10Z AT E R DAG 8 F E B R UA R I 2020

gen wat duende is, ga ik graag te rade bij Federi-co García Lorca, de dichter die in 1936, tijdensde Spaanse Burgeroorlog, op 38-jarige leeftijdwerd vermoord. Volgens Lorca had duende alleste maken met dionysische bezieling, extase,roes.” “Ik heb het even opgezocht: ‘Vreugde, pijn,

leven, dood’, schrijft Lorca, ‘ze zijn via de duen-de in mij verstrengeld. De duende bemint dewonde en brengt ons tot oorden waar de vor-men samensmelten in één verlangen dat verreboven hun zichtbare verschijning staat. Eenverlangen dat zowel erotische extase als doods-drift kan zijn.’”“Duende is een raadselachtige macht die ie-

dereen voelt en die geen enkele filosoof kanverklaren. Het is geen kwestie van gave, maarvan ware levendige stijl; van bloed dus; vanaloude cultuur, en, tegelijk, van daadwerkelijkeschepping.” “De roes wordt vaak in een adem met alco-

hol genoemd. De roes, de extase kun je ook be-reiken dankzij de kunst, of het geloof in God,zoals ik lees in de gedichten van middeleeuwsemystici als Johannes van het Kruis en Theresiavan Avila, van wie ik teksten gebruikt heb inmijn opera ‘El Greco de Toledo’.”

U noemt nu religieuze dichters die getuigenvan hun geloofservaring. Deelt u hun geloof?“Nee. Maar tijdens het schrijven van die operakwam ik wel telkens bij religie uit, terwijl ikniet religieus ben opgevoed. Ik zal mezelf nooitatheïst noemen, dat vind ik zo’n boude term. Ikherken de ervaring van Johannes van het Kruisook wel. Neem de tweede strofe van zijn ge-dicht ‘Una noche oscura’, ‘Donkere nacht’:

A oscuras y segura,por la secreta escala, disfrazada,¡oh dichosa ventura!A oscuras y en celada,Estando ya mi casa sosegada.

In het donker, geheel veilig,Langs de geheime trap en in vermomming,– en hoe had ik geluk! –In ’t donker, ongezien ook,Want alles in mijn huis lag reeds te slapen.

Ik werk vaak ’s nachts. Op een keer ging ik omeen uur of vier naar bed. Ik beklom de trap, als-of ik opsteeg op een ladder naar de hemel. En ikwerd overvallen door liefde. Voor mijn gezin,natuurlijk, ze lagen te slapen, het huis was inrust. Maar die liefde zou je ook spiritueel kun-nen zien, het was alsof ik per ongeluk zomaarineens religieus werd.”

ZIN IN

MUZIEK

Het was alsof ik per ongeluk zomaarineens religieus werd

“Flamenco is”, zegtflamencogitaristEric Vaarzon Mo-rel, “net als bluesen jazz een vrijjonge muziek-soort.” Althans inde huidige vorm.

Flamenco is waarschijnlijk ontstaan uit de mu-ziek en dans die werden meegebracht door eenop de vlucht geslagen volk uit Noordwest-Indiazo’n 1200 jaar geleden. Via Perzië en Noord-Afrika belandde dit reizende volk (‘zigeuners’)in Andalusië. In hun muziek en dans vermeng-den zich oosterse en westerse elementen. Vaarzon Morel: “In de tweede helft van de

negentiende eeuw komen daar de cantes bij, dezangvormen, de gitaar en de dans. Daarvoorwas het eigenlijk een primitieve zang, zoals jedie in een smidse kon horen, bij het hamerenop een aambeeld. Flamenco bestaat uit tallozerituelen, ik herken ook religieuze rituelen.”In de twintigste eeuw kwam de flamenco

meer op het podium terecht, waardoor de can-tes gestileerder en verfijnder werden, maar nietaan kracht inboetten. Het is aan de kunstenaar– de zanger, gitarist, danser, danseres om deoorspronkelijke duende op het podium op teroepen in samenspraak met het publiek. Als datlukt, ontstaat het kippenvelgevoel. Daar is elkeflamenco-artiest naar op zoek, ik ook.”

Wat is duende?“Duende ligt ten grondslag aan alles wat fla-menco is. Een moeilijke term, omdat iedereenermee op de loop gaat. Als ik probeer uit te leg-

SERIE: ZIN IN MUZIEKLuisteren met andere oren

Filosoof en Denker des VaderlandsRené Gude (1957-2015) ontleeddehet vage begrip ‘zin’ in vieren: zinne-lijk (lichamelijk), zintuiglijk (mooi),zinrijk (rationeel) en zinvol (doelge-richt). Gude over het zinnelijke: “Lustis de vitale bron; zonder trek gebeurter niets. Als we planten waren zou ikzeggen: Lust is de stuwende krachtdie vanuit de wortels de bloemen-pracht van vitaliteit voorziet.”

Peter Henk Steenhuis en Anne mie keHuls verkennen met die bagage opzak de muziek. Tijdens acht avondenin Tivoli Vredenburg treden topmu-sici op en gaan ze over de zin vanhun muziek in gesprek.

Wie? Eric Vaarzon Morel, CalliopeTsoupaki. Mmv harpiste GwynethWentink.Wanneer? 11 februari, 20-21.30 uur(zaal open 19.30)Waar? TivoliVredenburg Vredenburgkade 11, UtrechtEntree? € 17,50 (bestellen viawww.tivolivredenburg.nl)

‘Zin in muziek’ wordt mede mogelijkgemaakt met steun van StichtingDialoog.

Beluister de Zin in muziek-podcast:www.nporadio4.nl/zininmuziek

TROUW L E T T E R & G E E S T11

Wie met de Nederlandse flamen-cogitarist Eric Vaarzon Morel(1961) correspondeert, wordt stee-vast in het Spaans begroet. Vaar-zon Morel trok op zijn negentiendenaar Spanje, waar hij woonde enwerkte. In de jaren tachtig toerdehij met de Zwitserse groep ‘Fla -men cos en route’ door Europa.Vaarzon Morel vestigde met zijneigen band ‘Chanela’ zijn naam alsgitarist en werkte onder anderenmet trompettist Eric Vloeimans, gitarist Harry Sacksioni en acteurGijs Scholten van Aschat.

ERIC VAARZON MOREL

Dat religieuze, dat spirituele, wat heeft datmet flamenco te maken?“Op het eerste gezicht weinig. Flamenco isaards, tierra, harde grond. De tapdanser is licht-voetig, blijft boven de grond; de flamencodansstampt, de dans moet de grond in. Een flamen-cogitarist leerde mij ooit: ‘Je moet niet bovende snaren spelen, je moet het gat in.’ Hij bedoel-de: het gat van de gitaar, die ‘zwarte houten wa-terput’, zoals Lorca dichtte.”

Wat is dan het verband tussen religieuzerituelen en flamenco? “Flamenco verbindt: volk en musici, dansers enmusici, volkse elementen en religieuze ritue-len. Spanje is eeuwenlang overheerst door deMoren, dat zie je nu nog terug in de gebouwenals het Alhambra, de Mezquita – de kathedraalvan Córdoba – en in de taal, bijvoorbeeld in hetwoord flamenco, een samentrekking van tweeArabische woorden: felah mengu, vluchtendeboer. Of in een uitroep als olé, een aanmoedi-ging die je in flamenco hoort, maar ook bij hetstierenvechten. Olé bevestigt de extase, deroes. Bij de flamenco hoor je het vooral als aan-moediging tijdens de cante, het lied, en bij dedans. Daarop antwoordt een ander deel van hetpubliek eso es! : zo is het!”

“‘Olé’ is waarschijnlijk afkomstig van Allah. Iknoem flamenco ‘de Oriënt in de Occident’; hetOosten in het Westen. De flamenco, de zang,dans en de muziek zitten vol oosterse, Moorseinvloeden. Je hoort dat aan de melismen, hetzingen van meer tonen op één lettergreep, enhet gebruik van chromatiek en kwarttonen diegebaseerd zijn op Makamtoonladders uit hetMidden-Oosten. De flamencogitarist imiteertde laud, de Arabische luit, waar net als bij eenviool geen frets op zitten.”“Maar flamenco zit ook vol invloeden uit het

christendom. De flamencozangers zingen vaakover El Nazareno – Jezus – of een van hun veleheilige maagden, van María tot Esperanza enMacarena. Bijvoorbeeld bij de processies tijdensPasen. Er is ook een ritueel voor de Kerst. Metde hele familie rondom een vuurpot kerstliede-ren zingen en dansen, thuis en bij bijeenkom-sten in de barrios, de buurten. Zambomba noe-men ze dat. De zambomba is ook een oud in-strumentje dat bij het ritueel niet mag ontbre-ken. Bij ons heet het de foekepot, of de rom-melpot, je komt de foekepot al tegen op schil-derijen van Jan Steen.”“En dan kennen we allemaal de beroemde

processies tijdens de Goede Week. Nergens ra-ken ritueel, religie en extase elkaar zo als tij-

Denker des Vaderlands René Gude (1957-2015) onderscheidde vier aspecten van ZIN: ZINNELIJK – het lijfelijke ZINTUIGLIJK – het esthetischeZINRIJK – het begripsmatige, rationeleZINVOL – het doelmatige

dens het zingen van een saeta. De beelden vandie processies zijn bekend: mannen met van diepuntkappen op, die er luguber uitzien. En na-tuurlijk allerlei beelden van Maria, die kristal-len tranen huilt. De paar keer dat ik de proces-sie meemaakte, ontroerde dat me zeer.”“Er staan dan duizenden mensen op elkaar

gepakt in smalle stegen en op pleinen. Ze zijnmuisstil. Ineens begint er dan vanaf een balkoniemand te zingen, a capella. Het zijn klaagliede-ren, het is lamenteren tot de Heilige. Dit kerke-lijke gezang wordt meestal op een flamenco-achtige manier gezongen, waarvoor de stoetook stopt. Omdat je niet weet wanneer het tij-dens de processie ontstaat, is het zo bijzonderom mee te maken. Je probeert wel altijd op eenplek te gaan staan, waarvan je vermoedt dat ereen saeta zou kunnen klinken. Maar garantieszijn er nooit.”