏSİ VƏ ƏSAS HÜQUQLAR

§ 13 Konkret normonəzarət

31) BVerfGE1, 184..................................................................................(Normenkontrolle I / Normonəzarət I)

32) BVerfGE2, 124..................................................................................(Normenkontrolle II / Normonəzarət II)

§ 14. Qanuni hakimin baxması hüququ

33) BVerfGE42, 237................................................................................(Vorlagepflicht / İşin ötürülməsi öhdəliyi)

§ 15. Qanunsuz cəza yoxdur

34) BverfGE92, 1.....................................................................................(Sitzblockaden II / “Oturaq blokadalar” II)

§ 16. Təkrar ittihamın mümkün olmaması

35) BVerfGE23, 191................................................................................(Dienstflucht / Hərbi xidmətdən yayınma)

36) BVerfGE95, 96..................................................................................(Mauerschutzen / Almaniyanın daxili sərhədlərinin qorunmasıüçün “Atəş açanlar”, Berlin divarları)

6

156

165

169

170

172

177

181

ÖN SÖZ

1996-cı ildən etibarən Almaniya Beynəlxalq ƏməkdaşlıqCəmiyyəti (GIZ) MMC Almaniya İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişafFederal Nazirliyinin (BMZ) sifarişi ilə Azərbaycanda həyatakeçirilən hüquq və məhkəmə islahatlarını dəstəkləyir. Bu fəaliyyətilk öncə vaxtilə Bremen Universitetində yerləşən regional layihəçərçivəsində həyata keçirilmişdir. 2002-ci ildən başlayaraq ikitərəflivə 2009-cu ildən etibarən isə regional layihə çərçivəsində GIZtərəfindən sahəvi nazirliklərə onların qanunvericilik sahəsindəfəaliyyətinə və məhkəmələr, ixtisaslaşmış təşkilatlar və təhsilmüəssisələrinə isə islahatlara məruz qalmış qanunların icrasısahəsində dəstək verilmişdir. İlkin dövrdə əsas diqqət xüsusi hüquqsahəsinə yönəldilmişdir. Mülki Məcəllə, Mülki Prosessual Məcəlləkimi mühüm qanunvericilik layihələri və digər qanunlar buəməkdaşlığın nəticəsidir. Sonralar inzibati hüquq sahəsi də bu sırayaəlavə edilmişdir və 2010-cu ildən artıq Azərbaycanda dövlətorqanlarının fəaliyyətinin daha şəffaf şəkildə həyata keçirilməsinivə onların qərarlarının inzibati məhkəmələr tərəfindənyoxlanılmaqla keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən müasirinzibati hüquq mövcuddur.

Ölkədə daim siyasi tərəfdaşımız uzunmüddətli, etibarlıəməkdaşlıq etdiyimiz Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazir-liyi olmuşdur. Müasir hüquq sisteminin qalıq elementlərindən birikimi konstitusiya məhkəmələri hər bir kontinental avropa hüquqsistemində mərkəzi yer tutur. Azərbaycan Respublikasının Konsti-tusiya Məhkəməsi Azərbaycan qanunlarının hər hansı dövlətfəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün çərçivə sayılan Azərbaycan

7

Ön söz

Respublikasının Konstitusiyasına uyğunluğunun təmin edilməsikimi çox geniş bir vəzifəyə malikdir. Konstitusiya Məhkəməsininöz vəzifəsini gələcəkdə də icra edə bilməsinə yardım edilməsibaxımından digər ölkələrin konstitusiya məhkəmələrininqərarlarındakı hüquqi əsaslandırmalar ilə tanışlıq əhəmiyyətli biryardımçı vasitədir. Bu səbəbdən də biz Almaniya Federal Konsti-tusiya Məhkəməsinin bir sıra vacib qərarlarının Azərbaycan dilindənəşr edilməsi ilə bağlı istəyi məmnuniyyətlə həyata keçirdik. Bunəşr Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi hakimləriniruhlandırmalı və onlara öz fəaliyyətləri ilə bağlı yeni təkliflərtəqdim etməlidir.

Tomas MeyerAlmaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin(GİZ) „Cənubi Qafqazda Avropa standartlarınahüquqi yaxınlaşmanın dəstəklənməsi” regionalproqramının rəhbəri

8

Ön söz

Birinci hissə

PRİNSİPLƏR

9

§ 1 Qanunların təfsiri

1) BVerfGE11, 126(Nachkonstitutioneller Bestatigungswille / Normanın təsdiq -lən mə si, Əsas qanunun qəbulundan sonra qəbul olunmuş)

Əsas qanunun qəbulundan əvvəl qüvvədə olan norma ƏsasQanun qəbul edildikdən sonra qanunvericinin iradəsinin məzmununayalnız o halda daxil edilir, əgər qanunvericinin normanın təsdiqlənməsihaqqında iradəsi obyektiv olaraq qanunun məzmunundan və yaona dəyişikliklər edildikdən sonra dəyişdirilmiş və dəyişdirilməmişnormaların sıx predmeti qarşılıqlı əlaqəsindən irəli gəlir.

17 may 1960-cı il tarixli İkinci Senatın Qərarı– 2 BvL 11/59, 2 BvL 11/60 –

[…]ƏSAS

1. Federal Konstitusiya Məhkəməsinin məhkəmə təcrübəsinəəsasən, 24 May 1949-cu il tarixli Əsas Qanunun qüvvəyəminməsindən əvvəl qəbul edilmiş normalar ("Konstitusiyadanəvvəl" adlanan qanunlar ("vorkonstitutionelle Gesetze"), qaydaolaraq, Əsas Qanunun 1-ci abzas 1-ci cümlənin 100-cü maddəsinə(baxın BVerfGE2, 124 [128 və daha sonra]; 3, 45 [48]; 4, 331[341]; 10, 129 [131]) əsasən yoxlamaya məruz qalmır.

Federal Konstitusiya Məhkəməsinin 17 yanvar 1957-ci il tarixliqərarına əsasən, Qanunvericinin Əsas qanun qüvvəyə mindikdənsonra "öz iradəsinin məzmununa daxil edilmiş" konstitusiyadanəvvəl qəbul olunmuş normalar bu prinsipdə istisna təşkil edir(BVerfGE6, 55 [65], 7, 282, 290], 8, 210 [213 və sairə], 9, 39 [46];10, 129 [132]; 10, 185 [191]).

Bu qərarın əsaslığı qismən şübhə altına qoyulmuşdur. […]

10

Birinci hissə. Prinsiplər

Bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, qəbul edilmiş qanunda ifadəolun mayanda belə məhkəmə qanunvericinin iradəsini nəzərəalmışdır. Lakin bu nöqteyi-nəzər 17 yanvar 1957-ci il tarixli qərardaəks olunmayıb. Bu da Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindənqanunların şərh edilməsi məqsəd və metodlarına dair qəbul edilmişəsas prinsiplərə zidd olacaqdı.

"Subyektiv" nəzəriyyə qanunvericinin = hüququn müəllifinintarixi iradəsindən, tarixi əlaqələrindəki motivlərdən irəli gəlir,məhkəmə praktikasında və doktrinasında daha çox tanınma əldəedən "obyektiv" nəzəriyyə isə predmetin şərhi kimi qanunun özünə,qanunvericinin qanuna uyğun olaraq iradəsinə aiddir.

"Dövlət qanunvericiliklə məşğul olan şəxslər adından danışmır,yalnız qanunun öz sözü ilə danışır. Qanunverici iradəsi qanununiradəsi ilə üst-üstə düşür" (Radbrux, Hüquq fəlsəfəsi, 4. nəşr.,1950, 210 s. və s).

Təfsirin bu məqsədinə müvafiq normanın hərfindən (qrammatiktəfsir), qarşılıqlı əlaqələr sistemindən (sistemli təfsir), onunməqsədindən (teleoloji təfsir), eləcə də normayaradıcı sənədlər vənormanın qəbul edilmə tarixindən (tarixi təfsir) irəli gələn təfsirəxidmət edir.

Qanunvericiliyin obyektiv iradəsini müəyyən etmək üçün bütünbu təfsir metodlarına yol verilir. Onlar istisna etmir, əksinə bir-birini tamamlayırlar. Bu, normaların obyektiv məzmununu müəyyənetməyə imkan verdikləri ölçüdə qanunvericilik aktları layihələrininistifadə edilməsinə də aiddir. Lakin qeyd olan "normanın tərtibiüzrə ön materialları, onu təfsir etmək üçün, əsasən, əlavəaydınlaşdırmaq üçün ehtiyatla istifadə olunmalıdır" (Mülki işlərüzrə İmperiya Ali Məhkəmənin qərarları (RGZ) 128, 111). Onlarqanunların obyektiv məzmunu ilə fərdi qanunvericilik oxularıçərçivəsində mövcud fikirlərin eyniləşdirilməsinə gətirməməlidirlər[…]. Qanunvericinin iradəsi yalnız normanın özündə kifayət qədərdəqiq ifadə verdiyi dərəcədə şərh edilməklə nəzərə alınmalıdır(bax: məsələn BGH L/M № 3 о § 133 ГГУ).

11

§1 Qanunların təfsiri

Federal Konstitusiya Məhkəməsi, 21 may 1952-ci il tarixliqərarı ilə (BVerfGE1, 299 [312]) qeyd etdi ki, qanunun normasınışərh etmək üçün, qanunla ifadə edilən qanunverici iradəsi, qanununhərfi və qarşılıqlı məna əlaqələrindən irəli gələn formada həlledicidir;və hüquq normasının tərtib tarixi yalnız "qeyd edilmiş prinsiplərəuyğun olaraq təfsirin düzgünlüyünü təsdiq edir və ya yalnız qeydedilmiş prinsiplərə əsasən aradan qaldırıla bilməyən şübhələriaradan qaldırır". 15 dekabr 1959-cu il tarixli qərarında (BVerfGE10,234 [244]) məhkəmə bu prinsipləri yenidən təsdiq etmişdir.

2. "Qanunvericinin iradəsi" – qanunda obyektivləşdirilmişiradədir.

Konstitusiyadan əvvəl qəbul edilmiş norma konstitusiyadansonra qəbul edilmiş qanunvericinin iradəsinə ("nachkonstitutionellerWille") əgər qanunvericinin normanın təsdiqlənməsi haqqındairadəsi obyektiv olaraq qanunun məzmunundan və ya ona dəyişiklikləredildikdən sonra dəyişdirilmiş və dəyişdirilməmiş normaların sıxpredmeti qarşılıqlı əlaqəsindən irəli gəlir. Qanunvericilik prosesindəkiiştirakçıların motiv və fikirləri, qanunda əks etdirilmədiyi haldahəlledici deyildir.

Bu səbəbdən dəyişikliklər etmədən və ya ləğv etmədən konsti-tusiyadan öncə olan normanın nəzərə alınmaması (mövcudluğunufərz etmə) qanunverici tərəfindən onun qüvvədə olmasının təsdiqideyil. Bundan başqa, qanunverici tərəfindən konstitusiya öncəolan qanununun bəzi müddəalarını dəyişdirən qanunun qalanmüddəalarının təsdiqlənməsinin və yoxlanılmasının sübutu deyildir.

Qanunverici tərəfindən ayrı-ayrı müddəalarının dəyişdirilməsiqanuna konstitusiya sonrası statusu verir, çünki qanunverici buyolla dəyişilməmiş hissənin Əsas qanunun müddəalarına uyğunluğunutəsdiqləyir və bu mövqe həqiqətə uyğun deyil. Xüsusilə həcmli qa-nunlara gəldikdə, qanunverici qanuna ayrı-ayrı dəyişikliklər edərkənbütün qanunun konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılması vətəsdiqlənməsi haqqında saxta fərziyyəyə yol verilməməlidir.

Üstəlik, konstitusiyadan əvvəl qəbul edilmiş normaya konstitusiyasonrası statusu vermək üçün qanunverici qanunda təsdiq olmaq12


üçün iradəsini ifadə etməlidir. Bu, məsələn, əvvəlki mövcud normayeni bir qanun kimi təqdim olunduqda və ya yeni (konstitusiyadansonra) normada köhnə normaya istinad edildiyi zaman, ya da Əsasqanunun qəbulundan sonra qanunverici tərəfindən hüququn birsahəsi köklü şəkildə dəyişdirilir və dəyişdirilmiş normanın əvvəllərqüvvədə olan norma ilə sıx predmeti əlaqəsi aydın şəkildə göstərirki, qanunverici əvvəl qüvvədə olan normanı müvafiq yoxlama ol-madan qəbul edə bilməz.

2) BVerfGE40, 88(Fuhrerschein / Sürücülük hüquqları)

1. Konstitusiya qanunlarından başqa adi qanunların təfsiri vətətbiqi xüsusi məhkəmələrin səlahiyyətinə daxildir. Federal Kon-stitusiya Məhkəməsi, öz növbəsində, konstitusiyaya əsaslanan qa-nunun təfsirinin ona məcburi qüvvənin verilməsi ilə miqyas vəməhdudiyyətlərini müəyyən edir.

2. Əgər Federal Konstitusiya Məhkəməsi "konstitusiya təfsiri"çərçivəsində normanın müəyyən bir təfsirinin Əsas Qanunlauyğunsuzluğunu qeyd edirsə, başqa bir məhkəmə bu təfsiri ƏsasQanunun müddəalarına uyğunlaşdıra bilməz.

[…]İkinci Senatın 10 iyun 1975-ci il tarixli qərarı

– 2 BvR1018/74 –ƏSAS

[…]Б.

[…]I.

[…]2. [...] Federal Konstitusiya Məhkəməsi müəyyən etdi ki, daimi

yaşayış yeri (mənzil) olan və orada yalnız tətil vaxtı olmayanvətəndaş qeyd olan müddət üçün ona göndərilən korrespondensiyanınqəbul edilməsi üçün heç bir tədbir görməməlidir. Bundan əlavə,

13

§1 Qanunların təfsiri

vətəndaş, öz statusunun bərpasına ümid edə bilər, əgər onunolmadığı müddətdə vətəndaşın adına poçtda qoyulan zaman verilmişhesab edilən cərimə edilməsi barədə (və ya cərimə barədə xəbərdarlıq)məhkəmə əmri gələrsə, adresat sənədin ona şəxsən təqdimedilmədiyini bilmədiyi üçün şikayətin son müddətini ötürəcəkdir.

[…]3. Torpaq məhkəməsi 2 yanvar 1974-cü il tarixli Qərb Berlin

Ali Məhkəməsinin qərarına istinadən [...] Federal KonstitusiyaMəhkəməsinin məhkəmə təcrübəsində hazırlanmış prinsiplərdənilk apellyasiya şikayəti üzrə ədalət hüququnu bərpa etmək mümkünsüzolduğunu düşünərək, əsas qanuna zidd olaraq, bu məhkəmətəcrübənin fəaliyyət məhdudiyyətlərini və məcburi qüvvəsini lazımiqədər qiymətləndirmir.

§ 31 FTKM Federal Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları iləqanunun istismarı məsələsini qaldırarkən məhkəmələri birləşdirir.Federal Konstitusiya Məhkəməsi qanunun hər hansı müddəasınəhəmiyyətsiz və qüvvədə olduğunu bəyan edərsə, bu məsələ iləbağlı qərar 2-ci abzas § 31 FTKM-ə əsasən ümumi məcburiqüvvəyə malik olacaqdır. Ancaq digər hallarda, Federal KonstitusiyaMəhkəməsinin qərarları 1-ci abzas § 31 FTKM-ə əsasən konkretməsələdən kənara çıxaraq preyudisial əhəmiyyət daşıyır bu mənadaki, məhkəmələr bütün digər məsələlərdə konstitusiyanın təfsirizaman məhkəmə tərəfindən qərarın nəticəvi və əsaslandırmahissəsində göstərilmiş nəticələri nəzərə almalıdır (BVerfGE19, 377[391 və s];20, 56 [87]; 24, 289 [297]).

§ 31 FTKM, Federal Konstitusiya Məhkəməsinin Əsas qanununbaş təfsirçi və təminatçısının funksiyası ilə tələb olunan dərəcədəməhkəmə qərarlarının məcburi qüvvəsini tanıyır. Məcburi qüvvəyəqərarın müvafiq olaraq Əsas qanunun təfsiri və tətbiqi ilə əlaqəlihissələr malikdir. Adi qanunları təfsir edən şərhlərə tətbiq edilmir.Sadə qanunların təfsiri və tətbiqi xüsusi məhkəmələrinsəlahiyyətindədir. Onlardan fərqli olaraq Federal KonstitusiyaMəhkəməsi məcburi qüvvə ilə konstitusiya hüququdan irəli gələn

14


qanunların təfsiri və miqyasını müəyyən edir. Əgər Federal Kon-stitusiya Məhkəməsi "konstitusiya təfsiri" çərçivəsində mümkünolan normanın müəyyən bir təfsirin Əsas Qanun ilə uyğunsuzluğunuqeyd edirsə, başqa bir məhkəmə bu təfsiri Əsas Qanunun müddəalarınauyğunlaşdıra bilməz. Əksinə, 1-ci abzas § 31 FTKM-ə əsasənFederal Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı konstitusiya və hüquqiməsələlər üzrə məcburi instansiya kimi normanın Əsas Qanununmüddəalarına zidd olan digər bütün məhkəmələr üçün məcburiqüvvəyə malikdir. 1-ci abzas § 31 FTKM-nin müddəalarınınməqsədi baxımından digər məhkəmələrə fərq etmir Federal Kon-stitusiya Məhkəməsi normanı bütövlükdə əhəmiyyətsiz saydı yoxsayalnız müvafiq təsfir əsasında alınan müəyyən bir “norma variantını”.

[…]

§ 2 Hu quq normalarının təfsirinin FKM tərəfindənyoxlanılması

3) BVerfGE18, 85(Spezifisches Verfassungsrecht / Xüsusi konstitusiya hüququ)

1. Federal Konstitusiya Məhkəmə tərəfindən məhkəmə qərar la -rı nın yoxlama həddi haqqında.

[…]Birinci Senatın 10 iyun 1964-cü il tarixli qərarı

– 1 BvR37/63 –[…]

ƏSASLAR[…]

Б.[…]

II.[…]

15


3. Bu baxımdan, Federal Patent Məhkəməsi tərəfindən tətbiqolunan qanunun müddəaları Əsas Qanunun 14-cü maddəsininmüddəalarına zidd olmadıqda, ərizəçinin konstitusiya şikayətindəgöstərdiyi əsas pozuntunun əsaslandırılmasına nəzər salmalı olur,yəni Federal Patent Məhkəməsi tərəfindən mülkiyyətin əsas (kon-stitusiya) hüququnu pozan qanunun müddəalarının təfsir və tətbiqinihəyata keçirməli olur.

а) Hüquq, xüsusilə də ümumi müddəalar təfsir və tətbiqolunduqda, məhkəmələr Əsas Qanunun əsas dəyər prinsiplərininəzərə almalıdırlar. Məhkəmə bu qaydalara əməl etmirsə, dövləthakimiyyətinin daşıyıcısı olaraq nəzərə alınmayan əsas hüquqlaradair müddəaları pozur; onun qərarı qəbul edilmiş konstitusiyaşikayəti əsasında Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən ləğvedilir (BVerfGE7, 198 [207], 12, 113 [124], 13, 318 [325]).

Digər tərəfdən Federal Konstitusiya Məhkəməsi, kassasiya ins -tan siyası məhkəmələri kimi, məhkəmə qərarlarının məhdudiyyətsizbir şəkildə yoxlanılması ancaq yanlış qərarlar itirən tərəfin əsashü quqlarına təsir edə biləcəyi təqdirdə həyata keçirərdi, bu isəKons titusiya şikayətinin mahiyyəti və Federal Konstitusiya Məh -kə məsinin xüsusi vəzifəsi ilə ziddiyyət təşkil edərdi. Məhkəməpro sesinin təşkili, məsələ vəziyyətinin müəyyən edilməsi və qiy -mət ləndirilməsi, qanun təfsiri və onun müddəalarının konkret mə -sə lə çərçivəsində tətbiqi məhkəmə səlahiyyətlərinə aid olan müstəsnasə lahiyyətlərdir və Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindənnöv bəti yoxlanışa tabe olmur; yalnız xüsusi konstitusiya qanununupoz duqda, Federal Konstitusiya Məhkəməsi məsələyə qəbul edilmişkons titusiya şikayəti üzrə baxa bilər (bax BVerfGE1, 418 [420]).La kin hər hansı bir qərar qanunun müddəalarına uyğun olaraqobyektiv səhv olduqda xüsusi konstitusiya hüququ pozulmuş hesabedilmir; səhv əsas hüquqlara riayət edilməməsindən ibarət olmalıdır.

Buna baxmayaraq, Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindənmüdaxilənin mümkünlüyünü dəqiq müəyyən etmək həmişə mümkündeyil; konkret məsələnin xüsusi hallarını nəzərə almağa imkan

16


verən məhkəmə qərarı üçün bir fürsət olmalıdır. Ümumiyyətlədemək olar ki, hüququn adi normaların tətbiq olunmasında hüquqiqiymətləndirmənin cari prosesləri Federal Konstitusiya Məhkəməsitərəfindən əsas hüquqlar haqqında prinsip etibarilə səhv anlayışlarxüsusən də onların qoruyucu fəaliyyətinin əsas sahələrin habeləkonkret məsələ üzrə onların maddi hüquq əhəmiyyəti əsasındatəfsirdə səhvlər aşkar olunana qədər yoxlanmamalıdır. Əsashüquqların pozulmasından söhbət getmir, əgər hüquq normasınınsəlahiyyətli hakim tərəfindən tətbiqi “düzgünlüyü” (adi mənada“predmetə uyğunluğu” və ya “ədalətə”) mübahisəli olan nəticəyəgətirib çıxardı, xüsusən, hakim tərəfindən ümumi müddəalarauyğun olaraq keçirilən tərəflərin əks maraqlarının qiymətləndirilməsiməhkəmə qiymətləndirmənin aparılması zamanı bu və ya digər tə -rə finin maraqlarına az və ya çox əhəmiyyət verdiyi təqdirdə mü ba -hi səli ola bilər.

b) Federal Konstitusiya Məhkəməsi mübahisəli qərarın bu mə -na da əsas hüquqları pozduğunu müəyyən etmiyib.

[…]

4) BVerfGE43, 130(Flugblatt / Vərəqə)

1. Cinayət Məcəlləsinin § 186, 187 əsasən hökmün əsasını təş -kil edən siyasi bəyanatlardan birinin məzmununu müəyyən edərkən,bu bəyanatın məzmununun müəyyənləşdirildiyi vasitələr və qiy -mət ləndirmələr Əsas Qanunun 1-ci abzas 5-ci maddəsinin müddəasıilə uyğun olmalıdır.

2. Məhkumluq halında hüquqların məhdudlaşdırılmasınınəhəmiyyətliliyi nəzərə alınmaqla, bu məsələ Əsas Qanununmüddəalarına uyğunluğu tam yoxlanmalıdır.

Birinci Senatın 7 dekabr 1976-cı il qərarı – 1 BvR460/72 —

17


ƏSASLARА.I.

[…]2. Şikayətçi siyasi böhtan yaymaqla ittiham olunub (Cinayət

Məcəlləsinin §186, 187). Rayon məhkəməsi onu prokurorluğuntələbi ilə - onun ifadə etdiyi faktların əslində doğru olduğu barədəəsaslandırmaqla bəraət qazandırdı. Prosessə xüsusi ittihamçıqismində buraxılan U. tərəfindən verilmiş apellyasiya şikayəti üzrəişə baxılanda, torpaq məhkəməsi prokurorluğun tələbinə ziddolaraq, bəraət hökmünü ləğv etdi və iddiaçını 2000 alman markıməbləğində cərimə etdi. Eyni zamanda, məhkəmə xüsusi ittihamçıüçün qərarın nəticəvi hissəsini şikayətçinin hesabına üç qəzetdədərc etdirmək hüququnu tanıyıb. Torpaq Məhkəməsi, xüsusiittihamçının xidmət etdiyi müəssisə yalnız alman kəndlilərininyerləşdirilməsi ilə deyil, həm də təsərrüfatlarından polşalı kəndlilərinçıxarılması ilə məşğul olduğunu sübut etdi.

Həmçinin xüsusi ittihamçı bir dəfə polşalıları taxtabiti iləmüqayisə etdiyi sübut olunub.

Bununla yanaşı, şikayətçi, örtülü şəklində, xüsusi ittihamçıyapolşalı sakinlərinin öldürülməsində iştirak etdiyinə dair şübhə ifadəetdi.

Qarşılıqlı əlaqənin bütün iddiaları oxunduğu halda, vərəqəninməzmunu bu kontekstdə şərh edilməlidir.

[…]Б.

Konstitusiya şikayəti əsaslıdır.I.

1. Konstitusiya şikayəti cinayət işində ümumi yurisdiksiya məh -kə mələrinin qərarlarına verilmişdir. Səlahiyyətli ixtisaslaşdırılmışməh kəmələrin qərarı olaraq, onlar konstitusiya hüquqi yoxlamayamə ruz qalmır: prosessin gedişatı, iş vəziyyətinin müəyyən edilməsivə qiymətləndirilməsi, qanunun müddəaların konkret işdə təfsirivə onun tətbiqi Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən yox la -18


ma ya məruz qalmır; yalnız xüsusi konstitusiya hüququn pozduqdaFe deral Konstitusiya Məhkəməsi qəbul edilmiş konstitusiya şika -yə tinə əsasən müdaxilə edə bilər (BVerfGE18, 85 [92]). Belə birpo zuntu, məsələn, əsas hüquqların cinayət hüququ və ya cinayətpro sessual hüququna təsirinin nəzərə alınmadığını və ya yanlış şə -kil də təyin olunmasından ibarət ola bilər. Konstitusiya və hüquqiyox lama sahəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün qeyd olunan hüquqiçər çivəni nəzərə alaraq, müvafiq əsas hüquqların məh dud laş dı rıl -ma sının mühümlüyü əhəmiyyətlidir: cinayət işi ilə bağlı hökmməh kumun əsas hüquqlarının sahəsini nə qədər çox məhdudlaşdırarsa,o qədər çox bu məhdudiyyətin əsaslandırılmasına ciddi tələblərqoy maq lazımdır və Federal Konstitusiya məhkəməsinin səlahiyyətida ha da geniş olmalıdır. (bax BVerfGE42, 143 [148 və s] - DGB(Al maniya Həmkarlar İttifaqları Assosiasiyası).

Hətta bir cərimə tətbiq edilsə belə, bu cür cəza hallarında, ci na -yət əməlinin törədilməsi üçün sanksiya olaraq, cavabdehin müəyyənbir hərəkətdən çəkinməyə, təkzib verməsinə və ya təzminat ödə -mə sinə məcbur edən mülki-hüquqi qərarından daha çox əhə miy -yət lidir. Buna əlavə olaraq, konstitusiya şikayəti ilə mübahisəliəsas hüquqlara qarşı qəsd zəruridir: əgər torpaq məhkəməsi "örtülü"fakt lar bəyanatını təsis edərək, şikayətçiyə səsləndirmədiyi mülahizəniaid edib, və onu bu səbəbdən cəzalandırıblar, bu əsas hüquqlarlaqo runan şəxsin ən vacib sahələrinə təsir edən ciddi müdaxilə olabi lər. Şikayətçinin şəxsi fikir azadlığının məhdudlaşdırılması iləya naşı, şikayətlər ümumiyyətlə fikir azadlığına əsas hüququn hə -ya ta keçirilməsi üçün əhəmiyyətli mənfi nəticələrə gətirə bilər(bax: BVerfGE42, 143 [156]- xüsusi fikir). Dövlət hakimiyyətininbu cür hərəkəti, ən azı onun qorxuducu nüfuzuna görə, sözazadlığını, informasiya azadlığını və fikir azadlığını mühümdərəcədə məhdudlaşdıracaq və bununla fikir azadlığının mahiyyətinəəhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcəkdir.

Nəticə etibarilə, bu halda, əsas hüququn əhəmiyyətinə prinsipetibarilə səhv nəzərə, onun qoruyucu sahəsinin fəaliyyətinə əsasənmübahisəli qərarlarda səhvlərin olması məsələsi ilə məhdudlaşdırmaq

19


olmaz (bax BVerfGE18, 85 [93]). Federal Konstitusiya məhkəməsi,əksinə, işin vəziyyətini müəyyənləşdirərkən və qiymətləndirərkənvə konstitusiya hüququ ilə zəmanət verilmiş fikir azadlığı hüququnutəfsir və tətbiq edərkən bu qərarlar pozuntusu olub-olmadığınımüəyyən hallarda yoxlamalıdır.

2. Fikir bildirməklə bağlı hüquq pozuntusu törətdikdə birinciinstansiya məhkəməsi tərəfindən faktların müəyən edilməsinin özüyazılı bəyanatın məzmunu müəyyən edildikdə və mətndən asılı ol-mayan və ya kifayət qədər aydınlıq gətirməyən ifadənin şərh edi -lə cəyi təqdirdə belə bir pozuntu ola bilər. Bu halda, "fakt" yalnızməh kəmə işində mövcud olan mətndir. Onun məzmunu təfsir va -sitəsilə qurulur. dBəyanatın məqsədi rəy formalaşdırma prosesinətə sir göstərməkdirsə, onda məhkəmə tərəfindən tətbiq olan metodvə məhdudiyyətlər Əsas Qanunun 1-ci abzas 5-ci maddəsinə uyğunol malıdır.

Bu mənada, faktiki vəziyyətlərin konstitusiya hüquqi yoxlamasınabaşqa hallarda ixtisaslaşmış məhkəmə tərəfindən artıq müəyyənedilmiş faktiki vəziyyətlər həmişə məcburi uçot olması faktımaneçilik törətmir; bundan əlavə, mətnin təfsiri əsasında çıxarılan,iş materiallarında yerləşən nəticə şifahi məhkəmə iclasının ümumiqəbulunun yeganəliyinə əsaslanmır.

Belə bir nəticə hər zaman təkrarlana bilər və buna görə nəzarətetmək.

II.Torpaq məhkəməsinin qərarı Əsas qanunun 1-ci abzas 5-ci

maddəsin pozmaqla qəbul edilmişdir, və ona görə də ali torpaqməhkəmənin alt məhkəmənin qərarını yenidən nəzərdən keçirməkdənimtina qərarı Əsas qanunun 1-ci abzas 5-ci maddəsinə ziddiyyəttəşkil edir.

1. Şikayətçinin vərəqəsində rəy formalaşmasına təsir göstərənvə buna imkan yaradan faktlar haqqında iddialar və qiymətləndiricifikirlər var. Fikir azadlığı və ləyaqətin qorunması nisbətininmüəyyən edilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən faktiki şərait

20


cəmiyyətə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən məsələ ilə bağlı fikirlərinmənəvi mübarizəsinə töhfə haqqındadir (BVerfGE7, 198 [212] —Luth -; 12, 113 [127] — Schmid-Spiegel -; 24, 278 [282 və s] —Tonjager; 42, 163 [170] — Echternach -). Buna baxmayaraq,torpaq məhkəməsinin qərarında əsas hüququn qərar verilməsindəəhəmiyyəti haqqında məsələnin təhlili daxil deyildir. Torpaqməhkəməsi konkret işdə Əsas qanunun 5-ci maddəsinin fəaliyyətsahəsini sadəcə yanlış müəyyən etmədi, o öz qərarında fikirazadlığına dair əsas hüququ nəzərə almayıb.

2. İttihamedici hökmün əsasında olan faktların təsbiti sübut edirki, torpaq məhkəməsi öz nəticəsində Əsas qanunun 5-ci maddəsininəzərə almayıb.

Beləliklə, torpaq məhkəməsi şikayətçinin gizli iddiası ilə ehtimaledirdi ki, bu vərəqədə birbaşa ifadə edilən və xüsusi ittihamçınınkeçmişinə təsir göstərməyən faktlar "özü-özündə məntiqli deyil":SS və polis tərəfindən həyata keçirilən ictimai güllələmələr haqqındaməlumatlar, Şikayətçinin şikayətə etiraz etməsinə baxmayaraq,"ləğv edilən" polşaların artan sayı, fövqəladə vəziyyətdə "yatırmaqüçün tədbirlər" və polşalı ziyalılarının məhv edilməsi yalnız faktlarıözlərinə ifadə edir. Məhz bu hal bu nəticənin əsasını təşkil edənvərəqənin təfsirinə səbəb oldu.

Bu başlanğıc nöqtəsi əsassızdır.[…]а) Torpaq məhkəməsi ləyaqətin effektiv müdafiə məqsədləri

üçün "geniş təfsir" tələb olunur; beləliklə, şikayətçinin özünə aidolduğu faktın gizli ifadəsini qəbul etdiyindən şübhə doğuranda ənazı tanınma prinsipi ilə idarə olunur. Belə sərhədlər Əsas qanunun5-ci maddəsi ilə uyğun gəlmir, çünki yalnız fikir azadlığınıməhdudlaşdıran şərəfin qorunmasını nəzərdə tutur, lakin fikirazadlığının konstitusiya və hüquqi çərçivəsini nəzərə almır. Eynizamanda, əlbəttə ki, şərəfin qorunmasının konstitusiya və hüquqicəhətini qiymətləndirməmək olmaz.

Lakin eyni şəkildə fikir azadlığına dair diqqət və əsas hüquq

21


tələb edir; xüsusilə də vərəqə cəmiyyətə əhəmiyyətli dərəcədətəsir edən bir məsələdə mənəvi mübarizə fikirlərinə bir töhfəolduğundan, şərəf və ləyaqət azadlığı hüququ ilə məhdudlaşır(BVerfG aaO).

Beləliklə, şərəfin qorunmasına yalnız istinad sənədi ƏsasQanunun 5-ci maddəsinə əsasən yolverilməzdir.


5) BVerfGE50, 290(Mitbestimmungsgesetz / Müəssisənin idarə edilməsindəişçi həyətinin iştirakına dair Qanun)

4 May 1976-cı il tarixli müəssisənin idarə edilməsində işçi hə -yə tinin iştirakına dair Qanuna əsasən işçilərin müəssisə idarə edil -mə sində geniş iştirakı bu Qanunun istismarından təsirlənən cə miy -yət lərin, iştirakçıların (səhmdarlar) və sahibkar koalisiyaların əsashü quqlarına uyğun gəlir.

Birinci Senatın 1 mart 1979-cu il tarixli Qərarı– 1 BvR532/77, 1 BvR533/77, 1 BvR419/78, 1 BvL 21/78 –

[…]ƏSASLAR

[…]В.

[…]II.

[…]1. Birinci hissəsində əsasən klassik əsas hüquqlarla məhdudlaşdıran

Əsas qanun müəyyən bir iqtisadi qaydanın birbaşa möhkəmləndirilməvə ya zəmanətini verməmişdir. Veymar Konstitusiyasından fərqliolaraq (151-ci maddə və sairə) o həmçinin iqtisadi həyatın təşkiliüçün xüsusi konstitusiya və hüquqi prinsipləri müəyyən etmir.Əksinə, Əsas Qanun qanunvericiyə Əsas qanunda nəzərdə tutulmuş

22


ümumi demokratik səlahiyyətlər çərçivəsində fəaliyyət göstərən,ona əlavə səlahiyyətlər verilməsinə ehtiyac olmadan, onun strukturunumüəyyən etmək imkanı verir. Qanunvericinin bu vəzifəsi, əsashüquqların təmin edilməsi kimi, demokratik konstitusiyanın ayrılmazbir hissəsidir, əsas hüquqların təfsiri əsas şəxsi hüquqlardan dahaçox tələb edilməsi ilə məhdudlaşa bilməz. Bu halda, əsas şəxsihüquqlara digər kontekstlərdə olduğu kimi eyni məna verilir: tarixiinkişafa və hazırkı məzmuna əsasən, onlar əsasən şəxsi hüquqlardır,insan və vətəndaş hüquqlarıdır, onun predmeti konkret ən həssasinsan azadlığın qorunmasıdır. Əsas hüquqların funksiyası obyektivprinsiplər kimi fəaliyyət qüvvəsinin əsaslı şəkildə gücləndirməkdir(BVerfGE7, 198 [205] - Luth), lakin o ilk mənasına köklənmişdir(məsələn, BVerfGE24 mülkiyyət hüququ baxımından, 367 [ 389] -qoruyucu bəndlərin tikintisi üzrə Hamburq Qanunu). Buna görədə, onu özəkdən ayırmaq və əsas hüquqların ilk və dəyişməzmənası arxa plana keçilmiş obyektiv norma sisteminə çevirməkolmaz. İqtisadi sistemin müəyyənləşdirdiyi qanunların konstitusiyayauyğunluğu məsələsində bu ayrılmaz qarşılıqlı əlaqələrin əhəmiyyətivar: əsas hüquqlar baxımından, qanunverici iqtisadi sisteminformalaşmasında hörmətlə yanaşılan fərdi vətəndaşın azadlıqlarınınqorunmasıdır. Əsas hüquqların fərdi hüquqi məzmununu nəzərəalmayan müstəqil obyektivasiyasına əsaslanan və ya əsas hüquqlarınməzmunundan daha çox şey təmin edən "əsas hüquqların müdafiəsivə nizamlılığın qarşılıqlı əlaqələri" məsələsini nəzərə almadan"iqtisadi konstitusiyanın institusional əlaqəsinin" məsələsi deyildir.Bu, Federal Konstitusiya Məhkəməsinin Əsas Qanunun iqtisadisiyasət baxımından neytral olduğuna dair izahına uyğundur; Qa-nunverici əsas qanuna, xüsusilə əsas hüquqlara (BVerfGE4, 7 [17və sonrakı] - İnvestisiya Yardımı haqqında Qanuna) əsasən, onunqənaətinə uyğun hər hansı bir iqtisadi siyasət həyata keçirməkhüququna malikdir. Beləliklə, geniş hərəkət azadlığına malikdir(bax: BVerfGE7, 377 [400] - Əczaxanalar, 25, 1 [19 və sairə] -Unüyüdən müəssisələri bağlamaq, tikilmə, istismara vermə, köçürmə,genişləndirmək və maliyyələşdirmə haqqında Qanun; 30, 292 [317,

23


319] - Neft ehtiyatları). Burada olan konstitusiya quruluşununnisbi açıqlığının elementi, bir tərəfdən, xüsusilə iqtisadi həyatınxüsusiyyətlərini əks etdirən tarixi dəyişiklikləri nəzərə almaq vədigər tərəfdən, konstitusiyanın normallaşma qüvvəsini təhlükəaltına qoymamaq üçün vacibdir. Eyni zamanda, qanunvericininhərəkət azadlığına riayət etməsi konstitusiya hər hansı dəyişiklərolduğu təqdirdə məhz şəxsi əsas hüquqlar ilə təmin edilmiş şəxsiazadlığın azalmasına zəmanət verməlidir, Əsas qanununkonsepsiyasına uyğun olaraq şəxsi əsas hüquqlar olmadan layiqlihəyat mümkün olmadığına gətirib çıxarmamalıdır.

Nəticə olaraq, vəzifə fərdi bir vətəndaşın, o cümlədən bilavasitəqanunvericiyə qarşı konstitusiya hüququna malik olduğu azadlıqlarınqorunması ilə qanunverici üçün ayrılmış iqtisadi və sosial siyasətinəsas azadlığını birləşdirməkdir (BVERFGE7), 377 [400] ).

[…]

§ 4 Əsas hu quqlara sahib olmaq bacarıg ı

6) BVerfGE21, 362(Sozialversicherungstrager / Sosial sığorta təşkilatları)

1. İctimai hüququn hüquqi şəxsləri, prinsip etibarilə ictimaifunksiyaları yerinə yetirərkən əsas hüquqlara malik deyil; bunagörə də, onlar hüquqi müdafiənin konstitusiya şikayəti kimi birvasitəyə əl ata bilmirlər.

[…]

Birinci Senatın 2 may 1967-ci il tarixli Qərarı – 1 BvR578/63 –

Vestfaliya torpaqlarının sosial sığorta İdarəsinin konstitusiyaşikayətinə dair iş üzrə […]

ƏSASLAR[…]

24


B.[…]

II.[…]1. […]Şikayətçi [...] vasitəli dövlət idarəçiliyi sahəsindən ictimai

hüququn hüquq səlahiyyəti olan bir müəssisədir. Beləliklə, əsashüquqlara malik olmaq qabiliyyəti Əsas Qanunun 3-cü abzas 19-cu maddəsinin norması ilə müəyyən edilir.

2. a) Əsas Qanunun 3-cü abzas 19-cu maddəsinə uyğun olaraq,o cümlədən milli hüquqi şəxslər, bu cür hüquqlar təbiətinə görəonlara tətbiq olunarsa, əsas hüquqlara malikdirlər.

Bu müddəanın mətni, bütövlükdə bir hüquqi şəxsin əsashüquqlarına malik olması prinsipi qabiliyyətindən irəli gəlməlidirvə sonra hər bir konkret işdə konstitusiya şikayətində pozuntusununşikayətçiyə təbiətinə görə ayrı bir əsas hüququn tətbiqi mümkünolub-olmadığını yoxlamalıdır. Bu yanaşmanı bütövlükdə FederalKonstitusiya Məhkəməsi şəxsi hüququn milli hüquqi şəxslərinəsas hüquqa malik olma qabiliyyətinin yoxlamasında tətbiq etmişdirvə çox hallarda əsas hüquqları, o cümlədən hazırki şikayətdəgöstərilən Əsas qanunun 3-cü abzas 3-cü və 14-cü maddələrindənirəli gələn əsas hüquqları tətbiq olunmuş hesab etmişdir (baxBVerfGE3, 383 [390]; 4, 7 [12 и 17]).

b) Bu yanaşma və onun əsasında əldə edilmiş nəticələr ictimaihüququn milli hüquqi şəxslərinə sadəcə ötürülə bilməz. Əsasqanunun 3-cü abzas 19-cu maddəsində "hüquqi şəxslərdən" bəhsetməsinə baxmayaraq bu, ictimai və özəl hüquqi şəxslərinbərabərləşməsini nəzərdə tutmur. Əksinə, bu müddəanın məzmununauyğun olaraq "əsas hüquqların xarakteri" həlledici əhəmiyyətə ma-likdir, ilk növbədə bu iki qrup arasında əhəmiyyətli bir fərqə səbəbolur. Əsas hüquqların dəyər sisteminin əsası fiziki şəxs olaraqfərdi insanın ləyaqət və şəxsi azadlığıdır. Əsas hüquqlar, ilknövbədə, fərdi insanın azadlıq sahəsini hökumətin müdaxiləsindən

25

§ 4 Əsas hu quqlara sahib olmaq bacarığı

qorunmalıdır və eyni zamanda ictimai işlərdə onun fəal iştirakınaşərait yaradılmasını təmin etməlidir. Əsas Qanunun 3-cü abzas 19-cu maddəsini bu başlanğıc nöqtəsindən irəli gələrək müddəalarınışərh və tətbiq etmək lazımdır. Hüquqi şəxslərin əsas hüquqlarınqorunması sahəsinə daxil olmasını yalnız onların yaradılması vəfəaliyyəti fiziki şəxslərin azad inkişafının ifadəsi təqdirdə bəraətqazandırırlar, xüsusilə də hüquqi şəxslərin arxasında olan insanlaramünasibətdə "müdaxilə" olduqda bu cür daxil olmanı əsaslandırılmışvə ya zəruri saymağa imkan verir.

c) Bununla yanaşı ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsi sahəsindəictimai hüququn hüquqi şəxslərinə konstitusiya hüquq qabiliyyətinigenişləndirmək üçün prinsipial şübhələr var.

Əsas hüquqlar fərdi vətəndaşın və ictimai hakimiyyətin əlaqələrinətəsir göstərsə, bu, dövlətin özünün əsas daşıyıcı və ya əsas hüquqlarınistifadəçisi kimi fəaliyyət göstərməsi ilə uyğun deyildir; o, eynizamanda həm adresat həm əsas hüquq sahibi ola bilməz (baxBVerfGE15, 256 [262]). Bu nöqteyi-nəzəri dövlət federal və ya re-gional səviyyədə birbaşa dövlət hakimiyyəti kimi öz institutlarıvasitəsilə fəaliyyət göstərərkən, və həmçinin öz vəzifələrini müstəqilhüquqi təhsil vasitəsilə yerinə yetirərkən də tətbiq edir.

[…]4. Konstitusiya şikayəti kimi onları müdafiə etmək üçün nəzərdə

tutulmuş əsas hüquqlar və hüquqi vasitələr, ictimai vəzifələri yerinəyetirərkən ictimai hüququn hüquqi şəxslərinə tətbiq edilmirsə,istisna qaydalarında hüququn müvafiq subyekti biləvasitə əsashüquqlarla qorunan həyat sahəsinə aid olduğu təqdirdə başqaqaydalar qüvvədə olmalıdır. Bu səbəbdən, Federal KonstitusiyaMəhkəməsi, qanuni qabiliyyətlərindən asılı olmayaraq, universitetlərvə fakültələr üçün Əsas qanunun birinci cümlə 3-cü abzas 5-cimaddəsi ilə (bax BVerfGE15, 256 [262]) müəyyən edilmiş əsashüquqlara tətbiq olunan əsas hüquqlara malik olma qabiliyyətinitanımışdır; bu normanın xülasəsi ilk növbədə elm, tədqiqat vətədrislə əmanət olunan institutlara aid olmasını aydınlaşdırır. Bəzi

26


əsas hüquqların tanınması, eyni zamanda, ictimai hüquqkorporasiyasının statusuna malik olan kilsə və digər dini təşkilatlaraaiddir.

[…]

7) BVerfGE128, 226(Frankfurter Flughafen / Frankfurt-Mayn aeroportu)

Federal Konstitusiya Məhkəməsi— Mətbuat xidməti —

22 fevral 2011-ci il tarixli 18/2011 saylı çap üçün məlumat.22 fevral 2011-ci il tarixli qərar.

– 1 BvR699/06 —

Sərbəst toplaşmaq azadlığı Frankfurt-Mayn hava limanıərazisində də qüvvədə qalır.

I. İşin vəziyyəti

1. Frankfurt-Mayn Hava limanı Fraport Aksiyengezelşaft (FraportAG) şirkəti tərəfindən istismar olunur.

Bu şirkətin səhmlərinin çoxu ictimaiyyətə məxsusdur və FederalAlman Hessen və Frankfurt am Main arasında bölünür. Hava da -şın maların həyata keçirilməsi üçün zəruri olan müəyyən bir infra -struk tura əlavə olaraq, hava limanının kütləvi istifadə və geniş ic -ti maiyyətə boş vaxt keçirmək üçün tərkibinə daxildir.

2. Şikayətçi xaricilərin özəl aviaşirkətlərin vasitəsi ilə de por ta -si yasına qarşı yönəldilmiş, “Deportasiya əleyhinə inisiativ qru pu -nun” üzvüdür. 2003-cü ilin mart ayında inisiativ qrupunun beş di -gər üzvləri ilə birlikdə, Frankfurt-Mayn hava limanının gediş sa lo -nun dakı qeydiyyat yerinin yaxınlığında deportasiyaya qarşı vərəqələrpay ladıqdan sonra, Fraport AG ona münasibətdə "hava limanına

27


gəl məyə qadağan" verdiyini bildirərək, hava limanında yenidən"qa nunsuz olaraq" olsa, ona qarşı qanunsuz girişlə əlaqədar cinayətişi başlanmasına qarşı ərizə veriləcək. Fraport AG, aeroportda is ti -fa də qaydalarına istinad edərək, şikayətçiyə qeyd etdi ki, görüşlər,rek lam və vərəqələrin paylanması razılıq tələb edir və "terminaldakıra zılaşdırılmamış nümayişlərin keçirilməsi fasiləsiz istismar prosessinvə təhlükəsizliyi təmin etmək üçün yolverilməzdir ".

3. Şikayətçi tərəfindən ümumi yurisdiksiya məhkəmələrinə ve -ri lən Frankfurt-mayn aeroportunun ərazisində nümayiş və fikirifa dəsinin qadağan olmasının tanınması haqqında iddia ərizəsi qa -nun suzdur, heç bir instansiyada qəbul olunmuyub. Konstitusiya şi -ka yətinin köməyi ilə ərizəçi, xüsusilə, onun əsas hüquqlarının po -zul masına – ümumi yurisdiksiya məhkəmələrin qərarları ilə vətəndaşişi üzrə çıxarılan söz azadlığı və sərbəst toplaşmaq hüququn po -zul masına dair şikayət edəcək.

II. Federal Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı

Federal Konstitusiya Məhkəməsinin Birinci Senatı birə qarşıyeddi səslə qərar çıxardı, vətəndaş işi üzrə çıxarılmış mübahisəliqərarlar, şikayətçinin Əsas qanunun birinci cümlə 1-ci abzas 5-cimaddəsində göstərilən söz azadlığını, həmçinin Əsas qanunun 1-ciabzas 8-ci maddəsində göstərilən sərbəst toplaşmaq hüququnupozur, və bununla əlaqədar qeyd olunan qərarları ləğv edib.

İşə yenidən baxılması üçün Frankfurt-Mayn sahə məhkəməsinəgöndərilib.

III. Qəbul edilmiş qərar əsasında mahiyyəti üzrə aşağıdakıdəlillər dayanır:

1. Fraport AG şikayətçiyə aid əsas hüquqlarla birbaşa əlaqəlidir.Mülki-hüquqi formalarından istifadə dövlət hakimiyyətini Əsas

28


qanunun 3-cü abzas 1-ci madddəsinə uyğun olaraq əsas hüquqlarlaolan bağlılığından azad etmir. Dövlət nəzarəti altında olan qarışıqkapital ilə olan şirkətlər, eləcə də xüsusi hüququn təşkilatı hüquqiformalarında yaranan tam dövlət mülkiyyətində olan müəssisələr,bilavasitə əsas hüquqlara əməl etməklə əlaqəlidir. Əsas Qanunun3-cü abzas 1-ci maddəsinə uyğun olaraq qanunvericilik, icrahakimiyyəti və məhkəmə hakimiyyəti üçün bilavasıtə qüvvədəolan əsas hüquqlar vacibdir. Onlar dövlət hakimiyyətinin həyatakeçirilməsi üçün müəyyən variantların istifadəsində fərdi sahələrdəqüvvədə olurlar, dövlət hakimiyyətini də geniş və tamamiləbirləşdirirlər. Bundan əlavə, Əsas qanunun 3-cü abzas 1-cimaddəsininin normasında elementar fərq var: bir vətəndaş əsaslıazad olsa da, dövlət əsaslı şəkildə bağlıdır. Müvafiq olaraq vətəndaşıöz tərəfindən birbaşa əsas hüquqlarla bağlı deyil, lakin bu hüquqlarsayəsində öz individuallığını açıqlanması üçün məsuliyyət daşıyanazad şəxs kimi dövlət tərəfindən tanınır. Hüquqi normalar sistemiilə öhdəliyi başlıca nisbətən əsaslı və prinsipial olaraq məhduddur,dövlət isə müxtəlif əsas hüquqlar mövzusunda bir tarazlıq yaradırvə bu səbəbdən onların arasında əsas hüquqların dolayı yollahəyata keçirilməsini təmin edir. Buna əks olaraq, dövlət özvəzifələrini yerinə yetirmək üçün vətəndaşların tapşırığı ilə fəaliyyətgöstərir və onlara məlumat verməlidir. Onun hərəkətləri individuallığınhəyata keçirilməsinə dair sərbəst subyektiv fikirin ifadəsi deyildir,vətəndaşların müxtəlif fikirlərinə məsafəli hörmət olunmasıdır vəmüvafiq olaraq konstitusiya ilə təmin olunan əsas hüquqlarla genişvə bilavasitə əlaqəlidir.

Bu bəyanat, dövlət öz vəzifələrini yerinə yetirmək üçün vətəndaşhüququna müraciət etdiyi təqdirdə də tətbiq oluna bilər. Əsashüquqlarla bilavasitə əlaqə yalnız dövlətin mülkiyyətində olanşirkətlərə deyil, eyni zamanda dövlət nəzarətində olduqları zamanqarışıq kapitala malik şirkətlərə də aiddir. Bir qayda olaraq, busəhmlərin yarısından çoxunun dövlətə aid olduğu hallarda tətbiq

29


olunur. Əsas hüquqlarla bilavasitə əlaqənin səhmdarlar (iştirakçılar)deyil, müvafiq müəssisənin də tanıması özü-özündə onun sərbəstfəaliyyət göstərən biri statusuna müvafiqdir və əsas hüquqlarlaeffektiv əlaqəni təmin edir, sahibkar və ya sahibkarlar müəssisəninidarəetməsinə korporativ və hüquqi münasibətlər baxımından nədərəcədə və hansı formada təsir göstərmək və müxtəlif ictimaisəhmdarlar(iştirakçılar) olan şirkətlərdə necə müxtəlif ictimaisahibkarların təsir koordinasiyası təmin edilməsini bacarıb-bacarmamağından asılı olmayaraq. Özəl səhmdarların (iştirakçıların)hüquqları heç bir əsassız ziyanla nəticələnmir: onlar dövlət nəzarətialtında olan şirkətlərdə iştirak payın əldə edib-etməmək barədəqərar verməklə, hətta pay nisbətin sonradan dəyişdirildikdə,istədikləri kimi reaksiya vermək hüququna malikdirlər, əksəriyyətnisbətində sadə bir dəyişiklik olanda belə. Əsas hüquqların subyektikimi hüquqi statusu, ictimai səhmdarlarla (iştirakçılara) və yadövlət orqanına münasibətdə, xüsusilə şəxsi mülkiyyət hüququsubyekti kimi qüvvədədir.

2. Mübahisəli qərarlar şikayətçinin toplaşmaq azadlığı hüququnupozur.

а) Sərbəst toplaşmaq azadlığının qorunması sahəsi toxunulub.

Sərbəst toplaşmaq azadlığı subyektin əsas hüququnu təmin edir,xüsusilə də hadisənin keçirilmə yeri seçilməkdə müstəqil qərarvermək hüququnu verir. Lakin bu hüquq onlara hər bir yerə girişhüququnu vermir. Xüsusilə, hər hansı bir şəxsi torpaq sahələrindəyığıncaqlar keçirmək olmaz. Eyni zamanda toplaşmaq azadlığıictimai küçə sahəsi ilə məhdudlaşmır. Əksinə, ictimai şirkət ictimainəqliyyat hərəkatını açan digər yerlərdə yığıncaqların keçirilməsinəzəmanət verir. Əgər bu gün ictimai küçələrin kommunikasiyafunksiyası yeni meydançalar, ticarət mərkəzləri və digər görüşyerləri hesabına tədricən genişlənirsə, bu cür obyektlərin işğaletdiyi ərazilərdə sərbəst toplaşmaq azadlığını istisna etmək olmaz,30


əsas hüquqlarla bilavasitə əlaqə varsa və ya özəl şəxslər üçüncüşəxslərə dolayı hərkətdə iştirak edə bilərlərsə. Bu meydançalarayrı-ayrı yerlərdə və ya infrastruktur obyektləri ilə əlaqəli olub-olmamasından, bağlə və ya açıq havada olub-olmamasından asılıolmayaraq tətbiq olunur. Ümumi ictimai ünsiyyət yerləri, ictimaiküçələrə yaxın olduqları halda, toplantıların yalnız açıq vəictimaiyyətə çatdırılmaları üçün istifadə edilə bilər. İstisnalar fərdigirişin idarə olunduğu və yalnız müəyyən, məhdud məqsədlərüçün istifadə edilə biləcəyi yerlərdir. Əlavə olaraq, ictimai küçələrin,yolların və meydanların xaricində yerləşən ictimai bir yerin ictimaiforumun modelində ünsiyyət üçün bir yer kimi qiymətləndiriləbiləcəyi sualına cavab verilməlidir. Bir çox müxtəlif növ fəaliyyətvə tədbirlərin keçirilməsi mümkündür və bu səbəbdən çoxtərəflivə açıq ünsiyyətin məqsədi izlənilir. Şikayətçinin planlaşdırdığıyığıncaqlar, toplaşma azadlığı müdafiəsi sahəsinə daxildir, çünkionlar ümumi kommunikativ fəaliyyət olan Frankfurt hava limanınınərazisinə toxunur.

b) Mübahisəli qərarlar toplaşma azadlığı hüququnu pozur.

Prinsipcə, toplaşma haqqında Qanununun müddəaları, FrankfurtHava Limanının ərazisində, o cümlədən hakimiyyət və polistərəfindən müdaxilə üçün hüquqi əsas kimi tətbiq olunur. Eyni za-manda, hava limanı operatorunun belə müdaxiləsi, GGU-da (cümlə1 § 903, § 1004) olan evin (binaların) toxunulmazlığı ilə əlaqədarmülki hüquq qaydalarına əsaslanması, sərbəst toplaşmaq azadlığınıƏsas Qanunun 2-ci abzas 8-ci maddəsinin mənası üzrəməhdudlaşdırılma səviyyəsindən aslıdır. Ümumi kommunikasiyayerlərində toplaşmalar Əsas Qanunun 2-ci abzas 8-ci maddəsininmənasında açıq havada keçirilən toplaşmalardır. Bu zaman fərqiyoxdur, harda ictimaiyyət üçün açıq yerlər yerləşir, təbiətdə və yaqapalı yerlərdə. Belə yerlərdə toplaşmalar ictimai yerlərdə başverir, yəni məkanda məhdud olmayan ictimai axınlıq içində olmasıvacibdir.

31


c) Müdaxilə (məhdudlaşdırma) əsaslandırılmır, çünki qadağan,mülki məhkəmələr tərəfindən təsdiqlənmişdir, qeyri-mütənasibdir.Əsasən, mülki hüquq səlahiyyətləri konstitusiya hüquq normalarıilə yaranan səlahiyyətlərin hüdudlarından kənara çıxmaq kimi şərhedilə bilməz. Qeyd olunan normalara uyğun olaraq, yığıncaqlarınkeçirilməsinə qadağa yalnız toplaşmaq azadlığı və onun ekvivalentiilə bağlı əsas qanuni dəyərlər üçün açıq təhlükəsizlik təhdidiolduğu təqdirdə mümkündür. Bununla yanaşı, bu hava limanındayığıncağın müəyyən bir potensial təhlükə yarada biləcəyi və yaəsas hüquqların digər subyektlərinin hüquqlarını nəzərə ala biləcəkxüsusi bir şəkildə nəzərdən keçirilməsinə mane olmur. Eynizamanda, aeroportun hava hərəkətinin yeri kimi orijinal funksiyasınıyerinə yetirərkən normal fəaliyyətinin pozulmasına xüsusi həssaslığıda ictimai küçə ərazisində fəaliyyət göstərərkən baş verməməliolan məhdudiyyətləri əsaslandırır.Hava limanını idarə edən şirkət,xüsusilə təhlükəli bir obyektin məkan xüsusiyyətlərini və xüsusifunksional şəraitlərini nəzərə alan konstitusiya tələblərinə uyğunhava limanında sərbəst toplaşmaq azadlığını həyata keçirmək üçünşəffaf qaydalar yarada bilər. Bu qaydalar yerli polis orqanlarınınvə əməliyyat qüvvələrinin suveren hüquqlarına təsir etməməlidir.Verilmiş qadağa, ərizəçinin, məhdud zaman müddətində heç birxüsusi təhlükə təyin etmədən, aeroportun bütün zonalarında hərhansı bir yığıncaq keçirilməsinə, əgər bu, əvvəlcə istədiyi kimiqərar qəbul edən Fraport AG ilə razılaşdırılmadıqda icazə vermir.

Bu toplaşma azadlığı ilə uyğun gəlmir.

3. Mübahisəli qərarlar həmçinin ərizəçinin söz azadlığını (fikirifadəsi) pozur.

a) Fikir ifadə azadlığı vətəndaşı onun faktiki olaraq girişi olduğuyerlərdə də təmin edir. Əsas Qanunun 1-ci abzas 8-ci maddəsindənfərqlənərək, fikir ifadəsi yalnız kommunikativ məqsədlər üçün

32


fəaliyyət göstərən, ictimai ərazilərlə müdafiə sahəsi üzrəməhdudlaşmır. Toplu sərbəst toplaşma azadlığı hüququndan fərqliolaraq, söz azadlığının fərdin haqqı olaraq həyata keçirilməsi, birqayda olaraq, meydan və məkan üçün xüsusi bir ehtiyacın olmadığınıvə adətən əlavə yüklərlə əlaqəli ayrı bir axın təşkil etməməsi iləəlaqədardır. Şəxsi hüquq olaraq, o, vətəndaşa məxsusdur haradayerləşməsindən asılı olmayaraq .

b) Fraport AG-nin əvvəlcədən icazəsi olmadan ərizəçinin havali manında vərəqələrin yayılmasına imkan verməyən ümumi yurisdik -si ya məhkəmələri tərəfindən təsdiqlənmiş qadağa uyğunsuzdur.Söz azadlığını məhdudlaşdıran qanuni məqsədi istehlakçılar üçünsi yasət və ictimai müzakirələrdən azad "xoş atmosfer" yaratmaqar zusu ola bilməz.Eyni şəkildə, fikir ifadə edilməsinə manə olanqa dağalar, hava limanının idarə edən şirkət bu fikiri bölüşdürmədiyi,məz munca pislədiyi və ya müvafiq şirkətə tənqidi fikirləri onuniq tisadi fəaliyyətinə zərər kimi qiymətləndirilməsi səbəbi ilə yol -ve rilməzdir. Fikir ifadə etmək üçün hava limanı sahələrinin istifadəsiyal nız ictimai küçə məkanından istifadə kimi qəbul edilməli vəyal nız digər qanuni dəyərləri qorumaq üçün funksional xüsusiyyətlərinə zərə alaraq məhdudlaşdırıla və ya qaydaya salına bilər.Lakinməh dudiyyətlər mütənasiblik prinsipinə uyğun olmalıdır. Bu cürya naşma hər halda hava limanında vərəqələrin bütövlükdə və do -la yısı ilə ictimai yerləri təşkil edən ərazilərdə və bunun üçün icazəal maq üçün lazım olan sənədlərin yayılmasına qadağa qoyulmasınıis tisna edir. Eyni zamanda, hava limanında rəy bildirmək üçünmü əyyən yerlərə, vasitələrə və ya müddətə dair məhdudiyyətlərfəa liyyətin pozulmasının qarşısını almaq üçün prinsipial olaraq is -tis na edilmir.

Lakin, mübahisəli məhkəmə qərarları bu tələbləri yerinə yetir-mir.

33


8) BVerfGE129, 78(Anwendungserweiterung / Tətbiq sahəsinin genişləndirilməsi)

Federal Konstitusiya Məhkəməsi- Mətbuat xidməti -

9 sentyabr 2011-ci il tarixli 56/2011 saylı çap üçün məlumat.19 iyul 2011-ci il tarixli qərar.

– 1 BvR1916/09 –

Avropa Birliyinin hüquqi şəxslərinin əsas hüquqlarınınqorunması və Müəllif Hüququ haqqında Qanunun üzrəyaymaq hüququ (saxta dizayner mebelləri)

Müəlliflik hüququ haqqında Qanuna (UrhG) əsasən, əsərinmüəllifi onu yaymaq üçün müstəsna hüquqlara malikdir. Müəlliflikhüququ haqqında Qanununun 1-ci abzas § 17 uyğun olaraq, yaymaqhüququ - ictimaiyyətə təqdim etmək və ya orijinal əsərin və yasurətinin dövriyyəyə daxil etmək hüququr. Bu norma, o cümlədəninformasiya cəmiyyətində müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlarınmüəyyən aspektlərinin uyğunlaşdırılması haqqında Avropa Parla-mentinin Direktivinin və Avropa İttifaqi Şurası № 2001/29/ EC 4-cü maddəsini həyata keçirmək üçün xidmət edir. "Yaymaq" anlayışıbu günə qədər, ümumi rəyə görə, hər hansı hərəkətin köməyi iləbir işin ictimaiyyətə çatdırılması mənasını verib, bunun üçünmülkiyyətin hər hansı ötürülməsi kifayətdir. Eyni zamanda, MüəllifHüquqları haqqında Qanununun § 96 qanunsuz olaraq hazırlanmışnüsxələrin istifadəsini qadağan edir. İtaliyada fəaliyyət göstərənİtaliya qanununa əsasən məhdud məsuliyyətli cəmiyyət olanşikayətçi, qeyd olan cəmiyyətə verilən istifadə hüququ üzrə lisenziyaəsasında 1965-ci ildə vəfat edən bir memar və mebel dizayneriolan Le Korbuzyenin eskizlərinə görə mebel istehsal edir. Əsasprosesindəki cavabdeh, siqar istehsalçısı, Le Korbuzyenin mebel

34


nümunələrinin sərgiləndiyi sərgi salonunda siqar otağı hazırladı.Qanunpozucu halların dayandırılması üçün ona qarşı iddia ərizəsiverərək şikayətçi Torpaq Məhkəməsində və Ali Torpaq Məhkəməsindəişi qazandı. Federal Ali Məhkəmə, mebel yerləşdirmənin yaymaqvə ya istifadə qadağanını pozmadığını iddia edərək, iddianı rəddetdi. O öz qərarında Avropa İttifaqı Məhkəməsinin qərarına əsaslanır,Federal Ali məhkəməsinin müraciəti ilə əlaqədar olaraq paralelməhkəmə baxışında qərara almışdır ki, 2001/29/ЕС saylı Direktivin1-ci abzas 4-cü maddəsinin mənasına görə yayılması yalnızmülkiyyət hüququnun ötürülməsi zamanı baş verir. Buna müvafiqolaraq, Federal Ali Məhkəmə tərəfindən qeyd edildiyi kimi, müəllifhüququ mebellərinin surətləri yalnız istifadə üçün açıq olduqda,paylama hüququ pozulmur. 2001/29 / ЕС saylı Direktiv maksimumqorunmanın məcburi qaydasıdır, ЕС üzvü olan dövlətinin məhkəməsionun çərçivəsindən çıxmaq hüququna malik deyildir. Şikayətçihesab edir ki, konstitusiya ilə təmin edilmiş mülkiyyət hüququpozulmuşdur. Əlavə olaraq, o, Federal Ali Məhkəmə AvropaMəhkəməsinə məmulatların istifadəsinə icazə 2001/29 / EC saylıDirektivin əhatəsinə daxil olub-olmadığını və direktiv maksimummüdafiəni təmin edirmi, bu məsələ ilə bağlı qərar çıxarmaqdanötrü qanunla müəyyən edilmiş qaydada işə baxan hakimə qarşıhüququnun pozulmasına qarşı şikayət edəcək. Federal MəhkəməninBirinci Senatı, konstitusiya şikayətini əsassız olduğu üçün rəddetdi. Ərizəçi, yeri Avropa İttifaqında olan xarici hüquqi şəxs olaraq,əsas Qanun çərçivəsində əsas hüquqlara tabe olmasına baxmayaraq,bu mübahisədə onun konstitusiya hüquqları pozulmayacaqdır.

Qəbul edilmiş qərar əsasında mahiyyəti üzrə aşağıdakıdəlillər dayanır:

1. Federal Ali Məhkəmə Avropa İttifaqı ölkələrində yaşayan xa -ri ci hüquqi şəxslərin Əsas Qanunla nəzərdə tutulmuş əsas maddihüquqlar subyekti ola biləcəyi məsələsinə baxdı və müsbət cavab

35


verdi. Əsas Qanunun 3-cü abzas 19-cu maddəsinə uyğun olaraq,əsas hüquqlar milli hüquqi şəxslərə də yayılır, əgər bu hüquqonlara öz təbiətinə görə tətbiq oluna bilərsə.

Əsas qanunun mənası ilə "milli" hüquqi şəxslər haqqında deyil,Av ropa İttifaqı ölkələrindən olan hüquqi şəxslərdən bəhs edilirsə,bu hüquqi şəxslərə əsas hüquqların qorunması sahəsinin ge niş lən -di rilməsi Avropa əsas azadlıqları və milli mənsubiyyət əsasındaay rı-seçkiliyin ümumi qadağan edilməsindən irəli gələn Avropamü qavilələri çərçivəsində qəbul edilmiş öhdəliklərlə uyğun gəlir.Üzv dövlətləri, eləcə də onların hakimiyyət orqanları və qu rum la -rı nı digər Avropa İttifaqı ölkələrindən olan hüquqi şəxslərə millihü quqi şəxslərlə bərabər hüquqi qorunmanı təmin etməyə məcburedir lər. Avropa qanununun normaları Əsas Qanunun 3-cü abzas19-cu maddəsinin normasını əvəz etmir, Avropa İttifaqının daxiliba zarının hüquqlarının digər subyektlərinə əsas hüquqların qorunmasısa həsini genişləndirir.

Müdafiə hüququnda bərabərlik üçün bir şərt, ölkənin ərazisi iləkifayət qədər əlaqə qurur ki, bir qayda olaraq, xarici hüquqi şəxsAl maniyada fəaliyyət göstərən və ixtisaslaşmış məhkəmələrdə id -diaçı və cavabdeh ola bilər.

2. Bundan sonra Federal Konstitusiya Məhkəməsi yoxlamalıidi, necə və nə dərəcədə ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr tətbiq olu -nan tam və ya hissə-hissə Avropa İttifaqı normaları ilə uyğunlaşanal man hüququnu Əsas alman qanununa və Avropa İttifaqı hüquqlarınaəsas lanaraq qiymətləndirməlidirlər, və nə dərəcədə Federal Kons -ti tusiya Məhkəməsi, öz növbəsində, Əsas Qanuna əsasən, ixti sas -laş dırılmış məhkəmələr tərəfindən qanunun şərhini yoxlayır. Müəl -lif lik hüququ qaydalarını şərh edərkən Mülki Məhkəmələr, Avropaİt ti faqının qanunvericiliyinin şərhi üçün imkan yaradıbsa, ƏsasQa nunda nəzərdə tutulmuş mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi haq -qın da müddəaları şərh edərkən nəzərə almalıdırlar. Əgər MəhkəmələrAv ropa hüquq normaları ilə uyğunluğu birmənalı şəkildə müəyyən

36


olunmuş hesab edərlərsə, Avropa İttifaqına əvvəlcədən qərar verməkhaqqında vəsatətin göndərmədən, bu hal Federal Konstitusiyaməhkəməsi tərəfindən yoxlanılmalıdır, əlavə olaraq ixtiyari tətbiqisadə nəzarəti ilə məhdudlaşdırılmayıb. Avropa İttifaqı üzvü olanbir dövlətdə təfsir imkanları yoxdursa, məhkəmələr Avropa İttifaqıqanunvericiliyində nəzərdə tutulan əsas hüquqlarla uyğunluq üçüntətbiq olunan Avropa İttifaqı qanununu yoxlamaq və zərurətyarandıqda Avropa İttifaqı Məhkəməsində əvvəlcədən qərar qəbuletmək prosedurunu başlamalıdırlar. Əsas Qanunun 1-ci abzas 14-cü maddəsində göstərilən kriteriyalara uyğun olaraq, şikayətçininmüəllif hüquqları mebel əşyaların nüsxələrinin yayılmasını nəzarətetmək üçün mübahisəli qərarla pozulmur. Federal Məhkəmətərəfindən Avropa İttifaqı Məhkəməsi tərəfindən şərh edilən 2001/29/ EC Direktivi, müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində mebeləşyalarının nüsxələrini istifadə etmək üçün adi icazəni daxil etməkazadlığını təmin etmir, konstitusiya baxımından etiraz doğurmur.Avropa İttifaqı məhkəməsi paralel məhkəmə prosesində tətbiqüçün mümkün olan məhdudiyyətləri açıqlamadı və "yaymaq"anlayışını genişləndirmək hüququnu Avropa İttifaqınınqanunvericiliyinə açıq şəkildə buraxdı. Federal Ali Məhkəmənəzərə almalı idi ki, Avropa İttifaqı Məhkəməsinin qərarının müəllifhüquqları haqqında Qanununun § 17 konstitusiya şərhinə görəazadlığını təmin etmir.

3. Mübahisəli qərar şikayətçini qanuna uyğun olaraq müəyyənedilmiş hakimə olan hüququndan məhrum etmir (Əsas Qanunun101-ci maddəsinin ikinci cümləsi 1-ci abzası).

Avropa İttifaqı Məhkəməsinin məhkəmə təcrübəsinə əsasən,məhkəmə, sorğuya cavab vermədiyi barədə qərar qəbul etmədikdə,Avropa İttifaqı qanununa dair bir sual yaranarsa, yuxarı instanisiyanınmilli məhkəməsi Avropa İttifaqı Məhkəməsinə müraciət etməkvəzifəsini yerinə yetirməlidir Avropa İttifaqı Məhkəməsi tərəfindənartıq təfsir edilən məsələdir və ya Avropa İttifaqının qanununun

37


düzgün tətbiq olunduğuna dair qərar qəbul etdiyinə görə, əsaslışübhə üçün heç bir əsas yoxdur. Federal Konstitusiya Məhkəməsibu qaydaların tətbiqi açıqca qəbuledilməz olduğunu yoxlayır.Federal Məhkəmənin qərar qəbul etməsi üçün əhəmiyyətli olansualları ilə paralel məhkəmə işində Avropa İttifaqı Məhkəməsinəmüraciət edərək, bu mübahisədə məhkəməyə müraciət etməkvəzifəsini yerinə yetirmək prinsipcə qəbul edilə bilməz. Mübahisəliqərardan mümkün olan iddia irəli gəlir ki, 2001/29 / EC saylı Di-rektivin 1-ci abzas 4-cü maddəsi yaymaq hüququnu tənzimləyəntam uyğunlaşdırılmış müddəadır və Avropa İttifaqı Məhkəməsidirektivdə "yaymaq" anlayışının təfsirini birdəfəlik və hərtərəfliizah edir.

38


İkinci hissə

ƏSAS HÜQUQLAR (Əsas qanunun 1-19-cu maddələri)

39


9) BVerfGE101, 361(Caroline v. Monaco / Karolina, Monako şahzadəsi)

Federal konstitusiya məhkəməsi - Mətbuat xidməti -

140/1999 saylı, 15 dekabr 1999-cu il tarixli Mətbuataçıqlaması. 15 dekabr 1999-cu il tarixli qərar

Monako şahzadəsi Karolinanın konstitusion şikayətiaşağıdakı hallar üzrə təmin edilməlidir

Federal Konstitusiya məhkəməsinin Birinci Senatı 9 noyabr1999-cu ildə keçirilmiş şifahi dinləmə nəticələri üzrə qəraraalmışdır:

1. Şikayətçinin öz övladları ilə əks olunduğu və “Bunte”jurnalında dərc edilmiş üç şəkillə bağlı, konstitusion şikayət təminedilməlidir. Bu mənada, Federal Ali Məhkəmə ümumi şəxsihüquqların əhəmiyyətini artıran Əsas qanunun 6-cı maddəsinintəsirini (ailənin, valideynlərin hüquqlarının müdafiəsi) nəzərəalmamışdır (Əsas qanunun 1-ci maddəsinin 1-ci abzası ilə qarşılıqlıəlaqəli olan 2-ci maddənin 1-ci abzası).

İşin bu hissəsi təkrar baxılması üçün Federal Ali Məhkəməyəgeri qaytarır.

2. Yerdə qalan beş şəklə gəldikdə, konstitusion şikayət təminedilmir.

I.

Konstitusion şikayət tanınmış şəxslərin gündəlik və özəlhəyatlaırna aid şəkillərin dərc edilməsi ilə bağlıdır.

Burda QmbX şirkəti tərəfindən buraxılan “Bunte” jurnalında1993-cü il tarixdə həmçinin aşağıdakı şəkillər dərc edilmişdir:

40

İkinci hissə. Əsas hüquqlar (Əsas qanunun 1-19-cu maddələri)

1. Şikayətçinin iki övladı ilə şəkli2. Şikayətçinin qızı ilə kanoedə şəkli3. Şikayətçinin oğlu Pyer və iki şəxslə şəkli4. Şikayətçinin at belində şəkli5. Şikayətçinin bazara gedən yolda çiyninə aşırdığı toxunma

çanta ilə çəkilmiş şəkli6. Şikayətçinin digər şəxslərlə restoranda şəkli7. Şikayətçinin tək, velosipeddə kənd yolunda çəkilmiş şəkli8. Şikayətçinin rəfiqəsi ilə birgə bazarda çəkilən şəkliŞikayətçi nəşrin, xüsusilə də göstərilən şəkillərin dərc edilməsini

dayandırmağa dair iddia təqdim etmişdir. Son instansiyada FederalAli məhkəmə iddianı təmin etməmişdir (19 dekabr 1995-ci iltarixli qərar). Əsaslandırma kimi məhkəmə, xüsusilə də onugöstərmişdir ki, şəkillər şikayətçinin qorunan özəl həyatını əks et-dirmir. Şikayətçi bu hallarda ictimai yerlərdə olmuş və bununla da,ictimaiyyətin bir hissəsinə çevrilmişdir.

Konstitusion şikayətində şikayətçi Əsas qanunun 1-ci madədsinin1-ci abzası olə qarşılıqlı əlaqəli olan 2-ci maddənin 1-ci abzasının,xüsusilə də, şəxsi təsvirə dair hüququn və özəl həyata hörmətə dairhüququn pozulduğunu göstərmişdir.

II.Birinci Senat şikayətçinin övladları ilə birgə təsvir edildiyi üç

şəkillə bağlı şikayətini qəbul etmişdir. Konstitusion şikayətin digərhissələri isə təmin edilməməlidir. Qərarın əsaslandırılmasındaaşağıdakılar göstərilmişdir:

1. Konstitusion-hüquqi meyarlarŞəxsləri özəl və ya gündəlik hallarda təsvir edən şəkillərin dərc

edilməsi hüququ şəxsi təsvirə dair hüquqa və ümumi şəxsi hüquqlarıkonkretləşdirilən özəl həyat zəmanətinə əsaslanır.

a) Şəxsi təsvirə dair hüquqa gəldikdə, şəkillərin şəxsi özəl və yaictimai vəziyyətlərdə əks etməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur.Mü dafiəyə olan tələbat, ilk əvvəl, insanın təsvirinin müəyyən və -ziy yətdə ondan ayrılmasından, onu məlumat kimi qeyd etməkdən

41


və onu surətini istənilən vaxt qeyri-məhdud sayda insanın qarşısındayenidən yaratmaqdan irəli gəlir. Bu imkan, uzaq məsafədən, həttapeyk məsafəsindən və pis işıqlandırma şəraitində çəkməyə imkanverən çəkiliş texnikasının inkişafı nəticəsində daha da artmışdır.

b) Özəl həyatın qorunması, həmçinin insanın özünə gələ biləcəyi,dincələ və ya özünü sərbəst apara biləcəyi bəzi məkan sahələrinəşamil edilir. O, ictimai nəzarətdən və özünə nəzarət etməköhdəliyindən azad imkana malik olmalıdır, baxmayaraq ki, o özünüictimaiyyətdə apardığı tərzdən fərqli olan tərzdə aparmaya da bilər.Bu cür təklikdə qalmağın mümkün olduğu yerlər olmasaydı, insanınüzərinə həddən artıq psixi yük düşə bilərdi, çünki o daimahərəkətlərinə fikir verməli və başqalarının onun haqqında nə düşünəbiləcəklərindən narahat olacaqdı. Şəxsiyyətin inkişafı üçün zəruriolan təkqalma və bərpa müddəti olmasa, o inkişaf edə bilməz. Bu,həmçinin ictimai şəxslərə də aiddir. Müdafiə ev məkanı iləməhdudlaşmır. Bundan əlavə, ümumi qayda olaraq, insan nəzarətolmadan, sərbəst, lakin ətrafda kimsənin olmadığı, açıq-aydıngeniş ictimaiyyətdən təcrid olunmuş təbiətdə, yaxud məkanlardasərbəst hərəkət etmək imkanına malik olmalıdır. Bu, insanınnəzərdən iraq hesab etdiyi məkan təcridetməsini üstələyən məhzhəmin texniki çəkilişlərə aiddir. Ev hüdudundan kənar özəl həyatınqorunma sərhədlərini nə ümumi, nə də abstrakt halda müəyyənetmək mümkün deyil. Həlledici məqam, insanın üçüncü şəxslərləbağlı əsaslı və aydın şəkildə ictimaiyyətin nəzarəti altında olmadığınaəmin olduğu vəziyyəti tapması və ya yaratmasıdır.

Buna görə də, insanın xeyli sayda insanın arasında olduğu yerözəl həyatın qorunması hüququna aid edilmir. İnsan bu cür yerlərihətta, adətən ona cəmiyyətdə adətən xas olmayan davranış yolu iləözünün şəxsi məkanına çevirə bilməz. Özəl məkanı onun davranışıdeyil, yerdə, müvafiq vaxtda mövcud olan obyektiv vəziyyətləryaradır. Kimsə, məsələn, eksklüziv müqavilələrin bağlanmasınəticəsində özünün özəl işlərini ictimai sərvətə çevirən zaman da ,qorunma qüvvədə olmur. Bu zaman sözügedən şəxs eyni vaxtda,

42


ictimaiyyətdən ayrı özəl həyatının qorunmasına istinad edə bilməz.Buna görə də, ictimaiyyətin tək qalmaq üçün zəruri olan məkançərçivəsində yalnız işlərə və davranış üsullarına məhdudlaşdığınıvə ya ümumiyyətlə, onları qəbul etmədiyini güman etmək vəziyyətəuyğun olaraq və ardıcıl şəkildə ifadə edilməlidir.

Söhbət uşaqlardan, onların ictimai nəzarətdən qorunmuş hissedərək inkişaf edə biləcəkləri sahədən getdikdə isə, onlar böyüklərənisbətən daha güclü qorunmalıdırlar. Çünki, uşaqlar xüsusi müdafiəyəehtiyac duyurlar və onlar həm müstəqil, həm də məsul şəxsiyyətkimi inkişaf etməlidirlər. Uşaqların şəxsiyyət kimi inkişaflarınabirinci növbədə valideynləri cavabdehlik daşıdığından, valideynlərinuşaqlarla xüsusi rəftarı, başlıca olaraq Əsas qanunun 1-ci maddəsinin1-ci abzası ilə qarşılıqlı əlaqəli olan 2-ci maddəsinin 1-ci abzasınauyğun olaraq müdafiə sahəsinə aiddir. Ümumi şəxsi hüquqlarınqoruyucu tədbiri dövlətin üzərinə uşağın sağlam inkişafı üçünzəruri olan həyat şəraitinin təmin edilməsi öhdəliyi qoyan Əsasqanunun 6-cı maddəsinin 1-ci və 2-ci abzasları sayəsində artırılır.Bununla belə, valideynlər övladları ilə rəftarda ictimaiyyətə müraciətedirlərsə, müdafiədə bu cür tələblər çatışmayacaq. Digər hallarda,valideynlər və uşaqlar arasında xüsusi münasibətlərin xeyrinəümumi şəxsi hüquqların müdafiəsi ictimaiyyətdən təcridolunmaüçün şəraitin mövcud olduğu yerdə də tətbiq ediləcək.

b) Şəxsi təsvirə dair hüquq müddəalarının şərhi zamanı (İncəsənətəsərlərinə dair müəllif hüquqları haqqında 23 Qanun § 22), ümumişəxsi hüquqlarla yanaşı mətbuat azadlığını da nəzərə almaq lazımdır(5 Əsas qanunun 1-ci maddəsinin 2-ci abzası).

Azad mətbuatda nəzərdə tutulan rəylərin şəxsi və ictimaiformalaşması məqsədi siyasi sahə və informasiya tədbirlərinəməhdudlaşmır. İctimai rəylərin və əyləncənin formalaşması bir-birinə zidd deyildir. Əyləncə materialları da həmçinin ictimai rəyinformalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırlar. Onlar reallığın təsviriniverə və danışıq üçün həyatı şəraitə, dəyərli təsvirlərə və davranıştərzinə aid mövzuları təqdim edə bilərlər və bu mənada, onlar

43


əhəmiyyətli ictimai funksiyanı yerinə yetirirlər. Bu, həmçininşəxslər barədə məlumatlara da aiddir. İctimai şəxsiyyətlər müəyyəndəyərli təsəvvürləri və həyati baxışları təcəssüm edirlər. Buna görəçox insanlar üçün onlar şəxsi həyat planlarında istiqamətləndiricilərqismində çıxış edirlər.

2. Konkret hallarda meyarların tətbiqi Federal Ali məhkəmənin qərarı əsasən bu tələblərə uyğundur.

Yalnız valideynlərin və uşaqların münasibətlərinin müdafiəsinəartan ehtiyac Konstitusiya nöqteyi-nəzərindən lazım olan qiymətialmamışdır.

a) Konstitusion hüququ baxımından, müasir tarixin görkəmlixadimi kimi şikayətçinin statusu şübhə yaratmır. Beləliklə, onunşəkillərinin nəşri üçün onun razılığının alınması tələb olunmur(incəsənət əsərlərinə müəllif hüquqları haqqında 1 Qanun § 23, 1-ci abzas). Şəxsiyyətin müdafiəsi pozulmur, o baxımdan ki, "müasirtarix" anlayışı yalnız tarixi və ya siyasi mənanı əhatə etmir, həm dəictimaiyyətin informasiyanın alınmasına olan marağı ilə müəyyənolunur. Mətbuat və ifadə azadlığının mahiyyəti ondan ibarətdir ki,mətbuatın özü qanun çərçivəsində ictimai meyarlara uyğun olaraqictimai marağın nəyi tələb etdiyini, və rəylərin formalaşmasıprosesində nəyin aşkar edildiyini, ictimai marağa səbəb olanmövzunun nə olduğunu həll edə bilər.

Federal Ali məhkəməsini, həmçinin "müasir tarix sahəsinə"konkret tarixi hadisə ilə əlaqədar hansısa zaman kəsiyindəictimaiyyətin marağına səbəb olmuş insanların deyil, həm də onlar,öz vəziyyətinə və təsirinə görə prinsip etibarilə, konkret hadisədəictimaiyyətin diqqətini cəlb etməyən insanların təsvirini daxiletdiyinə görə tənqid etmək lazım deyil. Nəhayət, şəxsi hüquqlar,müvafiq şəxsin razılığını tələb etməyən şəkillərin dərc edilməsiniyalnız şəxsin vəzifəsini icra edən zaman təsvirinin verildiyi şəkillərəməhdudlaşdırmağı tələb etmirlər. Əksinə, tanınmış xadim tərəfindənyerinə yetirilən funksiyalar baxımından, ictimai maraq həmçininsözügedən şəxsin ümumiyyətlə ictimai yerlərdə, yəni funksiyalarından44


kənar, özünü necə aparmasına dair məlumatlara da şamil ediləbilər. Tarixi şəxsin yalnız funksiyalara məhdudlaşdırılması ictimaimarağı lazımi qədər nəzərə almaya bilər. Bundan başqa, o seçmətəsvirə imkan yaradar ki, bu da, nümunəvi xarakter və təsirbaxımından xadimin ictimai-siyasi həyatından söhbət gedəndə,ictimaiyyətin ehtiyac duyduğu öz qiymətləndirilməsini etməkimkanından məhrum edə bilər. Lakin, məhkəmə təcrübəsində vəədəbiyyatda tez-tez istifadə olunan "müasir tarixin görkəmlixadimləri" anlayışı birmənalı şəkildə nə qanundan, nə də Konsti-tusiyadan irəli gəlmir. Ali torpaq məhkəməsi və Federal Aliməhkəmənin etdiyi kimi, təsvir edilən şəxsin timsalında ictimaiyyətdədiqqət mərkəzində olan fəaliyyətlərin qısaldılmış tərifi kimi buanlayışa nəzər salsaq, görərək ki, nə qədər ki, konkret işdəictimaiyyətin informasiya marağının və təsvir edilən şəxsin qanunimaraqlarının balansı mövcuddur, o konstitusiya-hüquq ittihamlarınasəbəb olmur.

b) "Hüquqi maraq" konsepsiyasının izah edilməsində FederalAli məhkəmənin işləyib hazırladığı nəzəri meyarlar (incəsənətəsərlərinə müəllif hüquqları haqqında Qanunun 2 maddəsi, § 23)konstitusion hüquq nöqteyi-nəzərindən şübhə doğurmur. Müasirtarixin görkəmli xadimlərinə aid olan özəl məkanın mühafizəsinədair şikayət verilmiş qərarda göstərilir ki, şəxs həmin yerə tənhaqalmaq üçün getmiş və hər şeylə maraqlanan insanların diqqətindənkənarda qalmaq istəmiş və ictimaiyyətdə özünü apardığı tərzdənkənar hərəkət edə biləcəyinə əmin olmuşdur. İncəsənət əsərləriüzərində müəllif hüquqları haqqında Qanunun §22,23 pozulmasıhalını Federal Ali məhkəmə tərəfindən bu cür vəziyyətdə gizliyolla, yaxud aldatmaq yolu ilə çəkilmiş şəkillərin dərc edilməsindəgörür.

Tənha qalmağın mümkün olduğu yerlərə dair meyarlara, birtərəfdən, şəxsiyyətin hüquqlarının qorunması haqqında ümumuhüququn nəzərdə tutduğu məqsədlər aiddir (bax: yuxarıdakı IIbölmə, 1b). O da həmçinin mətbuat azadlığını həddən artıqməhdudlaşdırmır, çünki müasir tarixi şəxslərin gündəlik və özəl

45


həyatlarını obyektivdən tam şəkildə istisna etmir, onu ictimaişəkildə baş verdiyi yerdə əlçatan edir. Həqiqi mənada, özəl həyatınqorunmasını təmin etməyə qadir olan digər meyarlar (konkretşəxsin davranışı və məlumatın əldə edilməsi üsulu) şübhə doğurur.Məsələn, şəkildə onun gizli, yaxud aldatma yolu ilə çəkildiyigörünmür. Lakin, Federal Konstitusiya məhkəməsi bu məsələnihəll etməməlidir, belə ki, Federal Ali məhkəmə mübahisəli şəkillərləbağlı tənha qalmaq üçün yerinə mövcud olmasını artıq istisnaetmişdir.

b) Bununla belə, konstitusiya - hüquqi tələblərə o vaxt əməledilmir ki, mübahisəli qərar şikayətçinin övladları ilə bağlı şəxsihüquqlarının müdafiəsi mövqeyinin Əsas qanunun 6-cı maddəsinəuyğun olaraq artdığı hal nəzərə alınmır.

c) Ayrı-ayrı təsvirlərlə bağlı, bununla da aşağıdakı qənaətəgəlmək mümkündür: şikayətçinin tək, yaxud digər böyüklərlətəsvir edildiyi şəkillərdən söhbət gedəndə, Federal Ali məhkəməninqərarı etiraz yaratmır. Bütün hallarda, şikayətçi ictimai yerlərdətəsvir olunur. Lakin, şikayətçinin övladları ilə birgə əks olunduğuüç şəkli yoxlamaq lazımdır. Federal Ali məhkəmənin qərarının buhissəsi ləğv eidlməli və təkrar baxılmaya göndərilməlidir.

10) BVerfGE106, 28(Mithoren an Telefon / Telefon danışıqlarının dinlənilməsi)

Federal Konstitusiya məhkəməsi - Mətbuat xidməti -

95/2002 saylı, 31 oktyabr 2002-ci il tarixli Mətbuat açıqlaması.

9 oktyabr 2022-ci il tarixli qərar- 1BvR1611/96, 1 Bv805/98 -

46


Dinlənilməsi qeyri-qanuni şəkildə aparılmış telefon danı -şıq larının məzmununa dair şahid ifadələrindən istifadə et -mək imkanına dair

Federal Konstitusiya məhkəməsinin Birinci Senatı iki şikayətçininkonstitusion şikayətlərini təmin etmişdir, bu şikayətlərdə söhbətmülki-hüquqi mübahisələrdə telefon danışıqlarının məzmununadair şahid ifadələrindən istifadə imkanından gedir. Şahidlər gizlidinləmə cihazlarının köməkliyi ilə şikayətçilərin məlumatı olmadanmüvafiq şikayətçilərlə onların işgüzar tərəfdaşları arasında aparılantelefon danışıqlarını dinləmişlər. Mübahisənin predmeti olan telefondanışıqlarında söhbət şikayətçilərin biri və onun alıcısı arasındamövcud olan müqavilə üzrə icra edilmiş xidmətin geriqaytarılmasından, eləcə də digər şikayətçi və onun icarəyəverəniarasında icarə üzrə hüquqi münasibətlər baxımından kompensasiyatələbindən getmişdir. Alıcı və icarəyəverən şikayətçiyə qarşıaçdıqları sonrakı mülki proseslərdə sübut kimi iş üzrə qərarınverilməsində həlledici rola malik telefon danışıqlarının məzmununa,səsli əlaqə qurğusu vasitəsilə müvafiq telefon danışıqlarını dinləmişşəxsin şahid ifadələrinə istinad etmişlər. Müvafiq apelyasiyainstansiyası şahid ifadələri əsasında iddia tələbinə uyğun olaraqşikayətçilərin hər birinə qarşı iş üzrə qərar qəbul etmişdir və buqərara qarşı konstitusiya şikayəti təqdim edilmişdir. Şikayətçiləronların ümumi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulduğunu iddiaedirlər. Bundan əlavə, şikayət telefon danışıqlarının məxfiliyinintoxunulmazlığına dair əsas hüququn pozulması ilə bağlı verilmişdir.Birinci Senat qərara almışdır ki, məhkəmələr şahid ifadələrinindinlənilməsi və onların qiymətləndirilməsində şikayətçilərin ümumişəxsi qeyri-mülki hüquqları pozmaqla konstitusion hüququ pozmuşlar.Qərar ləğv edilmiş və yenidən baxılması üçün müvafiq apelyasiyaməhkəməsinə qaytarılmışdır.

1. Şikayətçinin telefon danışıqlarının gizli saxlanılması üzrəəsas hüquqları pozulmayıb. Telefon danışıqlarının gizli saxlanılması

47


üzrə əsas hüquq dövlət orqanlarının telefon danışıqlarının məzmununaolan çıxışlardan müdafiəni təmin etmələrini və dövlətdən sözügedənmüdafiəni üçüncü şəxslərin özləri üçün danışıqların məzmununaçıxışı təmin edə biləcəkləri səviyyədə, təmin etməyi nəzərdə tutdur.Sözügedən müdafiə, həmçinin özəl mülkiyyətdə olan rabitəvasitələrinə də şamil edilir. Bununla belə, danışıqların iştirakçılarındanbiri texniki qurğular vasitəsilə üçüncü şəxsə də danışıqları dinləməyəicazə verdikdə, bu hüququn sözügedən müdafiə sahəsinə aidiyyətiolmur. Gizli telefon danışıqlarının əsas hüququ kommunikasiyaiştirakçılarının biri-birinə qarşılıqlı etibarını deyil, məlumatlarınötürülməsi üçün istifadə olunan texniki vasitələrin məxfiliyinimüdafiə edir.

2. Şəxsi təsvir üzrə hüquqla yanaşı, əsas qanun həmçininsöylənilən söz üzrə hüququ da müdafiə edir. Özəl hüququn hüquqişəxsinin də istinad edə biləcəyi bu hüquq digər şəxslərlə ünsiyyətdəşəxsiyyətin obrazını müstəqil şəkildə müəyyən etmək imkanınazəmanət verir. Buraya, danışıqların məzmunu barədə məlumat əldəetməli olan şəxslərin dairəsini müstəqil şəkildə müəyyən etməkhüququ daxildir. Buna görə də, Əsas qanun danışıqların gizli qeydəalınmasından və danışanın razılığı olmadan, yaxud onun iradəsininəksinə olaraq onların məzmunundan istifadədən müdafiə edir. Buzaman, deyilən sözə görə hüququn müdafiəsi danışıqlarınməzmunundan və ya məxfiliyə dair razılaşmanın mövcud olmasındanasılı deyil. Məhkəmələr tərəfindən şahid ifadələrinin dinlənilməsivə qiymətləndirilməsi deyilən sözün müdafiəsi hüququna müdaxilədeməkdir. Şikayətçilərin işgüzar tərəfləri üçüncü şəxslərə gizlişəkildə danışıqları dinləməyə icazə verəndə, onların özmüqəddəratlarını təyin etmək hüquqlarını nəzərə almamışlar.Məsələnin aydınlaşdırılması zamanı, şikayətçilərin danışıqlarındinləməsinə susaraq icazə verməli olduqlarını, yaxud bu imkandanyararlanmalı olduqlarını müəyyən edən məhkəmələr şikayətçilərinöz müqəddəratlarını təyin etmələrinə dair əsas hüquqların müdafiəetdikləri hüququ kifayət qədər nəzərə almamışlar. Susaraq razılıq

48


verildiyini müəyyən etmək üçün məhkəmə sosial, işgüzar və yaözəl kommunikativ davranışların mövcud şəraitlərində danışıqlarıntexniki dinlənmə imkanlarının tərəflər qabaqcadan öz etirazlarınıbildirmədikdə, üçüncü şəxsin bütün danışan tərəflərin razılığıolmadan gizli şəkildə danışıqları dinləmək imkanı olduğunu nəzərəalıb-almadıqlarını müəyyən etməli idi. Bu halda, yuxarıda göstərilənlərnəzərə alınmamışdır.

Şikayətçilərin ümumi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarına müdaxiləkonstitusiya-hüquqi baxımdan əsaslandırılmamışdır. Bu, bir tərəfdən,istifadəni inkar edən ümumi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarınınqiymətləndirilməsindən, digər tərəfdən isə istifadənin xeyrinə ifadəverən müdafiə olunan hüquqi maraqdan irəli gəlir. Göstərilənmüqayisə zamanı effektiv mülki və cinayət mühakiməsində ümumimaraq, bütövlükdə ümumi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından üstünlüktəşkil etmir. Şəxsiyyət hüquqlarının pozulmasına baxmayaraq,sübutların tədqiqatına olan ehtiyac və məhz, göstərilən marağınmüdafiəsi işin əlavə hallarından məlum olmalıdır. Bu, ağır cinayətlərinistintaqı zamanı, zəruri müdafiə halında ,yaxud oxşar hallardamümkündür. Mülki-hüquqi tələblərin əsaslandırılmasında sübutlarıntəmin edilməsi zamanı bir maraq kifayət etmir. Nəzərdən keçirilənhallarda bu cür xüsusi vəziyyətlərin mövcudluğunun hər hansıtəsdiqi mövcud deyil.

11) BVerfGE112, 304(GPS – Observation / GPS – müşahidə)

Federal Konstitusiya məhkəməsi - Mətbuat xidməti -

31/2005 saylı, 12 aprel 2005-ci il tarixli Mətbuat açıqlaması.

12 aprel 2005-ci il tarixli qərar- 2 BvR581/01 –

49


Polisin GPS vasitəsilə izləməsinə qarşı konstitusion şikayəttəmin edilməsin

İkinci Senat dörd dəfə öldürməyə cəhd etməsi və sui-qəsdməqsədi ilə dörd partlayışı həyata keçirməsi səbəbindən on üç ilazadlıqdan məhrum edilmiş “Anti-imperialist qrupun” üzvününkonstitusion şikayətini təmin etməmiş, lakin cinayət-hüquqi normalarıyaradanlardan və istintaq orqanlarından informasiya-texniki vasitələrləbağlı müdafiə tədbirlərinin qəbul edilməsini tələb etmişdir. ŞikayətçiGPS peyk sistemi vasitəsilə yerin təyin edilməsi və bu yolla əldəedilən məlumatlardan istifadə edilməsi ilə istintaq çərçivəsindəaparılan polis izləməsinə qarşı çıxış etmişdir. (işin əsasını təşkiledən hallar barədə daha ətraflı məlumat əldə etmək üçün bax:90/2004 saylı, 29 sentyabr 2004-cü il tarixli Mətbuat açıqlaması).

Mahiyyəti üzrə qəbul edilmiş qərarın əsasını aşağıdakısübutlar təşkil edir:

GPS sisteminin köməkliyi ilə sübutların toplanması və göstərilənsübutlardan sonradan müvafiq şəkildə istifadə edilməsi Cinayət-prosessual məcəlləsinin §100, 1-ci abzasının 1-ci cümləsi ilətənzimlənir. Sözügedən norma Konstitusiyaya uyğun gəlir.

Normada kifayət qədər, xüsusilə də, konkret şəkildə “izləməüçün nəzərdə tutulmuş xüsusi vasitələrin” xüsusiyyətləri müəyyənedilir. Müəyyənetmə tələbi qanunvericilik orqanının üzərinə texnikimüdaxilə vasitələrini dəqiq göstərmək öhdəliyi qoyur. Lakin o qa-nunun texniki-kriminalistika yeniliklərinin tətbiqini istisna edəcəktərzdə şərhini tələb etmir. Əsas hüquqların müdafiəsi ilə bağlı İn-formasiya texnologiyaları sahəsində olduqca sürətli və riskli inkişafınəzərə alaraq, qanunvericilik orqanı texniki inkişafı diqqətlə izləməlivə lazım gəldikdə, əlavə qanunvericilik vasitəsilə dəyişiklikləretməlidir. “İzləmə üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi vasitələrin”xüsusiyyətlərin tətbiq edildiyi sahəni qanunun izah edilməsi yoluilə konkretləşdirmək mümkündür. O, bir tərəfdən, sadə optikmüşahidə vasitələrinin məhdudlaşdırılması (Cinayət-prosessual

50


məcəllənin § 100, 1-ci abzası, №1 a), digər tərəfdən isə, izləməninakustik texnikası və qeydləri (Cinayət-prosessual məcəllənin §100 b, 3-cü abzası, №2) yolu ilə tətbiq edilir: söhbət, texnikivasitələrdən istifadə etməklə müşahidə aparılması yolu ilə yerinaşkar və müəyyən edilməsindən gedir.

Bu sahəyə GPS-nin tətbiqi də daxildir. Bu tənzimləmə yerdəqalan hallarda Konstitusiyaya uyğun gəlir.

Texniki izləmə vasitələrinin tətbiqi ilə ümumi şəxsi hüquqlaramüdaxilə öz miqyası və intensivliyi baxımından, bir qayda olaraq,şəxsi həyatın toxunulmazlığı sahəsinə təsir göstərmir. Bundanəlavə, texniki vasitələrdən istifadə etməklə izləmə sayəsində,müəyyən dərəcədə üçüncü tərəflərin özəl həyat sahəsinə, məsələn,telefon danışıqlarını dinləyərkən daha dərindən müdaxilənin qarşısınıalmaq mümkündür. Bir şeyi də nəzərə almaq lazımdır ki,təqsirləndirilən şəxsin qanunla uzunmüddətli izlənməsini həyatakeçirmək üçün əlavə şərtlər yaradılmış və bir aydan artıq davamedən izləmə üçün məhkəmənin qərarı tələb olunur. Nəhayət, eynizamanda bir neçə istintaq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün xüsusibir tənzimləmə çərçivəsi tələb olunmur. Ümumi prosessual qaydalarauyğun olaraq, iştirakçının şəxsiyyətini ətraflı şəkildə müəyyənetməyin mümkün olduğu qəbuledilməz "gündüz boyu müşahidə"prinsipcə, istisna olunur. Xüsusilə, şəxsdən gizli müasir metodlartətbiq edilərkən, , hüquq-mühafizə orqanlarının istintaq üsullarıəsas hüquqlara "əlavə" müdaxilədə mövcud olan gizli təhlükəpotensialını nəzərə alaraq xüsusi prosessual tələblərə önəmverməlidirlər. Beləliklə, ilk əvvəl, istintaq zamanı əsas hüquqlarınpozulmasına dair qərar qəbul etmək kimi məsuliyyət daşıyan birorqan kimi prokurorluğun məlumatlandırılmasını təmin etməklazımdır. Bundan əlavə, qanunvericilik orqanı mövcud prosessualtədbirlərin əsas hüquqların səmərəli şəkildə qorunmasını və gələcəkinkişafı nəzərə alaraq müxtəlif idarələrin razılaşdırılmamış istintaqhərəkətlərinin qarşısının alınmasını nə dərəcədə təmin edə biləcəyinənəzarət etməlidir.

51


Yuxarıda qeyd olunanlara əsaslanaraq, Ali Torpaq Məhkəməsininvə Federal Ali məhkəmənin 1-ci abzas §100 paraqraf üzrə şərh vətətbiq etmələri heç bir irad yaratmır.

12) BVerfGE115, 320(Praventive polizeiliche Rasterfahndung / Məlumatların iş -lən mə sinin elektron sistemindən istifadə etməklə cina yət -kar ların pre ven tiv sistematik polis axtarışı)

Federal konstitusiya məhkəməsi - Mətbuat xidməti -

40/2006 saylı, 23 may 2006-cı il tarixli Mətbuat açıqlaması.

4 aprel 2006-cı il tarixli qərar- 1BvR518/02 –

Məlumatların işlənməsinin elektron sisteminin tətbiqi ilə ci -na yətkarların sistematik axtarışına yalnız daha əhəmiyyətlihü quqi rifahlara konkret təhlükə mövcud olan zaman icazəverilir

Federal Konstitusiya məhkəməsinin Birinci Senatı 11 sentyabr2001-ci ildə baş vermiş terror aktlarından sonra başlamış, məlumatlarınişlənməsinin elektron sisteminin tətbiqi ilə islamçı terroristlərinsistematik axtarışının sərhədlərini müəyyən etmişdir. Məlumatlarınişlənməsinin elektron sisteminin tətbiqi ilə preventiv sistematikpolis axtarışı informasiya müqəddəratı üzrə əsas hüquqa yalnızməsələn, federasiyanın və ya federal dairələrin mövcudluğu və yatoxunulmazlığı, insanın sağlamlığı, həyatı və ya azadlığı kimidaha əhəmiyyətli hüquqi rifahlarla bağlı, ən azı, bir konkret təhlükəmövcud olduğu təqdirə uyğun gəlir. Adi qabaqlayıcı tədbir kimi,məlumatların işlənməsinin elektron sisteminin tətbiqi ilə bu cür

52


sistematik axtarış Konstitusiyanın tələblərinə cavab vermir. 11sentyabr 2001-ci ildə baş vermiş terror aktlarından sonra mövcudolmuş təhlükənin ümumi mövcudluğu, yaxud xarici siyasi gərginlikməlumatların işlənməsinin elektron sisteminin tətbiqi ilə sistematikaxtarışın təyin edilməsi üçün kifayət qədər əsas vermir. Əlavəfaktların mövcud olması və bu faktlardan konkret təhlükəninyaranması tələb olunur, məsələn terror aktlarının hazırlanması vəya keçirilməsi.

Hakim Xaas qərara əlavə edilən xüsusi rəyini bildirmişdir.

İlkin şərtlər və işin halları:1. Sistematik axtarış məlumatların işlənməsinin elektron

sistemindən istifadə etməklə istintaqın xüsusi polis metodudur.Sonradan avtomatik surətdə digər məlumatlarla müqayisə etməküçün polis idarəsi digər ictimai və ya özəl təşkilatlardan şəxsiməlumatları tələb edir. Müqayisə vasitəsilə qabaqcadan müəyyənedilmiş və gələcək istintaq üçün əhəmiyyətli hesab olunan əlamətlərəmalik şəxslərin müəyyən sayı müəyyən edilir. Sistematik axtarış,hər şeydən əvvəl, 1970-ci illərdə Almaniyada baş vermiş RAF ter-rorizmi ilə mübarizədə əhəmiyyətli rol oynamışdır. 11 sentyabr2001-ci ildə baş vermiş terror aktlarından sonra federal yerliidarələr polis orqanları Federal cinayət axtarış idarəsi ilə birgəbütün federasiya sərhədlərində islamçı terrorçuların sistematikaxtarışını həyata keçirmişdir. Məqsəd, xüsusi olaraq da, “yatan”terrorçuları aşkar etməkdən ibarət olmuşdur. Yerli idarələr xüsusilədə, universitetlərdən, pasport bürolarından və əcnəbilərin mərkəzireyestrindən məlumatları tələb etmiş və onları aşağıdakı meyarlarüzrə müqayisə etmişlər: kişi, 18-40 yaşlarında, (keçmiş) tələbə,islam dininə sitayiş edən, doğulduğu ölkə. Əldə olunan məlumatlarbundan sonra Federal cinayət-axtarış idarəsinin müəyyən etdiyidigər məlumatlarla müqayisə edilmişdir. Sistemli axtarış “yatan”terrorçuları aşkar etməklə nəticələnmədi. Sistemli axtarışda həmdə Şimali Reyn-Vestfaliya Torpağı da iştirak edirdi. 2001-ci ilin

53


oktyabr ayında, Düsseldorf şəhərinin sahə məhkəməsi Baş polisidarəsinin ərizəsi əsasında sistematik axtarışa sanksiya tətbiqetmişdir. Qərar də Şimali Reyn-Vestfaliya Federal Torpağının polisihaqqında 24 fevral 1990-cı ildə düzəliş edilmiş Qanunun 31-ciparaqrafına uyğun olaraq verilmişdir. Sözügedən qanunun 1-ciabzasına uyğun olaraq polis, federasiyanın və ya federal torpaqlarınmövcudluğu və ya toxunulmazlığı, insanın sağlamlığı, həyatı vəya azadlığına real təhlükə mövcud olduğu təqdirdə, avtomatiksurətdə digər məlumatlarla müqayisə etmək üçün dövlət və qeyri-dövlət təşkilatlarından müəyyən şəxslər qrupuna dair qovluqlarındaolan şəxsi məlumatların ona verilməsini tələb edə bilər.

Qanun tərəfindən nəzərdə tutulan və mövcud olduqda, mə lu -mat ların elektron işlənməsinin köməkliyi ilə preventiv sistematikax tarışın təyin edilə biləcəyi şərtlər müxtəlif federal torpaqlardamüx təlif cür tənzimlənirlər, və son illər bir çox federal dairəlar tə -rə findən yüngülləşdiriliblər. Federal torpaqların bəzi qanunlarınauy ğun olaraq, sistematik axtarış hazırda konkret təhlükə olmadanda mümkündür; sistematik axtarışa verilən icazələr haradasa polisin“pre ventiv səlahiyyətinə” çevrilmişdir. Bunun da nəticəsində, sö -zü gedən tədbir hazırda, bu cür tətbiqetmənin konkret ağır cinayətlərinqar şısını almaq üçün həyata keçirilməsini labüd edən faktiki və -ziy yət mövcud olduqda, tətbiq edilir1.

2. 1978-ci il təvəllüdlü, Mərakeş vətəndaşı şikayətçi islam di ni -nə ibadət edir. Sistematik axtarışın tətbiqi müddətində o tələbə ol -muş dur. Onun tərəfindən sahə məhkəməsinin qərarına qarşı etiraz

54

1 Qanunvericilikdə, məsələn Baden-Bürtemberq Federal torpağında nəzərdətutulan preventiv tədbirlərə görə bu cür səlahiyyət (Baden-Bürtemberq Federaltorpağının polisi haqqında Qanun §40), Bavariya Azad torpağı (Bavavriya Azadtorpağının polisi haqqında Qanun səh.44), Hamburq Federal torpağı (HamburqFederal torpağının polisi haqqında Qanun §23), Qessen Federal torpağı (QessenFederal torpağının polisi haqqında Qanun §26), Reynland-Pfals Federal torpağı(Reynland-Pfals Federal torpağının polisi haqqında Qanun §38), Saksoniya-Anqalt Federal torpağı (Saksoniya-Anqalt Federal torpağının polisi haqqındaQanun §31), Türinqiya Federal torpağı (Türinqiya Federal torpağının polisihaqqında Qanun §44).


va sitəsinin tətbiqi dairə məhkəməsində və Ali dairə məhkəməsindənə ticə verməmişdir. Onun konstitusion şikayəti əsasında FederalKons titusiya məhkəməsinin Birinci Senatı mübahisə yaradan qərarınşi kayətçinin informasiya üzrə müqəddəratına dair əsas hüququnupoz duğu qərarına gəlmişdir. İş yenidən baxılması üçün dairə məh -kə məsinə göndərilmişdir.

Qəbul edilmiş qərarın əsasını, mahiyyət baxımından aşağıdakısübutlar təşkil edir:

1. Mübahisə yaradan qərarlar Konstitusiyada irəli sürülən mü -da xiləyə dair müvafiq şərtlərə əsaslanır. İnformasiya müqəddəratınadair əsas hüququ məhdudlaşdıran Şimalı Reyn-Vestfaliya Fderaltor pağının 1990-cı il tarixli polis haqqında Qanunu §31 bununlabe lə, konstitusiya-hüquqi tələbləri yalnız şərh edilən zaman təminedir, bu da işin halı ilə təsdiq olunan konkret təhlükə mövcud ol du -ğu təqdirdə, zəruri olur.

a) Şimali Reyn-Vestfaliya Federal torpağının polisi haqqında1990-cı il tarixli Qanununda §31 göstərilən sistematik axtarış dahaəhəmiyyətli konstitusion dəyərlərin müdafiəsinə xidmət edir. Dahaəhəmiyyətli konstitusion dəyərlər dedikdə, federasiya və federaltorpaqların mövcud olması və bütövlüyü, eləcə də insanın qorunmalıolan sağlamlığı, həyatı və azadlığı nəzərdə tutulur.

b) Şimali Reyn-Vestfaliya Federal torpağının polisi haqqında1990-cı il tarixli Qanunu §31 göstərilən dəyərlərin sözügedənqorunması üçün informasiya müqəddəratına dair hüquqa müdaxiləyəsəlahiyyət verir.

Əhəmiyyətli müdaxilə artıq səlahiyyətin qüvvədə olduğu hü -dud dan çıxır, eləcə də onunla bağlı olan dövlət və özəl təşkilatlarınmüx təlif məlumat bazalarından məlumatların birləşdirilməsi imkanlarıge nişlənir. Səlahiyyət çərçivəsi daxilində əldə olunan məlumatlarnöv lərinə və məzmunlarına görə məhdud deyillər. İlk əvvəl, söhbətad, ünvan, doğum tarixi və yeri kimi eyniləşdirmə məlumatlarındangedir. “Konkret halda zəruri olan” bütün yerdə qalan məlumatlarda tələb edilə bilərlər. Müvafiq olaraq, bu işdə baş verdiyi kimi,

55


axtarış, məsələn, dini mənsubiyyət, vətəndaşlıq, ailə vəziyyəti vəuni versitetdə təhlil alınan istisas kimi digər məlumatlara da şamiledilə bilər. Bundan əlavə, təqdim olunan və digər məlumatlarınbir ləşdirilməsi və kombinasiyasından və onların müqayisə edil mə -sin dən başqa əlavə məlumat əldə etmək mümkündür. Növünə vəməz mununa görə, bu məlumat şəxsiyyət üçün xüsusi əhəmiyyətkəsb edə və insanın obrazını yaratmağa imkan verə bilər. Mə lu -mat lardan istifadə üzrə səlahiyyətin həcmi Şimali Reyn-VestfaliyaFe deral torpağının polisi haqqında 1990-cı il tarixli Qanunda top -la nılan məlumatların həcmində məhdudiyyəti nəzərdə tutmadığıüçün güclənir. Məlumatların təqdim edilməsi bütün dövlət və özəltəş kilatlardan tələb oluna bilər. Müdaxilənin intensivliyi həm dəaidiy yəti şəxs üçün sistematik axtarışın mümkün nəticəsindən ası -lı dır. Sistematik axtarış aidiyyəti şəxsin sonrakı idarə axtarışı təd -birləri üçün hədəfə çevrilməsi riskini artırır. Bunu, 11 sentyabr2001-ci ildən sonra aparılmış sistematik axtarışın gedişatı göstərir.Bun dan əlavə, müəyyən meyarlar üzrə aparılmış polisin sistematikax tarışı özü-özlüyündə, məlum olduqda, qərəzlilik yarada və əha -linin müvafiq qrupunun ictimai qavrayışında dönüş yarada bilər.Nə hayət, bir şey də əhəmiyyətlidir ki, Şimali Reyn-Vestfaliya Fe -deral torpağının polisi haqqında 1990-cı il tarixli Qanunun §31, 1-ci abzası əsas hüquqlara müdaxilə edən, lakin bu zaman, şübhəninolmasını tələb etməyən müxtəlif tədbirlərin tətbiqini nəzərdə tutur.Norma, əsas hüquqlarına müdaxilə edilən şəxsin təhlükəyə görəməsuliyyət daşımalı olduğun nəzərdə tutmur. Seçim meyarlarınacavab verən bütün şəxslər, onların təhlükə və ya şübhəli bilinənşəxslərlə əlaqəsinin mövcud olub-olmamasından asılı olmayaraqcəlb edilə bilərlər. Adi vəziyyətləri əvvəllər aparılan sistemliaxtarışlarla müqayisə etdikdə, sözügedən tədbirlərin tətbiqi zamanışübhənin mövcud olmasına dair tələblərin olmaması bir də onunlagüclənir ki, “yatan” terrorçularla münasibətdə, məhz davranışınnəzərə çatmaması və uyğunlaşması halı axtarışın müvafiq meyarlarıilə bir cərgəyə qoyulur.

b) Sistematik axtarışın aparılması ilə bağlı olan əsas hüquqa56


müdaxilənin əhəmiyyətinə gəldikdə, o yalnız qanunvericilik orqanıdövlətin tələblərini müdafiə etdiyi və müdaxiləyə yalnız təhlükəaltında olan hüquqi dəyərlərə kifayət qədər konkret təhlükəninolması halında icazə verdiyi təqdirdə keçərlidir. Konkret təhlükəyaranan zaman sistematik axtarış istisna olunur. Hətta, hüquqidəyərlərin pozulmasına əhəmiyyətli təhlükə mövcud olduqda belə,ziyanın baş verəcəyi barədə kifayət qədər ehtimalın tələb edilməsindənimtina etmək olmaz. Uyğunluq prinsipi, qanunvericilik orqanıyalnız əsas hüquqlara müəyyən müdaxilələri şübhənin və yatəhlükənin müəyyən dərəcəsinin yaranması anından nəzərdə tutabilməsini tələb edir.

Şimali Reyn-Vestfaliya Federal torpağının polisi haqqında 1990-cı il tarixli Qanun §31 əsas müdaxilə kimi real təhlükəni müəyyənedir. Bu, konstitusion-hüquqi tələbləri təmin edir. Bununla belə,Konstitusiya real təhlükənin mövcudluğuna dair tələbləri müəyyənetmir. Bu cür şəraitlərdə sistematik axtarış həqiqi olmaq üçün,müntəzəm şəkildə olduqca gec aparıla bilər. Konstitusion hüquqnöqteyi-nəzərindən, qanunvericilik orqanının sistematik axtarışıyüksək dərəcəli müvafiq hüquqi dəyərlərə olan konkret təhlükə iləəlaqələndirməsi kifayətdir. Bu zaman konkret halda, gələcəkdəsözügedən hüquqi dəyərlərə ziyan dəyə biləcəyinə dair kifayətqədər ehtimalın mövcud olduğu hallar nəzərdə tutulur. Məsələn,“yatan” terrorçulardan yaranan konkret təhlükənin mövcud olduğunugüman etmək üçün, kifayət qədər əsaslandırılan faktlar tələb olunur.Buna görə də, 11 sentyabr 2001-ci ildə baş vermiş terror aktlarınınnəticəsi kimi mövcud olan təhlükənin ümumi möv cudluğu, yaxudxarici siyasətdəki gərgin vəziyyət məlumatların elek tron işlənməsinitətbiq etməklə sistematik axtarışın təyin edil məsi üçün yetərlideyil. Bundan əlavə, təhlükənin təyin edilməsi üçün irəli sürülənfərziyyə və nəticələr, məsələn, terror aktlarının ha zırlanması və yakeçirilməsini göstərən əlavə faktlara söykənməlidir.

2. Mübahisə doğuran qərarlar konstitusion-hüquqi tələbləri qaneet mir. Onlar Şimali Reyn-Vestfaliya Federal torpağının polisi haq -

57


qında 1990-cı il tarixli Qanun §31, 1-ci abzasın geniş şərh edilməsinəəsas lanır və bu da sözügedən prinsiplərə ziddir. Onlar tədbirlərinKons titusiya nöqteyi-nəzərindən təyin edilməsinin ən azı, konkrettəh lükənin mövcud olmasına dair tələblərlə bağlı olmasını və bu -nun üçün, hüquqi dəyərlərin pozulması ehtimalı səviyyəsinin yalnızmümkün ziyanla deyil, həmçinin, bu cür təhlükənin qarşısını al -maqdan ötrü görülən müdaxilə və yararlılıq tədbirləri ilə müəyyənedil diyini nəzərə almırlar. Bununla belə, dairə məhkəməsi “xüsusiağır ziyanın baş verməsi ehtimalının istisna edilməməsini” yetərlihe sab etmiş və Ali dairə məhkəməsi həmçinin yalnız “ziyanın başver məsi ehtimalını” yetərli hesab etməyə hazırdır. Ali dairə məh -kə məsinin hesab etdiyi kimi, həmin vəziyyətə “bu cür hərəkətlərineh timalı” tətbiq edilərsə, onda aparılan sistemli axtarış konkrettəh lükənin qarşısının alınması deyil, ehtimal olunan təhlükədənpre ventiv müdafiə tədbiri hesab olunur.

13) BVerfGE120, 274(Heimliche Infiltration – “ONline-Durchsuchung” / Gizliinfiltrasiya – “onlayn axtarış”)

1. Şəxsiyyətin ümumi hüquqları (Əsas qanunun 1-i maddəsinin1-ci abzası ilə qarşılıqlı əlaqəli olan 2-ci səhifənin 1-ci abzası)texniki informasiya sistemlərinin məxfiliyinə və toxunulmazlığınaverilən əsas zəmanət hüququnu əhatə edir.

2. Vasitəsilə sistemdən istifadəni izləməyin və onun yaddaşınıhesablamağın mümkün olduğu informasiya –texniki sistemlərinməxfi infiltrasiyası yalnız, mühüm hüquqi dəyərlərə konkrettəhlükənin mövcud olduğunu güman etmək üçün həqiqi əsaslarolduğu zaman, konstitusion hüquq baxımından mümkündür.Müstəsna mühüm dəyərlər dedikdə, şəxsiyyətin sağlamlığı, həyatıvə azadlığı, yaxud təhlükənin aidiyyəti olduğu dövlətin əsasları,durumu və ya bəşəriyyətin mövcudluğunun əsasları kimi ümumirifah nəzərdə tutulur. Tədbirə yalnız, yaxın gələcəkdə təhlükənin

58


baş verməyəcəyini yetərli qədər ehtimal etmək mümkün olmadığı,lakin müəyyən faktların müəyyən şəxslər tərəfindən ayrı-ayrıhallarda xüsusilə mühüm hüquqi dəyərlərə təhlükənin baş verəcəyinigöstərdikləri təqdirdə, bəraət qazandırmaq mümkündür.

3. İnformasiya-texniki sistemlərin gizli infiltrasiyası prinsip ba -xı mından məhkəmənin müvafiq qərarı əsasında aparılmalıdır. Bucür müdaxiləyə icazə verən qanun şəxsi həyatın əsas məlumatlarınınqo runması üçün tədbirləri ehtiva etməlidir.

4. Vasitəsilə kompüter şəbəkəsində cari telekommunikasiyanınməzmunu və vəziyyəti müəyyən edilən dövlət tədbirinə icazəverilərsə, yaxud onlara aidiyyəti olan məlumatlar tədqiq edilərsə,onda müdaxilə Əsas qanunun 10-cu maddəsinin 1-ci abzasındaverilən müddəalara uyğun gəlməlidir.

5. Dövlət İnternet şəbəkəsində texniki baxımdan bunun üçünnə zərdə tutulmuş yolla kommunikasiyanın məzmunu barədə məlumatalır sa, onda Əsas qanunun 10-cu maddəsinin 1-ci abzasına uyğunola raq, şəxsi hüquqa müdaxilə yalnız dövlət orqanına kommunikasiyaiş tirakçıları tərəfində bu cür məlumatlarla tanış olmaq səlahiyyətive rilmədikdə, baş verir. Dövlət İnternet səhifəsində kommunikasiyanınümu mən çıxışın malik olduğu məzmununu öyrənirsə, yaxud genişic timaiyyətin çıxışa malik olduğu məlumat mübadiləsi proseslərindəiş tirak edirsə, o, prinsip baxımından əsas hüquqlara müdaxilə et -mir.

Birinci Senatın 27 fevral 2008-ci il tarixli qərarı- 1BvR370/09, 595/07 -

ƏSASLAR[…]Məxfilik və toxunulmazlığın qorunmasına dair konstitusion və

hüquqi müdafiə, informasiya sisteminə çıxışın xüsusi maneənin,yaxud əhəmiyyətli texniki xərclərin olub-olmamasından asılı ol-mayaraq mövcud olur. Bu zaman, məxfiliyin və toxunulmazlığınqorunması baxımından təsdiq, aidiyyəti şəxsin informasiya-texniki

59


sistemdən şəxsi vasitə kimi istifadə etdiyi təqdirdə yaranır və bunagörə də, vəziyyətdən çıxış edərək, sistemdən təkcə özünün, yaxudmüstəqil şəkildə digər səlahiyyətli şəxslərlə birgə istifadə etdiyinigüman edə bilər. Şəxsi informasiya-texniki sistemdən istifadəmiqyası informasiya-texniki sistemlər vasitəsilə baş verir və busistemlər digər şəxslərin sərəncamında olur və istifadəçininqorunması tələbi onlara da şamil edilir.

[…]Aidiyyəti şəxsin üçüncü şəxslərlə yazışmasına dair məlumatların

toplanması halında, əsas hüquqlara müdaxilə səviyyəsi vətəndaşlarınmüşahidə sahəsində olmayan və ictimai rifahdan asılı olan məsafədənkommunikasiyada iştirak etmək imkanlarının məhdudlaşdırılmasınəticəsində artırılır (bax: BVerfGE115, 166 [187 və sairə] kommu-nikasiyaya dair məlumatların toplanması). Məlumatların bu cürtoplanması dolayı yolla vətəndaşların azadlığına təsir göstərir, beləki müşahidə ilə bağlı təsvir, hətta o ardıcıl şəkildə aparılsa belə,normal şəxsi kommunikasiyaya mane ola bilər. Bundan əlavə,məlumatların bu cür toplanması şəxslərin fəaliyyət diapazonunda,şəxsin hüquqlarına əhəmiyəytli dərəcədə və ciddi surətdə müdaxilədənxəbər verir, məsələn, müşahidənin aparıldığı şəxsin həmsöhbətlərihalında, lazım gəldikdə, üçüncü tərəflərin danışıqları da dinləniləbilər və bu zaman həmin şəxslərin hüquqlarına bu cür müdaxiləüçün əsasın olub-olmadığı müəyyən edilmir (bax: BVerfGE113,348 [382 və sairə] telekommunikasiyanın müşahidə edilməsi üçün;bundan əlavə, BVerfGE34, 238 [247]; 107, 299 [321]).

[…].Ötəri və ya yalnız müvəqqəti saxlanılan məlumatlar, aidiyyəti

şəxs üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edə və ya hətta, daha məxfiməlumatlara çıxış imkanını təmin edə bilərlər. Bu, məsələn veb-brauzerlər kimi xidməti proqramlarla yaradılan və təhlili, bu cürproqramlardan istifadəyə dair və bununla da, dolayı yolla aidiyyətişəxsin üstünlük verdiyi və ya ünsiyyəti ilə bağlı olan vərdişlərə vəya aidiyyəti şəxsin sistemindəki və ya şəbəkədəki texniki baxımdan

60


qorunan məlumatlara çıxış əldə etdiyi parollara dair məlumatlarınalınmasına imkan verən keş-yaddaşa aiddir. Bundan əlavə, İnternetşəbəkəsində kommunikasiyaların uzunmüddətli müşahidəsi, təsbitedilən normanın yol verdiyi kimi, kommunikasiya məzmunununvə kommunikasiya hallarının birdəfəlik quraşdırması ilə müqayisədədaha əhəmiyyətli müdaxilə hesab olunur. Nəhayət, nəzərə almaqlazımdır ki, tənzimlənən çıxış imkanı, digərləri ilə yanaşı, əsasdiqqətini məlumatların şifrələnməsi texnologiyalarından yankeçilməsi məqsədi güdür. Belə olan təqdirdə, ayrı-ayrı şəxslərinməlumatlarını kənar çıxışdan qorumaq üçün gördükləri müdafiətədbirləri dəyərini itirir. Bu cür informasiyanın özünü-qorumaxüsusiyyətinin pozulması əsas hüquqlara müdaxilənin ciddiliyinidərinləşdirir.


14) BVerfGE126, 400(Steuerliche Diskriminierung eingetragener Lebenspartner-scaften / Qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahında yaşayancütlüklərin ver gi ayrı-seçkiliyi)

- Mətbuat açıqlaması -63/2010, saylı, 27 avqust 2010-cu il

tarixli mətbuat açıqlaması

21 iyul 2010-cu il tarixli qərar- 1 BvR611/07, 1 BvR2464/07 –

Varislik və bağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qa-nunda nikahda olan və vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərinbərabər olmayan vəziyyəti AFR-in Əsas qanununa ziddir

20 dekabr 1996-cı il tarixli Vergi qanunun 1997-ci il tarixdəedilmiş yeni redaksiyası olan, Varislik və bağışlamaya tətbiq edilən

61


vergilər haqqında Qanunun 15, 16, 17-ci paraqraflarında verilənmüddəaları təhlil edərkən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, 2001-ciildə Almaniya Federativ Respublikasında qeydiyyata alınmışvətəndaş nikahında yaşayan cütlüklər üçün qurumun təsisedilməsindən sonra qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahında yaşayancütlüklər nikahda yaşayan həyat yoldaşları ilə müqayisədə dahaağır yük daşımışlar. Eyni zamanda, köhnə redaksiyada Varislik vəbağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qanunun §15, 1-ciabzasa, §19, 1-ci abzasa uyğun olaraq nikahda yaşayanlara Idərəcəli verginin tələbləri tətbiq edilirdi, yəni, onların varislik yoluilə malik olduqları əmlaka 7%-30% vergi tətbiq edilirdi, qeydiyyataalınmış vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklər isə Varislik vəbağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qanunda “digərvarislər” kimi şərh edilir və varislik yolu ilə əldə edilən əmlaka17%-50% vergi tutumunu nəzərdə tutan III dərəcəyə aid edilirdilər.Bununla da, nikahda yaşayan həyat yoldaşları daha faydalı sərfəlivəziyyətdə olurdular. Bundan əlavə, köhnə redaksiyada Varislik vəbağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qanunun §16, 1-ciabzası şəxsən həyat yoldaşlarına vergi tutumunun tətbiq edilmədiyi600 min alman markası / 307 min avro / və 500 min alman markasıhəcmində vergi təminatı məbləği / Varislik və bağışlamaya tətbiqedilən vergilər haqqında Qanunun §17, 1-ci abzasına uyğun olaraq256 min avro verirdi. Qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahındayaşayan cütlüklər isə, öz növbələrində, yalnız III vergi dərəcəsiüçün nəzərdə tutulan və (köhnə redaksiyada Varislik və bağışlamayatətbiq edilən vergilər haqqında Qanunun §16, 1-ci abzasında, 5-cibəndində, §15, 1-ci abzasında təsbit edilən) 10 min alman markası/ 5 min 200 avro həcmində vergidən azad edilirdilər. Bu dərəcəüçün vergi təminatı məbləğindən azadolma imkanı ümumiyyətlənəzərdə tutulmamışdı.

Varisliyə tətbiq edilən verginin islahatı haqqında 24 dekabr2008-ci il tarixli Qanuna uyğun olaraq yuxarıda göstərilən Varislikvə bağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qanun normaları

62


qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərin xeyrinəedə dəyişdirilmişdir ki, verginin tətbiq edilmədiyi məbləğ vətəminat məbləği indi nikahda olan həyat yoldaşların və qeydiyyatdanalınmış vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklər üçün bərabər şəkildəhesablanır. Bununla belə, mülki tərəfdaşlıqdan sonra varis kimiəldə edilən əmlaka buna baxmayaraq daha yüksək dərəcə tətbiqedilirdi və bu dərəcə, uzaq qohumlara və qohumluq əlaqəsi olmayanşəxslərə tətbiq edilən dərəcə ilə bərabər idi. Federal hökuməttərəfindən təklif edilən Vergi qanununa dəyişiklik edilməsi haqqında2010-cu il tarixli qanun layihəsi eyni vergi dərəcələrinin tətbiqedilməsini daxil etməklə qeydiyyata alınmış mülki tərəfdaşlıqdahəyat yoldaşlarının və tərəfdaşların vəziyyətinin tam şəkildəbərabərləşdirilməsini nəzərdə tutur.

Nəzərdən keçirilən halların birincisində şikayətçi özünün 2001-ci ilin avqust ayında vəfat etmiş mülki tərəfdaşının yeganə varisidir;ikinci halda isə, şikayətçi 2002-ci ilin fevral ayında vəfat etmişözünün vətəndaş nikahında yaşadığı şəxsin varisi olmuşdur. Həriki halda, vergi-maliyyə idarəsi varislik vergisini II dərəcə üzrəhesablamış və köhnə redaksiyada, Varislik və bağışlamaya tətbiqedilən vergilər haqqında Qanunun §16, 1-ci abzasını rəhbər tutaraqverginin tətbiq edilmədiyi minimal məbləği təqdim etmişdir.Şikayətçilər tərəfindən təqdim edilən şikayətlər maliyyəməhkəmələrində baxılmış, lakin təmin edilməmişdir.

Varislik və bağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında QanununAFR-in Əsas qanunun müddəaları ilə ziddiyyət təşkil etdiyinə dairkonstitusion şikayəti nəzərdən keçirərək, Federal Konstitusiyaməhkəməsinin Birinci Senatı qəbul edilmiş qərarda göstərmişdirki, daha yüksək vergi tutumu dərəcəsi tətbiq etməklə və əhəmiyyətlidərəcədə az vergi tutumunun tətbiq edilmədiyi məbləği təqdimetməklə və təminat məbləğinin təmin edilməməsi ilə vergi ödəyiciləriolan qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərinvəziyyətinin vergi ödəyiciləri olan həyat yoldaşları ilə müqayisədəpisləşdirilməsi, özü-özlüyündə Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 1-

63


ci abzasında müəyyən edilən vətəndaşların ümumi bərabərlikprinsiplərinin pozulmasıdır. Federal maliyyə məhkəməsinin qərarıləğv edilmiş və iş yenidən baxılması üçün geri qaytarılmışdır. Qa-nunvericilik orqanı 31 dekabr 2010-cu ilədək Varislik və bağışlamayatətbiq edilən vergilər haqqında Qanuna dəyişiklik edilməsini nəzərdətutur və bu dəyişiklik qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahındayaşayan cütlüklərə qarşı faktiki olaraq, qeydiyyata alınmış vətəndaşnikahında yaşayan cütlüklərə qarşı ayrı-seçkiliyə son qoyulmasıhaqqında 2001-ci il tarixli Qanunun və Varislik və bağışlamayatətbiq edilən vergilər haqqında 24 dekabr 2008-ci il tarixli Qanununqüvvəyə minməsinədək mövcud olmuş ayrı-seçkilik hallarını aradanqaldıracaq.

Mahiyyət baxımından, Qərarın qəbul edilməsinin əsasınıaşa ğıdakı nəticələr təşkil edirlər:

1997-ci il tarixli Vergi qanunu qəbul edildikdən sonra qüvvəyəminmiş Varislik və bağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqındaQanuna uyğun olaraq nikahda yaşayan həyat yoldaşları ilə müqayisədəmülki tərəfdaşlıqda yaşayan tərəfdaşların vəziyyətinin pisləşməsinəheç bir ağlabatan əsas yoxdur. Bu, Varislik və bağışlamaya tətbiqedilən vergilər haqqında Qanuna §16 uyğun olaraq, verginin tətbiqedilmədiyi minimal vergi dərəcəsinə, eləcə də verginin tətbiqedilmədiyi təminat məbləğinə (köhnə redaksiyada Varislik vəbağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qanunun §17) vəvergi dərəcəsinə (köhnə redaksiyada Varislik və bağışlamaya tətbiqedilən vergilər haqqında Qanunun §19) aiddir. Yalnız nikahın vəailənin dövlət tərəfindən xüsusi olaraq qorumasına (Əsas qanunun1-ci abzası) istinad edərək qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahındayaşayan cütlüklərlə müqayisədə nikahda yaşayan həyat yoldaşlarınaimtiyazlı hüquqi səlahiyyətlər verilməsi yolverilməzdir. Nikah qu-rumunun dəstəyi nikahın məqsədləri və həyati aspektləri iləmüqayisə olunan birgə yaşayışın digər formalarına xələl gətirirsə,onda nikah qurumuna nikahı qorumaq tələbi kimi ümumi müdafiə

64


zəmanətinə istinad etməsi bu cür ayrı-seçkiliyə yol verməsi hüququvermir. Üçüncü şəxslərin hüquqları ilə bağlı bərabərlik prinsipindənnə dərəcədə yararlana biləcəkləri məsələsi dövlətin Əsas qanunun6-cı maddəsinin 1-ci abzasında göstərilən nikah və ailənin müdafiəsisəlahiyyətinə aid deyil. Yalnız Əsas qanunun 1-ci maddəsinin 1-ciabzasında müəyyən edilən və Federal Konstitusiya məhkəməsininçoxlu sayda qərarları ilə şərh edilən bərabərlik hüququ prinsipiüçüncü şəxslərin – bu halda, vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərin,həyat yoldaşlarının və ya ailə üzvlərinin müəyyən edilməsi iləbağlı qanunvericilik və faktiki meyarlara uyğun gəlib-gəlmədiklərinimüəyyən etmək üçün əsas götürülür. Qanunvericilik tənzimlənməsindəminimal verginin tətbiq edilmədiyi fərqi həm də varislik əldəetmiş vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərə daha böyük tətbiqikimi izah etmək olmaz. Həyat yoldaşları və onların övladları üçünböyük məbləğ adətən onunla izah edilir ki, vəsiyyətnamə açılanzaman onlar vəsiyyəti verənlə yaxınlıq və iqtisadi əlaqə baxımındandaha az ödəniş qabiliyyətinə malik olurlar və buna görə də onlaravarisliklə əldə edilən əmlakın nominal məbləği tətbiq edilir, bu cürmülahizə həm də vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklər arasındatətbiq edilir. Onlar da, nikahda olan həyat yoldaşları kimi qanununtənzimlədiyi uzunmüddətli perspektivdə nəzərdə tutulan əlaqələrəmalik olurlar. Onlar da mülki tərəfdaşlıqda əmlak kapitalınıntoplanmasında iştirak edirlər və tərəfdaşın vəfatından sonra özəmlak vəziyyətlərinin qorunub saxlanmasını nəzərdə tuturlar. Həyatyoldaşlarına varisliyi alan zaman tətbiq edilən minimal vergidənazad olan məbləğ onların saxlanması və dəstəklənməsi üçün yetərliolarsa, onda bu həm də, tərəfdaşlıqlarının qeydiyyata alınmasınınsonuncu mərhələsində üzərilərinə, bir-birlərini eyni məbləğdəsaxlamaq öhdəliyi götürən qeydiyyata alınmış vətəndaş nikahındayaşayan cütlüklərə də tətbiq edilir. Varislik haqında qanundaüstünlük təşkil edən ailə münasibətlərinin qorunması prinsipi dəhəyat yoldaşları ilə münasibətdə vətəndaş nikahında yaşayancütlüklərin minimal vergi tətbiqi ilə bağlı vəziyyətlərinin pisləşməsi

65


halını qəbul etmir. Nikah kimi, qeydiyyata alınmış mülki tərəfdaşlıqda uzunmüddətli perspektivə bağlanılır və hüquqi zəmanətlərlətəmin olunur və tərəfdaşların bir-birinin maddi vəziyyətinin təminedilməsi məsuliyyətlərinin əsasını təşkil edir. Qeyri-bərabərmünasibət, ümumi qayda olaraq, ümumi uşaqların yalnız nikahdadünyaya gələ biləcəyi fikrini də dəstəkləmir və nikah-ailəmünasibətləri prinsipindən çıxış edərək qanunvericilik orqanı kiçikvə orta əmlak kütləsi varisliyinin mümkün qədər daha fasiləsizolmasını istərdi. Nikahın mülki tərəfdaşlıqdan başlıca fərqi ondanibarətdir ki, eyni cinsdən olan şəxslərin münasibətində kifayətqədər aydın səbəblərdən uşaqlar dünyaya gələ bilməz. Lakin, bunöqteyi-nəzərdən, həyat yoldaşları ilə müqayisədə vətəndaş nikahındayaşayan cütlüklərin ayrı-seçkiliyini nəzərdən keçirmək də düzgündeyil, belə ki, o qanunvericilik baxımından kifayət qədər açıqlanmır.Qüvvədə olan qanunvericilik, əvvəllər qüvvədə olmuş normalardanfərqli olaraq, nikahda ümumi uşaqların mövcud olmasından asılıolaraq həyat yoldaşlarının vəziyyətinə (həmçinin, varislik nəticəsindəəldə edilmiş əmlaka tətbiq olunmayan vergi minimumu) üstünlükvermir. Köhnə redaksiyada Varislik və bağışlamaya tətbiq edilənvergilər haqqında Qanuna §17 uyğun olaraq varislərin saxlanmasıüçün tətbiq edilməyən vergi minimumunun tənzimlənməsindəvətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərin nəzərə alınmaması yalnızhəyat yoldaşları və vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklər arasındaəhəmiyyətli fərq mövcud olduğu zaman Lakin, bu cür hal mövcuddeyil. Sözügedən tətbiq edilməyən minimum, ilk əvvəl vergiödəyicilərinin qanun və ya müqavilə üzrə maddi baxımdan yaşamaqüçün hüquqları olan varislərinin hüquqi vəziyyətlərinintənzimlənməsinə xidmət edir və vergi mexanizmlərinin köməkliyiilə dul qalmış həyat yoldaşının çatışmayan maddi təminatınıqarşılamaq üçün nəzərdə tutulur. Lakin, qeydiyyata alınmış vətəndaşnikahında yaşayan cütlüklərlə bağlı da bu məqsəd güdülür.

Nəhayət, vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərə III dərəcəlivergi tutumu, həyat yoldaşlarına isə daha az vergi tutumunun

66


tətbiq edildiyi I dərəcəli vergi tutumunun tətbiq edilməsi üçünkifayət qədər əsas tapmaq mümkün deyil (köhnə redaksiyadaVarislik və bağışlamaya tətbiq edilən vergilər haqqında Qanuna§11, 1-ci abzas, §19, 1-ci abzas). Eləcə də, personal, verginintətbiq edilmədiyi minimumun verilməsi üçün qanunvericilikdə,vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklərin vergi tutumu məqsədilədaha aşağı vergi dərəcəsinə aid edilmələri nəticəsində onlarınvəziyyətlərinin pisləşə biləcəyi nikah-ailə münasibətləri və qeydiyyataalınmış vətəndaş nikahında yaşayan cütlüklər arasında heç bir fərqgörmür.


15) BVerfGE39, 196(Beamtenpension / Dövlət qulluqçularının təqaüdləri)

İkinci Senatın 12 mart 1975-ci il tarixli qərarı- 2BvL 10/74

1 iyun 1962-ci ildə yeni redaksiyada verilmiş Şimali Reyn-Ves -tfaliya torpağının dövlət qulluqçularına dair Qanunun §141 konsti-tusiya normalarına uyğun olaraq yoxlamaya dair iş üzrə, vəfatetmiş dövlət qulluqçusu ilə nikahda olmuş şəxsə həmin şəxsinvəfat etmiş həyat yoldaşı ilə bağlı ödənilən təminat üzrə hüququ

ƏSASLAR[…]

B.[…]

II.[…]2. […]a) […]

67


Əmək haqqının ödənişi və şəxsin yaşamaq üçün müstəqilayrılmaz hüququnun həyata keçirilməsinin xüsusi forması kimi –ilk növbədə, təqaüdün alınması üzrə ayrılmaz hüquq halında,təminat hüququ (Dövlət qulluqçularının hüquqi vəziyyətinitənzimləyən normaların unifikasiyası haqqında Çərçivə qanunu§50, 3-cü abzas) dövlət qulluqçusuna dövlət qulluğuna qəbulzamanı bütün ömrü boyu verilən vahid zəmanətdir. Bu zəmanətinməqsədi vəzifəli şəxsin ailə üzvlərinin maddi rifahının habeləonun vəfatından sonra da təmin edilməsindən, eləcə də vəzifəlişəxsin vəzifə öhdəliklərini vicdanla və sədaqətli şəkildə icra etdiyinəgörə xidməti mükafatların verilməsindən ibarətdir.

b) Lakin, vəfat etmiş dövlət qulluqçusunun ailə üzvlərinə qo ca -lığa və əmək stajına görə təqaüdlə birlikdə müvafiq müavinətin,elə cə də dövlət qulluqçusunun son illər aldığı həcmdə əmək haq qı -nın və təqaüdə çıxmış dövlət qulluqçusunun aldığı təqaüd həcmindətə qaüdün verilməsi və dövlət qulluğu ilə bağlı hüquqi münasibətdənirə li gələn və dövlət qulluqçusunun peşəkar xüsusiyyətləri, xidmətifəa liyyəti, şəxsi bacarıqları və səyləri, və özünü və öz əmək qa bi -liy yətini dövlət qulluğuna həsr etməyi nəticəsində müəyyən edilənəks təminatdır. Həmin prinsiplər həmçinin həyat yoldaşı (qadın)döv lət qulluğunda çalışmış və vəfat etmiş kişiyə də şamil edilir.

c) […]Dövlət qulluqçularının hüquqi vəziyyətini tənzimləyən normalar

baxımından həlledici məqam dövlət qulluqçusuna və onun ailəüzvlərinə ödənilməli olan maddi təminatla onun əmək haqqı vəxidməti mövqeyi arasında olan ayrılmaz əlaqədir, lakin bu halda,vəzifəli şəxsin cinsi ilə şərtlənən heç bir fərq mövcud deyildir vəbuna görə də, vəzifəli şəxsin qadın həyat yoldaşına və kişi həyatyoldaşına təminatın verilməsində qanunvericilik fərqinə bəraətqazandırmaq olmaz. Həmçinin, dövlət qulluqçusu sağ olarkən,onun ailə vəziyyətini nəzərə alaraq təminatı onun ailə üzvlərinə,eləcə də dul qalmış həyat yoldaşına ödəniləcək onun qocalığa görətəqaüd və xidməti illəri nisbətində hesablanır.

68


3. Bununla da, Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 2-ci və 3-cüabzaslarında dövlət qulluqçusunun təminatını onun ailə üzvlərininmaddi təminatı baxımından tənzimləmək tələbi irəli sürülür ki,dövlət qulluqçusunun vəfatından sonra onunla nikahda olan kişihəyat yoldaşı qadın həyat yoldaşı kimi eyni müvafiq təminatlatəmin edilmiş olsun.

16) BVerfGE39, 334(Extremistenbeschlu/ Ekstremistlərə dair qərar)

[…]

İkinci Senatın 22 may 1975-ci il tarixli qərarı- 2BvL 13/73 -

[…]ƏSASLAR

[…]B.

[…]III.

[…]Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraq

“siyasi baxışlarına görə ... heç kimə ziyan vurula və ya rəğbətbəslənilən bilməz”. Bununla da, Bərabər hüquqa dair ümumiprinsiplər rəsmiləşdirilir və şəxsin siyasi baxışlarına görə ona qarşıayrı-seçkiliyin təbliğ edilməsi, yaxud ona imtiyazlı hüquqlarverilməsi qadağandır. Lakin bu müddəa vəzifəli şəxsin üzərinəqoyulmuş və dövlət qulluğu ilə bağlı hüquqi münasibətlərdənyaranan fidusiar öhdəlikləri və müvafiq nəticələri ləğv etmir.

İlk əvvəl, Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 3-cü abzasında hərhansı siyasi baxışlara “malik olmağa” deyil, həmçinin siyasifikirlərin ifadə edilməsinə və həyata keçirilməsinə də müəyyənedilən qadağanın tətbiqi tələb olunur, çünki siyasi baxışların ifadəedilməsi və həyata keçirilməsi heç şübhəsiz ki, xüsusi əsas hüquqlara,

69


daha dəqiq deyilərsə, ayrıca müdafiə olunan azadlıq hüququnaaiddir (Əsas qanunun 2-ci maddəsinin 1, 4, 5, 8, 9-cu abzasları).Onlar, Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 3-cü abzasının müddəalarınınmane ola biləcəkləri təqdirdə, qanunvericilik orqanının əməl edəvə həyata keçirə bilməyəcəyi öz hüdudlarının şəxsi təsvirinəmalikdirlər.

Bundan əlavə, Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 3-cü abzasındaverilən qadağalar absolyut xarakterə malik deyillər. Ola bilsin ki,bəzi hallarda müəyyən məhdudiyyətlər keçərlidirlər: məsələn, kilsəməktəbində müəllimin təyin edilməsi zamanı onun dini baxışlarınadiqqət yetirilməsi; qadın məktəbinə direktor təyin edən zamanqadın cinsindən olan namizədlərə üstünlük verilməsi; işə götürənzaman xaricdə böyümüş və alman dilini bilməyən Almaniyavətəndaşına üstünlük verməmək. Bu cür məhdudiyyətlər onunlaəsaslandırıla bilərlər ki, Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 3-cüabzasının müddəaları (“nəticəsində...) yalnız məqsədyönlü ayrı-seçkiliyi və ya hər hansı üstünlüyün verilməsini qadağan edir,lakin tənzimləmə nəticəsi olan və digər məqsədlər güdən üstünlüklərinverilməsini və hüquqların pozulmasını nəzərdə tutmur (məsələn,gələcək ananın hüquqlarının müdafiə edilməsi və ya konstitusionhüquqi asayişin qorunması və s.), yaxud başqa sözlə deyilərsə,“hər şeyin xüsusiyyətinə” uyğun çıxış etmək (bax: BVerfGE7, 155[170]).

Nəhayət, konstitusion normanı ayrıca şərh etmək lazım deyil,əksinə, onu Əsas qanunun normaları ilə birgə şərh etmək lazımdır(BVerfGE19, 206 [220]; 30,1 [19]; 33, 23 [29]).

Bu cür yanaşmada, döyüşkən demokratiya qismində Veymardemokratiyasının acı təcrübəsi əsasında Almaniya FederativRespublikasının yaratdığı həmin konstitusiyanın Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 3-cü abzasında irəli sürülən müddəaların köməkliyiilə dövləti öz düşmənlərinin öhdəsinə buraxdığı imkan istisnaolunur (BVerfGE30, 1 [20]; 28, 36 [49]; 13, 46 [49]).

70



17) BVerfGE108, 282(Kopftuch / Hicab)

Federal Konstitusiya Məhkəməsi- Mətbuat xidməti -

71/2003 saylı, 24 sentyabr 2003-cü il tarixli Mətbuat açıqlaması

24 sentyabr 2003-cü il tarixli qərar- 2 BvR1436/02 –

Hicablı müəllimə

Müəllimlərin məktəbdə və dərs vaxtı hicab geyinmələrinəqadağanın tətbiq edilməsi qüvvədə olan Baden-VürtemberqTorpağında kifayət qədər qanuni əsasa malik deyil. Artan diniplüralizm ilə bağlı ictimai dəyişikliklər qanunvericilik orqanı üçünməktəbdə dini təzahürlərin icazə verilən hüdudunun yenidənmüəyyən edilməsi üçün səbəb ola bilər. Bu, Federal Konstitusiyaməhkəməsinin Birinci Senatının bu gün açıqlanmış qərarındagöstərilmişdir. Baden-Vürtemberqdəki məktəbə dövlət qulluqçusuqismində sınaq müddətinə işə qəbul edilməsini tələb edən müəlliməninkonstitusion şikayəti əsasında Birinci Senat belə bir qərar çıxarmışdırki, Baden-Vürtemburq Torpağının inzibati məhkəmələrinin vəsəlahiyyətli dövlət orqanlarının buna mane olan qərarları şikayətçininƏsas qanunun 1-ci və 2-ci maddəsinin 4-cü abzası və 33-cümaddəsinin 3-cü abzası ilə 33-cü maddəsinin 2-ci abzası arasındakıqarşılıqlı əlaqəni pozur. Federal inzibati məhkəmənin qərarı ləğvedilmiş və iş yenidən baxılması üçün geri qaytarılmışdır. Qərar üçsəs əleyhinə beş səs çoxluğu ilə qəbul edilmişdir. Qəbul edilənqərarın əsasını təşkil edən işin hallarına dair təfərrüatlar 40/2003saylı, 16 may 2003-cü il tarixli mətbuat açıqlamasında göstərilmişdir.

71


1. Senat mahiyyət baxımından aşağıdakıları göstərmişdir:Qəbul edilən qərarın əsasını təşkil edən işin halları konstitusion

hüquqlarla qorunan bir neçə hüquqi müddəalara aiddir: hər biralman öz meylliliyi, bacarıqları və peşəkar ixtisasına uyğun olaraqhər hansı dövlət qulluğuna bərabər şəkildə çıxışa malikdir. Buzaman, dini inanclardan asılı olaraq dövlət qulluğuna çıxışa qadağatətbiq edilir. Şikayətçinin məktəbdə və dərsdə hicab geyinməsidini etiqad azadlığına dair əsas hüquqla müdafiə olunur. Tərbiyəüzrə dövlət tapşırığı ilə yanaşı, valideynlərin tərbiyə üzrə hüquqlarınınqorunmasına və şagirdlərin dini etiqad azadlıqlarına dair konstitusionhüquqlar əsas hüquqa qarşı çıxırlar. Bununla bağlı, qərarda xüsusilədə, aşağıdakılar göstərilmişdir: dövlətdən tələb olunan dini-dünyagörüşü bitərəfliyini dövlət və kilsənin ciddi şəkildə ayrılmasıkimi deyil, bərabər səviyyədə bütün dini müəssisələr üçün dinietiqad azadlığına rəvac verən açıq və hərtərəfli mövqe kimi başadüşmək lazımdır. Bu, xüsusilə d, məktəbdə icbari təhsilə aiddir.Dövlət məktəblərində tədris prosesinin təşkilində xristian ünsürlərinmövcud olması qadağan edilmir; lakin, məktəb digər dünyagörüşlərivə dini baxışlar və dəyərlər üçün də açıq olmalıdır. Bu cür açıqmövqe nümayiş etdirməklə dövlətin Əsas qanunu özünün dini vədünyagörüşü bitərəfliyini qoruyub saxlayır. Şikayətçinin azadlığıözünün dini etiqadını məktəbdə və dərslərdə hicab geyinilməsivasitəsilə büruzə verir və bu, şagirdlərin dini etiqadına mənfi təsirgöstərir və onların dində ayrı-seçkiliyə yol verilməyən fəaliyyətlərdənkənarda qalmalarına səbəb olur. Lakin, müxtəlif dini etiqadlaramalik cəmiyyətdə digər dinin təzahür etməsindən, dini fəaliyyətlərdənvə dini nişanlardan təcrid olunmaq üçün hüquq mövcud deyildir.Torpaqlar məktəb təhsili sahəsində geniş fəaliyyət azadlığınamalikdir. Bir tərəfdən, müəllimin pozitiv dini etiqad azadlığı ilə,digər tərəfdən, dövlətin dünyagörüşü-dini bitərəflik öhdəlikləri,valideynlərin tərbiyə etmək hüququ, eləcə də şagirdlərin dinietiqadında mənfi azadlıq arasında qaçılmaz gərginlik vəziyyətinihəll etmək öhdəliyi, tolerantlıq tələbləri nəzərə alınmaqla, demokratik

72


qanunvericilik orqanının üzərinə düşür və bu orqan bütün bunlarüçün müvafiq həll yolu tapmalıdır. Bu zaman, ayrı-ayrı torpaqlarməktəb ənənələrini, əhalinin dini tərkibini və onların az və ya çoxgüclü dini köklərini nəzərə almalıdırlar. Bu prinsiplər həm də,müəllimlərin dini etiqad azadlığı üzrə fərdi əsas hüquqlarınıməhdudlaşdıran zaman və onların xarici görünüşü və dövlətindünyagörüşü-dini bitərəfliyini təmin etmək məqsədilə məktəbdədavranışları ilə bağlı öhdəlik irəli sürülən zaman tətbiq edilir.Müəllimlərin dini və ya dünyagörüşü motivlərini məktəb tədrisinəvə dərslərə tətbiq etmələri dövlətin bitərəflik çərçivəsində icraedilməli olan tərbiyə ilə bağlı tapşırıqlarına, valideynlərin tərbiyəetmək hüquqlarına xələl gətirə və şagirdlərin dini etiqad azadlıqlarınamənfi təsir göstərə bilər. Bununla da, istənilən halda, şagirdlərətəsir göstərilə, valideynlərlə münaqişə yarana və məktəbdə dincliyinpozulmasına səbəb ola, və məktəbin tərbiyə üzrə tapşırıqları yerinəyetirməsini təhlükə altına qoya bilər. Müəllimlərin dini-əsaslandırılmışkimi şərh edilməsi mümkün olan geyimləri də həmçinin bu cürtəsir yarada bilər. Lakin, bunlar yalnız abstrakt təhlükələrdir.Müəllimin dövlət qulluqçusu kimi öhdəliklərini pozaraq yol verdiyikonkret davranış və ya onun qeyri-peşəkar olması deyil, xaricigörünüş səbəbindən təhlükə və ya münaqişənin ehtimal edilməsiyetərli qədər qanuni əsaslandırma tələb edir. Yaxud da, bu cürehtimal Əsas qanunun 1-ci və 2-ci maddələrinin 4-cü abzası üzrətəqdim olunan tələblərin məhdud olmasından yaranır. Bundanəlavə, Senat, xüsusi olaraq aşağıdakıları qeyd edir.

Müsəlman qadınlarının geydikləri nicab tamamilə müxtəlif cürqəbul edilir. O məcburi hesab olunan geyim formasının diniəsaslandırılmış nişanı, yaxud da mənşə cəmiyyətinin ənənəsi olabilər. Son dövrlər, bu çox vaxt islam fundamentalizminin siyasisimvolu hesab olunur. Lakin, hicabın mənasını qadınların ictimaisıxışdırılması simvolu kimi başa düşmək olmaz. Bu barədə sondövrlərin tədqiqatları məölumat verir. Gənc müsəlman qadınlarmüstəqil yaşamaq və bu zaman, öz mədəniyyəti ilə əlaqəni itirməmək

73


üçün öz istəkləri ilə hicabı seçirlər. Bu mənada, şikayətçinin hicabgeyinməsinin, məsələn müsəlman şagirdlərin Əsas qanunun irəlisürdüyü dəyərlərə uyğun olaraq qadın obrazını qəbul etmələrini vəqanunun həyata keçirilməsini çətinləşdirəcəyi faktı özü-özlüyündəsübuta yetirilməyib. Hicabın məktəbdə və dərslərdə geyinilməsininpeşə baxımından uyğun olub-olmama məsələsinə cavab hicabınşagirdlərə ola biləcək təsirindən asılıdır. Dini ifadə vasitələrinintəsirinə gəldikdə isə, mübahisəli simvolun məktəb təhsili orqanınınsərəncamı üzrə, yaxud da dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsiüçün ayrıca müəllimin müstəqil qərarı əsasında istifadə edilib-edilmədiyi məsələsi həlledici rol oynayır. Dövlət məktəbdəmüəllimlərin özlərinin müstəqil qərarları əsasında geyindikləri bucür açıq-aydın dini xarakterli geyimlərinə icazə verirsə, bu, dövlətinməktəbdə dini simvolları yerləşdirmək sərəncamlarına bərabərtutula bilməz. Ayrı-ayrı müəllimlərin müəyyən geyiminə icazəverməklə dövlət bu mövqeyi öz şəxsi mövqeyinə çevirmir və bumövqe ona olduğu kimi aid edilməməlidir.

Dini etiqad baxımından müəllimənin geyindiyi hicab xüsusi in-tensiv təsirə malik ola bilər, çünki məktəbdə olduqları bütünvaxtlarda şagirdlər tədris prosesinin aparıcı qüvvəsi olan müəlliməilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar və bu təsirdən təcrid olunmaq imkanlarıolmur. Lakin, hicabın geyinilməsinin şagirdlərin dini oriyentasiyasınahəlledici təsir göstərdiyini söyləmək üçün empirik etibarlı əsaslarmövcud deyil. Sözügedən məsələ ilə bağlı şifahi dinləmələr aparmışekspertlər uşaqların psixoloji inkişafına bunun təsirini təsdiq edəbilmədilər.

Məktəbdə və dərslərdə müəllimlərin hicab geyinmələrinə olanpreventiv qadağa yalnız abstrakt təhlükələrə və Baden-VürtemberqTorpağında kifayət qədər qüvvədə olmayan və dövlət qulluqçularınınvə məktəblərin fəaliyyətini tənzimləyən hüquqi normalara əsaslanır.Daha ətraflı əsaslandırma qərarda verilir.

Torpağı səlahiyyətli qanunvericilik orqanı bu vaxtadək mövcudolmayan hüquqi normalar yaratmaq hüququna malikdir. Bununla

74


da, o məktəbdə konstitusiya-hüquqi müddəalar çərçivəsində icazəverilən dini təzahürləri müəyyən edə bilər. Bu zaman, o bərabərşəkildə müəllimlərin, şagirdlərin, valideynlərin konstitusion-hüquqimövqelərinin qorunmasını nəzərə almalıdır və dövlətin vəzifəsidünyagörüşü-dini bitərəfliyə riayət etməkdən ibarətdir. Artan diniplüralizmlə bağlı olan ictimai dəyişikliklər məktəbdə dini təzahürlərinicazə verilən hüdudlarının yenidən müəyyən edilməsi üçün səbəbola bilər. Məktəb müxtəlif dini baxışların mütləq şəkildə toqquşduqlarıvə onların birgə mövcud olmalarının xüsusi həssas təsirin yaranmasınagətirib çıxardan yerdir. Artan dini müxtəlifliyin məktəb tədrisinədaxil edilməsi və inteqrasiyaya olan səylərə töhfə vermək üçünondan qarşılıqlı tolerantlığın inkişafında istifadə edilməsi üçünsəbəblər göstərmək olar. Lakin, göstərilən inkişaf məktəbdə mümkünmünaqişələr ehtimalını artırır və bunun mövcud olması ehtimalolunur. Buna görə də, məktəb təhsili sahəsində dövlət bitərəfliyiöhdəliklərinin daha ciddi və əvvəllər olduğundan daha çox əhəmiyyətverilməsinə və müvafiq olaraq, müəllimlərin xarici görünüşündənyaranan dini təzahürlərin şagirdlərdən təcrid edilməsinə və şagirdlərlə,valideynlərlə və digər müəllimlərlə olan münaqişələrdən uzaqolmaq üçün tam əsaslandırma mövcuddur. Dəyişilən münasibətlərəcavab olaraq məsələnin həll edilməsi icra orqanının səlahiyyətlərinəaid deyil. Bunun, əksinə, demokratik legitim qanunvericilik orqanıtərəfindən tənzimlənməsi tələb olunur. Yalnız bu orqan dövlətorqanlarının və məhkəmələrin iddialı ola bilməyəcəkləriqiymətləndirmə səlahiyyətinə malikdir. Dövlət məktəblərindəhicabın geyinilməsinə qadağa dövlət və din arasında məktəb təhsilisistemində dini etiqad azadlığının məhdudlaşdırılması ilə bağlımünasibətlərin qanunvericilik yolu ilə tənzimlənməsi elementi olabilər. Bu fərziyyə EKPÇ-nin 9-cu maddəsinə uyğun gəlir. Hüquqidövlət prinsipləri və demokratiya tələbi qanunvericilik orqanınüzərinə özünün əsas tənzimləmə qaydalarının həyata keçirilməsiöhdəliyi qoyur. Bunun ilk əvvəl sözügedən əsas hüquqlar – indikihalda olduğu kimi, qanunvericilik məhdudiyyətləri olmadan kon-

75


stitusiya tərəfindən zəmanət verildiyi zaman, və tənzimləməninlazımi şəkildə immanent konstitusiya hüdudlarını müəyyən edənvə konkretləşdirən zaman etmək lazımdır. Bu cür tənzimləməhüququ bu cür qərarların ictimaiyyətə öz fikirlərini irəli sürmək vətəkid etmək imkanı verən prosedurlar əsasında qəbul edilməsinintəmin edilməsi və açıq debatlar zamanı xalqın nümayəndələrininəsas hüquqlara müdaxilə edilməsi zərurətini və miqyasını izahetməyə sövq etmək məqsədilə parlamentə təqdim edilmişdir.


18) BVerfGE114, 339(Stasi-Streit / Ştaziyə dair mübahisə)

Federal Konstitusiya məhkəməsi - Mətbuat açıqlaması -

115/2005 saylı, 16 noyabr 2005-ci il tarixli mətbuat açıqlaması

25 oktyabr 2005-ci il tarixli qərar- 1 BvR1696/98 –

Keçmiş Brandenburq baş nazirinin “Ştazi” əməkdaşı qismindəgöstərilməsinə qarşı konstitusion şikayəti təmin edilmişdir

Berlinin-Brandenburqun Yevangeleya kilsəsinin Konsistoriyasınınkeçmiş Prezidentinin və Brandenburq Torpağının keçmiş başnazirinin XDS siyasətçisindən onun Ştazinin əməkdaşı olmasıbarədə söylədiyi fikirdən daşınmasına qarşı konstitusion şikayətitəmin edilmişdir. Federal Konstitusiya məhkəməsinin Birinci Senatıiddianı təmin etməyən Federal Ali məhkəmənin hökmünü ləğvetmişdir, çünki bu cür qərar iddiaçının şəxsi hüquqlarını pozmuşdur.

76


İddiaçıya vurulan ziyan söz azadlığı hüququ ilə təmin olunmur. İşFederal Ali məhkəməyə geri qaytarılmışdır.

Hüquqi əsaslar və işin halları:İddiaçı kilsənin nümayəndəsi qismində 1969-1989-cu illərdə

Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyi ilə əlaqəsi olmuşdur. Berlin vəBrandenburq Torpaqlarının birləşdirilməsinə dair referendumlaəlaqədar o vaxtlar Berlin parlamentində XDS fraksiyasının sədrmüavini olmuş şəxs televiziya verilişində iddiaçının 20 ildən artıqmüddətdə “İM-Katib” ləqəbi ilə Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətindəişlədiyini (xidmət göstərdiyini) bəyan etmişdir. İddiaçının XDSsiyasətçisinə qarşı bu cür bəyanatları dayandırmasına dair irəlisürdüyü iddia Federal Ali məhkəmə tərəfindən son instansiyadatəmin edilməmişdir. Bu zaman məhkəmə bu bəyanatın çoxmənalıməzmununa istinad etmişdir. “Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətində“xidmət” göstərmək ifadəsi heç də mütləq şəkildə iddiaçının hərhansı müqavilə əsasında Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin tapşırıqlarınıyerinə yetirdiyinə dəlalət etmir. Bu cür bəyanatı həm də iddiaçınınDövlət Təhlükəsizlik Xidmətində bir sıra xidmətlər göstərdiyi vəona müəyyən informasiyaları verdiyi kimi başa düşmək mümkündür.Hüquqi rifahların müqayisə edilməsi halı belə bir qənaətə gəlmişdirki, bəyanatda maraq güdülmüş, və iddiaçının, gəldiyi qənaətə görə,ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olması kimi halın yaranmasınasəbəb olmuşdur. Federal Ali məhkəmənin qərarına qarşı irəlisürülmüş konstitusion şikayət təmin edilmişdir.

Mahiyyət baxımından, qəbul edilən qərarın əsasını aşağıdakınəticələrdən ibarətdir:

1. Federal Ali məhkəmə çıxartdığı qərar zamanı Federal Kon-stitusiya məhkəməsinin keçmişdə söylənilmiş fikirlərlə bağlı tətbiqedilən cinayət-hüquqi və mülki-hüquqi sanksiyaların yoxlanmasıüçün işləyib hazırladığı meyarlara söykənmiş, lakin bu cür meyarlarınavtomatik şəkildə gələcəkdə söyləniləcək fikirlərdən imtina edilməsitələblərinə tətbiq edilə bilməyəcəklərini nəzərə almamaışdır.

77


Keçmişdə söylənilmiş fikirlərə görə tətbiq edilən cinayət-hüquqivə mülki-hüquqi sanksiyaları yoxlayarkən, Federal Konstitusiyaməhkəməsi belə bir prinsipdən çıxış edir ki, bu prinsipə uyğunolaraq söz azadlığı, məhkəmə söylənilən çoxmənalı fikirlərdəmühakiməyə səbəb olan interpretasiyanı çıxartdığı qərarın əsasıkimi götürən zaman, və tətbiq edilən sanksiyalara bəraət verməyənhəmin interpretasiyaları inandırıcı əsaslarla istisna etməyəndə,pozulur. Fikrin söyləndiyi vəziyyət, yaxud hal insan hüquqlarınıpozmayan şərhə imkan verirsə, onda mülki-hüquqi və ya cinayət-hüquqi sanksiya Əsas qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci abzasının 1-cicümləsini (söz azadlığı) pozmuş olur. Əks halda, fikrini söyləyənşəxs onun söylədiyi fikrə uyğun olmayan interpretasiya səbəbindənona qarşı dövlət sanksiyaları tətbiq edilə biləcəyindən ehtiyatlanacaq.Fərdi söz azadlığı miqyasını daraltmaqdan əlavə, bu ümumilikdə,söz azadlığına dair əsas hüquqların həyata keçirilməsi üçün mənfinəticələrin yaranmasına səbəb ola bilər.

Konkret şəxsiyyətin əsas hüquqlarının qorunmasına olan eyniehtiyac, eləcə də ümumilikdə, rəyin yaranmasının müdafiəsinəolan ehtiyac gələcəkdə söylənilən fikirlərin yol verilməz olduğubarədə məhkəmə qərarlarında yer almır. Bu halda, fikri söyləyənşəxsin gələcəkdə də bu cür fikirlər söyləyə bilmək imkanı olacağınəzərə alınmalı və bununla da, hüquqi yoxlamanın əsası kimifikirlərin hansı məzmunda olacağı müəyyən edilməlidir. Çoxmənalıfikirlər digər şəxsin şəxsi hüquqlarını pozarsa, bu cür söyləmələrəbundan sonra qadağa qoyulması iddiasının irəli sürüləcəyi istisnaolunmur, çünki, fikir söylənməsi həm də şəxsiyyətin təhqir edilməsinəyol açmayan və ya ən aşağı dərəcədə şəxsiyyətin təhqir olunmasınayol açan variantdan ibarətdir.

Yuxarıda göstərilənlər Ali məhkəmə tərəfindən kifayət qədər nə -zərə alınmamışdır. Yoxlama zamanı məhkəmə şərhetmə variantını, ənçoxu isə, şəxsiyyətin hüquqlarının pozulması variantını götürməli idi.

2. Bundan əlavə, Ali məhkəmənin verdiyi qiymət konstitusionhüquqlara ziddir. İddiaçının guya Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətində“İM – Katib” ləqəbi ilə xidmət göstərməsi bəyanatı şəxsiyyətin78


ciddi təhqir olunmasıdır, və bu, həmçinin Ali məhkəmə tərəfindənmüəyyən edilmişdir. Həqiqi məzmununu birmənalı şəkildə müəyyənetməyin mümkün olmadığı faktlarla bağlı təsdiqlərin yayılmasızamanı, fikri söyləyən şəxs öz fikrini yaymazdan qabaq həqiqiməzmunu dərindən yoxlayıbsa, onda düzgün olmayan fikrin mövcudolması halı istisna olunmur. Şəxsiyyətin hüququna ağır müdaxiləhalı mövcud olarsa, onda həqiqi məzmunun dərindən yoxlanılmasıöhdəliyinin yerinə yetirilməsi tələb edilə bilər.

Ali məhkəmə lazımi ehtiyatlılıq göstərmək və həqiqəti danışmaqkimi öhdəlik miqyasını qiymətləndirən zaman şəxsiyyət hüquqununbu tələblərini nəzərə almamışdır. İddiaçının Dövlət TəhlükəsizlikXidməti ilə bağlı fəaliyyəti hətta Federal Ali məhkəmənin daha azintensiv müdaxilə ilə tapdığı variant baxımından da mübahisəlidir.Dövlət orqanları tərəfindən verilən bəyanatlar da KİV-də verilənməlumatlar kimi ziddiyyətli olmuşdur. Buna görə də, şəxsiyyətinhüquqlarının qorunması baxımından, fikir söyləyən şəxsdənşəxsiyyətin hüquqlarını pozan hər hansı məlum faktlara münasibətinibildirən zaman söylədiyi fikrin mübahisəli və ya real olduğunusöyləməsini tələb etmək lazımdır, lakin bu cür hallaraydınlaşdırılmayıb. Fikri söyləyən şəxsin açıq şəkildə söylədiklərifikri təsdiq edən etibarlı faktiki bazanın mövcud olmamasınıgöstərməsi öhdəliyi həddən artıq irəli sürülən tələb deyil.

19) BVerfGE119, 309(Aufnahmen im Gerischtssaal / Məhkəmə zalında çəkiliş)

Birinci Senatın 19 dekabr 2007-ci il tarixli qərarı- 1 BvR620/07 -

ƏSASLANDIRMAA

Konstitusiya şikayətinin predmeti mahiyyəti üzrə cinayət işinindinlənilməsi çərçivəsindən kənar məhkəmə zalında televiziyaçəkilişinə icazə verilməsidir.

79


I.1. Şikayətçi ictimai-hüquqi radioyayım şirkətidir. Sözügedən

şirkət mahiyyəti üzrə işin dinlənilməsinə dair reportaj hazırlamağıplanlaşdırırdı və bu iş Münster şəhərinin dairə məhkəməsinincinayət işi üzrə 8-ci Böyük məhkəmə kollegiyasında 19 mart 2007-ci il tarixdə başlamalı idi.

İttihamnamədə bundesverin 18 zabiti və unter-sabiti 2004-cüildə ordu sıralarına çağırılmış gəncləri fiziki istismara məruzqoyduqlarına və ləyaqətlərini alçatdıqlarına görə günahkar hesabedilmişlər. […]

2. 21 fevral 2007-ci ildə Münster şəhərinin dairə məhkəməsinincinayət işi üzrə 8-ci Böyük məhkəmə kollegiyasının sədri məhkəməninquruluşu haqqında Qanunun §176 müvafiq olaraq mahiyyəti üzrəməhkəmə dinlənilməsinin keçirilməsi zamanı asayişi təmin etməkməqsədilə çəkiliş üzrə aşağıdakı məhdudiyyətlərin təmin edilməsinəsərəncam vermişdir:

“Məhkəmə iclasında və iclas zalının qarşısındakı təcrid olunmuşfoyedə səsin, şəklin və video çəkilişin aparılmasına iclasınbaşlamasına 15 dəqiqə qalmış və iclasın bitməsindən sonra 10dəqiqə ərzində aparılmasına icazə verilir. Digər hallarda, Məhkəməiclasında və iclas zalının qarşısındakı təcrid olunmuş foyedə səsin,şəklin və video çəkilişin aparılmasına icazə verilmir”.

Sərəncam radioyayım azadlığına zəmanət verən Əsas qanunun5-ci maddəsinin 2-ci abzasının 2-ci cümləsinin və ədalətmühakiməsinin həyat keçirilməsi zamanı prosedurlara əməledilməsinə zəmanət verən məhkəmə quruluşu haqqında Qanunun§176 abzasının rəqabətli olması nəzərə alınmaqla verilmişdir. […]

II. Şikayətçi 21 fevral 2007-ci il tarixli sərəncamın dərc edilməsi

nəticəsində özünün Əsas qanunun 5-ci maddəsinin 2-ci abzasının,2-ci cümləsində və 19-cu maddəsinin 4-cü abzasında göstərilənəsas hüquqlarının pozulması barədə şikayət etmişdir.

[…]80


B.II.

Konstitusiya şikayəti əsaslandırılmışdır. Münster şəhərinin dairəməhkəməsinin cinayət işi üzrə 8-ci Böyük məhkəmə kollegiyasınınsədrinin sərəncamı […] Əsas qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci abzasının2-ci cümləsində zəmanət verilən radio vasitəsilə mətbuat və infor-masiya azadlığını (əsas hüquq) pozur.

1. Radio vasitəsilə mətbuat və informasiya azadlığı (Əsasqanunun 5-ci maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsi) informasiyatoplanmasının müdafiə olunmasına, veriliş proqramlarının tərtibedilməsinə və bu cür informasiyaların yayımlanmasına (bax: BVer-fGE91, 125 [134 və sonrakı]; dayanaqlı məhkəmə təcrübəsi)yönəldilmişdir. KİV bütün informasiya mənbələri üçün açıq olangeniş çıxışı təmin etdiyindən, KİV və vətəndaşlar üçün informasiyalaraçıxış Əsas qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsindəgöstərilən eyni cür informasiya azadlığı ilə təmin olunur. Yayımüçün spesifik olan informasiyaların yazılması, xüsusilə də, səs vəvideo çəkiliş üçün vasitələrə, bundan fərqli olaraq, Əsas qanunun5-ci maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsində göstərildiyi kimi(BVerfGE103, 44 [59]; radioyayımın daha xüsusi azadlığı iləzəmanət verilir. Sözügedən azadlığın hüquqi müdafiəsi hüdudunareportaj üçün aidiyyəti teleradioyayım vasitələrindən, o cümlədənköməkliyi ilə, xüsusilə də, həqiqiliyin və mövcudluğun hiss edilməsimümkün olan səs və təsvirin çəkilişdən istifadə hüququ daxildir(bax: BVerfGE103, 44 [67]). Bu müddəa açıq məhkəmə iclasınadair reportajın hazırlandığı vəziyyətə də aiddir.

2. Lakin, radioyayım azadlığının hüquqi müdafiəsi hüdudlarınaolduğu kimi, informasiya azadlığının hüquqi müdafiəsi hüdudlarınada informasiya mənbəyinin açıqlanmasına dair hüquq daxil deyil.Bununla belə, informasiya mənbəyi dövlətin sərəncamında olduqda,dövlətdən informasiya mənbəyinə çıxışı tələb etmək hüququmövcuddur, açıq informasiya mənbəyi kimi əsas hüquqi normalarmüəyyən edilmişdir, lakin dövlət bu zaman kifayət qədər ona

81


çıxışı yetərli qədər təmin etmir (bax: (BVerfGE103, 44 [59 vəsonrakı]. Bu cür vəziyyət məhkəmə iclasının audio-video çəkilişininqadağan edildiyi zaman baş verir, əgər onun yayılması üçün ictimaimaraq əks yönümlü maraqlardan artıq olarsa.

a) Konstitusion hüquqda ümumi qayda olaraq, yaxud konkrethalda, məhkəmə iclasına, yaxud işin dinlənilməsinə daha genişçıxış təqdim edilərsə, yaxud informasiyanın yazılması üçünvasitələrdən istifadə ilə bağlı vəziyyət yaranarsa, onda informasiyaazadlığının (əsas hüquq) şamil edildiyi şəxs bu cür vəziyyətdənşikayət verə bilər, lakin, radioyayım üzrə çəkiliş vasitələri vəinformasiyanın yayılması ilə bağlı konkret hallara, və azadlığın(əsas hüququn) şamil edildiyi şəxsə gəldikdə isə, bu cür vəziyyətləristisna olunur (bax: BVerfGE103, 44 [61]).

Bütövlükdə, o müşahidə emək imkanının təmin edilməsi üzrəobyektiv hüquqi öhdəlik, və lazım gəldikdə, ictimaiyyət tərəfindənməhkəmə iclaslarına nəzarət, KİV-ə işıqlandırmaq üçün imkanınyaradılması, teleşirkətlərə isə audio-video çəkilişlərin yerinəyetirilməsi hüquqi dövlətin və demokratiyanın prinsiplərinə uyğungəlir, əgər xüsusi normalarla istisna edilməzsə, yaxud konkrethalda, əks maraqlara zidd olmazsa. Müasir şəraitdə, məhkəməquruluşu haqqında Qanunun §169, 1-ci cümləsində göstərilənməhkəmə iclasında iştirak edən şəxslərdə ictimai rəyin yaradılmasıözü-özlüyündə geniş ictimaiyyətdə informasiya yayımına açıqmarağı kifayət qədər təmin etmir.

Məhkəmə iclaslarına nəzarətə prinsip baxımından KİV-in iştirakıvə onun reportajları dəstək olur [...]. İctimaiyyətin məhkəməiclaslarına dair məlumat əldə etmək marağının təmin edilməsibütövlükdə, yalnız

fərdi və ictimai rəyin yaranmasına deyil, həm də prosedur vəqərarları, eləcə də şifahi araşdırmaları geniş şəkildə işıqlandıranədalət mühakiməsinə olan maraqlara xidmət edir. Audiovizualinformasiyaların dərc edilməsi ictimai mənimsəmənin müxtəlifnövlərinin və müxtəlif intensivliyinin yaranmasına səbəb olur.

82


Məhkəmə quruluşu haqqında Qanunun §169, 2-ci cümləsinə uyğunolaraq şifahi araşdırmanın özü konstitusion baxımdan audio vəvideo çəkilişlər üçün bağlıdır (bax: BVerfGE103, 44 [66 və sairə]);bu baxımdan, açıq nəzarət iclas zalında iştirak edən şəxslərtərəfindən və iclasa dair hesabatların hazırlanması vasitəsilə yerinəyetirilir. […].

Müvafiq olaraq, ixtisaslaşmış məhkəmələr şifahi məhkəməçəkişməsinin başlanmasından əvvəl və bitməsindən sonra, eləcədə məhkəmə iclasındakı fasilələr zamanı mövcud olan vaxtın KİVüçün açıq olduğunu və KİV-in informasiyanı çəkib və yaymaqimkanına malik olduğuna istinad edirlər (bax: cinayət prosesi iləbağlı – cinayət işləri üzrə Ali Federal məhkəmənin qərarı (BGHSt),23, 123). Sözügedən vasitələrdən istifadə radioyayım azadlığınınhüquqi müdafiəsi çərçivəsində həyata keçirilir (bax: Federal Kon-stitusiya məhkəməsinin qərarı (BVerfGE) 103, 44 [62]).

[…]

(1) İctimaiyyətin informasiyaya olan marağının qiymət lən di ril -mə sində məhkəmə iclasının konkret predmeti mühüm rol oynayır.Ci nayət işinə baxılan zaman ittihamda söhbətin getdiyi cinayətəmə linin ağırlığı, eləcə də onun cəlb etdiyi ictimai maraq nəzərəalın malıdır, məsələn, xüsusi vəziyyət və ümumi vəziyyət, iştirakçılar,bu cür cinayətlərin yenidən baş verə bilməsi qorxusu, yaxud qur-banlara və onların valideynlərinə yazığı gəlməsi baxımından. Bunagörə də, bir qayda olaraq, informasiya əldə edilməsinə maraq dahaböyük olacaq və qiymətləndirmə zamanı, cinayət işi adi cinayətəməllərindən nə qədrə fərqlənərsə, bir o qədər də çox əhəmiyyətkəsb edəcək, məsələn, cinayətin törədilməsi üsulu və ya cinayətobyektinin xüsusiyyəti (bax: BVerfGE35, 202 [231]). İnformasiyanınəldə edilməsinə böyük maraq həm də ittiham olunan şəxsin özününmüasir tarix üçün əhəmiyyət kəsb etməməsi, lakin prosesin özünəinformasiya marağının mövcud olması halında baş verir, məsələn,artıq diqqəti cəlb edən predmet baxımından.

83


İctimaiyyətin informasiya marağı, bir qayda olaraq, təkcəittiham olunanlara və törətdikləri əməllərə deyil, həm də məhkəməiclasında xalqın adından ədalət mühakiməsini tətbiq edən məhkəmətərkibi üzvləri qismində və ya prokurorlar qismində iştirak edənşəxslərə yönəldilir. Əsaslandırılan informasiya marağının ümumiqaydası üzrə, bunun predmeti, həm də ədalət mühakiməsi orqanıqismində məhkəmə iclasında iştirak etməyə dəvət edilmiş vəkil,yaxud da məsələn şahid kimi məhkəmə dinləməsinin digər iştirakçısıola bilər.

(2) Qiymətləndirmə qərarı qəbul edilən zaman, eləcə dəqiymətləndirmə zamanı, çəkilişin və audio və video materiallarınyayılmasının məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş maraqların qorunmasınəzərə alınmalıdır. Buraya, iştirakçılara, xüsusilə də, ittihamolunanlara və şahidlərə tətbiq edilən ümumi şəxsiyyət hüquqları,eləcə də, iştirakçıların prosesi vicdanla aparmaları (Əsas qanunun20-ci maddəsinin 3-cü abzası ilə qarşılıqlı əlaqədə olan 2-cimaddənin 2-ci abzası), ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsiimkanı, habelə obyektiv həqiqətlərin və tətbiq edilən hüquqlarınmaneəsiz müəyyən edilməsi daxildir (bax: BVerfGE103, 44 [64]).Bu zaman bu cür əks maraqlara malik olan şəxslər, qanunvericilikorqanı tərəfindən ictimaiyyətin məhkəmə zalından çıxarılmasınadair xarakterik ilkin şərtlər irəli sürülərsə, xüsusi rol oynayırlar.[…]

(a) Hüquqların qorunmasına iştirakçıların şəxsiyyət hüquqlarıdaxildir (bax: BVerfGE103, 44 [68]).

(aa) KİV-in məhkəmə iclasında iştirak edən şəxsləri vizualçəkilişini aparması və yayması, xüsusi olaraq, şəxsiyyət hüquqununkonkretləşdirilməsi olan şəxsi təsvir üzrə əsas hüquqa aid edilməlidir.Sözügedən hüquq ayrı-ayrı şəxsə yalnız istifadə ilə bağlı məsələnideyil, həm də şəkil çəkmək və ya şəkli digər şəxslərlə paylaşmaqməsələsinə təsir etmək və həllini yolunu tapmaq imkanı verir (bax:BVerfGE101, 361 [381]).

84


İctimaiyyətin xüsusi informasiya marağının yönəldiyi məhkəməiclasları müasir tarixin hadisələridir; onlarda iştirak edən şəxslərişəxsiyyət hüququnun qorunması bununla əlaqədar çəkilişə tamqadağa tələb etmir (bax: BVerfGE87, 334 [340]; 91, 125 [137 vəsonrakı]).

Lakin, şəxsi təsvir üzrə hüquqi müdafiənin hüdudlarını müəyyənedən zaman, məhkəmə çəkişməsi iştirakçılarının ən azı yarısının,bir qayda olaraq, onların öyrəşmədikləri və ağır olan vəziyyətdəolduqları nəzərə alınmalıdır. Onlar çox vaxt, məsələn şahidlər vəya ittiham olunanlar qismində cinayət işində iştirak edirlər vəməhkəmə iclasında iştirak etməyə borcludurlar. Xüsusilə də, ittihamolunan şəxslə bağlı belə bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, repor-tajlarda onların identifikasiyası faktiki olaraq, “biarbıçılıq damğası”kimi qiymətləndirilə, yaxud da günahsızlıq prezumpsiyasını vəsonradan cəmiyyətə inteqrasiya olunması imkanını məhdudlaşdırabilər (bax: BVerfGE35, 202 [226 və sonrakı]; 103, 44 [68]). Buzaman, həmçinin, kütləvi informasiya vasitələrinin “təlqinetməgücünü” nəzərə almaq lazımdır, bu hal KİV-də vaxtından qabaq it-tiham etməyə gətirib çıxara bilər. Bir şeyi nəzərə almaq lazımdırki, şahidlər xüsusi gərginlik altında olurlar, məsələn, əgər onlarməhkəmənin baxdığı cinayət əməlinin qurbanıdırlarsa.

Dövlət qulluğunda çalışan, yaxud başqa vəzifə tutan şəxslərməhkəmə iclasında iştirak edərkən ictimaiyyətin diqqət mərkəzindəolurlar və məhkəmə çəkişməsində iştirak edən özəl şəxsin (bax:BVerfGE103, 44 [69]), yaxud iştirak edən dinləyicilərin tələbetdiyi kimi eyni həcmdə öz hüquqlarının qorunmasını tələb etməkhüququna malik deyil. Lakin, hakimlər, prokurorlar, vəkillər və yaməhkəmə əməkdaşları dərc olunmaqdan daha çox hüquqi qüvvəyəmalik müdafiə olunmaq hüququna malikdirlər, məsələn, əgərsözügedən şəxslərin təsvirinin dərc edilməsi üçüncü şəxslərinmümkün hücumu səbəbindən əhəmiyyətli yüklülük və ya təhlükəyaradarsa. [...] Bu şəxslərin digər məhkəmə çəkişmələrində iştirakıda əhəmiyyət kəsb edir, bu cür hallar məhkəmə iclası iştirakçılarıüçün belə nəticələrin yaranmasının əsasını təşkil edə bilər.

85


bb) İştirak edənlərin çıxışlarının çəkilişinin konstitusion-hüquqiməhdudlaşdırılması şəxsiyyət hüququnun konkretləşdirilməsi olanifadə hüququnu təmin edir (bax: BVerfGE34, 238 [246 və sonrakı];54, 148 [154]; 106, 28 [39]). […]

(b) Məhkəmə çəkişməsi iştirakçılarının prosessual normalaraəməl etməklə icraat hüquqları (Əsas qanunun 20-ci maddəsinin 3-cü abzası ilə qarşılıqlı əlaqədə 2-ci maddənin 1-ci abzası), eləcə dəədalət hüququ sisteminin tətbiqi, xüsusilə də, obyektiv həqiqətinmaneəsiz müəyyən edilməsi və baxılan işdə hüququn tətbiq edilməsidinləmə zamanı birbaşa aparılan çəkilişə nisbətən, şifahi baxışçərçivəsindən kənar çəkiliş zamanı az dərəcədə toxunulur. Lakin,burada da iştirak edən şəxslərin maraqlarının pozulmasını istisnaetmək olmaz. İşin dinlənilməsi çərçivəsindən kənar hadisələr audiovə video aparaturanın köməkliyi ilə çəkilərsə, onda bu materiallarınyayılması mümkünlüyünün dərk edilməsi bəzi iştirakçılara təsirgöstərə bilər və bu, məhkəmə baxışı gedişatında obyektiv həqiqətinmüəyyən edilməsinə və hüququn tətbiqinə mənfi təsir göstərəbilər. İşin mahiyyəti üzrə baxılmasının əhəmiyyətli məqsədlərindənbiri ondan ibarətdir ki, dindirilən bütün şəxslərdən məhkəmə baxışıüçün yararlı və tam ifadələrin alınması KİV ilə ünsiyyət təcrübəsiolmayan şəxslərdə utancaqlıq və həyəcan hisslərini aradan qaldırabiləcək çərçivə şərtlərinin mövcud olmasını nəzərdə tutur. Müvafiqnarahatlıq ayrı-ayrı hallarda radioyayım üçün xarakterik olantexniki çəkilişdən istifadəyə mane ola və informasiyaların yayılmasınınqarşısı ala və ya onların tətbiqinin məhdudlaşdırılmasına səbəb olabilər.

Bununla da, iş üzrə dinləmə çərçivəsindən kənar hadisələrin bucür çəkilişi ittiham olunanın AFR-in Cinayət-prosessual məcəlləsinin§148, 1-ci abzasında zəmanət verilən öz vəkili ilə maneəsiz ünsiyyətqurmaq hüququna xələl gətirə və bununla da, prosessual normalaraəməl etməklə işə baxılması gedişatına mane ola bilər (bax:BVerfGE49, 24 [55]). […]

(3) […] Tərəflərin maraqlarının qorunması məhdudlaşdırıcısərəncam vasitəsilə həyata keçirilərsə, audio-86


video çəkili tələb olunur və bu xüsusən də, müvafiq texnikivasitələrlə xüsusi müdafiə hüququna malik şəxslərin təsvirlərininanonimləşdirilməsi tələblərinə tətbiq edilir. […] Lakin, materiallarınanonimləşdirilməsinə dair sərəncam da özü-özlüyündə ictimaiyyətininformasiya əldə edilməsi imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırırvə konkret iş hallarını nəzərə almaqla əsaslandırılmalıdır.

Çəkiliş iştirakçını təhqiredici vəziyyətdə göstərərsə, məsələn,mənfi və ya onun üçün adi olmayan vəziyyətdə, əgər bu çəkilişlərinaparılması və ya davam etməsi məhkəmə iclasının gedişatına vəiclas çərçivəsindən kənar məxfi olaraq öz vəkili ilə danışmaqistəyən məhkəmə iclası iştirakçılarına aid olarsa, onda bu cürvəziyyətlərdə, çəkilişin yerini, vaxtını və davamiyyət müddətinigöstərən sərəncam qəbul edilməlidir. Bu, çəkilişlərin tam qadağanedilməsi kimi daha əhəmiyyətli məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsininqarşısını ala bilər (bax: Federal Konstitusiya məhkəməsinin qərarı(BVerfGE) 91, 125 [138 və sonrakı]. Sədr lazımi yoxlama əsasındaictimaiyyətin informasiya əldə etmək marağını əks maraqlarlatutuşdurmalı və məsələn, sərəncam vasitəsilə, məhkəmədə iştirakedən şəxslərin və ya məhkəmənin çəkilişinə yalnız ümumi plandaicazə verildiyini müəyyən etməlidir. […] Bundan əlavə, sədr fərqlimaraqlara malik çoxlu sayda iştirakçı zamanı, audio-video çəkilişləbağlı ümumi sərəncam qəbul edir, əgər məhkəmə iclasının ayrı-ayrı şəxslərinin çəkilişi qaydasını tənzimləyən sərəncam qəbuledilərsə.

b) Audio-video çəkiliş birbaşa olaraq məhkəmə iclasından qabaqaparıldığından, yaxud fasilələr vaxtı azad radioyayım müdafiəolunduğundan, bu cür çəkilişləri qadağan edən, yaxud məhdudlaşdıransərəncam, əsas hüquqların effektiv maddi müdafiəsi maraqlarında,sədrin qəbul etdiyi qərarını izah etməsini və bununla da, iştirakedən şəxslərə qiymətləndirmə zamanı bu hal üzrə bütün əhəmiyyətliməsələləri nəzərə almalarını başa salmasını nəzərdə tutur.

[…]3. […]

87


d) Konkret halda televiziya çəkilişlərinin şəxsiyyət hüquqlarınatoxuna biləcəyi, və ya məhkəmə iclasında qərəzsiz iştiraka xələlgətirə biləcəyi halı mövcuddursa, çəkilişi qadağa tətbiq etməzdənqabaq, məsələn, şəxslərin məlumatlarının təsvirini anonimləşdirməklə, yaxud məhkəmə iclası çəkilişinin yalnız ümumi təsvirlərləməhdudlaşdırmaqla və ayrı-ayrı şəxslərin iri planda götürülməsiniqadağan etməklə, məhkəmə işində iştirak edən şəxslərin hüquqlarınınpozulmasına yol verməmək halının mümkün olduğunu aydınlaşdırmaqlazımdır. Hər iki variant şikayətçi tərəfindən məhkəmə iclasınınvaxt üzrə çəkilişini aparmağın qadağan edilməsini ləğv etməkməqsədilə təqdim edilmişdir.

III. Konstitusion şikayət təqdim edildikdən sonra sədr istənilən vaxt

öz sərəncamını dəyişmək üçün malik olduğu hüquqi səlahiyyətdənistifadə etmişdir və çəkilişin məhdudlaşdırılması baxımından yalnızittiham olunanların anonimləşdirilmiş təsvirini verməyə və jurnalistlərqrupunun yaradılmasını təyin etmişdir. Dəyişdirilmiş redaksiyadasərəncama qarşı artıq şikayətçi şikayət irəli sürməmişdir. Bununlabağlı, qərar, əvvəlki şikayət edilmiş redaksiyada verilmiş sərəncamınqeyri-konstitusion olması rəyinə məhdudlaşmışdır.


20) BVerfGE107, 299(Fernmeldegeheimnis / Telefon məlumatlarının məxfiliyi)

Federal Konstitusiya məhkəməsi- Mətbuat açıqlaması -

20/2003 saylı, 12 mart 2003-cü il tarixli mətbuat açıqlaması

12 mart 2003-cü il tarixli qərar- 1 BvF 330/96, 1 BvF 348/99 –

88


Cinayət təqibi çərçivəsində telekommunikasiya rabitəsiməlumatlarının təqdim edilməsinə dair məhkəmə əmri

12 mart 2003-cü il tarixli qərarı ilə Birinci Senat jurnalistlərintelefon danışıqları məlumatlarının təqdim edilməsi tələbinin irəlisürüldüyü məhkəmə qərarı ilə bağlı konstitusion şikayəti təminetməmişdir. Müvafiq jurnalistlərin ehtimal olunan cinayətkarolduqları güman edilmişdir. Şikayətçilər qismində “ZDF”, onuniki kişi jurnalisti və Stern (“Ştern”) jurnalında çalışan bir qadın ju-rnalisti çıxış etmişlər. Məlumatların təqdim edilməsinə dair əmrtelekommunikasiya şirkətinə göndərilmişdir (bax: 92/2002 saylı,21 oktyabr 2002-ci il tarixli Mətbuat-açıqlaması).

1. Xüsusilə də, söhbət işin aşağıdakı hallarından getmişdir:ZDF Frontal şirkətinin televiziya kanalının verilişi üçün iki şikayətçijurnalist qismində bütün dünyada çoxlu sayda milyardlar məbləğindəkreditin alınması və digər iqtisadi cinayətlərlə bağlı dələduzluğagörə axtarışda olan və sonradan ABŞ-da həbs edilmiş doktorYurqen Şnayderin işi üzrə jurnalist araşdırması aparmışlar. Şikayətçilərdoktor Şnayderin ona qarşı aparılan araşdırmalarla bağlı fikrininyer aldığı maqnit kasetin sahibi olmuşlar. Prokurorluğun vəsatətiüzrə dairə məhkəməsi həmin vaxt axtarışda olan ittiham olunanşəxsin yeri barədə məlumat əldə etmək məqsədilə telekommunikasiyavasitələrinin əlaqəsi haqqında Qanunun §12-na istinad edərək(TMQ; əlavəyə baxın) telefon şirkətinin ZDF nömrəli mobiltelefonların biri barədə məlumatlar təqdim etməsini müəyyənetmişdir. Digər işdə, qadın jurnalist dəfələrlə Hans-YoaximaKlyaynın işi barədə reportaj hazırlamışdır. Onu 1975-ci ildə OPECkonfransı ilə bağlı Qızıl Ordu Fraksiyasının törətdiyi terror aktınıniştirakçısı kimi şübhəli bilinir. Bu şəxs üç dəfə törətdiyi ölümhadisəsinə görə axtarışda idi, bir çox illər istintaqa xeyli saydavəsait sərf edilmişdi, lakin uğursuz olmuşdur. Prokurorluq şikayətçininyenidən Klyaynın işi üzrə araşdırma apardığı və onunla əlaqəyaratdığı barədə məlumat almışdır. Dairə məhkəməsi rabitə vasitələri

89


haqqında Qanunun §12-na istinad edərək onun kontaktları barədə,habelə telefonuna daxil olan və çıxan zənglər barədə məlumatverilməsinə dair sərəncam vermişdir. Bu cür üsulla əldə edilənməlumatlar əsasında Klyayn sonradan aşkar edilmiş və həbsedilmişdir.

2. Federal Konstitusiya məhkəməsi belə bir məhkəmə təcrübəsinəistinad edir ki, ümumi qayda olaraq, məhz qanunvericilik orqanınınsəlahiyyətinə apardığı araşdırmanı məxfi saxlamaq üçün, cinayəttəqibi marağının hansı miqyasda KİV-in marağına güzəştdə getməliolduğunu müəyyən etməkdən ibarətdir. Jurnalistlərin xüsusi müdafiətədbirlərinin qəbul edilməsi üçün əsaslar KİV azadlığının zəruriminimal səviyyəsi artıq ümumi hüquqi müddəalar əsasında təminedildiyi təqdirdə mövcud olmur. Üç ölüm hadisəsinin və olduqcaağır iqtisadi cinayətlərin törədilməsi ilə bağlı cinayət təqibininnəzərdən keçirildiyi hal üçün kommunikasiya məlumatlarınıntəqdim edilməsi sərəncamı konstitusion hüquq baxımından heç birirad yaratmır.

Bundan sonra, Senat bu barədə aşağıdakıları təqdim edir: Kommunikasiya məlumatlarının təqdim edilməsinə dair sərəncam

özü-özlüyündə Əsas qanunun 10-cu abzasının 1-ci abzasındazəmanət verilən və rabitə qurğuları haqqında Qanunun §12-daəsaslandırılan telefon məlumatların məxfiliyinə müdaxilə yaradır.Məhkəmə həmin vaxta hüquqi qüvvəsini itirmiş sözügedən normanınkonstitusiyaya uyğunluğu baxımından öz mövqeyini bildirmir.Danışıqların telekommunikasiya məlumatlarının təqdim edilməsinədair sərəncam ağır cinayət əməllərinin istintaqı və təqibi kimilegitim açıq məqsəd güdmüşdür və axtarılan cinayətkarların yerininmüəyyən edilməsi üçün yararlı olmuşdur. Şikayətçini daha azdərəcədə yüklü edəcək və daha böyük dərəcədə əsas hüquqlarındigər subyektlərnə toxunmayacaq daha yumşaq metodlar , işinkonkret halı üzrə mövcud deyildi. Senat qeyd edir ki, telekommu-nikasiya məlumatlarının təqdim edilməsi yolu ilə telefon mə -

90


lumatlarının məxfiliyinə müdaxilə əhəmiyyətli xüsusiyyətə malikdir.Rəqəmsal rabitəyə keçid nəticəsində məlumatların toplanmasıimkanı artmışdır. Telekommunikasiya məlumatları abonentin kiminləəlaqə saxladığı və hansı marşrutla hərəkət etdiyi, məhdud miqyasda– hətta, apardığı danışıqların ehtimal olunan məzmunu barədəəhəmiyyətli nəticələr çıxarmağa imkan verir. Bundan əlavə, telefonməlumatlarının məxfiliyinə müdaxilənin ağırlığını qiymətləndirənzaman bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, telefon danışıqlarına dairməlumatların ötürülməsi böyük sayda şəxslərə toxunur vəməlumatların təqdim edilməsi əmri – telefon məlumatlarınınməxfiliyinə müdaxilə edən zaman adətən baş verən kimi – aidiyyətişəxslərin fikri nəzərə alınmadan qəbul edilir və bununla da, məxfişəkildə və bu şəxslərin hiss etməyəcəkləri şəkildə yerinə yetirilir.

Telefon danışıqlarının məxfiliyinə bu cür ciddi müdaxilə, yalnızəks maraqlar da bu qədər nəzərəçarpan əhəmiyyətə malik olduqdauyğun olur. Cinayət təqibində marağın əhəmiyyəti, xüsusilə də,araşdırılan cinayət təqibinin ağırlığından və əhəmiyyətindən asılıdır.Cinayət nəzərəçarpan dəyərə malik olmalıdır, sözügedən cinayətitörətmiş şəxslə bağlı əhəmiyyətli şübhə mövcud olmalıdır vəsərəncamın aid olduğu şəxsin telekommunikasiya əlaqəsi vasitəsiləittiham olunan şəxslə kontaktda olması, yəni, informasiya mənbəyiqismində fəaliyyət göstərəcəyi barədə faktiki əsaslandırma olmalıdır.Cinayət tərkibi çərçivəsində müəyyən edilən bu şərtləri məhkəmələrməhkəmə işlərində mövcud olan kimi qəbul etmişlər. Hakimlərqanunun nəzərdə tutduğu səlahiyyət çərçivələrində hərəkət etmişlər.Hakimin vəzifə və öhdəliyi sadəcə olaraq ümumi yoxlamalarəsasında danışıqlara dair məlumatların təqdim edilməsinə dairvəsatəti imzalamaqdan deyil, öz məsuliyyəti altında hökmühazırlamaqdan ibarətdir. Konkret işdə o müdaxilə etmək üçünşəraitin mövcud olduğunu dərindən yoxlamalı və bu cür müdaxiləninuyğunluğunu dərindən qiymətləndirməlidir. Danışıqlara dair telekom-munikasiya məlumatlarının təqdim edilməsinə şikayətçinin dərcetməvə radioyayımına müdaxilə də daxildir. Konstitusion-hüquqi nöqteyi-

91


nəzərdən, kütləvi informasiya vasitələrinin informasiya əldə etmələriöz əsaslandırmasını vətəndaşların məlumatlandırılmasında vəonlarda fərdi və ictimai rəyin yaradılmasında tapır. Cinayət istintaqıüzrə orqanların fəaliyyəti həmçinin ictimaiyyətin maraqlarındaözünü büruzə verir. Konstitusion-hüquqi nöqteyi-nəzərdən, istintaqınaparılmasında cinayət təqibinin prinsipial marağının KİV-in marağınagüzəştə getməli olduğunu izah etmək mümkün deyil. Əksinə,həmçinin, cinayət təqibində marağın KİV-in marağı qarşısındaprioritetə malik olduğunu abstrakt şəkildə söyləmək də mümkündeyil. Ənənəvi və “yeni” KİV-in təsir göstərdiyi açıq kommunikasiyamüxtəlifliyini və onunla bağlı qanunvericilik orqanının həll etməliolduğu məsələləri nəzərə alaraq, jurnalist və media şirkətlərininonlara tətbiq edilən cinayət-prosessual tədbirlərdən proyeksiyaəldə etmələri üçün əsas və əhatə dairəsi ilə bağlı qərarların qəbuledilməsi lazımdır. Çapetmə və radioyayım azadlığına həm də KİVnöqteyi-nəzərindən baxmaq və onları informasiyaların toplanmasıvə yayılmasına yönəldilən istənilən fəaliyyət üzrə geniş imtiyazlarkimi anlamaq lazım deyil. Qanunvericilik orqanı tərəfindən bu cüraçıq tapşırıqların yerinə yetirilməsinin hüquqi dövlətin ədalətmühakiməsi prinsipləri üzrə hansı dərəcədə yerinə yetirildiyini vəçap və radioyayımının azadlıq tədbirinin öz növbəsində bu maraqlarlanə dərəcədə məhdudlaşdığını bilmək üçün KİV-in azadlıq üstünlüyünəhansı dərəcədə təsir göstərdiyini qiymətləndirmək lazımdır. Qa-nunvericilik öz qanunvericilik səlahiyyətləri çərçivəsində ümumilikdə,KİV-in azadlıq hüququnun qorunmasını və hüquqi dövlətdə ədalətmühakiməsinin tələblərini orqanı Cinayət-prosessual məcəlləsinədaxil etmişdir. Əsas qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci abzasına uyğunolaraq tələb olunan minimal müdafiə TMQ-nin §12-da kifayətqədər ümumi normalarla təmin edildiyi təqdirdə, əlavə tədbirlərüçün əsas bu halda mövcud deyil. Məlumat mənbələri kimişikayətçilərin kvalifikasiyaları da heç bir irad yaratmır. Bu mənada,müvafiq şəxslərin jurnalistlər qismində ittiham olunanlara münasibətdəaraşdırma aparmaları üçün yalnız vəziyyətin mövcud olması kifayət

92


edir. Jurnalist fəaliyyəti jurnalistlərin digər əsas hüquqlarındaşıyıcılarına nisbətən daha yüksək riskə məruz qalmalarına,üçüncü şəxslərin cinayət təqibi məqsədilə onların kommunikasiyaməlumatlarını toplayan obyektə çevrilmələrinə xidmətgöstərməməlidir. Sərəncamda, jurnalistin axtarılan cinayətkarlarlakontaktda olması kimi güman edilən əsaslandırılmamış fərziyyələrdeyil, müəyyən faktlar mövcud olmalıdır ki, bu cür tədbirlərintətbiq edilməsinə dair və digər istənilən şəxsə qarşı sərəncamvermək mümkün olsun. Təhlil zamanı qiymətləndirilməli olantədbirlərin adi informatorun şəxsiyyətinin müəyyən edilməsinədeyil, artıq ehtimal olunan cinayətkarın yerinin müəyyən edilməsinəyönəldilməsini nəzərə almaq lazımdır. Bu cür halda, jurnalistlərinazad şəkildə və maneəsiz şəkildə axtarılan cinayətkarlarla telefonkontaktına daxil olmaları dərəcəsini müəyyən etmək tələb olunmur,bu hala konstitusion-hüquqi müdafiə tətbiq olunur. İstənilən halda,konstitusion-hüquqi nöqteyi-nəzərindən, prinsipcə, informatorlarqismində KİV-ə, məsələn hüquqi pozuntuların aşkarlanması vədetallarının dəqiqləşdirilməsi məqsədilə ictimaiyyətinməlumatlandırılması üçün vacib məlumatları ötürən şəxslərlə kom-munikasiyaya maraqlı olmaq halından daha az əhəmiyyətə malikdir.

21) BVerfGE125, 260(Vorratsdatenspeicherung / Şəxsi məlumatların ehtiyatdasaxlan ması)

Federal Konstitusiya məhkəməsi- Mətbuat açıqlaması -

11/2010 saylı, 2 mart 2010-cu il tarixli mətbuat açıqlaması

2 mart 2010-cu il tarixli qərar- 1 BvR256/08, 1 BvR263/08, 1 BvR586/08 –

93


İstifadəçi məlumatlarının ehtiyat saxlanmasının konkrethüquqi rəsmiləşdirilməsi konstitusiyaya ziddir.

Konstitusiya şikayətləri rabitə haqqında Qanunun §113 “a”,113 “b” bəndlərinin və məlumatların TKQ-nin §113 “a” bəndinəuyğun olaraq məlumatların toplanmasına icazə verən Cinayət-prosessual məcəllənin §100 “g” bəndinin konstitusiya baxımındandüzgünlüyünün yoxlanmasına dair olmuşdur. Sözügedən normalartelefon danışıqlarına nəzarətin tənzimlənməsi haqqında 21 dekabr2007-ci il tarixli Qanun tərəfindən tətbiq edilir. TKZ-nin §113 “a”bəndi əhali üçün elektron poçt və İnternet xidmətləri göstərəntelekommunikasiya xidmətləri provayderlərinin xüsusi əsas olmadan,telefon xidmətlərinin (stasionar telefon əlaqəsi, mobil əlaqə, faks,SMS, MMS) göstərilməsi çərçivəsində əldə etdikləri demək olarki, bütün telekommunikasiya məlumatlarını saxlamalı olduqlarınımüəyyən edir. Məlumatların saxlanması öhdəliyi mahiyyətbaxımından, əlaqənin kim tərəfindən, nə vaxt, hansı müddətə,kiminlə, haradan qaynaqlandığını və ya yaradılmasına cəhdgöstərildiyini müəyyən edən məlumatların bərpa edilməsi üçünzəruri olan bütün məlumatlara şamil edilir. Bundan fərqli olaraq,əlaqənin məzmunu barədə məlumatların saxlanmasına, və eləcədə, istifadəçilərin İnternetdə hansı səhifələrə müraciət etdikləribarədə məlumatların saxlanmasına icazə verilmir. Altı ay davamedən müddətin başa çatmasından sonra, bütün məlumatlar bir aymüddətində məhv edilməlidir.

TKQ-nin §113 “b” bəndi bu cür məlumatlardan istifadəninmümkün olduğu məqsədləri müəyyən edir. Sözügedən müddəa buzaman istinad norması kimi anlaşılır: onun özü məlumatların əldəedilməsi səlahiyyəti vermir, yalnız ümumən mümkün olan və fed-erasiya və torpağın xüsusi qanunvericiliyi ilə dəqiqləşdirilməliolan istifadə məqsədlərini əhatə edir. Bu zaman, 1-ci cümləninbirinci hissəsində məlumatlardan birbaşa istifadə, cinayət əməllərinintəqibi, ictimai təhlükəsizliyə ciddi təhlükənin qarşısının alınması

94


və kəşfiyyat tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi məqsədləri sadalanır.Bundan əlavə, cümlənin ikinci hissəsi həmçinin TKQ-nin §113, 1-ci abzasına uyğun olaraq, İP-ünvanlaırnın identifikasiyası üçünxidmət provayderlərindən məlumatlaırn tələb edilməsi hüququnumüəyyən etməklə məlumatların təqdim edilməsi üçün məlumatlardandolayı yolla istifadəyə icazə verir. Dövlət orqanları, məsələn,təqdim edilən informasiya əsasında və ya şəxsi araşdırmalarəsasında İP-ünvanını bilirlərsə, onda onlar bu ünvanın hansıistifadəçiyə məxsus olduğu barədə məlumat tələb edə bilərlər. Qa-nunvericilik orqanı ətraflı məhdudlaşdırıcı tədbirlər müəyyənetmədən, cinayət əməllərinin təqibi və ictimai asayişin pozulması,eləcə də təhlükələrdən qorunma tədbirləri ilə bağlı icazə verir; buməsələ üzrə hakimlərin səlahiyyəti, eləcə də bildiriş təqdim edilməsiilə bağlı məsələlər nəzərdə tutulmamışdır. Cinayət-prosessualməcəllənin §100 “g” bəndi TKQ-nin §113 “b”, 1-ci cümləsinin 1-ci hissəsinin konkretləşdirilməsi çərçivəsində cinayət təqibi məqsədiləqabaqcadan saxlanılan məlumatlardan birbaşa istifadəni tənzimləyir.Normanın sistemli şəkildə şərh edilməsindən belə bir qənaətəgəlmək olar ki, onlar prinsip baxımından bütün telekommunikasiyaməlumatlarına çıxışı tənzimləyirlər. Bununla da, sözügedən normailkin olaraq yalnız, xidmət provayderlərində digər əsaslarla (məsələn,sövdələşmələrin yerinə yetirilməsi üçün) saxlanılmış telekommu-nikasiya məlumatlarına çıxışa icazə verir. TKQ-nin §113 “a”bəndinə uyğun olaraq qanunvericilik orqanı qabaqcadan saxlanılmışməlumatlar və digər telekommunikasiya məlumatları arasındafərqin edilməməsi istiqamətində qərar qəbul etmişdir. Qanun,həmçinin xüsusi ağır cinayətlərlərin bağlı siyahısında saxlanmışməlumatlardan istifadə etməyə və, bundan başqa, telekommunikasiyavasitəsilə törədilmiş cinayət hüquqpozuntularının təqibi üçün hərbir konkret işdə uyğunluğun müvafiq yoxlanmasına icazə verir. Bucür tədbirlərin tətbiqi üçün məhkəmənin ilkin qərarı tələb olunur;Cinayət-prosessual məcəllə həmçinin xəbərdarlıq və sonrakı hüquqimüdafiəyə dair öhdəlikləri nəzərdə tutur. Mübahisələndirilən

95


normalar istifadəçi məlumatlarının saxlanması haqqında AvropaParlamentinin və Avropa Birliyinin 2006/24/EC saylı, 2006-cı iltarixli direktivlərinin həyata keçirilməsi məqsədilə nəzərdə tutulur.Telekommunikasiya xidmətlərinin provayderləri bu direktivə əsasənTKQ_nin §113 “a” bəndində göstərilən məlumatları ən azı altı aymüddətində saxlamalı və onları ağır cinayətlər üzrə aparılanistintaqa təqdim etməlidirlər. Direktiv məlumatlardan istifadəninbundan artıq ətraflı tənzimlənməsini əhatə etmir; məlumatlarınmüdafiəsi üzrə tədbirlər, həmçinin əsasən üzv dövlətlərinyurisdiksiyasının üzərinə düşür.

Federal Konstitusiya məhkəməsinin Birinci Senatının müvəqqətisərəncamları əsasında (37/2008 saylı, 19 mart 2008-ci il tarixli və92/2008 saylı, 6 noyabr 2008-ci il tarixli mətbuat açıqlaması)TKQ-nin §113 “a” bəndinə uyğun olaraq saxlanılan məlumatlarTKQ-nin §113 “b” bəndinə uyğun olaraq və yalnız sərəncamınmüvəqqəti müəyyən etdiyi şərtlərə uyğun olaraq cinayət təqibiməqsədilə təqdim edilə bilər, və təhlükədən (TKQ-nin §113 “b”bəndinin 2-ci cümləsi) qorunmaq üçün qabaqcadan saxlanılmışməlumatlar isə TKQ-nin §113 “a” bəndinə uyğun olaraq telekom-munikasiya xidmətləri operatorları tərəfindən, yalnız məhdudlaşdırıcışərtlərə əməl etməklə, sorğu göndərmiş dövlət orqanına ötürüləbilər.

Şikayətçilər hesab edirlər ki, istifadəçi məlumatlarının saxlanmasıözü-özlüyündə, ilk öncə, telekommunikasiya sirrinin və informasiyamüqəddəratı hüququnun pozulması deməkdir. Onlar bütün telekom-munikasiya məlumatlarının əsas olmadan saxlanmasını düzgünhesab etmirlər. Xüsusi olaraq, onlar qeyd edirlər ki, saxlanılanməlumatlar əsasında hər bir informasiya sahibinin bir yerdən başqayerə hərəkətinə dair anket tərtib etmək mümkündür. İnternetdəanonimlik xidmətləri göstərən şikayətçilərdən biri telekommunikasiyaxidmətləri sahəsində məlumatların saxlanmasının qeyri-bərabərşəkildə peşəkar fəaliyyət azadlığına xələl gətirdiyindən şikayətedir.

96


Federal Konstitusiya məhkəməsinin Birinci Senatı şəxsiməlumatların preventiv saxlanması ilə bağlı TKQ-nın və Cinayət-prosessual kodeksin normalarının Əsas qanunun 10-cu maddəsinin1-ci abzasına zidd olduğu qərarına gəlmişdir. Özü-özlüyündə,

Məlumatların təsvir edilən həcmdə saxlanması öhdəliyi qeyri-konstitusion hesab edilmir. Lakin, bərabərlik prinsiplərinə uyğunolaraq, bu öhdəliklərin hüquqi rəsmiləşdirilməsi mövcud deyildir.Mübahisələndirilən normalar nə məlumatların kifayət qədərtəhlükəsizliyini, nə də onlardan istifadə məqsədlərinin kifayətqədər məhdudlaşdırılmasını təmin etmirlər. Bundan əlavə, onlarheç bir şəkildə konstitusion-hüquqi şəffaflıq tələblərini və hüquqimüdafiə tələblərini təmin etmirlər. Sözügedən normalar bununlada ümumilikdə, qeyri konstitusion və etibarsız hesab edilirlər.

Mahiyyəti üzrə qəbul edilən qərarın əsası aşağıdakılardanibarətdir:

Mümkünlüyə dair:

Konstitusiya şikayətləri mübahisələndirilən normaların qəbuledildikləri 2006/24/EC saylı Direktiv çərçivəsində yolverilməzdir.Şikayətçilər ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrə müraciət edənədək(belə ki, onların şikayətləri direktivlərin həyata keçirilməsi haqqındaqanuna birbaşa əks olduğundan) Federal Konstitusiya məhkəməsininAvropa məhkəməsinə sorğu ilə müraciət etməsini və Avropaməhkəməsinin Avropa Birliyinin fəaliyyətinə dair Sazişin 277-cimaddəsinə uyğun olaraq ( əvvəllər Avropa Birliyinin yaradılmasınadair Sazişin 234-cü maddəsi) ilkin qərar çıxarmaqla Direktivietibarsız hesab etməsini və bununla da, Almaniya qanunvericiliyiüzrə əsas hüquqlara uyğun olaraq mübahisələndirilən normalarınyoxlanmasına yol açmasını tələb edirlər. İstənilən halda, Əsasqanunda təsbit edildiyi kimi, bu cür üsul çərçivəsində, şikayətçilərinşikayəti üzrə mübahisələndirilən normaların yoxlanması ilkin olaraqistisna edilmir.

97


Əsaslandırmaya dair:1. Avropa məhkəməsində ilkin qərarların qəbul edilməsinə

dair prosedur mövcud deyilNormaların şərh edilməsi üçün Avropa məhkəməsinə müraciət

edilməsi nəzərdə tutulmur, belə ki, burada söhbət EC hüquqlarınınprioritet tətbiqi imkanından getmir. 2006/24/EC saylı Direktivlərinvə ondan irəli gələn hüquqların Almaniyanın əsas hüquqları iləmüqayisədə mümkün üstünlüyü qərarların qəbul edilməsi üçünəhəmiyyət kəsb etmir. Direktiv AFR-yə qərarlar qəbul etməsi üçüngeniş imkanlar verir. Direktiv, başlıca olaraq informasiyalarınsaxlanması öhdəliklərini tənzimləməyə və bu cür məlumatlarınhəcminə məhdudlaşır və üzv dövlətlərin dövlət orqanları məlumatlaraçıxış qaydasını və onlardan istifadəni təsvir etmir. Bu cür məzmundaverilən Direktiv Əsas qanunda irəli sürülən hüquqları pozmadanhəyata keçirilə bilər. Əsas qanun bütün mümkün vəziyyətlərdə bucür məlumatların saxlanmasına qadağanı şamil etmir.

2. Əsas qanunun 10-cu maddəsinin 1-ci abzasının hüquqimüdafiə sahəsi

Mübahisələndirilən normalar Əsas qanunun 10-cu maddəsinin1-ci abzasında verilən hüquqi müdafiə sahəsini (telekommunikasiyaəlaqəsinin məxfiliyi) İnternetə çıxışa dair məlumatların qorunmasıvə TKQ-nin §113 1-ci camləsinin ikinci yarısına uyğun olaraqməlumatların təqdim edilməsini tələb etmək səlahiyyəti səviyyəsindəəhatə edir. Məlumatların saxlanmasının özəl provayderlər tərəfindənyerinə yetirilməsi faktı buna əks deyil, çünki onlar yalnız dövlətorqanları tərəfindən tapşırıqların yerinə yetirilməsi zamanı yardımçırolunda çıxış edirlər.

3. Telekommunikasiya məlumatlarının buna əsas olmadansaxlanması imkanı

Cinayət təqibi, təhlükədən müdafiə çərçivəsində və kəşfiyyattapşırığının yerinə yetirilməsi üçün və TKQ-nin §113 “a” bəndindəvə TKQ-nin §113 “b” bəndində göstərildiyi kimi kvalifikasiyalıistifadə məqsədilə altı ay müddətində telekommunikasiya

98


məlumatlarının müvafiq əsas olmadan saxlanması özü-özlüyündəƏsas qanunun 10-cu maddəsinə zidd deyil. Hüquqi rəsmiləşdirmətelekommunikasiya əlaqəsi sirrinə müdaxilə etmək üçün yetərliqədər əsasa malik olarsa, əsas olmadan telekommunikasiyaməlumatlarının saxlanması Federal Konstitusiya məhkəməsininməhkəmə təcrübəsi mənasında ilkin saxlamaya tətbiq edilən ciddiqadağaya aid edilməyəcək. Qanunvericilik rəsmiləşdirməsi adekvatşəkildə bu məxfiliyə müdaxilə edilməsinə uyğun gələrsə, ondabərabərlik tələblərinə əməl edilə bilər.

Lakin, məlumatların bu cür saxlanması halında söhbət, hüduduhüquqi qaydalara məlum olmayan xüsusilə ağır müdaxilədən gedir.Hətta saxlama danışıqların qorunub saxlanmasına şamil edilməzsə,bu cür məlumatlar əsasında danışıqların məzmunundan tutmuşabonentlərin intim həyatlarınadək müdaxilə edilmək üçün yetərliqədər qənaətə gəlmək mümkündür. Məlumatları alanlara dair in-formasiya, telefon danışıqlarının tarixi, vaxtı və yeri uzun müddətərzində onların təhlili zamanı ictimai və ya siyasi mənsubiyyət,eləcə də şəxsi üstünlüklər, meyllər və zəif cəhətlər barədə ətraflınəticəyə gəlməyə imkan verir. Qorunub saxlanılan məlumatlarəsasında telekommunikasiya məlumatlarının sayından asılı olaraqdemək olar ki, hər bir vətəndaş barədə bir yerdən başqa yerəhərəkətlə bağlı informasiya daxil olmaqla şəxsin informativ profilinitərtib etmək mümkündür. Bundan əlavə, bunun üçün səbəbvermədiklərinə baxmayaraq, vətəndaşların digər araşdırmalara cəlbedilməsi riski artır. Məlumatların qorunub saxlanması və istifadəsiningizlicə baş verməsinə baxmayaraq, telekommunikasiya məlumatlarınınəsas olmadan saxlanması nəzarət altında olmaq hissinin yaranmasınasəbəb olur və bu da, bir çox sahələrdə əsas hüquqların təbii şəkildəhəyata keçirilməsinə mane ola bilər.

Bununla belə, məlumatların bu cür saxlanması müəyyən qaydalarmövcud olduqda, Əsas qanunun 10-cu maddəsinin 1-ci abzasınauyğun gələ bilər. Telekommunikasiya məlumatlarının saxlanmasınınbirbaşa dövlət tərəfindən deyil, özəl provayderlərlə bağlı öhdəliklərin

99


müəyyən edilməsi vasitəsilə həyata keçirilməli olması halı ilköncə müəyyənedici rol oynayır. Bunun sayəsində, saxlanılan zamanməlumatlar birləşmir və çoxlu sayda özəl şirkətlər arasında paylanılırvə dövlətin sərəncamına verilmir. Məlumatların altı ay müddətindəsaxlanması vətəndaşın bütövlükdə kommunikasiya və ya aktivliyininümumən əhatə edilməsi məqsədi güdmür. Məhdud səviyyədə,sözügedən tədbir müasir dünyada telekommunikasiyanın xüsusiəhəmiyyəti ilə bağlıdır və onunla bağlı olan konkret təhlükələrininikası rolunu oynayır. Telekommunikasiya birləşmələri zəncirininbərpası, buna görə də effektiv cinayət təqibi və təhlükələrdənmüdafiə üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdirlər.

Telekommunikasiya məlumatlarının konstitusiya əsasları olmadanilkin saxlanmasına uyğunluq bu cür saxlamanın ümumi qaydalardanistisna edilməsini nəzərdə tutur. Almaniya Federativ Respublikasınınhüquqi qaydalarının konstitusion-hüquqi xüsusiyyətlərinə belə birfakt aiddir ki, vətəndaşlara azadlıq verilməsi prosesinə tam olaraqnəzarət etmək və qeydiyyata almaq mümkün deyil və AFR bu cürmüddəanın Avropa və beynəlxalq münasibətlərdə saxlanmasınaisrarlı olmalıdır. Telekommunikasiya məlumatlarının preventivsaxlanması vasitəsilə digər hallarda, eləcə də Avropa Şurasıtərəfindən məlumatların əsasız yerə saxlanması halı azalır.

4. Qanunvericilik rəsmiləşdirilməsinin uyğunluğu (tənzimləməmiqyası)

Telekommunikasiya məlumatlarının preventiv saxlanmasınagəldikdə, o yalnız Əsas qanunun 10-cu maddəsinin 1-ci abzasınauyğun gəldiyi halda, və bu cür qanunvericilik rəsmiləşdirilməsixüsusi konstitusion-hüquqi tələblərə uyğun gəldiyi halda, tətbiqedilir. Bu mənada, məlumatların müdafiəsinə dair, istifadə edilənməlumatların məhdudlaşdırılmasına dair, şəffaflıq və hüquqimüdafiəyə dair dəqiq və şəffaf qanunvericilik tələb olunur.

Məlumatların təhlükəsizliyinə olan tələblər:Bu cür saxlama nəticəsində yaradılan məlumat bazasının həcminə

və potensial əhəmiyyətinə gəldikdə, məlumatların təhlükəsizliyi

100


mübahisələndirilən normaların uyğunluğu barədə məsələnin həlledilməsi üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. Mahiyyət baxımındantəhlükəsizlik məsələlərinə yüksək dəyər verən qanunvericiliktənzimlənməsinin tətbiqi zəruridir. Bu zaman, qanunvericilik orqanınəzarət müəssisəsinə nəzərdə tutulan tənzimlənmənin texnikikonkret həcmini etibar etmək hüququna malikdir. Lakin, qanun-vericilik orqanı məlumatların qorunması ilə bağlı lazımi tədbirlərinnövü və həcmi barədə qərar qəbul edilməsi səlahiyyətinin müvafiqnəzarət olmadan tətbiq edilmədiyinə və nəticədə, telekommunikasiyaxidmətlərinin müvafiq provayderlərinə verilmədiyinə əmin olmalıdır.

Məlumatlardan birbaşa istifadəyə dair tələblər:

Məlumatların saxlanmasının əhəmiyyətinə gəldikdə, məlu mat -lar dan istifadəyə yalnız hüquqi dəyərlərin müdafiəsi üzrə fövqəladəəhəmiyyətli tapşırıqlar zamanı icazə verilir. Cinayət təqibi zamanı,bu cür məlumatlara müraciət edilməsi hər bir konkret halda, ənazı, müəyyən faktlarla əsaslandırılmış və böyük əhəmiyyətə malikağır cinayət əməlinin törədilməsi ilə bağlı şübhə tələb edir. Qanun-vericilik orqanı birdəfəlik şəkildə, məlumatların qorunması iləbağlı hansı cinayət tərkibinin mövcud olduğunu müəyyən etməlidir.Təhlükələrdən qorunma məsələsi üzrə uyğunluq prinsipi əsasında,belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, əvvəlcədə saxlanmış tele -kom munikasiya məlumatlarının tələb edilməsinə yalnız federasiyanınözün də sağlamlığa, həyata və ya şəxsiyyət azadlığına, federasiyanınözü nə, yaxud onun təhlükəsizliyinə, yaxud torpaqlardan birinəkon kret təhlükə yaradan kifayət qədər faktların mövcud olmalarıza manı, yaxud ümumi təhlükələrdən müdafiə olunmaq məqsədiləicazə verilir.

Bu tələblər həm də təhlükələrin ehtimal olunması, eləcə dəkəşfiyyat məlumatlarından istifadə hallarına tətbiq edilir. Məxfixidmətlərin məlumatlarından istifadə, bununla da, bir çox hallardaistisna olunur. Lakin, bu, onların ilkin istintaq mərhələsində yerinəyetirdikləri tapşırıqların xüsusiyyətindən irəli gəlir və konstitusion

101


hüquq baxımından nəzərdən keçirilən müdaxilə üçün bərabər şərtlərprinsipindən irəli gələn halın yumşaldılması üçün səbəb olmur.Bundan əlavə, konstitusion hüquq baxımından, uyğunluq prinsipiəsasında, xüsusən məxfi olan telekommunikasiya məlumatlarınınötürülməsinə qadağanın müəyyən edilməsi tələb olunur. Bu cürməlumatlara, məsələn, şəxslərin, müəssisələrin və təşkilatlarınsosial və dini sahələrdə əlaqələrinə dair məlumatlar aid ola bilər vəbu məlumatlar müstəsna olaraq və ya əsasən mənəvi və ya sosialvəziyyətlər baxımından kritik vəziyyətlərdə əsasən telefon konsul-tasiyalar vasitəsilə məsləhət alan zəng edənlərin anonimliyininqorunması ilə xarakterizə olunur. Bu cür təşkilatlar və ya onlarınəməkdaşları məxfiliyin digər tələblərinə tabe olurlar.

Məlumatların ötürülməsi şəffaflığına olan tələblər:

Qanunvericilik orqanı effektiv və şəffaf qaydalar vasitəsilə,vətəndaşların onların hiss etmədikləri şəkildə saxlanılmış və yaistifadə edilən məlumatlarla bağlı üzləşdikləri təhlükəni aradanqaldırmalıdır. Buraya şəxsi məlumatların toplanması və istifadəçiaçıqlığı daxildir. Aidiyyəti şəxsin xəbəri olmadan məlumatlardanistifadə edilməsi, konstitusion hüquq nöqteyi-nəzərindən, yalnızməlumatların tələb edildiyi istintaqın məqsədinə başqa cür nailolmaq mümkün olmadıqda, mümkündür. Məxfi xidmətlərintəhlükədən qorunması və tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi məqsədilə,qanunvericilik orqanı bu cür istifadəyə icazə verə bilər. Bundanfərqli olaraq, cinayət istintaqı çərçivəsində, məlumatların açıqtoplanması və istifadə edilməsi məsələsini də nəzərdən keçirməkmümkündür. Burada məxfi məlumatlardan istifadə edilməsi yalnızkonkret halda zəruri olduqda, və məhkəmə qərarı əsasındamümkündür. Məlumatlardan gizli şəkildə istifadə edildikdə, qa-nunvericilik orqanı heç olmasa sonradan məlumat vermək öhdəliyininəzərdən keçirməlidir. Bu qayda məlumatları tələb edilən şəxslərə,heç olmasa fakt üzrə bu cür məlumatların toplanması barədəməlumat verilməsi zəmanəti verməlidir. Bu qaydadan kənarlaşmaməhkəmə nəzarəti tələb edir.

102


Hüquqi müdafiə və sanksiyalara tətbiq edilən tələblər:Saxlanılan məlumatların ötürülməsi və istifadəsi ümumi qayda

üzrə məhkəmələrin səlahiyyətinə aid olmalıdır. Məlumatlarıtoplanılan şəxsin onunla bağlı telekommunikasiya məlumatlarınıntoplanmasına qarşı şikayət etmək vasitələrindən istifadə etməkimkanı olmazsa, ona sonrakı məhkəmə nəzarəti imkanı verilməlidir.

Bərabər hüquqi tənzimləmə hüquqların pozulması halındaeffektiv sanksiyalar nəzərdə tutur. Telekommunikasiya sirrininəhəmiyyətli dərəcədə pozulması nəticədə, cəzadan kənar qalarsa,onda bunun nəticəsində, sözügedən hüququn qeyri-maddixüsusiyyətinə görə. Şəxsiyyətin müdafiəsi hüququ pozulacaq vəbu da, dövlətin şəxsiyyətin inkişafı üzrə hər bir imkana verdiyizəmanət öhdəliyinə və şəxsiyyətin hüquqlarının üçüncü tərəflərinyol verdiyi pozuntudan qorunması öhdəliyinə zidd olacaq. Lakin,qanunvericilik orqanı bu baxımdan tədbirgörmək üçün genişimkanlara malikdir. Bu mənada, o həmçinin bir şeyi nəzərə alabilər ki, şəxsiyyət hüquqlarının artıq qüvvədə olan qanunvericilikçərçivəsində ciddi şəkildə pozulması halında, qiymətləndirməəsasında müəyyən edilən qadağalar, eləcə də qeyri-maddi ziyanagörə məsuliyyət tətbiq edilir. Bununla bağlı, qanunvericilik orqanıilk öncə artıq qüvvədə olan qanunvericilikdə burada söhbət açılanməlumatların qeyri-qanuni əldə edilməsi və ya istifadə edilməsinəticəsində şəxsiyyət hüquqlarının xüsusən ağır pozulması hallarınınəzərə alınıb-alınmadığını yoxlamalıdır.

İP ünvanlarının identifikasiyası üçün məlumatlardan vasitəçiistifadə üzrə tələblər

Bir çox ciddi konstitusion-hüquqi tələblər yalnız dövlət müəssisələritərəfindən xidmət təchizatçılarına konkret, qabaqcadan məlumolan İP-ünvanlarının sahibləri barədə məlumat əldə etmək üçüntəqdim etdikləri sorğu çərçivəsində qabaqcadan saxlanılanməlumatların vasitəçi istifadə ilə bağlı qüvvədə olur. Bu zaman,müəssisələrin özlərinin faktiki olaraq qabaqcadan saxlanılanməlumatlara çıxış əldə etmədikləri faktı olduqca vacibdir. Məlumat

103


əldə etmək üçün təqdim edilən bu cür sorğular çərçivəsindəmüəssislər tərəfindən qabaqcadan saxlanılan və müvafiq əsaslandırmaolmadan saxlanılan məlumatlar deyil, xidmət təchizatçıları tərəfindəntəqdim olunan məlumatlar əsasında müəyyən edilən müəyyənünvanın sahibi barədə məlumatlar tələb olunur. Uzun müddətərzində məlumatların sistematik şəkildə toplanmasını və ya istifadəçivə ya onun hərəkət marşrutları barədə profillərin tərtib edilməsiniyalnız bu cür məlumatlar əsasında yerinə yetirmək mümkün deyil.Digər tərəfdən, bu cür məlumatların təqdim edilməsi üçün yalnız,özü-özlüyündə istifadəçinin hüququna cüzi şəkildə aid olan bir azməlumatın seçilməsi lazımdır. Bu cür məlumatlar nəzərəçarpacaqdərəcədə az şərtlərə əməl edilməsi ilə təqdim edilə bilər. Lakin,müəssisələrin İP-ünvanlarının identifikasiyası üçün məlumatlarınəldə edilməsi ilə bağlı təqdim etdikləri sorğuların əsaslandırılmasıəhəmiyyətli məna kəsb edir. Bu cür əsaslandırmanın köməkliyi iləqanunvericilik orqanı İnternetdə kommunikasiya şərtlərinə təsirgöstərir və onun anonimliyinin həcmini məhdudlaşdırır. Onlarınəsasında, İnternetə çıxış məlumatlarının sistematik şəkildə saxlanmasısayəsində, qabaqcadan daxil edilmiş İP-ünvanlarının köməkliyi iləson dərəcə dəqiq şəkildə İnternet şəbəkəsinin konkret istifadəçisinimüəyyən etmək mümkündür.

Qanunvericiliyin verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində, qanunvericilikorqanı təhlükələrdən müdafiə olunmaq və xüsusi qanunvericiliknormaları əsasında məxfi xidmətlərin tapşırıqlarını yerinə yetirməküçün cinayət hüquqi pozuntularının siyahısından və ya cinayətmüdafiəsi tələb edən hüquqi dəyərlər siyahısından asılı olmayaraqbu cür məlumatların əldə edilməsinə imkan yarada bilər. Müdaxiləhüduduna gəldikdə isə, məlumatların yalnız kifayət qədər şübhələrivə ya konkret hala aid olan konkret təhlükənin olmasını təsdiqedən faktlar əsasında tələb edilməsi təmin edilməlidir. Bu cürhallarda sanksiya verməsi üçün hakimə müraciət edilməsi tələb ol-unmur. Bundan əlavə, bu cür məlumatların tam olaraq, və qeyri-məhdud şəkildə istənilən hüquqi hüquq pozuntusu üçün təqib və

104


ya xəbərdarlıq məqsədilə tələb edilməsinə icazə verilmir. İnternetdəanonimliyin ləğv edilməsi əsaslandırma kimi, hüquqi qaydalarınböyük önəm verdikləri hüquqi dəyərlərin pozulmasını tələb edir.Bu, təqib və ya hüquqi pozuntular barədə xəbərdarlıq üçün müvafiqməlumatların əldə edilməsini tam şəkildə istisna etmir. Lakin bumənada, söhbət hər bir konkret halda, qanunvericilik orqanınınkonkret şəkildə göstərməli olduğu xüsusi əhəmiyyətli hüquqipozuntulardan gedir.

Hüquqi tənzimlənmənin rəsmiləşdirilməsi məsuliyyəti: Konstitusiyada təsbit edilən məlumatların təhlükəsizliyi zəmanəti,

eləcə də bərabərlik tələblərinə uyğun olaraq məlumatlardan istifadəüzrə aydın normativ məhdudiyyətlərin konstitusiya tələbi məlumatlarınməcburi saxlanmasına dair sərəncamın ayrılmaz tərkib hissəsidirvə buna görə də, Əsas qanunun 73-cü maddəsinin 7-ci abzasının 1-ci cümləsinə uyğun olaraq federal qanunvericilik orqanına həvaləedilən tapşırıqdır. Buraya həmçinin, məlumatların saxlanması vəməlumatların ötürülməsi təhlükəsizliyi məsələsinin normativ-hüquqitənzimlənməsi, eləcə də etibar əsasında qurulan münasibətlərinmüdafiəsinin təmin edilməsi halları daxildir. Bundan əlavə, Bundanəlavə, federal qanunvericilik orqanı, konstitusion-hüquqi tələblərəcavab verən məlumatların saxlanması ilə əldə edilmiş məlumatlardanistifadə edilməsi məqsədi üçün kifayət qədər dəqiq məhdudiyyətitəmin etməlidir. Bundan fərqli olaraq, məlumatların təqdim edilməsiilə bağlı sorğunun hazırlanması üçün irəli sürülən tələblərin nor-mativ-hüquqi tənzimlənməsinə görə məsuliyyət, habelə şəffaflıqtələblərinə və bu tənzimləmə zamanı hüquqi müdafiə müvafiqmaddi səlahiyyətlərə əsaslanır. Təhlükələrdən qorumaq və məxfixidmətlərin tapşırıqları yerinə yetirməsi sahəsində, qanunvericiliksəlahiyyətləri əsasən federal torpaqlarda mövcuddur.

5. Müddəalar barədə ayrı-ayrılıqda verilən məlumatlar (tət -biqetmə miqyası:

Mübahisələndirilən normalar bu tələblərə uyğun gəlmir. TKQ-nin §113”a” bəndi ona görə qeyri-konstitusion hesab edilmir ki,

105


məlumatların saxlanması öhdəliyinin əhatə dairəsi ilkin olaraquyğun gəlmir. Həm də ona görə ki, məlumatların təhlükəsizliyinə,məlumatların məqsədləri və istifadə şəffaflığına dair normalar,eləcə də hüquqi müdafiəyə dair normalar konstitusiya-hüquqitələblərə cavab vermir. Bununla da, TKQ-nin §113”a” və §113 “b”bəndləri üzrə və Cinayət-prosessual məcəllənin §100 paraqrafıüzrə TKQ-nin §113”a” bəndi üzrə saxlanılan məlumatlara görəsorğu təqdim edilməsinə tətbiq edilən qadağa Əsas qanunun 10-cumaddəsinin 1-ci abzasına uyğun deyildir.

Məlumatların təhlükəsizliyi:Xüsusilə də, məlumatların təhlükəsizliyinə dair yüksək standartlı

zəruri zəmanət mövcud deyildir. Qanun əsasən, bütövlükdə, telekom-munikasiya sahəsində tələb olunan ehtiyatlığı göstərir (TKQ-nin§113, 10-ci abzas), və bu zaman, təhlükəsizlik tələblərini nisbitələblərə çevirir və qeyri-müəyyən halda, onları ümumi mülahizəəsasında hər bir konkret halda bir araya gətirir (TKQ-nin §113, 2-ci abzasın 4-cü cümləsi). Bu zaman, tədbirlərin ətraflıkonkretləşdirilməsi tapşırığı ayrı-ayrı telekommunikasiya xidmətləritəchizatçılarına həvalə olunur, onlar da öz növbələrində, xidmətlərinirəqabət şəraitində və xərclərin təzyiqi altında yerinə yetirməyəməcbur olurlar. Məlumatları saxlamalı olan şəxslər bu cür işinnəzərdən keçirilməsi zamanı məlumatların təhlükəsizliyinin təminedilməsi üçün alətlərlə təmin edilməmişdir (ayrıca saxlama, asim-metrik kodlaşdırma, açarlara çıxış üçün proqressiv autentifikasiyaüsulu ilə bağlı “dörd göz” prinsipləri, çıxış protokoluna dəyişiklikedilməsinin və məlumatların məhv edilməsinin qarşısını almaqdanötrü müdafiə olunan məlumatlar) və digər vasitələrlə müqayisəolunan təhlükəsizlik səviyyəsinə zəmanət verilməmişdir. Bundanəlavə, məlumatların təhlükəsizliyinin pozulması halına saxlamaöhdəliyindən heç də az olmayan əhəmiyyət verə biləcəkbalanslaşdırılmış cəza sistemi mövcud deyil.

Cinayət təqibi üçün məlumatlardan birbaşa istifadə edilməsi:Bərabərlik prinsipi əsasında müəyyən edilən miqyaslara eləcə

də, məlumatlardan cinayət təqibi üçün istifadə edilməsi normaları106


uyğun gəlmir. Cinayət-prosessual məcəllənin §100 “g” bəndinin1-ci abzasının 1-ci cümləsi bütövlükdə, eləcə də ayrılıqda, konkrethalda yalnız ağır cinayətlərlə bağlı müvafiq məlumatlara görəsorğu tələb edilməsi hallarına uyğun gəlmir. Bundan fərqli olaraqnorma, bu cür cinayət əməllərinin qapalı siyahısından asılı olmayaraqorta ağırlıqlı cinayətlərin yetərliliyini göstərir. Cinayət-prosessualməcəllənin §100 “g” bəndinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsi və 2-cicümləsi konstitusion-hüquqi tələblərdən daha da geridə qalır vətelekommunikasiya cinayəti vasitəsilə törədilmiş cinayətlərin ağırlıqdərəcəsinə baxmayaraq, ümumi qiymətləndirmə əsasında, bərabərlikyoxlaması çərçivəsində məlumatlara görə sorğu təqdim edilməsiəsasını nəzərə alır. TKQ-nin §113 ”a” bəndinə uyğun olaraqsaxlanılan məlumatların bu cür tənzimlənməsinin köməkliyi iləməlumatları faktiki olaraq cinayət əməllərinin bütün tərkibi əsasındaistifadə etmək mümkündür. Onlardan istifadə bununla da,telekommunikasiyanın müstəsna xüsusiyyəti sayəsində adi həyatdaartan dəyəri nəticəsində, azalır. Qanunvericilik orqanı ağır cinayətəməllərinin təqibi üçün yalnız məlumatlardan istifadə ilə kifayətlənmir,əksinə, bu hüdudlardan kənara çıxır və bununla da, məlumatlarınsaxlanmasının Avropa hüquqlarına əməl edir. Cinayət-prosessualməcəllənin §100 “g” bəndi də bu baxımdan, məlumatlara görəsorğuya yalnız ayrı-ayrı hallarda deyil, həm də prinsip baxımından,barəsində məlumatların tələb edildiyi şəxsə məlumat vermədəntələb olunan hakimin sanksiyası ilə icazə verən konstitusiya-hüquqitələblərə cavab vermir (Cinayət-prosessual məcəllənin §100 “g”bəndinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsi). Bundan fərqli olaraq, sorğuyaməhkəmə nəzarəti və məlumatlardan istifadə, eləcə də xəbərdarlıqöhdəliklərinə əməl edilməsinə başlıca olaraq müvafiq konstitu-sion-hüquqi tələblərə uyğun olaraq zəmanət verilir. TKQ-nin §113“a” bəndinə uyğun olaraq saxlanılan məlumatların sorğusu Cinayət-prosessual məcəllənin §100 “g” bəndinin 2-ci abzasının 1-cicümləsinə və §100 “b” bəndinin1-ci abzasının 1-ci cümləsinəuyğun olaraq hakimin icazəsinin alınmasını tələb edir. Bundanəlavə, Cinayət-prosessual məcəllənin §101-na uyğun olaraq,

107


xəbərdarlığın diferensial öhdəlikləri, eləcə də tədbirlərin hüquqibaxımdan düzgün aparılması üzərində məhkəmə nəzarətinin sonradanhəyata keçirilməsi imkanı mövcuddur. Lakin, Cinayət-prosessualməcəllənin §100, 4-cü abzasına uyğun olaraq xəbərdarlıqdan imtinaedilməsi məsələsi üzrə məhkəmə nəzarətinin mövcud olmamasıkonstitusion-hüquqi tələblər baxımından mənfi hal hesab edilir.

Təhlükələrdən müdafiə olunmaq və məxfi xidmətlərin tap -şı rıqlarını yerinə yetirmək üçün məlumatlardan birbaşa istifadəedil məsi:

TKQ-nin §113 “b” bəndinin 2-ci və 3-cü cümlələri öz quruluşlarınagörə istifadə məqsədlərinin kifayət qədər məhdudlaşdırılmasıtələblərinə uyğun gəlmirlər.

Federal qanunvericilik orqanı burada yalnız tapşırıqlarınümumiləşdirilmiş təsviri ilə kifayətlənir və bu tapşırıqların həlledilməsi üçün məlumatlar sorğusunun göndərilməsi imkanı sonrakıqanunvericilik normaları, daha dəqiq deyilərsə, federal torpağınqanunvericilik fəaliyyəti ilə həyata keçirilməlidir. Bununla da o,istifadə məqsədlərinin məhdudlaşdırılması üzrə müəyyən edilmişkonstitusion hüquqlar çərçivəsində fəaliyyət göstərmək öhdəlikləriniyerinə yetirmir. Əksinə, federal qanunvericilik orqanı xidməttəchizatçıları ilə münasibətdə bütün telekommunikasiya trafikiməlumatlarını ehtiyatda saxlama öhdəliklərini müəyyən etməklə,eyni vaxtda bu məlumatlardan polislərin və məxfi xidmətlərinonların qarşısına qoyulan bütün tapşırıqlar çərçivəsində istifadəetmələrinə icazə verməklə, çoxdəfəlik və qeyri-məhdud saydaistifadənin mümkün olduğu məlumat bazasını yaradır və müraciətetməyin mümkün olduğu bu məlumat bazasına, federal və torpaqqanunvericilik orqanlarının icazəsi əsasında yalnız istifadənintəxmini məqsədini müəyyən etməklə müraciət etmək mümkündür.Bu cür açıq məlumat bazasının təqdim edilməsi və ondan istifadəedilməsi məlumatların saxlanması və saxlama məqsədləri arasındakızəruri qarşılıqlı əlaqəni və konstitusiyaya uyğun gəlməmə halınıaradan qaldırır.

108


TKQ-nin §113 “a” bəndinə uyğun olaraq ehtiyatda saxlanılanməlumatların hüquqi rəsmiləşdirilməsi konstitusiyaya uyğun gəlmirvə məlumatların ötürülməsi zamanı etibaredici münasibətlərinqorunması nəzərə alınmır. Telekommunikasiya əlaqələrinin xüsusiməxfiliyə malik heç olmasa dar dairəsi üçün bu cür müdafiəprinsipcə, zəruridir.

Xidmət təchizatçılarının məlumatlarından dolayı istifadə:

TKQ-nin §113 “b” bəndinin 1-ci cümləsinin ikinci yarısı dahəmçinin heç də bütün münasibətlərdə konstitusion-hüquqi tələblərəcavab vermir. Sözügedən hüquqi normaya əsasən cinayət əməlindənvə ya hüquqi dəyərlər baxımından asılı olmayaraq məlumatlarınötürülməsinin mümkün olması şübhə doğurmur. Bundan fərqliolaraq, bu cür məlumatların sonrakı məhdudiyyət olmadan vəhətta ictimai asayişi pozmaqla təqib çərçivəsində əldə edilməsimümkünlüyü konstitusiyaya uyğun deyil. Bundan əlavə, bu cürməlumatların təqdim edilməsindən sonra vətəndaşların xəbərdaredilməsi öhdəliyi mövcud deyil.

6. Əsas qanunun 12-ci maddəsinə əməletməBu mənada, qanunvericilik orqanı qərarların qəbul edilməsi

üçün öz geniş səlahiyyətləri daxilində özəl şəxslərin məlumatlarındanyalnız onların peşə fəaliyyətlərinin birbaşa təhlükə yarada biləcəklərivə ya onlar birbaşa bu təhlükənin səbəbi olduqları haldaməlumatlardan istifadə etməklə kifayətlənmir. Bundan əlavə, peşəfəaliyyətinin kompetentliyinin və məsuliyyətinin irəli sürülənöhdəliklərə yaxın olmaması kifayətdir. Buna görə də, məlumatlarınsaxlanması məsuliyyəti daşıyan şəxsləri n xərclərlə nisbətənyüklənməsinə prinsipial şübhə yoxdur. Qanunvericilik orqanı,bununla da, bütövlükdə bazarda telekommunikasiya sektorununözəlləşdirilməsi ilə bağlı məlumatların saxlanması ilə əlaqədarxərcləri müəyyən edir. Telekommunikasiya şirkətlərində olduğukimi burada da mənfəət əldə etmək üçün telekommunikasiyatexnikasının yeni imkanlarından istifadə edilə bilər, onlar telekom-

109


munikasiya ilə bağlı təhlükəsizlik sahəsində yeni risklərinməhdudlaşdırılması üçün xərcləri öz üzərilərinə götürməli və özqiymətlərində bunları nəzərə almalıdırlar.

7. Mübahisələndirilən normaların hüquqi qüvvədən düşməsiƏsas qanunun 10-cu maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraq

telekommunikasiya sirrinin qorunması üzrə əsas hüququn pozulmasıTKQ-nin §113 “a” və 113 “b” bəndlərinin, eləcə də Cinayət-prosessual məcəlləsinin § 100, 1-ci abzasının 1-ci cümləsininhüquqi qüvvədən düşməsinə gətirib çıxarır, bu hüquqa görə,telekommunikasiya məlumatlarını TKQ-nin §113 “a” bəndinəuyğun olaraq toplamaq mümkündür. Mübahisələndirilən normaları,buna görə də, əsas hüquqların pozulmasını vurğulamaqla, hüquqiqüvvələrini itirmiş elan etmək lazımdır (bax: Federal Konstitusiyaməhkəməsi haqqında Federal qanunun §95, 1-ci abzasının cümləsivə §95, 3-cü abzasının 1-ci cümləsi).

Telekommunikasiya məlumatlarının ehtiyatda saxlanmasınınformal konstitusion və prinsipial baxımdan Konstitusiyaya uyğungəldiyini nəzərə alaraq, Avropa hüquqları məsələsi üzrə qərarnəticədə yekdilliklə qəbul edilmişdir. TKQ-nin §113 “a” bəndininvə §113 “b” bəndinin qiymətləndirilməsi üzrə qərar qeyri-konstitusionolaraq 7:1 səs çoxluğu ilə və maddi hüquq məsələləri isə 6:2 səsçoxluğu ilə qəbul edilmişdir.

Senat 4:4 səslə Federal Konstitusiya məhkəməsi haqqındaFederal qanunun §95, 1-ci abzasının cümləsində verilən normalarınhüquqi qüvvəsini itirdikləri və Əsas qanuna uyğun gəlmədikləribarədə qərar vermişdir. Müvafiq olaraq, keçid dövründə normalarhətta məhdud həcmdə belə tətbiq edilə bilməzlər. Normalarınhüquqi qüvvələrini itirdiklərini elan etmək üçün adi hüquqi nəticələrtətbiq edilir.

110



22) BverfGE38, 348(Zweckentfremdung von Wohnraum / Yaşayış sahələrindəntəyinatı üzrə istifadə edilməməsi)

İkinci Senatın 4 fevral 1975-ci il tarixli qərarı- 2BvL 5/74 -

İcarə hüququnun yaxşılaşdırılması və icarə haqqı artımınınməhdudlaşdırılması, eləcə də mühəndis və memarların xidmətinintənzimlənməsi haqqında 4 noyabr 1971-ci il tarixli (BGB1. I 1745-ci cümlə) Qanunun §6, 1-ci abzası, 1-ci cümləsinə və §2 uyğunolaraq konstitusion-hüquqi yoxlama üzrə iş – İşə baxılması prosesinindayandırılması və Federal Konstitusiya məhkəməsinə müraciətedilməsinə dair Frankfurt-Mayn Ali dairə məhkəməsinin 21 yanvar1974-cü il tarixli qərarı – 2 Ws (B0 13/74 -.

NƏTİCƏ HİSSƏSİİcarə hüququnun yaxşılaşdırılması və icarə haqqı artımının

məhdudlaşdırılması, eləcə də mühəndis və memarların xidmətinintənzimlənməsi haqqında 4 noyabr 1971-ci il tarixli (BGB1. I 1745-ci cümlə) Qanunun §6, 1-ci abzası, 1-ci cümləsi Əsas qanunauyğun gəlir.

ƏSASA.I.

1. […] Sözügedən norma aşağıdakıları təfsir edir: Maddə 6Yaşayış yerlərinin təyinat üzrə istifadə edilməməsinə qadağaqoyulması§ 1

(1) Ərazi hökumətləri tətbiq edilən şərait üzrə kifayət qədəryaşayış sahəsinin xüsusi təhlükə altında olduğu bələdiyyələr

111


üçün hüquqi sərəncamlar vasitəsilə yaşayış yerlərinin yalnızərazi hökuməti tərəfində təyin edilmiş orqanının icazəsi iləyaşayışdan başqa, digər məqsədlər üçün istifadə ediləbiləcəyini müəyyən etmək səlahiyyətinə malikdirlər. 1-cicümlədə verilən yaşayış məqsədləri kimi bu yaşayışsahələrindən istifadə də otaqların kommersiya məqsədi vəya yatmaq yerinin yaradılması üçün kənar şəxslərə verilməsibaxımından nəzərdən keçirilməlidir. Yaşayış sahələrinin əlavəsahəyə, xüsusilə də vanna otağına çevrilməsi üçün icazətələb olunmur. […]

[…]B.

[…]II.

1 İHAQ-nin 6-cı maddəsinin §1, 1-ci cümləsi dövlət idarəçiliyiprinsipindən çıxış edərək hüquqi dövlətin prinsiplərinə cavab verir(bax: BverfGE6, 31 [44]).

1. […] Federal qanunvericilik orqanı […] boşaltma şərtləriniirəli sürərək repressiv qadağa müəyyən edərsə, onda o həm də, birqayda olaraq, bu cür qadağanın ayrı-ayrı hallarda hüquqi dövlətprinsipindən irəli gələn hərtərəfli rəhbər qaydalarla, uyğunluq vəhəddən ziyadə tətbiq edilən tədbirlərə qadağa prinsipləri ilə (Bver-fGE23, 127 [133], gələcəkdə ediləcək istinadlarla; BverfGE35,382 [400 və sairə] ziddiyyət təşkil edəcəyini də nəzərə almalıdır.İHAQ-nin 6-cı maddəsi, buna gərə də, nəyin bahasına olursa olsun,yaşayış tərkibini qoruyub saxlamağı tələb etmir, əksinə, adminis-trasiyaya ayrı-ayrı hallarda icazə verməklə, bərabərlik prinsipininəzərə almaq imkanı verir.

[…]III. 1 İHAQ-nin 6-cı maddəsinin §1, 1-ci cümləsi Əsas qanunun

14-cü maddəsini pozmur. Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ciabzasının 2-ci cümləsi qanunvericilik orqanına mülkiyyətin tərkibini

112


və sərhədini müəyyən etmək tapşırığı verir və bu zaman, onunqarşısında bir tərəfdən, normativ elementlərinin yarandığı sosialmodeli həyata keçirmək, digər tərəfdən isə, Əsas qanunun 14-cümaddəsinin, 1-ci abzasının, 1-ci cümləsində göstərilən özəl mülkiyyətitanımaq və bu zaman, mütləq şəkildə Əsas qanunun 14-cü maddəsinin2-ci abzasına məcburi şəkildə əməl etmək (BverfGE37, 132 [140],gələcəkdə istinad etməklə) öhdəliyi qoyur.

Özəl mülkiyyətin konstitusion-hüquqi məzmununa prinsipbaxımından, mülkiyyət predmetinə sərbəst şəkildə sərəncam verməksəlahiyyəti daxildir (BverfGE26, 215 [222]). Pepressiv və yalnızazadetmə imkanı ilə təmin edilmiş, təyinatı üzrə istifadə edilməyənyaşayış yerinə qadağa sərəncamın səlahiyyətinə xələl gətirir. Bucür qadağanın qüvvəyə minməsi üçün səlahiyyət, 1 İHAQ-nin 6-cımaddəsinin §1, 1-ci cümləsində nəzərdə tutulduğu kimi qanunvericilikorqanının Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 2-cicümləsinə uyğun olaraq mülkiyyətin tərkibinin və sərhədininmüəyyən edilməsinə verdiyi tapşırıqla əsaslandırılır.

Özəl mülkiyyətdən istifadənin konstitusion-hüquqi tələbi ümumirifaha yönələrək (Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 2-ci abzası)müvafiq mülkiyyət predmetindən istifadədən asılı olan vətəndaşlarınmaraqlarının nəzərə alınması tələbini əhatə edir (BverfGE37, 132[140]. Sözügedən asılılıq mülkiyyətin bu predmetinin sosial əlaqəsinivə xüsusi sisial funksiyasını əsaslandırır. Əhalinin əksər hissəsi,xüsusilə də şəhərlərdə, öz gücləri ilə özlərinə yaşayış sahəsiyaratmaq iqtidarında deyillər, və buna görə də, kirayəyə götürülənmənzillərdən asılıdırlar. Əhalinin münasib şərtlərlə yaşayış sahəsiilə ümumi yetərli qədər təmin edilməsi ayrı-ayrı insanlar və ailələrüçün birbaşa zəruri yaşayış sahəsinin təmin edilməsinə xidmətedir. 1 İHAQ-nin 6-cı maddəsinin §1, 1-ci cümləsində müəyyənedildiyi kimi, bu təminat sərəncamlar verən orqanın müdaxiləetməsi üçün xüsusi təhlükə altında olarsa, onda bu o deməkdir ki,insanların böyük əksəriyyətinin kifayət qədər yaşayış sahəsi ol-mayacaq.

113


Yaşayış sahəsinə xas olan sosial əlaqə daha da artacaq. Bu cürvəziyyətdə, ümumi rifaha yönəlmiş kompetent tədbir yaşayışsahəsindən təyinatı üzrə istifadəni qadağan etməklə mövcud yaşayışsahəsinin məqsədli təyinatını qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Buzaman, bu cür hala mülkiyyətçinin maraqlarının yetərli qədərmüdafiəsi kimi eyni müdafiə tədbirləri tətbiq edilməlidir. Mülkiyyətiöz gəlirini yaşayış sahəsinin saxlanması xərclərini qarşılayan icarəödənişi və ya mənzil haqqı müqaviləsində müəyyən edilmiş həcmdə,yaxud sözügedən məkan üçün adi olan icarə ödənişi üçün müəyyənedilmiş həcmdə saxlayır (bax: BverfGE37, 131 [141 və sonrakı])və xüsusi hallarda müstəsnalıq şəklində icazə almaq imkanı olur.Mahiyyət baxımından, yalnız öz mülkiyyətindən həmin vaxt vəmaksimal həcmdə istifadə etmək imkanına və sərəncam verməkimkanına malik şəxslərin imkanları istisna olunur. Yaşayış sahəsiilə kifayət qədər təmin edilmədikdə, bu imkan konstitusion hüquqlatəmin edilmir.

23) BVerfGE58, 300(Naauskiesung / Su hövzəsinin dibindən qumun çıxarılması)

1. a) Görülən tədbirlərin hüquqi baxımdan düzgünlüyü barədəmübahisələr zamanı inzibati mübahisələr üzrə səlahiyyətli hakimlərəsasən qanunauyğunluğu tam həcmdə yoxlayırlar. Burada, qanundaödənilən kompensasiyanın növü və ölçüsünə müdaxilə və onlarıntənzimlənməsi kimi məsələlərinin daxil edilib-edilmədiyi müəyyənedilir.

b) Kompensasiyanın ölçüsü barədə mübahisələr zamanı ümumiyurisdiksiyaya malik məhkəmə aidiyyəti şəxsə kompensasiyanınqanun normalarına müvafiq qaydada ödənildiyini yoxlamalıdır(bax: BVerfGE46, 268 [285]).

2. Aidiyyəti şəxs ona qarşı yönəlmiş tədbirdə ekspropriasiyanınəzərdə tutarsa, onda o məhkəmə qaydasında kompensasiyanı

114


yalnız, iddia irəli sürmək üçün qanuni əsas mövcud olduğu zamantələb edə bilər. Bu cür qanuni əsas mövcud olmadıqda, aidiyyətişəxs səlahiyyətli məhkəmələrdə müdaxilə aktını ləğv etməyəçalışmalıdır.

3. Əsas qanunun 14-cü abzasının 1-ci cümləsinə uyğun olaraqtorpaq sahəsinin sahibkarının hüquqi statusu müəyyən edilən zamanmülki hüquq və mülki-hüquqi qanunlar qarşılıqlı və bərabər şəkildəfəaliyyət göstərir.

4. Əsas qanuna uyğun olaraq, su rejiminin tənzimlənməsihaqqında Qanun yeraltı suları suların idarə edilməsi, xüsusilə dəictimai su təchizatını təmin etmək məqsədilə, torpaq mülkiyyətindənayrı, mülki-hüquqi istifadə qaydalarına aid etmişdir.

Birinci Senatın 15 iyul 1981-ci il tarixli qərarı- 1 BvL 77/78 -

[…]NƏTİCƏ HİSSƏSİ

16 oktyabr 1976-cı ildə yeni redaksiyada verilmiş […] Surejiminin idarə edilməsi haqqında Qanunun §1a, 3-cü abzasının 1-ci cümləsi, §3, 1-ci abzasının, 6-cı cümləsi və § 6 paraqrafı (SuRejimi haqqında Qanun – SRQ) Əsas qanuna uyğun gəlir.

Eyni şey, eləcə də § 17-ci paraqrafa, kompensasiya tələb edilməsihüququna da aiddir, əgər sudan istifadə su rejimi haqqında Qanunqüvvəyə minən an qüvvədə olan torpaq sahəsi üzərində mülkiyyəthüququ əsasında həyata keçirilibsə.

ƏSASA.

Sorğu, konstitusiyada torpaq mülkiyyətinin, su rejimi haqqındaQanuna uyğun olaraq idarə icazəsi tələb edən yeraltı sularındanistifadə hüququ verib-vermədiyi məsələsi ilə bağlıdır.

I.[…]

115


2. […]b) Yeraltı sulardan istifadəyə icazə ilə bağlı ilkin şərtlər […],

SRQ-nin § 1а abz. 3, § 2 abz. 1, § 3 abz. 1 № 5 və 6, abz. 2, eləcədə § 6-dan irəli gəlir. Bu normalarda deyilir:

§1a Prinsip[…](3) Torpaq mülkiyyəti hüquq vermir1. Hazırkı qanun və su rejimi haqqında qanuna uyğun

olaraq icazə və ya razılıq tələb edən sudan istifadə,2. Yerüstü su hövzəsinin genişləndirilməsi.§ 2 Razılıq tələbi və icazə tələbi(1) Sudan istifadə edilməsi üçün, hazırkı qanunun

normalarında və ya bu qanun çərçivəsində qəbul edilmiş tor-paq-hüquqi normalarda başqa hallar göstərilməzsə, idarə icazəsi(§ 7) və ya razılığı (§ 8) tələb olunur.

[…]§ 3 İstifadə (1) Hazırkı qanun üzrə istifadə dedikdə,[...]5. qrunt sularına maddələrin daxil edilməsi6. çıxarılma, torpaq səthində yerləşdirmə, torpaq səthinə

çıxarılma və qrunt sularının drenajı nəzərdə tutulur.(2) İstifadə dedikdə, aşağıdakı təsirlər nəzərdə tutulur:1. bu məqsədlə nəzərdə tutulmuş və yararlı olan qurğular

vasitəsilə qrunt sularını toplamaq, səviyyəsini azaltmaq və yayönləndirmək;

2. suyun fiziki, kimyəvi və bioloji tərkibinin daima və yaəhəmiyyətli dərəcədə ziyanlı dəyişməsini

aradan qaldırmaq üçün tədbirlər(3) Yerüstü su hövzəsini genişləndirilməsinə xidmət edən

tədbirlər istifadə hesab olunmur.[...]

116


§ 6 İmtinaNəzərdə tutulan istifadənin ümumi rifahın pozulmasına

səbəb olacağı gözlənilən zaman, xüsusilə də, öhdəliyin yerinəyetirilməsi ilə, şirkətin qəbul etdiyi ictimai hüquq tədbirləri iləxəbərdar edilə və ya tənzimlənə bilinməyən ümumi su təchizatıüçün təhlükə yaranan zaman İcazə və ya razılığın verilməsindənimtina etmək lazımdır.

(§ 4 abzas 2 № 3)".İcazə ilə bağlı hüquqi müddəanın məzmunu aşağıdakılardan

ibarət olan SRQ-nin § 7 və 8 paraqraflarından irəli gələn icazə iləbağlıdır.

§ 7 İcazə(1) İcazə, müəyyən məqsədlər üçün su hövzəsindən istifadə

imkanı verir; o məhdud vaxt müddətinə verilə bilər.[...]§ 8 Razılıq(1) Razılıq su hövzəsindən növ və həcm üzrə istifadə etmək

hüququ verir [...].[...](5) Razılıq müəyyən müddətə verilir və bu müddət, müəyyən

hallarda otuz ildən çox ola bilər.[...]

[...]II.

1. İddiaçı iş üzrə Şimali Münsterlandda ekskavator üsulu ilə iriqumun hasilatı ilə məşğuldur. Emal qurğusunun yerlədiyi torpaqsahəsi onun mülkiyyətindədir. 1936-cı ildən etibarən müəssisə busahə ilə həmsərhəd olan və iddiaçının bu məqsədlə fermerdənicarəyə götürdüyü iki sahədə qrunt suları daxil olmaqla qum vəqabaq qum hasil edir.

Hasilat yeri R şəhərində inşa edilmiş su nasos stansiyasının IIIA qorunma zonasında yerləşir. Əraziyə ilk dəfə müvəqqəti olaraq6 fevral 1968-ci il tarixdə müdafiə tətbiq edildikdən sonra su

117


qorunma zonası 24 oktyabr 1973-cü il tarixli Sərəncamla müəyyənedilmişdir.

1965-ci ilin fevral ayında iddiaçı su rejimi haqqında qanunauyğun olaraq qabaq qumun hasilatını davam etdirmək üçün onaicazə verilməsinə dair vəsatət təqdim etmişdir. 1973-cü ilin oktyabrayında idarə vəsatəti təmin etməmiş və bunu onunla əsaslandırmışdırki, hasilat yeri su kəməri stansiyasının quyu qurğusundan 120 maralıda yerləşir; ekskavatorun işlədiyi göldən çirklənmə quyuyaçata bilər və ictimai su təchizatını təhlükə altında qoya bilər. İddiatəmin edilmədi. Müraciət edilən razılığın verilməsi üzrə iddia irəlisürülmədi.

İddiaçının kompensasiya ödənilməsi iddiası da təmin edilmədi.Bundan sonra, iddiaçı müvafiq kompensasiyanın verilməsi üçünŞimali Reyn-Vestfaliya Torpağına qarşı iddia irəli sürdü vəkompensasiyanın həcmi məhkəmənin mülahizəsinə buraxıldı.İddiaçı bildirmişdir ki, qrunt suları səviyyəsinədək qabaq qumunhasilatına icazə verilməməsi onun tərəfindən yaradılmış və fəaliyyətgöstərən müəssisəsinə, eləcə də torpaq mülkiyyətinə qarşı mülkiyyəthüququndan məhrum edən müdaxilədir. Torpaq sahəsi sahibkarı -icarəyəverən ondan ziyanla bağlı kompensasiya ödənilməsini tələbetmişdir. Dairə məhkəməsi işi mahiyyəti üzrə əsaslandırılmış elanetmişdir. Bununla bağlı təqdim edilmiş apelyasiya şikayəti təminedilməmişdir.

2. Cavabdehin kasasiya şikayəti üzrə Federal Ali məhkəmə işəbaxılmasını təxirə salmış və 16 oktyabr 1976-cı ildə yeni redaksiyadaverilmiş su rejimi haqqında Qanunun § 1a abz.3, §2 abz.1 və §6paraqrafının (BGB1. I səh. 3017) 2 Əsas qanunun 14-cü maddəsinin1-ci abzasına torpaq mülkiyyətinin qrunt suları ilə bağlı tənzimlənməsitədbirləri baxımından Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının2-ci cümləsinə uyğun gəlib-gəlmədiyi sualı ilə müraciət etmişdir.

[…]Б.

[…]

118


I.[…]3. […]a) Mülkiyyət üzərində hüququna müdaxilə edilən vətəndaş

burada əhəmiyyət kəsb etməyən xüsusi tənzimləmədən şikayətçiolan vətəndaşın PoAS-nin §40-ci paraqrafı6 ilə bağlı Əsas qanunun19-cu abzasının 4-cü cüməsinə uyğun olaraq inzibati məhkəmələrəmüraciət etmək hüququ vardır. Onlar inzibati aktı faktiki və hüququbaxımdan yam həcmdə yoxlamalıdırlar (BVerfGE32, 195 (197)),istinadlarla birgə). Bu zaman, onların hüquqi kompetensiyalarıümumi yurisdiksiyaya malik məhkəmələrin kompetensiyasına çev -ri lir. Müdaxilənin Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 3-cü cüm lə sin -dən və bərabərlik prinsipindən irəli gələn konstitusion-hüquqi şərt -lə rə uyğunluğunu yoxlamaqdan və təsdiq etməkdən başqa, onlarhəm də tədbirin konstitusion əsasla qəbul edilib-edilmədiyini araş -dır malıdırlar. Buraya həmçinin müdaxilənin əsaslandığı qanundairə li sürülən kompensasiyanın növü və həcmi ilə bağlı tənzimləməninmöv cud olub-olmadığı məsələsi daxildir.

Bu tələbə cavab verməyən qanun qeyri-konstitusion hesabolunur və inzibati mübahisələr üzrə məhkəmələr bu cür qanunutətbiq edə bilməzlər, əksinə, Əsas qanunun 100-cü maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraq onlar bu normanın tətbiqinə dair FederalKonstitusiya məhkəməsinin qərarını tələb etməlidirlər (bax: məsələn,BVerfGE25, 112 [114]; 51, 193 [210 və sonrakı]; 52, 1 [14]). Əgəro qeyri-konstitusion hesab edilərsə, ona əsaslana inzibati akt ləğvedilməlidir, belə ki, o aidiyyəti şəxsin hüququnu pozur – Əsasqanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsi.

[…]

b) Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 3-cü abzasının 4-cü cümləsiüzrə işlərdə ümumi yurisdiksiyaya malik məhkəmələrinkompetensiyası üçün hazırkı hüquqi müddəalarda aşağıdakı nəticələr

119


6 İnzibati məhkəmələrə dair Əsasnamə - redaktorun qeydi.

göstərilir: vətəndaş ona qarşı yönəlmiş tədbirdə ekspropriasiyagörərsə, onda o şikayətin qanuni əsaslandırılması mövcud olduqda,kompensasiya almaq üçün iddia irəli sürə bilər. Əgər əsaslandırmaolmazsa, o inzibati mübahisələr üzrə məhkəmələrdə müdaxiləaktının ləğv edilməsinə çalışmalıdır. Lakin, o iddiadan imtinaedərək qanun üzrə ona ödənilməsi mümkün olmayan kompensasiyanıtələb edə bilməz; çünki, qanuni əsaslandırma olmadığından,məhkəmələr ona kompensasiya təyin edə bilməzlər. Buna uyğunolaraq, aidiyyəti şəxsin “ekspropriasiya” kompensasiyasının qanundatənzimlənməməsinə qarşı çıxış etmək və ya birbaşa kompensasiyatələb etmək kimi seçim hüququ olmur. Əgər o müdaxilə aktınıntəkzibedilməz akta çevrilməsinə icazə ver irsə, onda onun kom-pensasiya ilə bağlı iddiası təmin edilmir. Əsas qanunun konstitusiondurumun bərpa edilməsi ilə bağlı verdiyi imkanlardan istifadəetməyən şəxslər əllərindən buraxdıqları imkan səbəbindən dövlətorqanından pul kompensasiyası tələb edə bilməzlər.

[…]

В.

[…]

II.

[…]

1. Əsas qanunun miqyasına uyğunluq üzrə tənzimlənməninyoxlanılması zamanı qanunvericilik orqanının Əsas qanunun 14-cü maddəsinə uyğun olaraq bu qaydada mülkiyyət hüququ iləbağlı normalar qəbul edə biləcəyi qənaətinə gəlmək olar.

Hüquq sahibinin hüquqi dəyərlərinə aid olan mülkiyyət hüquqununhəyatda tətbiq edilməsi zəruri olan hüquqi rəsmiləşdirməyə ehtiyacıvardır. Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsinəuyğun olaraq, Əsas qanun qanunvericilik orqanına mülkiyyətintərkibini və sərhədini müəyyən etmək tapşırığı həvalə etmişdir. Bucür normalar ümumən və abstrakt şəkildə mülkiyyətçinin hüquqvə öhdəliklərini müəyyən edir, yəni mülkiyyətin “tərkibini” müəyyən

120


edir (BVerfGE52, 1 [27]). Bununla da, qanunvericilik orqanıobyektiv hüquq səviyyəsində mülkiyyətçinin hüquqi statusunuyaradan və rəsmiləşdirən hüquqi müddəaları yaradır; onlar hüquqivə ya mülki-hüquqi xüsusiyyətə malik ola bilərlər. Bundan əlavə,14-cü maddənin 3-cü abzasını 2-ci cümləsinə uyğun olaraq qanun-vericilik orqanı Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsinə uyğun olaraq (qanuni ekspropriasiya - BVerfGE24,367 [395 və sonrakı]; 45, 297 [325 və sonrakı]; 52, 1 [27]) qanunvasitəsilə müəyyən və ya müəyyən edilən şəxslər qrupunu konkretmülkiyyət hüquqlarından məhrum edə bilər.

Nəhayət, qanunvericilik orqanı Əsas qanunun 14-cü maddəsinin3-cü abzasının 2-ci cümləsinə uyğun olaraq icra orqanına ayrı-ayrışəxslərin konkret mülkiyyətini özgəninkiləşdirmək səlahiyyəti verəbilər. Qanun əsasında ekspropriasiya (inzibati ekspropriasiya)icranın idarə aktını tələb edir (inzibati ekspropriasiya) və bu aktqanuni ekspropriasiyadan fərqli olaraq hüquqi vasitələrləmübahisələndirilə bilər.

Buna uyğun olaraq mümkün əmlak-hüquqi tənzimlənməyə,konstitusiyaya uyğun olaraq, müxtəlif tələblər tətbiq edilir. Bu,təkcə tərkibin və ekspropriasiyanın müəyyən edilməsinə aid deyil.Ekspropriasiyanın hər iki forması əsas hüquqlar vasitəsilə hüquqlarınhərtərəfli və səmərəli müdafiəsi nöqteyi-nəzərindən qarşılıqlışəkildə bir-birini əvəz edən deyillər (BVerfGE24, 367 [401]; 45,297 [331, 333]). Bundan əlavə, onların nəticələri eyni deyil, beləki, hüququn ləğv edilməsi müxtəlif vaxt müddətlərində baş verir(bax: BVerfGE45, 297 [326]). Sorğuya dair qərarda verilən hüquqirəyin əksinə olaraq, qanuni və inzibati ekspropriasiyalar bir-birlərinin istisna edəndirlər: artıq qanunvericilik orqanı tərəfindəntətbiq edilən hüquqi müddəa yenidən inzibati altla ləğv ediləbilməz. Eyni tənzimləmə qanuni ekspropriasiya yarada və eyni za-manda icra orqanına ekspropriasiyanı yerinə yetirmək səlahiyyətiverə bilməz. Yəni, əgər su rejimi haqqında Qanun qüvvəyəmindikdən sonra məhkəmənin istinad etdiyi §905 AMH səlahiyyətini

121


ləğv edərsə, onda §6 SRQ-nin tətbiqi həmin normaya uyğun olaraqözünə ekspropriasiya səlahiyyəti daxil edə bilməz.

Müəyyən edilən tərkibə görə, qanuni ekspropriasiya və inzibatiekspropriasiya dəqiq şəkildə Əsas qanunla bir-birlərindən ayrılanmüstəqil hüquqi institutlardır. Lakin bu, yeni, və gələcəkdə qüvvədəolacaq obyektiv-hüquqi tənzimləmədə, Əsas qanunun 14-cümaddəsinin 1-ci abzasının 1-ci sətrinə uyğun olaraq eyni vaxtdaqanuni ekspropriasiyanı, ayrıca şəxsin köhnə hüquqlar əsasındarealizə etdiyi subyektiv hüquqların ləğv edildiyi ölçüdə, öz ardıncaaparmasını istisna etmir (BVerfGE45, 297 [332]; 52, 1 [28]).

Bu sistem üzrə mübahisələndirilən normalar ekspropriasiyanormaları hesab olunmur; onlarda icra orqanının qrunt sularınadəkiri qumun hasilatı ilə məşğul olmaq niyyətində olan mülkiyyətçinintorpaq mülkiyyətinə müdaxilə etmək səlahiyyəti verilmir, həmçininqanuni ekspropriasiyanın da yeri yoxdur; onlar, əksinə, Əsasqanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsinə uyğunolaraq mülkiyyətin tərkibini və sərhədini tənzimləyirlər.

2. Bəzi hüquqi proseslərin ekspropriasiya kimi təsriflənəbiləcəyinin yoxlanması ilk əvvəl aidiyyəti şəxsin özgəninkiləşdiriləbilinəcək hüquqi mövqeyə malik olub-olmadığını müəyyən etməyitələb edir (BVerfGE25, 112 [121]; 29, 348 [360]).

a) Bu mənada, sorğu göndərən məhkəmə aşağıdakı rəylərdənçıxış edir: Torpaq mülkiyyəti həm də qrunt sularını əhatə edir;onlar §905 AMH-ya uyğun olaraq torpaq mülkiyyətçisinə şamiledilən yerin təkinə aiddirlər. Qrunt sularının mülkiyyətə daxilolub-olmaması ayrıca söhbətin mövzusudur, istənilən halda torpaqmülkiyyətinə torpaq sahəsində aşkarlanan qrunt sularına sərəncamvermək səlahiyyəti daxildir. Su rejimi haqqında Qanunda verilənmülki-hüquqi istifadə qaydası “torpaq mülkiyyəti səlahiyyətinə”və “qrunt sularından sərbəst istifadəyə” məhdudlaşır. Bu hüquqirəylə razılaşmaq olmaz.

Əsasında, Mülki məcəllənin qəbul edildiyi 1871-ci il tarixli İm-periya konstitusiyasına uyğun olaraq, imperiya qanunvericilik

122


orqanının qrunt sularının torpaq mülkiyyətinə hüquqi aidiyyətinitam olaraq həll etmək imkanı və niyyəti olmamışdır. Baxmayaraqki, o mülki-hüquqi normaları qəbul etmək kimi səlahiyyətə malikolmuşdur, yəni, məsələn, vətəndaşların bir-birinə qarşı hüquqimünasibətlərini tənzimləyən mülki-hüquqi normaların qəbul edilməsisəlahiyyətinə malik olmuşdur; lakin o mülkiyyətçinin və ictimaiyyətinmünasibətləri üçün zəruri olan mülki-hüquqi normaların qəbuledilməsi səlahiyyətinə malik olmamışdır (BVerfGE42, 20 [28 vəsairə]). Hüquqi normalarda mövcud olan boşluqlar QQY-ya Girişqanunun 65-ci maddəsində göstərilir və torpaqlara su hüquqlarınıntənzimlənməsi imkanı vermişdir.

[…]Buna uyğun olaraq, su rejimi haqqında Qanunun normalarının

təklif olunan yoxlanmasının ekspropriasiyanı aradan qaldırdığı vəbununla da, § 905 AMH-ya uyğun olaraq torpaq sahəsininmülkiyyətçisinə aid kompensasiyanın və ya hüquqi və ya bunabənzər mövqelərin bu cür normalar tətbiq edildikdən sonra aradanqalxması fikri ilə razılaşmaq olmur. İddiaçının ilkin iş üzrə torpaqhüququna uyğun olaraq, su rejimi haqqında Qanun qüvvəyə mindiyiandan müqayisə edilə bilən hüquqi mövqelərə malik olub-olmamasısonradan digər bölmədə müzakirə edilir.

c) Bundan əlavə, sorğuya dair qərar hüquqi rəyə əsaslanır və burəyə uyğun olaraq torpaq mülkiyyətinə prinsipcə, hər bir mümkünvə iqtisadi baxımdan ağlabatan olan istifadə imkanlarının aidolduğu və məzmun baxımından mülki hüquqla, xüsusilə də, §905AMH ilə xarakterizə olunan hüquq kimi baxılır. Bu həm də ondaifadə olunur ki, məhkəmə mülkiyyət barədə “Əsas qanunun 14-cümaddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsindən və §903 AMH-dən”çıxış edərək danışır.

Bu nöqteyi-nəzərdən, mülkiyyətçinin öz özəl-hüquqi sahibkarlıqsəlahiyyətlərindən yararlanmasını məhdudlaşdıran su rejimi haqqındaQanunun mülki-hüquqi normaları “özü-özlüyündə” onu mülkiyyəthüququna tətbiq edilən hərtərəfli və zəmanətli konstitusion hüquqlar-

123


dan məhdudlaşdırdıqları görünür. Sorğu qərarında göstərildiyikimi, su rejimi haqqında Qanun “özəl hüquq sahəsinə müdaxiləyə”gətirib çıxarır və bununla da, potensial olaraq ekspropriasiya ilənəticələnir. Ekspropriasiya xüsusiyyətinə dair qərar müdaxiləninintensivliyindən və onun “növ və çətinliyindən” asılıdır.

Ekspropriasiya hüququna dair bu fərziyyə ilə də razılaşmaqmümkün deyil. §903 AMH-də təsvir edilən ayrıca torpaqmülkiyyətçisinə dair hüquqi müddəaya uyğun olaraq hüquqi rəyartıq su rejimi haqqında Qanunun ümumi normaları ilə məhdudlaşırvə Veymar İmperiyası konstitusiyasında təqdim olunan rəyə oxşayırvə bu rəyə görə ekspropriasiya yalnız “mülkiyyətçinin hüququna§903 AMH-a uyğun olaraq üçüncü şəxsin xeyrinə xələl gətiriləndə”sərbəst şəkildə tətbiq edilir (RGZ 116, 268 [272]; BGHZ 6, 270[276] — məlumat xarakterli qərar (Vorlagebeschlu.) səh. 14).Mülkiyyətin mülki-hüquqi üstünlük qaydasına yönlənən bu hüquqirəy Əsas qanuna uyğun gəlmir. Konstitusiyanın zəmanət verdiyimülkiyyət anlayışı konstitusiyanın özündən çıxarılmalıdır. Konsti-tusiyadan aşağı sıralardan duran adi qanun normalarından konsti-tusion-hüquqi anlamda mülkiyyət anlayışı çıxarmaq olmaz və özəl-hüquqi müddəalardan konkret mülkiyyətin zəmanət həcminimüəyyən etməm mümkün deyil. Əsas qanun qanunvericilik orqanınaayrı-ayrı şəxslərin özəl maraqlarına cavab verən, həm də ictimaiyyətinmaraqlarını təmin edən mülkiyyət qaydasını yaratmaq tapşırığıvermişdir [...]. Bu zaman, o ikili tapşırığı həll etməlidir: bir tərəfdən,o vətəndaşların öz aralarında hüquqi münasibətləri rəsmiləşdirməküçün (məsələn, mülkiyyətin ötürülməsi və ya yüklü edilməsi,qonşu hüququ, eləcə də üçüncü şəxslərin mülkiyyətə ziyan vurduqlarızaman kompensasiya hüququ) özəl hüquq normalarını (BVerfGE42,20[30 və sonrakı]) yaratmalı; digər tərəfdən, o çox vaxt mülki-hüquqitənzimləmədə bütün torpaq mülkiyyətçilərinin maraqlarının daxiledildiyi ictimai marağı nəzərə almalıdır. Əgər, bir qayda olaraq,mülki-hüquqi münasibətlər subyektiv özəl hüquq kimi təsviredilirsə, onda mülkiyyətçinin konstitusion-hüquqi müddəalarının

124


müəyyən edilməsi zamanı mülki hüquq və mülki-hüquqi qanunlarbirgə fəaliyyət göstərirlər. Mülkiyyətin mülki-hüquqi qaydalarımülkiyyətin tərkib və sərhədinin son olaraq tənzimləyən vasitədeyil. Mülkiyyətə dair özəl hüquqi normalar mülkiyyət hüquqlarınıntənzimlənməsinə aid Əsas qanunun 14-cü maddəsi üzrə mülki-hüquqi normalarla müqayisədə üstünlüyə malik deyil.

Mülkiyyətçinin müəyyən vaxt müddətində hansı səlahiyyətlərəmalik olması həmin an qüvvədə olan və mülkiyyətçinin vəziyyətinitənzimləyən qanunların bütün normalarının nəzərdən keçirilməsindənyaranır. Bu zaman mülkiyyətçinin bəzi səlahiyyətlərə malik olmadığıaşkar edilərsə, onda bu, onun mülkiyyət hüququna daxil edilmir.Qanunvericilik orqanının onun kənarlaşdırılmasına necə nail olmasıməsələsi, qanunvericilik texnikasının üzərinə düşür. Əgər o sonradandigər normalar vasitəsilə müəyyən üstünlük səlahiyyətlərini çıxarmaqüçün əvvəl geniş anlamda hüquqi vəziyyəti müəyyən edirsə, ondaaidiyyəti şəxsə ilk əvvəl müvafiq şəkildə məhdudlaşdırılan yalnızhüquqi mövqe verilir (bax: BVerfGE49, 382 [393]).

Mülkiyyət tərkibini müəyyən edən konstitusiya qanunlarından14-cü maddənin 1-ci abzasının 1-ci cümləsinə uyğun olaraqmülkiyyət tərkibinin müdafiəsi yaranır və bununla da, kompensasiyaödəməyi öhdəlik kimi tətbiq edən hüquqların ləğv edilməsi başverir.

2. Bu hüquqi müddəalardan aşağıdakılar yaranır:a) Mübahisələndirilən normalar icra orqanına konstitusion-

hüquqlarla müdafiə olunan torpaq sahəsinin mülkiyyətçisini torpaqsahəsindən məhrum etmək səlahiyyəti vermir. Onlar, əksinə, torpaqvə qrunt suları mülkiyyətini tənzimləyir və bu hüquqi sahədətorpaq sahəsinin ayrı-ayrı mülkiyyətçisinin hüquqi vəziyyətinimüəyyən edir. Su rejimi haqqında Qanunun obyektiv-hüquqitənzimlənməsinə uyğun olaraq torpaq sahəsinin mülkiyyətçisi,hazırkı sənəddə nəzərə alınmayan xüsusi hallar istisna olmaqla,torpaq sahəsindən istifadə ilə bağlı qrunt sularına tətbiq edilənhüquqa malik olmurlar. Qanunun tətbiq ilə bu cür hüquq buna görə

125

Qanunların təfsiri

də özgəninkiləşdirilmir. §3 SRQ-yə əsaslanaraq, qabaq qumunhasilatı zamanı qrunt sularından istifadəyə icazə verilməsindənimtina bununla da, inzibati ekspropriasiya tədbiri rolunda çıxış edəbilməz. Bu normanın tətbiqi yalnız Əsas qanunun 14-cü maddəsinin1-ci abzasının 1-ci cümləsinə uyğun olaraq qanunvericiliklə qəbuledilmiş tənzimlənməni aktuallaşdırır; bu norma mülkiyyətçininmülkiyyət hüquqlarının həyata keçirilməsi zamanı onun üçünmüəyyən edilmiş məhdudiyyətləri təqdim edir.

[…]d) Müvəqqəti təsir sahəsi üzrə mülki-hüquqi qaydalar nisbətən

su rejimi haqqında Qanun qüvvəyə mindikdən sonra həyatakeçirilməli olan sudan istifadə hallarına tətbiq edilir. Bu zaman,torpaq sahəsi mülkiyyətçisinə sudan istifadə hüququ verən (məsələn,su haqqında Prussiya qanunu) əvvəlki hüquqla müqayisədə qanuniekspropriasiya istisna olunmur. Qanun yalnız obyektiv hüquqsəviyyəsində birmənalı şəkildə bütün Federasiyada qrunt suları iləbağlı torpaq mülkiyyətinin tərkibini yenidən müəyyən etmişdir.Obyektiv hüququn bu cür dəyişikliyi Əsas qanunun 14-cü maddəsinin1-ci abzasının 1-ci cümləsində verilən müdafiə zəmanətinə vəbununla da, ekspropriasiyaya aid olan konkret hüququ mövqedənməhrum olmağa gətirib çıxarmır.

Qanuni ekspropriasiya problemi obyektiv hüququn dəyişdirilməsizamanı yaranır, lakin ola bilsin ki, əvvəlki hüquqda istifadəsəlahiyyətindən istifadə edilmiş olarsa, o ləğv edilir (bax: aşağıdakıQ bəndinə). Bununla əlaqədar hüquqi məsələ yaranır (§ 71 FQKS)və bu məsələ, haqqında söhbət açılan su rejimi haqqında Qanunda“köhnə istifadələrlə” və qanuni ekspropriasiya ilə bağlı olur, vəəvvəlki suala cavab vermək lazım olur: obyektiv-hüquqi normalarınözləri konstitusiyaya uyğun gəlirlərmi (BVerfGE31, 275 [285];51, 193 207]). Göstərilən normalarda tənzimlənən mülki-hüquqiistifadə qaydasını konstitusion baxımdan istisna etmək lazımgələrsə, onda, bu cür hallar üçün yaradılmış keçid hüququ özmənasını itirəcək.

126


III.

Sonrakı yoxlama göstərir ki, mübahisələndirilən normalar icazəverilən tərzdə torpaq mülkiyyətinin tərkibini və sərhədini müəyyənedir.

1. Qanunvericilik orqanı ona Əsas qanunun 14-cü maddəsinin1-ci abzasının 1-ci cümləsində verilən mülkiyyətin tərkibinin vəsərhədinin müəyyən edilməsi tapşırığının icrası zamanı Əsasqanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsində özəlmülkiyyətin tanınmasını, həm də Əsas qanunun 14-cü maddəsinin2-ci abzasında verilən (BVerfGE37, 132 [140]; 52, 1 [29]) sosialxarakterli tələbləri nəzərə almalıdır. Mülkiyyətçinin səlahiyyətlərininməhdudlaşdırılması zamanı qanunvericilik orqanı Federal Konstitusiyaməhkəməsinin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, maneələrlə üzləşir.

İndiki halda, mülkiyyət zəmanətinin pozulub-pozulmadığınımüəyyən etmək lazımdır, çünki qrunt sularından istifadə səlahiyyətiprinsipcə, torpaq mülkiyyətindən ayrılmışdı və mülki-hüquqiqaydaya tabe edilmişdi.

a) Əsas qanunun 14-cü maddəsindən belə bir qənaətə gəlməkolmaz ki, qrunt suları prinsipcə, hüquq üzrə torpaq mülkiyyətçisinəaid olmamalıdır, belə ki, qrunt suları və torpaq mülkiyyəti arasındatəbii əlaqə mövcuddur. Qanunvericilik orqanı Əsas qanuna uyğunqaydanı yaradan zaman “təbii əlaqədən” irəli gələn mülkiyyətanlayışını nəzərə almamışdır (bax: BVerfGE31, 229 [248]). Hüquqiinstitut kimi özəl mülkiyyət zəmanəti (BVerfGE20,351 [355]; 24,367 [389]) özəl hüquqdan əsas qanunun müdafiə etdiyi elementartərkibə və mülkiyyət hüququna aid olan və bununla da, Əsasqanunun 14-cü maddəsi ilə müdafiə olunan sahənin ləğv edilməsinivə ya əhəmiyyətli dərəcədə daralmasını qadağan edir. Bununlabelə, buradan belə bir nəticəyə gəlmək olmaz ki, konstitusiya üzrəhər bir hüquqi rifah özəl hüququn səlahiyyəti altında olmalıdır(BVerfGE24, 367 [389]). Hüquqi institutun hüquqlarına toxunulmur,əgər cəmiyyətin maraqlarının təmin edilməsi və təhlükələrdən

127


müdafiə olunmaq üçün zəruri olan rifah özəl hüquqa deyil, mülki-hüquqi qaydaya tabe olarsa (BVerfGE24, 367 [389 və sairə]).

[…]2. Qanunvericilik orqanın tənzimlənməsinə qarşı etiraz düzgün

olmayan mülahizəyə əsaslanır, bu mülahizəyə görə, konstitusiyaüzrə qrunt suları hüquqi baxımdan torpaq mülkiyyətinə daxiledilməlidir.

a) Əvvəldən yaranmış düzgün olmayan rəy ondan ibarətdir ki,su rejimi haqqında Qanun normaları “torpaq mülkiyyətini onunsubstansiyasından məhrum edir”, çünki o “ümumi sosial əlaqəyə”tabedir. Torpaq sahəsi mülkiyyətində özəl mənfəətin və prinsipialsərəncamvermə (BVerfGE37, 132

[140]; 50, 290 [339]; 52, 1 [31]), səlahiyyətinin olmamasımülkiyyətçinin təkcə idarə razılığı ilə qrunt sularından istifadə edəbilər anlamını vermir. Əsrlər boyu mülkiyyətçinin torpaq sahəsindənistifadə hüququ ilk əvvəl torpaq sahəsinin səthinə aid olmuşdur,yerin təkində olan sərvətlərdən istifadəyə isə həmişə məhdudiyyətlərtətbiq edilmişdir. Hətta, torpaq sahələrinə sərəncam vermək və on-lardan bir çox münasibətlərdə istifadə etmək səlahiyyəti belə kon-stitusiya məhdudiyyətlərinə tabedir (bax: məsələn, BVerfGE21, 73[83]; 25, 112 [117]). Torpaq sahəsindən iqtisadi təfəkkürlə istifadəetmək imkanı, bir qayda olaraq, orada qrunt sularını hasil etməkdənvə ya mülkiyyətçinin qrunt sularından “qorunmalı” olmasındanasılı deyil. Mülkiyyətin konstitusion-hüquqi zəmanətinə məhz,mülkiyyətçiyə daha çox iqtisadi mənfəət vəd edən istifadə imkanlarınagörə etiraz edilməməlidir.

b) Mübahisələndirilən tənzimləmə həmçinin Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 1-ci abzasının bərabərı münasibət prinsipini pozmur.

aa) Yükün bərabər paylaşdırılması prinsipinin pozulması iddiasıdüzgün deyil, çünki özəl sahəyə “müdaxiıə” ilə “təsadüfən” üzləşmişşəxs həm də onunla bağlı olan yükü daşımalıdır. Su hüquqlarısahəsində aidiyyəti şəxsə yalnız istifadə hüququnun etiraz edilməsiyalnız güzəştlərlə bağlıdır və mülkiyyətçinin üzərinə heç bir yükqoymur. 128


Əsas qanunun 3-cü maddəsinin 1-ci abzası bərabərlik prinsipininpozulması məsələsinə aiddir, əgər torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinəsu təchizatı stansiyasının yaxınlığında yerləşmə səbəbindən qruntsularından istifadə hüququna etiraz edilir, bu zaman, sahələri sutəchizatı stansiyasının yaxınlığında yerləşməyən sahələrinmülkiyyətçilərinə isə sözügedən hüquq verilir və onlar öz sahələrindəqrunt sularından istifadə etməklə qabaq qumu hasil edə bilərlər.Bu cür verilən suala yalnız mənfi cavab vermək mümkündür.Göründüyü kimi, əhalinin su ilə təchizatına təhlükə yarada biləcəksu hövzəsindən istifadəyə icazə verilməməsi bərabərlik prinsipibaxımından özbaşınalıq sayılmır. Bu cür niyyət əsaslı şəkildəcəmiyyət üçün mənfi fəsadlara gətirməyəcək istifadədən fərqlənir.Buna görə də, bu halda istifadə müraciətinin təmin edilməməsi vəicazənin verilməməsi qeyri-konstitusion, qeyri-bərabər münasibətsayılmır.

[…]Q.

Təqdim olunan müraciətdən belə aydın olur ki, iddiaçı 1936-cıildən etibarən heç bir maneə olmadan qabaq qumun hasilatı iləməşğul olmuşdur. Buna uyğun olaraq hüquqi mübahisənin həlli surejimi haqqında Qanunun onu birbaşa konstitusiya hüququ iləqorunan və iddiaçının su rejimi haqqında Qanunun qüvvəyəminənədək yararlandığı hüquqi mövqedən məhrum etməsindənasılıdır. Bu mənada, yoxlamaya əvvəlki hüququ, eləcə də §17 SRQkeçid tənzimlənməsi də cəlb edilməlidir.

I. […]Konstitusion-hüquqi yoxlama […] ondan çıxış etməlidir ki,

Prussiyanın su haqqında qanunu qüvvədə olan vaxt hüquqi normalarmülkiyyətçiyə qaba qum hasil etməyə mane olmurdular və torpaqmülkiyyətçisinin torpaqdan istifadə səlahiyyəti mülkiyyət zəmanətialtında qorunurdu. Əsas hüququn məzmunu məqsədə uyğun olmazdı,əgər dövlət ilk illər böyük investisiya tələb edən torpaq sahəsindənistifadəni kəskin şəkildə və keçid olmadan dayandırmış olsaydı.

129


Bir saat ərzində bu cür tənzimləmə sərf edilmiş əməyi və yatırılmışkapitalı qiymətdən salardı. O mülkiyyət-hüquqi münasibətlərsahəsində şəxsi həyatın məsul şəkildə idarə edilməsini mümkünsüzedən hüquqi qaydaların dayanaqlığına olan etibarı azaldardı […].

[…]II.

2. a) İddiaçının göstərdiyi istifadə üzrə konstitusion-hüquqi

zəmanətdən belə bir qənaətə gəlmək olmaz ki, sözügedən səlahiyyətelə ilk başlanğıcdan qeyri-məhdud saxlanmalıdır və ya yalnız ek-spropriasiya vasitəsilə ləğv edilməlidir. Federal Konstitusiyaməhkəməsi dəfələrlə qeyd etmişdir ki, qanunvericilik orqanı bəzihüquqi sahələri yenidən rəsmiləşdirən zaman köhnə hüquqi mövqelərinecə var köçürməməli, yaxud kompensasiya ödəyərək onları ləğvetməməlidir. Əgər zəmanət və etibarla müdafiə olunan üstünlüklərintətbiq edilməsinə layiq olan ümumi rifahın yaradılması lazımgələrsə, o Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-cicümləsi çərçivəsində ayrı-ayrı hüquqi mövqeləri bərabər vəqəbuledilən keçid tənzimləmələri ilə dəyişə bilər.

[…]c) […] SRQ-nin 17-ci abzasının 1-ci cümləsi səlahiyyətə malik

şəxslərə […] qanunun qüvvəyə minməsindən sonra daha beş ilmüddətinə icazə olmadan səlahiyyətlərindən istifadəni davametdirməyə icazə vermişdir. Belə ki, su rejimi haqqında Qanun elanedildiyi tarixdən yalnız otuz bir ay sonra qüvvəyə minmişdir vəaidiyyəti şəxslərin yeni hüquqi qaydaya uyğunlaşmaları üçünsəkkiz illəri olmuşdur. Müddətin bitməsindən qabaq icazə və yarazılıqla bağlı ərizə təqdim edilərsə, müddət uzadılırdı. Belə olantəqdirdə, icazəsiz istifadə səlahiyyəti ərizə üzrə hüquqi qərarlarınqəbul edilməsi ilə bitə bilərdi. Bununla da, iddiaçı ilkin iş üzrə heçbir maneə olmadan daha on yeddi il müddətində qrunt sularındanistifadə etməklə qaba qum hasilatını davam etdirə bilmişdir.

[…]

130


Keçid müddəası aidiyyəti şəxslərin əvvəlki hüquqlar dövründəbaşlamış qrunt sularından istifadə etməklə qaba qumun hasilatınıtənzimləyən məhz həmin lazımi və yetərli tədbirdir. Bu həmçininmüəssisəyə təsir olan zamanda özünü göstərir. Onun müdafiəsiiqtisadi əsasının istifadə etdiyi müdafiədən uzun sürə bilməz.

24) BVerfGE68, 361

(Eigenbedarf I / Şəxsi tələbat I)

1. Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsindəverilən mülkiyyət zəmanətinə uyğundur və qanunvericilikorqanı AMH-nin § 564b paraqrafında icarəyəverənə icarəmünasibətlərinin başa çatmasından sonra əsaslandırılmışmarağı üzrə yaşayış sahəsinin icarə verilməsinə dairmüqaviləsinə xitam vermək hüququ vermişdir (şəxsi tələbat).

2. Şəxsi tələbatın qiymətləndirilməsinə mülkiyyət zəmanətinintəsirinə dair.

Birinci Senatın 8 yanvar 1985-ci il tarixli qərarı

- 1 BvR792/83 -

[…]ƏSAS

A.[…]Sosial icarə hüququnun özəyi sayılan AMH-nın § 564 “b” bəndi

yaşayış sahəsinin icarə müqavilələrinə xitam verilməsindən müdafiənitənzimləyir. O icarəyəverənin icarə müqaviləsinə xitam verməsinəyalnız icarəyəverənin bunun üçün əsaslandırılmış marağı olduğutəqdirdə icazə verir. Hüquqi normada deyilir:

§ 564 b(1) Yaşayış sahəsinin icarə müqaviləsində irəli gələn

hüquqi münasibət. İcarəyəverən 4-cü abzasın şərtlərini nəzərə

131


alaraq icarə müqaviləsini yalnız onun icarə müqaviləsindənirəli gələn hüquqi münasibətin bitməsinə əsaslandırılmış marağıolduğu təqdirdə, xitam verə bilər.

(2) İcarəyəverənin icarə müqaviləsindən irəli gələn hüquqimünasibətin bitməsinə əsaslandırılmış marağını xüsusilə dəaşağıdakı hallarda nəzərə almaq lazımdır:

1. mənzili icarəyə götürən şəxs qəsdən və əhəmiyyətlidərəcədə özünün müqavilə öhdəliklərini pozduqda;

2. icarəyəverən özü üçün, eləcə də onun ailə təsərrüfatınaaid olan şəxslər üçün, yaxud ailə üzvləri üçün mənzil kimisahələrə ehtiyac duyduqda. Yaşayış sahəsini icarəyə verəndənsonra icarəyəverənin yaşayış mülkiyyətini müsadirə edilərsə,yaxud özgəninkiləşdirilərsə, onda yaşayış sahəsini əldə edənşəxs sahənin satılması anından üç il müddətinədək, lakin ondantez olmayaraq 1-ci maddədə göstərilən əsaslandırılmış marağaistinad edə bilməz.

3. icarə müqaviləsindən irəli gələn hüquqi münasibətlərindavam etməsi icarəyəverənə müvafiq şəkildə və qənaətlə torpaqsahəsindən istifadə etməsinə mane olarsa və bu, ona ziyanvurmuş olarsa [...]

[...](4) icarəyəverənin özünün yaşadığı yaşayış evində icarə

müqaviləsindən irəli gələn hüquqi münasibətlər mövcud olduqda,və ikidən artıq olmayan mənzildə icarəyəverən icarəmüqaviləsindən irəli gələn hüquqi münasibətə xitam verəbildikdə, və 1 [...] abzasında irəli şərtlər olmayanda.

[...][...]

B.[...]

I.1. AMH-nın §564 “b” bəndi icarə müqaviləsindən irəli gələn

hüquqi münasibətin bitməsi üçün əsaslandırılmış marağın mövcud

132


olmasından asılı olaraq icarə müqaviləsinə xitam vermək hüququndanyararlanmağın mümkün olduğunu göstərir. Hüquqi norma icarəyəverilən yaşayış sahəsinin mülkiyyətçisinin sərəncam verməksəlahiyyətini ümumilikdə və abstrakt şəkildə tənzimləyir və bununlada, Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsindəgöstərildiyi kimi mülkiyyətin tərkibini və sərhədini müəyyən edir(bax: BVerfGE52, 1 [27]; 58, 300 [300 və sairə]. Qanunvericilikorqanın qarşısında Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının2-ci cümləsində ona həvalə olunan öhdəlikləri yerinə yetirmək vənormativ elementləri bir tərəfdən, Əsas qanunun qəbul etdiyi özəlmülkiyyətin tanınmasından, digər tərəfdən isə, Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsində verilən məcburirəhbər göstərişlərdən ibarət olan sosial modeli həyata keçirməktapşırığı qoyulur (bax: BVerfGE25, 112 [117]; 52, 1 [29]. Konstitusiyabaxımından özəl mülkiyyət hüquqi tərkibi baxımından özəl mənfəətvə mülkiyyət predmetinə sərəncam verməklə malik olduğu prinsipialsəlahiyyətinə görə fərqlənir (bax: BVerfGE31, 229 [240]; və sonrakıistinadlar); lakin ondan istifadə həm də “eyni zamanda ümumirifaha xidmət etməlidir”. Bu zaman güman edilir ki, mülkiyyətobyekti sosial əlaqədə olur və sosial funksiyaya malikdir (BVerfGE37,132 [140]). Bu mənada, qanunvericilik orqanının mülkiyyətintərkibini və sərhədini müəyyən etmək səlahiyyəti mülkiyyət obyektisosial modelə çevrildikdə, daha geniş və daha böyük olur. Əsas qa-nunun 14-cü maddəsinin 2-ci abzasında göstərilən nöqteyi-nəzərhəlledici rol oynayır, belə ki, ona görə, istənilən halda istifadə vəsərəncamvermə mülkiyyətçinin əhatə dairəsində qalmır, həm dəmülkiyyət obyektindən asılı olan hüquqi münasibətlərin digəriştirakçılarının maraqlarına aid olur (BVerfGE50, 290 [340 vəsairə]). Bu cür ilkin şərtlər mövcud olduqda, Əsas qanunun istifadəilə bağlı tələbi ümumi rifaha yönəlir, öz növbəsində, öz azadlığınıvə həyatı məsuliyyətli şəkildə idarə etmək üçün mülkiyyətobyektindən istifadəyə ehtiyacı olan mülkiyyətçi olmayana hörmətedilməsi tələbini əhatə edir (bax: BVerfGE537 132 [140]). Hətta

133


əgər mülkiyyət bu baxımdan uzunmüddətli məhdudiyyətlərə məruzqalarsa, Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsiistənilən halda əmlakın saxlanmasını və mülkiyyət substansiyasınıntanınmasını tələb edir (BVerfGE42, 263 [295]; 50, 290 341]).

Qanunvericilik orqanının tapşırığı ondan ibarətdir ki, Əsasqanunun 14-cü maddəsinin 1-ci abzasının 1-ci cümləsinə uyğunolaraq tənzimləmə tapşırığını yerinə yetirən zaman eyni ölçüdəƏsas qanunun 14-cü maddəsinin 2-ci abzasına uyğun olaraqmülkiyyətin sosial ədalət qaydasının qorunub saxlanmasına verilənzəmanəti və tələbi nəzərə almaq və ədalətli bəarbərlik əsasındabütün iştirakçıların maraqlarını ləqayətli şəkildə müdafiə etməklazımdır (BVerfGE25, 112 [117 və sonrakı]). Mülkiyyət zəmanətikimi o da sosial funksiyalara əhəmiyyət verməyən mülkiyyətobyektini müdafiə etmir və Əsas qanunun 14-cü maddəsinin 2-ciabzası özəl həddən artıq, sosial funksiyaların tələb etmədikləriözəl hüquqi səlahiyyətlərin məhdudlaşmasını təmin edə bilməz(BVerfGE37, 132 [141]; həmçinin bax: BVerfGE58, 137 [148]).

[…]3. […] İcarəyəverənin icarə müqaviləsinə xitam verilməsi üzrə

sərbəst hüququnun əsaslandırılmış marağın mövcud olması tələblərinəməhdudlaşdırılması özü-özlüyündə, mülkiyyətə sərbəsy sərəncamverməkdən irəli gələn səlahiyyətin icazə verilən məhdudiyyətinigöstərir. Mülkiyyətin yaşayışla bağlı sosial əlaqəsi ona əsaslanırki, o qeyri-məhdud sayda deyil və ona icarəçinin həyatının mərkəzikimi baxmaq lazımdır. Əhalinin əksər hissəsi əvvəlki kimi özləriüçün öz qüvvələri ilə yaşayış sahəsi yaratmaq iqtidarında deyil vəbuna görədir ki, icarəyə götürülən mənzillərdən olduqca asılıdırlar(həmçinin bax: BVerfGE38, 348 [370]). İcarəçinin mənzili dəyişməsibir qayda olaraq şəxsi, ailə, iqtisadi və sosial baxımdan xərc vənarahatlıq bahasına başa gəlir [...] və icarəyəverənin icarəmüqaviləsindən irəli gələn hüquqi münasibətlərə xitam verməküçün əsaslandırılmış marağı təsdiqini tapdıqda, hüquqlarındaməhdudiyyət yaranır. Bu hüququ norma sayəsində müqavilə

134


öhdəliklərini yerinə yetirən icarəçi müqaviləyə özbaşına xitamverilməsi halından və bununla da, yaşayış sahəsinin itirilməsihalından [...] müdafiə olunmalıdır. İcarə müqaviləsinə tutarlı əsasolmadan, özbaşına xitam verilməsi hallarının istisna edilməsi kon-stitusion hüquqlar baxımından heç bir etiraz doğura bilməz vəmülkiyyətçinin ondan asılı olan şəxslər üçün sosial əhəmiyyətkəsb edən yaşayış sahəsinə sərəncam vermək səlahiyyəti konstitu-sion-hüquqi prinsiplərlə müdafiə oluna bilməz. AMH-nın § 564 b,4-cü abzası da həmçinin tələb olunmayan sosial funksiyalarınözəl-hüquqi səlahiyyətləri həddən ziyadə məhdudlaşdırılmasınagətirib çıxarmır. Hüquqi norma nə mənsubiyyət münasibətlərinə,nə də mülkiyyətin substansiyasına müdaxilə etmir. Mülkiyyətçininmaraqlarının ləyaqətli müdafiəsi elə nəzərə alınır ki, şəxsi tələbatolduqda, icarə müqaviləsindən irəli gələn hüquqi münasibətlərəxitam vermək mümkündür. AMH-nın § 564 b, 4-cü abzası tətbiqedilir və icarəyəverənin icarəçiyə nə qədər yaxın yaşaması, nədərəcədə yaşayış və həyati sahəsinə birbaşa aidiyyəti olması,əsaslandırılmış maraqlar mövcud olmadan icarə müqaviləsinəxitam vermək hüququnun nə dərəcədə verilməsi baxımından, qa-nunvericilik orqanı əsaslandırılmış maraqlar mövcud olmadanonun üçün və icarəçi üçün yaşayış sahəsinin mövcud olmağınmərkəzi olması halını nəzərə almışdır. Nəhayət, AMH-nın § 564 bparaqrafı icarəyəverənin icarə müqaviləsindən irəli gələn hüquqimünasibətlərə əhəmiyyətli əsaslar üzrə xitam verilməsi hüququnatoxunmur ( AMH-nın§ 533 paraqrafı).

Nəticədə, bunu da qeyd etmək lazımdır ki, qanunvericilik orqanıAMH-nın § 564 “b” bəndini qəbul edən zaman icarəyəverənin,eləcə də icarəçinin maraqlarını kifayət qədər nəzərə almışdır. Kon-stitusion-hüquqi baxımdan müvafiq hesab edilməyən, özəl mülkiyyətinsosial əlaqəsi ilə bağlı hala birtərəfli qaydada üstünlük verilməsivə ya pozulması halları aşkar edilməmişdir (BVerfGE37, 132[141]).

[…]

135


Üçüncü hissə

DÖVLƏT STRUKTURUNUNƏSASLARI

136

§ 12 Bərabərlik prinsipinin həyata keçirilməsinin xüsusihalları

25) BVerfGE17, 306(Mitfahrzentrale / Nəqliyyat vasitələrindən birgə istifadəsistemi)

Hüquqi dövlət tərəfindən qanunların tərtib edilməsinə irəlisürülən tələblərə dair.

Birinci Senatın 7 aprel 1964-cü il tarixli qərarı[…]

B.Sözügedən müddəalarda göstərilən və cəzalandırma tədbirinin

nəzərdə tutulduğu təhlükəli halın yer aldığı qaydalarda ümumiödəniş müqabilində, daşınma üzrə istismar xərclərini keçməyənminik avtomobilində daşınmaların həyata keçirilməsi, əgər sürücüvə sərnişin bir-biri ilə açıq vasitəçilik nəticəsində və ya reklamınköməkliyi ilə əlaqə yaradarlarsa, Əsas qanuna uyğun gəlmir.

[…]II.

Bu qadağa mülkiyyətçilərin və minik avtomobillərindən qanunişəkildə istifadə edən digər istifadəçilərin Əsas qanunun 1-ciabzasının 2-ci cümləsindən irəli gələn əsas hüquqlarını pozur.

1. Bu qadağa Əsas qanunun 2-ci maddəsinin 1-ci abzasındazəmanət verilən minik avtomobillərinin özəl sahiblərinin ümumifəaliyyət azadlıqlarını məhdudlaşdırır. Bununla da, o bu əsashüququn üç məhdudiyyətindən biri ilə əhatə olunmalıdır. Yalnız“konstitusion qayda” kimi məhdudiyyət nəzərə alınmalıdır. Bununda nəticəsində, məhdudlaşdırıcı qanun konstitusion qaydanın tərkibhissəsi olmalıdır, yəni, o forma və məzmun baxımından tam şəkildəkonstitusiyaya uyğun gəlməlidir (Əsas qanunun 1-ci abzasının 2-ci cümləsi çərçivəsində) (bax: BVerfGE6, 31 [36 və o cümlədənsonrakı maddələr]).

137


2. Bu qadağa yazılı konstitusiya hüququnun hər hansı ayrınormasına zidd deyil. Lakin, o konstitusiyanın əsas prinsiplərindənbirinə uyğun gəlmir – hüquqi dövlət prinsipinə. Hüquqi dövlətprinsipi – xüsusilə də, Əsas qanunun 1-ci abzasının 1-ci cümləsindəbirbaşa göstərildiyi kimi, vətəndaşın ümumi prezumpsiya azadlığıbaxımından nəzərdən keçirildikdə, fərdin dövlət hakimiyyətininartıq müdaxiləsindən müdafiə olunmasını tələb edir; lakin, bu cürmüdaxilə qanunda nəzərdə tutulan ilkin şərt və ya qadağanınnəticəsi kimi labüddürsə, onda onun şərtləri mümkün olduğuvətəndaş üçün aydın və başadüşülən şəkildə göstərilməlidir (BVer-fGE9, 137 [147, 149]). Qanun tərəfindən nə qədər çox müdaxiləolarsa, o qədər də insanın fəaliyyət azadlığının elementar ifadəformalarına müdaxilə olacaq və buna görə də, müdaxiləninəsaslandırılması üçün təqdim edilən sübutlar və vətəndaşın azadlıqhüququ dərindən nəzərdən keçirilməlidir. Bu ilk əvvəl o deməkdirki, müdaxilə vasitəsi qanunvericilik orqanının məqsədlərinə çatmasıüçün yararlı olmalı və onlar fərdin üzərinə daha artıq yük qoymaqhüququna malik deyil.

3. Bu baxımdan, bir çox münasibətlərdə yoxlamaq üçün təqdimolunan qanun normasını tənqid etmək mümkündür.

a) İlkin şərtlər və məzmun baxımından qanunvericilik qadağasıo qədər dəqiq göstərilməlidir ki, aidiyyəti şəxslər öz hüquqivəziyyətlərini başa düşə bilsinlər və bunun əsasında da davranışlarınımüəyyən edə bilsinlər. Əlbəttə ki, qanun normasında bütün qeyri-aydınlıqlardan və şübhələrdən qaçmaq mümkün deyil. Lakin, qa-nunvericilik orqanın ən azı tam şəkildə əsas ideyasını, qanunvericilikiradəsini, xüsusilə də, söhbət sadə və asan şərh edilə bilən həyativəziyyətlərdən və onunla bağlı qanun tərəfindən nəzərdə tutulanhallardan gedən zaman öz mövqeyini açıqlaya bilməsi üçünnormaların dispozisiyası çətinlik yaratmır. Lakin, indiki vəziyyətdəbu cür hal mövcud deyil: Sərnişin daşımaları haqqında Qanunun§1, 1-ci bəndinin 2-ci abzası açıq vasitəçilik zamanı birgə daşımalarıqanunun əhatə dairəsinə aid edir və buna görə də, onlar üçün icazə

138

Üçüncü hissə. Dövlət strukturunun əsasları

alınması tələb olunur. Lakin, icazənin alınması şərtləri və proseduruvə icazə verilməsi forması müəyyən edilməyib. §46, 49-un A bəndiəksinə, göstərir ki, bu cür daşımalara ümumiyyətlə icazə verməkolmaz. Qanunun məzmununda bu cür açıq-aydın ziddiyyəti nəzərəalaraq, bu cür daşımaların hüquqi tənzimləməsi ilə bağlı şübhəyarana bilər.

Federal hökumət hesab edir ki, onlara icazə verilə biləcəyinihesab edir, məhkəmələr isə onların qadağan edilməsini göstərirlər.Bu mübahisənin həlli federal hökumətin mövqeyinə riayət edənzaman özünü cinayət-prosessual təqib riski altında qoyan vətəndaşınüzərinə qoyulmamalıdır.

[…]

26) BVerfGE21, 378(Wehrdiziplin [Doppelbestrafung] / Hərbi intizam [İkilicəza]

1. Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzası Hərbi intizamnizamnaməsi və cinayət cəzalarına uyğun olaraq intizamhəbslərinə tətbiq edilmir.

2. Bir və eyni əmələ görə artıq tətbiq edilən intizam həbsi nə zə -rə alınmadan azadlıqdan məhrumetmə cəzasını nəzərdə tutanci nayət məhkəməsinin hökmü hüquqi dövlət prinsipinə uyğungəl mir.

İkinci Senatın 2 may 1967-ci il tarixli qərarı- 2 BvR391/64, 2 BvR263/66-

[…]ƏSASLANDIRMA

A.I.

[…]

139


2. İddiaçı №2 1965-ci ilin aprel ayından 1966-cı ilin iyunayınadək AFR-in Silahlı qüvvələrində hərbi xidmət keçmişdir.

1965-ci ilin 6 avqust tarixində batalyon komandiri ona 7 sutkalıhəbs kimi intizam töhməti vermiş və bu qərarını onunlaəsaslandırmışdır ki, iddiaçı 1965-ci ilin 25 iyul tarixində Ştadeşəhərində ona təyin olunmuş və 7 gün müddətində məzuniyyətəçıxmaq hüququnu ləğv edən xüsusi cəzanı pozmuş, növbətçininəmrinə tabe olmamış, onu təhqir etmiş və ona hücum etmiş vəfiziki güc göstərmişdir. İddiaçı bu cəzanı həbs kimi çəkmişdir.Əmrə tabe olmaqdan imtina etməsi və fiziki güc göstərərəknövbətçiyə hücum etməsi səbəbindən prokurorluq ona qarşı açıqittiham irəli sürmüş və məhkəməyə ittihamnamə göndərmişdir.Ştade şəhərinin şaffenlər məhkəməsi 27 avqust 1965-ci il tarixdəiddiaçıya - 9 Ms 38/65 – hərbi qulluqçuların cinayət məsuliyyətihaqqında Qanunun §20, 25 və Cinayət məcəlləsinin §73 nəzərdətutulan cinayət əməllərinə görə 2 aylıq azadlıqdan məhrumetməcəzası vermişdir. […] İddiaçı həm də 1966-cı ilin may və iyunaylarında azadlıqdan məhrum edilmişdir.

[…]B.

[…]I.

[…]1. 1967-ci ilin 2 may tarixində Federal Konstitusiya məhkəməsi

hərbi məhkəmənin sorğusu əsasında, eyni faktiki hal üzrə cinayətcəzasının və eyni zamanda, intizam cəzasının tətbiq edilməsininƏsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasına zidd olmadığıbarədə qərar (2 BvL 1/66) qəbul etmişdir. Bu normaya uyğunolaraq heç kimə “ümumi cinayət qanunları” əsasında eyni əmələgörə bir neçə cəza tətbiq edilə bilməz.

Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasından irəli gələnhadisədən göründüyü kimi (bax: Müasir ictimai hüquqa dair İlliknəşr (JoR) 1 [1951], 741 və s.), “ümumi cinayət qanunları” dedikdə,adi intizam qanunları deyil, cinayət qanunları nəzərdə tutulur. 140


Hərbi-intizam hüquqları sahəsində, adi intizam qanunları,digərləri ilə yanaşı, həbs şəklində cəzaları nəzərdə tutmuşlar.Cinayət cəzasının təyin edilməsi intizam araşdırması gedişatındatəyin edilən cəzadan başqa həm də Əsas qanunun 103-cü maddəsinin3-cü abzasına uyğun olaraq, “ikili cəza” kimi nəzərdə tutula bilərdi,əgər həbs intizam xüsusiyyətinə deyil, əksinə, hazırkı cinayətcəzası xüsusiyyətinə malik olarsa. Lakin, bu belə deyil. Buna görədə, Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzası eyni vaxtdaintizam həbsi və cinayət cəzası təyin edilən zaman tətbiq edilmir.

[…]3. a) […] İntizam qaydasında tətbiq edilən həbs həm də həmin

əmələ görə sonradan cinayət təqibinin tətbiq edilməsini istisnaetmir. Hər iki proses müxtəlif aspektləri nəzərdən keçirir. Bu əməlyalnız xidməti öhdəliyi pozarsa, bu, hüquqi təhlükəsizlik və ədalətprinsipinə zidd ola bilər, lakin cinayət qanunu da qəti olaraq yalnızintizam tənbehi ilə tətbiq edilə bilər.

[…]Bununla yanaşı, hüquqi dövlət prinsipinə intizam həbsi nəzərə

alınmadan cinayət məhkəməsinin hökmü uyğun gəlməyəcək.Hüquqi dövlətə dair müddəalarda göstərilən ədalət ideyası (bax:BVerfGE7, 89 [92]; 7, 194 [196]; 20, 323 [331]), nəticəsində,əsgərin bir və eyni əmələ görə əvvəlcə Hərbi intizam nizamnaməsinəuyğun olaraq azadlıqdan məhrumetmə cəzası, sonradan isə tamhəcmdə daha bir azadlıqdan məhrumetmə cəzası aldığı və cinayətməhkəməsinin müvafiq ağır əməl hesab etdiyi bu cür imkanıistisna edir. Bu ideya, əksinə, cinayət cəzasının müəyyən edilməsizamanı bu cür hərəkətə görə intizam cəzasının tətbiq edilməsinitələb edir, baxmayaraq ki, bu cür cəza digər aspektlər nəzərəalınmaqla təyin edilir.

b) Sonradan yenidən yol verilən eyni əmələ görə intizamcəzasının azadlıqdan məhrumetmə şəklində tətbiq edilməsi tələbihəmçinin hüquqi dövlətin ənənələrinə uyğun gəlir.

[…]

141


27) BVerfGE34, 269(Soraya / Sürəyya)

Şəxsiyyətin ümumi hüquqlarının əhəmiyyətli dərəcədə pozulmasıhalında həmçinin qeyri-maddi ziyana görə pul təzminatının tələbedildiyi mülki məhkəmələrin məhkəmə təcrübəsi Əsas qanunauyğun gəlir.

Birinci Senatın 14 fevral 1973-cü il tarixli qərarı- 1 BvR112/65-

[…]ƏSASLAR

A.[…]4. Şəxsiyyətin ümumi hüququnun məhkəmə təcrübəsində və

ədəbiyyatda təsdiq edildiyi vaxt, qüvvədə olan qanunvericilik üzrəşəxsiyyətin ümumi hüququnun pozulması halında qeyri-maddiziyana görə pul təzminatının tələb edilməsinin mümkün olub-olmaması məsələsi mübahisəli olaraq qalırdı.

5. […] 1958-ci ildə “atlının işi” adlanan iş üzrə qəbul edilmişqərarda Federal Ali məhkəmə qeyri-maddi ziyana görə şəxsiyyəthüququ pozulan şəxsə pul təzminatının ödənilməsinə dair ədalətliqərar vermişdir (Federal Ali məhkəmənin mülki işlər üzrə qərarlartoplusu (BGHZ) 26, 349). 1954-cü il tarixli qərara əsaslananəsaslandırmada (Federal Ali məhkəmənin mülki işlər üzrə qərarlartoplusu (BGHZ) 13, 334). 1954-cü il tarixli qərara əsaslananəsaslandırmada göstərilir ki, Əsas qanunun 1-ci və 2-ci maddələrindəyalnız şəxsiyyətə hörmət edilməsinə dair hüquqi tələb irəli sürülmür.Həmin maddələrdə, həmçinin pozuntudan irəli gələn ziyandanqorunmanın tətbiq edilməsi zərurəti göstərilir. Ziyanın ödənilməsiöhdəliyi Almaniyanın mülki qanunvericiliyinin §847 analoji tətbiqinəəsaslanır.

[…]

142


B.

1. “Aksel-Şprinqer-Konsern” nəşriyyatına daxil olan və şikayətirəli sürmüş “Di Velt” (Die Welt), əvvəllər “Məhkəmə xronikasıilə yeni həftəlik” («Das Neue Blatt mit Gerichtswoche») […] adlıjurnal nəşr edirdi. 1961 və 1962-ci illərdə jurnal dəfələrlə İranşahının keçmiş həyat yoldaşı şahzadə Sürəyya İsfandiyari-Baxtiarininşəkilləri ilə birgə materialla dərc edirdi. 29 aprel 1961-ci il tarixlinömrənin birinci səhifəsində, “Sürəyya: şah mənə daha yazmırdı”başlığı altında guya şahzadə Sürəyyanın verdiyi “eksklüziv müsahibə”ilə xüsusi reportaj adlanan məqalə dərc edilmişdi. Məqalədəşahzadənin əzəl həyatından söhbət açılırdı. Müsahibə “Yeni həftəlik”(«Das Neue Blatt») jurnalının əməkdaşından alınmışdı. Müsahibəuydurma idi.

[…]

Dairə məhkəməsi şahzadə Sürəyyanın şəxsi hüquqlarınınpozulmasına görə təzminat tələb etməsi iddiasını təmin etmiş vəiddiaçıların üzərinə 15 000 alman markası həcmində təzminatödəmək öhdəliyi qoymuşdur. İddiaçıların apelyasiya və kasasiyaşikayətləri təmin edilməmişdir.

[…]

2. Konstitusion şikayətlərində iddiaçılar Əsas qanunun 3-cümaddəsinin 2-ci və 3-cü abzasları, 1-ci abzasın 2-ci cümləsi və 5-ci maddənin 2-ci abzası, 103-cü maddənin 2-ci abzası ilə yanaşı 2-ci maddənin 1-ci abzasının, eləcə də onların Əsas qanunun 3, 12.14-cü maddələrində nəzərdə tutulan əsas hüquqlarının pozulduğunubəyan etmişlər. Şikayət aşağıdakı qaydada əsaslandırılmışdır:

Müəyyən edilmiş hallarda şəxsiyyətin ümumi hüquqlarınınpozulması halında həm də qeyri-maddi ziyana görə pul təzminatınıntətbiq edilə biləcəyini göstərən hüquqi normaların tətbiqi konstitusionçərçivədən çıxır, belə ki, bu norma Əsas qanunun 20-ci maddəsinin2-ci və 3-cü abzaslarında müəyyən edilən hakimiyyətin bölünməsiprinsipinin pozulması ilə hazırlanmışdır. Buna görə də, müba -

143


hisələndirilən qərar yolverilməz şəkildə iddiaçıların hərəkət azadlığınatoxunur. Federal Ali məhkəmə pul təzminatını contra legem (qanunazidd) təyin etmişdir, çünki bu hüquqi nəticə nə birbaşa, nə dəanaloji şəkildə Almaniyanın mülki qanunvericiliyi normalarındanirəli gəlmir.

[…]B.

Konstitusion şikayət qeyri-əsassızdır. […]

IV.1. Qanunun hakimiyyətin və beləliklə də, hüquqi dövlətin

bölüşdürülməsi prinsipinin əhəmiyyətli tərkib hissəsi kimi ənənəvişəkildə əlaqələndirilməsi Əsas qanunda fərqli şəkildə verilir vəburada ədalət mühakiməsinin “qanun və hüquqla” (20-ci maddənin3-cü abzası) əlaqəli olduğu göstərilir. Bununla da, ümumi fikrəgörə, qanunun dar pozitivliyi nəzərə alınmır. Bu formula şüurluşəkildə belə bir məna kəsb edir ki, qanun və hüquq faktiki olaraqvə əsasın uyğun gəlirlər, lakin bu mütləq şəkildə və həmişə olmur.Hüquq yazılı qanunlarla eyni deyil. Dövlət hakimiyyətinin pozitivqaydaları ilə yanaşı müəyyən hallarda həm də mənbəyini konstitusionhüquqi qaydalardan götürən və yazılı hüquqla bağlı düzəldiciqismində hərəkət edə bilməyən əlavə hüquqi normalar mövcud olabilər; onların tapılması və həyata keçirilməsi vəzifəsi ədalətmühakiməsinin üzərinə düşür. Əsas qanun hakimi konkret haldaola bilsin ki, hərfi mənada qanunvericilik qaydalarını qəbul etməyəməcbur etmir. Bu cür mövqe tamamilə pozitiv dövlət hüquqiqaydaları, yəni hüquqi etibarlığın təminatı kimi təcrübədə əlçatmazolan müddəaların irəli sürülməsini tələb edə bilər. Hakimin fəaliyyətitəkcə qanunvericilik orqanının qərarlarını tətbiq etmək və bəyanetməkdən ibarət deyil. Ədalət mühakiməsinin vəzifəsi, xüsusilədə, qiymətləndirmə aktında ehtiyat elementlərindən məhrumolmayan halları aşkar etməkdən və qəbul etdiyi qərarlarda uydurulmuşvə ya qanunların mətnlərində kifayət qədər dəqiq şəkildə ifadə

144


edilməmiş qaydaları deyil, konstitusion hüquq qaydalarına aidolan dəyərləri təqdim etməkdən ibarətdir. Bir şeyi də qeyd etməklazımdır ki, yazılı qanun müəyyən hüquqi problemləri ədalətlişəkildə həll etməkdən ibarət olan funksiyasını yerinə yetirmir.Buna görə də, məhkəmə qərarı bu boşluğu sağlam düşüncəmeyarlarına və “cəmiyyətin ədalətə dair ümumən qəbul edilmiştəsəvvürlərinə” uyğun olaraq bağlayır (BVerfGE9, 338 [349]).

Hakimin “hüququn yaradıcı inkişafı” üzrə bu vəzifəsi vəsəlahiyyəti istənilən halda Əsas qanuna uyğun gəlir və heç vaxtƏsas qanunda mübahisələndirilməyib (bax: məsələn, R.Fişer “Ədalətmühakiməsi vasitəsilə hüququn sonrakı yaradılması”, Karlsruehüquqi elmi cəmiyyətin Ümumi nəşri, nömrə: 100 [1971] (R.Fischer,Die Weiterbildung des Rechts durch die Rechtsprechung, Schriften-reihe der Juristischen Studiengesellschaft Karlsruhe, Heft 100[1971]), eləcə də Redeker, Yeni hüquqi xəbərlər. 1972 (Redeker,NJW 1972), səh.. 409 və s., həmçinin digər təsdiqlər). Aliməhkəmələr elə lap əvvəldən bu səlahiyyətdən istifadə etmişlər(bax: məsələn, BGHZ 3, 308 [315]; 4, 153 [158]; BAG 1, 279 [280və s.]). Bunun dəfələrlə Federal Konstitusiya məhkəməsi də qəbuletmişdir (bax: məsələn, BVerfGE3, 225 [243 və s.]; 13, 153 [164];18, 224 [237 və s.]; 25, 167 [183]). Qanunvericilik orqanı özüFederal Ali məhkəmələrin Böyük Senatlarına birbaşa “hüququninkişafı” üzrə səlahiyyət vermişdir (bax: məsələn, Məhkəmə sistemihaqqında Qanun §137). Bəzi hüquqi sahələrdə, məsələn əməkhüququnda o qanunvericiliyin sosial inkişaf yolundan geri qalmasısəbəbindən xüsusi dəyər əldə etmişdir.

Yalnız, ədalət mühakiməsinin qanunla bağlılığı prinsipinin kon-stitusion baxımdan əsaslandırılması nəzərə alınmaqla hüququn bucür yaradıcı tətbiqi üçün müəyyən edilməli olan hüdudlarla bağlısual meydana çıxa bilər. Bu hüdudları bütün hüquqi sahələrə vəonlarda mövcud olan hüquqi münasibətlərə eyni cür uyğun olabiləcək bir formula ilə təsvir etmək mümkün deyil.

145


28) BVerfGE111, 307(EGMR-Wurdigung / AİHM qərarlarının tanınması)

Federal Konstitusiya məhkəməsi- Mətbuat xidməti-

92/2004 saylı, 19 oktyabr 2004-cü il tarixli Mətbuat Açıqlaması

14 oktyabr 2004-cü il tarixli qərar-2 BvR1481/04-

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi qərarlarının millidövlət orqanları, xüsusilə də Almaniyanın özəl məhkəmələritərəfindən tanınması

İddiaçı nikahdankənar uşağın atasıdır və uşağın üzərində valideynhüququ və onunla ünsiyyət hüququ almaq istəyir. Konstitusionşikayətində o, özünün nöqteyi-nəzərindən, Almaniya məhkəməsitərəfindən özünün məhkəmə işi üzrə Avropa İnsan HüquqlarıMəhkəməsinin (AİHM) çıxardığı qərara və beynəlxalq hüquqahörmətsizlik edildiyini göstərir. Konstitusiya məhkəməsi başlıcaolaraq təmin edilmişdir. Federal Konstitusiya məhkəməsinin İkinciSenatı Naumburqun Ali dairə məhkəməsinin mübahisələndirilənqərarını ləğv etmişdir, belə ki, bu qərar iddiaçının hüquqi dövlətprinsipləri ilə qarşılıqlı əlaqədə Əsas qanunun 6-cı maddəsindəgöstərilən əsas hüququnu pozur. İş Naumburqun Ali dairəməhkəməsinin mülki işlər üzrə Senatında yenidən qərar çıxarılmasıüçün geri qaytarılmışdır, lakin, bu zaman araşdırma nəticəsimüəyyən edilməmişdir. O yalnız işə aidiyyəti olan və daha ətraflıFederal Konstitusiya məhkəməsində müəyyən edilən AİHM şərhindəvə həcmində konvensiyalı müddəaları qiymətləndirməli idi. Bununlada, iddiaçı tərəfindən ilkin müdafiə tədbirlərinin görülməsi tələbinəbaxmaq zərurəti qalmır.

146


1. İşin halları: İddiaçı 1999-cu ildə nikahdankənar doğulmuş uşağın atasıdır.

Uşaq doğulanın sabahısı günü uşağın anası ondan imtina etmiş vəonun özgə valideynlər tərəfindən övladlığa götürülməsinə razılığınıvermişdir və uşaq doğulduğu andan indiyədək onlarla yaşayır.1999-cu ilin oktyabr ayından iddiaçı müxtəlif məhkəmə proseslərigedişatında, eləcə də konstitusion şikayət irəli sürməklə uğursuzşəkildə uşaq üzərində valideynlik hüququnu və uşaqla ünsiyyətdəolmaq hüququnu almağa çalışır. Onun fərdi şikayəti əsasındaAİHM-in Üçüncü bölməsi palatalarından biri 26 fevral 2004-cü iltarixdə yekdil səslə qərar qəbul etmişdir və bu qərara görə onunuşaq üzərində valideynlik hüququndan və uşaqla ünsiyyət hüququndanməhrum edilməsi İHFAK-in 8-ci maddəsinin pozulması deməkdir.Uşaqla ailə tellərinin sübut olunması halında dövlət bioloji valideyninöz övladı ilə qovulmasına yardım göstərməlidir. İddiaçı ən azıuşaqla ünsiyyət əldə etməlidir. Məhkəmənin bu qərarı əsasındaaşağı instansiyalı məhkəmə iddiaçıya iddiaya uyğun olaraq uşaqüzərində valideynlik hüququ və öz təşəbbüsü ilə və qanun üzrə,ilkin müdafiə tədbirlərinin görülməsi yolu ilə uşaqla ünsiyyəthüququ vermişdir. Ali dairə məhkəməsi iddiaçının ilkin müdafiətədbirlərinin görülməsi yolu ilə uşaqla ünsiyyət hüququnu ləğvetmişdir. Bu qərara qarşı irəli sürdüyü konstitusion iddiasındaiddiaçı özünün Əsas qanunun 1-ci, 3-cü və 6-cı maddələrindənirəli gələn əsas hüquqlarının, eləcə də ədalətli mühakimə hüquqlarınınpozulduğunu bildirmişdir. İddiaçıya görə, Ali dairə məhkəməsibeynəlxalq hüquqa hörmətsizlik etmiş və AİHM-in məcburiöhdəliklərini nəzərə almamışdır.

2. Qərarın əsaslandırılmasında göstərilmişdir:a. İnsan Hüquqları və fundamental azadlıqlar haqqında Konvensiya

(İHFAK) və ona edilən əlavə protokollar federal qanunvericilikorqanının müvafiq rəsmi qanunlarla rəsmiləşdirərək Almaniyanınhüquq sisteminə daxil etdiyi beynəlxalq-hüquqi müqavilələrdir

147


(Əsas qanunun 59-cu maddəsinin 2-ci abzası). Bununla da İNFAKvə ona edilən əlavə protokollar federal qanun statusuna malikdir.Bununla bağlı, Almaniya məhkəmələri milli hüquqları şərh edənzaman Konvensiyanı nəzərə almalı və tətbiq etməlidirlər. Lakin,İNFAK və ona edilən əlavə protokollarda verilən zəmanətlər Əsasqanunda onlar üçün müəyyən edilən səviyyə üzrə birbaşa konstitu-sion-hüquqi yoxlama meyarları deyillər. Eyni zamanda,Konvensiyanın mətni və AİHM-in konstitusion hüquq səviyyəsindəqəbul etdiyi qərarlar əsas hüquqların məzmunu və hüdudlarını vəƏsas qanunun dövlət-hüquqi prinsiplərini müəyyən edən zamanƏsas qanuna uyğun olaraq əsas hüquqları məhdudlaşdıran və yaazaldan ölçüdə yardımçı şərhetmə vasitələridirlər. Beynəlxalq-hüquqi müqavilənin bu konstitusion-hüquqi mənasında Əsas qanuntərəfindən beynəlxalq hüquqa üstünlük verildiyi ifadə olunur. Həttakonstitusiya mümkün olduğu qədər Almaniya FederativRespublikasının beynəlxalq-hüquqi öhdəlikləri ilə ziddiyyətyaranmasın deyə, bu cür şərh edilməlidir. Beynəlxalq hüquqaüstünlük verilməsi yalnız Əsas qanunun demokratik sistemiçərçivəsində və onda verilən hüquqi dövlət prinsipində baş verir.Əsas qanun Almaniyanın dinc və azadlıqsevər dövlətləri birliyinəuyğun gəlməsinə çalışır, lakin suverenlikdən imtina etmir və sonsöz Almaniya konstitusiyasında qalır. Konstitusiyanın fundamentalprinsiplərinin pozulmasının başqa yolla qarşısını almaq mümkünolmazsa, onda qanunvericilik orqanının müstəsna hallarda beynəlxalqmüqavilə hüquqlarına əməl etməməsi beynəlxalq hüquqa üstünlükvermək məqsədi ilə ziddiyyət təşkil etməyəcək.

b. AİHM-in qərarları konvensiya hüququ üçün beynəlxalqmüqavilə hüquqları kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müqavilətərəfləri bütün hüquqi münasibətlərdə üzərilərinə konvensiya-hüquqi öhdəliklər götürmüşlər və bu müqavilədə onlar Avropaməhkəməsinin yekun qərarına əməl etməli olan tərəflərdən biridirlər.Buna görə də, Məhkəmənin qərarı məhkəmə prosesinin iştirakçılarıüçün, və yalnız onlar üçün məcburi xarakterə malikdir.

148


İşin mahiyyətinə gəldikdə, Məhkəmə mübahisələndirilən tədbirləriləğv etmədən hüquqi münasibətlərin qəbul edilməsinə dair qərarqəbul edir. Məhkəmənin qərarı bütün qanuni orqanlar üçün məcburixarakterə malikdir və ümumi qayda olaraq, onlara verilən səlahiyyətçərçivəsində və qanun və hüququn əlaqəli olmaları prinsipini poz-madan (Əsas qanunun 20-ci maddəsinin 3-cü abzası) Konvensiyanormalarının pozulmasını dayandırmalı və müvafiq Konvensiyastatusu müəyyən etməlidirlər.

c. AİHM qərarlarının məcburiliyi qaydası və şərtləri dövlətorqanlarının səlahiyyət miqyasından və tətbiq edilən hüququn ilknövbədə tətbiq edilməsini tələb edən imkanlardan asılıdır. İnzibatiorqanların və məhkəmələrin qanun və hüquqla bağlılığına qanununicazə verilən şərhi çərçivəsində İNFAK zəmanətləri və Məhkəməqərarları daxildir. AİHM qərarlarının mövcud olmayan kritikqiymətləndirilməsi, eləcə də bu qərarların ilk növbədə “icrası”hüququ ilə sxematik, ziddiyyət təşkil edən hallar hüquqi dövlətprinsipləri ilə vəhdət təşkil edən əsas hüquqları poza bilər.Məhkəmələr artıq həll etdikləri işlərdən birinə aid olan qərarınəzərə almağa borludurlar və bu zaman onlar icazə verilən proses-sual-hüquqi üsulla bu mövzu üzrə yenidən qərar qəbul edə vəmaddi qanunu pozmadan hökmü nəzərə ala bilərlər. Avropaməhkəməsinin qərarlarını nəzərə alanda dövlət orqanları hüququntətbiq edilməsi təcrübələrində onların milli hüquqi qaydalara təsirinədiqqət yetirməlidirlər. Bu hal, xüsusilə də, tətbiq edilən millihüququn özü-özlüyündə əsas hüquqlarla bağlı olan müxtəlifmövqeləri tarazlaşdırmaq istəyən dövlətdaxili hüququnbalanslaşdırılmış alt-sistemini təmsil edən zaman uyğun gəlir. İlkəvvəl, ailə hüququ və əcnəbilərin ölkəyə gəlişlərinin hüquqitənzimlənməsi kimi sahələrdə, eləcə də şəxsiyyətin hüquqi müdafiəsisahəsində əsas hüquqlarla əlaqəli olan və bir-birlərinə zidd olanmövqelərin ayrı-ayrı hadisə qruplarının və onların “pilləli” hüquqinəticələrinin ayrılması vasitəsilə bərabərləşdirilməsi zərurəti yaranabilər. Milli məhkəmə icraatlarının vəzifəsinə müvafiq hüquqi

149


sahəyə AİHM qərarlarının tətbiqi daxildir. Federal Konstitusiyaməhkəməsi mümkün olduğu qədər, Almaniya məhkəmələrinindüzgün tətbiq etməməkləri və ya beynəlxalq hüquqi öhdəliklərəfikir verməməkləri nəticəsində beynəlxalq hüququn pozulmasıhallarının qarşısını almalı və aradan qaldırmalıdır. Bu, xüsusilə də,İNFAK-dan irəli gələn və fundamental hüquqlar üzrə ümumavropamövqelərinin inkişafına öz töhfəsini verən beynəlxalq-hüquqiöhdəliklərə aiddir. Qüvvədə olan metodiki standartlar çərçivəsindəmüxtəlif şərh və qiymətləndirmə üzrə boşluq mövcud olarsa,Almaniya məhkəmələri Konvensiyaya uyğun olan şərhlərə üstünlükverməlidirlər. Avropa məhkəməsinin şərhində konvensiya normalarıistənilən halda qərarın qəbul edilməsi prosesinə daxil edilməli vəməhkəmə ona lazımi diqqət ayırmağa borcludur. Bu öhdəliklərəəməl edilməməsi halında iddiaçı özünün Konstitusiya ilə müdafiəolunan və hüquqi dövlət prinsipləri ilə əlaqə olan əsas hüquqlarınınpozulması ilə bağlı Federal Konstitusiya məhkəməsinə müraciətedə bilər.

d. Bu meyarlara uyğun olaraq Ali dairə məhkəməsininmübahisələndirilən qərarı hüquqi dövlət prinsipləri ilə əlaqə olanƏsas qanunun 6-cı maddəsini pozur. Ali dairə məhkəməsi AlmaniyaFederativ Respublikasının beynəlxalq-hüquqi öhdəliklərinə uyğunolaraq Əsas qanunun 6-cı maddəsinin müddəalarına hansı şərhinverilə biləcəyi məsələsini nəzərdən keçirməli idi. Bu zaman, beləbir fakt əhəmiyyət kəsb edir ki, Almaniya Federativ RespublikasınınİNFAK-ın 8-ci maddəsini pozmaqda davam etməsi üzrə AİHM-inmüəyyən etdiyi pozuntu hələ də davam etməkdədir, belə ki, iddiaçıəvvəlki kimi öz övladı ilə ünsiyyətdən məhrumdur. Ali dairəməhkəməsi Avropa məhkəməsinin qərarını nəzərə almalı idi,xüsusilə də ona görə ki, Almaniya Federativ Respublikası tərəfindənKonvensiyanın pozulması qərarı Ali dairə məhkəməsinin yenidənməşğul olmalı olduğu məsələ ilə bağlı qəbul edilmişdi. Bu qərarınnəzərə alınması öhdəliyi Ali dairə məhkəməsinin konstitusion-hüquqi zəmanətə malik müstəqilliyinə xələl gətirmir və məhkəməni

150


Avropa məhkəməsinin qərarlarını kor-koranə icra etməyə məcburetmir. Hüquqi qiymətləndirmə zamanı, xüsusilə də yeni faktlarınqiymətləndirilməsi zamanı, məsələn, uşağı övladlığa götürmüş ailəilə, xüsusilə də, uşağın rifahı ilə bağlı əsas hüquqlar üzrə bir-birinəzidd olan mövqelərin qiymətləndirilməsi zamanı və bu cür ayrıcaişin ailə-hüquq halları çərçivəsinə aid edilməsi və əsas diqqətinuşaqla ünsiyyət hüququna yönəldilməsi zamanı Ali dairə məhkəməsi,sonda, son nəticə ilə bağlı əlaqəni nəzərə almamışdır.Mübahisələndirilən qərarda məhz bu qarşılıqlı əlaqəyə baxılmamışdır.

29) BVerfGE129, 300(Funf-Prozent-Sperrklausel EuWG / Avropa seçkilərihaqqında Qanunun beşfaizli baryeri)

Federal Konstitusiya məhkəməsi- Mətbuat xidməti-

70/2011 saylı, 9 noyabr 2011-ci il tarixli Mətbuat Açıqlaması

9 noyabr 2011-ci il tarixli qərar– 2 BvC4/10, 2 BvC6/10, 2 BvC8/10 –

Hüquqi tənzimləmədə beşfaizli baryer Avropa seçkiləri Konstitusiyaya ziddir

Federal Konstitusiya məhkəməsinin İkinci Senatı bu gün dərcedilmiş qərarında müəyyən etmişdir ki, 2009-cu ildə keçirilmişAvropa seçkilərində (yeddinci seçki dövri) mövcud olmuş beşfaizlibaryer müasir şəraitdə seçicilərin bərabərlik prinsipini və siyasipartiyaların bərabərlik şanslarını pozur və bu baryerin əsasındaduran Avropa seçkiləri haqqında Qanunun §2, 7-ci abzasındaverilən normanı hüquqi qüvvəsini itirmiş elan etmişdir. Bununlayanaşı, Senat proporsional seçkilərin “məhdud” siyahılar əsasındakeçirildiyini mübahisələndirən iddiaçıların birinin mövqeyini

151


dəstəkləməmişdir. Lakin, Konstitusiyanın beşfaizli baryerinə uyğungəlməmək 2009-cu ildə Avropa parlamentində keçirilən seçkilərinetibarsız hesab edilməsinə və yeni seçkilərin təyin edilməsinəgətirib çıxarmır.

Seçkilərin düzgünlüyünün yoxlanması üzrə üç şikayətin əsasındaduran faktiki hallar barədə 23/2011 saylı, 29 mart 2011-ci il tarixlimətbuat açıqlaması məlumat verir. Bu məlumatla Federal Konstitusiyaməhkəməsinin saytında tanış olmaq mümkündür. Qərar 3 səsəleyhinə 5 səs çoxluğu ilə qəbul edilmişdir. Hakimlər Di Fabio vəMelinqxoff xüsusi rəy təqdim etmişlər.

Qərar aşağıdakı əhəmiyyətli hallara əsaslanır:1. Almaniyanın federal hüququnun bir hissəsi olan Avropa

seçkiləri haqqında Qanun Konstitusiyaya daxil edilmiş seçicilərinbərabərlik prinsiplərinə və siyasi partiyaların bərabərlik şanslarınauyğun olaraq qiymətləndirilməlidir. Seçicilərin bərabərlik prinsipiAvropa parlamentinə deputatlar seçilən zaman qüvvədə olan pro-porsional sistemə tətbiq edilir və hər bir seçicinin “bir insan – birsəs” prinsipindən çıxış edərək öz səsi ilə bərabər şəkildə seçkilitəmsilçiliyin yaradılmasına təsir göstərə bilməsini tələb edir.Partiyaların bərabərlik şansları prinsipi hər bir partiyaya, ümumiqayda üzrə, bütün seçki prosesində bərabər şans verilməsini vəbununla da, yerlərin bölüşdürülməsində bərabər şans verilməsinitələb edir.

Beşfaizli baryer seçkilərdə uğur qazanmaq baxımından seçicilərinsəslərinin qeyri-bərabər əhəmiyyətə malik olmasına gətirib çıxarır,çünki beşfaizli baryeri keçə bilməyən partiyaya verilən səslərinboş yerə verildiyi məlum olur. Eyni zamanda, beşfaizli baryerəgörə siyasi partiyaların şanslarının bərabər olması hüquqlarıpozulmuş olur.

Seçicilərin bərabər olmaları və siyasi partiyaların bərabər şansamalik olmaları zamanı diferensialı tənzimləmənin xüsusilə vədəlillərlə sübuta yetirilən “imperativ” əsaslandırmaya ehtiyacı olur.O məqsədə çatmaq üçün yararlı və zəruri olmalıdır.

152


Qanunvericilik orqanı seçicilərin bərabərliyinə və şanslarınbərabərliyinə aid olan seçki hüquqları normasını yoxlamalı vəzəruri hallarda isə, yeni vəziyyətlər bu normanın konstitusion-hüquqi əsaslandırmasını sual altında qoyarsa, onu dəyişdirməlidir.

Qanunvericiliyin diferensiyasını aparmaq üçün fəaliyyət üçünkiçik şans ayrılır. Avropa seçkilərinin hüquqi tənzimlənməsinəməhdud konstitusion-hüquqi nəzarət tətbiq edilir, çünki seçkilərhaqqında qanunlar qəbul etmiş Almaniya qanunvericilik orqanınınəksər deputatların köməkliyi ilə öz partiyasının seçki baryerisayəsində Avropa səviyyəsində seçilməsinə zəmanət verəcəyi vədaha kiçik partiyaların bundan kənarda qalacağı təhlükəsi mövcuddur.Beşfaizli baryerin aradan qaldırılmasının kiçik partiyaların təmsilçiorqanlara çıxışını və seçicilərin birləşməsini asanlaşdıracağı vəbununla da bu orqanlarda vahid iradənin yaradılmasını çətinləşdirəcəyikimi ümumi və abstrakt fikir seçicilərin bərabərlik prinsipinin vəsiyasi partiyaların bərabərlik şanslarının pozulması halını izah edəbilmir. Beşfaizli baryerin özünü doğrultması üçün çox ehtimal ki,təmsilçi orqanın fəaliyyət şansının azaldılması lazımdır.

2. Yoxlama meyarları məlumatlarına uyğun olaraq beşfaizlibaryerə dair normalar bundan sonra qüvvədə ola bilməz. 2009-cuildə keçirilmiş Avropa seçkilərində mövcud olmuş və qüvvədə ol-maqda davam edən faktiki və hüquqi münasibətlər seçicilərinbərabərlik prinsipi və siyasi partiyaların bərabərlik şanslarına seçkibaryeri ilə bağlı olan əhəmiyyətli müdaxilənin dəstəklənməsi üçünkifayət qədər əsaslandırma təqdim etmirlər.

Qanunvericiliyin beşfaizli baryerin ləğv edilməsi Avropa parla-mentinin hüquqi səlahiyyətini aşağı sala biləcək kimi fərziyyəsiyetərli qədər faktiki əsaslandırmalara söykənir və Avropa parla-mentinin konkret iş şəraitini və tapşırıqlarını kifayət qədər nəzərəalmır. Bir tərəfdən, Avropa Birliyinın digər üzv ölkələrində olduğukimi Almaniyada da seçki baryerinin mövcud olmaması halı,seçkilərə - Avropa parlamentinə çıxış məhdudiyyətlərini aradanqaldırmaq şansının olması şərtilə, bir və ya iki deputatla təmsil

153


olunan partiyaların sayını artıracağını fərz etmək olar və bu zamansöhbət kifayət qədər artımda gedəcək. Almaniyada Avropaparlamentinə seçki baryerinin olmaması halı hazırkı 162 partiyayerinə 169 partiyanın təmsil olunması ilə nəticələnə bilər. Lakin,bundan belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, partiyaların sayınınartırılması çox ehtimal ki, Avropa parlamentinin iş şansını azaldabilər. Avropa parlamentinin mərkəzi iş vahidləri əhəmiyyətli inte-qrasiya gücünə malik olan və son illərdə, müxtəlif siyasi istiqamətləringeniş çeşidinə baxmayaraq xüsusilə də, Avropa Birliyi partiyasınıngenişlənməsi gedişatında inteqrasiya olunmağı bacaran fraksiyalardır.İstənilən halda, bu təcrübəni nəzərə alaraq, ümumi qayda üzrə,belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Avropa parlamentində təmsil olunabilinəcək digər kiçik partiyalar da seçki baryeri ləğv edildiyitəqdirdə, mövcud fraksiyalara daxil ola bilərlər.

Bu cür hal həmçinin fraksiyaların razılaşma əsasında əksər səsçoxluğu ilə ağlabatan müddət ərzində qərar qəbul etmələri halıüçün də keçərlidir. Avropa parlamentində özlərinə “çoxdan yertutmuş” fraksiyalar parlament fəaliyyətlərində əməkdaşlığa hazırolduqlarını və səsvermə zamanı lazımi səs çoxluğunu təşkil etməkbacarıqlarını nümayiş etdirmişlər. Beşfaizli baryerin ləğv edilməsininkiçik partiyalardan olan deputatların sayının artmasına gətiribçıxara biləcəyini və bunun da, sadələşdirilmiş parlament prosesigedişatında Avropa parlamentində mövcud olan siyasi qruplarlaqərar qəbul etməyin mümkün olmayacağını güman etmək üçünsəbəb yoxdur. Nəhayət, Avropa parlamentinin inkişafı göstərir ki,parlament fəaliyyətinin dəyişən vəziyyətlərə uyğunlaşdırılmasıgözlənilir, məsələn, fraksiyaya daxil olmayan deputatların sayınınartması.

Bir tərəfdən, şifahi dinləmələr zamanı çıxış edən Avropa parla-mentinin ekspert və deputatları yekdilliklə Avropa parlamentindəkiçik partiyaların sayının artmasının böyük partiyaların nailiyyətləriniçətinləşdirəcəyindən narahat olduqlarını bildirmişlər. Lakin, buAvropa parlamentinin yetərli qədər gözlənilən olan, iş şansınınaşağı düşəcəyini sübut etmir. 154


Bundan əlavə, Avropa parlamentinin vəzifələri Avropamüqavilələrində elə formalaşdırılıb ki, orada seçicilərin bərabərliyinivə partiyaların şansını məhdudlaşdırmaq üçün imperativ əsaslarmövcud deyil. Bu cür maraq, Almaniya Bundestaqında keçirilənseçkilərdə olduğu kimi Avropa müqavilələrində Avropa səviyyəsindənəzərdə tutulmayıb. Avropa parlamenti onun uzunmüddətlidəstəyindən istifadə edəcək birlik hökuməti seçmir. Həmçinin,Avropa Birliyi qanunvericiliyi də Avropa Parlamentindəki müəyyənfraksiyalarda sabit koalisiya yaradacaq və hər hansı müxalifpartiyanın zidd ola biləcəyi əksər ölkələrdən cüzi asılıdır. Həm də,ilkin hüquqa uyğun olaraq, birlik qanunvericiliyi elə yaradılıb ki, oAvropa parlamentində müəyyən əksəriyyətdən asılı deyil.

3. “Məhdud” siyahılar əsasında keçirilən seçkilərlə bağlı şikayət,əksinə, təmin edilə bilməz. Birlik hüququna uyğun olaraq, seçicilərindəyişiklik edə bilməyəcəkləri bağlı siyahılara, yaxud namizədlərinseçilməsi zamanı iştirak edəcək şəxslərin ardıcıllığına dəyişikliyinedilməsinin mümkün olduğu açıq siyahılarla seçkilərin keçirilməsiqərarı Birliyin üzv dövlətlərinin səlahiyyətinə aid edilir. FederalKonstitusiya məhkəməsi milli seçkilərlə bağlı dəfələrlə “məhdud”siyahılar əsasında seçkilərə qarşı konstitusion-hüquqi nöqteyi-nəzərdən etiraz edilə bilinməyəcəyinə dair qərar qəbul etmişdir.Avropa seçkiləri ilə bağlı digər qərarların qəbul edilməsi üçün yeniarqumentlər təqdim edilməmişdir.

4. Beşfaizli baryerin qeyri-konstitusion olması onu tənzimləyənAvropa seçkiləri haqqında Qanunun §2, 7-ci abzasının normalarınınetibarsız hesab edilməsinə gətirib çıxarır. Lakin, seçkilərdə yolverilən səhv Almaniyada 2009-cu ildə keçirilmiş Avropa parlamentinəseçkiləri etibarsız elan etməyə və yeni seçkiləri təyin etməyə səbəbolmur. Bu cür halın lazımi qaydada təhlil edilməsi çərçivəsində,seçkilərin təşkilində aşkar edilmiş səhvin aradan qaldırılmasınadeyil, Avropa seçkiləri haqqında Qanunun konstitusiyalığına etimadedilməsi əsasında seçilmiş xalq namizədlərinin toxunulmazlığınınqorunmasına üstünlük vermək lazımdır. Almaniyada yeni seçkilər

155


Avropa parlamentinin cari işinin gedişatına əngəl yarada və qabaq-cadan nəzərdə tutulması mümkün olmayan fəsadlar yarada bilər,xüsusilə də, onlar deputatların fraksiya və komitələrdəki birgəişlərinə mənfi təsir göstərə bilər. Bununla müqayisədə, seçkilərintəşkilindəki səhvi “qəbuledilməz” kimi nəzərdən keçirmək olmaz.O yalnız alman deputatların yalnız kiçik bir hissəsinə aiddir vəalman deputatların ümumilikdə, Avropa parlamentindəki legitimliyinisual altında qoymur.

30) 2 BvE2/13 u.a.(Drei-Prozent-Sperrklausel EuWG / Avropa seçkiləri haqqındaQanunun üçfaizli baryeri)

Federal Konstitusiya məhkəməsi-Mətbuat Xidməti-

14/2014 saylı, 26 fevral 2014-cü il tarixli Mətbuat Açıqlaması28 fevral 2014-cü il tarixli qərar

– 2 BvE2/13, 2 BvE5/13, 2 BvE6/13, 2 BvE7/13, 2 BvE8/13, 2 BvE9/13, 2BvE 10/13, 2 BvE12/13,

2 BvR2220/13, 2 BvR2221/13,2 BvR2238/13 –

Müasir hüquqi və faktiki hallarda Avropa seçki hüququndaüçfaizli baryer konstitusiyaya ziddir

Avropa seçkilərinin hüquqi tənzimlənməsində üçfaizli baryerkonstitusiyaya ziddir.

Bu cür qənaətə Federal Konstitusiya məhkəməsinin İkinci Senatıbu gün dərc edilmiş qərarında gəlmişdir. Üçfaizli baryerlə bağlıseçki hüququnun bərabərlik prinsiplərinin və bərabər imkanlarınəhəmiyyətli dərəcədə pozulması mövcud hüquqi və faktiki hallarda

156


dəstəklənə bilməz. Halların mahiyyəti üzrə dəyişdirilməsi zamanıdigər konstitusion-hüquqi qiymətləndirmə mümkündür. Qanun-vericilik orqanı əhəmiyyətli dərəcədə hadisələrin gələcək inkişafınınəzərə ala bilər, əgər onlar cari vaxtda kifayət qədər etibarlı faktlarəsasında yetərli qədər sübuta yetirilmiş olarlarsa.

İşin halı və prosesin gedişatı:Dövlət orqanları arasında mübahisə üzrə məhkəmə icraatı və

konstitusion şikayət Avropa parlamentində seçkilər zamanı üçfaizlibaryeri nəzərdə tutan Avropa seçkiləri haqqında Qanunun §2, 7-ciabzasının normasına zidd olaraq irəli sürülmüşdür. Bu norma 7oktyabr 2013-cü il tarixli Avropa seçkiləri haqqında Qanundadəyişikliklərin edilməsinə dair Beşinci qanuna daxil edilmişdir(BGBl I S. 3749).

Avropa hüququnda birbaşa seçkilər adlanan Akt Avropa parlamentiüzvlərinin bütün Avropa Birliyinin üzv dövlətlərində proporsionalseçki sistemi əsasında seçilmələrini tələb edir. Seçki prosedurubirbaşa seçkilərə dair Aktın digər şərtləri qüvvəsində qalmaqla,hər bir üzv dövlətin milli qanunvericiliyinin müddəaları ilətənzimlənir. Federal Konstitusiya məhkəməsi 9 noyabr 2011-ci iltarixli (BVerfGE129, 300) qərarı ilə 2009-cu ildə keçirilmiş Avropaseçkilərində qüvvədə olan beşfaizli baryeri Əsas qanunun 3-cümaddəsinin 1-ci abzasının və 21-ci maddəsinin 1-ci abzasınınnormalarına uyğun gəlmədiyini və etibarsız hesab edildiyini elanetmişdir.

Senatın əhəmiyyətli mülahizələri:Dövlət orqanları arasında mübahisə üzrə məhkəmə icraatı

daxilində tələblər, onların nə dərəcədə tətbiq edilə biləcəyindənasılı olaraq, və konstitusion şikayətlər təmin edilmişdir. Mövcudhüquqi və faktiki hallarda Avropa seçkilərində hüquqi tənzimləmədəüçfaizli baryer seçki hüquqlarının bərabərlik prinsiplərini (Əsasqanunun 3-cü maddəsinin 1-ci abzası) və siyasi partiyalarınbərabərlik şanslarını (Əsas qanunun 21-ci maddəsinin 1-ci abzası)pozur.

157


1. Qanunvericilik orqanının hansı şəraitlərdə etibarsız hesabedilən norma əvəzinə yeni, məzmun baxımından köhnə normayauyğun gələ biləcək normanı qəbul edə bilməsi sualını cavabsızqoymaq olar, çünki azaldılmış minimal limitlərə malik yeni normaartıq məzmun baxımından köhnə normaya uyğun gəlmir. Burada,dövlət orqanları arasında etibar tələblərinin pozulması halı mövcuddeyil; qanunvericilik orqanı heç də qəsdən Federal Konstitusiyaməhkəməsinin beşfaizli baryerə dair qərarına laqeyd yanaşmamışdır,əksinə, 9 noyabr 2011-ci il tarixli qərarı olduqca diqqətlə nəzərdənkeçirmişdir.

2. Birbaşa seçkilərə dair Akt milli seçki hüquqi fərziyyələrininqəbul edilməsi üçün xarici çərçivələri müəyyən edir və bu çərçivələr,öz növbəsində, Birliyin müvafiq üzv dövlətinin konstitusionhüququna tabe olur. Birbaşa seçkilərə dair Aktın verilən səslərin5%-dək baryerin müəyyən edilməsi imkanı verməsi və eynizamanda, Birliyin müvafiq üzv dövlətinin qanunvericiliyinə uyğunolaraq onun konstitusion-hüquqi razılıq verməsini nəzərdə tutmasınə Aktın mətnindən, nə də onun şərhindən irəli gəlmir.

3. 9 noyabr 2011-ci il tarixli qərarın əsasını təşkil edən standartlarbu prosesdə öz qüvvələrini qoruyub saxlayırlar.

a) Avropa parlamentinə alman deputatların seçilməsi ilə bağlıƏsas qanunun 3-cü maddəsinin 1-ci abzasından irəli gələn seçkihüquqlarının bərabərlik prinsipi vətəndaşların nəzərdə tutulandemokratiya prinsipini qoruyur və dövlət quruluşunun fundamentaləsaslarından biridir. Bu prinsipdən belə bir qənaətə gəlmək olar ki,səsvermə hüququna malik hər bir şəxsin səsi həmişə eyni çəkiyəmalik olmalı və uğura bərabər hüquqi şanslar mövcud olmalıdır.Seçkilərin proporsional sistemində bu prinsip həmçinin, hər birseçicinin öz səsi ilə seçkili təmsilçiliyin yaradılmasına bərabərşəkildə təsir etmək imkanına malik olmasını tələb edir, çünki pro-porsional seçki sisteminin məqsədi ondan ibarətdir ki, bütünpartiyalar seçkili təmsilçilikdə əldə olunan səslərə uyğun olaraqmümkün qədər çox təmsil olunsunlar.

158


Əsas qanunun 21-ci maddəsinin 1-ci abzasından irəli gələnpartiyaların bərabərlik şansları prinsipi hər bir partiyanın, başlıcaolaraq, bütün seçki prosesi çərçivəsində bərabər imkana malikolmalarını və bununla da, yerlərin bölüşdürülməsində bərabərşansa sahib olmalarını tələb edir.

b) Partiyaların seçki hüquqları və bərabərlik şansları arasındasıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Məhdudiyyətlərin konstitusion-hüquqi sübutu eyni meyarlara malikdir. Hər iki prinsipə diferensiasiyabaxımından hər hansı mütləq qadağa tətbiq olunmur; eyni zamanda,onların formal xüsusiyyətlərindən belə bir qənaətə gəlmək olar ki,qanunvericilik orqanı mülahizə üçün olduqca kiçik imkana malikdir.Seçki hüququnda diferensiasiya yalnız konstitusiyada təsbit olunanvə seçki hüquqları bərabərliyini tənzimləməyə qadir olan çəkiyəmalik olmaları ilə bağlı əsaslarla dəstəklənə bilərlər. Buraya,xüsusilə də, seçkili xalq təmsilçiliyinin hüquqi qüvvə ilə təminedilməsi aiddir.

b) Aktual vəziyyətlər müəyyənləşdirici əhəmiyyətə malikdir.Baxmayaraq ki, qanunvericilik orqanının həmçinin gələcək inkişafıkonkret şəkildə nəzərə alması qadağan edilmir. Lakin, bu yalnızyetərli qədər etibarlı faktiki məlumatların mövcud olduğu zamanvə işlərin sonrakı gedişatını artıq cari vəziyyətdə inamlaproqnozlaşdırmaq mümkün olduğu zaman əhəmiyyətli çəkiyəmalik ola bilər.

Hazırkı işdə Almaniya Bundestaqının yanaşmasına hansı ölçüdəəməl etmək lazım olduğu sualını açıq saxlamaq mümkündür. Buyanaşmaya görə seçki baryeri seçki orqanının hüquqi səlahiyyətindəyalnız qüsurla bağlı aspektlər nəzərə alınmaqla dəstəklənir. İstənilənhalda, bu, seçki qanunvericiliyinin bu düzəlişinə eyni vaxtdareaksiya vermək imkanının zəifləyə biləcəyi xalq təmsilçiləri iləbağlı tətbiq edilə bilər. Avropa parlamenti ilə bağlı milli qanunvericilikorqanı tərəfindən seçki hüquqlarında düzəli edilməsinə icazə verilir.Sırf preventiv məqsədlər üçün müəyyən edilmiş seçki baryeriqeyri-bərabər şəkildə seçki hüquqları bərabərliyinin əhəmiyyətlipozuntusunu daha da irəli apara bilər.

159


q) Seçki qanunvericiliyinin işlənib hazırlanmasının ciddi kon-stitusion-hüquqi nəzarətə ehtiyacı vardır. Bu, parlament əksəriyyətininharadasa öz maraqları çərçivəsində siyasi rəqabətlilik şərtlərinəaidiyyəti olan qaydalarla keçinə biləcəkləri və müvafiq parlamentəksəriyyətinin ümumi rifah məqsədlərinə deyil, şəxsi hakimiyyətləriniəldə saxlamağa xidmət göstərdikləri kimi məhz seçki hüquqlarısahəsində təhlükənin mövcud olması kimi ümumi fərziyyələrdənirəli gəlir. Bu səbəbdən, konstitusion-məhkəmə nəzarəti proq noz -laşdırma üzrə geniş imkanların tətbiq edilməsi yolu ilə ləğv ediləbilməz.

4. Bu meyarlara uyğun olaraq üçfaizli baryerin yoxlanması(Avropa seçkiləri haqqında Qanunun §2, 7-ci abzası) Əsas qanunun3-cü maddəsinin 1-ci abzasına və 21-ci maddəsinin 1-ci abzasınauyğun gəlmir. Senat 9 noyabr 2011-ci il tarixli qərarı ilə müəyyənetmişdir ki, 2009-cu ildə keçirilmiş Avropa seçkiləri vaxtı başvermiş və hazırda mövcud olan hüquqi və faktiki hallar beşfaizlibaryerlə bağlı olan seçki hüquqlarının bərabərliyi və siyasipartiyaların şans bərabərliyi prinsiplərinin əhəmiyyətli dərəcədəpozulması prinsiplərini dəstəkləyə biləcək yetərli qədər əsaslandırmavermirlər. O vaxtdan bəri hüquqi və faktiki halların əhəmiyyətlidərəcədə pozulması halı baş verməmişdir. Üçfaizli baryer siyasi vəinstitusional inkişaf baxımından və bununla bağlı Avropa parla-mentinin fəaliyyətində yaxın seçki dövründə baş verə biləcəkdəyişikliklərlə bağlı dəstəklənə bilməz.

a) Qanunvericilik orqanı ədalətli şəkildə qeyd edir ki, hökumətinvə müxalifətin Avropa səviyyəsində antaqonist qarşıdurmasımüəyyən vəziyyətlərdə Almaniyanın Avropa seçkilərini hüquqitənzimlənməsində seçki baryerini dəstəkləyə bilər, o halda ki, millisəviyyədə mövcud olan hallarla müqayisə edilə biləcək mövcudhüquqi və faktiki hallar hüquqi səlahiyyətli hökumətin seçimi üçünsabit əksəriyyətin yaranması və onun daima dəstəklənməsinə gətiribçıxarmış olsun. Bu istiqamətdə hərəkət edən Avropa parlamentisiyasi baxımdan arzuolunandır, lakin hələlik yolun başlanğıcındadır.

160


Avropa parlamentinin hüquqi səlahiyyətinə faktiki təsiri bu günhələlik görmək mümkün deyil, buna görə də qanunvericilik orqanınınüçfaizli baryer olmadan Avropa parlamentinin fəaliyyətinin pozulmasıtəhlükəsinin mövcud olduğu proqnozu üçün əsaslandırma mövcuddeyil.

b) 22 noyabr 2012-ci ildə qəbul edilmiş sərəncamdan göründüyükimi, əvvəlki Komissiyanın razılığı ilə Avropa parlamenti qarşısınaseçkiləri seçicilərin qərarı ilə sıx bağlı olan hər iki qurumun siyasilegitimliyinin gücləndirilməsi məqsədi qoyur. Buna dəstək olmaqüçün, Avropanın siyasi partiyaları Komissiyanın prezidenti postunanamizədlərini irəli sürməlidirlər. Lakin, Avropa hüquqi əsaslarındəyişdirilməsi gündəlikdə yer almır. Həmçinin bir şeydə qaranlıqdırki, Birliyin qüvvədə olan qanunvericiliyi çərçivəsində, həll edilməsigərəkən məsələ Avropa səviyyəsində demokratik iradənindəstəklənməsi kimi siyasi səyi sürətlə gücləndirməkdən ibarətdir.Bununla bağlı məsələlər istənilən halda hələlik cavabsız qalabilərlər.

c) Faktiki hallar baxımından, konkret olaraq söyləmək olmazki, Almaniyanın Avropa seçkilərinin tənzimlənməsi hüququndaseçki baryeri olmadan siyasi inkişaf Avropa parlamentinin fəaliyyətininpozulmasına gətirib çıxarda bilər.

aa) Hazırda, 22 noyabr 2012-ci il tarixli sərəncamda verilənhalların hansı həcmdə və hansı nəticələrlə Avropa parlamentindəkivə Avropa Şurasındakı üzv dövlətlərin nümayəndələri ilə bağlıtətbiq edilə biləcəyini qiymətləndirmək mümkün deyil. Avropaparlamentində qarşıdan gələn seçki dövründə siyasi prosesdə budəyişikliklərlə bağlı həcm də spekulyativ olaraq qalır. Üçfaizlibaryerlə bağlı irəli sürülən və “demokratikləşmə üçün təkan” kiminəzərdə tutulan və Almaniyanın Avropa parlamentininfraqmentasiyaları ilə barışdığı kimi şübhə altına alınan arqumenthəmçinin seçki bərabərliyinin və siyasi partiyalar üçün bərabərimkanların məhdudlaşdırılması əsaslandırılması tələblərinə dəcavab vermir. Bu arqument həmçinin, mümkün restrukturlaşdırma

161


nəzərə alınmaqla və kiçik siyasi partiyaların əhəmiyyətli töhfəverə biləcəkləri parlament debatları üçün olduqca əhəmiyyətli olansiyasi prosesin açıqlığına da cavab verməyəcək.

bb) Arzuolunan siyasətləşdirmənin nəticəsi kimi Avropaparlamentində əksəriyyətin yaradılması prosesinin struktur baxımındanpozulacağı fikri də təsdiqini tapmamışdır.

(1) Avropa parlamentində gələcəkdə iki əsas parlament fraksiyasıarasında əməkdaşlığın dayanacağı və ya ya nəzərəçarpan dərəcədəaz dərəcədə mövcud olacağı halı da istisna edilmir. Bunun başverəcəyi və ya hansı dərəcədə baş verəcəyi məlum deyil; lakin,istənilən halda, Avropa parlamentinin fəaliyyətini pozmayan inkişafınəzərə almaq mümkündür. Müntəzəm şəkildə əksər mandatlarıalan iki əsas fraksiyanın gələcəkdə də, əgər bir-birləri ilə məcburişəkildə əməkdaşlıq etməli olsalar belə, əməkdaşlığa maraqlıolacağını güman etməyə əsas vardır.

(2) Bundan əlavə, əlavə faktorları nəzərə almadan, daha kiçikpartiyalardan yeni parlament üzvlərinin seçilməsi ilə parlamentdəəksəriyyətin çevik formalaşması kimi ənənəvi təcrübənin əhəmiyyətlidərəcədə çətinləşəcəyini güman etmək mümkün deyil. Ola bilsinki, ayrı-ayrı parlament fraksiyaları arasında aydın siyasi fikirayrılıqları onların daxili səfərbərliyini artıra bilər. Bundan əlavə,bu cür halın Avropa parlamentində strateji seçki davranışı üçünseçicilər arasında əvvəllər olduğundan daha çox partiya-siyasiqütbləşmənin sürətlənməsinə gətirib çıxaracağı və Avropaparlamentində təmsil olunan partiyaların sayının artmasının narazılıqyaradıb-yaratmayacağı sualı açıq qalır.

(3) Bu cür qeyri-müəyyənlik halında, əməkdaşlığa hazır olmayan,şifahi dinləmədə qeyd edilən gələcək mümkün 80 parlamentüzvünün sayını zərurilik baxımından qabaqcadan söyləmək mümkündeyil. İstənilən halda, bu qeydlər bir və ya iki parlamentarisi olankiçik partiyaların qoşulmamış parlamentarilərinin gözlənilməyənsayına deyil, müəyyən edilmiş, Birlik partiyalarına münasibətdətənqidi mövqeyə malik və ola bilsin ki, seçki baryerini keçə biləcəkparlamentarilərə aiddir. 162


(4) Nəhayət, fraksiyaların inteqrasiya gücünü nəzərə alaraq,gələcək seçki dövründə yenə də kiçik partiyalardan olan deputatlarınməşhur fraksiyaların, yaxud yenidən yaradılmış fraksiyaların birindəözlərinə yer tapmayacaqlarını güman etməyə əsas yoxdur. İstənilənhalda, Almaniya partiyaları sıralarına daxil olan digər partiyalardanolan deputatların mümkün seçilmələrinin hansı təsirə malikolacaqlarını izləmək lazımdır. Hazırda bu məsələ ilə bağlı inamlıqiymətləndirmə təqdim etmək mümkün deyil. Qanunvericilikorqanı arzuolunmaz inkişafın yaranan konkret əlamətlərini nəzərəala bilər.

q) Üçfaizli baryer əvvəlki beşfaizli baryerə nisbətən siyasipartiyalar üçün seçki bərabərliyini və bərabər imkanlarıməhdudlaşdırır. Lakin, bundan belə bir nəticəyə gəlmək olmaz ki,üçfaizli baryerlə seçki hüquqları bərabərliyinin məhdudlaşdırılmasıəhəmiyyətli deyil və onun əsaslandırılmasına ehtiyac yoxdur.Avropa parlamentində bir yeri təxminən verilmiş səslərin bir faizimüqabilində əldə etmək mümkündür, bu da onu göstərir ki, seçkibaryeri praktik nəticələrə malikdir. Almaniyanın hüquqitənzimlənməsində seçki baryeri hazırda zəruri olmadığından vəmahiyyət baxımından onun əsaslandırılması mövcud olmadığından,onda üçfaizli baryerin mütənasibliyi məsələsinin də heç birəhəmiyyəti yoxdur.

163


Dördüncü hissə

ƏDALƏT MÜHAKİMƏSİ VƏ

ƏSAS HÜQUQLAR

164

§ 13. Konkret normonəzarət

31) BVerfGE1, 184(Normenkontrolle I / Normonəzarət I)

1. Əsas qanunun 100-cü maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraqFederal Konstitusiya məhkəməsi formal mənada yalnız qanunlarlabağlı, eləcə də Əsas qanunun 81-ci maddəsinə uyğun olaraq qa-nunvericilik çərçivəsində zəruri olan hallarda normonəzarəti həyatakeçirir.

2. Əsas qanunun 100-cü maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraqFederal Konstitusiyası məhkəməsinin qərar çıxarılması üçünmüraciətin edilməsinə qərar çıxarılması üçün müraciət edilənməhkəmə qanunu anti-konstitusion hesab etdikdə, icazə verilir.Təkcə şübhənin olması kifayətdir.

[…]

Birinci Senatın 20 mart 1952-ci il tarixli qərarı– 1 BvL 12/51, 1 BvL 15/51, 1 BvL 16/51, 1 BvL 24/51,

1 BvL 28/51 –Konstitusiyaya uyğun gəlməsi baxımından məhkəmə icraatında

olan: 1. Şimali Reyn-Vestfaliya Torpağının Daxili İşlər Nazirliyininpolis sərəncamı […]

ƏSASLANDIRMA[…]

II.1. Bilefeld şəhərinin dairə məhkəməsi qəbul etdiyi 7 Qs 248/51

saylı 27 sentyabr 1951-ci il tarixli qərarı ilə Əsas qanunun 100-cümaddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraq M şəhərindən olan bənnaQans Henrix L.-lə bağlı cinayət icraatını dayandırmış və FederalKonstitusiya məhkəməsinə qərar çıxarılması üçün müraciət etmişdir.Məhkəmə Əsas qanunun 4, 5, 8, 9, 17 və 19-cu maddələrinin

165


tətbiq edildiyi 28 aprel 1951-ci il tarixli polis sərəncamının konsti-tusiyaya uyğun gəldiyinə şübhəsini bildirir.

[…]VI.

Qanunun və Əsas qanunun 100-cü maddəsinin tətbiqinə dairfaktın, məhkəmə yoxlaması hüququnun yaranması halı Əsasqanunun 100-cü maddəsinə uyğun olaraq “qanun” sözünün şərhedilməsinə birmənalı şəkildə əsas verib-verməməsi, məhkəmələrinbu qaydada hüquqi sərəncamların Əsas qanuna uyğun gəldiklərinəetiraz etməli olduqlarına dair qərarın verilməsi və ya bu cür hallardaməhkəmələrin Əsas qanunun 100-cü maddəsinə uyğun olaraqFederal Konstitusiya məhkəməsinin qərarını tələb etməli olduqlarıməsələsinə yalnız Əsas qanun çərçivəsində və bununla bağlı FederalKonstitusiya məhkəməsi qarşısında qoyulan tapşırıqlar çərçivəsindəümumi normonəzarət baxımından qərar verilə bilər.

1. Əsas qanunun 93-cü maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraqnormonəzarət çərçivəsində qarşıda duran ilkin məsələ konstitusiyamüdafiəçisi kimi Federal Konstitusiya məhkəməsinin verəcəyiqərardır.

[…]Əgər […] hər hansı hüquqi sərəncamın qanuniliyi konstitusiya

ilə zidd olması ehtimalı baxımından şübhə altına alınarsa, ondabütün ali icraçı orqanları, daha dəqiq deyilərsə, bir-birlərindənasılı olmadan, konstitusiya müdafiəçisi kimi Federal Konstitusiyaməhkəməsinə müraciət edə bilərlər. […]

2. Əksinə, normonəzarət zamanı, Əsas qanunun 100-cü maddəsinəuyğun olaraq konstitusiya müdafiəçisi kimi Federal Konstitusiyaməhkəməsi ikinci plana keçir.

Əsas qanunun 100-cü maddəsi artıq öz formasına görəməhkəmələri yoxlama prosesindən və ayrıca hüquqi mübahisəçərçivəsində bütün konstitusion-hüquqi məsələlərin həllində kənardasaxlamır və bu sahədə Federal Konstitusiya məhkəməsininsəlahiyyətini əsaslandırır. Əksinə, məhkəmələr qəbul etmələri üçünəhəmiyyət kəsb edən hüquqi müddəaların Əsas qanuna, hüquqi166

Dördüncü hissə. Ədalət mühakiməsi və əsas hüquqlar

torpaq normalarının isə federal qanunvericiliyə uyğunluğunuyoxlaya bilərlər və yoxlamalıdırlar; olar öz səlahiyyətləri çərçivəsindəonların uyğun gəlmələrini təsdiq edə bilərlər. Bu cür müsbətqərarla, hüquqi normanın düzgün şərh edilməsi zamanı tətbiqedilmiş normanın anti-konstitusion olması səbəbindən və bunagörə də etibarsız hesab edilməsi səbəbindən Əsas Qanununmüddəaları pozulmuş olarsa, onda Federal Konstitusiya məhkəməsikonstitusiya müdafiəçisi qismində müstəsna olaraq Əsas qanunun93-cü maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraq normonəzarətçərçivəsində, yaxud da əsas hüquqlar pozulan zaman, konstitusionşikayət əsasında, fəaliyyət göstərə bilər. Əsas qanunun 100-cümaddəsində konstitusiyanın müdafiəsi üzrə Federal Konstitusiyaməhkəməsinin bu cür səlahiyyəti göstərilmir. Əksinə, Əsas qanunun100-cü maddəsinin əsas ideyasına uyğun olaraq Federal Konstitusiyaməhkəməsinin vəzifəsi, hər bir məhkəmənin, federal və torpaq qa-nunvericiliyinin tələblərini pozaraq qəbul etdiyi qanunların tətbiqindənimtina etdiyi vəziyyətin qarşısını almaqdır, çünki onlar FederalKonstitusiya məhkəməsinin fikrincə, Əsas qanunu və federativdövlətdə qəbul edilmiş federal qanunvericiliyi və torpaqların qa-nunvericiliyini pozurlar.

Bununla əlaqədar, hakimlərin nəzarət üzrə ümumi hüquqlarıkonstitusiya nöqteyi-nəzərindən məhdudlaşdırılır. Anti-konstitusionhallar zamanı hakimlər yalnız ilkin yoxlama hüquqlarına malikolurlar. Bununla da, qanunvericilik hakimiyyətinə ziyan vurulmasıhalı istisna olunur. Hakimlərin nəzarət hüquqlarının genişləndirilməsinəticəsində qanunvericilik hakimiyyətinə dəyən ziyan nəzarət üzrəhakimlərin ümumi səlahiyyətləri əleyhinə əsas arqumentlərdənbiri olmuşdur. […]

Lakin, hakimlərin hüquqi sərəncamlara nəzarət üzrə ümumisəlahiyyətləri ilə bağlı bu cür şübhələr yaranmır. Artıq deyildiyikimi, məhkəmələrin ayrıca hüquqi mübahisə çərçivəsində hüquqisərəncamların konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamalarına (əgərbu cür hal birbaşa istisna edilməyibsə) heç bir şübhə yaranmamışdır.

167


Yalnız həmin vaxt hakimlərin nəzarəti yerinə yetirmək hüquqlarıqanunlara da şamil edilmişdir (mülki işlər üzrə İmperiyaməhkəməsinin qərarı (RGZ) 111, 320), lakin hər bir məhkəməninözünü qanunvericilik hakimiyyəti aktlarından üstün hesab etdiyizaman problem yaranırdı. Hakimlərin qanunlarla bağlı nəzarətüzrə ümumi səlahiyyətləri ilə əlaqədar yaranan yeganə problemsəlahiyyətin ixtisaslaşdırılmış dövlət və Konstitusiya məhkəməsininəlində cəmləşməsi olmuşdur. İstənilən halda, hüquqi qeyri-müəyyənlik və fraqmentarlıq təhlükəsiz ayrı-ayrı məhkəmələrinnəzarət səlahiyyəti ilə bağlı olmuşdur, əgər bu, hüquqi normalarınqanuniliyinin inkar edilməsinə gətirib çıxarmış olarsa. Bu, hüquqisərəncamların yoxlanması üzərində səlahiyyətin bir konkretməhkəməyə ötürülməsi üçün əsaslardan biri ola bilər.

[...]Lakin, Əsas qanuna uyğun olaraq, ayrı-ayrı məhkəmələr tərəfindən

hüquqi sərəncamların yoxlanması zamanı hüquqi qeyri-müəyyənliyinvə fraqmentarlığın mövcud olması təhlükəsi olmur, çünki Əsas qa-nunun 93-cü maddəsinin 1-ci abzasına uyğun olaraq normanəzarətyuxarıda göstərildiyi kimi, istənilən əhəmiyyətli hüquqi qaydalarlabağlı Federal Konstitusiya məhkəməsinin ümumicbari qərarlarınagörə vaxtında müraciət edilməsi üçün kifayət qədər imkanlarlatəmin edir.

Lakin, qanunlarla vəziyyət başqa cürdür. Burada, həqiqətən də,göstərildiyi kimi, məhkəmələrin ümumi nəzarət səlahiyyətlərizamanı, əvvəlki illərin nəzarət üzərində inhisarçılıq meylləri iləhüquqi qeyri-müəyyənlik və bölünmə təhlükəsi yarana bilər; çünkiqanunları ayrı-ayrı məhkəmələr tərəfindən konstitusiyaya və yafederal qanunvericiliyə zidd hesab olunacaq torpaqların qanunvericilikorqanları Əsas qanunun 93-cü maddəsinin 1-ci abzasının 2-cicümləsinə uyğun olaraq normonəzarətin aparılması üçün FederalKonstitusiya məhkəməsinə müraciət etmək səlahiyyətlərinə malikdeyillər. Məhz, landtaqlar üçün deyil, torpaq hakimiyyəti orqanlarıüçün nəzərdə tutulan normonəzarətin aparılması tələbi ilə müraciət

168


edilməsi halının tənzimlənməsi hüququ dəqiq şəkildə göstərir ki,yalnız qanunlarla bağlı deyil, həmçinin qeyri-hüquqi sərəncamlarlabağlı hüquqi qeyri-müəyyənlikdən və bölünmədən uzaq olmaqüçün əsas diqqətin normonəzarətə yönəldilməsi lazımdır.

Nə konstitusiya müdafiəçisi kimi Federal Konstitusiyaməhkəməsinin statusu, nə də normonəzarətin ümumi tənzimlənməsihüquqi sərəncamların Əsas qanunun 100-cü maddəsinin əhatədairəsinə daxil edilməsini göstərmirlərsə, onda normonəzarətinƏsas qanunun 100-cü maddəsinə uyğun olaraq şərh edilməsi bununəksini göstərir. Bu müddəa həm də hüquqi sərəncamlara şamiledilərsə, onda hər bir məhkəmə yalnız federal və ya torpaqorqanlarının hüquqi sərəncamlarını Əsas qanunun pozulması iləbağlı etibarsız hesab etdiyi zaman deyil, həm də torpaqların hüquqisərəncamlarının federal qanuna uyğun gəlmədikləri təqdirdə,Federal Konstitusiya məhkəməsinin qərarını almalıdır. [...]

3. Federal Konstitusiya məhkəməsinin digər çoxsaylısəlahiyyətlərini nəzərə alaraq, bu sənəddə təqdim edilən şərh həmdə Konstitusiya məhkəməsinin fəaliyyətinin yalnız zəruri məsələlərləbağlı normonəzarət çərçivəsində məhdudlaşdırılmasına dair tövsiyələrəuyğun gəlir.

[...]

32) BVerfGE2, 124(Normenkontrolle II / Normonəzarət II)

Əsas qanunun 100-cü maddəsinin, 1-ci abzasının 1-ci cümləsinəuyğun olaraq Federal Konstitusiya məhkəməsinin normonəzarətiƏsas qanunun 24 may 1949-cu ildə qüvvəyə mindiyi dövrdənqabaq açıqlanmış qanunlara tətbiq edilmir.

Birinci Senatın 24 fevral 1953-cü il tarixli qərarı– 1 BvL 21/51 –

[…]

169


ƏSASLAR[…]

V.[…]1. […] nəticəsində, hər bir məhkəmə müstəqil şəkildə yoxlamanı

aparmalı və Əsas qanuna uyğun olaraq Əsas qanun qüvvəyəminməzdən qabaq açıqlanmış qanunlara dair hüquqi məsələ iləbağlı qərar qəbul etməlidir.

a) “Konstitusiyadan əvvəlki” hüquqi normaların Əsas qanunauyğun gəlmələrinə dair qərar qanunvericilik hakimiyyətininsəlahiyyətinə toxunmur. Hər hansı məhkəmə Əsas qanuna uyğungəlməməsi baxımından hər hansı “konstitusiyadan əvvəlki” qanunları“anti-konstitusion” hesab edərsə, və bununla bağlı, onun tətbiqedilməsindən imtina edərsə, bu cür hal qanunvericilik orqanınınilkin iradəsinə xələl gətirmir. Çünki, qanunun sonradan qəbuledilmiş konstitusiyaya uyğunluq baxımından yoxlanılması məhzyoxlanılan normanın ilkin hüquqi etibarlığını nəzərdə tutur, yalnızo halda ki, əvvəlki qanunvericilik orqanının hüquqi aktı ilkinolaraq qanuni hesab edilmiş olsun və onun sonradan qəbul edilənƏsas qanunla uyğun gəlib-gəlməməsi məsələsi meydana çıxmışolsun. Suala verilən cavab mənfi olarsa, onda əvvəlki qanunvericilikorqanının nüfuzuna xələl gətirməyəcək, yalnız obyektiv konstitusiyailə nəticələnəcək və sonrakı qanunvericilik orqanının iradəsi əvvəlkiqanunvericilik orqanının iradəsini üstələyəcək.


33) BVerfGE42, 237(Vorlagepflicht / İşin ötürülməsi öhdəliyi)[…]

İkinci Senatın 29 iyul 1976-cı il tarixli qərarı– 2 BvR948/75 –

ƏSASLAR

170


A.Konstitusiya şikayəti Ali dairə məhkəməsinin işin ötürülməsi

öhdəliyinə (Məhkəmə sistemi haqqında Qanunun §121, 2-ci abzası)əməl etmədən, Federal Ali məhkəmənin qərarından fərqli qərarqəbul etdiyi təqdirdə, “heç kim işinin qanuni hakim tərəfindənbaxılması hüququndan məhrum edilə bilməz” prinsipinin (Əsasqanunun 101-ci maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsi) pozulub-pozulmadığı ilə bağlı məsələyə aid idi.

[…]Б.

[…]2. Ali dairə məhkəməsi şikayətçinin işinin qanuni hakim

tərəfindən baxılması hüququnu ləğv etmiş və nəticədə, işi FederalAli məhkəməyə ötürməmiş və bu məhkəmənin qərarındankənarlaşmışdır (Məhkəmə sistemi haqqında Qanunun §121, 2-ciabzası).

Əsas qanunun 101-ci maddəsinin 1-ci abzasının 2-ci cümləsindəverilən müddəalar pozulmuşdur, müddəalarda deyilir ki, hər hansıməhkəmə aşbaşına olaraq işi digər məhkəməyə ötürmək öhdəliyiniyerinə yetirməzsə […]. Bu cür hal hazırkı işdə mövcuddur.

a) Ali dairə məhkəməsi işi Federal Ali məhkəməyə ötürməyəborclu idi.

[…]б) İşin ötürülməsi öhdəliyinin ötürülməməsi kimi bu hala heç

bir baxımdan bəraət qazandırmaq mümkün deyil (bax: BVerfGE2,266 [281]; 4, 144 [155]; 24 mart 1976-cı il tarixli qərar — 2BvR804/75); işin ötürülməsindən imtina etmək üçün heç bir səbəbyox idi. Şübhəsiz ki, işin ötürülməsi üçün bütün şərait var idi. Alidairə məhkəməsi ya Federal Ali məhkəmənin mövqeyini bölüşdürmək,və bununla bağlı mübahisələndirilən ittiham hökmünü ləğv etmək,ya da Federal Ali məhkəmənin mövqeyindən fərqli mövqeyə malikolardısa, işi baxılması üçün Federal Ali məhkəməyə ötürə bilərdi.Bu cür aydın və birmənalı alternativ variantı nəzərə alaraq, yoxlama

171


icraatında heç cür bəraət verilməsi mümkün olmayan və bununlada, işin ötürülməsi öhdəliyinin özbaşına pozulmasına və şikayətçiniişin qanuni hakimlər tərəfindən baxılması hüququndan məhrumedilməsinə gətirib çıxarmış pozuntuya yol verilmişdir.

[…]


34) BverfGE92, 1(Sitzblockaden II / “Oturaq blokadalar” II)

“Oturaq blokadanın” keçirilməsi ilə bağlı Cinayət məcəlləsinin§240, 1-ci abzasın da verilən zorakılıq anlamının genişləndirilmişşərhi Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasının müddəalarınıpozur.

Birinci Senatın 10 yanvar 1995-ci il tarixli qərarı– 1 BvR718/89, 1 BvR719/89, 1 BvR722/89, 1 BvR723/89 –[…]

ƏSASLARА.

İddiaçılar hərbi obyekt qarşısında “oturaq nümayiş” vasitəsiləyerinə yetirilmiş birgə məcburiyyətə görə ittiham olunmuşlar.Onlar Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasının pozulduğunuiddia edirlər. 3-cü və 4-cü iddiaçı əlavə olaraq, Əsas qanunun 20-ci maddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraq ədalətli məhkəməaraşdırması hüququnun pozulduğunu iddia edirlər.

[…]B.

Konstitusiya şikayətləri əsaslı deyil.I.

Dairə məhkəməsinin və ali dairə məhkəməsinin mübahisələndirilənqərarları Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasının tələblərinipozur. 172


1. Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası barədə FederalKonstitusiya məhkəməsi artıq bir çox işlərdə danışmışdır (sonuncudəfə: BVerfGE71, 108 [114 və sairə]; 73, 206 [234 və sairə]).

Bu təcrübəyə uyğun olaraq sözügedən müddəada yalnız cinayət-hüquqi normaların əks təsirinə qadağa yer almır. O həmçinin qa-nunvericilik orqanının üzərinə cinayət tərkibinin cəza şərtlərininvə cinayət tərkibinin əhatə dairəsini konkret təsvir edilməsi vəöhdəliyi də qoyur. Bu öhdəlik iki məqsədə xidmət göstərir. Birtərəfdən, o adresatları hansı hərəkətlərin qadağan edildiyini vəcəzanın tətbiq edildiyini qabaqcadan görmək imkanı verən normalarıtəqdim edir. Digər tərəfdən isə, o hərəkətin cəzalandırılmasıqərarının icra və ya məhkəmə hakimiyyəti orqanları tərəfindənsonradan deyil, qanunvericilik tərəfindən qabaqcadan qəbuledilməsinə zəmanət verməlidir. Bununla bağlı, Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası qanuna dair ciddi şərtlərdən ibarətdir vəbu şərtlər məhkəmələrə cinayət işləri üzrə hüququn tətbiq edilməsindəməhdudiyyətlər tətbiq edir.

Lakin, bu, hakimlər tərəfindən şərh edilməli olan anlayışlardanistifadə etməyi istisna etmir. Cinayət hüququnda qanunvericilikorqanı həyatın rəngarəngliyinin nəzərə alınması zərurəti ilə üzləşir.Bundan əlavə, cinayət-hüquqi normaların ayrı-ayrı hallarda qaçılmasımümkün olmayan ümumi və abstrakt xüsusiyyətlərinə görə müəyyəndavranışın qanunun müəyyən etdiyi tərkibə daxil olub-olmadığıbarədə şübhə yaranır. Bununla belə, bir qayda olaraq istənilənhalda normaların adresatı qanunun müddəaları əsasında davranışıncəzalandırıla biləciyi, yaxud bilinməyəcəyini ayırd etməyibacarmalıdır. Sərhəd hallarında, bununla da, ən azı cəza riskinibaşa düşmək mümkündür.

Qanunun müəyyənləşdirilməsi tələbi üzrə ədalət mühakiməsinəgəldikdə, cəzanın tətbiqinin analoji və hüquqi adətlərə istinadetməklə əsaslandırmaq qadağandır. Bu zaman “analoji” dedikdə,dar texniki çərçivə başa düşülür və qanunun sanksiya tətbiq edilməsinormalarının tərkibindən kənarlaşan istənilən hüquqi tətbiqetmə

173


istisna olunur. Qanunun şərh edilməsi predmeti müstəsna olaraqqanunun şərhi ola biləcəyindən, o həlledici meyardır: qanunsözünün mümkün mənası icazə verilən məhkəmə şərhinin sonsərhədini müəyyən edir. Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ciabzası adresata cəzanı qabaqcadan nəzərə almaq imkanı verdiyindən,sərhədi […] nöqteyi-nəzərindən müəyyən etmək lazımdır.

2. Zorakılıqla bağlı Cinayət məcəlləsinin § 240 Əsas qanunun103-cü maddəsinin 2-ci abzasına uyğun gəlir.

[…]

3. Əksinə, cinayət işləri üzrə Cinayət məcəlləsinin § 240-dazorakılığın şərhi Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasınıpozur.

[…]

a) Mübahisələndirilən qərarın əsasında vaxt keçdikcə, aliməhkəmələrin təcrübəsində yaradılmış zorakılıq anlayışının başadüşülməsi durur.

[…]

Məhkəmə təcrübəsinə aktual yanaşma Federal Ali məhkəmənin1969-cu ildə Lepple üzrə çıxartdığı qərarla xarakterizə olunur.(bax: Federal Ali məhkəmənin cinayət işləri üzrə qərarlarının rəsmitoplumu (BGHSt)23, 46 [54]). Bu qərara əsasən Cinayət məcəlləsinin§ 240 uyğun olaraq zorakılıq “birbaşa fiziki gücün tətbiq edilməsini”nəzərdə tutmur. Cinayətkarın “yalnız yüngülcə fiziki gücgöstərməsinin” qurbanda “psixi şərtləndirilən proses” yaratmasıkifayətdir. Həlledici tərzdə cəzalandırma “psixi təsirin gücündən[…]” asılıdır. Bu cür şərh adətən “ruhlandırma”, yaxud “demater-ilizasiya” adlandırılır və iradənin büruzə verilməsi azadlığınınmüdafiə edilməsinə və fiziki gücün tətbiqi kimi daha da dəqiqləşdiriləvə eləcə də həqiqi ola biləcək cəhdin əsasını təşkil edir (bax:(Federal Ali məhkəmənin cinayət işləri üzrə qərarlarının rəsmitoplumu (BGHSt) 1, 145 [147]; 8, 102 [103]; BVerfGE73, 206[242]).

174


Məhkəmə təcrübəsində zorakılığın bu genişləndirilmiş anlayışıcinayət-hüquqi, eləcə də konstitusion-hüquqi ədəbiyyatda mübahisəlihesab edilir (bax: çoxsaylı istinadlar: BVerfGE73, 206 [232 vəsairə]). Mutlanqen işi üzrə Federal Konstitusiya məhkəməsininqərarı Senatda səslərin bərabərliyi ilə gözlənilən izahı verməmişdir[...]

b) Təkrar yoxlama zamanı Federal Konstitusiya məhkəməsi üçsəs əleyhinə olmaqla beş səslə belə bir nəticəyə gəlmişdir ki,mübahisələndirilən qərarın əsasında zorakılıq anlayışı Əsas qanunun103-cü maddəsinin 2-ci abzasına uyğun gəlmir.

[…]Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası [...] yalnız cinayət

tərkibinə əlavələri deyil, həm də cinayət tərkibinin genişləndirilmişhüdudunu müəyyən edir. Qanunvericilik orqanının cəzanın tətbiqedilməli olduğu hallarla bağlı anlayışların şərhi cəzalandırma iləbağlı məhdudiyyətin sonda yenidən ləğv edilməsinə gətiribçıxarmamalıdır.

Üçüncü şəxslərin iradəsi ilə bağlı məcburiyyətin tətbiq edilməsiməcburetmə anlayışında yer aldığından, Cinayət məcəlləsinin §240,2-ci abzasında göstərilən müəyyən məcburiyyət vasitələri bütünnəzərdə tutulan məcburiyyət daxilində cəzalandırılan məcburiyyətləriməhdudlaşdıran funksiyaya malikdir, zorakılıq məcburiyyətləuyğunlaşdırıla bilməz, onun çərçivəsindən çıxmalıdır. Buna görədə, təhlükədən fərqli olaraq zorakılıq vasitələri ilk əvvəldəncinayətkar tərəfindən fiziki gücün tətbiqi ilə bağlı olmuşdur. Ruhi-mənəvi təsir deyil, fiziki gücün tətbiqinə əsaslanan məcburedicitəsir zorakılığın tətbiq deyil, müəyyən hallarda təhlükə şəklindəcinayətin alternativ tərkibi ola bilər. Məhkəmə təcrübəsi o vaxtdanbəri fiziki xarakterli güc zorakılıq əlaməti kimi qəbul etmiş, lakingücün göstərilməsi əlamətindən imtina etmiş və hazırda, digərşəxsin etmək istədiyi sadə fiziki gücün mövcudluğu cinayət tərkibiəlaməti kimi zorakılığın mövcud olması üçün kifayətdir, əgər digərşəxsdə bununla bağlı öz iradəsini yerinə yetirməsində psixolojimaneə yaranarsa.

175


Zorakılıq cinayət tərkibinin mövcudluğu kimi bununla da özsərhədini o qədər itirir ki, əhəmiyyətli dərəcədə onun üçün qanun-vericilik orqanının fikirləşdiyi və cəzanın tətbiq edildiyi əməllərindigər zəruri, qaçılmaz və ya üçüncü şəxsin azadlığına məcburitəsir göstərən hallardan ayrılması funksiyanı da əldən verir. Burayamütləq şəkildə çoxsaylı, sosial-adekvat davranış variantları kiminəzərdən keçirilən və cəzalandırması yalnız Cinayət məcəlləsinin§240, 2-ci abzasında göstərilən hallarda istisna olunan cinayəttərkibi daxildir. Federal Ali məhkəmə buna görə də psixi təsir“gücünə” üstünlük verən şəxslərlə bağlı zorakılıq anlamınıngenişləndirilməsinə qarşı çıxmağın zəruri olduğunu hesab etmişdir.Bununla da, hüdudun müəyyən edilməsi funksiyasına zorakılıqanlayışından daha qeyri-müəyyən olan daha bir anlayış da daxiledilir.

Psixi təsirin nə vaxt güclü olduğunun qənaətbəxş izahı da bunagörə mövcud deyil. Bununla bağlı, qabaqcadan mühakimə yürütməyədair şərtlərdə düzəlişin edilməsinə istinad hüquqi dövlət baxımındanzorakılıq anlayışının məhkəmə təcrübəsinin genişləndirilməsi iləbağlı şübhəni istisna etmir.

Buna görə də, ali məhkəmələrin təcrübəsində zorakılıq anlayışınınşərhi Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasında göstərildiyikimi qarşısını alınması lazım olan nəticələrə malik olur. Digərşəxslərin iradələrini izhar etməyə psixi mane olan hansı fizikidavranışın qadağan edilməsini, hansının isə qadağan edilməməsiniəminliklə qabaqcadan görmək mümkün deyil. Zorakılığın yalnızfiziki gücün və məcburi təsirin mövcud olduğu hallara aid olduğuyerdə qanunvericilik orqanı daha ümumi və abstrakt şəkildə əməlintörədilməsindən qabaq cəzanı müəyyən etmir, cəza hakim tərəfindənkonkret hallarda, əməlin törədilməsindən sonra, törədilən əmələqarşı cəzanın tətbiq edilib-edilməməsi anlamından müəyyən edilir.Bu məcburiyyətə görə cinayət təqibi üçün geniş imkan açır. Birtərəfdən, atom silahlandırılmasına qarşı etiraz olaraq blokadaaksiyalarına müxtəlif münasibət, digər tərəfdən isə müəssisələrin

176


bağlanması, rüsumların artırılması, subsidiyaların azaldılması vəya daşınmanın planlaşdırılması kimi blokada aksiyaları bunu təsdiqedirlər. Bu hala həm də Federal Ali məhkəmənin 4-cü Senatı da özmövqeyindən çıxış edərək fikir vermişdir.

Zorakılığın genişlənmiş anlayışına xas olan qeyri-müəyyənlikillərin keçməsinə baxmayaraq qüvvəsində qalmaqdadır və FederalAli məhkəmə digər sahələrdə, məsələn zorlama hallarında zorakılığındar anlayışından çıxış edir (bax: Federal Ali məhkəmə, Yeni hüquqihəftəlik (NJW), 1981, стр. 2204). İndicə göstərilən nümunələrdəngöründüyü kimi, blokada aksiyalarının cəzalandırılmasının özüməcburiyyət şəklində olduqca qeyri-müəyyəndir.

[…]Nəhayət, zorakılığın genişləndirilmiş anlayışını həm də, əks

təqdirdə, cəzalandırmada arzuolunmaz boşluqların yarana biləcəyifikri ilə əsaslandırmaq olmaz. Hətta bu fikir doğru olsa belə,normanın genişləndirilmiş şərhinə aid edilən davranış da onuntəsirinə düşən davranış kimi cəzalandırılandır. Cəzalandırmadamövcud olan bu boşluqların aradan qaldırılması öhdəliyi qanun-vericilik orqanının üzərinə düşür (bax: BVerfGE71,108 [116],digər mənbələrə istinad etməklə).

Cinayət məcəlləsinin §240, 2-ci abzasında verilən zorakılıq an -la yışının lazımi məhdudlaşdırılması ilk əvvəl Federal Konstitusiyaməh kəməsi tərəfindən deyil, cinayət işləri üzrə məhkəmələr tə rə -fin dən yerinə yetirilməlidir. Bu qərar digər normalara uyğun olaraq“oturaq nümayişlərin” qeyri-qanuniliyi məsələsinə aid deyil.

[…]


35) BVerfGE23, 191(Dienstflucht / Hərbi xidmətdən yayınma)

1. Alternativ mülki xidmətdən təkrar yayınma bu cür əməlitörətmiş şəxsin bir dəfə və həmişəlik verdiyi və davam edən vicdan

177


qərarına əsaslanarsa və bu cür halın qarşısını aralıq vaxt müddətindəxidmətdən yayınma ilə bağlı edilən qınamalar da təsir göstərməzsə,Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraq birvə eyni əmələ görə cəza nəzərdə tutulur.

[…]

İkinci Senatın 7 mart 1968-ci il tarixli qərarı– 2 BvR354/66, 2 bvR355/66, 2 BvR534/66, 2 BvR566/66,

2 BvR567/66, 2 BvR710/66, 2 BvR79/67, 2 BvR171/67,2 BvR431/67 –

[…]ƏSASLAR

А.I.

İddiaçılar Yahova şahidləri dini cəmiyyətinin üzvləridirlər vəhərbi qulluqdan imtina edən şəxslər kimi tanınırlar. Onlar alternativhərbi qulluq keçməkdən imtina etdiklərinə görə cinayət işləri üzrəsəlahiyyətli məhkəmələr Alternativ mülki xidmət haqqında Qanuna(bundan sonra – “AMXQ) uyğun olaraq xidmətdən [...] yayındıqlarınagörə onları 2 aydan 8 ayadək azadlıqdan məhrum etmə cəzasıtətbiq etmişlər. İddiaçılar bu ilk cəzanı tam olaraq çəkmişlər.

2. Onlara qarşı irəli sürülmüş qanuni cinayət işi başa çatdıqdanvə cəzanı çəkdikləri müddətdə və ondan sonra iddiaçılara alternativmülki xidmətə çağırılmaya cavabdeh olan Federal əmək nazirliyiadından mübahisələndirilmənin tətbiq edilmədiyi, xidmət göstərməyədair tələb və ya xidmətə çağırılma ilə bağlı yeni bildiriş təqdimedilmişdir. İddiaçılar yenidən alternativ mülki xidmətdənyayındıqlarına görə Federal əmək nazirliyinin müraciəti əsasındaonlar yenidən hərbi xidmətdən yayınmaya görə ittiham olunmuşvə onlara qarşı cəza tətbiq edilmişdir.

[...]B.

Mübahisələndirilən qərar Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraq iddiaçıların hüquqlarını pozur. Bu178


normaya uyğun olaraq heç kim ümumi cinayət qanunları əsasındaeyni əmələ görə dəfələrlə cəzalandırıla bilməz.

1. a) Hüquqi prinsip “ne bis in idem” (eyni cinayətə görə təkrarittihamın mümkün olmaması) cinayət-prosessual hüquqların əsasmüddəası olmuşdur. Bu prinsip məhkəmə praktikasında şifahidinləmə əsasında ordinat prosedurda qəbul edilən qərarlar üçünhüquqi qüvvəyə malik prinsip kimi tanınır. Əsas qanunun 103-cümaddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraq bu prinsip konstitusion-hüquqi status almışdır.

“Ne bis in idem” prinsipi daha əvvəlki ittihamın predmeti olmuşeyni əmələ görə təkrar təqibi istisna edir, əksinə söhbət başqaəməldən gedərsə, onda bu prinsip bu əməlin və birinci əməlinyekcins olmaları səbəbindən tətbiq edilmir.

İttihamın istinad etdiyi və məhkəmənin işi icraata götürməyədair müəyyənləşdirdiyi və cavabdehin cinayətkar və ya cinayətəməlində iştirak edən şəxs kimi ittiham edildiyi və cinayətintərkibini müəyyən edən əvvəlki proses həlledici rol oynayır [...].

b) Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasının şərhedilməsinin əsası kimi Əsas qanunun qüvvəyə minməsindən qabaqişlənib hazırlanmış bu prinsiplər götürülərsə, onda Əsas qanununqüvvəyə minməsindən qabaq mövcud olmuş hüququn Əsas qanununobyektiv dəyərlərinə yönəldilməsini nəzərə almamaq olmaz (BVer-fGE7, 198 [205]). Bununla da, sözügedən prinsiplərin əsas hüquqlarmüstəvisində şərh edilməsi lazımdır (bax: BVerfGE3, 249 [252]).

2. İddiaçıların çıxardıqları qərarlara qarşı şikayət irəli sürdükləriməhkəmələr belə bir fikrə əsaslanırlar ki, Əsas qanunun 103-cümaddəsinin 3-cü abzası hərbi xidmətdən yayınan iddiaçıların təkrarcinayət təqibinə və cəzalandırmasına qarşı çıxmır, baxmayaraq ki,iddiaçılar özlərinin alternativ mülki xidmətdən imtina etmələrinionların birinci dəfə xidmətdən yayındıqları zaman göstərdiklərivicdanla bağlı mülahizələrinə əsaslanırlar. Məsələn, Ştutqartşəhərinin Ali dairə məhkəməsi iddiaçı Ştr.-in işi üzrə 23 may1966-cı il tarixli qərarında göstərmişdir ki, hərbi xidmətdən yayınma

179


kimi cinayət əməli halında – həmçinin, alternativ xidmətdənyayınma halında, söhbət deliktdən gedir. Buna görə də, məcburişəkildə xidməti keçməli olan və ilk çağırış zamanı tabe olmamışşəxsin cinayət məcəlləsi ilə cəzalandırılmalı olan hərəkəti ilkittihamla bağlı dayanır. Daha sonralar (cinayət tərkibinə uyğunolaraq) hərəkət buna görə də, məhkəmənin birinci qərarı ilə əhatəolunmur, Cinayət-prosessual məcəllənin §264-na uyğun olaraqyeni cinayət əməli kimi qalır.

3. Bu hüquqi mövqe ilə razılaşmaq olmaz. Alternativ mülki xidmətdən təkrar yayınma bu cür əməli törətmiş

şəxsin bir dəfə və həmişəlik verdiyi və davam edən qərarınaəsaslanarsa və bu cür halın qarşısını aralıq vaxt müddətindəxidmətdən yayınma ilə bağlı edilən qınamalar da təsir göstərməzsə,Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraq birvə eyni əmələ görə cəza nəzərdə tutulur və tətbiq edilir.

[…]c) Bu vəziyyəti – alternativ xidmətin keçilməsinə dair dövlətin

tələbinə qarşı prinsipial, birdəfəlik vicdan qərarını verilməsi -düzgün əhatə etmək olmur, əgər bu vəziyyətə cinayət şablonundabaxmaq mümkün olarsa və xidməti keçməli olan və ilk çağırışatabe olmayan şəxsin cinayət əməlinə bununla bağlı – birinciittihamla xitam verilirsə. Bununla da, Əsas qanunun 4-cü maddəsinin1-ci abzasına uyğun olaraq xüsusi çəkiyə malik vicdan qərarınınmahiyyəti düzgün başa düşülmür. Vicdan qərarı dedikdə, hər birciddi, mənəvi, yəni “xeyir” və “zər” kateqoriyalarına yönələn vəayrı-ayrı şəxsin daxilən müəyyən vəziyyətlərdə dərk etdiyi vəözünə borc bildiyi və qeyd-şərtsiz qəbul etdiyi və vicdanına xələfçıxaraq başqa cür hərəkət edə bilməyəcəyi qərar nəzərdə tutulur(BVerfGE12, 45 [55]). İddiaçıların halında, onların gəldikləriqərarın ciddiliyi və daimiliyi aydın şəkildə sübuta yetirilmişdir.İddiaçılar birinci cəzadan və sonra, ikinci cəzadan sonra da özlərininheç vaxt alternativ xidmət keçməmək kimi bir dəfə və həmişəlikqəbul etdikləri prinsipial qərarlarının üzərində qalmışlar. Keçmişdə

180


qəbul edilmiş və gələcəkdə də davam edəcək bu vicdan qərarıiddiaçıların bütün xarici davranışlarını müəyyən edir. Onların buqərarı qəbul etmələri və alternativ xidmətdən yayınmaları zamanıonlar Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 3-cü abzasına uyğun olaraqheç bir yeni “əməl” törətməmişlər [...].

[...]

36) BVerfGE95, 96(Mauerschutzen / Almaniyanın daxili sərhədlərinin qorunmasıüçün “Atəş açanlar”, Berlin divarları)

1. a) Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasında təsbitedilən qanunun əks təsirinə qadağa mütləq xarakterə malikdir vəhüquqi dövlətinin və ciddi rəsmiləşdirmə vasitəsilə əsas hüquqlarınzəmanət prinsipi funksiyasını yerinə yetirir.

b) Bu qadağa da həmçinin, əməlin törədilməsi zamanı vəgələcəkdə qanunla nəzərdə tutulan məsuliyyəti istisna edənəsaslandırmanın tətbiq edilməsini tələb edir, əgər bu əsaslandırmacinayət işi üzrə icraat zamanı istisna edilibsə. Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasını, eləcə də yazılmamış əsaslandırmalarıngələcəkdə tətbiqinə etibar edilməsini necə və hansı ölçüdə müdafiəetdiyi, qəti şəkildə həll edilməyib.

2. Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasında təsbit edilənqanunun əks təsirinə ciddi qadağa hüquqi dövlət prinsipi baxımındanöz əsaslandırılmasını, onlar demokratik və əsas hüquqlarla bağlıolan qanunvericilik orqanı tərəfindən qəbul edildikdə, cinayətqanunlarının yaratdıqları və etibar edilən xüsusi əsasda tapır.

3. Etibar üçün bu cür xüsusi əsas, dövlət hakimiyyəti xüsusiləağır cinayət əməlləri ilə bağlı onların yazılı normalar çərçivəsinəsığmayaraq bu cür cinayət əməllərinin törədilməsinə çağırdıqlarını,bununla da beynəlxalq hüquqda tanınan insan hüquqlarının kobudşəkildə pozulmasına gətirib çıxardıqlarını əsas gətirərək məsuliyyəti

181


istisna etdiyi hallarda mövcud olmur. Bu cür hallarda Əsas qanunun103-cü maddəsinin 2-ci abzasında nəzərdə tutulan etibarın ciddiqorunması halı tətbiq edilməməlidir.

İkinci Senatın 24 oktyabr 1996-cı il tarixli qərarı– 2 BvR1851, 1853, 1875 и 1852/94 –

QƏRARIN HƏLLEDİCİ HİSSƏSİ Konstitusiya şikayətləri təmin edilməmişdir.

ƏSASLARA.

Həll edilmələri üçün birləşdirilmiş konstitusiya şikayətləri Al-maniya Demokratik Respublikasının (ADR) Milli Şurasınınüzvlərinin, eləcə də Almaniyanın daxili sərhədində qaçaqların öl -dü rülməsi ilə bağlı sərhəd qoşunları zabitinin cəzalandırılması mə -sə ləsinə toxunur.

I.1. Konstitusiya şikayətləri 2 BvR1851, 1853 и 1875/94.a) Dairə məhkəməsinin qərarı ilə 2-ci və 3-cü iddiaçı ölüm

halına təhriketməyə görə ittiham ediliblər; 2-ci iddiaçı yeddi il vəaltı ay müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş; 3-cü iddiaçı isə beşil və altı ay müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir. 1-ci iddiaçıölüm hadisəsinə köməklik göstərdiyi üçün azadlıqdan məhrumetməyədair digər hökmün verdiyi cəza nəzərə alınmaqla ümumilikdə,dörd il və altı ay müddətində azadlıqdan məhrum edilmişdir.

aa) Dairə məhkəməsi 2-ci iddiaçını 1971-ci ildən 1989-cu ilədəkAlmaniyanın daxili sərhədindən keçərək ADR-dən qaçmaq istəyənyeddi insanın qətlə yetirilməsində iştirak etdiyinə görə, 1-ci və 3-cü iddiaçını isə altı insanın qətlində iştiraklarına görə günahkarhesab etmişdir. Xüsusilə də, söhbət aşağıdakı hallardan gedir vəbunlardan birincisi yalnız 2-ci iddiaçıya aiddir:

– 8 aprel 1971-ci il. Şvikershauzen qəsəbəsi (indiki Şmalkalden-Mayninqen rayonu) yaxınlığında 18 yaşlı S. minalı sahədən keçməyə

182


cəhd göstərəndə sapyor minasının üzərinə çıxmışdı. Nəticədə, soldavanı parçalanmışdır; buna baxmayaraq, o Almaniya FederativRespublikasının ərazisinə gəlib çata bilmişdi. Burada, bir neçəəməliyyatdan sonra o aldığı yaralar nəticəsində 4 may 1971-ci iltarixdə vəfat etmişdir.

– 16 yanvar 1973-cü il. 26 yaşlı F. ADR ərazisində Blütlinqenqəsəbəsi (Lyuxov-Dannenberq rayonu) yaxınlığında oradaquraşdırılmış SM-70 qəlpə təsirli minanın partlaması nəticəsindəağır xəsarət almışdır. Buna baxmayaraq, Almaniya FederativRespublikası ərazisinədək gəlib çata bilmişdi. Burada o 17 yanvar1973-cü ildə xəstəxanada aldığı yaralara görə vəfat etmişdir.

– 14 iyul 1974-cü il. 25 yaşlı F. Xoeqays/Xars qəsəbəsi ya -xınlığında orada quraşdırılmış SM-70 qəlpə təsirli üç minanınpart laması nəticəsində ağır xəsarət almışdır. O çoxlu sayda qəlpəyarası almış və iyirmi dəqiqədən sonra ADR sərhədçiləri onuayağından tutub dartaraq yaxınlıqdakı əraziyə gətirmişlər. Bundansonra onu yük avtomobilinə qoymuşlar. Yolasalmağa qədər təxminən20 dəqiqə keçmişdir. O yalnız hadisənin baş verməsindən təxminəniki saat sonra Verniqerod xəstəxanasına çatdırılmış və 15 iyul1974-cü ildə aldığı yaraların nəticəsində vəfat etmişdir.

– 7 aprel 1980-ci il. 28 yaşlı B. Xalberştadt rayonunun Feltxaymicmasında quraşdırılmış SM-70 qəlpə təsirli minanın partlamasınəticəsində ağır xəsarətlər almışdır. Xalberştadt xəstəxanasındabir neçə əməliyyatdan sonra o 11 may 1980-ci ildə aldığı yaralarınnəticəsində vəfat etmişdir.

– 22 mart 1984-cü il. 20 yaşlı M. Mülhauzen rayonunun Vende-hauzen qəsəbəsi yaxınlığında quraşdırılmış SM-70 qəlpə təsirliminanın partlaması nəticəsində ağır xəsarətlər almış və sərhədçilərtərəfindən ərazidən çıxarıldıqdan sonra yerindəcə vəfat etmişdir.Çağırılan həkin ölüm faktını müəyyən etmişdir.

– 1 dekabr 1984-cü il. Saat 3:15. Berlində iki sərhədçi 20 yaşlıS.-yə dalbadal atəş açmış və güllələr onun kürəyinin yuxarı hissəsinə

183


dəymişdir. Xəsarət alana tibbi yardım göstərilməmişdir. Yalnıztəxminən 5:15-də o Xalq polisi tərəfindən xəstəxanaya çatdırılmışdır.Bu vaxt müddətində onu qan aparmışdır. Ona operativ tibbi yardımgöstərilsəydi, o çox güman ki, sağ qalardı. “Atəş açanlara” təşəkkürelan edilmiş, yalnız hərbi sursatdan çox istifadə etdikləri üçün iradbildirilmişdir.

– 1989-cu il 5 fevraldan 6 fevrala keçən gecə iyirmi yaşlı Q. vəhəmyaşıdı Q. Qərbi Berlində divarı aşmağa cəhd göstərmişlər. Buzaman Q. sərhədçinin sinəsinə açdığı güllə nəticəsində ölümcülyaralanmış, həmyaşıdı Q. də atəş nəticəsində yaralanmışdı. “Atəşaçanlara” rəsmi təşəkkür elan edilmişdir.

bb) 1, 2 və 3-cü iddiaçı ADR-də partiya və dövlət aparatındavacib vəzifələr tutmuşlar və 1989-cu ilədək Milli müdafiə şurasınınüzvü olmuşlar. 1-ci iddiaçı 1963-cü ildə Almaniyanın SosialHəmrəylik Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü, və 1972-ciildə isə Milli Müdafiə Şurasının üzvü olmuşdur. 2-ci iddiaçı 1957-ci ildə Milli xalq ordusunun Hərbi-hava qüvvələrinin rəisi və1967-ci ildə Milli xalq ordusunun Baş Ştabının rəisi kimi MilliMüdafiə Şurasının üzvü olmuşdur. 3-cü iddiaçı 1971-ci ildə MilliMüdafiə Şurasına daxil olmuş və 1979-cu ildə Milli Müdafiənazirinin müavini olmuşdur.

vv) Dairə məhkəməsinin 1, 2 və 3-cü iddiaçıya qarşı işdəmüəyyən etdiyi kimi, milli müdafiə nazirinin bütün əsas əmrləri,eləcə də sərhəddə odlu silahdan atəş açılması ilə bağlı sərəncamlarıMilli Müdafiə Şurasının qərarlarına əsaslanırdı. […]

ADR-in “silahlı qüvvələrinə” həmçinin Milli Müdafiə Şurasınınkomandanlığı altında sərhəd qoşunları da daxil idi.

qq) sərhəd qoşunlarının odlu silahların tətbiqi üzrə səlahiyyətləri1968-ci ildən bəri, digərləri ilə yanaşı, Milli palata tərəfindənqəbul edilən və ADR-in qanunvericilik aktlarına dair Külliyyatdadərc edilən qanunlarla tənzimlənirdi. Bu, minaların və özüatanqurğuların quraşdırılması səlahiyyətinə aid deyildi. 1961-ci ildən

184


başlayaraq və xüsusilə də, 1971-ci ildən 1989-cu ilədək cinayətlərintörədildiyi müddətdə ən çoxu da Milli Müdafiə Şurasının müvafiqqərarları əsasında minaların və özüatan qurğuların köməkliyi, eləcədə odlu silahlardan istifadə etməklə sərhəd tikililərinin qorunmasınaaid çoxlu sayda əmr və vəzifə təlimatları qəbul edilmişdir.

[…] Alman milli polisinin öhdəlik və səlahiyyətləri haqqındaQanunun §17, 2-ci abzasına uyğun olaraq, odlu silahdan istifadəyəicazə verilirdi: “a) cinayətin birbaşa icrasının və davam etməsininqarşısını almaqdan ötrü, bu cinayətlərə vəziyyətdən asılı olaraqaşağıdakılar daxildir:

– Almaniya Demokratik Respublikasının suverenliyinə, sülhə,insanlığa və insan hüquqlarına qarşı cinayət,

– Almaniya Demokratik Respublikasına qarşı cinayət,– şəxsiyyətə qarşı cinayət,– ictimai təhlükəsizliyə qarşı və ya dövlət quruluşu əleyhinə

cinayət– xüsusilə odlu silah və ya partlayıcı maddələrdən istifadə

etməklə baş verə biləcək, yaxud törədilən digər cinayət;b) qaçışın qarşısını almaq və ya aşağıdakı şəxsləri tutmaq üçün:– cinayəti törətməkdə ciddi şəkildə şübhə altında olan, yaxud

cinayəti törətdiklərinə görə saxlanılmış, yaxud həbs edilmiş;– yüngül cinayət törətməkdə ciddi şəkildə şübhəli bilinən,

yüngül cinayət törətdiklərinə görə saxlanılmış. həbs olunmuş,yaxud azadlıqdan məhrum edilmiş və əgər odlu silahdan, yaxudpartlayışı maddələrdən istifadə ediləcəyini, yaxud saxlama, həbsetmə,mühafizə və ya nəzarətin yerinə yetirilməsi səlahiyyəti olan şəxslərəqarşı zorakılıq və ya fiziki güc tətbiq etməklə digər yolla qaçışınyerinə yetiriləcəyini güman etməyə əsas olarsa, yaxud birgə qaçışzamanı,

– azadlıqdan məhrumetmə cəzasının tətbiq edildiyi və cəzasınıciddi və ya ümumi rejimdə çəkən şəxslər;

b) güc tətbiq etməklə, cinayət törətməsi və ya yüngül cinayəttörətməsi və ya bu cür əməllərə yardım etməsi ilə bağlı saxlanılmış,

185


həbs edilmiş və ya azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslərin azadedilməsinə cəhd göstərən şəxslərə qarşı”.

[…]Bundan əlavə, ADR-in sərhəd zonalarında və ərazi sularında

qaydalara dair 15 iyun 1972-ci il tarixli [...]Sərəncamında §62aydın şəkildə göstərilmişdir ki, sərhəd qoşunları əsgərləri tərəfindənodlu silahlardan istifadə edilməsi müstəsna olaraq milli müdafiənazirinin hərbi göstərişinə uyğun olaraq yolveriləndir. ADR-indövlət sərhədi haqqında 1 may 1982-ci ildə qüvvəyə minmiş [...]25 mart 1982-ci il tarixli Qanun IV bölmədə sərhəd qoşunlarınınsəlahiyyətlərini tənzimləmiş və odlu silahların tətbiqi ilə bağlı §27aşağıdakıları nəzərdə tutmuşdur:

(2) Odlu silahların tətbiqinə cinayət əməli hesab olunan fəaliyyətinicrasının və ya davam etməsinin qarşısını almaqdan ötrü icazəverilir. Odlu silahın tətbiqinə həmçinin cinayət əməli törətdiyinəciddi şübhənin olduğu şəxslərin saxlanması məqsədilə icazə verilir”.

[…]B.

[…]V.

Konstitusiya şikayətləri əsaslı deyillər.[…]

I.Xüsusilə də, 1-ci və 3-cü iddiaçının irəli sürdüyü şikayət

əsassızdır və Əsas qanunun 25-ci maddəsi ilə qarşılıqlı əlaqəliolan 2-ci maddənin 1-ci abzasında (bax: BVerfGE77, 170 [232])deyilən və əvvəllər yüksək dövlət qulluqlarında çalışmış və ADR-in konstitusiya orqanının üzvləri olmuş iddiaçıların təqibinin onlarıntoxunulmazlığının davam etməsi səbəbindən ümumi beynəlxalqhüquq normalarını pozduğu fikri əsassızdır.

1. ADR beynəlxalq hüquq nöqteyi-nəzərindən - AlmaniyaFederativ Respublikasından ayrı olmasına baxmayaraq beynəlxalq-

186


hüquqi dövlət (bax: BVerfGE36, 1 [22]) və müvafiq olaraqbeynəlxalq hüququn subyektı kimi tanınmışdır. Buna görə də,ADR-lə bağlı Əsas qanunun 25-ci maddəsinə uyğun olaraq onaqarşı ümumən qəbul edilmiş beynəlxalq hüquqlar tətbiq edilə bilər.BVerfGE36, 1 [23 və s.]; 92,

277 [320]). Bu maddə altında xüsusilə də universal şəkildəfəaliyyət göstərən və ümumən qəbul edilmiş hüquqi prinsiplərinəlavə edildiyi beynəlxalq adətlər nəzərdə tutulur (bax: BVerfGE15,25 [32 və s., 34 və s.]; 16, 27 [33]; 23, 288 [317]). Universalbeynəlxalq adətlərin yaranması beynəlxalq hüquq normaları iləbirbaşa, yaxud dolayı yolla bütün dövlətlərin birmənalı və qətişəkildə razılaşmasını tələb etmir. Lakin, bu beynəlxalq adətlər birçox dövlətlərin ümumi təcrübəsinə əsaslanmalıdır və bu təcrübələrinəsasında bu cür davranışın hüquqi baxımdan əsaslı olduğunugöstərir (bax: BVerfGE92, 277 [320]). İddiaçıların əsaslandıqları“dövlət hakimiyyətinin doktrina aktı” («act of state doctrine») İn-gilis-Amerika hüquqlarına söykənərək Əsas qanunun 25-ci maddəsinəgörə beynəlxalq hüquq norması hesab edilə bilməz, çünki o istənilənhalda o İngilis-Amerika hüquqi sistemindən kənar tanınmır [...].Bundan əlavə, beynəlxalq hüquq ədəbiyyatında ümumən qəbuledilmiş mövqeyə uyğun olaraq toxunulmazlıq müvafiq şəxsin aidolduğu həmin dövlətin özünün mövcud olduğu müddətdən artıqqala bilməz [...]. 3-cü iddiaçının Əsas qanunun 25-ci maddəsinəistinad etməsi və ona qarşı cinayət işinin başlaması zamanı ADR-in beynəlxalq hüquq subyekti kimi suverenliyinin nəzərə alınmamasıfikri özü düzgün deyil.

[…]Əsas qanunun 25-ci maddəsi pozulmayıb.İddiaçılar hesab edirlər ki, Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-

ci abzasının norması ilk əvvəl ona görə pozulub ki, cinayət işləriüzrə məhkəmələr onlara ADR-in dövlət sərhədinə dair normativhüquqi aktlardan irəli gələn, dövlət təcrübəsində şərh edilən vətətbiq edilən və məsuliyyəti istisna edən əsaslara istinad etməkhüquqlarını təmin etməmişlər.

187


Bundan əlavə, 1, 2 və 3-cü iddiaçı onların hüquqları Əsasqanunun 103-cü maddəsinə uyğun olaraq da pozulmuşdur, çünkiAlmaniya Federativ Respublikasının hüquqlarını tətbiq edən zamanonlar cinayətlərin dolayı icraçıları kimi ittiham olunmuşlar.

Hər iki şikayət əsassızdır. 1. a) Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-cü abzası hüquqi

dövlət prinsiplərini özündə əks etdirir (BVerfGE78, 374 [382]).Bu prinsip hüquqlarla müdafiə olunan azadlığı onunla əsaslandırırki, bu cür azadlıq hüquqi müəyyənlikdən ibarətdir və dövləthakimiyyətini qanunla əlaqələndirir və etibarı müdafiə edir. Hüquqidövlət prinsiplərinə Əsas qanunun aparıcı ideyalarından biriqismində həmçinin maddi ədalət tələbi daxildir (bax: BVerfGE45,187 [246]). Cinayət hüquqi sahəsində hüquqi dövlət prinsipləri iləbağlı olan bu tapşırıqlar günah olmadan cəzanın tətbiq edilməməsiprinsipində ifadə olunur. Bu prinsip həmçinin insanın ləyaqətininvə müstəqil məsuliyyətinin konstitusion müdafiəsində də köklərəmalikdir və onlar Əsas qanunun 1-ci maddəsinin 1-ci abzasında və2-ci maddəsinin 1-ci abzasında nəzərdə tutulmuşdur və qanunvericilikorqanı cinayət hüququnu yaradan zaman onları nəzərə almalıdır(BVerfGE25, 269 [284 və s.]). Bu prinsip həm də Əsas qanunun103-cü maddəsinin 2-ci abzasında da əks olunur (bax: BVerfGE20,323 [331]; 25, 269 [285]). Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ciabzası bu məqsədləri onunla təmin edir ki, o əmələ görə cəzayayalnız cinayətin törədildiyi an onun cəzalandırılması qanunlamüəyyən edilən kifayət qədər əsaslara malik olduğu təqdirdə,faktiki tərkibin əsaslandırılması şəklində yol verilir. Bundan əlavə,Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası cinayətin törədildiyian qanunla nəzərdə tutulduğuna nisbətən daha ciddi cəzadanqoruyur. Hüquqi müəyyənlik və ədalət maraqları üzrə Əsas qanunun103-cü maddəsinin 2-ci abzası dövlətin şəxsiyyət hüquqununözünün ciddi şəkildə müdaxilə edə biləcəyi cinayət hüququ sahəsindəyalnız qanunvericilik orqanının cinayət cəzasının tətbiq ediləbiləcəyi hüquqi rifahların pozulmasını müəyyən edə biləcəyinə

188


zəmanət verir. Bu öz əksini Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ciabzasında tapır və hüquqi dövlət prinsipindən çıxış edərək qanunlabağlılığın ciddi parlament şərtlərinədək gücləndirildiyi göstərilir(bax: BVerfGE71, 108 [114]; 78, 374 [382]; tutarlı məhkəmətəcrübəsi). Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası vətəndaşlarüçün dövlətin yalnız cinayət təqibi baxımından cəzalandırılmalıolan əməlləri təqib edəcəyi və bu təqib üçün qanunvericilik orqanıqanun vasitəsilə əməlin törədildiyi anda cəza və cəza ölçüsünümüəyyən etdiyi kimi etibar yaradır. Vətəndaş bununla da, müstəqilşəkildə öz davranışına nəzarət etməyə çalışır və cəzalandırılabiləcək əməllərə yol verməməyə səy göstərir. Cinayət qanunun əkstətbiqinə aid olan bu qadağa absolyut xüsusiyyətə malikdir (bax:BVerfGE30, 367 [385]). Bu qadağa hüquqi dövlət prinsipinə vəəsas hüquqlara ciddi rəsmiləşdirmə vasitəsilə zəmanət funksiyasınıyerinə yetirir. Bu, hüquqi dövlətin xarakterik xüsusiyyətidir […].

b) Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası cinayəti törətmişşəxsə qarşı qeyri-hüquqi hərəkətlərin sonradan dəyişdirilməsinimüdafiə edir (BVerfGE46, 188 [193]). Buna görə də, o həmçininəməlin törədilməsi zamanı qanunla nəzərdə tutulmuş və sonradan,bu cür əsaslandırma cinayət işinin icraatı zamanı istisna edilərsə,məsuliyyəti istisna edən əsasların tətbiq edilməsini tələb edir.Bununla belə, məsuliyyəti istisna edən əsaslarla bağlı – cinayəttərkibindən və cinayət-hüquqi normaların sanksiyalarından fərqliolaraq, qanunla bağlı ciddi şərtlər irəli sürülmür. Məsuliyyətdənazadetməyə dair cinayət–hüquqi əsaslar həmçinin hüquqi adətlərvə ya məhkəmə təcrübəsi əsasında fəaliyyət göstərə bilərlər. Əgəryazılmamış, məsuliyyətdən azad edən və cinayət əməli törədilənzaman qəbul edilmiş əsaslar sonradan tətbiq edilməzsə, onda beləbir sual meydana çıxır: Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ciabzası yazılmamış, məsuliyyətdən azad edən əsasların sonradantətbiqi ilə bağlı etibarı bu cür müdafiə edirmi və hansı ölçüdəmüdafiə edir. Bu sual burada ümumi həlli tələb etmir. Çünki,nəzərdən keçirilən halda məsuliyyəti istisna edən əsas, qismən

189


normativ baxımdan tənzimlənən, qismən də dövlət sərəncamlarınavə təcrübəsinə əsaslanan zaman, Əsas qanunun 103-cü maddəsinin2-ci abzasında nəzərdə tutulduğu kimi, konstitusiya əsasındaqanunun əks təsirini tamamilə qadağan edilməsini məhdudlaşdırmağaicazə verir.

aa) Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzası standart halkimi vəziyyəti əməlin törədildiyi və onun əsasında AlmaniyaFederativ Respublikasının maddi cinayət hüququnun tətbiq edilməsisahəsində Əsas qanuna əsaslanaraq hökm çıxarıldığı kimiqiymətləndirir.

Demokratiya şəraitində, hakimiyyətin bölüşdürülməsi, əsashüquqlara əməl edilməsi öhdəlikləri və bununla da, prinsipbaxımından maddi ədalət tələblərinə cavab verən şəraitdə yaranmışcinayət hüququnun bu standart halı hüquqi dövlətin müvafiqprinsipinə uyğun olan və Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ciabzasında verilən etibarın ciddi müdafiəsinə əsas yaradır.

bb) Bu, Almaniyanın birləşməsi nəticəsində məhdudiyyətlərləqüvvədə qalır [...] və qanunvericilik səviyyəsində müəyyən edilirki, keçmiş ADR-də törədilmiş cinayətin hüquqi qiymətləndirilməsiADR-in cinayət hüquqları əsasında yerinə yetirilməlidir. Bu qaydaAlmaniya Federativ Respublikasının ADR ərazisində törədilmişcinayət üzrə ədalət mühakiməsini öz üzərinə götürməsi nəticəsindəbaş verir. Bu qayda özü-özlüyündə Əsas qanunun 103-cü maddəsinin2-ci abzasına uyğun gəlir, çünki keçmiş ADR vətəndaşları törətdikləricinayət əməllərinə görə cinayət əməlinin törədilməsi an qüvvədəolmuş cinayət hüququna uyğun olaraq ittiham olunurlar və AlmaniyaFederativ Respublikasında hökm oxunan zaman qüvvədə olancinayət hüququ əgər o daha yüngül olduqda, tətbiq edilir. Lakin,Almaniya Federativ Respublikasının nə demokratiya prinsiplərinə,nə də hakimiyyətin bölüşdürülməsi prinsiplərinə, əsas hüquqlaraəməl etməyən dövlət hüquqları əsasında cinayət təqibini yerinəyetirməli olduğu bu cür hüquqi vəziyyət Əsas qanundan irəli gələnhüquqi dövlətin ayrılmaz tələbləri arasında ziddiyyətə və Əsas qa-

190


nunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasına uyğun olaraq qanunun əkstəsirinin tamamilə qadağan edilməsinə gətirib çıxara bilər. Əsasqanunun 103-cü maddəsinin 2-ci abzasına uyğun olaraq əks təsirinciddi şəkildə qadağan edilməsi, yuxarıda göstərildiyi kimi, hüquqidövlət prinsipi baxımından öz əsaslandırmasını cinayət qanunlarıüçün xarakterik olan etibarda tapır, əgər onlar əsas hüquqlarlabağlı olan demokratik qanunvericilik orqanı tərəfindən dərcediliblərsə. Etibar üçün bu cür xüsusi əsaslandırma, əgər digərdövlət xüsusilə ağır cinayət əməllərinə görə cinayətin normativtərkibini müəyyən etmiş olsa belə, lakin bu zaman, məsuliyyətiistisna edən əsaslandırmalar vasitəsilə bəzi sahələrdə cəzalandırmanıistisna etdikdə, bu dövlət yazılı normalar çərçivəsində bu cürcinayətlərin törədilməsinə sövq edən, onlara zəmin yaradan vəbununla da, beynəlxalq hüquqda tanına insan hüquqlarının kobudşəkildə pozan kimi nəzərə alınır. Bununla da, dövlət hakimiyyətiorqanı olduqca ciddi şəkildə hüququn dövlət səviyyəsində pozulmuşvə bu hal, buna görə məsuliyyət daşıyan dövlət hakimiyyətininfaktiki mövcud olduğu vaxtadək davam edir.

Bu, tamamilə xüsusi halda həm də özünə qəbul edilmiş insanhüquqlarına dair beynəlxalq hüquqlara riayət edilməsini daxil edənmaddi ədalət prinsipi bu cür məsuliyyəti istisna edən əsaslarıntətbiqini qadağan edir. Əsas qanunun 103-cü maddəsinin 2-ciabzasında nəzərdə tutulan etibarın ciddi müdafiəsi bu halda tətbiqedilməməlidir. Əks təqdirdə, Almaniya Federativ Respublikasınıncinayət ədalət mühakiməsi hüquqi dövlət prinsipinə zidd olardı.Hazırda Almaniya Federativ Respublikasının cinayət yurisdiksiyasındaolan vətəndaş bu cür məsuliyyəti istisna edən əsaslandırmayaistinad etmək hüququndan məhrum edilir; yerdə qalan hallarda isəzəmanət verilən etibar vətəndaşın əməli törədən zaman qüvvədəolan qanunla müəyyən edilən cəzanın çəkilməsinə aid edilir.

vv) Almaniya Federativ Respublikası üçün buna bənzər ziddiyyətlihallar əvvəllər, nasist cinayətlərinin qiymətləndirilməsi zamanıbaş vermişdir.

(1) […]191


(2) Federal Konstitusiya məhkəməsi daha öncə “qanuni hüquqaqarşı əməllər” problemi ilə yalnız cinayət hüququ sahəsindən kənarməşğul olmuşdur. O belə bir şeyi nəzərə alırdı ki, pozitiv hüquq vəədalət arasında həll edilməsi mümkün olmayan ziddiyyət mövcudolduqda, hüquqi müəyyənlik prinsipi maddi ədalətə nisbətən dahaaz qüvvəyə malik ola bilər. Bununla bağlı o Qustav Radbruxundəlillərinə […], xüsusilə də Radbrux Formulası adlanan dəlillərəistinad edirdi (bax: BVerfGE3, 225 [232 və s.]; 6, 132 [198 və s.];6, 389 [414 və s.]). Bu zaman məhkəmə dəfələrlə qeyd etmişdir ki,pozitiv hüququn etibarsızlığı yalnız müstəsna hallaraməhdudlaşmalıdır, adi qeyri-ədalətli qanunvericilik isə ona xaselement vasitəsilə hüquqi qüvvəyə malik olur və bununla da,hüquqi müəyyənlik yarada bilər (bax. BVerfGE6, 132 [199]; 6,389 [414 və s.]). Bununla belə, nasistlərin hakimiyyəti zamanı qa-nunvericilik orqanının ciddi hüquq pozuntularına yol verə bildiyisübuta yetirilmişdir (bax: BVerfGE3, 225 [232]; 23, 98 [106]), vəbuna görə də, bu cür normalar elə lap əvvəldən, ədalət prinsipi iləziddiyyət təşkil etdiyi nəzərə alınaraq tətbiq edilməlidir (bax:BVerfGE23, 98 [106]; 54, 53 [67 və sairə]).

12. Mübahisələndirilən qərarlar konstitusion-hüquqi miqyasınagörə 1-ci cümlədə verilənlərə uyğun gəlir.

a) Federal Ali məhkəmə öz məhkəmə təcrübəsini ADR-də Al-maniya sosial vahid partiyasının hakimiyyəti dövründə hökumətincinayət əməllərini qiymətləndirən zaman əldə etmişdir (bax: FederalAli məhkəmənin cinayət işləri üzrə rəsmi qərarlar toplumu (BGHSt)39, 1 [15 və s.]; 39, 168 [183 və s.]; 40, 218 [232]; 40,241 [244 vəs.]). Bu məhkəmə təcrübəsi həm də mübahisələndirilən qərarlarınəsasında da mövcuddur. Bu təcrübəyə əsasən, məsuliyyəti istisnaedən əsaslandırma silahsız və ümumən qəbul edilmiş hüquqi rifahatəhlükə yaratmadan sadəcə Almaniyanın daxili sərhədini keçməkdənbaşqa heç nə istəməyən insanların qəsdən öldürülməsi ilə bağlıolduqda tətbiq edilməməlidir. Sərhədin keçilməsinə qadağanı insanhüquqlarından yüksək tutan bu cür məsuliyyəti istisna edən

192


əsaslandırma ədalətin elementar tələblərinin və beynəlxalq hüquqlarlaqorunan insan hüquqlarının aydın şəkildə və həll edilməsi mümkünolmayan pozulmasının bariz nümunəsidir. Bu pozuntu o qədər ağırxüsusiyyətə malikdir ki, o bütün bəşəriyyət üçün ümumi olan vəinsan həyatı və insan ləyaqəti ilə bağlı olan hüquqi mülahizələrintam əksinədir. Bu cür halda, pozitiv hüquq ədalət qarşısında geriçəkilməlidir.

[...]b) Bu cür qiymətləndirmə Əsas qanuna uyğun gəlir. O həmçinin

Federal Konstitusiya məhkəməsinin ADR və AFR arasındamünasibətlərin əsasına dair Müqavilə ilə bağlı 31 iyul 1973-cü iltarixli qərarı ilə təsdiq olunur. Bu qərarda müəyyən edilir ki, ADR-in Almaniyanın daxili sərhədində törətdiyi əmək insanlığa ziddirvə divarın çəkilməsi, tikanlı məftillərin quraşdırılması, “ölümzolağının” çəkilməsi və atış açmağa əmrin verilməsi ADR-inüzərinə götürdüyü müqavilə öhdəliklərinə uyğun gəlmir (bax:BVerfGE36, 1 [35]).

c) Dövlət təcrübəsində mövcud olan məsuliyyəti istisna edənəsaslandırmanın təmin edilməməsinə qarşı irəli sürülən iddiayagəldikdə isə, bu iddia “sərhəd pozucularının” dövlət hüquqlarınıfövqəladə şəkildə pozduqlarına görə öldürülməsi ilə bağlı təminedilə bilməz. İdiaçılar yaşamaq və sərbəst hərəkət etmək hüququnamülki və siyasi hüquqlara dair Beynəlxalq paktın müddəalarınauyğun olaraq qeyd-şərtsiz zəmanət verildiyinə qarşı faktı təqdimedə bilmirlər; həmçinin qərbin demokratik hüquqi dövlətləri özqanunvericiliklərində odlu silahlardan istifadəni müəyyən hallarda,xüsusilə də, cinayətkarların təqib edilməsi və saxlanması zamanınəzərdə tuturlar. Baxmayaraq ki, Almaniyanın daxili sərhədindəodlu silahlardan istifadə edilməsinin tənzimlənməsi qaydaları ADRqanunvericiliyində mətn şəklində Almaniya Federativ Respublikasınınqaydalarına uyğun gəlirdi. Lakin, mübahisələndirilən qərarlardagöstərilən faktlar belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, qanun-vericiliyin müddəalarının arxasında odlu silahların tətbiqini

193


məhdudlaşdırmayan əmrlər və sərhədin keçilməsinin digər vasitələrləqarşısını almaq mümkün olmadıqda, Milli müdafiə şurasının sərhədikeçən insanları “məhv etmək” göstərişinə əməl edən sərhədqoşunları əsgərlərinin əməlləri durmuşdur. Ayrı-ayrı insanın yaşamaqhüququnun dövlətin sərhəd rejiminin pozulmasının qarşısınınalınması maraqlarına tabe edilməsi yazılı hüquqların siyasi maraqlarıntələblərinə qurban verilməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu, maddibaxımdan, xüsusilə ağır hüquq pozuntusu olmuşdur.

[…]

194


ALMANİYA FEDERAL KONSTİTUSİYAMƏHKƏMƏSİNİN SEÇİLMİŞ QƏRARLARI

BAKI - 2018

195

“Kamran - U” istehsalat-kommersiya şirkəti Ünvan: Bakı şəhəri, Y.V.Çəmənzəminli küç, 10

Tel/Fax: (+994) 50 347 77 16

Oôñåò öñóëó èëÿ ÷àï åäèëìèøäèð.Ôîð ìàòû 84×108 1/16.

Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 12,25. Òèðàæû 500.

196

almanİya federal konstİtusİya mƏhkƏmƏsİnİn … konstitusiya məhkəməsinin...hərfi və...

Documents