Amasya, Gmhacky (Maden) Surp (Aziz)Garabet Ermeni Kilisesi

,

- Kk Hayk M 69- Amasya Ileleri- Gmhacky (Maden) Aziz Garabet Ermeni Kilisesi

armenian on webArdaes S./Hocasaryan9 Kasm 2013http://team-aow.discuforum.info/t15377-Amasya-G-m-hac-k-y-Maden-Aziz-Garabet-Ermeni-Kilisesi.htm

Osmanl Imparatorluu idari biriminde sancak olan, Yeilrmakn ( / Iris) her ikitarafana kurulan kale ehri Amasya (Amasei, Amasa, Amisa, Masa, Amazis, Amasuz,Amas, Amis), Sivas Vilayetine bal iken 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sayl mla Tekilat-Esasiye Kanununun 89. maddesi ile livalarn kaldrlmasyla yaplan idari tanzimle il halinegetirildi.

Amasya, Persler zamannda Kapadokya Satraplnn dou snrlar iinde idi. M. 301ylndan itibaren bir dnem Pontos Devletinin bakenti oldu. Romallarn ilk dnemlerindeise Pontus, Galaticus blgesinin metropolisi durumundayd. M. 25 ylnda ise ProvinciaGalatia eyaletine baland. VIII. Yzyldan itibaren Bizansn Armeniakon Temas kaleleriarasnda yer ald.

ehzade Yldrm Bayezid Amasyaya gelerek yreyi Osmanl devletine ilhak etmi vemerkezi Amasya olan Rum Eyaleti kurulmutur (1398). 1518 ylnda eyaletin merkezi

Sivasa nakledilince Amasya Sivasa bal bir sancak haline getirilir,1819 ylnda Merzifon ( Merzban , Marzifn, Mersivan, Marsovan, Marsiwn,Mersuvan, Merzpond, Marzawan / ), Merzifonabad, Gmhacky (KyumushHajikyoy, , , , ) sancaa balanarak 1887ylnda Vezirkpr, Akda gibi sekiz kazalardan oluur.

Gmhacky (Hacky -1600), Artukavad (1400), Gemara/Gemari (1300) (1) daha nceGm (Sim / ) kazasna bal Hacky nahiye merkezi iken 1881'de Gm nahiyemerkezi buraya tanca Gmhacky denmitir. 1378'den nceki bir tarihte yrenin beyiolan Sadreddin Artuk Bey onuruna Artukabad adn ald. 1491'den itibaren Gm Madeninazr olarak burada oturan Hac Ahmed elebi onuruna Hacky ad verildi. Halk arasnda'Hac Nazr Ky' ad da kullanlr. Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi I.287. SN

Gnmzde Gmhacky, Amasya Ilinin en batdaki ilesidir. Doguda Merzifon, gney vebatida orum, kuzeyde Samsun illeriyle evrilidir. Batsnda negl da, kuzeyinde tavandalaryla evrilmi, ova zerine yerlemitir. Sadrazam Kprl Mehmet Paa tarafndaniftlik olarak kullanlrm.

Soces, Forsek, Fnaga, Nedenkos, Merasol, Ehank, Burmadink, Senuzi,Komanaz,Yahudiyen, Boyahane, Suadiye, Heleksi gibi zmmilere ait ky ve mahalle adlar,Hristiyanlarn yreye kkl yerleik olduunu gsterir. Bilhassa V. Cuinet'in de yazd gibiXIX. yzyl sonlarnda 2500'e yakn dokumacnn temellerini atmlardr. Ermenizenaatkarlar evlerinde el dokuma tezgahlarnda havlu, adr-zme denilen mintanlkaraflk kuma, kilim dolurlar, el orapm makinelerinde orap kon rerlerdi. Mahallelerdeevleri kaplardan saaklklara kadar ilemeli olur, kerpiten evlerde yaayanlarn dikkatiniekerdi.lede Ermeniler de vard. Hemen hemen hepsi esnaflkla urarlard. Bunlardan Mampikfrnclk yapar, yapt ekmekler inanlmaz derecede lezzetli olurdu. Kimi Ermeniler isedemircilik, terzilik, bakkallk, manavlk ve de arap imalat ile urarlard. lede akamclariin arda iki tane nl meyhane vard.

Gmhacky ilesinde Amasya Tarihi yazar Hseyin Hsameddine gre, 1280-1864 ekadar Hacky eraf, nahiye mdrleri bu kasabay imara himmet ederek umara,Artukabad / Artkabad, Saray, Hac Yahya, Adatepe, Belikayr, Ermeni kilise ve ay isminde 8 mahalleden ibaret bir kaba cedide haline ifra etmilerdir.1247 tarihli erhler bulunan nfus yoklama defterinde Artukabad, Hac Yahya, Saray veCumara olmak zere sadece 4 mslman mahallesi kaytldr.

Gmhacky Surp (Aziz) Garabet (Karapet) Ermeni Kilisesi - .

Gmhacky Surp Garabet Ermeni Kilisesi, Ermeni tarihi idari blmnde Kk Hayk'n( )kuzey-batsnda, Sepasdia (Sivas ) vilayeti, Merzifonkazasnda ( ) Maden Kynde bulunmaktadr.

Amasya' ya 70 Km. Merzifon' 22 km olan Gmhacky lesi Gm Kasabasnda MadenMahallesinde yer almaktadrMaden Camii - Amasya Gmhacky lesi Gm Beldesinde Maden olarak bilinen daeteindeki meyilli yerleim yerinde bulunmaktadr. Burada bir Ermeni mahallesi vard.Papaz A. Safrastyann envanterinde 1320 ylnsa ina edildii yazldr. (2) Verilen tarihhicri olsa gerek ; miladi olarak 1907ye karlktr.Trk kaynaklarnda ise kilise 1800l yllarda yaptrlm daha sonralar camiye evrilmitir.Tarihin Belgeseli yapmcs Ismail Yac, kilisenin Ermeni Nazar Usta tarafndan yapldnadair yazl belgelerin olduunu aklamakta. 1907 tarihi ise deprem sonucu hasara urayankilisenin restorasyon tarihi olabilir.

Dou-bat ynnde tmyle dikdrtgen planldr. mekan sahna blnm olup; ahapsslemelerinin tm, kiliseden evrilen caminin orijinal sslemeleridir.Cephe duvarlarnn keleri silme ta, beden duvarlar normal ta rgldr. Son cemaatyeri, batdadr. Drt stun zerine oturan adet kubbeyle rtldr. Ana mekann atksise alaturka kiremitle kapl olup sra kirpi saakldr.Kap zerindeki kitabesi siliktir.Kiliseyken douda bulunan ve Hristiyanlarn ainde kullandklar sunan bulunduu apsisksm yklm ve dz duvar olarak kapatlmtr.

2005 ylnda Vakflar Genel Mdrlnce restorasyonu yaplan yapnn, tonoz yzeyindebadanann temizlenmesiyle mucize (!) sonucu freskolar aa karlmtr. Hristiyanziyaretilerin olduka ilgisini eken bu figrler, cami tavanna yaplan alr kapanr birsistem sayesinde sergilenebilmektedir.

1915te Ermeni halk zorunlu tehcire zorlanrken, Rum teba, 30 Ocak 1923 Lozan Antlamaserevesinde 1924 ylnda mbadele ile Bat Trakyadaki Trk gmenler ile takasedilmilerdir. Mahallede Hristiyan kalmadndan Ermeni Surp Garabed Kilisesi mirascsbulunmadndan, Maden camii (gnmzde Yeni Camii) olarak 1928 kullanlmayabalanm, 1928 ylnda mihrap eklenmitir. Rum kilisesi olarak ileri srlen Ermeni kilisesi,Lozan anlamasnn mbadele maddeleriyle devlet eline geirilmek istenmesi muhtemeldir.

an kulesi talar ile minare ina edilmitir. Tabanda kilise olan bina depremlerle hasarauradndan 2006 ylnda balatlan restorasyonla Hristiyanlk usullerine gre derlenmi iyap camiye dntrlmek iin dzenlenmitir.

Bir caminin kiliseye evrilmesi Trkiyede mmkn deil. Fakat Lozan Anlamasna grekiliselerin camiye evrilemeyecei yerler vardr. Mesela stanbulda Kadky, (Milliyet,25.08.2009)

Al susam al Tavanda bulunan resimler nceleri badana ile rtlyken, restorasyonsonras turistlere zel bir yntemle gsteriliyor.

Ermenilerin bir ksm katliama uram, bir ksm din deitirmeye zorlanmlar vemal varlklar ellerinden alnmtr. Surp Garabet Kilisesine de Trk devleti elkoymu, bugn Diyanet Ilerine bal kurumun idaresine gemitir. Kim bilir,belki, Hristiyan Ermenilerin kabul etmekte glk ektikleri Mslman Ermenilerbirgn Ermenilikle ilgisi olmayan bu camii kullanrlar.

Restorasyon ncesi kubbe ve stunlar.

Surp (Aziz) Kevork ( ) Kilisesi ve Bartevyan ve Hripsimyants okullar ile Surp(Aziz) Hagop ( ) Kilisesi Gmhackydeki dier iki Ermeni kiliselerdir. (3)

Hac Nadir (Nazr) Baba Trbesi - - (Aziz Nadar adak yeri)

Melik Pakhyann Ermeni Manastrlar envanterinde ( -, , , , 2009) Gmhac kyndeSurp (Aziz) Nadar dilek yeri bulunduu yazldr. (4)Trk kaynaklar burasn Hac Nadir (Nazr) Baba Trbesi olarak gstermekte. evre halkadaklarda bulunmak iin burasn halen ziyaret ederler, hatta Mslman dinindeolmamasna ramen pencer nne mumlar yakarlar. Tarihten kalma bir anane olsa gerek.Yanm mumlar yznden pencere bile yanm.

Ermeni Okullar :

Ermeniler her kiliselerinin yaknnda bir okul ina ederlerdi.

1915te Ermeniler zorunlu tehcirle Gmhackyden uzaklatrldktan, yre Ermenilerdentemizlendikten sonra onlardan geri kalan okullar da devlet tarafndan sahiplenilmi ve TCEitim Bakankna balanmtr; tabii yklmayanlar

20. yzyln balarnda Amasya merkez kazas dahilinde 1 tanesi rtiye, 4 tanesi ibtidaiolmak zere 5 Ermeni okulu vard.

Gmhacky Kazasnda 1903 ylnda 1 erkek ibtidai, dierleri karma ibtidai olarak 6Ermeni-Protestan okulu vard.

Tanzimatn ilanndan sonra Amerika,ngiltere, Fransa gibi devletler tarafndan alanyabanc okullar Ermenilere eitim salamlardr.

ay mahallesinde Merzifon Caddesine bakan ksmnda bulunan iki katl, sekiz dersaneli, odal ahap binada kurulan Mehmet Paa Ilkretim okulu terk edilmi Ermeniokullarndandr. Okulun web sitesindeki tarihede bunu okumak mmkn : "aymahallesinde imdiki Ik lk Okulunun yannda bulunan ve kilise ad verilen iki katl ahapbinada,1928 ylna kadar eitim ve retime Kz Mektebi olarak devam etmitir. 1928ylnda Mehmet Paa ad verilerek ilkokul ksm eitim-retime balamtr. " (5) Binabakmszlktan kullanlmaz duruma gelince okul tanmtr.

Ermeni Hamam :

Gmhacky Ilesinin ay Mahallesinde Millet / Ulus Hamam eski bir Ermeni Hamamdrve kaderine terk edilmitir.

Katliamlar :

1920lerde de Gmhackyde katliam oluyor ama bu daha snrl. Topal Osmann etesiAmasyaya geliyor ama asl katliam Merzifonda yapyorlar. Gmhackye de gelelimmi? diye haber gnderiyorlar. Gmhackydeki eraf da Burada pek Ermeni kalmad,gelmeyin diyor. Bu arada zaten eli silah tutan gen, grbz Ermenilerin hepsi ldrlmGmhackyde. Babama Sen sark sar, git bada -be gn saklan diyorlar. Annemleanneannemin ellerine de birer Kuran tututurup Kuran kursuna yolluyorlar. Onlar da eteblgeden uzaklaana kadar yle yayorlar. (1915 Ermeni Soykrm madurlarndan alnt.)

Kaymakam Ibrahim Niyazi Beyin denetimi altnda 4.000 Ermeni Gmhackydeneliminasyona uradlar. (6)

Gmhacky Ilesi Ermeni Mezarl

Topraklar bol olsun, gemite kye hizmet etmi ekmeki Mampik, demirci Leon, terziHampar, kalayc Mikayil, kundurac Boos Tfeki Hampar, dokumac Yervant, manifaturacNazar, kanc Karnik, tamirci Ibrim, arabac Harut, ofr Ltfik, algc Varujan, mobilyacAgop ve evlerinde havlu, kilim, mintanlk araflk bez dokuyan, orap ve kon ren Aznif.Maryam terzi Bedrosun daha nicelerinin yatt Gmhacky Ilesi Ermeni Mezarlnndurumu iler acs.

Ermeni ustalar:

"erkezi, Krd, Lazyla, Alevisi, Snns, Ermenisi,geri, elekisi, Romanyla, (veBonakyla) bir kltr mozayiiydi.Ilemiz dnnde bayramnda, inanlarnda saygduyulur, ortak bir kltr paylalrd.El sanatlarmzn ilk ustalar Ermeniler vard, bunlarn says 65 hane, onlar ile medeniyetiniileriye tamamzn ncleriydi. Annennem bir dokumac Ermeninin raym.Krmzdomates yemeini onlardan rendik derdi. Ustas Manuk hanm ve vebitiremezdi. Gerekten sanat ve ticaret erbab olduklarndan, gelir dzeyleri de yksek,tabiki yaam biimleri ve mutfak zenginlii bizlere gre ok ilerdeydi.Demirciler arsnda esnaf takmnn ounluu Ermeniydi. Hamamc Mikayil, ZmrtKuyumcu, Matyos, Eser Kundura, kundurac Setrak usta, ekmekci Gasbar ve Matiyes, TerziAgop, for Vartiris ve Garbis, motorcu ve kamyoncu LtfikUsta, motorcu Ibrim usta,motorcu Horim usta, arapc Serkis zteyin, Foto - manifaturac Ohannes bey, mzisyenterzi Varjan usta saz heyetini toplar terzihanede Trk Sanat Mziinden fasllar geerlerdi." (Alnt)

Yararlanlan kaynaklar :John MacDonald Kinneir, Voyage dans lAsie Mineure, lArmnie ; Tome 1, Paris 1818Pars Tulac, Osmanl ehirleri, stanbul, 1985www.nisanyanmap.comMelik Pakhyann Ermeni Manastrlar envanterinde ( -, , , , 2009)The Inventory of Armenian Church Properties conducted for and by the Ottoman Government in 1912-1913Raymond Kevorkian, Lextermination des Armniens par le rgime jeune-turc (1915-1916), 2006www.gumushacikoylu.netWikipediawowturkey.com

Dip notlar :(1) - http://www.nisanyanmap.com/?=&y=Gmhacky&t=&lv=1&u=1&am(2) - Amasia Sanjak - Kyumush Hajikyoyi kaza - Kyumush-Madeni village - St. Karapet Church, 1320."The Inventory of Armenian Church Properties conducted for and by the Ottoman Government in 1912-1913, as translated into Armenian and published in Etchmiadzin Monthly (1965) Nos. 1, 2, 3, 4, 10 and(1966) Nos. 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10, by A. Kh. Safrastyan. (2) Teodik's Armenian Golgotha (Constantinople,1923)".(3) - Melik Pakhyan, Ermeni Manastrlar envanteri, Yerevan, 2009, sayfalar: 103, 237 ( -, , , , 2009)(4) - - , -, - -, 309 :(5) - http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/05/03/976463/icerikler/tarihce_24(6) - Raymond Kevorkian, Lextermination des Armniens par le rgime jeune-turc (1915-1916),2006:562

Bibliografya :Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi I.287

http://team-aow.discuforum.info/t15377-Amasya-G-m-hac-k-y-Maden-Aziz-Garabet-Ermeni-Kilisesi.htm