GJUHAE

••

PERENDIVE

p(ejaa

Aristidh Kola

Gjub2 e Pcr&1divc---------------- ------------------10

De direr lOO.1 ( Per kcte Dhe • ose "per ke(e Dian-Diell"]. tketo se bashku me paragjykimet e me superticioner per Zanat,Pater, Zeres eu, nuk mund re neavlefreschea ose [e mas per-(oreojne perpjekjen tone demonsrruese

Paralelishr, ky kerkim ~ynoo tt theksoje urtesine dhe teVertCtlt e fUcdh.1 te kes.lj (cje pellazgjike, qi ashtu \i~ lh.1me.bazohct ae \'crejtjen logjike le bot~ se [ashtme e te brendshme,te eden ~Iguruhl e shkucrroi dhe e zhduku Ianarizmi oriental.duke patur s.i acme teonke knshterimin dhe si organ ekzekutivIe ashruquajrurin Bizanr.

Kam pershrypjen se ndonese jane shkruar kaq shumc per Ccnee grckdrve te "jCler. rerna nc fj.tle nuk tshte e pJotesu.1r ose memire te them, per ketc fe nuk eshlC chene kurrc fj3u rhelbesoreIavorizonjese, Te diturit e shekullir tc kaluar aCn ndikunin epikepunjeve kristiane pane vetem bukunne e ~j. .l Ltne mebindjen se .1jo,persa iperket re tjerave, ishte nje paganizem naivqe zoteronce ne vervete ioshjen e pernlbve (c bukura dhc disahere didakrike, Te dirurit me .C! noj • ndonese me te shurntit • pIndikim If krisbtcci' ose nen influencen e ideologjise raarksiste, i;.Ipia kCs.1jfeje pale rfmdc:si 05C nje rendesi tt kufJZuar. Pta. cake-zohen te sbohin se c'qellimeve politike ose ekonomike ajo usherbente. vot them perfundimisht eshkunimislu se ky sistemkuhi permblidhte urTesme e bukuris{! dhe bukurine e urresise,

Fe;.1.De fjaJe, gj.ue hlimit (e shekujve pesoi ndryshime Iiz-iologjike dhe pcrpjekj.l ime synon te preke fillimet e Slit te zbu-loj sistemin 01 igjUul lC kultit, keshtu Sl~e kane percaktuM Iilli-misht vcte pdhzgcl Ne kete perpjekje, do tc me duhet teobeinje analize e nje shpjegim ie emrave te perendive e te ceremoniveIeure, Mirepo keto. emra auk mund te shpiegohen me ane cegjuhes greke· ose te pakten nuk ~hpjegohen te gjitha - ncb; mbi

ArIstlCW I\OI~-------------------

II

kelt: p.unundC!si nxorree kryc shumc mendimc re ndryshme ptrprtj.rnihj~ C emrave, por edhe tc VNt per udsve, me aje ten-lienee sunduese te kcnsiderimit d! perendive si lCunportuara DC!Greqi pre; Orientit.

Per ketc arsye, u perpoqa re shpjego; emrzt e perendive mendihmen e gjuhes arvanirase, duke e plcresuar kctt shpitgim jo\'ClCJI\ tbjC\ht og... uu gjuhesorc, por edhe ng;l ljO scmamikedhe alegorike. Mldje. ae shumc raste pu aqes edhe clcmeate kultiose elememe te tjere te kesa] feje, qc :Uv.uUl.uil ihoe ru1jlul~icr ne dile{ [0(U. Keshru qe ky punim, ndonese ireferoher sh-k&:ncCs~e g}\Ihesise, auk eshte e auk mund ie ishre verem njemdim gjub~or

Dua (c shro] gjithshtu se nuk i.lOt V(,lcm emrat c perendiveqe shpjegohcn [are mire me ane [t gjubc~ UV.lnn.1SC "'i( shu-IOICe fj.uesh fillestare, duke u krahasuar me te ashtuquajturatr,iuhe iadoevropiane, tregon fare mire bshtesine t k6.lj !;iuhekarshi gJUheve te tjere, por arsyenm im per perendilc e te pareveI.me do tc ishre ky- "Nest Pel.l.ugcl krijuan ketc (I.' dhe u dhane• IOU perendive, ashm si tbone shkrimraret c vjeler, nehere kamlit dispozicionia lim nje fj.llor imeresam Pdbzgiik. sep: e ncnk-uptohet se Pclbzget ip.lgau,w ae &juhcn e tyre pcrcnditt. Nesc,.10<:te veneta aro qe thone gruel e \'jcter mbi prejardhjen c.I re ngot Pellazger dhe aese eshtt e veClele hipoteza se Arvanna-)11 Jane SOt pasardhesu me te p1Ster te Pellazgeve, duke ruajturmrpin themelor te rjuhes se tyre, .tteherc me JOe tt gjuhes H-vanirase, emrat e perendive do te duhen Ie inierpretohen direktdhe lcnhorw me greqishien I.' me ~ubct e se sshtuquajturesl)lsbkc.'1tiuh6.i "indoevropiaae

e kelt pike do te me duhet tC jap nje sqarim, meqejam ne kundershrim • ndoshu absclui - me mendimin

Gjuba c Pc:rrodhc---------------12

sundues lidhur me indoevropianer.1· Dr.shmi.lcgjendl. tr.\dill. fj.t1c, monumeme per Pe1l.ugCtkemi

qe ng3 gadisbulli Iberik glef De lndi, kurse jo per Indoevropianet.2.. Teoru indoevropiane eosine pjellc e f.lnt:1Z~t vhkencore qc

u mbeshte; ne b~hk~inc e rrenjcve ~lesore qe Og1 Evropa egjer ne Indi Nderkohe qe kjo bashkesi shpjegohet Iare mire meteorine pellazgjike P..e .11i'here kjo nuk u quajt Mb.1.\hkegjuhc!lipellazgjike", por Indoevropiane ose Indogiermane: Nuk beso]se ka ndihmuar per kelt shkenca, me shume se u synime te ljeul~ ndryshme pre] ~.\j..

J. Djepi iindoevropianeve pcr(,.lktohej me bindje te plote aebrigjel e lumenjve Gang dhe Indhos gjJtc shekullu tc kaluar. Mevonc u tl.lru(enu ne Kaukaz, ne Pamir dhe t.lni 'it Iundi nderroivend De E\TOpe, gjirhnje me po te Dje~en bindje fanauke ...

....Permenden Irkte pCr sposumet e lndoevropuneve me pre-rendimin qe aia te pranoheshin nga historia, pcrmcnden belle-sira eu, dometheoe vogelsira hiporerike dhe (antaStike . bile dhedata - me bindjen sc bhu; fJ.a.l.l pcr dokument , histonke te Pol'kundjrshtueshme. qe ~hkenccllret t katedrave nprodhojne mementaliterin e lyre pre; dhaskali, pikeeishr ashru si~ mbjellin Demendjen e (C;mijcvc rane mesuesit 5C mitologjia hebraikc eshlcfrymt-.llIlf n~ perendia dhe eshtc e pakundershtucshme, kursemitologjia greke eshtc di~ si pernlbt arabe. ~t D;e kohe kurduhet tbene se giilhc: permbajua dhe substanca e bot~ se Gre-que se vjcrer fshihet ne milOlog;ine grekel

5· Gjuhetuet • cePUCl bile qe mbrojten kelt teen . permen-din fj210rr te plott rrcnjesh indocvropiane, qe Ddi.!r~ ne fillimme te drcitt u konsiderua si hipotetike, t.1ni ekzistojne readencate konsiderohen si It pakundershrueshme, Vt!f; keslj. auk j.1.Oepolk "ligjcI" gjuhdorr qc j.UlC nisur mbi buE Ie kt'!>.lj hipoteze.

Arinidb Kob------------------13

I'u keto aresye, dhe pet pikepamjen qe kam Iormuar p&I't~lI.ttget, e konsideroj si krejt te g.lbulr n~jerrJC'ne kenkluzionC\'(' ng.t hipolC7U indoevropiaae F.lkti qe, ng.t Fvropa e zier orlndr, ndoshta edhc me giere, ekziston nje bashkesi elementeshtiIl1,f., ore shpjegohet se 110 kishin pee djcp Ballkania veri-percndimor, ku ekzistonia edhc. qendra ..hume tC lashta te kulturesPellazgjike e re kulur te Dodoaes. E. Dodonet dhe mali Tomorpe mendeu qc ng.l Epiri (;~er ne Shqipcn qen ..lrore Nderkohf(If.' nje dege Pdhzgjike (iliriane), Dardanct, hne lent giurme tefoua ti! k.ilimu te t) re qe ng.l Billk.wi veri-perendimor g)cr ntIlldi e nc Fiber Gjithes~i, ie gjilbl keto do r'i lnlli7.oJmc neuudimin tone per Pellizget. Aq me reper qe te njejtm rru6e dore IIdjc:ke pas ~hume shekujsb edhe Aleksandr] iMadh, kur DC

II1t1iprifler\njtedo ,'i k:allC'lojne .ati) pel fushat.lle mc:p;uc\hme

e urte, pra, tregon men imin prover a e te urte, q~ 11 'l'" I

het ne shcqeri si rregull, si dicka e thene nga lart. PJ S( I) t

Aristidh Kola 139

ene" eshte e foljes Them ose thom nga e eila ka prejardhjedhe folja e greqishtes "ouu" (fimi) dhe thimi si dhe fjaletSEjJ,Ea" " 6EjJ,VPE" qe me gjeresine e madhe te foljes firni, uonsideruan si fjale qe veshtire te interpretoheshin.Qe te behern me i kuptueshern, gjuha arvanitase si te gjithe

.alektet e lashte eshte nje gjuhe kryesisht me bashktingellorehe me pak zanore. Por bashketingelloret jane ato qe perbejneenjet e fjaleve te mevonshme. Zanoret jane te nje epoke me tedhe mbaresat te nje periudhe akorna me te reo Po te heqim

Gjuh2. e Pereadive

[f bashkeatdhetareve te vet n'~te vend. Hisrorianet do r'i venenc dyshim keto·, por t;uhme perkuhesil e reorive lndoevropi-ane duket se ;,UlC&ati re bindur se populli hiporerik indoevropi-an nuk erdhi og.llndil nc Ewopt. par njli np Evropa DC Jndi.Khhm filloi "\'oricntimi" i hipoto..cs lndoevropiane. alegorik-ishr. meraforiki ht dhe realisht, 'C' kett hapesire pra, nc hape-siren malore te blDU.U te lbllk.toit veri-percndimor e lC Ark-~disc, linden (.luloklOne ngl Tok:a dhe ;0 nga p rcndile) Pel-1:1i'.gcl dhe qe kelu olt.l mbrriten gjer DC le kate:r anc!e e bores •. iq5:\ round l'i quajme edhe "populi izgjedhur i r:lees njerezore" qekrijoi qytetdrim ketu e IO.QCX)\'jet me puc. Nesc para mbarimirle periudhes para-historike ekzistonin popu] ce £jer lC qyteteru-ar ose ;0, nese di~1uljccu ka ndodhur n~ hisrorine e njerezimitpara Pellazgeve, kete asnjeri, \'~ Denikenir, nuk e eli dhe per-sonalisht kjo ouk me preokupoa,

Kessso], nje puaim me idokumenruar per identifikimin e gju·hes pellazgiike me gjuhen arvanitase, do ce perbeme nje Iakiort' rendesishem ndalimi per teoritt e pabazuara . por shume leperhapur ... Ie identifikimillc Pellazgcve. par.1udhes te grekeveme popuj te Lindjes,

Supowjne dW se pnftennJl kUkorun t-i btnin b,Ju Alekundrit,por nese we dashur n,e gJ~ tE (tlie.do t'j thashin se ishie i pari dhe ivetrru qe pushroi IndinC dhe ,0-. I rren.

18 GjUb3 e Peri!:lldivc--------se gjithcsise se shoqerive njcrezore.

Ne rene tOae greko-pclLzgjike, qe u'unjC rlSt nuk &11 n~ itme dimensionet e njohur J, gj~~a asaj imunf>Ou eiemmol besimic.nuk ekzision aspak k.lM.l e prifrerinjve, por priftennjtt ~b<-nng:' populli per n;e kohc te eakuur E kjo p.ui krijimi ibates odo-dhi pm krijimir tC pcrendive, Asgje auk merr f:O.l.rin ·ptttndiJ-dhe ~~!ti<:1I11kulburohct nc qo(u se auk e prrk dhe nuk e ~llrO\'OD

si te vl('r~hllle per adhurim .1n;sycP njffh.ort. K~btu. do 11mUDl.1Ii' rhoshim se ~istcml (cUt grcko-pell.l7fjik Iw.abct tek forjik.a. nekuudershrhn rot' (ell' e cjef.l qt bazoh nick besimi - jo i;\f'SP':'Ibaudl,,~ me nje ~\I~ks,ionim dhe ,uro-~gj<suonirn te p.unb,uimtc'.

Logiik 1 prancu kundershume. ndreq,c.ndn·\himc. :t.hviIlime.plil'Jllil'l!sime lie mendimc, Pi:rkullduzi besimi i pt'fi-ldlton tes.iilh~ kctl), Ki.i~htll q~'.fcnonaclli i (eve7.) rt lte 'Ie mbroheu Oil!Ugjcclr.,kolli.lOc C 11\( mtli·llhe pup~cpr;apc j.anc &m It UC7.o-

hen, qO(lc cdhc me p.lk drill.' Ie IO&IIKes. nu~ ck7Lstonll: Itt Grt-ql1lc c V;<'tCI, At)' nuk ekl'I)IOIHe fc "Lyrure" dhe .ajo qC ishl~rrtlll0\\Ir dllk~k~llI~rn"~ prJllllU1lo~ik, nuk kl.Jl r.e\'()~ p ..'1dhlln(\n ,\Iuclcror(' q( Ie! muijc(omt.

Aty nuk ckz.islonlc Kiilh.l.~ll(u ~ !,lQali7mi dhe urrt;tpllcb;{eve qe ekz.istoi nc fccc e besiollc .ateherc kllr crdheo vitet e \'bhti-r~ Ie ~lIodimit te f(!.'.c~e krislllcrc nc tc .I..~hluqu2jtunn 8iu.nt. knfejJ grdto-pcUazgjike ..the kri}imet t ~j It- mrekullueshme do tcpesonin ndjekjet IIIe Le egt'.l bolSbk(' me popullio qe opdte kcm~I'i petmbahcj losjikes dhc jo ,'" biotic; . ~ b&m Ie \'erOO .

pcreadive te paduk)hme dhe :lbsurdE'. [;!Sbtuqu.ljtuti 8iz.uH dukeparur si pike godiljej~ helenO-;1~i7.min t LindJes, auk \1 knfizuavctem ne nen~htri.min e greken'c <!he sbk.uerrimin e krijimc"t ~ryrc shpirttrore dhe mistike. por kaloi aihe ne ndr.·$himm etekslcve qc kisrun tc belli" me fene e vjCler. Ndryshime dhe sh-

Aristidh Kob 19

lremberime u bene nga LMlogec dhe inrelekrualer e krishrere, ceeM ne perpjekjer e ryre te lufronin Iene e "jeter ose r'i bindninvdtem per rehnviretia e fesc se vieter, per Ie siguruar praniminIhikologiik te fese s~ re, perdomin uOlgmentc kryesishr lC nxjcrraII~ \,epr.ll e Orfikeve, besaikeriadbesaktcsu e te cilave nuk muudIe \'tntlohtt: Ne disa fmc bile. CaUsiflkimi i teksteve te vjetrl"hIe aq inudh u qe duker me nje te shikuar, Keshru, bie fj.ili, oehl~enl<1 e Or(alllaojme Asnje ngl njert'Lit c vdekshem IIl1kmund re ~hlkoj lie q<' qeveris, d.m.rh. Q'ercndinc). pi.'r\'t} dj.llit 1(-

ntt1n ct u hkepu, pre; ~ I~ni ngA r.u,:.\e Haldheundve'F.\hlC' ~ qUIt se behec f~a pcr Kri~hun dhe se kjo eshlC! nje

r<'Pjdc~ ~mentimi e nacyr~ se tij pre) perendie oga (Ck5CCIe,'rql\c se \'jeter

I>erIII U: uure, ekzsion e I'\llJlUr n,~ shu m icc ~qC n1.1dhc mate-IIlIIMb qe: d4!Shwojoi' Jub$t:lOC'cn dhe p('nnbljljl'll c (l),u'thimit tr

)tfl f tuk e (c (~ t'~, Kob('. qc: ne SOl I~ mijmc Ie JIlcjrrrim1,"(uudinIN lonoL Dhe kjc "tper do Ie ki~hlc qcnc shllmi: me cIthte. po It ktih.i.m n)f! biblioteke Ie plole C Ie frdnlcnlllcshmc, G';, yumbullome te !iitba tUste'l C "Ictfa dhe Ie &iilh:\ rdcrimct(,~uk pet fene DeGreqine e "jeter. gic (lbhprC$()jm~ tc bchcl, • '.udhmeo. me pcrkthimc tc ukt:l dhe kh.siftkinl ce duhur,

Po te Keml njC: kuplim p1lloumik Ie shkritncvc per feae e{,f4 qUe se \~Cr, do Ie mund Ie dillojme ngj1ShmeJ'ile dhe ndry.I"met t mendimit grck nl}1 .u iLindjts o~ iEvropes se Veriut

.1I,t Fgjyptit. do Ie mundeshUn le d:illoWm adikimet dhe infl,,·com c huaja, hummel dhc kuu<ir:l.buaWnet, ne nje kohl? kur01 uodon Die konfuzion i :uille_ qe perh:\p me lehtesi ali bodin

e juhunc bindjen $C, fejOl greke dhe De pergjithesi qyteterimi

20 Gjuba e Per(!odjvc----------------~--grek, nuk eshlc v~e oje huazim ifilrnw il..indjes. :\.1iripofeja gre-ko-pellazgjike, ashtu si edhe S"40 Ie tjeter. deshmon idtnritttin dhepersonaliretin e popullit qe e krijoi. Ky q,}'wmm i~lindj,\ e mendimn filmofik I suodimi iploct iIogjikes se p:lStCf dbe isensibilirerit ujerezor, ishoqcnur me lindjen e r~ me human.5i~ esblc dcmokracia, nuk eshLC pl lidbje me sbtemin (tor e 1~ tekuhii, Pakti sc nc Liadje In'ffiol demokrarike ishu: krtjl e hwj dbe ep~cktj~(u:\1',nuk (:shtt J)l tidbje me bindjCt fewe, qC nc .llUl.iU te(un(li J)Llr~joe !lje ~~IC111 kupdmesh fil0700Jikee politike mbi bc:K.:o.

Gl'cqil dhe Lindj.l e \I1l."me, PU, kri~lJn <iy ~ poliliko -kulturale e fccart>lilO1.otikc krcjt Ie ndryshme dbe drejcCpCNdrqtiIlrmiqesore nlldis l)'r(·. Faku qe OICr.l toOne inOumcoi tJ<Ubt kUJKO-hCL$i pcrj-'SllIirn c si ··rrohqitje. mt'gJiUul~' oInt e ~uptimte teinj()J'ojme CIe III~ ~hil<ojlll~ khc .1t1lit~dj~CO';alc. Ktejt luinlin.a-le i:.htc dhe kjo qc po ndodh vilet e fundil, pra imporuuu. mr p.akfj~lc.lit GI cqi i~do d~'JlICflli filo1oflko-polit.ik Oricnl.U. dhe P.t&w,lUi i (i) ..i "yel(". ocpermicl ... blZJllUl. Filcrl.ofi..t~ K.mtgjc:Y/jl dhtHaxh~\'.\(il eshlc but fdo7.ofi :LYrure. mOOhet qe llt (oshnjCri. .uykll 1l1e.~ohet Ilolllcri, ul.1djekeugCt lurk~i.tt tc: bw.ukUt dhe bot·jlam.uc flIe .UlWHt e t)'rt )lUe bet~ mimi yne mUlikor kombeu.r.

A;o qc k~ Ihene I Ierodou se historU ~r nc epokm t tij nukislue ;\Sgje tjetl:r vc~e nje ndtirluCtLm ivttbduahem midis Gre-qisc dhe Orienur. mid~ frymes ~ qyteterimit g~ek dbe :u.ij on·ema.! pcrbCn llji! reiveru:tc qe tshte oe fuqi edhe soC::.

2. J\jo qC d3JloII gjilhnje gr~kUl)ng;ab:lrbui 6btt1eq),sh nv pnw.aetil Ie pare. grd~u kishtc pril')C dIfJ: d:JC$ c me pa ncb; bcsimi1 ;0 10000lk, -thOIC Hcrodoti, I CIIt Ill('ndome.se kreit bistoru. t gj!.'raribcnhmc liirqm-dl'ohcj nc lulccl} e I1novu~r It Evsopes IlH: Az~ dhe dc:cyr.a me!.' Wt( cg.rekllt ishtc te mos hntc l.l gll.lberomc Oneno. Kite gji: thor.:: LRJcbepinne "Mitolcgjint: Grckc", pCI' Ohlmitrakos. Athine 19;3, T~A..f.lo.

Sigurisht SOt Greqia og~ pikq,amja e qyreterimit sh~ypel mi-dis Orientir "Ie m~epsur dhe Pereodimir Negro- amerikan",~'bdje gjerat jUic skoma dhe me keq, sepse nuk kemi njcndCrgj~ rl qarte re idemjttOl dbe personalitetir tone kulrur-or. auk kcmi nje truJlg te rendCsishclII qe te pervchtCsojc cle-,mentet e hU1P. por qt vetem pcrvc:tesoh~{.

N<bj nuk mund te jete e mundur t~ filOjme idenriretin dhepersonililt'lln kulmro. si komb e si popull, nese nuk srurlJojmc\'~ te tjeuv(' Cre<line parahisrorike dbe milologjine e Slj ognojcn .anc dhe .1f\·.anlt1Sit. qf n&-1epoka e Bizanti; C gjcr nc shek-ullio 2~(c. O!;O) aJ11 (jeter.

Per {u tc keq ne mendtmin tonc kuhuror k:l sunduar me)hllme nil!b.icium 1St'.solm~ se s;\ nje bizantinizcm i~Cdicshmes.Dhe kjo ohlt &=tblnl.

N~ pikepunjen (curl' grcko-ptUl.lsjike, DC daJlojlllt· venClkrijlmin (' bolO n&a ktijimi ipcrcndive. lUir~po nc 1(>vit'n ncudbc! tc! puc: lindjJ e &iithesisc dbc ( c1cml'lIlcv\! I~ 51j fizikc(Kosm~oau). c P~UJ krijimi i pcrcndive E velcm n~ !ar..cn cf\lodil Ie ktijimil Ie boles do tC !iodin 5h\lmic~ (.'perendivc dhl'ojerail.

I.OMmetEkzislon oje Vffillidsi osc n;e rrew. per vlercsimc jo LCdrcj-

(a D~ m.lrrj.1~ komiderate edcmerllCVC pre; tc asbruq\lljturavetelute ·Orfikc", sepse ashru si~ do Ie shohim ae fund til kctijsrudimi, Oc£izmi dbe orfiket perbejnc nji5\eshljl' tei turbulll c tilogaterruar.

Shkrimer orfikc, gjithese.~~U bejoe jehonc - midis Ie rjc1':Ive- pikp1.m~·e sbwne te ,,1ecn. pellazgjike. edhe pse jan" "shknl-.11'- oe periudh1 qe fillojne prcj sbe.kuUi[ re VI, kur Pisistr:ui i

22 Gjuba_e Per-endive

ngarkoi Onomcnitit. r¢ gnllni>ullo£lte truce orfike re gjer-:lrehereshme, dhe marrin fund De sh~"Ujt e pare £e Krishttrimil_Sipas mendim it rim, teksti qe pasqyron pikep:unjea me te hsh~e si rrjedhim me te qanc pella ....gjike, duke na dhene demenfe Ierendesishem per epoken parahisrorike jane "Argoaautiker".Tekseer e ticrc si dhc hirnnet dhl! fr.lgntculet t adry$h.em qe IU

kane shperuaJ' er&ic e krisht!re, jane mbushur me el.ement~ temdvonshem, rrjedhirnishc eshcc nje ~cshtje mpft delikne ted:a}-hdl tC vjCtrell, Ie sakten. nga e re;l e {urur m~ vone ose ngJ.clememi iddormu,lf.

2. HomeriHomeri ndolles!'! Il'l.C; vjctCf se Hesodi, poeii iAr&On~\ltikt'\ e

11\Jk k~ ac ti! dy vepu( e tij tpike piktp;lmjc kO?IDOJonike. Sb-k:11tII' Sip;lS mendimir lim • c~htc se Homcei p.lSq)'ton pik~lQljel e epokes dhe te njel'f'tve qe e k.,nc krisulizwr pameoein ((1\I1lShCUlOlimpik. Pr;I, It: oje epoke 'iIlIlQle mc tC mevonsluntuga epopeja e madhc pcllal.gjjkc e mi!rgiaUt dhe shume me ttmCYollsli.I1IC nga lilld;.1 (' mendimeve dhe ,)ik<''PlJ)ljt\'e tc Jl1t.lnibi krijimin e bores dhe te perendive,

Eshrc epoks kur pclh:z~ece hapesires Hellidikc, t~ .ubruquajrurir Ake], hync DC njc 1'<17(: tc nje strukture me ul.ane politikcdhe shoqerore, qe :trriti r'u jape perparim dhe force. Dhe ketes~ruk~ute IItll duan t~ ru:tjue medoemos, Mirepo, qe te ruhej kjosrrukrure poliriko-shoqerore auk neyojiu:j vetem unesu e verr-jtjeve logjike te boees sc jasbtme e: le breadshme qe Iiodi spoa-tanishr miter e vjerrs per krijimin e botes e ti perendive, pornevojitej gjiril:ashcu edhe oje sisrem qe re subilizoje, pshre fu-qisese armeve, srrukruren e re politiko-shoqerore. Dhe ky s.islemfetar ishte panreoni Olimpik. Kryerari suprem, mbreti. eshte

Ztvsi, ioli p:anqir.:t si mbreri j cdo qyteti re Akenjve. POl' fuqiadhe arbitrariceci j oj kufizohcr nga Keshilli ipleqve (ng:! peren-ditt e. [jeu). M3l'fm keshru forme ligjec dhe behen percndi disaidece caknw-a sbcqerore e individuale tf :Utae [ecloltlosdoshme,per subilizimiu dhc Zgj1!jeo e ietes ie strukrures poliiiko-sho-qeroreeq; si bie fjab. Athinajl1' Temis, ~'J~:ll et]. Qysh Ilt<ihcr<:,n<piktp.unjet pclh7~ike hyn 1DIIOPOJUOrflZ01i. qe pre; ;\s:tjkohe~erbeu SI tegjim shoqeror dhe me vone edhe si bn7,e e artit,

Homen, s!tl)rehtsi pik&i.sbt ikcslj epoke diu: isrrukillres ~CSlj polhiko-sbcqerore, c?sblC njekohesish; ai qd ka krimJil.tl.lEmculn~ pilccp.lm;eu ~\lndu~.: (et:\I'l',pjk~pnm;C'11dhe ~)\b~I~V;\'jtjcn c ~j. ~\lk them kbse shoqercr«, ~c:J)!lCdo t'ishll' &;Ibilll. F"';0 p1Si ft~itniD e ;\kellj,,~, euk e inreresoa kaq shuml! kl'ijimi ibores, $~~ sisH:mi f('w, me flak Gal~ idl:ologii:l, c rib do 1(;IC~i!mbesbt tra C fcg)imit.

p~ nN.ltjevt- te Trojc:s, U'OI\diljCS s~ reS,ijl})l!ve Ie Akenjvedbe rurbulliravt qc shkakrohen nc bllpes.ircn Helladike nga r,britj:\, Donenjve, qe adem n&~ajel:l lllle j:UlC ~bwll~ ,"brapn Akcn-,ve peru iperket Q)'tCtCl'1mil, nga ana tj(!t~r nujne pariniet pell.iZfiiike b.t:d) • ne Gr«}1 krijohcl Ilje rend j ri,

Popullsia e \·Jrter agruc,t pazhvilluar u;clloi.s.i Doricojti.', bash-ke me te porsa-ardhurit Cillon ie ngjitcl nil par .1Skenell policikc I

duke ...i\·endeswJ' ne pushlct. perf:l(1Csllcsi\ CInndit lC l'eg)iJllit t~\kcnjw, qe t;!,Sb.mepi!rhCi,ni: nje klase sunduese me gjiili(! kup-umin e fpies, oie klase re shkepurur nga pjesa (jeter e populi ie, e

• Au cF lupozoJIl~ se Doncojt ishin tc bU:lj (proto indocvropiancI 3h. OR: ~ l.indja e Mcsme. sit pohon K()T(!h~t\Y.I)dllhel t<i rrXizojnepoltCrish. kercpikep~jt. d.m.th, t;I rreto)~e <l}'tetenolill e Akenjve dheI DoriIlW., si Ie ndl)'shem. jo si shlt<lfle rendrj'Shl)le t.t' Ie Ilje)tit (.lyt<:teruu.l1h!U~ ishin ne r~ \'Crute

26 Gjuh:t c PcRndive-------ne epoken qi: emri "trek" auk ekmtonte dhe sipz legtt'n<b~'~Greqia quhej ··PeJla7.gji;l·· dhe baaoret e SJ.; -'Pdbzte'"' I, ose si-pas vendit dhe emrave te kryerareve "Mines", "Amames","Aoues", "Kadmes elj - isbre anlishoqerore"

Nuk do It shohim muje pt"relldish ose shfaqje ne kelccpoke, jo Sl!p~e ajcrczic s'ishin [e ~tc ose S'lUshin prirje pirartin, por per shk.\k se kttc g~ e impononre Cejl e "jeter pel-b1.gjike, velc percndili.' e ;m~ dhe gjithesisi (didli. (ok.l•ajn,uji, 7.j:uri etj), <II.' si tc lille Ill! ververe, ishre C pamundur I~

rikri;ohcshtn. Velcm ptr diellin, qt ujihet me von~ si Zwsido Ie gjejroc qe lisa Kreta (~hkcrobi Diktc:on) e ~et' at Sh-(Iip~rine c Veriut, krijime pre; guri O!iCpre; meiali n~ formelC nje ciltli me Ki.\shlC rrc I.t', esc me k.ui'r qc simbolil.Oopcr~nclillc Dicll.

t\ u qc iSU),o7.ojnc se wPclla:r.gtl ~$1M"u.1yekc" dhe veltenlaflrcsorl: llldoevropimi: qc sidlin lllt "ctt (tOe e t)'re, dub"'l lCkClIc pamy~h se kcu H 19resore" bipolclilu! Quk $j~llin .u~ lCre lie Eenc e Ulep~r~hmt', por Ilest \l tie te re .lU supoyojOtduk;eo c krijimevc .\lItropomorftke, ,uehue 01111.j.mc mcU\Uf:tSp,lk nc kushtet ckollomiko-shoqcrore Ie epok~ kur u shbqkjo gje ere. Aq me t('pet q~ dullet t na bindio sc Vauit",ll;rcsorc" uube; tc kene lene :.bume SUluja lC peritldivc It

~)'re ne "cndet pre; ngl trdhcu, &ie per te citro nult do tc u-r·ijue te OJ bi.odlO kurre! C(;aqj;l faouscike Cetue dhe .lllt..tOpO-

morfizmi ishte krijese c ndrysbimeve ekollomik~oqerorcqe erdhclI si pasoje e ngriljes Sf re&jlIDe'\'e te akejve De mbreteri

.},;.Hetodoti; Histon B; 564- Sh dht Richcpill . :Mj.ol~12 Grc:kc CJ;;5- S. Pollo- A. Puto "l-fI$tOrU e Shqiperisr r.ll.

_.\ristidb Kola 27

dhe sell.ll. Qysb ltebel e. Ieja e vjerer pellazgjike merr formenc Panteonit Ie njohur Olimpik. ~,1epak fj;lle, kcmi 1 Chejne perDje z.hvillim te brendshem dhe jo pt.r oj;: nderhyi je (c huaj e cever1ntc qe behet DC Greqi, Iakr ky qe do te qarresohet nc sh-.;Cllim te )telij suidimi,

1. Heslodi

Hesiodi, qe liedi ne nIt' epoke kur regjimcI c akrjve l~shJlli'i.aoe permbysur prri kohe dhC'esblc kriju:lT njt re~litel i ri, pas-qyron i<ktc dht pskcparnlcl e keuj epoke ne nje piki! Ie .lIille, qcpo tc kr.1h~olmt n&~ njcra Jrlr lIi~den dhe OdUt'llt 11\(' librat C

IIj "\epu dhe diu~I" Q:l m,aitou qc tl' kOJ1St1I-OJ'IIll:

E p.tra. ndryshimin kehor dhe r.1dhrn \ip.l\ 'Ie- "ile~ j.lrIhknur veprar e $i~ rptrsnclldllr.\ dhr c dyl.l, w \11<1\11ellroliuk(Hhoqcrore t~ d)' pfl iudlnve kohore kUI jall~ ShitI'll'

Jltur Itbul c: HomC:t1l dbe le J lesiodit. E kelo pohime <jl'Il'

.hojne. ll.1nreilSbt st nc! \'cprc!Q e Ilcsiodil, qc cshcc sltk·ruu- me VOOt. sicjmt shpesh bert. sporadiki)hl, pikcj).lmjl·roe te vjetra Dll uo ct ,'cpnve eplke te! llom('rit. l)hc kjo~~ kuptohtt koUa;.

KrijUni i botes sip2S HesioditHes.iodi. qens~\.l.rgu j 16·te i"'feogorusc" se Ii), shpjcgon

11.&rl~ radheD e knjimit I~ botts. dnc sipas lij fillimisht ehis·100le Kaosi. K:aosi thistOD velvet.iu, s'b fillim dhe rrjedhj.m~b[ esbte ivctc·ljndur, domet.hene p:t.r:a K30sit auk ckzis.IODtC .ugje dhe :U perbeu burimiu e lindur prej veces se (e~il.be dc:mentevc Ie Ijere Ie botes. Pas Kaosit - thoce Hesiodi

u krijlU Gje:a. Mgjoksmadbja", per ce sherbyer kesbtu si njernbesbtetese e sigurte ku do tC vcndosc; gji(h~ka, T:'Irtari i

Gjulu c Perendivc----------------~2S

rnjergullt ne thcllesi te Tokes dhe Erosi..~ga keto fillime kozmogonike, verem Kaosidbe Erosi k;1D~

»:lSII1' oje pTlQim me til gjere nga ba.shkikobesit ~ Hesiodii,ose ns" :n.I qe jeruan me vane (Gjc;I.qc vjen pJS Kaosil, i:sh·rc rhjcsh, nje shpikje ju ...rifikoniese pdr rrumbulbkcsimin eiokcs qc s'mund u kapte logjika e Hesiodir, por qe ishte 1lJ'tgjc jo C paajohur p"r Orflket).

N~:I Knosi lindi - gjilhnj~ sip, Hesiodir - Erevosi (err csirn) dhe Not n e i'CZI!. Nollyrislu Erevos] dhe :-l.lU Jlnc enjcju sje, por OC dy variolnu'. njetl mashknllore dhe (jetrIcmcrore, qc (c t\l~(ifikohcl kc.~hlU lind;.l e elemenru t( 'feu:qc cshtci Drh n dhe <Ie pcr~c(i lleslc.li e qUla Oil') (d.m,thdl'it'I) dhe J.::ltrl (d m.t It I.'f.t C ngtohtc). Pter io dhe nitta <k.I pjcllllr Natn, p.lsi \I b,l\hkuol sclc~lI"li,bt me Frc\·o$·in,'

K~~hIU ~i?:u tCo~onls~\<1 l lesiodit kCrnl rendin c meposhlcmIe knjimi[ le botes:

KAOSl- GJrA -,·AR1ARI-I·ROSIERr:.vosr- ~ATA

ETFRI-DlTA

Por nc e.~eucekem;: MOS - ERRf.5TR.E- EROS - ORn E(eoeq;;i)

Si clement paresor vjeo Ka05i. D&l i cili lindin Ie gjidu t~tjerol, Ille u! vetmin element fekondimi EROS'J'.)l.Lc te chelle-hemi ne kere [eresi melldimesh per krilJJD.ine hexes:

T<illimisht isbte KAOSJ. domethroe hapesin e p:uundbrcOIh Sf ciles chislOjae clcmcntec e lindjes SC' gjith~~.

6· Hesl(xli - TCCgOlll.l '1~rg. l:D.

Aristidh Kob 29

se qe le ;emi me re ukrc. chis ton DCfillim MATERIA ;0,,:pron;~c, e enel dhc pa forme, nga C' 61:1 krijohet dheformesohet gji(b~illlell veprimiu e EROS.it, dOlllcthcncIt (~rbeqJes. Ie 12rbeqjes kozmogonike. EROS·i - d.m.thIcrbeClJl - eshre "shkaku levszes dhe Iekoadues" qe linddbc 1I j<'P forme elemenreve te mepastajme rEikrijirnir. Melordn C Iii b~shkobcn pjesezal e Materia-s, krijoher Leviz-1.&. e ng1 kjo Ereri (a,ri j nxehre], kurse IIS.\perleshj« e rru-'I.ave IDalc:r;~le dhe Ir~n~(ormimi i M.ueria·s Jli.: (.'IICI gji, DC;ur I) c: IflIP.! I 7.jurrc. lind puimisht Deil.l (Dita)

~.:\ku\ill~U re shehsm uni flhofi: dljewi pre] Arg()~jtl Ak\l~il,

1.1.b,sbkekohC's, ,,{cnuhl j cc dllale dijeurcve me tc: IIjO'

hut re :antikitt'lit Akll~ilI.t, or veprcn e tij sjith.l$htu lebumbut, IDC lHull"Gjcnc:alorui~", pr.lOOll si Iillesen e palelOl.U)0tou1kc. K:ao\iD "&a i rili linden ERFVOS·i <the1'I:ATA l'\g.t tiitt-'Liml ihrc\'o\il me l':.llenlinc1i Freri ("jri),F.ro.si dbe Mill Elemeuii qe c: bell Ii: ndryshoj(l tcogonincr Hesiodia og~ .aJO e Aku~iJl1S eshlc Miti, (Ie per Ie k:tl uplimlO e urtMISt', ttl meadimit (c saklC dhc JIIulldc~i~htIe pcrsomfikimie Ie fuqise qe krijoi h.lrlnonine e sjilhesiseJhc qe De )Yle c njcrrz\'c duke[ kaq e rendcslshrue, k.lqlotjike, e rrjtdbimisht $i c krij\l.Ir nr,a nje mcndjc c une qeI lu dh~e cilesile dhe rreguJlin qc ljO 7.(JtCron.

Ke{e elemenl le rio ~iu'llt auk mund ta dime me sig.uri n~se ish[~ Akusilli .ll qe e perfshiu ne vcpren C (ij,,po Oljo eshle ShLU2t nga a.i qe arriti te 03 shpctojc ketomendime tt Akusillasit, d.m.rh Damaski, nje filo:r.of nco.pillo::a.ik nr) Siri:a qr liDdi oe 458 ne Damask dbe dha

)0 Gjllh:l c Peretl:..:::.:.d_iv..:..c__ ------

mdsime Ile Athine.7E shpreh kete dysbim, sepse Damasku pen.es;se ishre oC'OpJ~-

tonik, ishte gjitholShru dhe nie sbkrimtar ilindur ne Orinet (Sin)e Mitis 0(; Greqi, njihe] ~iblShkeshortjl e pare e Zeusn, qe ptT-sonilikonte Mcndimin, Mast:n dhe UrtCsine (sh. VarlJ.nt.i.o eo.mologjik He (.92). nderkohii qi: bashkimi ipiki!p1.OlJeSudtt me:'I!e re Krishtere, kdrkoe qe "fillimisbt re ishte AI"S)'ejl- d.m.rl .Mi~~~,SikUfSC do tt pranonin Ill! te \'(ntlc yekerit e vjet~.

5. ArislOf:llliKOJl)cdiogufi MLSlOr.lni lie komtdinc: e tij -ZogitC!- dule

dashur, sic duke! t '\I j.lPc! vl~rc shpendeve qc k.U'lt si huktetu.tik Vezt!n, na pCY<'jelinjl: pil<f:punje 1<:'vjttiir per krijimw t bollqi: e sjcjmc edbe te Orfik(t 5ipl\ ktslJ pikep.uujej<. n:\U pollinj~ vczc (roov) dhe "IV kjo ver« doh Ere)I, kur~ Erosi np T.If·t.l!'i lindi gjilhc gjinini: t1;(,I~ ...of(" gj(- <ll! tr~on e iEro~i uhnldhc gjini) njcrczore e kane prcj.udbjcn n&l oit dcmc:m ~ iper-kct shpendl« ng.1 VnJ Sir;\If~hr \'eu te Orfilm C DC mittt cv;e\i!r kOllllogouikc k.l nie k\lprim l~[er dhe nje! .sbLk tjtterjust ifikues tc chistenccs.

6.0rfiketSip~ shkrimcvc orfike, nga F..revosi e np Kwsi qt rronilloh

rmh vet!!). )judi nje ""eli t shkiilqyer-, pre; saj dalli £ROSt, OS"

Irikepeu, OS~ lrikapes osc f1nis, ose Mitis, ose Primitivietj. d.m.thlindi eleruenti qc me veprimjl) e cij krijonc:n Ie ~e demenfn qt"

ekzistollln gjer atche.re db.e :ltO qe do (e sbf.lqesb.in.me '\"one.

7· Sh. D.1I03Ski Dhi:ldoh\l - -PlkCp;-CI)e dhe zgiidb}e per 5llir.:tt .:pm'" f.383.

Aristidh Kola }I----------------~Sipes reksteve Orfike lindja e boles ka ndjekur keto fa.za~KOHA - nevojaERFVOS. KAOS - ETER

VEUFA 1'\ IS ose ERosr - NATAUR:\l"OS (qidl~ - GJEA (wkl)ZEUSI - PERSEFO'JJDJO='JISf ose ZAGREUSI

(epoka Cp,lrc)(., e dyie)(" C trore](" c k:lti!rc)(" c' pC!sle)( " c gjashte)

E rithekso] sc orfikct ose leksl('\ qc ireferohen Orfilliivc: (.1(;1'1<'kane shpCluu}. phmblJne pikcpunje sh\lm~ ie lashu Pel-htgjl.ke, por edhe ~h\lme Ie re;~ qe nevojitet pune c kujdesshme1'<'1I'i udare. KesbllJ ne to, oe vend \e Kaosi; shohim SAclement Iej),m.lt vihct n;c ~{t (Korl" - IIcwoj;\) ngil i(ili lind KAOSI. BrendA kohes dhe nen nc\'ojc ('do (;ic lind e ~lo gj~vdes, pOI Koll.I dheoo·oj.l nuk j.U'l~eleneme krij\lcs 1I: qcaicvc kczmikc 05C te qe-III('\'Cte lier.t. por \"et~lll kuptime logjike dhe faktorc kti;uni.

Pikqumj.l ~hUlne e luble Pe11ugjike \'e ac radhc Ie p.lte~..L1lSin dhe e koruiduon Kohen p<l:>S;tj. Kjo tltl 1(' d\lkel cohcII};J .an.ati)'..le krijunit ce Perendive, ku do lCshohim sc pcrcndjar rMt, Qielli, (Uuno:» kOrT~potldofl me K;lo~iu,pcrClldi.l e.11t(l, Kronosi. korrespoodoo me koheo (lironos) dhe C IrCta,Zcusi korrespondon mc Fmin d.m.th. me Ndri\imin q(i (elton.lonjeteo, me Diellin.

~~reorioe orfikete krijimil te botes sbohim gjilhnjr njl! ~ifl,(tn.aililull e Cemer) priilderor, qekorrespoodon me gjininii njerc-

re dhe vetem Yell esbte e v~ar. E kjo eshte nje \rerejt;e qemund te hebet ne mbrcten.ne c kafsheve, edbe psc disa dementi!Ie- pue k02.mC>gonlkekane fe be;ne si me naryreo mashkullore• hlu dhe me 3te fem.rore, ashru si~ isbte Fani, e si~ do re kete

,)2

me voae ae himuer orfike uje carne Ie dyGsbce edhe Dionssi,qe idcntifikohej me Fanin.

7. FilozofetKam rheksuar me sh\lme se nje here Sf: ;;dmirimi im esh(e m~

i rnadh nd:\; cJijewtvt: Ie vjetcr ",\na1f.tbetr- 'If kane qcoe ,·ab&\I('s Ie holle te born ~C! jashrme dhe (~ brendshme, se ~ n(tollfilo?o((lvc "profevicniste" tIe shkollurr. Te PMCt i\hill dijeur~.Ie dyri.it miq t~ dijes, por io ~lh n] dijCUft Au e kU(lI\UI1 sbumEpnk pikdpamjcn e "jeecr ferere te kultii. Disa Ogl .lU si Te.1gjcnis(S29,522) shpjcgoi ')(' Peseidom, bie fjili, eslue uji lie pc:r.,.;ithes.i,Tfestt - zjmi ctj, duke da.~b\lr l'i pengoje b.l hkekohesit e lij npI('lIdenca c p;~~qyrimil tc elemenreve f'ill~tari! gjiehnjc: e m('shum~anlrop~morfikl' dhe r'i l..Irgojl: kc!shtu ng.llbelbi ikultit t2 lash-(~. 'I'halesi, l1j}l,lll.lljCU:t, hedh hipotnen \e elemenu bui db·tl! uji, II!;.! i rili Iormohc, edhc ~jri edhe tn.p.1t e ngurte me .I11~

Le rkurrjes dhe bymchjcs.'1'~njcit in mendim mbrou edhe rocti Epidhumi (SofO,.4SOp.k,)An~k'Cim.1ndri(610,$45 p.k] pI anon ~iftllitn (II! p.Ir-=·p.l(undC$-

inc", qc si~ duket ldenrifikohe] me Kae in mitologiik. n~ i (illkane prej:udhj{' k.t1tl elememe, qe jwc cc kundert dhe me teoagimcl e lyre krijojne trup:lt e IIdT~i:.m mlteri.tli. Eshtc C' q.utise keca korrcspoudO)Il(! me percnditc e pare, Demeira, Poseido-ni, Estia dhe Ira,

$ip.lS Anaksimeun (585·525 p.k.) elemeeii bm eshtc .ljn. o~icili me we re bymehjes shkaktohet zjarri dhe me ane tc tkur-CJe5 uji.

Ksenofani (S6()..480p.k.) thOte se Gjithesu eshte sbekullor('se cjo u krijua vervetiu dhceshre e pandryshueshmc, Vttem Pies<"pcrberese tCGjithesi..~ ndryshohen dhe transformobea,

Aristidh Kola------------------- ------------------ipas Empedoklir (495-435 p.k.) Toka, Up. Zjarri dhe Ajri

1I1~ lurer elememit baze. dhe ngJ lrazlmi i eyre u krijuan te~lIh~ trupat qe ndodhen brenda gjiiliesi5c sCerike. 111<' :llle te<'Primif Ie dy Iorcave koctradikrore. Keto lane "Nikus" dheIllocis~. Eshte e qarte, pta, se njcu nga keto dy {O('.l qe per.

IIIrnd Empedokli, MFiloci.s", eslne Eros! mitologjik dhe (orca IjClert .nadp" mitologjikt.

l.idhur me mendimin e Empcdoklir, SCIIii gjith:l u krijlllllnen \eprimin e TecheqjC$, Erosit dhc Crindjcs (sh~y~jcs)mbiIlnll'nl~ bv.l: Tolles {Demetrl}. Ujil (poseIdon) Zjmit (E.stia)

JI, .·\jril (In), "(-me re S(' kjo reori nllk e~hlC;a~ eli; e lS di~ka eIt l·dhc di~k2lkom2,)i Empedhokli .l~htlldhe fil02'.oCtl t Ijeri:!11"&bCjne U cWlimin elcmentar midis krijimit te Gjithc.sj~i: dbc

1IIIInil te Tok6, bhle e qarre ~c lcrijimi i ;ele.~mbi loke ka dy.llore hue. diellin dhe loken, qc n'~snjt (,lSt nuk j:lIlc (.,I(lorclrl)imit ie Gjill,~i.sc, por krij~.l si yjec dbe {11anctct,POl' pik~I"

bl bIt kttyre kriics~\'C: tc gjilhc i~t:(Didlil dhe Tokes) lindinII tlWsto;nt njO'ml. hflb~ldhe bimel. Ml' pak fjJle. JI.1).lncI IInderi. e Jeld. lld.l; dhe adhuroheshin ne menyre ti: VC~.lnlCIlr,l pcl).azgfl. 8.l7..Je fC)c pdU7tC • e lbeksojme ki:!te &iii eshre

Ihurimi dhe jo besimi, ~j". ndodh me fw: e ljen tc njoluu 01deriIII, "'t. M~ l~, ate qe lorjika ajerczorc e pcrcakion SC vlen perI" lhuruar, ouk k.. nevojl: per besim qe le adhurohei. Qii ee~ tll'm me ikuptuesbcm, nuk esble e nevojshme qe te dety-t IIlC me aoe te b.rjes ~ vazhdueshem le trurit per lC pranuarIIlr adhuruar di~k.l qe ekzistoa dhe e ajeh. Nuk eshte e

vojshme, hie fJAb. te tc bindin $I! dielli eltziston e til ofron alei •Ilin Iie ojeh pa dikom n~ jasbri C pa urdhcr.

\l\temi feL2r iPellttg~\'e. qe filion me kultin e krijoojCsvc ttd,qlper<irejte te njeriul, domethene te Ant-Didl dhc Ncn~-

.34 Cjuha c )'crcndivc

Toke, percaktoi edhc karakterisriken bazc t¢ jeres pellazgjike.kultin c paraardhesve dhc v~aaerisht dashurine dhe kujdesinndaj prinderve. Aq me teper qe adhurimi dhe dashuria ndajprinderve ishre uji?karakteristike baze e Pellazgcve, ue uji' epokekur Atbinasit, duke pare se zhvillimi po idobesoure zakonet evjelTa, u perpoqen me ane te veudosjes se iigjeve (Ligje pellazgjike)te perforconin ne ndergjegjen e populi it dashurine ndaj prindervc.E sigurishr qe ishre njc mundim i shkuar dem, sepse dashuriadhe kulree nuk imponohcn me ligje.

Edhc Arisroreli, gjith;lShlU, e ka perdorur Erosin mirologjikduke e ndryshuar rennin nc "Eidhos".

Shohim se filozofce k:IUe marre shu IDe clemente elikozmog-onisd pellazge, por shohim gjilhashru se pak nga (Ita ikane kup-mar ato si duhet, E kjo pdr shkak se ne epoken e tyre feja pel-1azgj~kckishre marre njc karakrer prifreror e rcologjik (por n'asnjefast, si~ ka ndodhur roe fcre e Lindjes). Si rrjedhim, ashiu si~ ajou 7Jl villua oe virc, filozofeve nuk kishrc si t'u shkonte ne mend-je se kishre rnundesi qe brenda saj le Ishiheshin pikepamje levlefshme mbi boien.

Po pavarcsisht nga e gjiba kjo, Arisroreli, nje Iilozof krye-sisht iaatyres, do re pranome se reologjia ishte neDa C Iilozofise.

KAPlTULLI

II

Shpjegim i emravete elernenteve Kosmogonike

38~c PcrCn_di_·_,,_c _

primitivi degjohet "ha" dhe ne vazhdim, kur e mbyll degjohel itI."hap" ose "haf". Pika interesante eshte se kur degjohet "hap" \Jdo re there se tashme dikush me pare kishre hapur gojen e lij,d.m.th. kishte krijuar haf-os.

Fj,tie le tjera qe dalin nga gjuha arvanirase dhe nga greqishrjaere jane: kapsiore ose haps ore - hapi, apo hafto = perpi], etj

Jam i mendimit se fjala "Adhis" (Ao17a) ka si pjese perberesete pare fjalen-rrenje haf', dhe pjese te dyte fjalen "Dhe" -(a~)(sh.f.56).

NATA (viz) dhe ERREslRA (Erevosi): Fjala greqisht "viz.- vuuzos" (nate- nates), eshte e perbashket me shumicen e gju·heve te ashruquajtura indoevropiane. Ne gjuhen arvanitase ajoben "nat" (nate). Fjala Erevos, nga ana tjeter, ne gjuhen arvani-tase ka si fjale korrespondonjese. Erret - vjen mbemja, erreso-her, u err - erdhi mbremja, u erresua, Erret - pa drire etj.

Eter (Aithir): Sipas traditave te vjetra konsiderohej shtresa mee larte e aunosferes, ajri ipaster ku rrojne perendite, por nese eanalizojme fjalen ne brendesi, ajo do te there "ajer i djegur", sepseeshte e perbere nga folja "aloa"= djeg, ve zjarr, ndez dhe fjala:ethe- zjarrellek, nxehresi, Er (Ere) _ ajri, Pastaj, Aiter - Aitir.-

Ky sinjalizim na krijon nje problem dhe na shryn te shqyr· ~tojme edhe njehere ndryshimin midis Iilozofise Kozmogoni. I,ke dhe teogonike te Pellazgeve. Ne teogoni kemi ajrin, d.m.rb. ~Ira-n, kurse ne Kozmogoni kemi Ereria si element baze re ~krijimit te gjithesise. <;'eshte pra, Eteri? Ne Kaosin e eaer:ne saje te energjise (terheqjes) se Erosit, vihet ne vepriro i r.~rtku material i kudo-perhapuI dhe si pasoje e gjirhe kesaj kfl)o:her Levizja (Pea), dhe me pas nen trysnine e m:lterias, EreO

2- Diher se n vjen nga nil! e- e gjat •.

- _.-- Aristidh Kola------ 39

re

(eoergjia) dhe Drita (¢ou) (dita). Mirepo oje gje te rille nuk na eka demostl"Uaf sot as Iizikn berthamore,

Qielli (Ouranosi): Hesiodi permend si perendi te pare Qiel-I.iJI (Oupavou). Me pak fjale, nga Qielli Hesiodi hyn me te] neTeogoni, duke u larguar nga Kozmogonia, POf kam pershrypjease yete dinastia e Qiellit dhe dinasria e dyre e Kronosit, i perka-sin nje faze te mevonshme. Qielli nuk esbte vecse korrespon-donjesi i Kaosit, prindit te krijirnit, vecse me me pak logjike dheme shume Ianrazi. Fernijet e tij jane shume dhe te gjithe Inntas-rike, por megjithate pasuesi i tij Kronos do te arrije ta rrezojenga froni, pasi me pare do r'i prese me nje draper kolosal orga-net gjenitale. Shumica e mitologeve e konsiderojne Kronosin sipersonifikim te kohes dhe ky mendim fillon qe nga himaet or-fike, ku "Kroni, gjithnje te zeza i ka qimet e mjekres", ashtu sipermend Prokllosi ne komentet e rij per vepren e Hesiodit dheteologjine e Platonic E uaryrishr Kroni e ka mjekrea gjithnje rezeze, perderisa e shperfill pleqerine dhe kohen.

Ne hymnin orfik per Kronin ai quhet "krijuesi i cdo gjeje reshekullir" .'

Qysh prej virit 1854 ne "Albanesichen studien", ] .G. Hahni"emrin e Kronos-it e lidb me foljen arvanitase kron - buroa,rrjedh uje, krua dbe kroj burim dhe me fjaler greqisht korre-spoudoajese me re, krunos, krini etj, ne nje kohe kur oje folje etille ouk ekziston (sh.Iialore shqip - greqisbr).

rs ojejtin meodim ka edhe S. Konda .'J.Vretua mbroo mendimin se fjab arvarurase kob - koha e

I-

).

Iee

selao

). Shih hinun Orfik per Krorun me n. Xlll, f.249.-I- Sh.J.G. H2n: "Albanesrchen srudien' Jeoo.1 1954, V.I, [,249.5- Sh SPirOKonda. "Shqlpuret dhe problemi pel12ZgJlk".Tirane 1962.

40 ------ Gjulu c Perindive

sakte, ~"ISt kobe, eshtc rrmjl e pare e fj:des Krenos'. Dccb.umeauk e pranon pe.rngj.l.,imin e fjall's Kronos me Hronos= Kohedhe pa dhcne ndonje mendim re ndryshern, PU"3Q& mmdimin eBrealir ng.. "Herkules et Kakus" qe e shpjegoa fjJlen Dp rTfnjaKar, nga del edhe fj.lh greke Krenin dhe verea se n~ vt'dheslndiane, Krsnani 6hrt nje perendi krijoo~ Sigunshl, li&iilh.1perendite jllli! p;lk.l shume ~k.rijon~~,n<bi p3 mbrojlut men-dimin se Kran:m'l s'ka re bejt me Kronosin, sh(inoj se "kreni"auk ka kuprimin "te besh" ,>i~ thOte: Breali, por rt kryesh. tezbaiosh, It: plotesosh" ose lc kesb pushu~(iQ. d.m.rh. t(

IllbreLcrosh. IIdcrkohe qe VCtc fjili vjen OgJ n;e &jest: ItvUi.l ekokes lC ~,,"duesit (K.I('l koke, lmnio .. k.tfk.a. e ne &juhen21'vanimc 1m, kl'ye), qi! z.lkollisbt nuk harxhcn fJolle,par meIlje:I(!vizjc Ie kok6 b<1I lC zbuobee ~Ith(k:l n~ org.ulCt m\·.utuc;SOt nc $11.\\'i~htrkl.i$lon fph hal .. mbret c: 11eSJuhc:n :.lSV.lni·

u.se kryec21, li qe: esht(' lie kr}'t '1\:no penlll)'l'icn \(' (j..l.I Krono, vjcn og.a ij.lb vck~ -KnID'

os" dhc nli~ fj"I., .U\,.IOIlJSt kronjc ($bWll~ l fj.a]~ ktoi o~krul burim). cdbe p~c Ie &jich~ keto fj;ali: "we per freCjeKre, qc do (~ chole kok( (sl1 (.97) Kjo do Ie duke, me anircpo tc v.I·dldoimc sl1pJcgioll11e buhkesbortt:) se ma&1bete Kro-nosil - RedS. Nga .Ul.\li1.1e emrit te Rc;J.$do Ie sbohim k tedy keto perendi Ie din.aslut! 5~clyte, cuk jme percndi q~ per-£aqesojue clementi: Ie ktiJimil Ie gjichesise. por disOl r;aklorefC tjere. Kronosi persouifikon Kohm dbe Rea I!vizjeo. Dbe

6·Sh.). Vn:tO "Apologjla IIcdJcPlc~ur. Epir. Sh<ppm St.;m-OOlll878 f3S

8· SllIh Jst;un~I;tk\l: -Fj.llor ccimologiik i gjuhls ~~ A.I.hiJIC 1m,botim Dhimitr.lku.

9- $hlb fJJ lor.

Aristidh Kob 41

si;urishl qe keru mund tClsiller nder mead vjetcrsine e dog-mes Iilozofike re rnnceUt Bergson:" Cdo &ie leviz ne kohe",ose re (ru,Cs uyaniuse "rrjedh krolljllz:l".

Deshmni e konsderon Re2n si pereodeshc Ie Lindjes, kuhi ise~ erdhi ne Greqi oga ,\xU e VogC!. pas Homerit, por pa c justi-fikuu DICgje re tille. Ne kuadershum me sbkrimorer e v;ete.- gil enxirmin emrin e perendc:shes np;.1(01).1 reo dhe ngo. bimner qc ei.ltlu:ifikorun .ne me meli'\'iUse, l.i e konsidercn percod~hcn per-sonifikim Ie Tokes. ~FJ01hRet dukC1 se eshti: traasformim i ij~lt!sl:n. rrenj.a e ~ cild udodhcl ne s;toskl'itishlCll ira, lie laiinisluen'fma dbc ne &i«mmishl('O Erde ... Mifl-PO, Rea dallohet ng.aGea,pikesq,an ng,l pranibjae kultil: te ~lj.crib nuk ipcrket Crcqisi.! semirCfslltf. Emri in; gjeodt'l Uguri.dlL SICJ1i~d1!,por Homcri udosh-I' e mom ll~np ndonlC Il'~i[c (mec nc Au.nc c Vosel .,

Siguruht keto supo7.ime nuk .lrgumelllohctl ns., 1)11;[: "cnddhc me ti&it. neil; Ie It' "ijmc ne etimologiinc qc jep l)ccharmc:r~ bUne Tern - toke k~ rl'enje I~rr I qe nc &Juhcn al Val1if:l$C

pcrbC:n ojc (olje Ie plole me kupllmin ch:aj. perduj. Pri\ lCI~aqubtt ditk2 c thOlle, pjesa c: ngurtc.'e Tokes, e kuudem c demoTt' Homcri IusUn Coljen Tersomc (n:poOIlJ.:), keslltll (ICIe 1.1\'e:rifikoJme me gjuhro .tNa.oil;ue mcndUuln c la.dllC pellazgjikdhe 4te te me\'oosbem grek.sip~ se cilil Re;t pcrsoniflkoll levizjendhe ne ,.jlc:t e mcpUt2~me demcntin kryesorc te Icvishmecue nclup{:siren e qiellit. fete. v~ k~j. ne hymnin Orfik XlV qil iIwshtobel R~ ;sjo ~ci)tctohet si e cilJe "qe kiirkomc rrugc,lcvizje,e kisblC (ormeD C Ol;ri,"II. N~kohc qe:

Pc (ce) DC gjuhen uv.1nitase ,... reo Pro ose Pe;:! .. reja,

10- S. Dcdwmc: • }.{lIolotii~ gtckc" 05211· HymN Oriik. kushrutr Ras., numcr XIV. ".lorII.

40_- Gjuha c Perendive

.' k he eshle rrenja e pare e Ijales Krenos'. Decharmesakte, ~a5l 0, ..' ' ..

k on Perng)a5UUlll e r)ales Kronos me Hronos-, Kohenu e pran

dhe a dhene ndonje mendim t1' ndryshem, paraqet mendimin eBre.~t nga "Herkules et K:llms" qe e shpjegon fjal1'n nga rrenjaKar, nza del edhe fjala greke Krenin dhe veren se ne VedhesIndiaue. Kranani eshte nje perendi krijonjese. Sigurisht, t1'gjithaperendite jane pak a shume "krijonjese", ndaj pa mbrojrur men-dimin se Kranan-i s'ka re beje me Kronosin, shenoj se "kreni"nuk ka kuptimin Ute besh" si~ thore Brew, por re kryesb, tezbatosh, re ploresosh! ose re kesh pushrerin, d.m.th. tembreterosh, ndcrkohe qe vete fjala vjen nga nje gjesr: levizjaekokes re sunduesir (Karn = koke, kranio = kafka, e ne gjubenarvanitase kri, krye), qe zakonisht nuk harxhon fjale, por IDt

nie levizjere kokes ben te zbatohet gjirhcka nga organet mvartese.SOt ne sllavishr ekzisron fjala kral» mbrer e ne gjuhen amni·tase kryetar, ai qe eshte ne krye.

,~am pershrypjen se fjala Kronos vjen nga fjab greke "!(ruo'

os dhe ega fjah arvanitase kronje (shumes i fjales kroi osekrua ~. burim), edhe pse te gjirha keto fjale kane per rreDjeKre,_qe do re thore koke. (sh.f.97) Kjo do rc duket me lIlirePO!: valobdoime sbpjegimin e bashkeshortes se madhe re J{r0'OOSl! - Reas N. r . ed k"' ..' .ga ana 'loa e emrir re Reas do re shohuD se Iy eto pereodl te di . .. . .. er'bqeso' .. I lDasrlse se dyte, nuk jane perend1 qe p .

[ne e emeo!;; .. k ... , f k ortIe ljere Kr . re ruumr te gjithesise, por disa a'l

. OOOSI perso if'. " Dht_ 0 J.J!.onKohen dhe Rea lev1zleo.

(,. Sh. J. VrelO "A I .bon 1878£.38 po <>&II. no d)ep ,. qytetcnmlt, Epir, Shqlpiiri S"'"

8· Shih Istbot '. arn... ku· "F).lo· '. . .. 19~9,tm DhlMltr.lku. r eumolog,lk I &luhes grekc" Athloe

9. Shih fj.lor.

anrnidenusonilifu,rTempikes.mirdUta

Sildbt~Fi~peril!quherTe Ii\'erifiJdhe•tdheQ,

h.pi\s,~hl;ekish:

Pe

10.,11.;

Aristidh Kola 41

me,henenralIesthaen-nin

sigurisht qe keru mund te siller nder mend vjetersine e do _IDeS filozofike re Irancezit Bergson:" <;:do gje leviz ne kohe~ose te Irazes arvanitase: "rrjedh kronjeza''. '

Desharmi e konsideron Rean si perendeshs te Lindjes, kulti i seciles erdhi ne Greqi nga AUa e Vogel, pas Homeru, por pa e justi-fikuar nje gje te tille, Ne kundershtim me shkrimtarer e vjeter qe enxirrnin emrin e perendeshes nga folja reo dhe nga himnet qe eidentifikonin ate me rete levizese, ai e konsideron pereadeshen per-soni£ikim te Tokes. "Fjala Rea duket se eshre transformim i fjaJesEra, rrenja e se ciles ndodhet ne sanskritishten Ira, ne latinishtenTerra dhe ne gjermanishten Erde ... Mirepo, Rea dallohet nga Gea,pikesepari nga preardhja e kultit te saj, e cila auk i perket Greqise semirefillte. Emri i saj gjendet sigurisht ne Iliade, por Homeri ndosh-ta e morn ate nga adonje tradire ferare ne AziDe e Vogel "

Sigurisht keto supozime nuk argumenrohen nga asnje venddhe me asgje, ndaj Ie te vijme ne etimologjine qe jep Decharme:Fjala latine Terra _ toke ka rrenje terr, qe ne gjuhe» arvanitaseperben nje folje te plote me kuprimin thaj, perrhaj. Pra terraquhet di~ka e thate, pjesa e ngorre e Tokes, e kunderta e decu.Te Homeri hasim foljen Tersome (l"EPC10il£). keshru qe le [averiftkojme me gjuhen arvanitase mendimin e lashte peUazgjikdhe ate te mevonshem grek, sipas se cilit Rea personif~oo le:~je~dhe oe viter e mepastajme elementin kryesore [e levlShmense ~~bapesiren e qiellit, rete. Ve~ kesaj, De hymnin Orflk XIV .q~ 1kUSbtobet Reas :ljo etikerohet si e tille "qe kerkome rruge, levizje,e kisbte Iormen e ajrit"!'. Nderkohe qe.

P P a ose Peja - reja,e (rc) DC gjuben arvanirase - reo (

, tilte

pe

10- S. Decharme- .• MttologJll greke" 1.)5211· Hymn> Orfik. kushtuar Re... numer XIV. var II.

Gjub~ c Perendive -:\"6t~~

,,~~~IQill11Jl1

~~O~P:;;irkolos;.~~~ki~th:tc~iltlef.JlIlllmel,:.loome::,~ilIl~~lhoc.::Jpr~i~hi),GjIt\:n(~~~~Xio~~

e:,lIpseo.(:.rIPlt' 0.

. Endi\

madje oe gjinine femerore... ' ..Ne gjuhen greke nuk gjejme. fjale korrespondonjese per ~ene,

kurse per levizjen ekziston Iolja pEW (pous, po!», ashtu SI dheoe gjllheo arvarutase fjala korrespondonjese red - (Rredh), e qete dy i referohen kryesisht trupave te len get.

Qielli i vrenjrur ne gjuhen arvanitase quhet Hivrerer", kursene greqishten e vjeter kemi Ijalea "/3PEPWV", qe ka kupriminbubulloj, gjemoj etj, por meqenese rete mund te bubullojne vetemfale rruieve, mendojme se mos ne fjalen arvanitase "vreret", qielliireode (dhe i vranet) gjendet celsi per shpjegimin etimologjik tilkeryre fjaleve te greqishtes se vjeter.

Po le te rikthehemi te babai i Kronosir, tek Ovpavoo (Qiell),qe ashru si rhame korrespondon me fjalen Kaos te Kosmogonisepellazgjike. Kubeja qe rrethon token, keshru duket te paktenoe verejtjen e pare kaosi qe rrethon token, quhet trualli qiellorose greqisht Ovpavoa .

Mitologet e shpjegojne fjalen oga sanskriristja Varunah, perea·dia e qiellir re Oates. Perendia e qiellit te ndritur quhet Diaus dheesb~e e qarte se fjalet Varunah dhe Diaus jane mbiemra plote-son!~ te fjales Ovpavoudhe jo vete Ovpavoo (Qielli). Fjala sao'skm~hte varunah esbte korrespondonjese e fjales arvarutase ivraner, Ne gjuhen arvanitase ekziston £jab Urez _ d.m.th. kube.Por germa fundore" .... h .. "" ..,z es te zvogelonjese dhe 51 rrjedhim rre-gOQ "kube e vo "1" . k b . . . bk . ge ,pasl u eja e madhe quher Ure. Siguns re 2.1Stonedbe fiJala" .... ... d. an qe po te pranoJme ato qe rhote Kon l

~~: preJ,,:dhje iokale, (hie fjala Shkodran _ ai qe eshte nglta, Dlbran - ai .... h .. ._ qe es te nga Dibra eti.)"-_

12· Sh. $1 perforClm ..Akarnan. Enian A h. re $UP~Zlnllt tone emrar komberare: Evn{an.ne lhri. . [annn, Aunun, qc hasen ne Greqine e Vjercr dhe

Aristidh Kob 43---Nese gjerat qeD~rOjDe keshru atehere Ovpavoa (Qiell) tre OD

Jte qe Ddo~et mbi ku~ene qe mbulon token Ovoav - Ovpav~a.Qe te "I)me perseri tek mitologjia, Qielli dhe mbrereria e tii

kishin Dje per~ndim te hidhur, sepse i biri, Kronosi, me Dj~draper kolosal ipreu organet gjenirale dhe i rrembeu suudimin ebores. Nje krim i tmerrshem apo fantasia e semure e te vjeterve,Decharmi thote se :"Deaimi i Qiellit me impotence, korrespondonme Djeide te madhe abstrakte," por nuk sqaron cila mund te jeteajo. Jam i mendimit se Qielli (Ovpcvoo), qe ashru si rhame korre-spondon me K..10Sin, sipas nje procedure qe tashme e kem.i anali-war, krijoi trupat qiellore qe dihea, dhe pas nje faze paqendruesh-merie qe shoqeron kete krijim (Qielli asgjeson femijet e vet), merrfund procesi i merejshem i krijimit dhe me kalimin e kohes (Kro-nos-Kohe), Gjithesia stabilizohet. Pra Kronosi eshte ni qe e benKaosin (Ovpcvoo), impotent per nje krijim re metejshem (lindjefiimijesh).Besoj se ky eshte shpjegimi logjik i kenj miti,

Ne nje faze shume te mevonshme, afersisht ne epoken e Hom-erir, sepse Dga ai e kemi inIormimin. Oqeani konsiderohej kry-etar iperendive.v dhe injerezve.

Etimologjine e fjalesOkeanos (Oqean) gjuhiitaret dhe mirologer eu.'ierrin ose nga fjalergreke "Okus" - i shpejte dhe "Nau" - vrapoj,ose nga fpla sanskritishte A· Clywa -h - ai qe rrethon. Sigurisht,nukperjashtohet aspak te kete nje lidhje midis fjales greke "o~e:"os"dhefples sanskritishte" A<:tyana.h", por perjashtoher Iutego~b[ t~n.~.irrer fjala "okeanos"nga kjo fjale e sankritisbtes. Ne fjalonn e DJerI'

Ut kUle perparesi emrat e elementeve kryesore re bores qe e .rr~than. dhe shume me vane pasojce epitetet e eyre ~etktonjeSe,idete erj. Par Ie te shobim variantin qedel ngagjuha arvamtase- Ne kere

I) . Decharme "Mi,ologjl> grck." U8.l<l-lIi,d, e Homen, Dh. 201·246.

.~---Gjuha e Pcrendive

, "I h r ..W{ - "Uje". Nga kjo fj;ue rrjedh fjala greqishg,ulie r iu C ,,,' boo I'\SwP uje dhe ""POo' 1 len~el' (GJU ,er~cr pe~gjithesishl

"OJ'C"re rJ'era te keryre Ijaleve dhe bile 1 konslderoJ' ne I"Durnn re . .,.. endrvshim, ndonese ne fjalonn eumolog,ik Sramataku sbobiinSf SI renje e mllodcshme e fjales greke ""ypOO" merrel rren,a13 eiike "Ugy", ndcrkohe qe Ole fjalen arvanirase "Uje" del q:lftedhe se (kllPlim ka fja1a ""ypoo", Rrenja eshte uj dhe mb:lfes.tres rregoa prirjeo drejt nje gjeje (bie fjala, "sthenos" - fuqi1."sthen.lfos" - i Iuqishem. " noses" - semundje, "nosiros" • liqe semuret kollaj). Pra "IYPOO"- "uj-ros". Ndoshra Sot esblt I

repen, por neser io, te theksojme se germa e greqishtes se vjelll(,') shqiptohej si germa angleze (w) ose si greqishtja e re U fju).POI' persa i perket identikimit te rrenjes se fjales greke\ypoo"dhe "'liwp' .duher konsideruar kthimi i germes (y) ne(0).dhe e kunderta ne gerrnat perkatese Ie fjaloreve erimologiike(bie fjala, i:.Ane vend tc I'A -rn), (Shih latinisht Uvidus, Uvorl

Mirepo fjala qe jemi duke shqyrtuar nuk eshte "YUEaVOOpol

"(0\)(1(.(\100" <;:eshlja nuk odryshon meqe germa (w) eshte sbUlDie mevooeshme nga germa ( u) dhc ne dialektet eolike dhe doriktaJohynte ne vend re (v-ov), Pra Okeanos _ ureanos - urean • ~qe p,er~ehel oga uji • ujor. Shih Oopcvoo. wPCXVOO,Per pel'f~r~Ul1lD e.pikepamjes sone Ie Ie marrim parasysh se De fj;tlOIO~eCl.\loa haser dhe si '')'11v'',

(0 Te njejtC.~ freOjc ka cdhe fjala Ojijia (wyuY\cx) dhe OJ,gOSl'f\lyla), qe eshre " b ' 'I' do.lhl

kal kli emrr r m rent ne epoken e te CI It na IZma me e dh dh b' in IVCltro 5 k" m,l C C me e vjeter. Me odrys I~

e eru kemi ' .. ,., Ikel'ishl Ie ',', , pcrsCflt)co e Ijales Uje qe Hegon P ..u,'-u,' DJeJlen g,e me fjaleo kataklizm" d m rh (epricc uil

-05 > U' , ", ' .JUJ-os » Ojigos,

AriSlidJl Kola

Ne dialekrin e Beocise, Ogga -uje (sh. edhe kapitullin"Arhina Trirogjeuia").

Oqeani, nga ana tjerer - me gruan e Vet Tirhin, neue eperendise lumore Akil, emer ky rreaja e re cilit eshrc Achqe tregon gjirhashtu edhe uje (sh. dhe emrin Akelos (Axt:y~moco) - sjelle ne jere nje shumice femijesh, re gjitbe liqeocre lumenjte e bores S. Konda. IS e quan si identike prejardhjene emrave re pereadeshave Tirhi ose Thetidha oga rrenja Oct.Vlen re sheuohet se ne asnjercn nga gjuher e ashtuquajturaindeoevropiane Ijala dec nuk ka nje rrenje te pergjashme. Ezakonshme eshre Mar-Mor. Perkundrazi, ne Ijalen arvani-us Det dhe ne Greqine Omerike, do re hasim vetem njehere kete rrenje ne emer te perendeshes se detit Der-id-es.'Qe te justifikojme parambaresen, mund re therni se ajo esh-te nyja qe ne shqip edhe ne gjuhen parahomerike (gjirhash-tu edhe ne ate homerike) vihet ne fund re Ijales. Me vonenyja hyri para Ijales, por u ruajr edhe ne mbarese, keshtu qeprej asaj epoke e gjer me sot fjalet kane dy nyjc. PrJ oyja egjinores 16 eshte parnmbaresa 10 ne gjinoren e Ijales Det-id-es. Mbaresa os eshte nje krijese e mevoneshme. (Sh.analogjine ne Kapirullin "ARTEMI:E").

Qe re rikrhehemi tek Tithi, gruaja e Oqeanir, mund retbemi se ajo ishte e njobur si ushqyesja madhe, si gru~ja qeu jepre sise re gjitheve (ne hymnin Orfik XXII, quher Sl ush-qyese "idroqefalike", urbirotrofos"", gje qe esbte e ~at!.~-shme perderisa ka per te ushqyer me shume se 3000 (eml)e,

IS· S. KondJ .. ShqlpelJr;;1 dhe problerm pellJZllllk", f334·336.. d «1(>.Mbares.ll os vs s wr ell )Jne shresa tii m;;voniishme. qe rnun teshplegohen ne n;;;n;'r'; te k;;naqeshme me nlohlen e gjuhes JrvJrlll.lSe.17. Hymm Orfik TlIhlOS me n. XXll. V 6.

46Gjuha e Per endive

por kryesisht kafshet e derit). Shumica e nxjerrin fjalenesaj nga Tithi" = gjyshe, ushqyese, dhe nga rrenja hipote.tike DHE - si dhe nga fjalet Oeioc (thios), 8EH).(thia) "xhaxha - xhaxheshe, etj, kur ne gjuhen arvanitase therhy= jap sise, jap qumesht ose cdo gje, trufis (sh. dhe J. Vrero"Apologji" f.44.)

so Giuh:t e Pc:rendin, -~----------~-----shume kohd me pare, idenrifikobci me Diellin.

Varianti eiimologjik me ipcrh.1pur iem rit eshle:u qe e ru:jcnate nga rrenja Ol\' - nga e (ill del edhe cmri S4nkIi~bt iqiellitDyaus - e qe konsiderohet si c njeju rreolt edhe e tmr~'"l: bt:ine (C perendise me te but te atjeshme. J )'015 dhe JUPIlU s~dhc e variauteve dialck(orc 'I.e perruendem me lart, Ilgntur rublmClldimin shume te pcrh.lpur ve Z. p~rb.:n n,e t;crme qe delng.1shqiprirni iperb.lShkct i g~rm:l\"1' ~ dhe A. Te &ii.thl kftomund te jcl'lc re venctl, per uuk e ndn{Olllt problemin (one rnuk j.lpin p~I'~ji~)e per nje wrt pyctjtsh qe lin,lin. 'Ie {do r~t,ne kClii variant c:timologjik dbe ne epireret qe plol~jllc fig,uren c i'.elUit \1, "Hedhl',i I rrulev ., .. ~ibll!dh~ i reve", -(

~ilh(\I(li~hmi" etj, Ilukl'l ~ikur (letfor~ohct pik~p~~.l ~e ·~.lla"Zc:mi" ~()i.lS" "jCD n~l rtclI).\ 01\' qe k" kupumld 'licU ne

udonjc gjllhC! hipot('lik~ Indo evropune pu~orc ~hc ~ ;ju.hell );\Mkritl\lue, qe konuderohe! " iJuha me e vrerer .!ldeo-cvrophuc Nj'kohc:sishl. kc~hlU Olund t dukc~ se pcrforc?,her billdja q<iZcusi nc nj' cpoke shulll( IC l.l.Shte ubt c "('fend"I'cuonifikutsc e qidlit. .

Por uc mcndojmc sc rt·.llitt'ti c\htt ndryshe Nt .1.~oJc"Vgj\lhet ~ &rupi~ indo-evtopUu qielli nuk ka si renj~ Oh' - dh~(j:\b .sall~luitj ht Dyaus nuk csh~e ve<;sepc«n<U t qldht. Ie ~n.wr ne kundcrsbtilu me fjllen Vuuna·h q~~[e pereol.l e'llt-I.lit te trrel (e n:nes. sb St.llJutaku "Qiclli~) Fj.llet Dy.lUS db"Vllruna.h nuk kaoe udbjc org.a.nike me qiellin, por ktejt r~I(o.

sore. Ato perbejoe cpitt'tct plo[Csoujese te qlellil. "te ndr~jt-

osc Ute errcsuarit" te lij, {al..l keto qe pnnojDc ojera·tjeUCD.ashm sil( analizu:un me Ian'.

Arutidb Kola 51

Se t"kuplim k.1 Ijlu Dyaus do le sbohim DC rjalcn ~rckcI w\ - i \hk~lqrer. iodri{Uu, dhe ue fjat~n eidhia (rvl)l)~)

If·&00 ojt dicf re shkdqyer, It' ndri~\llt. POt cdhe kelU1111l;dimt' oga ";(,0 kjo rr~njc J)i - qc duhel le I rc&ojl: tlJ ie-

III. r I

Nt' ~iubcn e "jell:r gteke ekzutojne edhe fjlH' II: pcrhlir.ll11.100 - iqeie, iputtr, ish~clqrcr, p.l re, 1.cmctlllirc. qil

uk kaoe Iidbje t or('jlpercJrejlc me emriu c Zeusir, siCfbahtt (h.r. Sutn.lukos ~uxhoa") og.. fjab c\ldi~ e\'tq 'ct. dile e ndruur dbl! (Jab t:u61()<T oli (IC kJ pre-"III;t, pre; Zeusil. 1 b\'disbcDl, id.dtuar, i "dershem. fis-Ik.imrekujJ~bem eli.

ip.u Illendimil lim. keru kemi te bejrne we oje (jalii qc~I zC'\ end6UU me kalamin c kohC,\ ng.l fjala "HJ.ltiPU" ..

" (II' leknel homerike ....HIlUp .., "amar" nc dilllck~iJl,.~ Kjo fj.,je duhet (~ishte [jolla -Dil", qe ue e gjejme Ie., rr. ne fjiltt "Eoo(l)(1. Evi51Ctdbc E\X)(I)(J". Ne [e venCte,I .ltur te biem darkord se I:oowa. Evl)tCt, kane lidhje

Z('\)5In (Diu) [ph Eudws. qe uegon mesin e dites sone,lIy,.hoD tere drejtimin logjik. Ver; kt'saj, edhe DC g;uhcn

temi fjilen me te ojejren rreDje Oicsi = diu, oe Spao.

52 Gjuha e Pcn:.n:_.:-=d=i_'·c _

isht Dia, oe anglisht Day dhe DC giuh&l1rvaniu$~ ose Dir-a( Niir-a ... UI.U;Po. ), por edhe "Dia" ne folum e vjeler reKreres, (shiko kerc fj~le rek Sramacaku].

Nje ngatrrrese .lnllo~e eksizisron edhe rot' S.lllSkrilishr·en, kur rrenj:a Div i refcrohet epirereve ploresonjesc tc Qi,.J-lit (Divj.lh - qicllor , Dyall.\ - pC'rendi.l e qiellir re adruur,Varuua-h - prrelldia e qiellir te erresuar, kurse Devsh •pcrendla, qielli, d.m.ih Dies dhe Divasah - dua, pre, o~beher t;jirhashw e qanc H~rrc!nj.l Div - ~htc epuer plote.~()I\j~si atij qe cshtc qrelh, dill. pC'rc:ndiaose njeriu ishquar,

Do ll! rndhisim nje sere fjJlesh t~ t:;lIh(s arvanirase meII'cnji! Di- <iii kane kupurnin e "drites", e ·ndti~itnit". psh:

DitU • pjcsc e kohe~ 'Ie ka drire, (Oi)Dihet gdhiher, d m rh. behet dril( Cd;) t eli - u gelbi.Dlcg • djes. l)iSCI ,.. digjt't pr.a ndri~on (Oi).Oi • ujoh, mc\o), Jm.th. ndrir;oJ mendj II lime, 1<elu

kt'.lh.l~O idclldifikimill tnCllb.lik tC! pCtcudi~c sc Olldhe lilt

dijclI :\bsolutc Cl). Merr gjith ..\htu pJ(.uysl cdbe mendi·min e ri ~ip:ls $1: cibt dij.1 idcOliCikohcl ruedritcn (ndri(iQl,odri~oj) dbc mos· dij.l me crtc~irtn.

Pcrcdi· :l • Pwlu<ii.I. ku fj.tla 0, pcrbio pjesen e d},lc.'pcrbercse tc fj.ues.1

Oialj • D;iUe, ku f;a1~per~n nje epltet piotcsonjcs. Ie nPts'hem me fjalen e vjrtU -OOr(I)V(T" qc ire(erobt-)djilit qc lind ipui.

Atehere, cili mund Ie jete nUe burimi me I mldh iOi-

-------_]". Fjab -Pc1endIJ- Cshtl sbPJcgu.ar CIImologjikuht me menpc

t<! ndryshmc. S. Kondo supoZOQ sc kjo fj.lli: k~rres?ondoll me (j~ItJlheine "Die.1pitcr" osc 'Jupltet- qc Irl:S<m "Jun Di~ f.300-}J). S!l.£,alen frC!ngjislll Pert ,. :u.

________ Az:.: istidh Kola 53

-------~(drites). De menyre qe cdo gje qe Shkelqcn te kere piker.I~h( k~{~ rrenj~? Qi~i, $Upozojme ;)1.1 qc c konsiderojnsln~krltl~btt>t 51 me re \·jetk Mircpo qielli nuk csillc gjirh-

PIc ~ ndn~u. per rr,tdhjm si do tl justiko;mc rrcnjen Di0: ~ale{ qe kan~ kUPliruiu e dilC$ ~e shkelq}'cr, [cP('(~lldlShme, re ndnC'uu? Secili e kupron se burimi im ndh(0. - ) idrit& esbtc Oielli, qc eshre gjilh:lshlU edhe PC;CII-du C pa~~ e.Dj~~iul qe ng.t popujt \1~j., e gier rek Evrop]..I111·t, Eru1pfl2nel e Jlpon~2et. e siguri\ht, edhe perendi" epue b~shkl' ~c token Kent'. e Pdb:r.);cye. Aq me ieper qill;tle plkcp.1mJe . e (112 nuk mund Ie vihel ne olslwtim -doU Plorlorcojme IDe ndihrn('n e gjuhu aJv:\nH.ISt, ku gjejmeI)uw ese Oi ..U OSe D,rll'

Duke ~.I1.hdu.u .Jbdcn e fj~lr"(' .in·anitast> me rrcnj(:1)1 do tt pt'rmendlm ditco e p.lI(' Ii.: j.IV,I" ill: lie f;J'cqislllen

requite qlrl.1QI d m.th diu to ZOIll. e PCll!lIdi\j:. kur\(\bqip qubel -I Did" dicJ e 'IellSit, e DielJil, ~i~IIlIlIlUI:r.lhasohet OlC fjalel korrc\Jl()ndonjts~ te gjllhe\'c le

J, h~c e\'f.op~anc .•Suo d2)' .. ,Iil:\ (,'dicllil; (allg.). SOliJ - diU e dlellll ( tjer) Clj.

Ng~ ~c&;~tbaketo dikush round le 'hoshlc sc keto {jaIl!rrcnlC DI - ku pcrroblidhel t'dbe di~lli. IlIjaftojnc qc [(I

IIH'ntohen $C {joliet Dbias, DhlOS, Dhi.!, Die-s.i, Di;l.l)~y.U\, Dt'\'.1h. Ohis - Uyah ( cpilCl plotesonjes i pt>rendivel.:Ioskri~ish[), DiU ( percncilte nc .trmenisbl), (j~la

.nre u 01t'U - Ptteodi:l, dbe Ie gjitha fjalet ar\'311it:lselrmi radhirur, vijDe nga fjala Oi;IW, OSc Oi.,11 , osc

':4___ Gjuh:l c Perendi;_v...:.e ----=_

Diell, ose Dill qe do te rhore Diell. par meqe Dielli ish-ie percndia e 1':11 e e gjinise njerezore qe mendon (homsapiens), atehere edhe fjaler diell e percnd i kane tenjejteu rrcnje dhe te ojejtin kuprim Delis (Jat .}, Devah(saokmisht), 01':-00 (greqishl), qr )jgurisht auk k.1 ssu-;c lidhje me kupunun e Ioljes &rcke .sell) - vrapoj, parme kuptim in OWl - shkelqe], prej n&a d alin edhe (;.11«:1rhemns dhe rhea - ajo q~ duker, dhc duker ltiilhmonr~do t;ji! qe ndr icon KCIt! fol]e do t.l hasrm edbe DC ve-prcn c Isihios. ku "Ihoos •... csbl\: i,hkelqycn. "ThoOSli-sh kelqe], dhc "Thcourcs " sbke:lqimi. Kt:(u kemi ojrkrhim Ie Strme, 0 IIC '1 dhc te Germe:\ T DC a, pert"n.dimislu ~hih Inljen c ~llIhl \ .In·anit.lse De:l - lind. eclb duket qf korl evpondon IIIC fnl,cl C' .:reqishln ~~"jcler: pryyu dhc oW(Y\) eel, lulez on, qe kortespon.don eic Ioljen .Hv.lnil.l1e OJ! Kc.shlu qe, n;ab btint'Deus, nuk eshtj· asp ak e hUljUJf n ;\ &reqi~hlj.1 "at:oo".Tbje~ht, It tly Shlhcol i.llll' <le&c: tC $e tl;~;tc~ pt'mc: pel·l.l7.lliike, Ddcl kohl' qc b.lZ.1 c: kcs;a; pc:mc ndodbtt \ot Ot'gjubco H\,.lUat.1~C,

ElimologJi.l ~ ijJle\ ql tier! pH.l diu kohe mha·ZOtcrOOle si e prc;:adhur 0&1 (olj.1 5ECt) - vupoj. Ilakon &l'ekcrve ce vieler, duke shluat 5e njerezil e p,uc- duke palur sa perendl diulhn - dbe dukt- e kundru:usikur vraponce nt kupcn e hapcsires qic:llore. i dhanrpikerisht keee cruer. Cjuhetaret e kobes tone janeud'He DC dysh pers I i perket climologjise se keuj £;a1t.disa <! Ilxjerrin ng:t rren,a hipotc:tike lDdoeHOpialltDbvos ose Ohvesos -, te tjerer nga rrenja btinc: Fe>qc ka kuptimin e !lje ceremonie ferare dbe del nta fj,

Aristidh Kola .5.5

b hipofetike iadoeytopilOC Dh es, kurse shume Ie Ijerengl F;Jla 6000 ,. dick! 'Ie shkelq~n.

K,erni! perpara se te formoJne kUj)limc: dhc ide fig:!.1n;a8Iuheson:. u dbane emu objekteva blZC qe i rrct ho-nin dhe n;e ngJ kCr.1 ishre dielli, qe pldyshirn ishrs dhe,lcrendia e pu~ e n;erC7.vc. "1ga Amerik.l e M.lj:l\-vt' dhe~ AXI~ke·ve. gjtr re J.lponiJ e I indies se IJrgrne dieJli'".h~cper(lndi.1 ruodue~e. E do Ie jCtt J\jilhOlOJli;, nd kup-lamln se do Ie adhuroher Ogl rt)criizll. edhe :llehere kurdo re kene vdekur It' I:jitJu pert'ndilt' "e PllI,ohllra",

K(lsi50j. ojert'2.il $1: p ar i C'mertll:an dlcllin d h e n~njt' epokc IjC:lc.'r, reptr te mhon\liem, kill' kriju.l1lq)'ttlelime, id e , k up t im e d h e s is r e rn e fC(~1 e , I

.lh1ne "PCtc:nciisC''' I mrin e peltlldisc sc vjelci 1iI11'.ute, t e diellit.

", J '!;,mboli clspuu i dullil, i periJuibifs si lasbtif ilil'i/t(> igjrndllr IIi!.OU£ lUI ~;k IiTiTt1~ ,

:'6 Gjuba e Perendive

MirL:poshrrohet pyetja: perse te kere rfenjen Di-dielli dhe jodirks tjeter, Duke hcurar kCle ~eshtje Ile kapirullin pasonjesndosbta do tc kuprojmc tenhorazi se kjo fe u krijua kef\!, nekerf bapesire Vcriperendimorc re Ballkanir, ku \1 shfaqen perhere tC pare "Pellezger" dhe ku liadi ajo rjuhc qe me epoperc eeyre emigratore, ;. ara e shperhapen kudo ku shkuan, bashkeme pikcpamjet e tyre Ierare mbi boren, Nderkohe qc rjuhetaret.sot, duke pare njc bashkesi tc rerCgjuhesore le shkrire nga Indiae gier ne Evrope, vazhdojne te nderrojne rcori Ianusrike perIndoevropiane apo lndogjcrmane.

Dodoni dhe ZeusiSi qcndra me e lashre e qyteterimit dhe si knit iPellazgeve,

permender Dodoni, qe ndodhet ne malin Tomer, J\lje nisi kulti

2a-Pc:1I;u,get jXnllclldC:1I liS.! ~llkr;mt.lrCt e vjelcr $1 nje popull $hume 1

le\'i~clll. Duke II rusur ng~ ~ld.ishulli B3.llk;wik, osc Ilirik, Q5C Grck, ae~kolonizuan g.td,slwllin Irahan dhe Iberik, M.ine e Vogel. bngi« e Deurte Zi, tc ~4csdheut Iiudor e ee j\fnk~ s<! Veriur, aq sa gjurtntl C pranis<i selyre rezllltOJne Ile Indi, IlC Tiber, ITh\d;Cedhe ne Kin~. Dokuruentet poe-rikc pM·.lqijsUes te menmlitecir emigmror (~ketij populli, j2.uC!"Argonau-tiker" dhe PJes<insht "Odisca". Ky popull.si dhe popuj te tJere ne histonni::e erre Vt gi~e<!.ndetTO) ShUlIlC emra, U qU<ljten Pellazgc, me vOile Grckii.Dane). Akej, Eline (lol1e, Doriej, Eole) Maqedone, IlirC'. Etruske. FI:uimgjitlulje per te nje)tin popull tl&:lpikcp-~mJa e r.ld~~dhe qytetcrimir, icihdiferenccn pjc:.sC:1 C Iii sipss vendir ku vendoset, duke e nivelizear keshi«edhe ,.hvJllirtl,n ne b.l?'c te kushtevc Ie c-aklU3ra. Madje, ky populi edheSot vazhdon tt Jeee I Ic\"uhem. jo S' shume popuj tc cjere notlllaoo osegl':lbites, por me nje p1edispoZJtc riardhesimi, edhe pse ~hume here nuk C"

milt ketC qellilll. Kjo cshce pikCP'lOlj2. imc per l<knucetin c Pell3ZgC\'(,ashtu 5i<; kam felur me analitikisht n.e ljbrlll tim "Ar ..."nit3sit dhe pre·j:lrdhja e grekc\'e" d.he s'k:lltl naermtlld te fl~s me gjate ne punjmitl tiJl1me (c arcn. Pcr identitetin e Pellazgeve Jane fOn)1Uluar 111<:dhjctl'~ {conlIe kundersht'm midis lyre, por mcndoj se kl!rkillle te TeJa do Ie j~PIIIshpeje perSJ '£.ieo jXrfulldimt<lrc.

Aristidb Kola---------------------- ---------------------S7

per Zeusin, Dodoncos-in :1(>0 Pellazgjikos-in ..IKarapanua ka ar-ritur madje tc zbuloje germadhat e orakullit re shenjre te Do-donit nc virin 1974, ue kembet e malir Tomer, ne alersi te Jan-illCs. Por Dodoni ekzisron edhe ne veri, gjirhashru ka mal meImrin Tomor edhe Ile zonen e Beratir, nderkohe qe mali. ijan-Illes quher Tomorica, dm.th. Tomor ivogel. Sido qc til jeee, neI.eto male te Ballkanit Veripcrcndimor eshte qendrn e bores Pel-IJzgjike dhc cpiqendra e saj Ieiare. Aije rronin prifterinju.e ryre( EE'Y'(oa) dhe ky orakull ishre ifundic qe 1Imbyll ne shckullin cIX, prej "imperaroreve rane te Iavdishem bizanrinc", pCI' te cilct,Imllle here kam pyerur vehten se sa jane :'t:lnc(" dhc S3 telrvdishem ndiheshin per greker.

Dihet se rempujt e pare tc pcrcndive ne hapesiren ballkanikeIIIIc:nohcshi.u ne majat e malcvc.' Atje shkonin qysh 11e agimIII ihcrinjte dhe prisnin me lurje dhe urime liadjen e diellit. Per-1111 ndei se lC njcjreu gje benre dhe Orfeu. :Kderkohe qc populli"llIoOte ne rreze te maleve, ne pllajat c tyre, zakonisht oeperhpltlla ose nepcr vend-banime te ejera. Keshtu qe, eshre e kup-

uuvhme se lindjen e diellir do ta shihnin me pare prifrerinjre ne1111,.11 c maleve, per c'i.a shpallur ketc lindje popullir, qe re zgjo-II.I IIga gjumi dhc tc Iilloje punen e tij ce perdicslune. Por siIIlInd Ie behe] kjo shpalljc? Sigurisht, me nji? vega tiagullueseI' I,·diigjohe; gier poshrd oe rrezar e maleve. E ringujt qe muud., It''lIte ky organ muud te kene qene Daw, Dcw-Diw, Dnw,'I I, lcndes nga e cila ajo perbchej: dru, metal, lekure. Po kere

~h. III;,ld:lc Homeric P.-233.

, \(.I)llIlI1e te 131,e tli mnlevc ne Grcqi ruajue gjumle te kulrit te lashte, tlllI • Ih()(c Richpin nc "Mitologji.ue greke", veil I, Us. Gjidl<l$hcu

I Ilr.::h.mll £.49 {Xirforci III ill e mendimic n:l dergon tc:k V.Vclacri.

Gjuh.'l C PerC!.11dh·c-----ciogull, Duw ose Dew, prcdhon dhe ~ me e vjeter d.hc fiIIest:u-e.Pra, populli shume ivjel&' Pe~ qe baaome rrezetw!.e\ete ktsljtreve me ~ degjwr LingujDiw, Dew !lgl~ e dronjti: e priftmnj\~tC majrve le male...re, e lidhte ki'tr nn.,oull me lindjen e didlil dhe \"m'

diellin, ndlj eqUlJ\te01tt' Diaw, ose Desw, ose Diw, tlj.Kjo ceremoni e bjm~rimil te linojo ~ dieltit vJZhdoi P« 'lin.

dra e mijra vjel e nuk dime se kur rrl$bu ne Dodone, ndootsefakti qe s;cr ne vitet e (undi, Ie funk ..ionimit I~ SJj. fpitt e or ...klliv!! jcpobin sip.l\ cingulllc CCl:wilt\'e t~ $ben~t «j, tu ...cnC100prejardhjeu e tyre Iillesure. Ajo, (Ie:sipul<>&iilttk do tt krte adr),-shuar me siSlIri, duhct Ii: kete qeae lendr e ~an~vc: rut' .Ult re recilave lajmcrohci lirltljl t dicll1(. V~{ pre; balre do Ii:kene 'lent:me:siguti le {unclil Kur nderkohc:, zbulimi ivtgIo lUt re \;C1C.muzikorc p"nu.lt me klturcn c: Kusht;"'I:, ptl (c clJulks. do Ie:kC1('zcycnclcsuat fli: ~:Ul veglclI C pJte prejdnlti. Mircpo d,lIIUj.I nxjnrsi tjngull ktyC$or "OIlW", nOll tihe qUhC1 d.&uUr(u.mp.mo). Aq mrtcprl' qc dhc vele fj.lll cshte oUlom~l~ik( Nd:a). DC nje Cue It

dYlC. pre; $:1; linds ('tlhe crncnimi iVCt1dDdotlbjts sc or .l&ullilOt,doni, osc Dudun~ IIi! gJuhl'n arv.lDiusedbe Q~ grt~Uhlm e ..jC1CfPr;l cingulli i~.ulSCs l.l;mcnlI!SC perc.Ut{oi dhe cmtio e \'Uldil t

shcnjlc. Sot kemi nje vegellwgelluoe tc mbkdh)e"'t' popullorc<Ii! populli e qU:ln me nle ('mer mj.tft domctheaes -Duduk,l-.

Per Sil;i.tnin e kCs.l; llipotec.e, sbtoj tdbe mendimet e K. R.od.bit pilifjalen 14diher'" -Dibet". ~ tbw.c. oe rjuhen ar.'lniuse do te tb:"vjen <Lilae ret! d.m.tb. lind dieIli ~ biiba drite Por par.a1dish:edhe kuptimin "degjobCl, g,iemon". P'erse vane tC &ihft tin.,oulhlindjeu e dieUil vetCmne kat gjuhe sbume re vjerer qe u Col n-n;CjtCn bapesiri:!1ru u krijua DoJoaaosc Dudw:I2.. perpar:unijn ~~

------>- Sh Kan Rodlll "Dihet" Atbine 1978, £.42.

Aristidb Kola 59

sefund~popEnnendedhenjepolumqenaka,shperuar.J. Vreto,permc:nd eje mb«jc n);l epoka c lashte, sipas s<i cilCs Arv.mitasit e\jelfr ~ h1nonin rresh Dodo1lic, besonin se sipes- ne uuI rron ujemurg 1~uks.hf.m, l.sheo~ dhe ip2Ster, 1cili kohe pas kohe ihie uje.LuIleje Itp:aduluhmto,qe d~be, .ngado si oje gj6nim i~bllrdh&.·

Sbumt' Ie me nie faturi.zem sbkarerrues dhe helmut'S kaluinnths kCle popuU, po megjitbue sbume elemenre, si~ do It sho

I~kulteve It lashte, mundi r'i sbpetome,Per kCle U'CsyC'dhe n~ k) vhkak, une lidh nga ~nol g;uhc.sore

Irrte!Jl dhe po~~sbl dJ'ilen diellore me rn'njt:n Diw QS(' Dew,I t.r ucdrm. Oledrite IJtter )0 diellorc- dhe krv~l\hl t1riu l'

,mit, Jcol m:njrn onom~torrikt h - , 'It' dt·gjoh~t kur i (rymil,mil qe re ndazel, re ;.lP n~r.te Itri;ojr drill' (fa.o~).

Nd<rkoht qe rrclI;.l Ijtlc:t e Zemil (I.cu .... I.e), ~IJ).l~m{·n·Ilmllum, fluk vjcll nga e p~r:l OJ , .uhtu $1 thllb~lllcS ,~hk~lt

IIJ\hk< hqiplimit It diItoogul Sd (sdcus). 1\)' dihol1~ jep nie" ,-\ OFl\ - lexo <\7D£1\. t\ duh u Ic"o Azdr .lb.,\ dhe"I Z). 'fe: nje: lin mn\formim It ~cflurs S DC Z kcmi t<lbcr ;II ' ! bl\hkohC't grNne:'> M (KoOIUlO. ShqlptohcI si Kol.'

) C'II SI rregul1, pu. do Ie kl\hint SdC'lISdh(' )0 nje [>trj:t~h.I dul. kuk Ie: rralle c 10kaJ. '-ld.lj.,.un imeudimil se kerni Ie

lie: me nle: r-renjc: onom.llopc:ikc: Ie ndryshme. qt vl!rtetOIlft.·", dy{c SubStoUlci.Ue te Diellil, qc ($ble "t1XChl(.tsl~" d.m.th~nt, perv~ Ie odri~:ark <;do rnisb qe digiel shk:lktonUIlPSO Ze ose u.Gjysbet tOoa, qe te lllud.t1onin Ie z.inilll

qt'digjeshin lU thoshiJl:~ Mos. ben [zel.".

ne' Ie ...iinete, si ne gjuhen arvaniuse. ashtu dh ...oi! Gre.I.rmi njeseri ijal&h qe Yenelojoc SUpOz.Wllu loni!;

J. V rezoo •J\n0\'0'f\(X", £.84

6 Cjuh.l c rcrcnJi\c

ve, cicnale 2.sht\l.si~~lDe It ashtuquajturir "indoevropiane" - porole popull rC.1I, me idenriret kulrural e personalitet konkrer.Crchcl e Yj~ter kishin bindje te thelle se ishin p,lSJrdhes Ie kCI)"re PtlLlzgcllc, po mcgjith.1tc. J Ierodoti qe shkroi i pu; per his-lorine dhe qc .n.t transmctoi k&t bind;.:': ishre peeseri ipari q~ evuri ne dyshim .ue. duke e transmemuar keshtu kttC! dyshimedhe rek historimci qc erdhen pas £ij, den me sot

I Ierodori ekspozon bindjc; e popullil grek C te prifterinjc\'ctc diiur, Irerh orisjiJles se ryre pellazgiike por ~i vett dyshonduke u bazuar ue biudjen e vet se Pellazge; ishin uic komb bar-bu. jo per ndome aresye ljeler. por ngaqe flUnin nje gruhe lendryshmc n~a ~JOc grekerve Ie kohes ~e tij.) ashru swaj arriri Itkon stnonte \'etc ne Ut' qyrere qc Ilisnin ende gjuhcn rellal&iike.E nc kelt' pcrfuudim Herodori uriliduke u nisur ngJ bindja e lijc IhcUe· por qe rt'~uJton.1q c g.1buu . scgjuh& C populvcmbclcnIe pmdryshu.ln e nuk zhvillohc:n ("Kombi Grek thole ai • ~j~me dukcl mw, perdor gjirhnje pO :ue &iuhej.

Au qe nuk pnnojne prejudhjen e grtkerve ng~ Pellazget,hl thi.n poshte bind;"1 t perb.lpurJ It' Grckerw te "jeter dhc bol'when De pErfuncJimin ~ Hcrodoul. Por k; perfUlldim mbt Int-1(1 lie nje Jogjik~ It g.abu.lr, meqe gjub..l zhvillobel, .audje mehlimiD e kobes edbe ndrysbon,

Po c:ill isbtl' &iuhol(' Pt'llaz,~('? Dime ~e isbrc nje populi~hullle il113dhnc !lUUICr, qe u rerh.1p nc gjithe Grcqlnt. qc .\.~oko-h"'luhej bile Pdbzgji:a. utI kLine c Vogel DC:It:ali, nc Afrikcn cVel iUI dhc ne G:tdisbullin Iberik. Dime biith~htu ~(' PdJ.11.sctkrijll:1Il <;i\temiu (ew Ie gn ..kcrvc!. 1I dhoUle troUl pcrendiyc dbe

1 J Irroooll ")illlom· A.!\S1 11C'UlCioll "I fmon,," A.57· sa

( iktuau rregullll e :ufhul inlit. Dime St' hhin nje popull clc 1lY\;ztef1~~ vendi DC vend, kerkues dhe iperngpsu:u me lejlekct, sepse

lhe kt:ta _hpende p.1Slargimit te lyre krheheshie pcrseri Utstdheun e vet. Dim( akoma dis" f,:ale per ropommet e lyre.

Shume shkencerare te mevomhem i k.1nt idenrifikuar Pel-J ,'gt I me Ar\'Jnil;l~il e sotshcan. lC tjete e k:lne hedhur po\lnc

{'1C variant, duke theae se ndersa niohun shume ruer.1 per Ar.v lIit2.~iteosigurisht edhe gJuhen e tyre - De nuk e njohim .a.splk

11I11t.'1Ipellazge dhe 51 rrjedhim nuk Olund re kemi nje elementk t. hasues te \igune.

1'0CUtlt per r'u ~itllr sesi ekspozohen me.'kaq serioznet boUe.1I11 It' shunna J reth nje {ue race indoevropiane dhe nuk konsid-r hen Ie mj.l!tu~hme elementet qe disponohen per PdLugc:t.

KUI ke nje sisrem Ie plore e te njohur mtte ferar, sdeologiik dhe111 qeror (tndividull) nga Pelb7..g~t.kur ke referimet e panumurtaII iillC vjetril, kur c ke te dh~t bindjcn e populi it e Ie priftcrinjyeII Ilttl( sc pu.urdhesit e gtekcrvc joUlePelazgel. kur ke fj.u~ c,opononll. oudIC dhe emnt c pcrentLve (domt'thene clemente:1\lIH~ore), kur ke clemcnte g)cogr:Uike dhc mjuc bruterisuka

I H"f.lOt.1 dh!: nuk n>.;err kctc! konkluz.ion. ate.bere duhet te teIIdodhin dy &ier.l~ose ke p.1mj:t([ueshmeri ..lrsyettmi c-se je neI wrim te nje qtUulli rc Icjucsbcm, o~e tne mire [t! p.uejuohem.

Si~urish{ SOt sbqiptl.rfl me goje.n e le n:.udWt Eqctem ~bt!j\1 l.tro;nt: "1'.uk do Ie mundrum lei kenaqnim kurre atl qe

1I1r. ()l hesoJnc plotesisbt se gjuha ione k~ prcj.mihjen e S31 ngaIlIlu Pdl.lZge"·

IlislOl Ullec shqiptue ~l S Pollo dhc A.PUlO ne "J IistorinE e

" h}C:lem ~;JbtJ. "ElC:Ilk'lIIel C f,Juh<"'i$t c: ,e: literJIurCs IDqlpc" Ti·,. I 19}6. C.'.

_6(} Gjub:l e Pcrtn....:...._di_·vt _

Zieo - greqisht ~wZiarm ose Zj:trlll dhe Zj.ur.. QUmu.Xi xc .. ou\X)vpao. n~ Shqiperi (K.Kristofotidhl)Tzeht - '(teTrCt.

Xixelon .a '(Epct~a"Qi! kc[(·j kemi dis.l 'Ialt' q~ d.ilitl DC korrespoodtnce me yt'-

qishren e vjC:ler - UlOCtrv (l)"m) at6lY. (ushJun.) UISUVO« (e f)'.

mosur) qi! vijne flg;t Coli.'C i\rt.'qisltte.sse \~cr u& - ditg dbe)me:(s) Ximr U1(L1pC,l)~Hvoo)(~) Zc~hk ~I(UI)(I)IIIvoe1. Zi - 1\(X1P0C1dhe mYlloa - \ip;L~I Iomern.(E) :I.e:!. 11</111",' •Pr.I,"Z,!\1.~".sip.\.,mend IIlilt lim do II! there "li qe 0,,00. qedjq(

dhe ()i,ls ".Ii qe Ildl"~011", dhc me k(1o oy emu thlrrct dhc C:1U('1t()o

het percndi; e pm: c "llullIO ~pirll~·.D~.lPcll,azgCte pctt'Sldi\hcm.IlC kelt hAPl'~ll'CII' B.lllkolnil. 1:. mt<lc l'dw.tc< rt'1.UicOnUlse bhin"shuinc ClUiy,r,Itorc" • 0\\.1) dhe qllbcshiu "I cjltkr og,J gttket e pe-rilldbb kl;t)ik~, pikcrL\hl per kC1Ck.u,Uuffistike te lyre. qc si nitpredispo:dlC e fort~ JI~Vl.m:I k.u .lkJu:rizon edbe \at si komb - njel'Ulenim itilli! "udhcroi 0 'Ie &iith<! njermmin-,

Sigut; hr, (renjct Dc te "l)hias~ dhe Zi te Zeusu. ne tush·keshqiplim tr l}'re japio file Ole, q~ kthlhet DCl.i. poe \lut rperjasbtOj kelf v.ltianl. sepse .ltChere do te kishim nje zhdukjctc d;lin&ad3lte u': Dhi.u. nderkoh~ ij1.let qe d~ OS.l kjo rrcnjej:\Ue sbume te perhapur.1-

l'er<mdia e .\dbUi uar - diclli· si~thune, sberbco io \ ttetn siburim nyohjeje dhe <hite por edhe jete 6ttfdhi!sles), ~fc iulC'Z-imiu e mbrclerivc, dhc bile If formes se trash~.u me meshitene Zot.it, Perelld.i:l me c LlI'te idcntiHkohct me pushtcunn me telane. mbrcrin, Ie plotfuqishmin, Zotin.

_ ___:Ari=-Stic1b Kola

'\e gjuhen m-:mnase kemi, pra, fJ.lIeo ZOt, qe do (e thoro Zotid~ Pamd~ (Im.zot '" pereodiajone. Zoti TJ(3 - zoti a(c).'~

Olimpi, froni iZeusi; - Diaw -DiclliPer edhe up. 1JU rjerer konfirmoher hipotcza jOJli:. A e ken;

pyetur ndontehere \'('ttn perse konkrcrisht ne Olimp Ie ven-doset. lrOOlI Zeusn dhe b1l1CS1 e percndi\'c? Vazbdimin logjik It'

(fsbtJe:s sone e shpjegojoe proccnoitc C majave re Ballkanir Vcr-qk'fctldimor. e m~ kenkrcushr, rrl'lhul3t e Dodonu, pre; ngatu 11.1\'~hl1()nin Ie lmdl( didli I ..dhuruar - Diaw;

'"k nC\'OJilel te Ilf.iitcmi or m.tj.tt e kh}'te mnlevc <Ic 1,1konI.ltOlUle ole ~ (C I iIIi'. Njc veshrmu i th'l·,shtc nc h.llle do Ie o:'!

hindt se keU pri(t('rinj Ie 1.t1uC e ~hik(lllill Diaw Oi,1 Diell11·lindE o~a malll e 0111111'111

GjC'Olotct do te! nl WnrIO)IIC se Olimp. II\' uj(' kohe Ie sh-

70 Gjuha e Perendive

qe i perket periudhes se pare, pas prodhimit te zjarrit? Dhe perseguret marrin ne vazhdim forme dhe behen statuje duke marreformen e njeriut?

Per arsyen e thjeshte se guri permban brenda tij nje element teperendishem, elementit qe si dukej gjer atehere, e ka patur vetemperendia e madhe, Dielli, domethene zjarrin. Ja, perse adhurohetguri ne radhe te pare e pastaj druri. Druri e mban zjarrin, por gurie ka brenda tij. Domethene ai ruan perbrenda elementin diellorl

Qysh atehere njerezit adhuronin gurin, madje gurin qe eshteideal per ndezien e zjarrit, Me vone, me kalimin e shekujvendoshta harrohet shkalm i kultit t! gurit, por per predispoziten etradites do te mbetet elementi baze i kultit, &Jer n' ate epoke kurfeja pellazgjike ne jug do te 6toje karakteristika antropomorfe, egiate regiimeve arkaike guri do t! skahtet e do te marr! formenierszore."

Lind keshtu nje epoke e madhe, epoka e anit grek tt skulpturesqe do t'arrij! n! lanesi kulmore ne epoken klasike.

Ilirer dhc Zeusi - DiellThame se fuqite e natyres - perendite e sistemit t! VjeWr

pellazgjik te kultit - me zhvillimin e shoqerive pellazgjike arrijnete "shoqerizohen" dhe te bejne qe antropomorfizmi te kaloje nenivele te favorshme per artin ne nje mase te atille qe, vetem pasdisa shekujsh me te diturit e grekerve te kuptojne - natyrisbt, ngatraditat e prifterinjeve - se

11a -Nuk duhet te jete pa lidhie me hipotezen tone kulti i°Zeusit. Kapo&.a-ne rrethin e qytetit Lithion, niin formen "e gutit te batdhe°, sh Kris Kardhara"Dekademonet f.211. Ky quhet gut i bardhe, sepse leshon nje shkelqim tebardhe.

Aristidh Kola 71

perendite personifikonin ne fillim fuqite natyrore krijonjese tejeres. Zeusi do re ndieke keshtu zhvillimet politikoshoqerore dhetransformimet e hapesires greke. Ndaj, ne epoken e regjOneveakejike (regjimeve re akejve), ne kohen e mbreterve, Zeusi do tejere mbreti iOlimpit, sic ishin rnbreterit e Akejve. "

Ne vitet e demokracise, Keshilli iperendive te tjera do te ketenje rendesi vendimtare dhe mendimi iplotfuqishmerise te Zeusit jovetem nuk do re theksohet, por duket qarte perpjekja qe t'i jepet atijnje dimension tjeter. Behet perpjelqa per ta identifikuar ate meforcen logjike boterore, me drejtesine dhe mbarevajtjen. 1)

Keshtu, ne kohen e lulezimit te demokracise ne Athine do tedegiojme nga goja e Eskilit ttl! madh shprehje si:·Zeus~ cihdoqofte. eshte force qe harmonizohet me logjiken dhevepron me Drejtesi", Kjo nese nuk eshte reale, perben at! qek!tkohet dhe !sht! e desherueshrne per regiimin e ri, madje arrin tedesherohet aq shume saqe merret si realitet.

Me vone, kur demokracia do te prishet, meqe Athinasit

11 b- Kjo ndodb me i.e giithe perenclite qe kene aclhuruar popujt.Meani si shembull paraqiyen e Krishtit. Ne periuclhen e Mesjetes BizantineKrishti paraqitet S1kryeprift i madh me uniforme te arle perendorake, mesterne e me s:hiki.m te rrepte. Eshte perendia suncluese qe denon, si~ ishinper8lldora. bizanLine. Ne kohen tone populli e perfytyron ndtyshe Krishtin. Ekonsideroo si Perendi te clashur per njeriun, te thjeshte e popullor.

12- Por edhe te dijes me te lade. Dhe nuk di sa ka kontribuar per keteideti.ifikim fakti se rrenja Di ka kuptimin njoh ne gjuhen ervenitase, ose pere.kzateze kjo rrenje peroen krejt foljen.

72 Gjuha e Perendive

nuk visheshin me gusto e me liresi, e shume here benin filozofiduke jetuar ne luks, kur qendra e mendirnit te lyre nuk ishteshoqeria ne teresi, por interesi individual, do te dalin ide te reja dheZeusi do te marre nje yeti kryesisht Orfike. Ne keto vite, kuindividi, hyn - ne vend te shoqerise - ne qender te botes, ne qenderte interesave, tendenca e identifikimit me te perendishmen eshteshum shume e fuqishme. (Enthusiazmi). Keshtu, sipas Orfikeve,per Greket e epokes pas demokracise: "Zeusi eshte Fillimi, ngaZeusi lindin te gjitha, Zeusi eshte fundi itokes e i qiellit plot yje·

FIg 5 Simbol dielior, i skditur ne parvazin prej druri fit n)e shtepie fitviefer shqiptare (marre nga arlikulli i Mark Tirta-s ccMbi :umafiilen edisa mohveve nit guregdbendie nit sbtepitit fshatare 'l§:l revistaccMonumentet", nr 211982).

Nderkohe qe pas permbysjes se Demokracive greke dhefushatave te .A.leksandrit te Madh ne ..Azi, rishfaqet perseri vetia etij e vjeter. Zeusi behet perseri ose njihet perseri si perendia Dietlperse? Ajo qe ndodhi me Grekerit u be edhe

Aristidh Kola 73

me popujt e ~ere prej nga kishin kaluar ose vendosur Pellazget elashte. Feja, me qender diellin, pothuajse qe harruar. Cdo fe hyn nesherbim te pushtetit qe ekziston ne nje kohe te caktuar dhe merrforme oe analogii me teo Ku qendron, pra, aresyeja qe ne nje fazete tille kur round te prisnim - per shkak te ndryshimeve qe sollenne boten e atehereshme pushtimet e Aleksandrit - nje forme ~eterfetare, te kemi rikthimin e fese se lashte me qender diellin?

Pergjigjja gjendet ne perberjen e ushtrise se Aleksandrit teMadh, d.m. til. ne popullin q e jo vetem pushtoi Azine, par edhe uvendos ne vendet e pushtuara si klase udheheqese, Dhe ky populiishin Maqedonasit dhe lliret. d.m.th. populli ivendit qe kishte perburim popullin pellazgjik, i cili nuk ndoqi zhvillimet politike teJugut, por ruajtl parimet primitive politiko-shoqerore dhe fetarebaze, qe natyrisht kur n~ gjuhen e tij thoshte "Diaw" (Zeus) nenk-uptonte at! qe n!nkuptonin paraardh!sit e tij t! lashte, dometMneDiell

Sipas kerkuesve me serioze, Maqedonasit ish in nje popullsiilirike, qe do t! thote fillimisht Pellazgjike, e qe tek e fundit do tethote pa ~et!r, te perafert me Pellazget e J ugut ose Greket.Herodoti (A-56, 0-43) ikonsideron doriane, pohim ky qe mua meduket 1 drejte dhe aspak ne kundershtim me ate qe supozoj perPellazget,

Finley ne "Historine e revolucionit Grek" (f.32, perk.Koxba) thote, duke u bazuar ne perfundimet e arkeologeve, se"Aleksandrit te Madh ne darkerat e tij me ofice ret IvIaqedonas, iduhej re fliste oje dialekt te vjeter shqiptar".

Per para se Finley te shkruante keto fjale dhe para se te beninkerkimet e tyre arkeologet dhe giuhetaret, shqiptaret

74 Gjuha e Perendi'le

pa shkolle - po edhe me shkolle - kishin bindjen tradicionale e teforte se jane pasardhes te Aleksandrit te Madh dhe heroiKornbetar i Shqiperise qe ishte here Kornbetar edhe per heronjtee vitit 21 - e jo me per ne Kastrioti i madh ose Skenderbeu, jovetern e vertetonte kete gje, por edhe emri i tij nuk tregoo asgjetjeter vecse Aleksander iMadh ne arabisht.Ushtrite, pra te Aleksandrit te Madh, qe ishin kryesisht ilirikedhe strate get e tij kryesore qe sunduan neper vender e lindjes,solleh identifikimin tradicional te Zeusit me Diellin, qe vazhdoigjer ne vitet e para bizantine, sepse edhe ne perandorine romakeapo n'ate Bizantine, ushtrite me te shumta luftarake. gjeneraletdhe shume Perendore kishin prejardhje ilire, S1 Dhekio, Klaudi II, Auriliani, Dioklitiani, Anastasi I, Juliani i Madh qe urrejtjakristiane e quajti " Shkel!s" dhe Konstandini i Madb, qe ishteedhe kryeprifti m~ imadh i fese kristiane, por nj!koh!sisht edhePontifice i kultit t! Zeus it _ DieJl. Po keshtu, oJ! nga POPU)t metil lashte - si9 perrnendet edhe nga Homeri - (Sh. B., v.848) -Peonet, ishin adhuronjes te Diellit.

Q!! nga epoka Romake Zeusi - Diell do te shartohet,nese jo me sitemin fetar te popujve evropiane, te pakten mefjalorin e tyre, qe arrin te na zbulojne sot k!te realitet,

Keshtu kemi ne frengjisht: jour = dite - sh. Jupiter, por edherrenjen Di ne emrat e diteve te javes, bie fjala Lundi, Mardi, dheDiera = Perendi. Ne anglisht kerni:Day = dite, dhe Sunday = e diele, dita e diellit. (sh. E Diet =dita e diel1it ne gjuhen arvanitase). Ne gjermanisht kem.igjithashtu Gott = perendi dhe Sonne (shqiptohet zone) =

Aristidh Kola 75

Dietl dhe Sonntag = e diel, d.m.th. dita e diellit,Ne Spanisht Dia = dita dhe Dios = perendia, nderkohe qe Sol

= diell, korrespondon me latinishten.Ceshtja eshte se n'asnjeren nga gjuhet e njohura nuk ekziston

radha e plote e fjaleve me rrenje Di dhe Ze qe te vertetojedrejtperdrejte identifikimin e Perendise me te mad he Zeusit meDiellin, Ne gjuhet e tjera do te gjejme mjaft fjale me rrenje Didhe Ze, por pa lidhje, "jetime" , ndaj behet e qarte se ate janemarre hua ose nga Pellazget e lashte ose nga Iliret, ose ngaRomaket,

Al\J.<\.LTHIA - Bili iAmalthiasSipas mltologjise. kur Zeusi fcshnje u fsheh nga e ema Rea

ne malet e Kretes .•qe t:e shpetoje nga i ati Kronos, ai ushqehejme qumeshtin e nje dhie qe quhej Amalthia. Sipas nje variantitJcc:er, nJ~ nuse qe quhe] Amalthia bashke me motren e sajMelissa (Bleta), ishin ato q/! e ushqyen Zeusin me qumesht dhemjalt!.

Ne vitet e mevonshme. legjenda e marre nga ky variantmitologjik, vazhdoi ta perforccje gjithrnone e me shurne bindjene ekzistences se bririt te Amalthia, qe kush e zoteronte,siguronte te gjitha te mirat. Briri i Amalthias u be, keshtu,simbol pasurimi dhe bolleku.

Ne Dhjaten e Vjeter gjejme - me prejardhe nga Kreta sicduket - identifikimin e Tokes se premtuar me token ku "rrjedhmjalt e qumesht", Te njejten pikepamje identifikimi te jetes semire, te pasurise etj, me mjaltin e qurneshtin do ta gjejme edhene popullin grek te koheve te reja edhe te Shqipetaret. Nuk e dine ~'te dhena mitologjike te Ilirise bazohen koka e dhise qembante ne hel-

78 Gjuha e Perendive

dallet ishin te lljohur pikerisht per perpullimin e metaleve dhe ethella II tri here He jete lahet si Dardanlli" i referohet l1xirjes selekures se metalurgeve dhe hekurxhinjve). Ne luftell Trojane, Pe-onet ilirialle, 13 fqinje te Dardaneve do te marrin anell e Trojaneve,duke patur ne krye Pireihni, ernertim tregonjes per prodhimin earmeve te mprehta me ane te zjarrit.

Ffg 6 Zeusi f vogel plqumlshtin e dJilt (neg]uhln arV(uita~)Amalthfa, nd~rkcIKl '11,rojtal~t e tiJ krljojneme kam at dhemburojat e tyre, nJlmbroJ€ nga haJc.marrjae Kronosit.

Duke vazhduar rrugell e marshimit te tyre gjejme Dardallia,midis sirise se sotme dhe Turqise e duke shkuar me ne lindjc,gjejme Dardanistanin ne brigjet e lndit e Tibetit, me karakteris tikekryesore te popullit perpunimin e metaleve. E te gjitha keto, nukmund te mos ishikojme ose te mos ilidhim me legjendat C traditate grekerve te vjeter, por edhe te lndianeve dhe te Egjip tianeveakoma, (sh. Platoni II Kratillos") e te ngulim kembe pi~,njehipoteze fantastike te indeoevropianeve. Aq me teper qe asht'l

13- Luften Trojane e konsideroj si 1uftiin e pare civile pellazgjikc 'rnjohim Sh, me hollesisht IIArvenitasit dhe origjina e grekme" f.54

Atistidh Kola ?9

si~ thame, Pellazget e levizshem riatdhesoheshin shpesh, (Pellazgji(lejleke ose pellazge), kesisoj pikerisht keshtu duhet te shpjegojmeshume fakte per vendosjen ne Greqi, te heronjve nga Lindja qevijne jo me si te huaj (sh. Perserus, Danaos), por si pretedente tefronave e si trashegimtare.

Do ta mbyllim ketu referimin tone ndaj Zeusit Dietl me tljethirrje shume te vjerer Carne ndaj Dietlit.

"Diell- 0, diell- 0";-

ama buek e miell-osa Ie hame premebashke me time emesa Ie hame prapebashke me tim ate"

Kjo thirrje esht! marre nga vepra "Keng! popullore nga~amena· t! Fates Mero Rrapaj (K!ng! popullore nga ~am!ria .Tirane 1983 £.13)

~am!ri.t qe rronin ne k!t! vend per rnijra e mijra vjet dheruani.n ne traditen e tyre verbale nje pasuri te pallogaritshme, ushtenguan ta braktisnin Greqine p!r&iate II kembimit te popullsive"e te shkorun ne Turqi, Pra, meqe ishin Myslimalle, ne largonimgreke pure e pranonim tel krishtere ne frymen" e Greqise teGrekerve te krishtere"

Duke mbyllur kapitullin per Zeusin dhe perpjekjell per teargumentuar bindjen time se "Zeusi" nuk do te thote qiell ashtu sibesohej per nje shekull- por "Diell ", une mbeshtetern

, Bie fjala Euripidi, Sofokli, Pitagora,

::- T ipi. Diell" ka lidhje me fjalen e greqishtes se vjeter "Dhelos II ai qe I

pmet ·dheili· qe eshu-e ora e nxehtesise me te madhe te drites (pasmcsdit.es) d.m,th, ·Dheilos = ora e Diellit"

8 Gjulu e Pcrendin

Shqlperist'" ik.t.lojnc In..ub problemir ~ me kat :usy-eum te mj~(rueshtm M"lult tkListojnc e~ente identifikimi lepell.llgevt me Shqiprsrer". PCrpjdtjl k&kuesc e shqipu.t~('perqendrohct te !litet, edhe pse demmta. kr.lb.asuts mt'Ptll.tt&t!jlne akom.1 me l(5hum~ edhe mt bindf.s o~ ~u It Oirc,,·c.

Rqedhimisht, do Ie IhoUlIC diJnuh,d)' rjEr.amund te ndodhin:Ove re jtnc yekeril pl':.Irdhes It P~"t. si~besonin ti 'iwit,ose tc jcne ~hqipurtt p.wrdhEs te tyTc.l.\hru ~ trcgon krahasimitUllht:\or igJUhfi ,hqiJle dhe ifJlIC\'c pdw-tiikt qi tkmtojnc SOt.

SIP1.\mendunir tun, qe e kam duponur mt' ~bl ne \'C"

pren "An .Ulit.uit dhe prciuilllp e t;ttkc"a~-diltm" Csbte \-cnd~sur mbt IIje blZC Ie SJbuu. P.umdhf:s tc pclb;a.,bbt edhe teGrekerve, Clthc Ie lIirit\"l~. edhe te A n·;a.ni~wc te souhEm fmcPdl.ugc:t. Au qe r,itl fIlt'SOI nujne tnm&un thonder te gjuhCspell ..vge dhe pltima ~.t}' re b,,uo..cqytctt!UO(,;mt An·mimit. Nemen} Ir trigl ;anulike do Ie Ihosl1.1 seA.tvluil~it ~ne SOt pbUqe-)ur\il me Ie p,1\lrr It rJcr~ $Cm.whe PdUzgjike.

IUlelrkul.lli Arv~llit.l.\. rrrj luli5(; )c rosbtnlt. Dbimitrios Ka-m..lfd.l~ l\hlt' i plri qe ic:nmzwmuu ngoa.lfrimi if~"e ~lite .ltO hometike: uhe: pmhomt'fike t1u se ..C~ An-aniwt C$h-lC gJuh.l c Ptrendivc",oblt' pwmht :ajo 9"h qt' p&mtnd Hom·eri, dbe si (c tillt oli ncnk"plonlc liuhcn shume te \~cr ~e.v,jubttl e .uyre nitrC'Z.'\~ qc:u dh.Ult emu ~~-e dhc DlCDymcIe xlhurimil. Ky koo".ltim iK.w.u-dcs. idtu tirullia krtij libri.

Pdwge:t DuX u dh.ulC H'lC1l Veken"t, por cdllt cgjyptunt""t.. •

~.s,rollo-A.Pllto. HlUoru t: Shql~nsc, perlubyu nv B.Aku~u.Sdlnlk, faqt 10

b.- .._lIlC01 ~IO<F Ihoae ~l, dhe ~ tmna pain-dl\'c q(' thom sc nuk I n,oIl114 l-.c1oj sc UJ cIIunC Pdlur,i(, ~ITC'( :ali1IiiPOKidocllt" •

Aristidh Kob 9

edhe fmihs\·c. cdhe b~bilolWVt edhe popuive Ie Ijere elementere qytttCrimir I~ lyre. S1 iwbte. pea, ~b{t: ky qytelcrim? Dhenese jmi me Ie \-Eru1c p.lr.urdbe~ Ie g.eeker"c. Sol!.helle shkoon~ shckuj hisfOrU greke? Kisble It drejl~ priIti t'gIYPlUD qe idlOlbte Pblonil se &relet hurojne r,iilhn;t hi\toriot' e lyre, qe(":\hl~ t(xx) ,jet me e "jeter Sf' olio e cgjn)liilo~'\'e? Si duke, pe,robe pst' ouk do fl\htc :u btu e puc e ,u e Iundu, qt' ~rckcttlUmbuln Igjurmn Cbinori~ st t)'ce, mcgjilbt=adhurimrn qc k,lne:nd:a; pu.urdhb"", Kjo konludikl~ do tc rnund l~ quhe] ",in-drom ydt- dbe per uklt'ii ·sindrom Pdl.l1.gjik".

Qe It deroorutro\h W' ArVolnil:uit e \ouhcm dhe grckcl il C

\ictt'r jlnr plmdh it e Pclll1f,c\·c. \ilturishl nuk duhet It' kufi·zohtsh "cum nC'kubl1imin gjuh('wr, por duke vcne lit' (U\hen~ kerkimi, IC't;ji'h,a dcmentct kuhu\lcse qr Ckll\loJn(', t'l ,1D;11,i:r.oshe ,'ikr)'qamh :lto, nc mcn)'rc 'Ie: nieri t'lC'melll kr lh.mlC:~Ie ''Cftt'IOjc tc l;ttct. Gjtrtsi.t c elrmentc\'(, kr.lhU\lt'\ vue! 10vt'ttm ng..a("';(or(1 ob;tkli\·t:.poc cdhc np1Ntl1tc\i.1 t' n~ Lug.(Um&.i.a (' k&kuc:sil. SiJoqo(te, &ier n kCIC'~,m lidhj.a t' Arv.m·it,u,'c dbc Pdlut;n'C' cshte: kcrkuu "aero nl' lc:trcnin C&luhrs,t\&kimi qc po bCjmc twi prrbfn "'t'letn nje riot' t(' nu<.iimllmbi lidhjen e J;juhn $C Pe:ll.tzt~\'t' dhe Ie ArVWil.1\\'C, v.jrru kit~iobickt Die f....lor qr ku£iz.oht'l nr mltl1 e percruiiv(' C' Ie (ere-moni\·c (('tnt. Por pUl1e1uhl pukcn . jo $iguri.~bl IDe mtem ..cdbc clemmie.' It tjuc kr1h1SU~: Crj.ao\c mt mire It' themi pike-pmtjC't (tUrc. plnr,j},kima dhe supc!stkiontt, kuutcri sho-q&or~indj~LUI ilC dr popujvc c s.hume gjerllc {feu ..Kesbru,bit f,ili. pikqumj.1 thcmelore pelbzgjikc e kulut te Oiellit-AI(DU1a,"'Zeus) dhe te T oif:sSenc (Dovctre) ruhet nepUmJCt sbek·uj\"c dh.e (C\o'eIC oicpuojeshm.e tek Arnnjusjt, qe ng.1G~c:m ('gu Ie Mote;.a. perderiu bctimi De Oicll e or Toke \.IIJ)(J,m gJel

80 Gjuha e Perendive

edhe ne hymnin orfik numer VIII, drejtuar Diellit, ku ai quhet

"Zeusi i pavdekshern".

Kete men dim tim e botova per here te pare ne vitin 1983 nevepren time ".A.rvanitasit dhe prejardhja (' grekerve " f.115-9,por ketu u perp oqa ta dokumentoj, dukt sjellur vee elernenteve

gjuhesore edhe nje shumice elernentesh te tjere, si mitologjike,historike, arkeolo gjike, gje 0 grafike, gje ologjike, folklorike etj

dhe ne nje menyl) te atille qe njeri element te vertetoje te tjereedhe u; vertetohet prej tyre. Sepse besoj se gjuhesia nuk mjaftonte jape pergjigjje ne ceshtje te tilla.

Olimp i, froni iZeusit - Diaw -DielliPor edhe nga ana ~eter konfirmohet hipoteza jone. A e kern

pyetur ndonjehere veten perse konkretisht ne Olimp te ven<losetfroni i Zeusit dhe banesa e perendise? Vazhdimin logjik te~Ii;shtjes sene e shpjegojne prifterinjte e maiave te Ballkanit Ver-Ipcrendimor, e me konkretisht, rrethinat e Dodonit, prej nga k -q ataveshtronin te lindte dielli i adhuruar - Diaw;

Nuk nevojitet te ngritemr ne majat e ketyre maleve qe ta kon-\t,ltojme nje gje te tille Nje veshtrim i thjeshte ne harte do te nabinde se keta priftcrinj te lashte e shikonin Diaw - Dia - Diell 1(;

linde nga majat e OhmpitlGjeologl!t do te na vertetojne se OJimpi ne nje kohe te sh-

6a· Eshl~ fjala p~r njl! thUje rdrimi 16 prind!M ~ gjuh&n arvanitsse, III; 9i~duket he. prejardhje shurni te ~hte, pel6:tSlike. Njihet prej t~ gjithM 111 <;ljeter cilesi wekteristike e peUazgeve, &.JO e dashuris6 ~r prinderit. 1111 I" kjoci1esi nisi Uit';thuret 1\8 Athinen hlasUie, ky popu11 u perpoq to 11111 Ivonte ate,duke shpall ur ligje speciale qe u quajlen Wugjet Pelazgjike", I -. r"Pellazgjiket". Ie mos hmojrri se Pe.Dazget quheshin edhe "Pelarge" (ll'llcke)per hater karakteristika te pelbaslUleta.. 1) Emigrim dhe kthim ne Aldhe. 2)Deshuri per prinderit. Thuhet se Jej)eUt kur mplaken trensl l Ill "I ohen nga Ierinjte gjate emigrimevs. 3) Per parape.1qimin e lyre per ~l fushore. Pellezgetkolonizuan mjaft siperfaqe fushore te goditure ru',.! kataklizma e Ojigut, ndajdhe emri i tyre permendet per vepra te 1l1l'dl1a bonifikimi. C) Pellszgetgjithashtu permenden per ndertimin e 111111('ve kolosale (Mure pelezgjike) dhete akropoleve ne pikat me te }arta Ii" 1II\les se banuer (Lenses), njelloj s~ indertojne lejleket folete e lyre IIi 1011 ... lime te larta te fshatrave, bie Ijala, nekamp anaret e kishave. Qe Ie Id.tll<'bemi tek thinja e nde.rimit ndaj prindervemund te themi se ne 1111 II til 8lYanttase babai thuhej "Zoti Tala". e nena "ZonjaMeme". Bocari ..lIlIgjitM Suli"

Zeusi - Diell dhe PrometeuDo te vazhdojme me elemente qe tregojne identitetin e Zeusit e

te diellit nepermjet analizes se mitit te famshem te PrometeutSip as keti] miti, titani Promete duke pare se njerelit jetonin ne

erresire e ne te ftohte, vendosi t'i vidhte Zeusit zjarrin, qt; ishte oeperdorimin vetem te perendive. Zjarrin ai u dha njerezvc dhe qyshatehere fillon epoka me e rendesishme per njerezimin, MirepoZeusi u zemerua per kere "krim II dhe e denoi rende Prometeun.Dha urdher ta lidhnin me pranga e ta mberthenin ne nje shkemb teKaukazit. Aty nje zhgabe i hante per dite te brendeshmet, qe atijgiate nates irriteshin perseri. Kesaj torture te Prometeut idha fundi biri i Zeusit, Herkuli, hero dhe gjysme perendi, Ne vazhdim. edheai vet! falet nga Zeusi duke iu ngjitul Olimpit e duke u bere I

pavdekshem.Me pas, k!te mit absolutisht sunbolik e perdor!n tragjedl anet e

medhenj dhe Eskili gjenial shkroi per te nj! tragjedi t.

paperseritshme, e cila ka nj! p!rmbajtje thell!sisbt shoq!rore ( kjome kalimin e kohes u be edhe me per!ndit! q! ashtu SIC thame, edo ta tregojme me mire m! poshte, perfaqesonin fillimisht (neshumice) elements fizike e krijonjes te jetes)

Po gjithsesi, pikenisja e mit it te Prometeut ka 6llime sbwne telashta dhe ireferohet epokes kur njeriu u be zot dhe shfryti: zonjesizjarrit.

Prometeu, ne vetvet:e, personifikon urtesine njerezore qe miLi te

zoteroje elementin e zjarrit. Ne e kuptojrne nderimin qe I behet, porsi mund te justifikojme denimin e tij prej Zeusit?Ne baze tearsyeve qe permendin variantet e ndryshme mitoJogjike dhetragjedite? J 0, sigurisht, p or per nje arsye qe kuptohet leht pasinevoja me e larte e botes Pellazgjike eshte burimi izjarrit, ,drites, inxehtesise e te jetes. Kesisoj, gjithkush mund ta kuptoje

lehte permasen qe kishte kulti i Diellit per njeriun e cveshurprimitiv. Qe te arriie te shohe, te siguroje ushqimin, ose te mbrohetnga bishat, njeriu ka nevoje per driten. Qe te ngrohet ne ditet enetet e ngrira, ai ka nevoje per zjarrin. Me vone, me ane li: zjarritai do te sajoje veglat e tij te para. Pemet dhe barerat qe ka perrethrrit.en vetem me energjine diellore, etj.

Mirepo ai arrin, duke goditur dy gure njeri me tjetrin, ta krijoje vetezjamn dhe driten. C'tregon kjo? T regen se a) nga njeri catst ne~etrin njeriu u be rot inje vetie te perendishme, nje vetie qe .pikerisht per keto cilesi - i perket atij qe adhurohet, d. m.th. diellit;b) KJo energii qe eshte kaq e dobishme per njeriun eshtenjekohesisht edhe krim per teo nje veprim i denueshem. Nevojitetpak fantazt qe t! kuptojme reagimin e njerezve te shushatur tl:!epokes paleohtike ndaj "risise". kur pane se nje njeri zbriti nga Imniirij perendine - Diellin . ne toke, me duart e veta. Ja ku qendronburimi dhe shkaku id!nlmit t! Prorneteul nga Zeusi. Nga ana ~eter.asgje nuk ~shte e mundur 18 ndaloje njeriun nga ph'dorimi izjarritqe eshte aq idobishme per te, ndaj me kalIllIin e kohes nje gje etille pushon te konsiderahet shkelje e linde, bile ai e ngre n~ nivelperendish vendin ne te cilin ndez zjarrin dhe e roan me nje frike teshenjt.e, qe te mos i shuhet, per Ia mbajtur keshtu gjithmone tendezur. Qe nga ky cast, mireberesi (Prometheu) justifikohet ekthehet ne perendi dhe kriiohet perendesha Eoria (Vatra),perendesha qe simbolizon engjellin mbrojtes te zjarrit te cmuar qeka cdo grup njerezish, dll meqenese grupi - qe ka sigurisht lidhjegjaku te perbashketalAet sbpesh here rreth zjarrit dhe kjo perben nje element qe i Iidh

ata akoma me shume dhe u krijon nje bindje te thelle dhendergjegje bashkesie, Vatra trajtohet gjithmone si mbrojtese ejetes familjare.

ZcusiZcusi ose Deus, Zdeus, apo O:lS, Zas ne dialekiee dorike e

beoeike,oseDin dhe Tan, ose 'I'iin, ose Dis, ne dialektin e Krcrcs,eshre perendia me e l:ll'tc e Paareouit Olimpik dhe cempulli i rijme ilasbre ndodhej ne Dodone. Quher edhe ai, si tC gjitha peren-dite etjera, "Pellazgjik" "osc ndryshe Acii perendive dhe iojerezve,I>OC kjo eshte me reper nje shprchje, nje hiperbole poeuke,

Sipas nje legjende Zeusi estue femija e pare, kurse sipss te(j~ri!ve. femija ifundic iKronosit dhe Demerras. ira, Poseidoni,Fsw dhe Plueoni jane vellezeri; e lij. r':.shte sunduesi iqiellit dhc. 'andejmi esc nga maja e Olimpir, ku ka Ironia e rij shekullor,kshou rrufete e tii te tmerrslnne kundcr kundershrareve. Nec ,[cqine klasike Zeusi mer ne meadimin e lilo7-ofcve e te poet-I YC njc dimension te ri dhe bchce "arsyeja" e gjithesisc , mendja'IiI ka venc rregull ne cdo gje. Eskili eek "Prometeu " thote sc «

ZC\l5j - kushdo qe te jete - eshte force 'Ie harmonizohet meIIt&jikeu dhe vepron ne baze re drejtesise. Anali;r~1erimologjike eImrit te Zeus it do te na tregoje se si, shm)lc kohc para Eskilir, aiI Il'ntiftkohej me dijen me te Jane, me ale qe rue 'lone IilozoferlOIn quajae "meudja' 05C rne vone "arsyejr", e se si akoma dhe

I Homeri ne Hadel\ (r~!>P. v. 233) p:lT:l<)et AkiJw t'i lutct ZcumI )o.IClonik, Pellazgjik. si perendi ~terore.

kuar ka pesuar nje vithisje te forte, dhe nga nje maje shume e larte,arriti te krijoje dy majat kryesore qe ne njohim sot Nje dire, syte ecuditur te prifterinjve te Epirit dalluan fenomenin e vithisjes setmerrshme dhe do te kene thene me mijera here ne kallzimet e tyre- c'fare ~eter? - se ky mal u ul , u be me i shkurter, Dhe kjo gje negjuhen e tyre thuhet: "Dlj u be", d.m.th. u be i ulet, u shkurtuaOlimpi, ose Ulimbi sip as Homerit, shqiptohej "Uljumb" , sepsedihet qe v shqiptohej si u. Keshtu qe rrenja fillestare "Uljumb -plus mbaresa e mevonshme os i dha formen perfundimtare"Uljubes" > Ulimbos » Olimbos.

Nga ana ~etl!r, sigurisht qe nuk ka nevoje qe adonje gjeolog tena vertetoje vithisjen qe permendim. Kush ng)itet ne kete mal teshkelur nga perendite, qe nga fshati Litohor, do ta kuptojemenjehere e do tl! mendohet thelle se sa te v!rteta fsheh.tn k~tuperleshjet midis gjigandeve dhe titan!ve q@p!rshkruan Hesiodi, Pogjithesesi, gjeologet na duhen per t! vertetuar epoken kur eshteb~r! ky ndryshim gjeologjik ne Olimp, n! menyr! qe t!; shohan salarg shkon historia e popullit ton! dhe gjuha e perendive. aJo &Juhearvanitase, qe disa jane perpjekur aq shume qe ta zhdukin ngahapesira greke, edhe atehere kur ishte aq i freskel dhe qe pikerishtgjuha e heronjve kornbetar te 1821-ie

1-Ne te vertete, po te studiojme origjinen e heronjve te kryengritjes si vitil 1821,do te shohim se shumica ishin Arvanitas dhe flisnin gjuhel\ azvanilase., eshtu s~ eflisnin ate gjysMrit tone OOe jo greqizmat skolastib - qe permenden De

dokumentet qe ata eventualisht firmosnin. Keto \ shkroanin sekretaret e lyre. Keleua permend mbreterve te Greqise nj' poet ishekullit te kaluar me keto vargje;

"Kjo gluha AtberishteIshte gluh trimerishte Eflit kanarkO"....MiauliBocari edhe gjitM Suli"

Simbolet e Zeusit

Me to nuk nenkuptoj sigurisht shqip onjen, por ate elementinsimbolik qe demonstron hipotezen time se Zeus do te thote Diaw -Diell

Duke lexuar "Historine e Shqiperise" te Stefanaq Pollos e te A.Putos, shikoj se arkeologet shqiptare arriten te nxjerrin ne drite,pas shume germimeve, simbole te nje perendie diellore, qekonsistojae ne l+je rreth rrezatues here bosh here te plote."

Ne vitin 1983 u bene kerkime ne shpellen e famshme Idheon It'Kretes, ku sipas disa miteve qendroi pas lindjes se tij Zeusi i vogel1 fshehur aty nga nena e tij Rea, qe t'i shpetonte Kronit irili, sitham!, i kaperdinte £emijet e tij p orsa vinin ne jete. Rea i dhaKronit nje gur te mbeshtjel! e si femije duke ithene se ishte Ijalaper ftmijeo e porsa-lindur. Keshtu q/!, Kroni kaperdiu gurin IIi'vend t! Zeusit. Pta, mbi Malin Ida tl! Kretes ekzistonte njl! It'mpullku adhurohej Zeusi, tempull qi! sigurisht e kishin nderlllarPellazg!t qe kolonizuan Kret!n ashtu siy thone pothuajse 1(, gjitMsbkrimtaret e VJet!r greke, bashke me Homeria.?

Persen e shohim kultin shume t! lashte t~ Zeusit nl:!majat 1111: II:!larta te maleve, por ajo qe ka rendesi esht! se ne germimet (' l-ilit1983, aty u gjeten shume simbole te Zeus it - Diaw _ Diellil, porarkeologet ouk kuptuan se kishin zbuluar simbolin e 'I.t'llsit, Ai qeishte ne krye te kerkimeve pohoi se gjeti shume IH'lhe rrezatuese,qe Ikonsideroi "simbole te cuditshme", e ne v.l-ehdim berihipotezen se "Zeusi ishpell es Idron, ishte nje perendl ( himesise seimportuar nga Anadolli".

, S.Pollo - A.Puto;"Historia e Shqiperise", faqe 13.

j •...at je (ne Krete) banojne Akenj nga niera ane, Kidones nga ana II." dheDorieni, qe jane te ndare ne tre raca dhe Pellazget e del!:iuar", I I j r .111. T, VaIl!;

11.5-111

Madje, pak me vone, kur zjarri do te behet element shfryteziminga njeriu, e kur me ane te zjarrit ai do te shkrije metalet e do reprodhoje vegla paqesore dhe lufte, do te linde edhe nje perendi

tjeter, Hefesti (Vullkani).Keshtu, mund te shpjegojme edhe radhen e lindjes Sf perendive

nga Prometeu mitologjik, ndaj shume drejt Vavriosi to thote:"Prometeu eshte nje nga perendite, por nga te paret",

V arianti etimologjik me i njohur nga ana greke, per emrin e

Prometeut eshte se ai vjen nga fja Pro (per) dhe Midea = men-dime Y Ne gjuhen arvanitase Med (ment) = mendja, truri, mendimi,krahaso Mentor, keshilltari i ditur i Odhiseut dhe menduar 0: ai qemendohet. Nga ana ~eter. mund te kujtoj se pjesa e clyte pel'~resee ernrit te Prometeut ka rrenj! Mat- ql! ne gjuh!n arvanitase do t!thote numuroj, kalkuloj. Prek ketej kemi ne sankrinsht Mabh, negreqisht metron e~. Keshtu Prometje-as,

10· Sh. Vavnus:· "Mite" 66.11· S ipas varientm gjuMsore me te rio) emti iprometheut vjen nga fjalasamkritishtes "Premanthes" qe tregon shkopin me te cilin ndimin zjatr me eneto ferkimit inelienet e lashto. Duket se ka paijeter lidhje midis ~ fjal6'Ve, porduhet te sqarohet nese "Prometheu" doli nga "Prementhes" .ose ndodh ekundetta, si~ me bindin elisa teegonjes qe nuk esbte e munWc te ekspozohen nekete shenlm, Ojithnje duhet te kemi parasysh prezencen e padismtues.tune Ugreko-pellezgeve, ne Azi e ve~a.nerishtne Azm.e e jug!.lt. e qend.rore, kundodhen sot Pakistani, Afgenistani, India, Tibeti dhe pjesa jugt- pe:rendimoree Kines. Eshte shume interesent e nuk duhet te harrahetnje noj Pe.tandorieGreke qe Iulezoi per tee sheku] ne kete treve, qe nga epoka e Aleksendrit. teMadh gjer te mbreti Hermes II (55 ose 35 p. krishtit), pot edhe prezencengreko-pellazge nil kete zone, qe vertetohet nga vete tradita indiane (sh. raportishkurter nga Irini Panajoticlhu" J avanasit) Greket ne traditen in.diana-, rev."JetaMaqedhonase", NJ, Selanik 1960. Gjer me sot ne kufirin midisAfgenistanit clhe Pakistanit ekziston nje race e v~ante dhe e shkeputur,Kalasha qe nuk beson as ne Muslimanizem e as ne Budizem, e qe quhen"Kafire" (te pabese) clhe

Promateas, Promatheas (ne gjuhen Doriane) > promitheas (negjuhen joniane), ai qe parashikon, ai qe para se te veproje e matmendimin. Perkundrazi, Epimitheus, eshte ai qe mendohet e qeben kalkulime me pas. Keshtu quhej vellai i Promereut.

Duke u rikthyer te Prorneteu, une nmnd te supozoj se emri i tijeshte nje mbiemer plotesonjes, qe karakterizon "dijetarin e lashte",njeriun parashikonjes, qe arriti te mposhte zjarrin duke i dhene njeshtytje te fuqishme zhvillimit njerezor.

Knlri i guri tQe gun esht.e menyra fillestare e primitive per prodhimin e

zjarrit ne kete hapesire ballkanike dhe se Dielli eshte perendia epare qe u adhurua, duket qartl'!edhe nga fakti se si eshte shpjeguargjer me sot • kulti igurit".

Perse njer!Zlt adhuronin gurin ne nj! epoke shume t! lashte

zona "Kafirist.en". At-&.be!lOjn~ si per~ndi te plot.fuqisMm "Dezao" (Dhi:~.Zeus), si per&ldi familjare dhe t! sl't~is~ kane ate qe e quajne "Jestak"(Yalta) dhe mbajn~ per nder te saj nje zjarr te pashuar ne shtijpite e tyt$.Perendi LEijere kane ~Mahadeon" dhe "Abalomain" (Apolloru). Nje here neviL festojne ·Chaomos" (per te vjetrin Kaomc-Komo) dhe shpresojno ttktheben oe atdhe nga ishin lergoer parae.rdhesit e tyre, pra nga "Tsiam(yameri - yame). Mundet qe pikepyetjet qe keni vene te jane Iarg realitetit,por ekzistojoe eahe disa elemente 'Ie e mbeshtesin kat! menclim. N ekundershtim me ambientin rretheqark te kesaj pjese te Azise, ala jane taO:lrdhe, te gjate, me floke ngjyre-geshtenj clhe pine shume vet«. Gjuhen elyre e quajne "Burusheslci" qe do Le thote "gjuha e trimeve" .Mirepo ne -hqip·Buu~ = burre trim. Disa toponime te tyre flasin per heqjen e pikepyetjeve,"Balt a· quhetnje vend mo~alisht, (balte - mo~a1isl't ne sh'lip). "Hundeza"quhet nje theUesi e nje siperfsqeje fushore, por keshiu 'luhet edhe l'runda evogel ne shqip. Per sa me siper, Shiko Debra's Denker: "People of fire andferror" De revist.en aN ational Geographic", tetor 1981 dhe Emesto Skura"l1iretneAfganistan" ne revisten "Lidhja" te I\ntonio Bellusci.

Ne muajin mars te vitit 1987 u gjenda ne Shqipen, i ftuar nga IvIinistria eArsimit dhe e Kultures, qe te merrnja pjese ne njeqindvj etorin e hapj esse shkolles se pare shqipe ne Korce, Rastesisht vlzitova edhe Beratin emrekullueshem. Qe nga ai vend pashe per here te pare Tomorin, malinqe sipas hipotezave te mia, duhej te kishte tempull ose faltore kushtuarZeusit - Diell. Pyeta drejtorine e muzeumit arkeologjik nese ishte berendonie kerkim ne majat e malil dbe oalyrisbt qe njeriu u habit. Porshoqeruesi im Kozma Grill 0, qe ishte edhe alpinist dhe kish shkuar neTomar me shume se 10 here, me lila se 800 metra para msjes se malitekziston nje teqe (Monastir) e Musuhnaneve bekt.ashinj. per mua kjotregonte se at)' ekzistonte me pare nje tern pun iZeusit, n~ germadhat et! cilit u ndetua teqeja myslirnane. qe ne oJe epoke ijet!r do t! qe ekrishter!. Par gj!ja m! e rmd!sishme dhe m! e ~dilshme ishte ajo q~ K.Grillo m! shpjegoi pb' murgiit bektashlnJ. t! cllet shkonin nj! her! n! vitn~maj~ e Tomorit p!r t~ bfre nje kurban l!v~t!. Me shumenonesua s'munda t!meso], por jam i mendimit q! shkenc~1!I. shqiptarl!duhet patjet!r t~kt!rkojn~ kullin tradlcional qe prej mijra vjeiesh ka

mbijetuar nga ndjekja dymijevj~e e dy faoatizmave ie dy feveorientale. Ne Berat, pashe gjithashlu edhe ikooen e krishtere qe eshteunikale ne 110j in e vet e qe rriote sh\llle afer me oje xhami mus ulmane,qe verteton edhe nje here mendinu qe kam mbrojt:ur ne librin tim"Arvanitasit dhe origjina e grekerve·, per muagesen e fanatizmit fetar ete urrejtjes ne kete populi dhe per frymen e tij loleruese ndaj feve te Itjera, nje fryme kjo qe sigurisht nuk u pel.qente kryetareve te feve tendryshme.

Ekzistojne edhe simbole I.e tjere te diellit, si rrethi ne forme

he" ose "Perkete Diell" 'e_- .-..... ' mia.

spirale, ose rrethi me kater rreze te barabarta oserrethi ne forme elike.Nga ky simbo1 i fundit u krijua edhe k:ryqi i thyer ose Svastika neSankritisht. (shiko fig. 4).

Fig 4 5Smbole ej·eIlore. Ngp e majm ne te tl-ga:Ifte: kaferkendesh, ehpsor,kryqi i tfpler (svash"ka), kryqi egj'iplim, Jayqi groek, kryqi taunk, kryqigja:shtke~r.

Svastika si simbol iDiellit haset qe nga India e gier ne Evrope.Ne Muzeun Arkeologjik te Tuanes pata rastin te shikoja dy-tresimbole te Diellit, midis le cleve edle Svastiken me gut e nt: baker.Me rendesi ishte se aty pashe gjilhashtu edhe shtylla varri prej guri teperiudMs Bizantine, ku Y!rehej o)e shenjLOf me aureole diellore edjatbtas e majlas kok~ s! ttJ Cy svastika , dm tho simbolettradicional! diellor~ t! popuUit ilirik

Svastika haset me teJ edhe ne monumentet Minoike dhe t!Mecenes, Edhe Kryqi 1 tbjesht! ose Kryql n~ fa.rm~ T, ose ne rorme Tme njl! rreth nC!pjesen e sipmne. jar.e simbole t.e l'erfudise se madhee fulestare Pelazgiike, Diellit ose Diaw.

Edhe feja kristiane e vendosi ne agiiografi Aureolen e njohur Itshenjtoreve dhe te Krishtit, Besoj se ky symbol nuk eshte vecsembeturine e simbolit te Iash1e mellor.

Kultin e lashte te Diellit mund ta verejne edhe folkloristet . po '1;jene te informuar . ne kerkimel. e t:lfe fotklorike. Ne Shqiperi, \ipasfjaleve te folkloristit J argo Panajoti, i cili ka sbkruar librin e1.\111shem "Fjale te urta", nisur nga proverbat e disa fshatrave teShqiperise se Veriut, ka fshatare qi bejne nje be te llojit "per kete I

NC! fete orientale, zakonishr nje perendi nc nje case (fl'ymezi-Illi qiellor) zbulon idene tCkrijoje gjiiliesme nga hi~i, osc 11g:t

rlcmenter e vee. Zakonishi kjo perendi eshec njckohiisisht edhevetesunduese e me kerkcsa per mos-njohjen e vazhdueshmc lelsnje perendie rjeter, rc auteariciterie dhe cc nenshtrimir teIljerhve ndaj saj. Aq me teper qe keto ide super sunduese mbi-I.Oti!TOjneedhe ne fete e kohcs tone - p.sh ne kriscianizcm . dhekoasideroheu kaq lC veneta dhe apokaliprikc saqe shume sh-kencecare neogreke - adhuronjes eegrekerve te VjCtCT . kerkojaeI).i' libm~ e greqishres se vjeter dhe vC\",nerishc lle aro qe quhen(II like ose nc ato plaronike, (e zbulojne se cdbe grekerit e vjeternuk qendronin prapa ne kere pike dhe nuk ishin mospjesemar-res ne keto te veneta apokaliptike qe zakonisht imonopolizojnehebrenjte,

Nuk ia vlen barn qirane te kerkojme ae kece drejtimdhe ee injorojme dijen e pakapercycshinc tc paraardhesve1.111C ce lashre mbi polireizmin e kulrin pluralist, kur pet-l\.Ir;\ saj monoteizmi del si zgjidhja e Iuudit ne qorsokakun" arsyerimcvc per shpjegimin e lindjes dhe te ekzistences

-, - - . ,

s) them - pjesorja toskenisht thene, qe ketej e thena me kuptimin e greq.se re 0 logos - pjesorja geg. thane dhe trajta e emnit e thanmeja- Jemi temendimit se kjo fjale asht rranja e emnit Themis, d.m.th. "ajo qe flet", e cillka qene rna e vjetra priftneshe e orakujve te Greqise qe shpjegonte desbir18e hyut' l.s.

Nji broshure e vogel mbi gjuhen shqipe, botue ne Amaltea te Izmirit nt 12Prill 1846, prej pjesores se toskenishtes nxjerr emnin "Athina", e cila si logtII"e thena" ka dale nga kryet e Zeusit, rnbasi hanger Metisin!".

315) ·Op¢J. 'Tu v. 8ipu)o, - Hymni orfik per Temiden:

v. 3 'H trpGJfTJKariocl(c Ppofol, j.JI!v'r1}lov tiyv(lvLJC),¢JIK~tv KcubpGJVI. bCJ..llOfC';OU(J~bcololv.6 'H xai <PoifJovdvt!Kr~ bcpluroouvt!, toi'o~(cOpGJ1'TJyap 1'C),£Ufa, tiYlli, trvntoi; tivi¢Jnv4,·

~j.J7Iu::tinen nuk sjell asnje pike krahasimi me Temisin. - XPlJO(!OCPI,

Alenen e que" sot Antin«.

'. Eshce oje fjale qe ka ende dhe sot te ojejtin kuptimK~~Sl~noje hapesire te pamatur, nje distance boshe, por

dhee d! lloj hapesire tjerer te madhe. Ka prejardhje nga fjala

ed: ~aFos) qe vjen nga oje rrenje hipocetike indoevropiane:6h:.es. Me cekane lidhje edhe fjalee hasko (veshtroj ne zbraze-si),haino (hapem rhelle) por edhe handhano = horao (nxe, perf-shijoe vetvete).

Ne gjuheo arvanirase ekziston folja hap = hap nje gje, zgjeroj,por edhe lulezoj, filloj ndertoj.'

Nga kjo dalin fjalec hap-gjaresia e nje hapi, nje pash. Hapet -njegjee hapet. Shohim pra se folja hap dhe fjalet qe dalin pre; sa;kanekuptimio e kaosic micologjik ce Hesiodit, d.m. tho hapesire,zgjatje, bapje, fillim veprimrarie. Pra renja e fjales Kaos eshtehap- haph ose haf po ce preferoni se nuk ndryshon asgje - dhe sene oje faze te mevonshme, aryre u shrohet mbaresa greke - os,per t'u bere hafos.

Ekziston sigurisht edhe folja arvanirase hape, qe nuk eshteaspak pa lidhje me fjalen Kaos, por perkundrazi fjale 1) e lashtedhe me e vjerer se hap dhe 2) onomatopeike nga zhurma qe be menjeriu primiriv kur kaperdinte ushqimin e rij. Kur hap gojen

I· Sh.fjaloret; K.Kknstofondhi Nik Cjim dhe "Fjalor 1 shqipes seSOtrne,·J ,

meten e tij Gjergj Kastrioti - Skenderbeu, por nga ajo qe vura re neMuzeumin e Artit Popullir te Tiranes veglat e artisteve cobanekishin gjithnje te skalitur koken e nje dhie.Profesori i letersise Greke te Tiranes, Myzafer Xhaxhiu ne njetakim me tha se ne Shqiperine e Veriut qumeshtit i thone Amett(amelte ose ambelte, sipas Kristoforidhit ne nje botim te v!tit 1961.punuar nga profesori Aleksander Xhuvani). Ja c'reznlton nga kjo:Kjo rrenie fillestare ML T e fjales "Amalthia" (amalt-eis) ndodhet,ve9 fjales se mesiperme qe ne Shqiperine e Veriut tregon qumesht,edhe ne fjalet arvanitase qe pasojne: Mialt = mJaite. Kjo &Ie na sjellne kujtese variantin mitologjik te Amalthias dhe Melitis (Amalthiasdhe Bletes), qe ushqenin me mjalt e qumesht Zeusin, duke na berete mendojme per nje rr!nje te p!rhashk!t te qum!shtit e t! mJaltit,ose tl:!pakeen me nj! tingellim, qe eshte me imundshmi,domethene, tingellimin e p!rbashket te te dy ja ketyre If mirave.2· Me kujtohet nga femijeria se dhite qumeshtore me slse te medha iquanin "Malteze" dhe se un! isha i sigurt! qe kjo fjale tregoote sevinin nga ishuli injohur 1 Mesdheut, Malta gesh~a eshte se, edhesikur te kene me te vertete prejardhje nga Malta apo te quhenkeshtu pikerisht se kane "arnett" d.m.th, jane shume qumeshtore,duket se ekizton lidhje midis emrit te Maltes me prodhimin cqumeshtit e te mjaltit, gje qe nuk perkthehet vecse ni; menyre te

kufizuar, po te mos mbeshtetemi ne gjuhen pellazgjike, ku ngapikepamja e tingullit mjalti identifikohet me qumeshtin, Maltaquhet edhe Meliti (qe ka lidhje me mjaltin, ose Mjalta do ta thoshimne gjuhen arvanitase) E ajo ishte vertet e fameshme edhe per llojine dhive me

shume qumesht (dhia malteze = dhia me shume qumesht) Briri iAmalthias, pra, eshte ai nga icili rrjedh mjalt dhe arnett qemetaforikisht tregon pasuri, te mira me bollek.

Mendime te peraferta per fjalen "Amalthia" sh. edhe ne veprene shkrimtarit te madh shqiptar Ismail Kadare, "Eskili ku humbes imadh" ([98) qe u botua kohet e fundit ne Greqi, me perkthim te 1.

Kolinati.Duke pergjithesuar sa jane thene rreth Zeusit, identifikimin e tij

me ijalen arvanitase Diaw = Diell, e lidhim edhe me shkriminhnear II •ku fjalet Diwe (dhanore) Diwo (giinore) u njohen se ireferohen Zeusit

Pas ketyre, behet e qarte se fjala sankritishte Dyaus nuk ~shtevecse oJe epitet plot!sonj!s i qiel1it te ndricuar, Ose ne te! verteli!perendia e qiellit te ndriyuar. N ga ana ~eter, perendia e qiellit t~

erret oe sanskritisht !sht! Vanma-h (krahasoje me fjalenarvanitase t! err!t, t! qiellit me re, vrane ose vrer). Nga kjo fjal!del mbiemri iVranave, gieneralit t! shquar te periudhes se funditbizantine. NdaJ pas!ri ne kemi te drejte t! mendojme, nese ishin teverteta Ij;t1~tq! i thane Aleksandrit te Madh prifterinj indiane, -('para tij kishin ardhur bashkekornbas te tij nga e njeju zone dhebile JO vetem nJe here, por te pakten dy here (.\hiko fushatat eHerkulit e te Dionisit). Nga pikepamja pdlazgjike, nje gje e tillekuptohet dhe sbpjegohet. Ndkkja e marshimit drejt lindjes se njepopulli te madh ilirik, te Dardaneve, e perforcon kete variant. N gapjesa Vniperendimore e Ballkanit, nje pjese e tij arrin gjer ne Iii i.1 Pon t, ku esh te liqeniDardanida dhe Dardanelet. I biri i Dard.111il,nos nderton qytetin Ilion (ne Troje), kurse tjetri Erekthi oseI',iklhon vjen ne Anke dhe perhap perpunirnin e metaleve. (Dar-