polityka społeczna, wykład 5 - ryszard szarfenbergrszarf.ips.uw.edu.pl/psiks/ps/wyklad05.pdf ·...

Polityka społecznadr hab. Ryszard Szarfenberg

Wykłady dla I roku, 2009/2010

Edukacja

www.ips.uw.edu.pl/rszarf/psiks/ps

Aktualizacja 26.03.10

Obszar polityki społecznej:

edukacja

Identyfikacja dobra/usługi oraz jej cech: wykształcenie,

usługi edukacyjne

Rynek na wyszczególnione

dobro/usługę: rynek usług edukacyjnych

Reakcje społeczne na problemy z rynkiem i

problemy z tym związane

Reakcje państwa na problemy z rynkiem i

reakcjami społecznymi i problemy z tym

związane

Identyfikacja problemów z rynkiem usług edukacyjnych

Ewentualne rozwiązania

rynkowe

Definicje edukacji

• „Edukacja może być rozumiana jako transmisja wartości i zakumulowanej wiedzy społeczeństwa. W tym sensie jest równoważna temu, co naukowcy społeczni nazywają socjalizacją lub enkulturacją”

• „Edukacja to ogólny termin oznaczający procesy społeczne, które ułatwiają uczenie się w ludzkich społecznościach”

Definicje edukacji cd.

• „Edukacja to ogół oddziaływań międzygeneracyjnych służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka (fizycznych, poznawczych, estetycznych, moralnych i religijnych) czyniących z niego istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, „zadomowioną” w danej kulturze, zdolną do konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji”

Leksykon pedagogiki, PWN

Upływ czasu

Międzypokoleniowe przepływy edukacyjne

Pokolenie 1

Pokolenie 2

Pokolenie 3

Adaptacja: H.-G. Krusselberg, 1994, s. 45

Bez uwzględnienia możliwości przepływów edukacyjnych od pokoleń młodszych do starszych oraz w ramach tych samych pokoleń – edukacja rówieśnicza

Edukacja w cyklu życia – kraje rozwijające się

Wiek

Odsetek kohorty wiekowej

Tworzenie rodzin

W pracyW szkole

World Development Report, 2007, s. 7-8.

Edukacja w cyklu życia – kraje rozwinięte

Wiek

Odsetek kohorty wiekowej

Tworzenie rodzin

W pracy

W szkole

Praktyki edukacyjne• Instytucjonalna specjalizacja (instytucja

szkolnictwa lub jej brak)• Metody ułatwiające uczenie się (metody

szkolne, metody pozaszkolne)• Związki z innymi instytucjami (z religią, z

gospodarką, z polityką, z wojskiem)• Zróżnicowanie klasowe (praktyki edukacyjne

utrwalające nierówności, łagodzące nierówności)

Funkcje edukacji

• Przygotowanie do wykonywania ról społecznych i zawodowych• Integracja społeczna w państwie narodowym (jednolite

programy i wychowanie narodowe pozwalają przekraczać lokalne i regionalne tożsamości i różnice kulturowe)

• Poprawa stanu zdrowia (osoby z wyższym wykształceniem są bardziej świadome swoich potrzeb zdrowotnych i mają łatwiejszy dostęp do opieki zdrowotnej)

• Kontrola liczby ludności (kobiety wykształcone mają rozwinięte aspiracje zawodowe, w związku z czym decydują się na mniejszą liczbą dzieci, co ułatwia im wyższy status społeczny i dostęp do antykoncepcji)

• Wzrost gospodarczy (wyższe wykształcenie to wyższa wydajność pracy; wzrost gospodarczy zależy od postępu technologicznego, a ten generowany jest przez ludzi wykształconych)

Koncepcje edukacyjne

Koncepcje edukacyjne cd.

Koncepcje edukacyjne cd.

M. Czerepaniak-Walczak, Pedagogika emancypacyjna, s. 79-80

Kwalifikacje

• „Układ umiejętności, wiadomości i cech psychofizycznych niezbędnych do wykonywania zadań [społecznych i] zawodowych [,ogólniej - zadań życiowych]”

Cechy psychofizyczne

Wiadomości Umiejętności

Zadania życiowe

Piramida kwalifikacji

Kwalifikacje specjalistyczne

Podstawowe kwalifikacje zawodowe

Kwalifikacje ogólnozawodowe

Kwalifikacje ogólnopracownicze

Kwalifikacje ogólnospołeczne

Praktyki edukacyjne, zaprojektowane procesy ułatwiające uczenie się i nabywanie kwalifikacji

Kompetencje

S.M. Kwiatkowski, M. Woźniak, 2002, s. 30

Typologia kompetencji

T. Oleksyn, Zarządzanie kompetencjami, s. 24

Typologia kompetencji• Kompetencje poznawcze (kognitywne) wiążą się ze zdolnością

do uczenia się, rozumienia i zapamiętywania, otwartością, ciekawością świata, świeżością spojrzenia

• Kompetencje funkcjonalne są związane ze sprawnym funkcjonowaniem człowieka - wykonywaniem danego zawodu czy pracą na określonym stanowisku

• Kompetencje społeczne … wyrażają się w łatwości nawiązywania i utrzymywania kontaktów, empatii, zdolności do współpracy, umiejętności przezwyciężania różnic w poglądach i interesach oraz rozwiązywania konfliktów

• Metakompetencje wiążą się z jednej strony ze zdolnością do uczenia się i refleksji, z drugiej zaś - z umiejętnością radzenia sobie w warunkach niepewności

Struktura kompetencji pracowniczych

T. Oleksyn, Zarządzanie kompetencjami, s. 25

Kwalifikacje i edukacja

Kwalifikacje w zawodzie/roli

społecznej

Wymagania stanowisk pracy/ról

społecznych

Kwalifikacje nabywane

podczas kształcenia

Wyniki nauczania

EdukacjaPraca, życie poza pracą

Tłumaczenie na język edukacji

Transfer do praktyki zawodowej i

pozazawodowej

Fragment schematu nieco zmieniony za: S.M. Kwiatkowski, M. Woźniak, 2002, s. 39

problemy

problemy

Usługa edukacyjna

A. Bogaj, S.M. Kwiatkowski, 2006, s. 65

Ogólne problemy z edukacją• Problemy z ilością: za mało edukacji, za dużo

edukacji• Problemy z jakością, np. edukacja zbyt niskiej

jakości, edukacja zbyt wysokiej jakości• Problemy ze strukturą, np. za mało edukacji

zawodowej, za dużo edukacji ogólnej• Problemy w relacjach wewnątrz

edukacyjnych, np. dyrektor-nauczyciel, nauczyciel-nauczyciel, nauczyciel-uczeń, uczeń-uczeń (konflikty, wyzysk, przemoc itp.)

Rynek i racjonalny wybór• Decyzja: mniej czy więcej lat edukacji?• Korzyści: więcej = wyższy dochód GD w przyszłości,

mniej = niższy dochód GD w przyszłości (edukacja jako inwestycja, która się zwraca)

• Koszty: więcej lat edukacji = większe koszty dla GD, mniej lat edukacji = mniejsze koszty dla GD

• Kto decyduje: – Rodzice (opiekunowie): czy, kiedy, na ile lat i ile dzieci

posłać do szkoły– Dorośli: czy dalej się kształcić czy też pracować lub też

ewentualnie kształcić się i pracować

Racjonalny wybór między kształceniem a pracą

Korzyści do kosztów rozpoczęcia /

kontynuowania kształcenia

Korzyści do kosztów rozpoczęcia / kontynuowania pracy

ZYSK STRATA

ZYSK

Decyzja zależy od tego, który zysk

uznanie zostanie za większy

Decyzja o rozpoczęciu / kontynuowaniu

kształcenia

STRATA

Decyzja o rozpoczęciu /

kontynuowaniu pracy

Decyzja zależy od tego, która strata

uznana zostanie za mniejszą

Koszty i korzyści inwestycji w kapitał ludzki

KorzyściKoszty

A. Jeżowski, Ekonomika oświaty s. 75

Jakość szkół a poziom płac

Płaca

Lata nauki szkolnej

Szkoły o niższej jakości

Szkoły o wyższej jakości

Handbook of economics of education vol. 2 s. 821

Doskonały rynek usług edukacyjnych• Wszystkie usługi edukacyjne dostarczane są

wyłącznie przez nastawione na maksymalizację zysku konkurujące ze sobą firmy edukacyjne

• Ceny usług edukacyjnych kształtowane są przez rynek (podaż usług i popyt na nie, nie ma monopolu po żadnej ze stron)

• Pełna informacja o usługach i cenach po stronie firm edukacyjnych i konsumentów usług

• Niezawodnie działający rynek kredytu na finansowanie edukacji, w szczególności w stosunku do uboższej części społeczeństwa

• Brak efektów zewnętrznych edukacji

Pozarynkowe efekty zewnętrzne edukacji• Zdrowotne - ograniczenie umieralności niemowląt, zwiększanie

długości życia, poprawa zdrowia• Demograficzne – bardziej wykształcone kobiety mają mniej

dzieci• Zdrowotne i demograficzne razem – spowolnienie przyrostu

liczby ludności• Polityczne – wykształcenie zwiększa jakość instytucji

politycznych (demokracja, prawa człowieka) i ich stabilność• Zmniejsza przestępczość i wskaźniki uwięzionych, ale zwiększa

przestępczość związaną z pracą umysłową• Zmniejsza ubóstwo i nierówności, jeżeli edukacja jest

powszechnie dostępna• Pośredni wpływ na środowisko• Wpływ na badania i rozwój, innowacyjność technologiczną

Edukacja a zdrowie

Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym 1998 - Dostęp do edukacji, s. 41.

Problemy z rynkiem• Niepełna informacja (o usłudze i jej jakości, o cenach)

– zbyt niski popyt, usługi zbyt niskiej jakości• Problemy z monopolem na obszarach wiejskich – zbyt

wysokie ceny• Duże pozytywne efekty zewnętrzne – zbyt niska podaż• Problemy z dostępem do rynku usług finansowych

(problemy z rynkiem kredytu na edukację, niechęć do ryzyka zadłużenia) – zbyt niski popyt na edukację

• Ubożsi rodzice mają mniej informacji i mniej możliwości finansowych – dzieci z uboższych rodzin będą konsumowały mniej edukacji

Reakcje społeczne i rynkowe• Ruchy i organizacje działające proedukacyjnie, np. kampanie

uświadamiające korzyści indywidualne i zbiorowe płynące z edukacji

• Organizacje konsumenckie dostarczające informacji o cenach i jakości usług (np. rankingi szkół)

• Dobrowolne wspomaganie finansowe edukacji dzieci z uboższych rodzin ze względów społecznych, ale też w celu zdobycia wykształconych pracowników (fundowanie stypendiów)

• Dobrowolne wspomaganie czasem edukacji dzieci z uboższych rodzin (np. wolontariat nauczycielski)

• Zakładanie szkół przez organizacje społeczne (w tym wyznaniowe), ale też przez przedsiębiorców – bezpłatne usługi

Reakcje państwa• Regulacja ilości - obowiązek szkolny (parametry: czas

trwania, poziom egzekwowania), ustalanie cen maks.• Regulacja jakości – wymogi dotyczące zawodu

nauczyciela, struktura i standardy nauczania, nadzór pedagogiczny (egzekwowanie)

• Dofinansowywanie edukacji dzieci z uboższych rodzin w rynkowych lub społecznych szkołach

• Dofinansowywanie usług kredytowych lub kredyty publiczne na kształcenie ponadśrednie

• Zakładanie szkół publicznych i zatrudnianie w nich nauczycieli za publiczne pieniądze (usługi całkowicie lub częściowo odpłatne)

Rynek z interwencją

Bez interwencji, optymalny prywatnie popyt na edukację

A. Jeżowski, Ekonomika oświaty

Optymalny społecznie popyt na edukację

Środki potrzebne na zwiększenie popytu do punktu A’

Interpretacja• Bez ograniczeń wydatków społeczeństwa

państwo ma dwa wyjścia: ingerować w rynek w sposób zachęcający do świadczenia usług na optymalnym poziomie lub zapewnić usługi bezpośrednio

• Natura takiej ingerencji powinna zależeć od rodzajów wad rynku, które wymuszają niższą podaż, jak również administracyjnych i wdrożeniowych zdolności twórców polityki edukacyjnej

A. Jeżowski, Ekonomika oświaty

Struktura modelu szkoły

Gołaszewski, Szkoła jako system społeczny, 1977, s. 104

Efektywność szkoły

Gołaszewski, Szkoła jako system społeczny, 1977, s. 106

Warunki efektywności

działania szkoły

Gołaszewski, Szkoła jako system społeczny, 1977, s. 370

Zintegrowany model analizy skuteczności szkoły

Kontekst szkoły

Nakłady:zasoby szkoły

Procedury i struktura szkoły:

Poziom klasPoziom szkoły

Wyniki:osiągnięcia

ucznia

Cechy ucznia

Governance and Performance of Education Systems, s. 161

Model nie uwzględnia problematyki sprawiedliwości edukacyjnej, wyrównywanie szans jest popularną ideologią systemów edukacyjnych

Model analizy praktyk edukacyjnych

Teaching and Learning International Survey, 2009, OECD

Aktywność nauczyciela w klasieStrukturalizacjaUkierunkowanie uczniaZaawansowane działania

Ogólne postawy związane z pracą:Poczucie sprawczościSatysfakcja z pracy

Otoczenie szkoły i procesy (np. przywództwo)

Środowisko na poziomie szkołyAtmosfera w szkole: relacje nauczyciel-uczeń

Aktywność zawodowa nauczyciela poza klasąWspółpraca między nauczycielami: •wymiana i koordynacja nauczania•współdziałanie w zawodzie

Poglądy i postawy powiązanePogląd na temat istoty nauczania i uczenia się:•bezpośrednia transmisja•konstruktywizm

Kompetencje zawodoweWiedza przedmiotowaWiedza pedagogiczna

Środowisko na poziomie klasyCzas na zadaniaDyscyplina i atmosfera

NauczycielDoskonalenie zawodowe,

doświadczenie

Cechy ucznia i jego otoczenia

Uczenie się

Wyniki ucznia

Edukacyjna wartość dodanaEdukacyjna wartość dodana to sposób na mierzenie wkładu szkoły w osiągnięcia szkolne uczniów, którzy do niej uczęszczali. Można uznać, że tak rozumiany wskaźnik stanowi miarę efektywności pracy szkoły z grupą uczniów w określonym cyklu nauczania. Obliczając EWD, porównujemy wyniki z egzaminów zewnętrznych uzyskiwane przez uczniów na wejściu do szkoły z wynikami uzyskanymi przez nich na zakończenie danego cyklu nauczania

Przykładowy wynik szkoły obrazuje ciemniejsza elipsa

F. Kulon, M. Majkut, Interpretacja trzyletnich wskaźników Edukacyjnej Wartości Dodanej. Miejsce swojej szkoły na wykresie można sprawdzić tu: http://cke.scholaris.pl/

Idea EWD

Źródło: http://www.ewd.edu.pl/ewd.php

System społeczny szkoły

Gołaszewski, Szkoła jako system społeczny, 1977, s. 16

Źródła prawa edukacyjnego

Organizacja systemu edukacji w Polsce 2008/09

Prawo edukacyjne jest przejawem interwencji państwa w obszarze edukacji

Obowiązek szkolny

Organizacja systemu edukacji w Polsce 2008/09Mamy prawo do nauki (art. 70 Konstytucji) i jednocześnie istnieje ustawowy obowiązek szkolny

A. Bogaj, S.M. Kwiatkowski, 2006, s. 84

System edukacji w ujęciu szerokim

System edukacji – ujęcie wąskie 1

GUS rocznik 2008/2009

A. Jeżowski, Ekonomika oświaty, s. 44

Uwaga 1: wiek rozpoczynania szkoły przesuwa się na 6 rok życiaUwaga 2: większość studiów podzielono na I i II stopień

System edukacji – ujęcie wąskie 2

Polski system edukacji – ujęcie wąskie 3

Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Wykształcenia (ISCED – UOE, edycja 1997)

Kolegia Nauczycielskie, Kolegia Pracowników Służb Społecznych

Szkolnictwo specjalne

Podstawowe kompetencje

struktur (organów) polskiego systemu oświaty

J. Lackowski, Decentralizacja zarządzania polskim systemem oświatowym, s. 211

JST – jednostki samorządu terytorialnego

Edukacja przedszkolna porównawczo

Prognozy demograficzne a miejsca w przedszkolach

M. Zahorska, Edukacja przedszkolna w Polsce, 2003, s. 43

Scenariusz powiększającej się rozbieżności między potencjalnym popytem a podażą miejsc w przedszkolach. Zadanie: sprawdzić jak zmieniała się liczba miejsc w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych po 2003 r.

Główne cele ogólnokrajowych egzaminów w czasie obowiązkowej edukacji

Wyniki egzaminów a zewnętrzna ocena szkół

Uczniowie w szkołach publicznych i prywatnych porównawczo

Publiczne Prywatne zależne od państwa Prywatne niezależne Całkowicie prywatne

Udział wydatków publicznych i prywatnych na edukację porównawczo (2006)

Finansowanie publiczne

Finansowanie prywatne

Key Educational Data 2009, Eurydice.

Bony edukacyjneZa Przeciw

Konkurencja sprzyja efektywności Nie są spełnione warunki istnienia konkurencji

Możliwość wyboru sprzyja zwiększeniu zaangażowania

Wprowadzenie bonów spowoduje wzrost stratyfikacji społecznej i

ekonomicznejBony nie muszą wywoływać wzrostu

nierówności: szkoły prywatne obec­nie radzą sobie równie dobrze albo nawet

lepiej niż szkoły publiczne

Dane świadczące o wyższej efektywności szkół prywatnych nie są

jednoznaczne: co się stanie po wprowadzeniu bonów z uczniami

sprawiającymi trudności wychowawcze?

J. Stiglitz, Economics of the public sector s. 435

Reforma struktury szkolnictwa w Polsce (1999)

GUS, rocznik edukacji, 2008/2009

Aktualne reformy (bez szkolnictwa wyższego)

Cele polityki edukacyjnej• Ogólnie: zwiększania efektywności i sprawiedliwości

systemu edukacyjnego• W szczegółach, np.:

– Podniesienie efektywności systemu edukacji, np. lepsze wyniki przy takich samych kosztach

– Poprawa jakości kształcenia, np. lepsi nauczyciele– Tworzenia programu rozwoju oświaty– Zwiększenia zasięgu kształcenia i wychowania, np. objąć

kształceniem wyższym więcej osób– Wyrównywanie szans edukacyjnych ubogich,

niepełnosprawnych itp., np. specjalne programy wczesnej interwencji

Wyniki a koszty polityki edukacyjnej

Ogólne wyniki edukacji

Koszty edukacji

Lepsze wyniki przy wyższych kosztach

Lepsze wyniki przy niższych kosztach

Gorsze wyniki przy niższych kosztach

Gorsze wyniki przy wyższych kosztach

Wydatki na edukację a osiągnięcia szkolne

Wyd

atki

na

uczn

ia w

USD

Kraje uporządkowano według łącznych wyników badania umiejętności liczenia, czytania itp. PISA (2003), od Finlandii z najlepszymi wynikami. Nie widać, aby wydatki na ucznia były silnie związane z osiągnięciami w sferze podstawowych umiejętności porównajmy Koreę z bardzo dobrym miejscem w rankingu według PISA oraz USA, albo Czechy i USA

Sprawiedliwość polityki edukacyjnej

Równość wyników edukacyjnych

Koszty edukacji

Mniejsze nierówności przy wyższych kosztach

Mniejsze nierówności przy niższych kosztach

Większe nierówności przy niższych kosztach

Większe nierówności przy wyższych kosztach

Opinie nauczycieli o społecznych nierównościach edukacyjnych

J. Lackowski, Decentralizacja zarządzania polskim systemem oświatowym, s. 72, 73

Opinie nauczycieli o społecznych nierównościach edukacyjnych

J. Lackowski, Decentralizacja zarządzania polskim systemem oświatowym, s. 72, 73

Nierówności a edukacja

Dane PISA 2003, Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, 2008, s. 63

Interpretacja• Oszacowano wpływ pochodzenia społecznego oraz

umiejętności ucznia ostatniej klasy gimnazjum na deklarowany przez niego wybór dalszej ścieżki edukacyjnej i:– Polska znalazła się w grupie krajów o przeciętnej sile

oddziaływania faktycznych zdolności ucznia na jego karierę szkolną

– Jednocześnie jednak tylko w dwóch krajach OECD (we Włoszech i na Węgrzech) występuje silniejszy niż w Polsce wpływ statusu społeczno-ekonomicznego na wybory edukacyjne

Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, 2008, s. 63

Jakość systemu edukacyjnego a jego sprawiedliwość

• Pomiar jakości: średnie wyniki testów z matematyki na koniec szkoły podstawowej lub w pierwszej klasie szkoły średniej

• Pomiar sprawiedliwości: różnice w zmierzonej jakości edukacji pomiędzy1. Uczniami o najwyższej i średniej pozycji społeczno-

ekonomicznej (s-e) a uczniami o najniższej pozycji s-e z grupy większościowej (nie imigranci)

2. Uczniami o najwyższej i średniej pozycji społeczno-ekonomicznej z grupy większościowej a uczniami z grup mniejszościowych

Institutional Context of Education Systems in Europe, 2005, s. 175

Jako

ść

Sprawiedliwość 1

Institutional Context of Education Systems in Europe, 2005, s. 176

Sprawiedliwość 2

Jako

ść

Institutional Context of Education Systems in Europe, 2005, s. 177

Wniosek: łączenie jakości i sprawiedliwości mierzonej dystansem autochtoni w dobrej sytuacji s-e -imigranci jest trudniejsze w porównaniu z dystansem autochtoni w lepszej sytuacji s-e – autochtoni w gorszej sytuacji

Analiza systemu edukacyjnego z uwzględnieniem jakości i sprawiedliwości

Instytucjonalny kontekst Kryteria oceny

Zarządzanie

Finansowanie

Wybór

Jakość

Sprawiedliwość

Institutional Context of Education Systems in Europe, 2005, s. 6

Model analizy systemu edukacyjnego

Sektor

Różnice w poziomie finansowania i

zasobów

Różnice w systemach zarządzania

Różnice w efektach wyboru szkoły i

otoczenia społecznego

Wyniki społeczne

Wyniki poznawcze

Cechy uczniów

Institutional Context of Education Systems in Europe, 2005, s. 15

Wpływy zewnętrzne

Ustrój

Reformy edukacji i

planowanie

PolitycznyEkonomicznySpołecznyKulturowyReligijnyHistoryczny

Ustawy i budżet

Zasoby edukacyjne

Proces edukacji

Wyniki edukacyjne

Wyniki społeczne

Obowiązek szkolnyWymogi programoweFinansowanie

BudynkiInfrastrukturaPersonelMateriały

OrganizacjaProgramMetody nauczania

DochódZawódZachowania polityczneZachowania wychowawczeCechy kulturowePiśmiennośćKonkurencja

UmiejętnościWiedzaWartościPostawyStopnieDyplomy

Model analizy systemu edukacji

RoutledgeFalmer reader of sociology of education, s. 170