anadolu’da moğol etkileri (13.-15. yüzyıllar) · anadolu’da moğol etkler (13.-15....

Ç A N A K K A L E A R A Ş T I R M A L A R I T Ü R K Y I L L I Ğ I

37

Yıl 13 Güz 2015 Sayı 19 ss. 37-64

Anadolu’da Moğol Etkileri (13.-15. Yüzyıllar)Hayrettin İhsan ERKOÇ*

Özet

Moğol İmparatorluğu 1206’da Cengiz Han tarafından kurulmasının ardından fetihlerle genişlemeye başlamış ve 1243 yılında Anadolu’yu hâkimiyeti altına almıştır. Siyasî istikrarsızlıklarla ve baskılarla hatırlanan bu dönemde Moğollar Anadolu’da devlet teşkilatı ve kültür alanlarında bazı etkiler de bırakmışlardır. Devlet teşkilatında, orduda, hukukta ve maliyede Moğol etkileri görülmüş, Moğollardan bazı unvanlar alınmıştır. Yeme-içme, mitoloji, inançlar, takvim, sanat-mimari, askerî donanım gibi alanlarda Anadolu’da izler bırakan Moğolların dilinden Anadolu Türkçesine bazı kelimeler geçmiş ve Moğollarda görülen çeşitli kişi adları da Türkler arasında kullanılmıştır. Anadolu’nun çeşitli yerleşim yerlerinde Moğollar inşa faaliyetlerinde bulundukları ya da mevcut yapıları tamir ettirdikleri gibi Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde Moğollardan kalma yer adlarına da rastlanılmaktadır. Moğolların Anadolu’ya taşıdıkları idarî terimlerin, unvanların, adların ve kelime varlığının bir kısmının ise Göktürkler, Uygurlar ve Karahanlılar gibi daha eski Türk devletlerinden ve topluluklarından alındığı görülmektedir. Bu sayede 13.-15. yüzyıllarda Anadolu’da Moğolların etkisiyle bir “Türk Rönesansı” yaşanmış, Anadolu’daki Türklerin unutmuş oldukları bazı kavramlar ve uygulamalar da yeniden canlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Moğollar, İlhanlılar, Moğol Etkileri, Anadolu, Türk Beylikleri.

Mongol Influences in Anatolia (13th-15th Centuries)

Abstract

Following its foundation by Genghis Khan in 1206, the Mongol Empire started to expand by conquests and it brought Anatolia under its rule in the year 1243. During this period remembered with political instability and oppression, the Mongols also left some influences in state organization and culture in Anatolia. Mongol influences existed in state organization, military, law and finance, while some titles were borrowed from the Mongols. Several personal names used by the Mongols were used among

* Arş.Gör.Dr.,ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesi,Fen-EdebiyatFakültesi,TarihBölümü,[email protected][email protected].

Hayrettin İhsan Erkoç

38

the Turks and a certain amount of vocabulary was loaned in Anatolian Turkish from the language of the Mongols, who also left their traces in Anatolia in areas such as food and beverage, mythology, beliefs, calendar, arts, architecture and military equipment. The Mongols constructed new buildings or repaired existing ones in several parts of Anatolia, where some toponyms from the Mongols still exist. It can also be observed that a part of the administrative terms, titles, names and vocabulary carried to Anatolia by the Mongols were borrowed from earlier Turkic empires and peoples such as the Gokturks, Uyghurs and Qarakhanids. In this way, a “Turkic Renaissance” occurred in Anatolia during the 13th-15th centuries from the influences of the Mongols, while some concepts and practices forgotten by Anatolian Turks were revitalized.

Keywords: Mongols, Ilkhanids, Mongol Influences, Anatolia, Turkish Principalities.

Giriş

12. yüzyılın ikinci yarısında doğmuş olan Moğol hükümdarı Temücin,Moğolistan’dayaşayanTürkveMoğoltopluluklarınıkendiegemenliğialtındabirleş-tirip1206yılındatoplanankurultayda(ḳuriltay)Cengiz Han (Çiŋgis Ḳan)ilanedilmiş,ardındandaMoğolistandışındabüyükseferlereçıkarakkurduğuimparatorluğuge-nişletmeyebaşlamıştır.Onun1227’dekiölümününardındanhalefleriÖgödeyKağan(ÖgödeyḲa’an;1229-1241),GüyükHan(GüyükḪan;1246-1248),MengüKağan(MöŋkeḲa’an;1251-1259)veKubilayKağan(ḲubilayḲa’an;1260-1294)dönem-lerindedevletingenişlemesisürdürülmüştür.CengizHanölmedenöncedevletintop-raklarınıdörtoğluCoçi,Çağatay(Ça’aday),ÖgödeyveToluyarasındapaylaştırmış,böylecehanedan içindeMoğolistan’dakiBüyükHan’a (Ḳa’an,Kağan)bağlıözerkhanlıklarortayaçıkmış,ilerikiyıllardadahanedanınbukollarıarasındakihâkimiyetmücadeleleri yüzünden imparatorluk parçalanmıştır. Devlet henüz parçalanmadanönceMengüKağan 1253 kurultayında alınan kararla kardeşi Hülâgü’yü (Hülegü;1255-1265)İlḫanyanitabihükümdarunvanıylaGüneybatıAsya’yı(Ortadoğu)tamolarakfethetmeklegörevlendirmişveonubüyükbirorduylabölgeyegöndermiştir.BöyleceMoğolİmparatorluğu’nun“İlhanlılar”yada“İranMoğolları”olarakbilinenkolukurulmuşveKubilayKağan’ın1294’tekiölümüylebirliktebuhanlık,tamba-ğımsızhâlegelmiştir.İlhanlıhükümdarıEbuSaidBahadırHan’ın1335’teölümüylefiilen,1353’teresmensonaerenbudevlet,GüneybatıAsyatarihindekikırılmanokta-larındanbirisinioluşturmuştur.1

1071Malazgirt Savaşı’nın ardından 11. yüzyılın son çeyreğindeAnadolu’dakurulanTürkdevletlerindenbirisi olanAnadoluSelçukluDevleti, enparlakdöne-

1 İlhanlıtarihiiçinbkz.Uzunçarşılı1941:187-285;Togan1981:222-316;Spuler1987;Yuvalı2000:102-105.

Anadolu’da Moğol Etkileri (13.-15. Yüzyıllar)

39

miniSultanI.AlâeddinKeykubad’ınsaltanatı(1220-1237)sırasındayaşamıştır.Budönemde Moğollar, Harezmşah Celâleddin Mengüberti’nin (1220-1231) İran’da-ki hâkimiyetine son vermişler ve kendi hâkimiyetlerini İran’da yerleştirmeye baş-lamışlardı. Moğolların gücünün farkında olan I. Keykubad, 1235’te Moğol kağa-nı Ögödey’in tabiiyet teklifini kendi devletini korumak için kabul ederek Moğolİmparatorluğu’nunbirvassalıolmuştur.Ancak,I.Keykubad’ınölümündensonraoğluSultanII.GıyaseddinKeyhüsrev’insaltanatı(1237-1246)sırasındadevletesığınmışolanHarezmli beylerin çoğunun ülkeyi terk etmeleri veTürkmenlerin çıkardıklarıBabaİshakAyaklanmasıgibiolaylardevletizayıflatmıştır.BaycuNoyankomutasın-daki birMoğol ordusunun 1243’teKösedağ’da sultanın ordusunu yenilgiye uğrat-ması üzerine deAnadolu’dakiMoğol hâkimiyeti dönemi başlamıştır.Bu dönemdeKonya’dakiSelçukluyönetimininotoritesigittikçeazalmış,gerçekhâkimiyetMoğolvalileriyleTürkbeylerininelinegeçmiştir.MoğollarınAnadolu’dakihâkimiyetige-nelliklekatıvergisiyasetleri,sertşekillerdebastırılanayaklanmalarvedevamlıbiris-tikrarsızlıkdönemiolarakbilinmektedir.2BunlarınyanısıraMoğollarınAnadolu’dakiTürklerüzerindedevletteşkilatıvekültüralanlarındaetkilerideolmuştur.SözkonusuMoğoletkilerininbirkısmıdahaönceçeşitliaraştırmacılartarafındanelealınmıştır.Ancakbuetkileriheryönüyletoplubirşekildebirarayagetirerekinceleyenvebun-ları tanıtanbirçalışmadahaönceyapılmamıştır.Buçalışmada,13.-15.yüzyıllardaAnadolu’daMoğollarınTürklerüzerindekietkileriçeşitlibaşlıklaraltındabirarayagetirilerekincelenmiştir.

I. Devlet Teşkilatı Bakımından Moğol Etkileri

MoğollarınAnadoluTürkleriüzerindekienbelirginetkilerininbirkısmı,dev-let teşkilatı alanında olmuştur. Uzunçarşılı, Karakoyunluların veAkkoyunlularınaskerî-idarî teşkilatı, sarayusul-kaideleri gibi konulardaAnadoluSelçuklularınınteşkilatınıesasalanAnadolubeylikleriyleaynıolduklarını,ancakdevletişleriesas-larındaonlardan farklı olarak İlhanlı-Çağataylı teşkilatının etkisindekaldıklarını,toprak idaresikonusunda İlhanlılarıörnekaldıklarınıaçıklamıştır.Onun tespitinegöreİlhanlısarayteşkilatındagörülenDergâhveDevletḫânetabirleri,Karakoyun-lularaveAkkoyunlularadageçmiştir.KendisiayrıcaKarakoyunlulardaveAkko-yunlulardaordutertibatıveıstılahlarının,ayrıcamülkîıstılahıntamamenİlhanlılar-laaynıolduğunuvurgulamıştır(1941:286,293,301,305,1969:202,205).Togan,Osmanlılardakiaskerîteşkilatın,toprağınidaresinin,divandainşausulükaideleri-nin,arazi tahririşekillerinin, idarî taksimatın, ıktasistemininvemalîsisteminen

2 MoğollarınAnadolu’daki yönetimleri vevarlıkları, dahaönceSümer tarafından ayrıntılı olarak in-celenmiştir (1970).Cahendebukonuüzerindedurmuştur(1994:263-296,309-360).Anadolu’dakiMoğolyerleşimleriveMoğollarlabirlikteOrtaAsya’dangelenTürkkavimlerininAnadolu’yayer-leşmeleri iseTogan,SümerveCahen tarafındanelealınmıştır (Sümer1970:115-119;Togan1981:236-237;Cahen1994:306-309).BahsigeçençalışmalardaolduğugibibuçalışmadadaMoğoladıhemMoğolkavmiiçinetnikbirterimhemdebukavminkurduğudevletekatılanTatar,Kerey(Kereyit),Nayman,UygurgibiTürk-Moğolkavimlerinikapsayan,Selçuklu,Osmanlıgibisiyasîbirterimolarakkullanılmıştır.


40

çok İlhanlıusulündeolduğunu ileri sürmüş,KarakoyunlularınveAkkoyunlularındevlet teşkilatının İlhanlılarveTimurlulargibi olduğunubelirtmiştir (1981:339,369).İnalcık’agöreOsmanlıhükümdarıI.Bayezid(1389-1402),tamameneskiİs-lamve İlhanlı yönetimmetotlarını benimsemiştir (2005b: 445).Osmanlı kurum-larındakiSelçukluveİlhanlıetkilerineYuvalıgenelolarakdeğinmişvebuetkile-rinkökenleriniaçıklamıştır(1995:249-251).YineYuvalı,MoğollarınUygurlarveHarezmliTürkleraracılığıylaaldıklarıidarî,malî,askerîvehukukîsistemlerinİl-hanlılararacılığıylaYakındoğu’dadevletkuranhanedanlaraveOsmanlılarakaynakoluşturduğunuyazmıştır.OnuntespitinegöreOsmanlılardakicülusbahşişiuygula-ması,İlhanlılardahükümdartahtaçıktığızamansaçısaçılmasına,ilerigelenkişilerehilatlergiydirilmesine,askerlerebahşişdağıtılmasınadayanmaktadır(2000:104).3 Togan’a göre İlhanlılarda sülale azalarına ayrılan İnçü adlı hisseler, Karakoyun-lulara veMâlikâne adıylaOsmanlılara geçmiştir (1981: 287).4 İlhanlılardaki ıktasistemininveıktalardaçalışanköylülerlerençperlerindefterdarlıkaracılığıylaidareedilmesiyöntemininOsmanlılarageçtiğiniilerisürenTogan,İlhanlılardakibusis-teminaslındaSelçuklulardaki askerî ıkta sisteminingenişletilmişbir şekliolarakkabuledilebileceğinidüşünmüştür(1981:289,291).AncakOsmanlılarınSelçuk-lulardakiıktasisteminiİlhanlılararacılığıyladeğildedoğrudandoğruyaSelçuklu-lardanalmışolabilecekleridahamuhtemeldir.İlhanlılardaköylülerinaskerîıktayatabiolmayıphasılatıyalnızcakendilerineaitolan temel topraklaraUcavuryadaHucavurdenilirdikiTogan’agöreAkkoyunlulardagörülenHucaridemuhtemelen

3 Yuvalı,Osmanlılardapadişahlarıntahtaçıkışlarındagörülencülusveberatdağıtmatörenleridüzen-lenmesininAnadoluSelçuklularındaveİlhanlılardagörülenbiruygulamaolduğunubelirtmiştir.YineYuvalı’nınüzerindedurduğuüzere,OrhanBey’in(1324-~1360)fethettiğiyerleriilkbaşlardasilahar-kadaşlarınavermesinerağmensonradanbuuygulamadanvazgeçerekfethettiğiyerlerikendioğullarınavermesideİlhanlılardagörülenbiruygulamadır(1995:250).

4 İnçükelimesibirtanesikesin,ikitanesimuhtemelenMoğoldönemindenkalmaüçUygurcabelgedegeçmekteysedeClauson,bukelimeninTürkçeyealıntıolduğunundüşünülemeyeceğinibelirtmiştir.BahsigeçenUygurcabelgelerdebukelime“devleteait topraklar”ve“köle”anlamlarındakullanıl-mıştır.Hotenceyazılmış925tarihliStaël-Holsteinelyazmasında“başıçekenkabile”anlamında27.satırdageçenʾijūva ve29.satırdageçenʾiṃjū kelimeleri,Bailey’egöreTürkçeİnçüolabilir.13.yüzyılSelçuklutarihçisiİbnBîbî’ninYazıcızadeAli(YazıcızâdeʿAlî,YazıcıoğluAli;1421-1451)tarafından1425’teTürkçeçevirisi yapılmışolanTârîḫ-i Âl-i Selçûḳ adlıFarsça eserinde İnçü kelimesi, “esir-lervekullar”biçimindeaçıklanmışolarakgeçmektedir.Spuler, İnçü’nünMoğolcaİncekelimesindengeldiğiniönesürdüysedeClauson’agöretoprakhissesi İnçüileMoğolcada“evliliksırasındagelineverilenerkekhizmetçi”anlamınagelenİnceve“çeyiz”anlamınagelenİncikelimeleriarasındabirbağlantıyoktur(TaramaSözlüğü1945-II:541;Bailey1951:3,17;Caferoğlu1968:95;Clauson1972:173;Spuler1987:357).HemUygurcahemOsmanlıcabelgelerdengörüldüğüüzereTürkler,Moğoldöneminde İnçüve İnce, İncikelimelerinianlamlarınıbirbirlerinekarıştırarakkullanmışlardır.Mo-ğollardakiİnceyadaİŋcekurumuiçinbkz.deRachewiltz2004-II:791-792.Uzunçarşılı,İlhanlılardahükümdarlaraterkvetahsisedilmişolanyerleringelirlerine,rüsumunavearaziyeḪâṣ İncü,şehzadele-rinıktalarıylabeylerin(Emîrî)arazilerineİncüdenildiğiniaçıklamıştır(1941:204).Cahenise İncü’yüdoğrudandoğruya İlhanlıDevleti’nin toprakları anlamınageldiğinibelirtmiştir (1994:324).KlasikMoğolcaİŋcikelimesigünümüzdeMoğolistan’ınçoğunluğutarafındankonuşulanHalhaMoğolcasın-daİnj(Инж)biçimindeve“drahoma,mehir,çeyiz;çeyizolarakverilenköle”anlamlarındavarlığınısürdürmektedir(Lessing2003-I:657).


41

İlhanlılardakiHucavur ile aynı idi (1981: 290, 476).Moğollarda dirlik yani birhizmetekarşılıkolmaküzerebirkimseyedevletçeverilenaylıkyadabiryerebağlıgeliriçinkullanılanTiyülterimiAkkoyunlulardakullanılmıştır(Togan1981:293).5 İlhanlılardanOsmanlılara geçmiş olan bir başka sistemde, önemli kişileremaaşzammıolaraktahsisedilenveırsîolanOsmanlılardakiArpalıḳsistemidirkibunaİlhanlılardaTürkçeolarakTonluḳdenilmiştir;busisteminTürklerdeKarahanlıdö-nemindekivarlığıDLT’tegörülmektedir(Togan1981:291-292;Yuvalı1995:253;Atalay1998-II:11).6KarakoyunlulardaveAkkoyunlulardagörülenTuvaçı Dîvânı,İlhanlılardaaskerîişlerebakandivandangelmiştir(Togan1981:237).Selçuklular,bayraklarındaAbbasîHalifeliği’ninrengiolansiyahıkullanmışlarkenKöprülü’nünveSümer’indeğindikleriüzere,MoğollarıngelişindensonraKarakoyunlular,Ak-koyunlularveOsmanlılargibiAnadoluTürkdevletleri,Moğolhükümdarlarınınbe-yazkuyruklutuğlaravebeyazbayraklarasahipolmalarıgeleneğinibenimseyerekbeyazbayraklarkullanmayabaşlamışlardır(Köprülü1949:412-417;Sümer1961:400-401;Togan1981: 340).7Emecen,Osmanlı askerî teşkilatında tımarlı sipahi-lerinmaiyetlerindebulunanaskerlereCebeliadınınverilmesininİlhanlıetkisiol-duğunu belirtmiştir (2005: 59) kiCebe, aşağıda inceleneceği üzereMoğolcadanTürkçeyegeçmişbirkelimedir.Moğollarınboyteşkilatları,Sümer’intespitinegöre16.yüzyıldaSivas-Kırşehir-AnkarabölgesindeyaşayanUluYörükTürklerininboyteşkilatınıetkilemişolabilir.Sümer,kesinolmamaklabirliktebuYörüklerdegörü-lenonluk teşkilatınüçbölümündenbirisiolanYüzde PârekısmınınvebukısmaYüzdecidenilmesininMoğollarınyüzlükteşkilatındanalınmışolabileceğineişaretetmiştir.OnagörebuYörüklerinayrıldıklarıoymaklariçinkullanılanBölükkeli-mesi,İran’daveAnadolu’daMoğoldönemindeidarîvemalîyöreanlamındakulla-nılmıştır(1970:116,137).8

5 Tiyülkelimesi1072’deKaşgarlıMahmud(Maḥmûdel-Kâşġarî;1005-1102)tarafındanyazılmışolanDivanu Lügati’t-Türk’te(Dîvânu Luġâti’t-Turk;bundansonraDLT)“kaybolannesne”anlamıylageç-mekteysedeAtalaybununyanlışyazıldığını,doğrusununYitükolmasıgerektiğinidüşünmüştür.AncakTogan,Atalay’ınyanıldığını,YitükkelimesininDLT’teayrıcaverildiğinibelirtmiştir.DoerferiseMo-ğoldönemindevesonrasındaFarsça-ÇağataycametinlerdegeçenTiyülkelimesininbiryazımyanlı-şındankaynaklandığına,doğrusununYatulvekökününyat-fiiliolduğuna,bazıÇağataycametinlerdebudoğruşeklingeçtiğineişaretetmiştir(Doerfer1965-II:667-669;Togan1981:477;Atalay1998-II:115).

6 Genç, 1069-1070’de BalasagunluYusufHassHacib (YûsufḪâṣḤâcib el-Balâsâġûnî; 1017-1077)tarafındanyazılanḲutadġu Bilig’te5518.beyittegeçenTon(Giysi)kelimesinin(Arat1999:548)“Hi-lat”anlamındakullanılmışolmasınınkuvvetlemuhtemelolduğunubelirtmiştir(2002:98).

7 Moğollarınhükümdarlıkrengiolarakbeyazıkullanmaları,eskibirTürk-Asyageleneğinedayanmakta-dır.Göktürklerde,Türgişlerde,Hazarlarda,Uygurlarda,Hotenlilerde,Kitanlarda,Cürçenlerde,Moğol-larda,MançulardaveÇinlilerdeak-sarırenklerininhükümdarlık,kararenginintebaalıksembolüolarakkullanılmasınailişkinbkz.Erkoç2008:79-84.

8 TürkçeolanBölükkelimesiMoğollardanönceKoçu(Turfan)Uygurlarıtarafından“kısım,parça”an-lamında(Caferoğlu1968:50),11.yüzyıldadaTürklerarasındainsanvehayvangruplarıiçin(Atalay1998-I:385)kullanılmıştır.Bölükkelimesi,muhtemelen1240’tayazılmışolan,ancakorijinalMoğol-canüshasıbugüneulaşmayanMoğolların Gizli Tarihi’nde(Moŋġol-un Niuça Toça’an / Moŋġol-un Ni’uça Tobça’an,Yuan-chao Bi-shi 元朝秘史)§5’teBölökşeklinde,birinsangrubunutasviretmek


42

a. Hukuk Alanında Moğol Etkileri

Togan,Osmanlılara geçen İlhanlı devletçilik geleneklerinin başında şeriatile birlikte kanun (yasaḳ) hukukunun yaşatılmasının geldiğini ileri sürmüştür.LindnerdaOsmanlıhukuksistemindeşeriatınyanındaayrıcayeralanörfîkanunhukukunun kökeninin Moğol geleneğine ve aşiret uygulamalarına dayandığınıbelirtmiştir (Togan 1981: 340;Lindner 1983: 52).AncakTürklerdeki şer’î-örfîhukuk ayrımıMoğollardan önce Selçuklu döneminde demevcuttur (Kafesoğlu1967:400).9MamafihAnadoluTürklerindehukukalanındaMoğollarınbirtakımetkilerininolduğubilinmektedir.Bunlardaneniyibilineni,örfîkanuniçinkulla-nılanYasaḳ kavramıdır.10Bazı15.yüzyılOsmanlıkroniklerinde“yasaḳėtmek”tabiri, Moğolcadaki gibi “kanun koymak” anlamında kullanılmıştır. Osmanlıtarihçisi Âşıkpaşazade’nin (Âşıḳpaşazâde; 1393-1481) 1476-1484 dolayların-dayazdığıTevariḫ-i Âl-i ʿOsmânadlıeserinde9.Bab’agöreOsmanGazi(ölm.1326) yasak etmiştir ki ticaret yaptıkları Bilecik Rumları incitilmeyecek, tica-retsırasındaücretleritamödenecektir(1949:99).1159.Bab’agöreBayezidHan(I.Bayezid),Ala Şehir hisarını (Philadelpheia, bugünManisa ilindekiAlaşehirilçesi)H. 792’de (M. 1389-1390) fethetmeye giderken vilayete varmadan önce(beylerini)çağırtıpkimseninbirçöpününzulümlealınmamasınıyasak etmiş,buyasağı kabul etmeyenleringünahıkendiboynunademiştir (Âşıkpaşaoğlu1949:135).67.Bab’agöredeSaruHanİli’ndeMenemenOvası’ndakışlayangöçerler(Yörükler),obölgedeolantuz yasağınıkabuletmezlerdi;buhaberBayezidHan’ailetilinceoğluErtuğrul’ahabergöndererekonlarıBulgaristan’dakiFilibe’ye(bu-günküPlovdiv)sürdürmüştür(Âşıkpaşaoğlu1949:141).Âşıkpaşazade,H.864-865(1459-1461)yıllarındaOsmanlılarileAkkoyunlulararasındabugünSivas’ınilçesiKoyulhisar’dayaşanançarpışmaları anlatırken135.Bab’daOsmanlılardaazap askerleri hangi vilayete varsalar bunlara yasaḳ olmadığını, padişahın ulu-fesiyle vardıklarını, bu yüzden vardıkları yerlerde Osmanlı padişahlarına iha-

içinkullanılmıştır(deRachewiltz2004-I:2,241).BukelimeKlasikMoğolcadaBülüg,günümüzdeHalhaMoğolcasındaBüleg(Бүлэг)olarakvarlığınısürdürmektedir(Lessing2003-I:237).

9 Barkan,buikiliğinArapİmparatorluğu’ndadadevletingenişlemesindensonraortayaçıktığınaişaretetmiştir(1955:185).MüslümanbirTürkdevletiolanKarahanlılardadamevcutolanTörü(Töre)yanigelenekselhukukiçinbkz.Genç2002:59-63.Moğolİmparatorluğu’nunMüslümanolanbölgelerindeve imparatorluğunhalefiolanMüslümanTürk-Moğoldevletlerindegörülenşer’î-örfîhukukayrımıiçinbkz.Uzunçarşılı1941:239;Woods1976:4-5;Togan1981:386-390.

10 Moğolİmparatorluğu’ndaCengizHan’ınderleyipuygulamayakoyduğu,kökünübozkırgeleneklerin-denalankanunlaraCasaġ(Casaḳ)denilirdi.MoğollardakiCasaġ’ınaçıklanmasıiçinbkz.Uzunçarşılı1941:268-271vedeRachewiltz2004-I:358.TürklerbukelimeyiYasaḳveYasaġbiçimindekullan-mışlardır.HernekadarYasaḳ kelimesibazıKoçuUygurbelgelerindegeçiyorsadaClausonbununMoğolcadan alıntı olduğunubelirtmiştir (Caferoğlu1968:289;Clauson1972:974).Zasag (Засаг)kelimesigünümüzHalhaMoğolcasında“yönetim,idare,hükümet;sancakyöneticisi,bey;güç;politikyapı;yasa,kanun,yargı,ceza”anlamlarındakullanılmaktadır(Lessing2003-II:1606-1607).

11 OsmanBeydönemindenkalmayazılıbelgepekolmadığıiçin,OsmanBey’inyasaḳ ėtmekteriminikul-lanıpkullanmadığınıteyitetmekşimdilikpekmümküngörünmemektedir.Ancak,Âşıkpaşazade’dekibubilgi,15.yüzyıldayasaḳterimininTürklerintelakkisindevarolduğunugöstermektedir.


43

net edenleri kendimuratlarınca incittiklerini anlatmıştır (1949:207).Akkoyun-lu sahasında15. yüzyıldayaşamışolanTürkbilginlerindenBayatî’nin1482’dederlediğiCâm-ı Cem Âyîn adlı eserinde Osmanoğullarının soyunun anlatıldığıOğuznâme’yegöreErtuğrulGazi’nin12kuşaköncesindenatasıolanYasaḳ,ha-raç veren ahaliden bir takım tarikatlara mensup olanlara zulmedenlere “Yasakolsun” diye buyrulduğu sırada doğduğu için bu adı almıştır (1949: 389).12 15.yüzyıldayaşamışolanNeşrîdemuhtemelen1492’detamamlamışolduğuKitâb-ı Cihân NümâadlıeserindeÂşıkpaşazade’ninOsmanBey’inBilecikRumlarıyla,I.Bayezid’indeAlaşehirseferiveMenderesOvası’ndakituzyasağıylailgiliyasaḳ örnekleriniaktarmış(1995-I:89,313,339),ayrıcaÂşıkpaşazade’debulunmayanbaşkaörneklerdevermiştir.OnagöreOrhan,İznikmid’i(İzmit)kuşattıktansonrakentin sahibi olanRumhatun,Orhan’a elçi yollayarakkendilerine dokunulma-masıveİstanbul’agitmelerine izinverilmesişartıylaşehri teslimedeceğinibil-dirmiştir.Orhan bunu kabul etmiş, kimsenin bunlarınmalına dokunmayacağınısöylemiş, isteyenin durup isteyenin gidebileceğini, kimsenin kimseye zarar et-meyeceğiniyasak edipbuyurmuştur(Neşri1995-I:153).H.788’de(1398-1387)Murad Gazi (I.Murad; ~1360-1389) Frenk Ovası Savaşı’nda Karamanlı ordu-sunu bozguna uğrattıktan sonra Karamanoğlu (Alâeddin Ali Bey; 1357-1398)Konya’ya kaçmış,MuradGazi şehri kuşatmış ama yasak etmiştir ki insanlarınmallarınadokunulmayacaktır (Neşri1995-I:231).YıldırımHünkâr’ın(I.Baye-zid)AlaşehirseferindensonrahünkârRumeli’nde ikenKaramanoğlu(AlâeddinAliBey)Osmanlıtopraklarınasaldırmış,hünkârdaonunüzerineyürüyünceKa-ramanoğlukaçmışvehünkârKonya’yıkuşatmış,ancakbabasınınyaptığıgibiin-sanlarınmallarınadokunulmamasıkonusundayasak etmiştir(Neşri1995-I:315).Neşrî,kendizamanındakiinsanlaraibretolmasıiçinilkOsmanlıhükümdarlarınınsadık bir soy olup na-meşru hareket etmediklerini anlatırken onların ulemanınyasaḳdur (yasaktır)dediğindençekindiklerinianlatmıştır (1995-I:337). II.Mu-rad döneminde (1421-1444 ve 1446-1451) yaşamış olanYörgüç Paşa,Amasyave Tokat vilayetlerinde halka rahatlık vermeyenKızılkocaoğluTürkmenlerininfaaliyetinesonvermekiçinbunlarınöndegelenlerinihileyleAmasya’yaçağırtıpöldürtmüşvecesetleriningömülmeyerekortalıktadurmasını,kurdakuşayemol-masınıyasak etmiştir(Neşri1995-II:599).Bayatî’ninOsmanoğullarışeceresindegörülenYasaḳ,Neşrî’dedeErtuğrul’dan12kuşakönceverilmiştir(1995-I:55).TursunBey,1499-1500dolaylarındayazdığıTârîḫ-i Ebû’l-Fetḥ’desiyasettedbi-riniaçıklarkenbutedbirinyüksekmertebedeolmazsadünyanındüzenininCengizHan’ınyaptığıgibiolaylarısebebinebağladığını,bunasiyâset-i sulṭânîveyasaġ-ı pâdişâhî,geleneğegöredeʿörfdenildiğiniyazmıştır(1977:12).CengizHan’ındüzenlediğiünlüyasaların15.yüzyılınsonlarıyla16.yüzyılınbaşlarındayazılmış

12 Ertuğrul’dan12kuşaköncesiyaklaşıküçyüzyılettiğinegöre10.yüzyıldaOğuzlarınYasaḳkelimesinikullanmışolmalarıpekmümküngözükmemektedir,ziraodönemdeOğuzlarınbukelimeyikullandık-larına ilişkinbirkayıt, şimdikibilgilerimizegöremevcutdeğildir.Oğuznâme’deaktarılanbubilgi,muhtemelenMoğoldönemindenkalmabiretkiolsagerektir.


44

birOsmanlımetnindeanılması,Moğoletkilerininnekadargüçlüolduğunugös-termektedir.NitekimTogan,Osmanlı kanunlarınınMısırlımüellifler tarafındanYasaḳ-ı ʿOsmânî olarak adlandırıldığını belirtmiştir (1981: 340).Yasa veYasaḳ terimlerininAnadolu’daOsmanlılardışındadiğerTürkdevletlerindekullanıldı-ğınailişkinkayıtlardavardır.İlhanlılarınsonradanbağımsızlığınıilanedenUy-gur kökenliAnadolu valisiEretna’nın (1336-1352) kurduğudevleti ele geçirenKadıBurhaneddin (1381-1398), şiirlerindebir işemahbubukadar icraedebilentek gücün ancak yasaḳ ve ḫan yarlıġı olduğunu yazmıştır (Togan 1981: 279).Neşrî’ye göre SultanMehmed (I. Mehmed; 1413-1421), Rumeli’de H. 816’da(1413-1414)MusaÇelebi’yiyeniportadankaldırdığısıradaKaramanoğluMeh-medBeyBursa’yıkuşatmıştır.Karamanoğluşehriniçkalesinialamayınca(kaleyisavunanlarınmoralinibozmakiçin)askerlerini toplayıpherbirineyasaḳ ederek herkişiyeiki-üçyerdeateşyakmasınıemretmiş,ordusunuogecedağınarkasınagöndererekertesigünsankiyenibirordugelmişgibiordusunudağdanindirmiş-tir (Neşri 1995-II: 521). Ebu Bekr et-Tihranî el-İsfahanî (Ebû Bekr et-Ṭihrânîel-İṣfahânî) tarafından1470-1471’de yazılmış olan veKarakoyunlu-AkkoyunlutarihlerinianlatanKitâb-ı Diyârbekriyye’deYasaḳdörtkere,Yasabirkere,hepside“ceza”anlamındakullanılmıştır(2001:220,222,252,282,326).13KaraYülükOsmanBey’in(1403-1435)oğullarınaverdiğinasihatler,Yazıcızade’ninİbnBîbîçevirisine eklenmiş biçimde bulunmaktadır. Burada Kara Osman “bağımsızlık,Türkmenlikveözgürlük”açısındanyerleşikhayatageçmenintehlikelerindenbah-setmiş,ayrıcaburadaKaraOsman’ınbazıyasaḳlarıdaanılmıştır.Woods,yerleşikhayattarzınıntehlikelerinianlatannasihatinCengizHan’ınbenzerbirnasihatin-denalınmışolduğunutespitetmiştir(Woods1976:67;YazıcızâdeAli2009:31).

Yasağın dışında 13.-15. yüzyılAnadolu TürklerindeMoğol hukukundan ka-landiğerdörtkavramYarlıġyadaYarlıḳ(Ferman)14,Soyurġal(Bağış)15,Tarḫanlık

13 İlhanlılarda idamcezası içinkullanılan“yasayaeriştirilme” terimi ileYasa’nın cezalandırma, idametmegibianlamlardakullanılmasıiçinbkz.Uzunçarşılı1941:240,269.

14 EskiTürkçede“buyruk, ferman, lütuf,kader”anlamlarınagelenYarlıġ/Yarlıḳ’tanMoğolcayageçenveMoğolcada“buyruk,ferman”anlamındakullanılanCarliġ(Carliḳ)içinbkz.Caferoğlu1968:287;Clauson1972:966-967;deRachewiltz2004-II:1325.

15 Vladimirtsov’a göre Moğol İmparatorluğu’nda özellikle batı bölgelerinde hanların ve şehzadele-rin kişilere yaptıkları toprak bağışlarınaSuyurġal ya daSoyurġal denilirdi ki bağışlanan topraklarsoyurġalı alan kişinin bütün sülalesine ait olurdu.Togan, bu kavramın karşılığını ıkta/tımar olarakvermişveSuyurġal’ınMoğolcayaUygurcaSuyurġamaḳsözündenalındığınıbelirtmiştir(Togan1981:287;Vladimirtsov 1995: 172). Sanskritte yazılmış birBudist eserinÇince çevirisininmuhtemelen10. yüzyılda yapılmışUygurca çevirisi olanAltun Yaruḳ’ta “acımak,merhamet etmek” anlamındatsuyurḳa-kelimesibirkaçkeregeçmektedir.Gabain,bukelimeninÇincede“merhameteden;müşfik”anlamlarınagelenCi(Wade-GilessistemindekiyazılışıylaTz’u)慈kelimesine-urḳaekiningetirilme-siyleoluşturulduğunuyazmıştır(Gabain1950:344;Caferoğlu1968:251;Kaya1994:737).


45

(Muafiyet)16veTüşimellik (IrsîMuafiyet)17 idi.Uzunçarşılı,Yarlıġdenilenferman-larınİlhanlılararacılığıylaAnadoluSelçuklularına,Karakoyunlulara,AkkoyunlularaveOsmanlılarageçtiğinibelirtmiştir.AncakUzunçarşılıbukelimeninkullanılmasınınOsmanlılardafazlayaygınlaşmadığını,bazenibarearasındakullanıldığını,bazıfer-manlardaYarlıġ-ı Beliğ tabirinin görüldüğünü belirtmiştir (1945: 283).Neşrî’de I.MuraddönemindeKaramanlıbeyiAlâeddinBey’in,OsmanlıhükümdarıI.Murad’ınkendisine olan gazabını önlemek için Murad’ın kızı olan eşi Sultan Hatun’a ha-ber gönderdiği, ondan kendisini babasına affettirmesini ve kendisine yarlıḳ etme-sini rica ettiği anlatılmıştır (1995-I: 233).KadıBurhaneddin’in şiirlerinde deḪan Yarlıġı tabirigeçmektedir(Togan1981:279).KarakoyunlulardaveAkkoyunlularda“ferman” içinkullanılan terimlerarasındaYarlıġveYarlıġ-ı Hümâyûngörülmekte-dir (Uzunçarşılı 1941:290,298).KarakoyunludevletininkurucusuKaraYusuf’un(1388-1420)1417’deBitlisemiriŞemseddiniçinçıkardığıFarsçabirnişânbelgesin-deona soyurġallar bağışlandığıyazılmıştır (Minorsky1939:952).AkkoyunlularınMardinkolundanbirhükümdarolanKasımoğluCihangir’in1498tarihliFarsçabirsoyurġalı(ferman)hükümdarınadındansonraTürkçesözümizformülüylebaşlamış-tır. Fermanın11. satırındaCihangir’in İsfendiyarBey adındaki bir devlet adamınabazıkasabalarıSoyurġalolarakonabağışladığı,13.satırdadabukişininTarḫanola-rakvergilerdenmuaftutulduğukaydedilmiştir.Minorsky,fermanlarınbaşınaTürkçesözümiz formülünüyazmanınMoğol İmparatorluğu’ndakibirgelenektengeldiğini,fermandageçensoyurġalvetarḫankavramlarınındayineMoğoldevletiaracılığıylaalındığını belirtmiştir (1939: 928-930, 932-933, 943-945).18Akkoyunlu hükümdarıUzunHasan’ın(1453-1478)oğluSultanYakub’un1488’deçıkardığıFarsçabirYarlıġ (ferman)dahükümdarınadındansonraTürkçesözümizilebaşlamaktadır(Minorsky1939:953).19Uzunçarşılı,“atâ”(bağış)ve“ihsan”olarakçevirdiğiSoyurġal’ınAkko-yunlulardaözellikleulemayaverilenyerlerinvaridatvegelirine(Suyurġalât)denildi-ğiniaçıklamıştır(1941:303).Togan’ıntespitinegöreOsmanlılardagörülenmuafiyetvemüsellemiyetimtiyazlarıdaMoğoltarḫanlığındangelmiştirkiOsmanlıbelgele-rindegayrimüslimlereverilenmuafiyetleriçintarḫandenilmesinedevamedilmiştir(1981:293,340).TarḫankelimesiKitâb-ı Diyârbekriyye’yegöreKarakoyunlularda

16 TarḳanunvanıMoğollardanönceOrtaAsyakavimleritarafındanHundönemindenberikullanılmış,bukelimeyiTarḫan(Darḳan)olarakalanMoğollardaisedahaöncekidönemlerdenfarklıolarakvergi,angaryavecezamuafiyeti sağlayanbir ayrıcalığadönüşmüştür.Kelimeninkökeni tartışmalı isedeEskiTürkçeyadaortakbirAltaycakelimedentüremişolmasımuhtemeldir(Vladimirtsov1995:175;Erkoç2008:198-205).Darhan(Дархан)kelimesigünümüzHalhaMoğolcasında“esnaf,zanaatkâr;vergiveresmîsorumluluklardanmuafkimse;dinîsebeplerleayrılanvebuyüzdendedokunulmazolanalanveyayer;kutsal;büyük,meşhur”anlamlarıylavarlığınısürdürmektedir(Lessing2003-I:375).

17 Moğollardadevlettarafındanarazibahşedilen,buhaklarınaırsîolaraksahipolanveNoyanunvanlıkomutan-valilerinyönetimi altındabulunanyüksekdevletmemurlarına “payeli, rütbeli” anlamındaTüsimelyadaTüşimeldenilirdi.Togan,Tüşimel’inAnadolu’dadakullanıldığınıbelirtmişsedeörnekvermemiştir(Togan1981:294;Vladimirtsov1995:202,234).

18 II.Mehmeddebazıfermanlarındabaşlıkolarak“SultanMehmedHansözümüz”tabirinikullanmıştır(Togan1981:342).

19 Karakoyunlulardasözümizilebaşlayanbazıyarlıḳörnekleriiçinbkz.Uzunçarşılı1941:294,296.


46

veAkkoyunlulardabazıbeylerveçocukları(KaraYusufoğluİskender’inbiroğlu;RüstemBey’inbabası;ayrıcaTarḫan-iBuzîadındabirsavaşçı)tarafındanadolarakdakullanılmıştır(EbuBekr-iTihranî2001:122,129,136,220).YuvalıayrıcaYarġu teriminindeOsmanlılaraİlhanlılardangeçtiğini,günümüzdehâkimlere“yargıç”de-nilmesininkökenininİlhanlılardakiYarġuçıyadaEmîr-i Yarġuunvanınadayandığı-nıbelirtmiştir.YineYuvalı’nın tespitinegöre İlhanlıDevleti’ndeMüslümanhalkınhukukîişlerinebakanDîvân-i Ḳużât-i Memâlikkurumu,sonrakiOsmanlılaramodelolmuştur(1995:253).20

b. Maliye Alanında Moğol Etkileri

MoğoldönemindeAnadolu’dauygulananvergilerdeönemliyenilikleregidilmiş-tir.21OsmanlımaliyesindekiİlhanlıetkilerineYuvalıtarafındandeğinilmiştir(1995:250-252).22MısırMemlüksultanıBaybars’ın(1260-1277)Moğollarakarşı1277’deyürüttüğüAnadolu seferinin ardından İlhanlı hükümdarıAbakaHan (AbaḳaḪan;1265-1282),Togan’ındadediğigibişeriataaykırıolanTamġavergisiniAnadolu’dauygulamayakoymuşturkiTogan,tamġavergisininAnadolu’da1277’denönceuygu-lanmadığınıtespitetmiştir.23OnagöreTamġa,YasaḳzihniyetininyanındaOsmanlılaraİlhanlılardangelenenbüyüksiyasîprensiplerdenbirisidir.Uzunçarşılıda Tamġa’nınşeriataaykırıolduğunubelirtmiştir (Uzunçarşılı1941:293;Togan1981:234,236,340).24KadıBurhaneddin, şiirlerindebildiğivesikanınḫan tamġası olduğunuyaz-mıştır(Togan1981:279-280).Moğollardagöçebelerdenher100koyundan1koyunolaraktoplananḲopçurvergisiKaramanlılara,Akkoyunlularavebunu“resm-i ġanem (koyunhakkı)”olaraksürdürenOsmanlılaradageçmiştir(Togan1981:302;Lindner

20 MoğollardaCarġuçiyadaCarḳuçişeklindekullanılanTürkçeYarġuçıunvanı,GöktürklerdeveUy-gurlardagörülenYarġanunvanınadayanmaktadır(Erkoç2008:213-214).

21 Anadolu’da13.-14.yüzyıllardaMoğolhâkimiyetidönemindetoprakkullanımındavevergilendirmesistemindeyaşananevrimingenelbirdeğerlendirilmesiiçinbkz.Cahen1994:319-326.

22 Osmanlılarınkullanmışolduklarıpekçokidarî,malî,hukukîveaskerîterim,Yuvalıtarafındanİlhanlımuhasebedefterlerindetespitedilmiştir.BunlarıYuvalışuşekildesıralamıştır:Ordu,içoğlan,dışoğlan,ağa,bahadır,çeri,nöker,kol,bölük,karakol,uğruk,zaparçı,ılgar,cebe,cebeci,hurc,çete,çadır,tün-kül,karavun,sıyagat,muhasebe,haşiv,bariz,baki,izafet,ziyade,def’a,itlakiye,kobçur,kılar,nefer,kıt’a,mıskal,zira,dirhem,adet,habbe,ferd,zevc,menn,müdd,kiyilçe,idrarat,mersumat,harcırah,ihtisabiyat,mesalih,yam,imarat,mal,merâ’i,müsadere,menkul,hass,yasavul,yasak,yasakçı,ruz-namçe,avârece,tevcihat,tahvilat,subaşı,hacibveılımga(1995:252).

23 CahendeTamġavergisininAnadolu’yaMoğollar tarafındangetirildiğiniveAnadolu’nundoğrudanMoğolyönetimialtınaalınmasındansonrauygulamayakonulduğunuvurgulamıştır(1994:315,325).

24 Spuler,Tamġa’yıarazihasılatınınyatırıldığıözelbirkasaolarakaçıklamışveşehirvergilerinitopla-yanmemurlaraTamġaçıdenildiğinibelirtmiştir.Z.V.ToganiseTamġavergisinintüccardanvepazaragetirilenmaldanalındığını,buvergininilkönceleri240dinardan1dinarolduğuhâldesonradan120dinardan1dinaralınaraktoplandığınıaçıklamıştır.İ.TogandaTamġa’nınyapılanalışverişçerçevesin-debasılanmühür,aynızamandadaticaretüzerindendevleteverilenvergiolduğunubelirtmiş,ayrıcabugünTürkiyeCumhuriyeti’ndeuygulanandamga puluvergisinindeMoğoltamġasındangeldiğinieklemiştir(Togan1981:302;Spuler1987:357,365;Togan2004:72).TürkçeolanTamġakelimesininayrıntılıolarakincelenmesiiçinbkz.Doerfer1965-II:554-565veClauson1972:504-505.


47

1983:56).25Togan’agöreMoğoldevletgeleneğiniençokbenimsemişdevletolanKa-ramanlılar,İlhanlıvergisistemini1469’akadarkorumuşlardır(1981:320).Yukarıdaanılan1498tarihliAkkoyunlufermanındaİsfendiyarBey’inödemektenmuafolduğuvergilerarasında16.satırdaḲonalġa,Ulaġ,UlamveDaruġakî(Daruġalık)sayılmış-tır ki bunlarMoğollarda uygulanmış olan vergilerdir (Minorsky 1939: 933;Togan1981:302).26Yukarıdaanılan1488tarihliAkkoyunlufermanındaRusûm-i Daruġakî (daruġalıkvergisi)sayılmıştır.Minorsky’egörebufermandakivergilistesindegeçenMevâşî(hayvanlar)veMerâî(meralar)vergileriMoğolḳopçurvergisiolmalıdır.BulistedegörülenÇerikkelimesi,ÇerikelimesininMoğolcaşeklinigöstermektedirvetoplananaskerleribelirtmektedir.ListedeyeralanŞilan Bahâdaşölenyanisofraver-gisiolupMoğoldönemindenkalmadır(Minorsky1939:954-956).

Osmanlı tahrir defterlerini anlatırken İnalcık, 1431 tarihli tahrir defterlerindeçoksayıdaFarsçateriminbulunmasının,tahrirsistemininİran-İlhanlıyadaSelçuklukaynaklıolabileceğinigösterdiğinibelirtmiştir(2005b:451).Osmanlıparalarındadaİlhanlıetkilerigörülmektedir.Togan’ıntespitinegöreOrhanBeydönemindetambirİlhanlı sikkesiolan1,152gramlık6kıratlıkgümüşküçükakça, İlhanlıhükümdarıGazanHan’ın(ĠazanḪan;1295-1304)1,152gramlık“yarımdank”ınınaynısıidi.27 Miskal’iyalnızmücevhervealtınölçüsüiçinesastutmak,muamelededirhemkullan-mak,akçanın24’ebölünmesi,buküçükbakırparalaramangırdenilmesihepİlhan-lılardanOsmanlılarageçmiştir.Budirhemler16kıratlıkTebrizdirhemlerininaynısıolup,7,372kilolukOsmanlıbatmanıda737,2gramlıkTebrizsir’ininonkatıdır.İlkOsmanlıkayıtlarındaparaiçinkullanılansîm-i râyic,vücûh-i dirhem,dînârgibita-birlerdeİlhanlılarzamanındakullanılmıştır(Togan1981:340).Yuvalıdaİlhanlıver-gilerininKarakoyunlular,AkkoyunlularveOsmanlılar tarafındanuygulandığınıbe-lirtmiştir(2000:104).28AyrıcaonunbelirttiğiüzereOsmanlılardamalîişlerdesiyakatyazısınınkullanılmasınınkökeni,muhasebedefterlerinisiyakatileyazanİlhanlılarınuygulamasınadayanmaktadır.OsmanlılardakiDefterdârmemurluğudaİlhanlılardagörülmektedir(Yuvalı1995:252).Nitekimbukonudaİlhanlılardanalınanbirgele-nek,Başdefterdâr’ınDîvân-ıHümâyûnüyesiolmasıdır(Yuvalı1995:253).

25 deRachewiltz’egöreMoğolcadaḲubçirikelimesi“vergi”,ḳubçi-de“vergitoplamak”anlamınage-liyordu(2004-I:558).BazıKoçuUygurbelgelerindebirvergitürüolarakḲobçırveḲopçırterimlerigeçiyorsada(Caferoğlu1968:179,182)bunlarMoğoldönemindenyadasonrasındankalmışolabilir.

26 Uzunçarşılı,İlhanlılardamenzilhanelereYam,buradakiatlaradaUlaġdenildiğiniaçıklamıştır(1941:282).Minorsky,ḲonalġakelimesininTürkçeḳonmaḳ fiilindengeldiğini,Ulaġ’ınMoğollardapostaservisiveyedekhayvanolanUlaġaolduğunu,Ulam’ınisepostaistasyonlarıiçinkullanılanYamkeli-mesiolabileceğini,Daruġakî’nindeDaruġaunvanınıtaşıyanMoğolvalilerineverilenvergiolduğunubelirtmiştir.deRachewiltz,Moğolcada“postaatı”yada“yedekat”anlamınagelenUlaġa’nın(Ula’a yadaUlaġan)TürkçeUlaġ’tan(Ulak)geldiğinedeğinmiştir.OnagöreMoğolcadakiUlam Ulamdeyi-şi“sıraile”demektir(Minorsky1939:948,950;deRachewiltz2004-II:673,737).

27 Bukonudaayrıcabkz.Yuvalı1995:251.28 İlhanlılarınAnadolu’dakullanılansikkeleregetirdikleriyeniliklerveilerikidönemlerdeİlhanlıpara

sistemininAnadolu’dakullanılmasınadevamedilmesineilişkinbkz.Cahen1994:316-317.


48

c. Moğollardan Benimsenen Unvanlar

Moğollarınkullandıklarıbazıunvanlar,13.-14.yüzyıllardanitibarenAnadolu’daTürkler tarafından da kullanılmaya başlanmıştır. Bu unvanların başında Ḫan veḪâḳângelmektedir.AslındaḲaġanveḪanunvanları,enerken3.-4.yüzyıllardanberipekçokTürkveMoğolkavmininhükümdarıtarafındankullanılmışolsada(Erkoç2008:23-35,86-96)Peçenekler,Kıpçaklar,Gazneliler,Harezmşahlar,Gurlular,DelhiSultanlığı,SelçuklulargibikavimvedevletlerdeḪanunvanıdahaçokboybeyleriveordukomutanlarıtarafındankullanılandahadüşükrütbelibirunvanhâlinegelmişti.29 AncakḪanunvanının13.yüzyıldanitibarenAnadolu’dayaygınolarakkullanılmayabaşlandığıgörülmektedirkibudaMoğollarınvekısmenKıpçaklarıneskiGöktürk-UygurdevletgeleneğindenAnadolu’yagetirdikleribirkavramdır.30

Uzunçarşılı,OsmanlılardahükümdartuğralarınaI.Mehmed’denitibarenḪan unvanınındaeklendiğini tespitetmiştir (1945:238).Taneri’nin tespitinegöre iseOsmanlılardaḪanunvanınıkullananilkhükümdar,I.Murad’dır.I.Bayezidbuun-vanıilkkeztuğralarında,I.Mehmeddeilkkezsikkelerdekullanmışlardır.OsmanlısultanlarıherzamanḪâḳânveḪanunvanlarınıkullanmayısürdürmüşlerdir(Taneri1997:518).31HernekadarI.Murad’danönceOsmanlılarınḪanunvanınıkullan-

29 Peçeneklerde,Kıpçaklarda,Gaznelilerde,Harezmşahlarda,Gurlularda veDelhi Sultanlığı’ndaḪan unvanınıtaşıyanordukomutanlarıiçinbkz.Erkoç2008:90-91,93.Selçuklu-öncesiOğuzlardaveSel-çuklulardaḪanunvanınaçoknadirrastlanılır.Selçukluların12.yüzyıldakikomutanlarındanbirisininadıkaynaklardaḪayır ḪanveḲır Ḫanolarakgeçmektedir(Sümer1999b-II:637).Yine12.yüzyıldaHorasan’dakiYazırTürkmenlerinin reisinin adı daYaġmur Ḫan idi (Sümer 1999b-II: 687).BüyükSelçuklularınsonhükümdarıSultanSancar’ın(1118-1153)kızkardeşininveKarahanlıhükümdarınınevliliğindendoğanMaḥmûd ḪanadlıbirSelçukluşehzadesi,Sancar’ınesaretisırasındaSultanyapıl-mışancak1162’desultanlıktanindirilerekkörediliphapseatılmışvekısabirsüresonraölmüştür(Ju-vaini1997:289).BuörneğinSelçuklulardaḪan unvanınınkullanılmasıkonusundanekadargüvenilirolduğukuşkuludur,zirabuşehzadeninbabasıdabirKarahanlıhükümdarıdır.10.-11.yüzyıllardaOğuzhükümdarlarınınḪandeğilYabġuunvanınıtaşıdıkları,SelçukBey’inAnadoluSelçukluhanedanınınatasıolanoğluİsrail’indeArslan Yabġuunvanınasahipolduğubilinmektedir.HernekadarbukişiNeşrî’deArslan Ḫan olarak geçiyorsa damuasır kaynaklar, bu kişininḪan değilYabġu olduğunugöstermektedir(Neşri1995-I:9,25;Sümer1999a:80-81,87,94-95).Türklerin13.-14.yüzyıllardakitelakkisindehernekadarTürklerinilkbüyükhükümdarıOğuzHanisede,Oğuz Kağan Destanı’nın1307’deİranlıdevletadamıReşidüddinFazlullah(Reşîdu’d-dînFażlu’l-lâh)tarafındantamamlananCamiü’t-Tevarih’teki(Câmiʾu’t-Tevârîḫ)versiyonundaḫan unvanıaynızamandadüşükrütbeliyetki-lilervekomutanlariçindekullanılmıştır.Camiü’t-Tevarih’tekiOğuz Han Destanı’nagöreOğuzHanseferdendönmesininardındanbüyükbir toplantıyapmış,altınotağlardiktirmişvebüyükbirşölenvermiş, tümḫanlar veordukomutanları çağrılmış,baştaOğuzHan’ınaltı oğluolmaküzerehepsiödüllendirilmiştir(Rashiduddin1998-I:31).UnutulmamalıdırkihernekadarOğuz Kağan Destanı13.yüzyıldanöncekiOğuzefsanelerinedayanıyorsadabuefsaneninbilinenilkyazılıversiyonlarıMoğoldönemineaittir.

30 Moğolistan’da11.-12.yüzyıllardayaşamışolanNayman,Betekin,KereyveMoğolkavimlerinin,ay-rıca12.-13.yüzyıllardaTürkistan’dakiKaraKitan(Karahitay)devletininhükümdarlarıḪan,Buyruḳ Ḫan,Gür ḪanveḲaġanunvanlarınıtaşırlardıkibugelenekonlaraUygurlardan,onlaradaGöktürk-lerdengeçmiştir(Erkoç2008:32-33,92-93).

31 OsmanveOrhanbeylerinİlhanlıdevletinetabiolduklarıbilinmektedir(Uzunçarşılı1961:112-113).


49

madıklarıbiliniyorsada3213.-14.yüzyıllariçingenelliklerivayetleredayanan15.yüzyılkroniklerindeI.Murad’danhemöncekihemsonrakibazıOsmanlıhüküm-darlarıvebeyleriiçindeḪanunvanınınkullanıldığıgörülmektedir.33Ahmedî’nin1390’da tamamlamışolduğu İskendernâme adlı eserininOsmanlı tarihini anlatanveaynızamandabilinenilkOsmanlıtarihiolanDâstânveTevârîḫ-i Mülûk-i Âl-i ʿOsmânbaşlıklıbölümünde113.satırdaOrhanBeyḪan(1949:9)34,484.satırdadaI.MuradĠâzî Ḫan(1949:20)olarakanılmışlardır.Yazıcızade,MoğollarınönündenkaçanOğuzboylarınınbeylerininOsman’ıḫanseçtikleriniyazmıştır(2009:872).Osmanlı tarihçisi Şükrullah’ın (Şükru’l-lâh) 1459’da bitirdiği Behcetü’t-Tevârîḫ adlı eserinde I.Bayezid,Bâyezîd Ḫan (1949:62); II.Murad,Murâd Ḫan (1949:65); II.Mehmed (1451-1481),Sulṭân Meḥmed Ḫan (1949: 64)olarakgeçmekte-dirler.Âşıkpaşazade’ninOsmanoğullarınınAnadolu’yagelişlerihakkındaaktardığırivayetlerde2.Bab’daOsmanBey’inbabasıErtuğrulGazi’ninbabasıSüleyman-şahGazi’ye adamlarının “ḫan” dedikleri aktarılmıştır (1949: 93).Kendisi ayrıca123.Bab’daSulṭân Süleymânşâh Ġâzî Ḫan olarakdageçmektedir (1949:192).35 Âşıkpaşazade’deOsmanlıhükümdarlarındankimizamanyalnızcaḪanlardiyesözedilmiştir(45.Bab;1949:127);bueserde15.yüzyılınsonunakadaryaşamışolanbütünOsmanlı hükümdarlarıḪan olarak anılmışlardır.Bunların arasındaOsman

Budurumda,Osmanlıhükümdarlarının İlhanlıdevletiortadankalkmadanönceḪan’ı hükümdarlıkunvanıolarakkullanmışolabilecekleripekdüşünülemez.

32 OsmanBey’inoğluOrhanBey’inadındaki-ḫantakısınınunvanolanḪanolupolmadığıkesindeğildir.OrḫanadınaOsmanlılardanönceHarezmşahlardaveMerkitlerderastlanılmaktadır.İranlıdevletadamıCuveynî’nin1258-60dolaylarındayazdığıTarih-i Cihangüşa’ya(Târîḫ-i Cihânguşâ)göreHarezmşahCelâleddinMengüberti’ninüveybabasınınadıOrḫanidi(1997:409).SelengeileBaykalGölü’nüngü-neyiarasında12.yüzyıldayaşamışolanMerkitkavmininCengizHan’ınyendiğireisiToḳto’aBeki’nin(ToktoğaBeki)kardeşideCamiü’t-Tevarih’teOrḫanolarakgeçmektedir (Rashiduddin1998-I:53).AncakMerkitlerin hükümdar unvanı olarakḪan’ı değil,muhtemelenTürkçeBeg’den gelmiş olanBeki’yikullandıklarıbilinmektedir(Erkoç2008:158).1378-1379’daölenSaruhanlıbeyiİshak’ınken-diyerinegeçenoğlunundaadıOrḫanidi(Uzunçarşılı1969:288;Emecen2005:127-130).Candarlı,MenteşeliveSaruhanlıbeyliklerindehanedanüyeleriarasındarastlanılanOrḫanadıiçinbkz.Uzunçar-şılı1969:288.Yazıcızade’ninveNeşrî’ninaktardıklarıOğuzefsanelerindeOġuzḪan’ınamcalarınınḲaraḪan,Or Ḫan,GüzḪanveGürḪanolduklarıanlatılmıştır(Neşri1995-I:9;YazıcızadeAli2009:6).Kitâb-ı Diyârbekriyye’dedeAkkoyunluhanedanınınatalarındanOrḫanadındabirbeyin,BüyükSelçuklusultanlarıTuğrulBey(1038-1063)veAlpArslan(1063-1072)dönemlerindeyaşadığırivayetiaktarılmıştır(EbuBekr-iTihranî2001:24).

33 Aşağıda verilecek örneklermetinlerde çok sık geçtiği için buraya her farklı biçimden birer örnekalınmıştır.

34 Nazımbir eserolan İskendernâme’de sözüedilen satırınbulunduğubeyit şöyledir: “Olölicek aldıyėrinOrḫan/Añadėdiehl-ikerâmet:Ur,ḫan!”.Burada,beyittekikafiyeyibozmamakiçinOrhan’danḫanolaraksözedilmişolabilir.

35 RivayetlerdeErtuğrulGazi’ninbabasıolarakgeçenveSuriye’deCaberKalesiyakınlarındaboğularaköldüğü anlatılan Süleymanşah, gerçek bir kişi olmaktan çok,muhtemelenAnadolu Selçuklu hane-danınkurucusuSüleymanşah’ınveondansonrahükümdarolmuşolanI.Kılıçarslan’ın(1092-1107)hatıralarınınbirleştirilmesindenoluşturulmuşbirkişidir.BuradabirTürkmenbeyindenḫanolaraksözedilmesi,dahaçokPeçenek,KıpçakveOğuzgeleneklerinihatırlatmaktadır.


50

Bey36,OrhanBey37,I.Murad38,I.Bayezid39,I.Mehmed40,II.Murad41,II.Mehmed42

36 Osman Bey’denÂşıkpaşazade’de söz edilirken ʿOsmân Ġâzî Ḫan (5. Bab; 1949: 96),Ġâzî Ḫanı ʿOsmânveḪan ʿOsmân (14.Bab;1949: 103)unvanformüllerikullanılmış,başkalarınınkendisine“ḫan” diye hitap ettikleri aktarılmıştır (10. Bab; 1949: 99). Âşıkpaşazade’de Osman Bey’den ba-zenyalnızcaḪanolarakbahsedilmiş(15.Bab;1949:104),OsmanGazi’ninaskerleride23.Bab’da Leşker-i Ḫan (hanın askeri) olarak geçmişlerdir (1949: 111).Ayrıca Âşıkpaşazade’de 14. Bab’daKaracahisar’dakadı atanmasıyla ilgili birmeseledeDursunFakih’inkendisine sultandan (AnadoluSelçuklusultanı)izinalınmasınıhatırlatmasıüzerineOsmanGazi’nin“buşehribenkendikılıcımlaaldım,bundasultanınnekatkısıvarkiondanizinalayım,onasultanlıkverenAllahbanadagazailehanlıkverdi”dediğirivayetedilmiştir (1949:103).Togan,bunuKıpçaketkisinebağlamıştır (1981:341).BuradageçenĠâzî Ḫanıunvanı,hükümdarlıkunvanındançok,Sulṭânü’l-Ġuzât(Gazilerin Sul-tanı)unvanındagörüldüğügibiaskerîkomutanlıkbelirtenbirrütbegibidurmaktadır.ḪanunvanınınisimdenöncekullanılmasıiseḪan’ıdaimasıfatınyadaadınsonunaekleyenTürk-Moğolgeleneğinepekuymamaktaysada14.Bab’daḪan ʿOsmân’ıngeçtiğiyerbirbeyitolduğuiçinedebîkaygılarlaḪan’ın,adınönüneyazılmışolabileceğidüşünülebilir.Verilensonörnektehanlık,sultanlıktanfarklıbirkavramolarakgörülmekteveonunaskerîniteliğinevurguyapılmaktadır.Neşrî’dedeOsmanBeyḪan(1995-I:111),Ġâzî Ḫan (1995-I:119)veĠâzî ʿOsmân Ḫan(1995-I:51)olarakanılmıştır.

37 OrhanBey,Âşıkpaşazade’ninmetnindeḪan(38.Bab;1949:122),Orḫan Ḫan(22.Bab;1949:108),Ḫan Orḫan(32.Bab;1949:119)veOrḫan Ġâzî Ḫan(45.Bab;1949:127)olarakgeçmiş,başkalarınınona“ḫan”dediklerianlatılmıştır(31.Bab;1949:117).Neşrî’dedeOrhanBeyḪan(1995-I:165)ola-rakgeçmektedir.

38 ḪanunvanınıilkkezkullananOsmanlıhükümdarıolduğubilinenI.Murad,Âşıkpaşazade’deḪan(46.Bab;1949:127),Murâd Ḫan,Murâd Ḫan Ġâzî(13.Bab;1949:102-103),Ġâzî Murâd Ḫan(58.Bab;1949:134),Sulṭân Murâd Ġâzî Ḫan(43.Bab;1949:126)veSulṭân Murâd Ḫan Ġâzî(45.Bab;1949:127)olarakgeçmiş,kendisinebaşkalarıtarafından“ḫan”denildiğirivayetedilmiştir(57.Bab;1949:133).Neşrî’dedeI.MuradḪan(1995-I:229),Murâd Ḫan(1995-I:199),Murâd Ḫan Ġâzî(1995-I:193),Ġâzî Murâd Ḫan(1995-I:191),Hüdâvendigâr Ġâzî Murâd Ḫan(1995-I:305),Sulṭân Murâd Ḫan Ġâzî(1995-I:197)veSulṭân Ġâzî Murâd Ḫan(1995-I:221)olarakanılmıştır.

39 I.Murad’ınoğluI.Bayezid,Âşıkpaşazade’ninmetnindeḪan(60.Bab;1949:136),Bâyezîd Ḫan(52.Bab;1949:131),Ḫan Bâyezîd (63.Bab;1949:138),Yıldırım Ḫan (51.Bab;1949:130)veSulṭân Bâyezîd Ḫan(123.Bab;1949:192)olarakgeçmektedir.Âşıkpaşazade’deayrıcakendisinebaşkalarınınBâyezîd Ḫan(50.Bab;1949:129),Yıldırım ḪanveĠâzî Ḫan diyehitapettiklerikaydedilmiştir(67.Bab;1949:142-143).67.Bab’agöreTemür(Timur;1370-1405),kendisinesığınanAnadolubeylerine“Haybegler!İmdibuYıldırımḪanḫodġâzîḫandur”demiştir;ancakeserinİstanbulnüshasında“ḫan”yerinehep“beg”yazılmıştır(Âşıkpaşaoğlu1949:267).NeşrîdeTemür’ünI.BayezidiçinĠâzî Ḫan dediğiniaktarmıştır(1995-I:343).I.Bayezid,Neşrî’deḪan(1995-I:325),Yıldırım Ḫan(1995-I:123),Bâyezîd Ḫan(1995-I:207),Yıldırım Bâyezîd Ḫan(1995-I:409),Sulṭân Bâyezîd Ḫan(1995-I:313),Sulṭân Bâyezîd Ḫan Ġâzî (1995-I: 7),Sulṭânü’l-İslâm Bâyezîd Ḫan (1995-I: 319),Sulṭânü’l-Ġuzât ve’l-Mücâhidîn Bâyezîd Ḫan (1995-I: 335),Sulṭân Yıldırım Ḫan (1995-I: 413) vePâdişâh-ı İslâm Bâyezîd Ḫan(1995-I:317)olarakgeçmektedir.

40 I.Mehmed,Âşıkpaşazade’nineserindeSulṭân Meḥmed Ḫan(31.Bab;1949:118)veSulṭân Meḥmed Ḫan Ġâzî(110.Bab;1949:177)olarakanılmıştır.Neşrî’dedeI.MehmedMeḥmed Ḫan(1995-II:681),Sulṭân Meḥmed Ḫan(1995-II:425)veSulṭân Meḥmed Ḫan Ġâzî(1995-I:7)olarakgeçmektedir.

41 Âşıkpaşazade’deII.Murad’danḪan (87.Bab;1949:160),Murâd Ḫan (78.Bab;1949:153),Ġâzî Murâd Ḫan(94.Bab;1949:164),Murâd Ḫan Ġâzî,Sulṭân Murâd Ḫan,Sulṭân Murâd Ḫan Ġâzî(107.Bab;1949:175)veSulṭânü’l-Mücâhidîn Murâd Ḫan Ġâzî(105.Bab;1949:173)olarakbahsedilmiştir.Neşrî’dedekendisiMurâd Ḫan (1995-I:137),Murâd Ḫan Ġâzî(1995-I:7),Sulṭân Murâd Ḫan(1995-I:355)veSulṭân Murâd Ḫan Ġâzî(1995-II:655)olarakanılmıştır.

42 II.MehmeddeÂşıkpaşazade’ninmetninde Ḫan(124.Bab;1949:194),Meḥmed Ḫan(27.Bab;1949:


51

veII.Bayezid(1481-1512)43vardır.Metindebunlarındışındabazışehzadeveme-murlardabuunvanlaanılmışlardır.39.Bab’daKaresilibeylerinOrhanBey’inoğluSüleyman Paşa’ya “ḫan” diye hitap ettikleri görülmektedir (Âşıkpaşaoğlu 1949:123).44Âşıkpaşazade52.Bab’daH. 783’te (M. 1381-1382)GermiyanoğullarınınI.Murad’ınoğluBayezidileevlendirdiğikızınıalmakiçinI.Murad’ınKütahya’yagönderdiğielçilikheyetindeÇavuşBaşıSüleÇavuş’unoğluTemürḪanÇavuş’unda bulunduğunu yazmıştır (1949: 130-131).45 Neşrî, II.Murad dönemindekiOs-manlıbeylerindenTurḫan Bey’in adınıvermişsede (1995-II:629)dahaönce in-celenenOrḫan adındaolduğugibi, buradagörülen -ḫan’ınunvanolanḪan olupolmadığıkesindeğildir.Kırşehir’inMoğolbeyiCacaoğluNureddin’in1272tarihlivakfiyesininArapçabölümününBirinciKırşehirelyazmasında,vakfiyenintanıklarıarasındaHaḳḳıoğluDevletḫanadındabirisininadıgeçmektedir(Temir1989:140).

II.Mehmed’invezir-iazamlarındanKaramanlıNişancıMehmedPaşa,Tevârîḫ es-Selâṭîn el-ʿUsmâniyye adlıArapça eserinde Orhan Bey’i Sulṭân Orḫan Ḫan, I.Murad’ıSulṭân Murâd Ḫan,I.Bayezid’iSulṭân Bâyezîd ḪanveEmîr Sulṭân Bâyezîd Ḫan, I. Mehmed’i Sulṭân Meḥmed Ḫan, II.Murad’ıĠâzî Sulṭân Murâd Ḫan, II.Mehmed’i de Sulṭân Meḥmed Ḫan olarak anmıştır (1949: 345-349). Bayatî’ninOğuznâme listesindede I.BayezidSulṭân Yıldırım Bâyezîd Ḫan Ġâzî, I.MehmedÇelebî Sulṭân Meḥmed Ḫan Ġâzî,II.MuradİkinciSulṭân Murâd Ḫan Ġâzî,II.Meh-medİstanbul Fâtiḥi Sulṭân Meḥmed Ḫan Ġâzî,II.BayezidVelî Sulṭân Bâyezîd Ḫan olarak geçmektedirler (1949: 395-396). II.Mehmed’in kızlarından birisinin adınınGevher Ḫan Sulṭânolduğubilinmektedir(Uzunçarşılı1969:196).Osmanlılarındışın-dabazıAnadoluTürkbeyliklerindeḪankelimesigenelliklead,enderolarakdaunvan

114),Ḫan Meḥmed(131.Bab;1949:202),Ġâzî Ḫan (125.Bab;1949:195),Ġâzî Şâh Ḫan (155.Bab;1949:230),Meḥmed Ḫan Ġâzî(132.Bab;1949:203),Sulṭân Meḥmed Ḫan(122.Bab;1949:190),Sulṭân Meḥmed Ḫan Ġâzî (60.Bab;1949:136)veSulṭânü’l-Mücâhidîn Sulṭân Meḥmed Ḫan Ġâzî (132.Bab; 1949: 202) olarak geçmektedir. II.Mehmed’denNeşrîMeḥmed Ḫan (1995-II: 647) veSulṭân Meḥmed Ḫan(1995-II:713)olarakbahsetmiştir.

43 Âşıkpaşazade’ninmetnindeII.BayeziddeBâyezîd Ḫan(128.Bab;1949:198),Ḫan Bâyezîd(27.Bab;1949:114),Sulṭân Bâyezîd Ḫan(150.Bab;1949:222),Sulṭân Bâyezîd Ḫan Ġâzî(160.Bab;1949:247)veSulṭânü’l-Mücâhidîn Sulṭân Bâyezîd Ḫan Ġâzî(160.Bab;1949:249)biçimlerindeanılmıştır.AncakAtsız,Âşıkpaşazade’ninII.BayeziddöneminekadaryaşamayıpII.Mehmed’den42günönceöldü-ğünü,II.Bayezid’inmetinedahasonradanmüstensihlertarafındaneklenmişolabileceğinibelirtmiştir(Âşıkpaşaoğlu1949:81). II.BayeziddöneminekadaryaşamışolanNeşrî’ninmetnindebupadişahBâyezîd Ḫan(1995-II:725)veSulṭân Bâyezîd Ḫan(1995-II:713)olarakanılmıştır.

44 Neşrîdeaynıbilgiyiaktarmıştır(1995-I:173).GurlulardaveHindistan’dagörevyapanbazıgulamkökenliTürkkomutanlarının adlarındaḪan unvanıgeçerken (Sümer1999b-II: 564-566, 570-574),DelhiSultanlığı’ndaḪanlar Ḫanı anlamınagelenḪan-ı Ḫanân unvanıordudaönemlibir rütbeydi(Taneri1997:517-518).GaznelilerdeveözellikleHarezmşahlardaḪanunvanınınkomutanlartarafın-dankullanıldığınailişkinpekçokörnekvardır;Harezmşahlardaenderdeolsahanedanüyelerineḫan denildiğidegörülmektedir(Erkoç2008:90-91).Ordukomutanlarınaḫandenilmesi,pekmuhtemelenHarezmşahordusundakiKıpçakkomutanlartarafından13.yüzyıldaAnadolu’yagetirilmiştir.

45 AynıbilgiNeşrî’dedebulunmaktadır(1995-I:207).Birçavuştaḫanunvanınarastlanılmasıdamuhte-melenKıpçaketkisidir.


52

olarakkullanılmıştır.13.yüzyılınsonlarındayaşamışolanKaramanlıbeylerindenbi-risininadıEmîr Necme’d-dîn Demir Ḫan bin Ḳaraman(Uzunçarşılı1969:270;Sü-mer1970:87),14.yüzyılınbaşlarındayaşamışolanKaramanlıbeylerindenbirisininadıdaYaḫşı Ḫan Begidi(Uzunçarşılı1969:296;Sümer1970:111).H.707(M.1307-1308)tarihliisimsizbirGermiyanlısikkesindeḪan-ı GermiyânunvanıgörülmektedirkiUzunçarşılı’yagörebuunvan,GermiyanlıbeyliğininkurucusuYakupBey’e(ölm.muhtemelen 1327’den sonra) aittir (1969: 43).Afyonkarahisar’da bulunanH. 815(M.1412-1413)tarihlibirGermiyanlıvakıfnamesindeGermiyanlıbeylerindenEyneḪanBeg’inadıgeçmektedir(Uzunçarşılı1969:47).AnadoluSelçukluSultanlığı’nınparçalanmasınınardından1300yılıdolaylarındaManisadolaylarındafaaliyetgöste-renTürkbeylerindenbirisideSaruhanBeyidi.Uzunçarşılı,bubeyinİbnBîbî’deadıgeçenErzurum’daki13.yüzyılHarezmliKıpçakbeylerindenSaruhan’ınsoyundangelmişolabileceğinidüşünmüşsedeEmecen,bununihtimalinindüşükolduğunube-lirtmiştir (Uzunçarşılı1969:84;Emecen2005:104-106,118).46Saruhanlıların sonhükümdarlarından birisi, 15. yüzyılın başlarında yaşamış olan İshak oğlu SaruhanilebuhanedanınDemircikolundanDevlethan’dır (Uzunçarşılı1969:270;Emecen2005:130).SaruhanlıİshakBey’inManisaUluCamiîkülliyesinin1378-1379tarih-limedresekitabesininyazıtındabubeyinunvanıes-Sulṭâni’l-Aʿzam Nâṣırü’l-Ġuzât ve’l-Mücâhidîn İsḥâḳ Ḫan bin İlyâs olarak yazılmıştır (Emecen 2005: 142). KadıBurhaneddin’inşiirlerindegörüldüğükadarıylaonunbildiğidevletsistemindeḫâḳân veulu ḫandabulunmaktaydı(Togan1981:280).Neşrî’deḪanunvanınıtaşımadıklarıbilinenTimurveUzunHasangibihükümdarlarkimiyerlerdeḪanunvanıylaanıl-mışlardır (1995-I:343,355,1995-II:811).KarakoyunluhükümdarıMuzafferüddinCihanşah’ın(1436-1467)annesiBeykumHatun,Uzunçarşılı’yagöreḪatun Ḫanola-rakdabilinmektedir(1969:230).Sümer’in16.yüzyıldayazıyageçirildiğinidüşündü-ğü(1961:396-398)Dede Korkut Hikâyeleri’ndeḪanveBegunvanlarıgeçiyorsadabuunvanlargenelliklebirbirlerininmuadiliolarakkullanılmıştır(Gökyay1973:2).Örneğin,Dirse ḪanaynızamandaBeg’dir(Gökyay1973:4);BeglerbegiolanSalurKazan,biryerdeBeglerbegi Ḫan Ḳazanolarakgeçmektedir(Gökyay1973:119,122,134);hikâyelerinkahramanlarındanolanBayındırHan(BayındurḪan)dazamanza-manḪanlar Ḫanı Ḫan Bayındurolarakanılmıştır(Gökyay1973:4,7,57).

Clauson,OsmanlısultanlarınınArabistan’ınveHicaz’ındenetiminielegeçir-melerindensonraSulṭânunvanınaḪanunvanınıeklediklerinibelirtmiştir (Clauson1972:630).Hâlbuki“Sultan+(ad)+Han”formülüneilkkezİlhanlılardaGazanHandöneminderastlanılmaktadır.47Osmanlılarınbuunvanformülünüİlhanlılardanalmışolmalarıdahamuhtemeldir.Taneri’nintespitinegöreḪanunvanıOsmanlılardaI.Mu-raddönemindenberikullanılıyorolsadaḪâḳânunvanınınkullanılmayabaşlanması

46 13.yüzyıldaAnadolu’yagelenHarezmlibeyleriçinbkz.Gül2006.47 İlhanlılarda Gazan Han’la birlikte, Sulṭân unvanının kullanılmasına da başlanmıştır; Gazan Han

Camiü’t-Tevarih’tekimizamanSulṭân Saʿîd Ġazan Ḫan, kimizamandaSulṭân Ġazan Ḫan olarakanılmıştır(Rashiduddin1998-I:3,10).GazanHan’ınfermanlarınınbaşındahükümdarınunvanıSulṭân Maḥmûd Ġazanolarakgeçmektedir(Uzunçarşılı1941:191).


53

II.Mehmeddöneminedenkgelmektedir.II.Mehmed’denitibarenOsmanlıhüküm-darlarıSulṭânü’l-Berreyn ve Ḫâḳânü’l-Baḥreyn (Karaların Sultanı ve Denizlerin Ha-kanı)unvanıdâhilindeḪâḳânunvanınıkullanmışlardır(Taneri1997:518).48EsasenTürkçeḲaġan (Kağan)unvanınınAraplarınyazdığı şekilolanḪâḳân,Moğollardaenderdeolsakullanılmıştır.49

MoğollararacılığıylaAnadolu’yagetirilenunvanlarınarasındaḪanveḪâḳân’ınyanındabaşkaunvanlardavardır.BunlardanbirisiNöker’dir.50Âşıkpaşazade’de20.Bab’daH.704’te (M.1304-1305)OsmanGazi’ninRumlarınelindekiMekece,AkHisar,Geyve,LeblebiciHisarıveÇadırlı’yayaptığısefersırasındaÇadırlıveLefkekalelerinintekfurlarınınOsmanGazi’yegelipmemleketleriniteslimettikleri,OsmanGazi’ninyanındayarar nökeroldukları(1949:107)rivayetedilmiştir.24.Bab’dakibir rivayetegöre iseOsmanGazi,OrhanGazi’yeverdiğivasiyetindeonanökerle-rine (Orhan’ınnökerleri)daimihsanetmesini tavsiyeetmiştir(Âşıkpaşaoğlu1949:112).Âşıkpaşazade,67.Bab’daİsfendiyaroğullarınınelçisiyleMalatya’nınTürkmenhâkimiTahraten’innöker olupTemür’ün(Timur)yanınakaçtıklarınıyazmıştır(1949:142).51Aynıeserde1448’dekiII.KosovaSavaşı’nınanlatıldığı120.Bab’dasavaşınardındanesiralınanÇekbanının(hükümdar)II.Murad’aheryılbeşbinyarar nökerle hünkârın kulluğuna gelmeyi önerdiği anlatılmıştır (Âşıkpaşaoğlu 1949: 187). 140.Bab’agöreiseII.Mehmed’inH.867’dekiBosnaSeferisırasındaYayıcsahisarı(bu-günküJajcekenti)kuşatıldığızamanMahmudPaşa,kentesığınmışolanBosnakralınahabergönderipkendisineyararbiradamınıyollamasınısöylemiştir.Kralınyolladığıkişipaşayagelincepaşaonakralınyanındaneişyaptığınısormuş,odapaşayakralınbabasından kalmışnökeri ve evindemahremi olduğunu söylemiştir (Âşıkpaşaoğlu

48 Âşıkpaşazade’de45.Bab’daMurâd Ḫan’ın (I.Murad)Ḫâḳânolmasındansözediliyorsada (1949:127)I.Murad’ınbuunvanıkullandığınailişkinmuasırbiryazılıbelgebizcemeçhuldür.II.Mehmed’inNeşrî’deverilmişolanuzununvanı arasındaSulṭân-ı Aʿẓam ve Ḫâḳân-ı Muʿaẓẓam dageçmektedir(1995-I:7).

49 Camiü’t-Tevarih’te SultanMahmudGazanHan’ın unvanları arasındaḪâḳân-i Keyvân Rifʿât (“Zü-hal/SatürnGibiYüksekHakan”)dayeralmaktadır(Rashiduddin1998-I:16).Nitekimİranlı tarihçien-NesevîdeÖgödeyKağan’danḪâḳânolaraksözetmiştir(Juvaini1997:387).MoğollarKağan’ınArapçasıḪâḳân’dandahaçok,buunvanınaslıolanḲaġan’ı(Ḳa’an)kullanmışlardı.GünümüzdeHal-haMoğolcasındahem“Kağan”hemde“Han”içinHaan(Хаан)kelimesikullanılmaktadır(Lessing2003-II:1397,1429).

50 AslıMoğolcadaNökörolanbukelimeninaçıklanmasıiçinbkz.deRachewiltz2004-I:569.Vladimirt-sov,Moğollardakinökörlerinmuhafızsilahşorlarolduklarınıbelirtmiştir.Onagörenökörlerhizmetettiklerikomutanınnimetiylebeslenen,kendiefendileri ilebirlikteyaşayan, iaşelerivebarınmalarıefendileri tarafından sağlanan, kendi boylarından dışarı çıkmış ve yabancıların içinde yaşayan “evadamları”idiler.13.yüzyıldanitibarenGüneybatıAsyaTürkmenlerindedeNökerolarakgörülenMo-ğollardakiNökörlükteşkilatıiçinbkz.Vladimirtsov1995:145-146.Sümer,Nöker’inTürkçesininYol-daşolduğunubelirtmiştir(1970:24).GünümüzdeHalhaMoğolcasında“arkadaş,dost,yoldaş;koca”anlamlarındakullanılanNöhör(Нөхөр)kelimesiNökör’dengelmektedir(Lessing2003-I:927).

51 Giese basmasında ise İsfendiyar beyinin elçisinin Tahraten nökerleriyle kaçtığı yazılmıştır(Âşıkpaşaoğlu1949:267).


54

1949:212).52NeşrîdeÂşıkpaşazade’deki rivayetleriaktarmıştır.ÖrneğinLefkeveÇadırlı tekfurlarımemleketleriniOsmanGazi’yeteslimediponaḫâṣ nökerolmuş-lardır(Neşri1995-I:121).OsmanGazi,OrhanGazi’yenökerlerineihsanıeksiket-memesinivasiyetetmiştir(Neşri1995-I:147).TahartenBeyİsfendiyaroğluelçisineuyupnöker olarakTemür’evarmıştır (Neşri1995-I:343).Yaytsa’da (Jajce)Bosnakralınınadamı,MahmudPaşa’yakendisininkralınbabasındankalmanökeriolduğu-nuanlatmıştır(Neşri1995-II:763).Neşrî’ninaktardığıbirrivayetegöredeAnadolubeylerindenSaruhanveKaresi,SultanMesud’un(AnadoluSelçuklusultanıII.Gı-yaseddinMesud;1284-1296,1303-1308)nökerleriolmuşlardır(1995-I:51).OsmanBey’ekatılanHarmankaya’nınRumtekfuruKöseMihaldeOsmanBey’eesirdüştü-ğüzamanOsmanBeyonuöldürmeyekıyamayıpaffetmiş,KöseMihalonanökerolupgerçekmuhibbi olmuştur (Neşri 1995-I: 77).Akkoyunlularda şehzadelerinmaiyetkuvvetlerineyanikapıkullarınaNökerân-ı ḪâṣṣadenildiğiniUzunçarşılıbelirtmiştir(1941:304-305,310-311,1969:206-207).Dede Korkut Hikâyeleri’ndeNöker,herzamanbeylerinmaiyetadamlarıolarakanılmış,ayrıcabuhikâyelerdeSümer’indebelirttiğigibi,TürkçeYoldaşkelimesidegenellikleMoğolcaNökeriçinkullanılmıştır(Sümer1961:430;Gökyay1973:8,29,57,66,74).Akdağ,Osmanlı’nınilkdönem-lerindeorduteşkilatındaNöker’inazaplar içinkullanıldığınıdüşünmüştür(Emecen2005:58). İnalcıkdaMoğolNökerlikkurumununMoğol-öncesi İslamîdevletlerdegörülenGulam (Ġulâm)sisteminietkilediğinibelirtmiş,OsmanlılardakiKulsistemi-ninkökenleriningulamlıktaolduğukadarnökerliktedearanmasıgerektiğine işaretetmiştir.OsmanlılardakullarınkişiselbağlılığınınMoğollarınnökerliğinedahayakınolduğunubelirtenİnalcık,ayrıca1431’deOsmanlılarınnökerteriminiArnavutluk’tagulamileeşanlamlıkullandıklarınıeklemiştir(2005b:463).

OsmanlıtarihçisiŞükrullah,M.852’de(M.1448-1449)II.Murad’ınelçisiola-rakMirzaCihanşah’a(KarakoyunluhükümdarıMuzafferüddinCihanşah)gittiğiza-manCihanşah’ınsarayındahükümdarınkendisinibirŞaġavularacılığıylaçağırttığınıyazmıştır(1949:51).53Uzunçarşılı,İlhanlısarayteşkilatındagörülenInaḳ,Feyc,Peyk (yayapostacı),Rikâbdâr,Buḳavul(Çaşnigir),Mîrâḫûr(Emir-iAhur),Ayaḳçı(Şarab-dar)gibiunvanlarınKarakoyunlularaveAkkoyunlularageçtiğinibelirtmiştir.Budev-letlerdegörülenYasavul(Teşrifatçı),Ḳuşçı(Kuşçu),Barsçı(Parsçı),Yamçı(Kılavuz),Bâzbâz,Deveci,Raʿd Endâz(Naracı)gibiunvanlarda(Uzunçarşılı1941:284,293,1969:205-206)İlhanlıetkisiolabilir.54NitekimTogan,İlhanlılardakiBarsçıveḲuşçı

52 Elbette15.yüzyıldagerekÇeklerin,gereksedeBosnalılarınnökerkelimesinikullanmışolduklarıpekdüşünülemez.BuradaÂşıkpaşazade, onların kralmaiyetleri için kullandıkları yerel terimlerinöker olarakçevirmişolmalıdır.

53 Atsız,Şaġavul’unelçilererehberlikedenveonlarındinlenmesinisağlamakiçinbaşkalarınaemirver-mekhakkınasahipolanadamlarolduklarınıbelirtmiştir(Şükrullah1949:66).ToganbuunvanıŞıġavul olarakokumuştur (1981:272c).BukelimeninMoğollar tarafındanCengizHandönemindeŞiġa’ul biçimindeve“evsahibi”anlamındakullanıldığınailişkinbirörnek,Camiü’t-Tevarih’tebulunmaktadır(Rashiduddin1999-II:263).

54 Uzunçarşılı,İlhanlılardagörülenInaḳyadaİnaḳmemuriyetininBüyükSelçuklulardamevcutolduğu-nu,bunlarınOsmanlılardahükümdaremirleriniicapedenleretebliğedenmüteferrikalarabenzediklerini;


55

memurluklarınınOsmanlılarageçtiğini,Barsçı’nınOsmanlıteşkilatındaSekbânoldu-ğunu,MoğollardakomutanlarvevalilergibiyüksekrütbelikişilerinkullandıklarıNo-yanunvanınınOrhanBeytarafındanGermiyanlıbeyineyazılanbirmektuptabubeyiçinkullanıldığınıbelirtmiştir(1981:339).KadıBurhaneddin’inşiirlerindeanlatılandevletsistemindekiTutḳavuldabirMoğolunvanıdır(Togan1981:279).55

II. Kültür Bakımından Moğol Etkileri

LangerveBlake,MoğollarınAnadolu’dakalıcıtoplumsalveyakültüreldeğişim-leryaratmadıklarınıilerisürmüşlerdir(2005:201).56HâlbukiMoğollarınAnadolu’daözelliklekültürsahasındaetkidebulunduklarınailişkinpekçokörnekvardır.Sümer’egöre,SelçuklularveBeyliklerdönemlerindeAnadolu’daatetiyenildiğineilişkinher-hangibirkayıtmevcutdeğilsedeKarakoyunluKaraYusuf’un1412’deMuşovasındaverdiğitoydakısrakkesilmişolması,KarakoyunlulardakiMoğoletkisiileaçıklana-bilir(1958:145-146).Turan,ilkOsmanlıtarihyazıcılığındaTürktarihininbirbütünolarakelealınmasında,ayrıcatarihedestanîOğuzHan’labaşlanmasındahemOğuzrivayetlerininhemdebunlarınİlhanlısarayındaCamiü’t-Tevarih’teyazıyageçirilmişolmasınınetkilerininbulunduğunu tahminetmiştir (1946:478).Togan,Köprülü’yedayanarakİlhanlısarayındaözellikleHülâgüveAbakadönemlerindeyapılanşama-nisttörenlerinAzerbaycanveAnadolu’dakiMüslümanTürksufîlerietkilediğinibe-lirtmiştir(1981:260,469).Türkler,hernekadar12HayvanlıTakvim’ikullanıyorlarsada11.yüzyıldaBatıTürkleri,butakvimdeayhesaplarındaHarezmlilereveSoğdlu-larauymayabaşlamışlar,Selçukludönemindeisebutakvimitamamenunutmuşlardı.HâlbukiİlhanlılardönemindebutakvimBatıTürkleritarafındantekrarkullanılmayabaşlanmıştır(Togan1981:279).57KadıBurhaneddin’inşiirlerindekitemalardaİlhanlıcoğrafyasındanyerlerveİlhanlısaraymuhitindenkişilergörülmektedir(Togan1981:279-280).Togan,MevlânaCelâleddinRumî’ninveoğluSultanVeled’inşiirlerindeTürklerinövülmesini, İlhanlıdönemindeaydınçevrelerdeTürkgeleneklerinekarşıuyananilgiyebağlamıştır(1981:280-281).İznik’teOsmanlıdönemindegelişençi-nicilik,Togan’agöreBizansdeğil,İlhanlıetkileritaşımaktadır(1981:392-393).Mo-ğollarınAnadolu’daaskerîalanlardaetkilerbıraktıklarıdagörülmektedir.Nicolle’a

Karakoyunlularda ve Akkoyunlularda kuşçuların, parsçıların, bâzbâzların avcılık için olduklarını,yamçılarınaskerleringeçecekleriyolugösterdiklerini,raʿdendâzlarınsavaşzamanındaorduüyelerinicesaretlendirdiklerinibelirtmiştir(1969:205-206).EsasenanlaşıldığıkadarıylaİlhanlıdevletteşkilatındagörülenFarsçaunvanlarınçoğu,SelçukluveHarezmşahdönemlerindekimemuriyetlerdenalınmışolup,sonradanİlhanlılararacılığıyla13.-15.yüzyıllardaAnadoluTürklerinegeçmiştir.

55 Camiü’t-Tevarih’teKubilayKağan’ınsarayındakimemurluklararasındayoldevriyeliğiyleilgilenenme-murlukTotḳavul olarakgeçmektedir(Rashiduddin1999-II:453).AslıMoğolcadaTotḳaul(Totḳa’ul)olanbuunvan içinbkz.Uzunçarşılı 1941:240-241veDoerfer1963-I: 251-253.Yuvalı’nın tespitinegöreOsmanlılardagörülenİlhanlımemuriyetleriarasındaMuḥtesibveNaḳîbü’l-Eşrâfdavardır(1995:253).

56 CaheniseMoğollarınAnadolu’dadoğrudanetkilerininpekazolduğunuveyalnızcafolkloralanındabazıetkilerininolduğununsöylenebileceğiniyazmıştır(1994:337).

57 Yukarıdaanılan1488tarihliAkkoyunlufermanındageçenBiçin Yıl (MaymunYılı)ibaresi(Minorsky1939:953),bunabirörnektir.


56

göre14.yüzyıldaAnadolu’daTürksavaşçıları tarafındankullanılanbej renkliderizırhlarvemiğferleretakılan,kulaklarıörtenyuvarlakparçalar13.yüzyıldaMoğollartarafındanAnadolu’yagetirilmiştir(2003:34).

a. Alıntı Kelimeler ve Adlar

Anadolu Türkleri 13.-15. yüzyıllarda Moğollardan bazı Moğolca veTürkçe kelimeler almışlardır.58 Bunlardan Şıġavul, Hucari, Tiyül, Tüşi-mel gibi unvanlar ile Yasaḳ ve Yarlıġ/Yarlıḳ terimleri yukarıda incelenmiş-tir. Bunların dışında Çuldu ya da Çuldı59, Cırġalan60, Cıda61, Şölen62, Cebe63,

58 TarihîTürklehçelerindekiMoğolcaalıntıkelimelerhakkındabkz.Gülensoy1974:235-251.59 Dede Korkut Hikâyeleri’nde“hediye”anlamındageçenbukelime,Sümer’egöremuhtemelenMoğol-

cadanalınmıştır(Sümer1961:421;Gökay1973:60).60 14.yüzyılınbaşlarındayaşamışolanAnadoluluTürkşairŞeyyadHamza’nınbirşiirindeMoğolhanı-

nıncırġalanyapacağıanlatılmıştırkiTogan’agörecırġalan,MoğolveDoğuTürkgeleneğindeyapılansürekli içkilimeclislere denilmiştir (1981: 272c).Bu kelimeCamiü’t-Tevarih’tecirġamişi şeklindegeçmektedir(Rashiduddin1998-I:180,1999-III:545,648).Moğolcacirġa-kökündengelenbukelimeiçinbkz.Clauson1972:217.GünümüzdeHalhaMoğolcasındaJargah(Жаргах)kelimesi“eğlenmek,mutluolmak,sevinmek,neşelenmek;işiyolundavebaşarılıolmak;(güneş)batmak;uyumak”,Jarga-lan(Жаргалан)kelimeside“mutluluk,başarı,saadet,neşe”anlamlarınagelmektedir(Lessing2003-II:1635-1636).

61 Moğolcada“mızrak”anlamınagelenCida kelimesi (deRachewiltz2004-II:836)Ahmedî’de (331.satır;1949:15)veNeşrî’de(1995-I:229)birerkere,Dede Korkut Hikâyeleri’ndeisepekçokyerde(Gökyay1973:184)geçmektedir.GünümüzdeHalhaMoğolcasındaJad(Жад)biçiminialmışolanbukelime,“çıda,kargı,mızrak,kazık,zıpkın, süngü”anlamlarındakullanılmaktadır (Lessing2003-II:1620).TürkiyeTürkçesindekiÇıtakelimesideMoğolcaCida’danalınmıştır(Gülensoy2007-I:239).

62 Şükrullah’taŞilünîdiyebirkelimegeçmektedirkiAtsızbununŞölenîolmasıgerektiğinibelirtmiş,me-tindekelimeyi“aşçanağı”olarakçevirmiştir(1949:54,67).Âşıkpaşazade’de159.Bab’daŞölenkeli-mesiTürkçedekiToyanlamındakullanılmıştır(1949:242).1488tarihliAkkoyunlufermanındakivergilistesindeMoğoldönemindenkalmaŞilan Bahâyanişölen (sofra)vergisibulunmaktadır(Minorsky1939:954-956).BukelimeDede Korkut Hikâyeleri’ndedegeçmektedir(Gökyay1973:287).Şülen kelimesiMoğolcada“etsuyu,çorba”demektirvebugündeHalhaMoğolcasındaaynıanlamda,Şöl (Шөл)biçimindemevcuttur(Lessing2003-II:1097,1174;deRachewiltz2004-I:463).MoğolcadanTürkçeyegeçenŞölenkelimesiTürkiyeTürkçesindebugündekullanılmaktadır (Gülensoy2007-II:848).

63 CebekelimesiMoğolcadahemözelbirok türü içinhemdegenelolarak silahanlamındakullanıl-mıştır (deRachewiltz 2004-I: 537-538, 2004-II: 840).Âşıkpaşazade, 1444VarnaSavaşı’nı anlattı-ğı 118.Bab’da II.Murad’ın zaferden sonraMısır sultanına çok sayıda “cebeli kâfir” gönderdiğiniyazmıştır.Atsız,buradaki“cebeli”nin“zırhlıolaraksavaşkılığında”anlamınageldiğinidüşünmüştür.(Âşıkpaşaoğlu1949:185;Atsız1970:145).II.KosovaSavaşı’nınanlatıldığı120.Bab’dadaOsman-lı ordusundaasker toplandıktan sonracebelilerin arz edildiği, II.Murad’ın tümaskerleri arasındancebelilerigördüğü(teftişettiği),Karamanoğullarındangelencebelileridegörmekistediği,bunlarındonanımlarınınçokzayıfolduğuanlatılmıştır(Âşıkpaşaoğlu1949:186).143.Bab’agöreH.872’de(M. 1467-1468) II. Mehmed’in buyruğu üzerine padişahın paşalarından Mahmud Paşa’nın çadırıveotağıbaşınayıkılmış,cebeḫânesikendidevesineyükletilerekpadişahıncebeḫânesinekatılmıştır(Âşıkpaşaoğlu1949:216).Neşrî’debazıyerlerdecebevecevşenkelimeleribirlikteanılmış(1995-I:269,393,1995-II:503),bazıyerlerdecebekelimesiaçıkça“zırh”anlamındakullanılmıştır(1995-I:395,1995-II:577,661;busonuncuörnek,Âşıkpaşazade’dedegeçen,II.KosovaSavaşı’ndanönce


57

Çaġa64 gibi kelimeler de Moğolcadan Anadolu Türkçesine geçmiştir. MevlânaCelâleddin Rumî’nin ve oğlu SultanVeled’in şiirlerindeMoğol etkisiyleḲoruḳ,Ḳoruḳçı, Yaylaḳ, Kışlaḳ, Yurt, Yarġu, Yarġu Begi, Töre, Orda(Ordu),Göç,Ḳılan/Ḳalan, Ḳan (Han) gibi bazıMoğolca veTürkçe kelimeler görülmektedir (Togan1981:280-281).

MoğollarınAnadolu’yufethetmelerininardındanAnadolu’dayaşayanTürklerarasındabazıMoğolcaveDoğuTürkçesiadlarkullanılmayabaşlanmıştır.Togan,Os-manoğullarınınşecerelerininverildiğiBayatî’deveNeşrî’degeçenBay Temür,Bulġay,Santay (Sünitay) veYasaḳ gibiTürkçeveMoğolca adlarınMoğol etkisi olduğunaişaretetmiştir(Bayatlı1949:383,387,389-390,392;Togan1981:322;Neşri1995-I:55,57).BunlarınyanısıraÂşıkpaşazade1.Bab’daki,Bayatî’dekiveNeşrî’dekişece-redegeçenToḳ Temüradı(Âşıkpaşaoğlu1949:92;Bayatlı1949:390;Neşri1995-I:55)daMoğoletkisiolabilir.65Moğolların13.yüzyılınsonlarındaAnadoluvalisiolanvesonradanİlhanlılarakarşıayaklananSülemiş’inadı,Âşıkpaşazade’de10.Bab’daOsmanBeydönemindeMudurnuyakınlarındayaşadığırivayetedilenTürkmenbeyiSamsaÇavuş’unkardeşininadındadagörülür(1949:100).ToganveSümer,Kitâb-ı Diyârbekriyye’dekiAkkoyunluşeceresinedebenzerşekildeḲaydu Ḫan, Şiktur/Şek-tur Ḫan, Altan Ḫan, Toġaçar, Yul/Yol Ḳutluġ, İlken/İlkan Ḫan, Şiktur/Şektur, Uryavut/

II.Murad’ın yaptığı teftişi anlatır ki burada cebe’den açıkça zırh kastedildiği görülmektedir).Var-na zaferinden sonraMısır’a gönderilen “cebeli kâfirler”den bahsedenNeşrî (1995-II: 655), ayrıcabazı yerlerde de genel olarak “silah toplamak” anlamına geldiği anlaşılan “cebe görmek” teriminikullanmıştır(1995-I:327,1995-II:505).Neşrî’yegöreI.MuradNiş’ialdığızamanLaz(SırpLazarevićhanedanı) kralı, I.Murad’a elçi göndererekyıldabincebeli vegümüşvergi vereceğini söylemiştir(1995-I:213).Âşıkpaşazade’deanlatılanMahmudPaşa’nıncebehanesininII.Mehmed’incebehane-sinekatılmasıolayıNeşrî’dedegeçmektedir(1995-II:785).AyrıcaNeşrî’de,1444’tekiBursasuba-şısınınCebe Aliadındabirisiolduğuyazılmıştır(1995-II:653)kibudacebekelimesininodönemdeadlardasıfatolarakkullanıldığınabirörnektir.CebeḫânekelimesiDede Korkut Hikâyeleri’ndedegeç-mektedir(Gökyay1973:140).Osmanlıİmparatorluğu’ndatımarlısipahileringelirlerinegörederleyipsavaşagötürdükleriatlıaskerlerecebelidenildiğimalumdur.YukarıdadabahsedildiğiüzereEmecen,CebekelimesininMoğolcaolmasındanyolaçıkarakbuaskerlereCebeliadınınverilmesinin İlhanlıetkisiolduğunubelirtmiştir(2005:59).Nitekimİlhanlılardadevlet içinsilahyapanlaraYaycı,Okçu (Tîrtırâş),Ok Muhafazacıları (Tîrkeş Dûz),Kılıççı veCebeci denilmiştir (Uzunçarşılı 1941: 251).Kubbealtı Lugatı’ndaOsmanlıcadakiMoğolcaCebekelimesi“zincirveyahalkadanörülerekyapılmışzırh;savaşlailgilisilâhlar,mühimmat”,FarsçaCevşenkelimesi“zincirvepuldanyapılanörmezırh”,CebepûşveCevşenpûşkelimeleride“zırhgiymiş,zırhlı(asker)”olarakaçıklanmıştır(Ayverdi2008-I:469,490).OsmanlıorduteşkilatındakiCebecilerveCebeliler(Cebelü)içinbkz.Kılıçarslan1993:182-183veEmecen1993:188-189.GünümüzdeHalhaMoğolcasındabukelimeZev(Зэв)olarak,“okbaşı,mızrakucu;silah”anlamlarındakullanılmaktadır(Lessing2003-II:1610).

64 Anadolu’nunçeşitlibölgelerinde“çocuk”anlamındaÇağaolarakkullanılanbukelime,KırşehirMo-ğol beyiCaca oğluNureddin’in 1272 tarihli vakfiyesininMoğolca kısmında 34. satırda “yüzbaşı”anlamındageçmekteysedeTemir,MoğolcadaÇaġa’nınesasanlamının“çocuk”olduğunubelirtmiştir(1989:160,186).Kafesoğlu, ilkTürkdenizcihükümdarıÇakaBey’inadınınaslınınÇaḳanolmasıgerektiğini,ancak13.yüzyıldaderlenilmişolanDanişmendname’debuadınMoğoletkisiyleÇaḳa’yadönüştürüldüğünüilerisürmüştür(İlgürel1993:187).

65 Toḳ- ile başlayan adlaraMoğollarda,Merkitlerde, Kereylerde 12.-13. yüzyıllarda rastlanılmaktadır(Rashiduddin1999-III:815;deRachewiltz2004-II:1240-1241).


58

Uznavit, Uyġur Ḫan, İldurkin/İldüzgin gibiMoğolhanlarışeceresindenveodönem-dekiTürk-Moğol kişi, boy, kavim adlarından alınmış adların eklendiğini tespit et-mişlerdir.Sümerayrıca,buşeceredegörülenBisüt’ünadınınMoğolBisuutboyununadındangeldiğinibelirtmiştir(Sümer1961:427;Togan1981:494;EbuBekr-iTihranî2001:24-28,30).Onagöre,MüslümanolmuşMoğolbeylerinintaşıdıklarıEbu Said, Şeyh Hasan, Pir Ali, Hacı Muhammed, Hoca Ali, Şeyh Üveys gibi“tuhafveyagaripvasıflanabilecek”adlarınkullanımısonradanKarakoyunlularıveAkkoyunlularıdaet-kilemiştir(1970:73).Temir’intespitinegöreMoğolkomutanıSamaġarNoyan’ınadı-naKayseri-Bünyan’dabazıköylerdekişiadıolarak20.yüzyıldarastlanılmıştır(1989:207).MoğolcadanAnadoluTürkçesinegeçenveadolarakkullanılanbirkelimedeEce’dir.OrhanBeydönemindeOsmanlıhizmetinegirenKaresibeylerindenbirisi,Âşıkpaşazade39.,41.Bablar’daEce BegveYaʿḳûb Eceolarakgeçerkenyine41.,87.Bablar’daGelibolu’damuhtemelenbubeyinadınıtaşıyanEce Ovasıbulunmaktadır(1949:123-125,159);bugünÇanakkaleilindeGeliboluYarımadası’ndakiEceabatil-çesininadıdabubeyinadındangelmektedir.Neşrî’dedeEce Bey,Yaʿḳûb EceveEce Ovasımevcuttur (1995-I: 173,177,185). İnalcık,OsmanBey’inkayınpederiünlüşeyhEdeBalı’nınadındakiEde’nindeMoğolcaEce’dengeldiğini,bukelimenin15.yüzyılOsmanlıTürkçesindeEde’yedönüştüğünübelirtmiştir(2005a:134).66

Anadolu’daMoğollardankalmapekçokyeradıbulunmaktadır.Bunlarınçoğu,Anadolu’yayerleşenTürk-Moğolbeylerinin,oymaklarınınveboylarınınadlarınıta-şımaktadır.BuyeradlarınıKırzıoğlu,Togan,SümerveTemirtespitetmişlerdir.To-gan,ÇoruhhavzasındaArtvin’inArdanuçilçesindeki(1940’lıyıllardaArdanoskaza-sı)adı1925’tedeğiştirilmişolanSamagarköyünün,Erzurum’unTortumilçesindekiSamagarkalesinin,Ardahan’da6-7yerdegörülenAlagözköylerininveAcaristan’daDiger’deki(Keda)Naymanköyününadlarının,buralaraİlhanlılardönemindeyerleş-tirilenTatarlarınSamaġarboyundanveNaymanlardangeldiğinibelirtmiştir (1981:258,469).Amasya’dakiUygur,AnkaracivarındakiUygurca,Muğla’dakiUyurgibiköyadlarıylaKayseri’desonu-sınilebitenköyadları67muhtemelenUygurTürklerin-dengelmiştir(Togan1981:272b).Togan’agöreİnegöl-DomaniçarasındakikaplıcayerininyerlisöylenişiUylatyadaUyrat,Oyrat(Togan’agöreUyġuratyaniUygur)kavminedayanmaktadır(1981:488).Sümer’egöredeDoğuveGüneydoğuAnado-lu’dakiTürkçeyeradlarıMoğoldöneminden itibarengörülmektedir.Bunlarınara-sındaAla Dağ, Bingöl (Miŋ Göl), Bulanık,Ahlat’takiSutay SazlığıveSutay Gediği

66 Clauson’agöreAnadoluTürkçesindekiace,ece,edeve icikelimeleriMoğolcada“küçükteyze”ve“abla”anlamlarınagelenEçi’dengelmiş,TürkçedekiTeyzekelimesideTürkçeTaykelimesinebuke-limenineklenmesiyleoluşturulmuştur.GöktürkveUygurTürkçelerinde“ağabey”anlamınagelenEçi veEçe,ayrıca“ata”anlamınagelenEçükelimelerimevcutsadaClauson,bunlarınMoğolcadanalıntıolduğunubelirtmiştir(1972:20).

67 EskiUygurTürkçesinde“mezar,türbe”anlamınagelenSın/SinkelimesiaslenÇinceQin(Wade-GilessistemindekiyazılışıylaCh’in)寢kelimesindengelmektedir(Gabain1950:334;Caferoğlu1968:203).Çincede“uyumak,dinlenmek;yatmayeri,yatakodası”anlamınagelenbukelimeninPulleyblank’egöreGeçOrtaÇince(7.-9.yüzyıllar)okunuşutsʰimˊveErkenMandarin(13.-14.yüzyıllar)okunuşutsʰimˇikenBaxter’agöreOrtaÇinceokunuşutshimX’dir(Pulleyblank1991:255;Baxter2000:112).


59

(yerlisöylenişleSutey),MalazgirtbölgesindekiTatar Gazi,Tatar Düzü,Tatar Yazısı,Kara Hasanvardır(Sümer1970:143).KendisiayrıcaOrtaAnadolu’daSivas-Tokat-Amasya-Çorum-Yozgat-Kırşehir-AnkarabölgelerindeÖzdenilendarveuzunvadile-rin,AnkarayakınlarındakiMürted Ovası’nın,Esenboğahavalimanının,Mamaksem-tinin,Polatlıilçesinin,16.yüzyıldaYozgatvilayetininbatısıiçinkullanılanBaltı’nın,aynıyüzyıldagörülenBularguköylerininveoymaklarının,Gerede-BoluarasındakiÇağakasabasının,Çorum’unİskilipilçesindekiKataryöresinin,Ahlat’taSutayadınıtaşıyanyerlerinadlarınınhepMoğoldönemindenkalmışolmasınınmümkünoldu-ğunubelirtmiştir(1970:69,77,132,136,139-140,143-144).68KahramanmaraşveAksaray’dakiCeceliköyleriileKütahya-GedizveSinop-Gerze’dekiÇeçeköylerininadlarıTemir’egöreMoğolCacaailesininadındangeliyorolabilir(1989:185).Temir,MoğolkomutanlarındanSamaġarNoyan’ınadınınKayseri-Bünyan’daköyadı(Sa-mağiveSamağır)olarakkullanıldığınıbelirtmiştir(1989:207).YukarıdaadıgeçenGeliboluYarımadası’ndakiEce OvasıveEceabatyeradlarıdaMoğolcabirkelimeyibarındırmaktadır.

b. Mimari Alanında Moğol Etkileri

Anadolu’ya yerleşmiş olanMoğol beylerinin bazı binalar yaptırdıkları ya damevcutolanları tamirettirdikleribilinmektedir.Cahen’egöreAnadolu’da1243’tenitibaren kervansarayların ve hanların sayısında görülen artış, Selçuklu veya İlhan-lı yönetimlerinin ticarete verdikleri önemi göstermektedir (1994: 314-315).MoğolbeylerindenCaca oğluNureddinCebrail, 1262’deEskişehir’de birminareyi tamirettirmiştir(Togan1981:319).Kendisinin1272’deKırşehir,İskilip,Koçhisar,Eski-şehir-Sultanöyüğü(Sultanönü),Ankara,KonyaveAksaray’dabulunanmal-mülkünükısmenkendiahfadına,kısmendeKırşehir,İskilip,Talımegini,Sultanönü,Kayseri’debulunanmedrese,cami,hangibikurumlaravakfettiğinianlatanArapçaveMoğolcavakfiyesi,Temirtarafındanyayımlanmıştır(1989).Kırşehir’debirmedreseyaptıran(Cahen 1994: 349)Caca oğluNureddin, ayrıcaKırşehir’in 18 kilometre güneyin-deKesikKöprüadlıköprününyanındaH.Muharrem667(M.25Mayıs-23Haziran1278) tarihini taşıyanbir kitabeye sahipbir kervansarayyaptırmıştır (Temir 1989:204). İlhanlı hükümdarıArgunHan (ArġunḪan;1284-1291),VanGölü’nündoğuvekuzeyindekiAladağyaylalarındayazlıksaraylaryaptırmıştırki,1940’lıyıllarda

68 Anadolu’dakiMoğolbeylerindenCacaoğluNureddin’inoğluPolad,1307-1308’deKilikyaErmenikralını öldürdüğü için idamedilenMoğol beyiBularġu ya daBuralġı,MoğollarınÇuġa (Çau’ġa) oymağı,MoğolbeyiḲatar,MoğollarınSünitboyundanSutay Noyan,GazanHandönemindekiMoğolbeylerindenMürtedveMoğolbeylerindenBaltuiçinbkz.Sümer1970:69,76,132,136,139,143-144.Sümer,Mamak’ındabirMoğolbeyininadıolabileceğinidüşünmüş,ancakbuadıtaşıyanbirMoğolbeyigöstermemiştir.14.yüzyıldaAltınOrdu’dayaşamışolanbirMoğolbeyininadınınMamaḳ Beg olması,Mamaḳ’ınMoğollararasındaadolarakkullanıldığınıgöstermektedir(Togan1981:493).Dede Korkut Hikâyeleri’ndeTepegöz’le savaşırkenölenOğuzbeylerindenbirisininadınınDemür Donlu Mamaḳ(DemirZırhlıMamak)olduğugörülmektedir(Gökyay1973:107).Camiü’t-Tevarih’teGazanHandönemindekiMoğolbeylerindenbirisininadıMamlaḳolarakgeçiyorsada(Rashiduddin1999-III:602)buadınMamaḳ’labirilgisininolupolmadığıkesindeğildir.


60

busaraylarınenkazlarımevcutidi(Togan1981:228).MoğollarınSulduzboyundanolanİlhanlıbeyiEmirÇoban(ölm.1327),Erzurum-Pasinler’deArasIrmağıüzerindebugünÇobanköprüsüolarakanılanköprüyü,oğluTemürtaş(ölm.1328)daMenderesIrmağı üzerinde bir köprü (Togan 1981: 311;Cahen 1994: 315), İlhanlı komutan-larındanBaltu’nunoğluMelikŞah1327’deSivrihisar’dabirmescit (Sümer1970:88-89;Togan1981:467),KonyabölgesineyerleşmişolanMoğolbeylerindenİsmailAğa(ölm.1378)Beyşehir’de1369’dabirmedreseve1372’debirzaviye(Uzunçarşılı1969:61;Sümer1970:116)yaptırmışlardır.Âşıkpaşazade77.Bab’agöreI.Mehmed,Çorum-İskilip’teyaşayanTatarSamaġarboyundanMinnetBey’iBalkanlardaFili-be’dekiKonuşHisarı’nasürmüş,onunoğluMehmedBeyoradabirimaretvebirker-vansarayyaptırmıştır;aynıolayNeşrî’dedeanlatılmıştır(Âşıkpaşaoğlu1949:153;Sümer1970:133;Neşri1995-II:543).BeksaçveÇobanoğludaİlhanlıdönemindeAnadolu’daTürk-MoğolbeyleritarafındanMoğolveSelçukluhanedanüyeleriadı-nayaptırılanSelçuklutarzıyapılarısıralamışlardır.Bunlarınarasında1308-1309’daAbdullahoğluAnberveAhmedBey tarafındanOlcaytuHan (ÖlceytüḪan;1304-1316)veeşiYıldızHatuniçinyaptırılanAmasyaDarüşşifası,1310’daErzurumbeyiGazanlıCemaleddinHaceYakuttarafındanOlcaytuHanveeşiBulganHatunadınayaptırılanErzurumYakutiyeMedresesi,1312’deİlhanlıvalisiSungurAğadönemin-deAnadoluSelçuklusultanıIV.RükneddinKılıçarslan’ın(1248-1265)kızıHüdavendHatunadınayaptırılanNiğdeHudavendHatunKümbeti,1314’teTokat’tayaptırılanSentimur(EsenTemür?)oğluNureddinKümbetive1314’teYusufoğluAlioğluGaziAhmedadınayaptırılanErzurumAhmediyeMedresesibulunmaktadır(Beksaç-Çoba-noğlu2000:106-107).OsmanlılardakikülliyetarzınınOsmanlılardanöncekiörnek-leriMoğol döneminde İran’da görülmektedir; Ettinghausen’a göreOsmanlılardakikülliyetarzı,Moğoletkisiolabilir(1971:1125).

Sonuç

Anadolu’yu 1243 yılından itibaren yönetmeye başlayan Moğollar, 13.-15.yüzyıllardabubölgedehemteşkilatçılıkhemkültüryönlerindenbazıetkilerbırak-mışlardır.BudönemdeOsmanlılarda,Anadolu beyliklerinde,Karakoyunlularda veAkkoyunlularda devlet teşkilatı ile orduda görülenDergâh, Devletḫâne, İnçü, Hu-cari (Ucavur/Hucavur), Tiyül/*Yatul, Arpalıḳ (Tonluḳ), Tuvaçı Dîvânı, beyaz bay-rak,Cebeli,CebecikavramlarınınkullanışıMoğollardanalınmıştır.Hukuktakulla-nılanYasaḳ/Yasaġ/Yasa, Yarlıġ/Yarlıḳ, Soyurġal, Tarḫanlık, Tüşimellik, fermanlarınbaşındaki Sözümiz formülü; maliyede Tamġa, Ḳopçur (resm-i ġanem), Ḳonalġa, Ulaġ, Ulam, Daruġakî, Şilan Bahâ vergileri ile ilk Osmanlı paralarıyla bazımalîkavramlarMoğollardangeçmiştir.Ḫan,“Sultan+(ad)+Han”formülü;Ḫâḳân, Nöker, Şıġavul, Inaḳ, Feyc, Peyk, Rikâbdâr, Buḳavul, Mîrâḫûr, Ayaḳçı, Yasavul, Ḳuşçı, Barsçı (Sekbân), Yamçı, Bâzbâz, Deveci, Raʿd Endâz, Noyan, Tutḳavul gibiunvanlarınkulla-nışıMoğollardanalınmıştır.AyrıcaUluYörükTürkleriarasındagörülenYüzde Pâre, Yüzdeci, Bölük terimleriMoğollardangeçmiştir.Moğollarkültür alanındaAnadoluTürkleriniatetiyenmesi,geleneklerinOğuzHan’abağlanması,şamanizm,12Hay-vanlıTakvim’inkullanılması,çinicilik,askerîdonanımkonularındaetkilemişlerdir.Şıġavul, Hucari, Tiyül/*Yatul, Tüşimel, Yasaḳ/Yasaġ/Yasa, Yarlıġ/Yarlıḳ, Çuldu/Çuldı,


61

Cırġalan, Cıda, Şölen, Cebe, ÇaġagibikelimelerAnadoluTürkçesineMoğollarara-cılığıylageçmiştir.Bay Temür, Bulġay, Santay (Sünitay), Yasaḳ, Toḳ Temür, Sülemiş, Ḳaydu Ḫan, Şiktur/Şektur Ḫan, Altan Ḫan, Toġaçar, Yul/Yol Ḳutluġ, İlken/İlkan Ḫan, Şiktur/Şektur, Uryavut/Uznavit, Uyġur Ḫan, İldurkin/İldüzgin, Bisüt (Bisuut), Ebu Said, Şeyh Hasan, Pir Ali, Hacı Muhammed, Hoca Ali, Şeyh Üveys, Samaġar, Ece/Ede gibiadlarMoğollarınetkileriyleAnadoluTürkleriarasındakullanılmayabaşlanmıştır.MoğollardankalmayeradlarınaArtvin-Ardanuç,Erzurum-Tortum,Ardahan,Acaris-tan,Amasya,Ankara,Muğla,Kayseri, İnegöl-Domaniç,Yozgat,Bolu-Gerede,Ço-rum-İskilip,Ahlat,AlaDağ,Bingöl,Bulanık,Ahlat,Malazgirt,Sivas,Tokat,Amasya,Kırşehir,Kahramanmaraş,Aksaray,Kütahya-Gediz,Sinop-Gerze,Kayseri-Bünyan,Gelibolugibiyerlerde rastlanılmaktadır.Eskişehir,Sivrihisar,Kırşehir-Kesikköprü,Van-Aladağ,Erzurum-Pasinler,MenderesIrmağı,Konya-Beyşehir,Niğde,TokatveFilibegibiyerleşimyerlerindeMoğollarbazıbinalaryaptırmışlaryadamevcutolan-ları tamirettirmişlerdirkibudaMoğollarınherzamanyıkıcıolmadıklarınıgöster-mektedir;ayrıcaOsmanlımimarisindekikülliye tarzı, İlhanlılardangeçmişolabilir.Yukarıda verilen örneklerden görüldüğü kadarıyla, 13.-15. yüzyıllardaAnadolu’daMoğollarınetkisiyledeyimyerindeysebir“TürkRönesansı”yaşanmış,Anadolu’dakiOğuzTürklerininunutmuşolduklarıbazıkavramlarveuygulamalardatekraryaşatıl-mayabaşlanmıştır.


62

Kaynakça

KaynaklarʿALA-AD-DINʿATA-MALIKJUVAINI(1997).Genghis Khan – The History of the World Conqueror,

(trans.J.A.Boyle),Manchester:UnescoPublishing.AHMEDÎ(1949).“DâstânveTevârîh-iMülûk-iÂl-iOsman”,(düz.ÇiftçioğluN.Atsız),OsmanlıTarihleri

I,İstanbul:TürkiyeYayınevi,1-35.ARAT,ReşitRahmeti(1999).Kutadgu Bilig – I – Metin,Ankara:TürkDilKurumuYayınları.ÂŞIKPAŞAOĞLUAHMEDÂŞIKÎ(1949).“Tevârîh-iÂl-iOsman”,(çev.ÇiftçioğluN.Atsız),Osmanlı

TarihleriI,İstanbul:TürkiyeYayınevi,77-319.ATSIZ(1970).ÂşıkpaşaoğluTarihi,İstanbul:MillîEğitimBasımevi.BAILEY, H.W.(1951).“TheStaël-HolsteinMiscellany”,Asia Major,NewSeries,II(1):1-45.BAYATLIMAHMUDOĞLUHASAN(1949).“Câm-ıCem-Âyîn”,(yay.KırzıoğluFahrettin),Osmanlı

TarihleriI,İstanbul:TürkiyeYayınevi,371-403.Dedem Korkudun Kitabı (1973). (hzl.Orhan ŞaikGökyay), İstanbul: BaşbakanlıkKültürMüsteşarlığı

Yayınları.Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (1998-1999). (çev. BesimAtalay), 4 Cilt,Ankara: Türk Dil Kurumu

Yayınları.EBUBEKR-İTİHRANÎ(2001).Kitab-ı Diyarbekriyye,(çev.MürselÖztürk),Ankara:KültürBakanlığı

Yayınları.KARAMANLINİŞANCIMEHMEDPAŞA(1949).“OsmanlıSultanlarıTarihi”, (çev.Konyalı İbrahim

Hakkı),OsmanlıTarihleriI,İstanbul:TürkiyeYayınevi,321-369.KAYA,Ceval(1994).Uygurca Altun Yaruk – Giriş, Metin ve Dizin,Ankara:TürkDilKurumuYayınları.MEHMED NEŞRİ (1995). Kitâb-ı Cihan-Nümâ – Neşrî Tarihi, (hzl. Faik Reşit Unat – MehmedA.

Köymen),2Cilt,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları.MINORSKY,V. (1939). “A ‘Soyūrghāl’ ofQāsimb. JahāngīrAq-qoyunlu (903/1498)”,Bulletin of the

School of Oriental Studies, University of London,9(4):927-960.RASHIDUDDINFAZLULLAH(1998,1999).Jamiʾu’t-Tawarikh – Compendium of Chronicles,(trans.W.

M.Thackston),3Volumes,HarvardUniversity.ŞÜKRULLAH(1949).“Behcetüttevârîh”,(çev.ÇiftçioğluN.Atsız),OsmanlıTarihleriI,İstanbul:Türkiye

Yayınevi,37-76.TEMİR,Ahmet(1989).Kırşehir Emiri Caca oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi,

Ankara:TürkTarihKurumuYayınları.The Secret History of the Mongols(2004).(trans.IgordeRachewiltz),2Volumes,Leiden:Brill.TURSUNBEY(1977).Târîh-i Ebü’l-Feth,(hzl.A.MertolTulum),İstanbul:BahaMatbaası.YAZICIZÂDEALİ(2009).Tevârîh-i Âl-i Selçuk [Oğuznâme-Selçuklu Târihi] (Giriş-Metin-Dizin), (hzl.

AbdullahBakır),İstanbul:ÇamlıcaBasımYayın.

Araştırma EserlerAYVERDİ,İlhan(2008).Kubbealtı Lugatı – Asırlar boyu târihî seyri içinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük,

I,İstanbul:Kubbealtı.BARKAN,ÖmerLûtfi(1955).“Kanûn-nâme”,İslâmAnsiklopedisi,İstanbul:MaarifBasımevi,6:185-196.BAXTER,WilliamH.(2000).An Etymological Dictionary of Common Chinese Characters [Preliminary

Draft of 28 October 2000].


63

BEKSAÇ,A.Engin –ÇOBANOĞLU,AhmetVefa (2000). “İlhanlılar - Sanat”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,İstanbul:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,22:105-107.

CAFEROĞLU,A.(1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü,İstanbul:TürkDilKurumuYayınları.CAHEN, Claude (1994). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (çev. Yıldız Moran), İstanbul: e

Yayınları.CLAUSON, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford:

OxfordUniversityPress.DOERFER,Gerhard(1963,1965).Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen,Wiesbaden:

FranzSteinerVerlagGMBH.EMECEN,Feridun(1993).“Cebeci”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,İstanbul:TürkiyeDiyanet

VakfıYayınları,7:188-189._______________(2005).İlkOsmanlılarveBatıAnadoluBeyliklerDünyası,İstanbul:Kitabevi.ERKOÇ,Hayrettinİhsan(2008).Eski Türklerde Devlet Teşkilâtı (Gök Türk Dönemi),Ankara:Hacettepe

Üniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,(Yayımlanmamışyükseklisanstezi).ETTINGHAUSEN,R.(1971).“Īlkhāns-ArchitectureandArt”,The Encyclopedia of Islam,Leiden,III:

1123-1127.GABAIN,A.von(1950).Alttürkische Grammatik – mit Bibliographie, Lesestücken und Wörterverzeichnis,

auch Neutürkisch,Leipzig:OttoHarrassowitz.GENÇ,Reşat(2002).Karahanlı Devlet Teşkilatı,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları.GÜL,Muammer(2006).“HarezmliTürklerinAnadoluveYakındoğu’dakiRolleriveTesirleri”,Belleten,

LXX(257):95-118.GÜLENSOY,Tuncer(1974).“EskiveOrtaTürkçedeMoğolcaKelimelerveMoğolca-TürkçeMüşterek

KelimelerÜzerineNotlar”,Türkoloji Dergisi,VI(1):235-259.__________________ (2007).Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, 2Cilt,

Ankara:TürkDilKurumuYayınları.İLGÜREL,Mücteba (1993). “ÇakaBey”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul:Türkiye

DiyanetVakfıYayınları,8:186-188.İNALCIK,Halil(2005a).“ÂşıkpaşazadeTarihiNasılOkunmalı?”,(çev.FahriUnan),Söğüt’ten İstanbul’a,

(der.OktayÖzel–MehmetÖz),Ankara:İmgeKitabevi,119-145.______________ (2005b). “Osmanlı FetihYöntemleri”, (çev. Oktay Özel), Söğüt’ten İstanbul’a, (der.

OktayÖzel–MehmetÖz),Ankara:İmgeKitabevi,443-472.KAFESOĞLU,İbrahim(1967).“Selçuklular”,İslâmAnsiklopedisi,İstanbul:MillîEğitimBasımevi,10:

353-416.KILIÇARSLAN,Yasemin(1993).“Cebeci”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,İstanbul:Türkiye

DiyanetVakfıYayınları,7:182-183.KÖPRÜLÜ,M.Fuad(1949).“Bayrak”,İslâmAnsiklopedisi,İstanbul:MillîEğitimBasımevi,2:401-420.LANGER,WilliamL.,–BLAKE,RobertP.(2005).“OsmanlıTürklerininDoğuşuveTarihselArkaplanı”,

(çev. Kudret Emiroğlu), Söğüt’ten İstanbul’a, (der. Oktay Özel – Mehmet Öz), Ankara: İmgeKitabevi,177-224.

LESSING,FerdinandD.(2003).Moğolca-Türkçe Sözlük,(çev.GünayKaraağaç),2Cilt,Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

LINDNER,RudiPaul(1983).Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia,ResearchInstituteforInnerAsianStudies,Bloomington:IndianaUniversity.

NICOLLE,David(2003).Armies of the Ottoman Turks 1300-1774,OspreyPublishing.


64

PULLEYBLANK,EdwinG.(1991). Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin,Vancouver:UBCPress.

SPULER,Bertold(1987).İranMoğolları–Siyaset,İdareveKültür–İlhanlılarDevri,1220-1350,(çev.CemalKöprülü),Ankara:TürkTarihKurumuYayınları.

SÜMER, Faruk (1958). “X.Yüzyılda Oğuzlar”,Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,XVI:131-162.

_____________ (1961). “Oğuzlar’aAitDestanîMahiyetdeEserler”,Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,XVII:359-456.

_____________ (1970). “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Ankara: Türk TarihKurumuBasımevi,I:1-147.

_____________(1999a).Oğuzlar (Türkmenler),İstanbul:TürkDünyasıAraştırmalarıVakfı._____________(1999b).Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları,2,İstanbul:TürkDünyasıAraştırmaları

Vakfı.TANERİ,Aydın(1997).“Han”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,İstanbul:TürkiyeDiyanetVakfı

Yayınları,15:517-518.Tanıklariyle Tarama Sözlüğü(1945).II,İstanbul:CumhuriyetMatbaası.TOGAN,A.ZekiVelidî(1981).Umumî Türk Tarihi’ne Giriş,İstanbul:EnderunKitabevi.TOGAN, İsenbike (2004). “İçAsya’dan,OrtaAsya’danTürkiye’yeBir Bağlantı veUzanış”,Osmanlı

Devleti’nin Kuruluşu – Efsaneler ve Gerçekler – Panel Bildirileri,Ankara:İmgeKitabevi,63-73.TURAN,Osman (1946). “Türkler ve İslâmiyet”,Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Dergisi,IV:457-485.UZUNÇARŞILI,İsmailHakkı(1941).Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal,İstanbul:MaarifMatbaası.________________________ (1945).Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı,Ankara:TürkTarihKurumu

Yayınları.________________________(1961).Osmanlı Tarihi,1,Ankara:TürkTarihKurumuYayınları.________________________(1969).Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri,Ankara:

TürkTarihKurumuYayınları.VLADİMİRTSOV,B.Y.(1995).Moğolların İçtimaî Teşkilâtı – Moğol Göçebe Feodalizmi,(çev.Abdülkadir

İnan),Ankara:TürkTarihKurumuYayınları.WOODS,John(1976).The Aqquyunlu – Clan, Confederation, Empire – A Study in 15th/9th Century Turko-

Iranian Politics,Minneapolis&Chicago:BibliothecaIslamica.YUVALI,Abdülkadir (1995). “OsmanlıMüesseseleriÜzerindeki İlhanlıTesirleri”,Erciyes Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,6:249-254.__________________(2000).“İlhanlılar”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul:Türkiye

DiyanetVakfıYayınları,22:102-105.

anadolu’da moğol etkileri (13.-15. yüzyıllar) · anadolu’da moğol etkler (13.-15....

Documents