atatÜrk Ünİversİtesİ İlahİyat faizÜltesİ...
TRANSCRIPT
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
İLAHİYAT FAIZÜLTESİ DERGiSi
·'
9. Say:ı.
Atatürk Üniversitesi Basımevi-ERZURUM, 1990
'."" - "<
· İslam'da filoloji.llahiyatm zarUrijrari:bmçısı ve mefuin:In do~ okt.ınması dahil; Kuranfın aiılaşılrna~ı ve. fefsirl. içlıı. ·d~a zanın vasrta Ôlçıtak kabul ediJmiştii, Gerçek geniş bir edebi eserler k.ül.liyatı. . •' " ' . . : - - '' ,' ' .. :
.... ·. (*l Bu yaZı: Ignace Gôldzlhetlıi A Short.lJistoiy of Cliısskiıl Arıibii:: Uterciture
(tranl?la.ted by Joseph Desomogyi;<Berlin 1900, s;61-71) adlı • eseı:inden .tercüme .
edilmiŞtir; Yazının so.nıına; ~dan, bu melP:epler ve dUcıİert He ilgili bir blbllşognuya Have edildi. . . . .. . . . . · ·
(**) ı. Goldzihei (1850~1921); lslaı:ri araştum.aİann:ın_gelmiş-geçmrŞ eri bÜyük • öncülerinden Yahudi asıllı :t>ir Mıicar şarkiyatçı.sıdır. Eserierini dai:ı.a ziyade Alıriaııca kaleme aıniış> o1an: bu aliriiin e~dİerinin. sayİsı, 7•n·i~ulaşmruüadır, ımap -ve
· maka1elerindce~ bazıian FraııstZCa; 1~. RuSÇa.. Hırvatça.tbra"nca, Arapça, Trirkçe gibi dillere i.ercüıne.edilıinŞtir, Eserlet1Iıde"n Muha.mmedantsch.e. Stiidfen (I-n, Halle
· lsB9~1890)'in n. clldi:r)lıı Fninsızca'ya tercümeslrii teşkil eden Etudes sur kı Tradiiion . · rsrru"ntq!ıe(~. par. uon Berclı~. PariS 1952), ;:.Ankara ünı.Ver8ıtesillahiyat Fakiiitest
profeso,rlerinden· Mehıned ·s.Hatiooglu tarafından Türkçeye-çeVrilmiştir (bi.ı Çevirt_henuz . ' .· . . ·. . . ~ . ·\ ' . . . ' . ' . .. ., '. "
basılmamıştır), · Dilimize tercüme edUerek ·basılan· Uk . esert, . ZaJıiriler •sistem ve
· Tarihleri" (çev.Cihad ;ruiiç, Anka:ra ·1.982, XXXXII + 200 s,)'dir. Usa'nımıza · kazandırılan
m.akalelert ise,, kroiıol~J~ sıra lle, şuriıardır : lsl~'da Hcıdisfn Xeri ~trafında . Mücadelelet, çev. Cihad Tiuıç, AÜİFD, XIX (1973), 223-235; Ehl-!Kitcilici·Karşı lsliinı Poıeriugı I-H, çev.Cihad Tunç; llED, IV (1980), 151-169, V (1982), 249.:277; lsl.ômi/;iwı
.. llk ~ zilhd, çev.Hayra.I)i Alİiı:ıtıış, AÜİFP •. Xxrv (1981), 539-546; Jspanya
Araplan oo Islam,· çev.lsmailffi:ıkkı: Ünal, lA. sayı. 1 ~eriunuz .1986), s0-99, sa~ 2 (Ekiiil 19Ss), 48-62. lslanu ilirrllerin, özellikle Tefsir, Hadts,.lsJaın HukUku, Tasavvuf; KeJaın, Arap-Dili ve Edebiyatı gibi saııaiannda eservermiş olaiı f Goldziher'inbu dallardaki
~.bazı göİüŞlerin( rnaniaflh · ihfiyatla kai'Şılamak. ııizımdir (bu. konuda meselii b k;
M.Tayyib Oktç, BazıHadis Meseleleri' üzerinde T~tlcikler, ·tsbmbull9S9,·s.5~t:Ç lO~ 11,28,81; · ı07, 114;167; J.D.J.W~enburg, ı:rsl.anidım:s le Miroir de l'Ikcident. P~sLalıey 1963; M.Z.Sıddiki, HCıdis Eciebfyatı/I'arihi, trC.Y,Z;Ka\takÇı, İstkbull966; s.1?,
23,.24,33,3"9,55,57:-58; 74-77;87,108,132,138-139;.:Talat Koçyigit; I. •Gof.dZiJı.e,Jen iradisıe ngm Bazı Göiüşrerintn TahJJL oo ienkidi.AütFD, XY (1967). 43.:55: aynı mir.. · ..
329
dili kaidelerinlıf JIIua;Yyen esaslara· bagl~sı crnT'*"rh ortaya çıkardı. FilolÔji; iki kıs:nıidan ibarettir : '· .
- , .. : ·"~ - ~ . - - . -· - - . ._..-
- ll sarf (es-sadJ _ve sentili lhususi ·nahvJ ~diye iki ........... .u.•c
aynlan 'Ilmu'n~Nahv egramed ; . . .
.. ' ' 2)Keliıııelepn Joplanınası ve dogru kullanılması. demek 'Ilmu'l~Lii!Ja (Leksikografi::;: Sözlükbilim.Lfıgatçilik): ·
. Arapfiİoloj:tSininbaşl3.ngıcı. İslam'ınilk devirlerine götüriile1>illi Kur'an'ın do gm· oklınir:ı.aSı; _önde gelen ve zariıri bire ilitlyaçb; dola~· .. çare olarak, _derhi:ll gramatlkal·hadiselerin ~tetkiki ,., ............ ,u.;-,
Birçok. ınsanın, Kut_sal~Kit~b'm mefuini .yanlış\bfr . L"'.lor:u.ıtu.L..lii:1· .okuduklaiınııı farkına v:anlır vanlın~ •. hall( için _bir çeşit
-~kitabın _temin' edilmesi .lüzumu ·ortay~ çıktı .. _Bu, 'biiyük'bir aizetti; çülıkü islam·. Sa.deçe . Araplar - arasında şifa~r olarak
-Hcıd.iS Tarihi,:Ankara,l977, s.l~l41;142~143:Me~ S:Hatibciğlu,.BatıdaJıiHadf:;· ·Çazışı7ıa1an u~rme: illuslararası Birinci İsi~ Araş~ Sempc)zyumu, 16;18
._ Eylül1985 (n!blig Vf! Müzakereler), İzmir 1985, s.~BB). ~Idztlier'in J:uiy~tıve eser.lerl
Için b k. c.H.Becker, rg'iıaz Golc:Iziher, Der Ishım. xir (1922); .2 i4-222 ~da yazllıinŞ. · · diger yazııai'·İçinbk.:J.D:P~~. I~ IslCirriicus ]906'::i.955, Ca.i:nlirldge 1958, s:11,
·_. n!•3f59~370): B.H~ll~r.J3fl?l~r~hİe cks oiuvfesde_Ignru:e Goldzilıi!r, Paıis · Joseph de Somogyt",: . A _.Co~tion of the Uterary Rerruitns oflgnı:iie .Golilzther, -JRAS
~(1935), s: 14~H54:· AScheiber, ·ıg~. Go~r MemıOrial. I; Budapeşte-1948,. s:4l~-_
429, İl, Jerus_alem· 1958; s.209-214; J.İ>~J.Waardenbu~g. L'Islam:diıns le Mlri:>ir de
ı:ckc:ident..Paris~~ey 1963: Necfb el'-'Akiki, · el-Musteşrikürl, Kal:lİre i965,1İI, 906-:oos: ez-Zirikli. ~l-A'iam. 3. baskı,· Beyriıt 1389/1969, ı. 80; Goldziher, Ignac, TA
·· cAnimm. 1969), xviı, 424: ı>oOidziher, ·Zcihiriter ·srstem ~ Ttırihleıi...; çev.cihad 'J.?ılç. · -~ 1982; Joseph c1e. SOmogyi'nin ~ı : s .• IX~}Q(VIII ve s.xxiX~xXxvrr; Goldzlher;
1~, AB (İstanl:iuH988); IX. 527.
Aa AÜİFQ
'lA.
~D JRAS
. TA ..
Kısaıtm.aıar . : Anaı3rit3nn,tca; 1'- ;İstanbul ı986 v~ dCl. :.Ankara Üniveı:sitesi tıahiyatF3krutesiDetgişl, Ankara. : tslfum Araşbrmalat. Ankara; · .
: tslamİllııılerı Enstıto.sn De~si; .Ankara, : JoUrıı~ ·ar ·the Royal Asiiıtlc soCiety, Londo~. · : TOi"k-AnslldoPediSi, ı:. , Ankara 1946 v. dd: _ · •-
330
yayılınadı faıtat aynı zamanda·-: . Zlıhiiruntm il;k on senesinden 'itibaren~ A:ra_p, onnajnın ('acetnl miiYônlarca· ~ .tatafmcİaiı.kaouı edildi; blı gelişme. ~uzak ef.ııetıerqe Ar.ıp·oımayan: unsurlar ariısında _azınlık halinde· yaşayalı Araplai-. için karlı ilegtldi. · ·
· Rivayet edilciWiıe göre.~-Halife 'Ali'nin. cfirektlfiyle. : B·asra1nın . tanınıı:ıiş şahSiyetler.fuden Ebii1-:-Esved El);.DtrELİlöt· ·48/668:-69} •. :Ilk
· defa, öıaiak. I1a1İvfu e8asıar.u:ll vazettl. · Kur'an'ın telillkell bir Şekilde _ yanlış--okun:riıasi 'Irak' da meydana· geldi =· lnnelldhit beri'un mine'lmuşrikine•ve resiıluhu h'evbe silreSi (IX), ayet: S) (''Şüphesiz; Allalı::v:e . resiuü~ müş~er (i himaye etrrıek)deri uzaktır'-1 ayetlndeki 5onlreliriıe. resü.lehu vey..l resUlihi Şeklinde .Yahlış. okunnıuştu. · ed:-Dti'eli, _·~rı · ilkesaSiannı ·huiasa etmek içiJ:ıVali Ziyad'm~mrlni.kabul etınekleka.lrıiiıyarak. üç harekenilı (:: e, i, u}:dogri.ı kullamlışını ortaya koydu~ Diger bir rivayete gôre o; kızı: kendisine-~şu soruyu sordugu ;ıaıllan •
. bunu yapmaya glrişmişU: KıZınuitevcih efugt : 'Md ahserui.'s-sema'f'· ("GökyüZünde eııj~üzel nedfr?11)sorusuna cevap olarak; o : "el- -
· . .Kevakibu'' (''Yıldız!m:") karşilıgiPı. yerlr~. Bun~n üzeriiİe . kızı ona~ · .· ·- Sa.d·ece gökjüzüıie hayıiııilıgıni belirtmek istedigini tzaJi · eder; Bu .cümİe. babasın:ın kendiSine ögrettıgı gibi, dogriı olarak~: 1'Ma ahşene's-semd'e" {"Gökyüzü ne kadar güzeL·!'~) şeklinde. Söylenili:neliydl. Her ne olursa olsun; ed-Du'eli, nahvin en liizu'm}u unsurlanm huiasa. etriıeılin (ınetnine iİıamİnş hasSas bir kimseicİi. o,
.. Emeviler zamaninda yaşaİnış olup; 'Abbasiİer devrinde ortaya Çıkan • bii araştırılla d~. öncüsÜ olırill:ştu; . . .
Arapçanın I1ahviile ilgili çalışmalar. -daha sonra~ herbiri. fetihten hemen sonra kurulmuş: olan. 'frak'm iki ye:hl şehiinde ay11ı · zamanc}a. devam etti. Buiılardan .. biri;- DiCle< ve Fırat -~nehirleİinfn
·. biroirine katıştigı noKtada teşekkül ed~n Şattu·ı-·AFab'm sag . \· - " . . . . . . ' ' ' . -' . kenarında. rıehrin: agzmdan 60 m:U tıiaklıktaki Basra idi; o, 15/636., ·37'de,·güiıey 'ıiak'm Basra·Kötfezme lriıdar fethedilınesinden saiıra, Halife 'Ömer'iiı kumandam olan 'Utbe b .. •Gazvan ·tarafından k.urulrriuştu. Diger( Basra'Ilill c lruieyiiıde, Frratl 'ın-~ kenannda. · eski Ctesiphon {::: Meda'in).yaklnıİidaki'Ku.fe'ıdi; '9, 17/638 senesmde.,
- yme Halife. 'Öiner'ill·bir kuıİıandaru &ıan-'Sa;d tarafindan_ J.ai~uş ve daha SOIII'Cl• Hz~ '.An devrtiıdf!~ halifenin ikametgahı olmuştu. Bu ild ;şehir. faı:klı -bir geliŞme ·seyrt takip. ettf : Küfe; ilk önce. devlet idaresillde önemli bır· r~l oyİia~ fa,kati hilafet merkezinhı Bagdad'a:
ı.Asıl Il1etlJı<}e; yaiılışlıkla Dicle mgrts) olarak keydrofuniştit (çevtren}.
331
· .. · E~~~~dnw~tyle~~t#~~ llıİişamıru JiaybetUvee~empıtyetsizbir ·. <h~Hne geJdi; b.a1bpld. :şasra.:. Basra KörfeziJ:ıdeld meyldi · """'""'L' .. :Y-''Ç•·•'
dünjra tıcaret_merlrez1eıinden biri -~ldu .ve zamanıımza ımarur uc_ari. /örienılııi. muhafaza . etti. Başlai:ıgıçta askeri yerleşim yerleri •. · ._ ğörçv!tlerinin.ve ınün~vverlerin akim,· sebebiyle.- .çok ıiısa ~andcı. · · . Fial1feligin kültür •. bilhassa· ilirrı merkezleii.oldular ve ikincı W>basi·
. haltfesı Ebii · Ca'f'er el-Mansür'un yeni· Bag d ad başşelirini. ·· 145/762-63 yılına kadrur bu şekilde kaldılar. · · · ·
. . - ·. .. ···- '· .·.,
_ . Diger. çaiışm.alamı -y~•sıra. nahve· datr çalışniaıar da bu şehirde gelişmegebaşladı. ·.Arap .dİlinin kaldeleri farldı~ ·hatta, zamari birbirine mugayir n()kta-i ılazarlarla ifade edildi. Basra ve ·Kfı.fe
· mektepleriıUiı ihtil@an . (ihtiUifu'l:Basriyyfn · ve'l-Küfiyyin). _ _ sonra •. Bagdad'da Nizamiyye medresesinde liocş·olan u'l_· ·BerelrM 'Alıdurniliman İBNJİ'kENBARİ (öl. 577 /1181-82)_tarafindan: top.ıan.c:ır ve bütünteferruah ile bahfs konusu edildi~ Genellikle Küfeliler; eskiye baglı v~ Bedevi İriinariışına taraftardılar; halbuki Basral~ar -daha inantıki ve. teniddi bir zplne sahipti}er: Daha sonra. Bagdad. oı:ılar
· arasmda :uzlaştıı:ıcı bir rol oynadı ve _eklektlsizmi (seçmecilik) temsil:. etti. .. . ., . . "
BasraMektebr· ., ·. . . ···:-_ ; • ~ • · .. - ·:. . - • . - -- _-/ -.<- .-_--~
··ed.;,Uti'eli, :Kiife'de:'dogdu: fakat örnrü~ün en veriinlLyıllaimı Basra'da geçirdi; II./vrrı. asra kadar edebi (aallyetine başlamamış olan bu şehirde filoloji- çalişmalarını _başlattı.· Eb ii ;Arnr b .• el-!Ala' ~ve. el-'
. Esma'i'nin halkııi .. ve. Bedevilerin .dil ve edebiyatıarına yönelik·· ç~mcılan_ Basta niektebİnden çıktı. -Bununla beraber;~_bu ~ektebfİtönde gelen~sünası HALİL B• AHMED el-' Feniliidi (öl. l70/78.6,..87)idi. Onun dikkaiıı nalıİvle ilgili: araştırması; genellikle, meşhur; ögr"enCisi ·, Sil:Jeveyh. üzeiifldeki tesirfuden b~~ H.cılil'in şöhretl •. iki.devir açan
· buluşlanndan _dolayı idi: Evvela. e&ki Arap şfirini tetkik .ederek.· onun ritntlk cllizertln.ı ye_muhtelif.vezin. çeş~tlerini icat et:Uve.bu·suretıe. ·daha. önce jamaı:t?-en bilinmeyen bir. Him . dalı. olan . an1z iJıfıiTıin('dmu'l~arüz) öncüsü oldu.: Bir ·defasında. bir bakiı-cı dükkanının o
.. önÜnden geçerken •.. çekiç ~ruşlarınş. · dikkatle .bakmak. sun~tiyle, · birbirinitakip ed.eri .heceleriJ:i ntrnik. bir biilik--ineydana getlrdigtnı -. onun farkettigı söylenir. İkinci. olarak. o. kelimeleriri 8lfabetik sırasına .. - göre degil, ayni telaffuzda.ola:iılanna göre, ilk defa; Arapça kllçükbit . lügat te'lif etmiştir. Şöyle ki •• biı sözlülde evvela. tamamen gırtlaktan -
332
telaffuz. edileri harfler glubu' geur .·bunu yapısaJ.' benzerliklerine. göre. daıiıa'ksıl harfler, ıslıga benzer ses. ve~n harfier,.dil Ue tehıf[uz edilen
. harfler, diıdaksıl harfler ye yan 8esfiler takip ederier: onun ~seri; 'ayn sesl il~ ~başladıgi iÇin, bu ilk Araİ>ça. lugat, Kitabu'l-'Ayn (" 'Ayn kitabı") admı almıştı~ Eseriİli tamanilaniaya ömrü yetm_edi :fakat
· ögrencileri, · binıassa.Leys. ·onu tam::mHanİaya muvaffak oldu~ Eserin - . tam ·nushası, maale8enm:YoolniuŞtur. Sadece ondan bazı iktihaslar - . . - . . . . . . . -
.ve patçalar bize )mdarge1miştlr.
. i38.şıangıç. merhalesııide olan nahiv çalİşmalaiıl:ıın Basra'daki diger seçkin ögrencileri şuruiırdı :_ ntsa b: 'Ömer ES~SE:KAFİ {öl.
. llÖ/728-29}. Ebu'I-Hattab Eır.:AHFEŞ {öl. ıi7j793.:94) _ve 9s:.ıoo _. yaşındaki ·YUN11s B. ii.ABİB. (öf tak.: .182-85/798-801). _Onların · çalışmaiarı. uınumiy~tıe·'siBEVEYH (öl. 176/792,.93) yeya- daha dogru olatak SİBuYE (Farsçada ''elma kokulu" manasında; bl). .isim.
, · hakkında ·çeŞitli izahlar vardır). lakabı ile tanlnmış olan, ArapÇa Gramerının Babası.EbtiBişr. '# b. 'Osman'ip. kıymetli ese·rı ile bilinir. 32 yaşırida. ·dogup.büyüdügü·_ İran'dan .. aynlarak,; yukanda adları geçen üç alimden ders alınak: içiri Basra'ya gitti 'fakiıt orada Ktife mektebinden el-Kisa'i lle ruihoş bit ilmi ;münakaş~dabulundu. öfkeyi.e. memleketine döndü,· az bir zcimaıı 8onra orada 1öldü._ei-Kitab· (''Kitap") adlı nahiv kitabı·ile isİnini ebedfleşttrdt Bu .eser. müellifiİı
_kendinden öncekilerin·t$erleıfne devamlı müracaatı ile; 571 bölü:rh halinde, Arapça . saif ve nahvtntri bütün ayİıritılaiını ele ahi. o .
• ·Arapça kaidelertriin ilk tam hulasası. · daha.·sonraki gelişme için:bir . b.aşl3ngıç noktası ol~ ihtiyaca cevaıtveren. temel bir eserdir. Gerçek,
şudur ki, Sibevey:tı. soyca Arap olmamasına ragmen.- riıuhakkcik Araplar tarafın<ian, ·kendi· ~adillerinin kaldelerini iİk siStemleştiren . kimse olarak kabul edilmiŞtir ve daha· soıın,ıki eserleİ"de, b11 sahada en büyük otorite: olarak daim~ kendiSiile müracaat edili.t. Bu eser:tn en
. büyük üs.tüp.lügü; müellifin açiklamalarını desteklemek için, kısmen, Kur'~'dan ve kısmen eski Arap şiirinden, 1Ç>50 ade,t şevahid olarak
. .verilen iktibaslarla. nahVin münakaşalı ve -şüpheli ni.eselelerini sistemlibir şf!kilde izah:etllıesidir~ Şüphesiz, onunbunahiv kitabı; daha sonraki. nesiller tarafından sık sık şerh edilmiştir ki, yine tralı asılİı HASAN ES:OSİRAFİ · (öL 36S/978-79)'nin Şerh'i. en önemli ölanıdır.
~. . .
· :Basra inektebi dilcil ert. yalnıi nahvin kahşık · İneselelert ile meşgul ()hıiadi.Iar; AraPÇanın geniş iugat haZinesini araştırnlak. olJ]ar
. . . . '
333-
oldlul!~a Önemli ve ilgi çekici- oldu.' Bu ·aı:aştımıa sahası._ onlarııi ''"··c::~AJL . ..cu · şÜrtni toplaınal8J1'münasebetiylebaşladı.· ()iıun ·dogT4· bir··· / şekilde _manaıandıİl.1IIlasl ıçilı onlar. putperestligin ieiıgüistik .· ..
• ıStlırialleriİıi. iniıhafaza- ed eri, çölde . çaclırlarda oturan :SedeviJerpi • yanııla gittiler. ya_· çöldekiBedevi kcl.bilelerJ.ne kıSa ~atıer yapblar veya-kendilerı.jrle görüşebi1Illek ve cevaplcinni kaydedebflnıek içift. .. ·kabile. mensuplarını şehr~ davet 'ettiler; çölde* inSanlarla temas kurinak içiiı. diger fırSatlan da asla ihıiıal etmediler. Ayni Şekilde,
i'iliıride önde gelen diger şahsiyetlerm~ sırabüyük ı-AViye·Ebii 'Ariır . . ' ~. el-'Alıl' ve el-Esma'i, ohların zengın dile aıt mateİyallerini topladıfur~ b~ ma~eryalle.~p lugatçilfginiriterri_elinfatt:ıJar. . ._"' . · ·
Başlangıçta otılar s3f Bedeviler aras~da cari olan keJJı;n.Çlert ve . tabirieti toplamadan . ve· oıilan IIlevzuların.a· göre :. üstün1tön1 . gruplandrrmadan ·öteye gitİnedifer~, Bu foplanıa1ar' Kttabu'l-Vuhtı.ş · ('V cilışi Hi:ıyvan1ar Kitabı")~ Kttiibu'l-ila!Jl ("Atlar Kitabı"), ,Kitdbu'ş-' şa.· ("Koyunlar l{ita,bı"),, Kitabu'l-lbiL (''De\rder. Kitabı")~. J{ttabU.t:
0'Matai ("Yagrrİurlcır K,Itabı");. Kitabu Fialkt1f·lnsan (''!ri,s~ Tabii · Yaratılışına Datr !\itap") gtb( adlar _almıştı : Bunlar. yalnız yukanda · adlai-ı zikredilen konularda Çölde caİi. dil ile ilgilibütilnmateryali en· küÇü~'detayınakadar İhtiva etmekle kiılııllyor, fakat aynızartıanda~
.. mtirita,zam bir- ş~kilde. bol şevalıidi de · -~--toplayıcılann bir merakı da- n~ dir: kullanılah · ke:liiiJıeıc~rL
toplamaktı.
LugatÇilikle :ilgilı bu ça:Iışiilaiann ikf.İıci nierhale'si. ·bÖyle n.ıuayyeri konulara aıtinateryal derlemelerinip;, buyük ~istemli lugat
. Kitaplan .haline getirlımesi oldu. Şaşlama~ında,n kıSa bır: zarlıaiı sonia.; bu iŞ.: beklenen dah~-ylikSek gayelere ulaştı. Bu durum,-Ebu Hatim es-Sicista.nrntn ögrencis.( Basra mektebinfn ·.onde geleri bir. .. ·mensubu, Bagdadlı Ebll Bekl- c Muhammed İBN İ>UREYD (öt ·
- 321/933l'in kÜ:abından açıkça.anlaşılnıaktadir._ o; mümtaz bİr.şarr oldugu kadar=, iyi birlugatçi idi de~. 'E.ier ve yulai. bultitıar ve yagmur'. v~s, gibi muayyen konularaalt tabirlerle)lgili bazı tasiıiflerlnden başka, Cernliere ]nLiiğa ('Dilde T()plama")1simli bir lugat te 'lif etti~. 'Fakat bu, ·çok faydalı b:\1". ese~ ()lan Kitabu'l-Jştlkak T'Etiinoloji ..
. Kitabı")'! kadaı: geniş ölçilde · tanınmış degildir; bu sohuriciısu. tanianİen eskimiŞ ve bayatlanuş bir toplama degildir; Çün1p1 o •. eski Arap ·kabile isimlertyle ilgili. olarak onların menşei haklandaki tarihj. ·
. rivayetleri kaydeder ve oruarın etimolojilerini verir. Muhtevası, Arap: . _ kabilelerinın nesep şecereleririe dayandıg~ .·için bu eser •. _yalnız "eşki
334
A{apçarun' kullaİıılışıri:ın çok _önemli .bfr ·ka:ynagı degu. fakat ayriı :zamanqa, Arap.•toplufutınun nesep . sifsllesine . dair. en mtiteber 'Ve · in~asshl elkitabJ.dır. Etlmolojt (iş~)ulnı. Ebü ··AU el~Fansi'inrl ögrencisi Ebtı'l~F~th 'Ösmdıi İBN 'ciN'Ni (öl. a92/IOOi-i002)
. , tarafından daha ilen derecede sıstemteştlrildi. ·o.:kellmefertn..:kendi · köklerin~en iştflciıkı demek olan • '1tüçük iştikak'; (el~iştikaku'l-cisgaii ·
lle.~sıralamıcı balmıa~~ aynı s.eslere sahip Ölıiri. kökleroen geleblleiı bütiln terkipleıin tek btr asit manadalı iştikakı demek olan "büyük iştlkak",(eı-iŞtikaku'l~ekberf arasinda bir ayınm yapti: fşttkaka. dair eserıerirll.ii ya.İu. sıra: ~fasrtJ üzerinde· de -en büyiik ~otorite ıdi. Göiüşleri. :Kttdbu · Sun's-Sına'a: ve Esrô.Ti;l-Belô.t)d ("San'ahn Sirrı- ve.
· · Belagatin.sırıan Kitabı'1 ve Kitiihu'l-Hasa'ts .fi 'Ilmi UsUl.i'l-'.ArClbiyye : ("ArapÇanm Kaynaklan İlm1 ırakltinda: Husiısıyetler Kitabı") isinıli iki · büyük eserinde 1iah edilmiŞtİr: · · · · · ··
· Basra mektebirıirı en ansiklopediktem8Udlertnden biri, Ebli1;. . 'Abbm;-Eı;M:tJıiERR.ED (öl. 28S/S98) idi. O,:hilr bii zUme'Sahiptl ve
.. Sibeveyh'ın· otoritesine de kesinlikle· boyun egn:ıeQ.ı;·< ·hatta~~ bir eserinde. çe~ederi, bu. büyük alinıin b~ görüŞierinİ Çürilttü. el-:
· Kitiibıİ.'l-Kdmil (''Mükenıniel::: Kusursuz Kitap'') 1 Ue' şöhretkazcuıdı .. ~ Bu eser~ iSrniiie ·uygun düşmektedir : o:-yalnız Arap dili sahasında · de@, fakataYnı zamaiida, Aiaplann gelenek ve adetlerininyanı srra.: onlaiııı :şur<ve eski' taıilıJ.erl·sa.hai8nnda da her çeşit ~gi .ç-ekici ıİİaiümatın ·yer -aldıgı. gerçek ·l)ır.-fıazin~dii~ Onun tarihi materyali,: .. H~ci hareketive liderlertyle. ugnı· ayrmtJ.lı niühim.bUgUer· dahil •. ''Abbasi devrtrifiı başlangıcına kadar biitün 'Emevt devrtne iız8:mr. eı::- '. :Mı_iberred'fn esert, s!stenili · bir eşe_r o degildir : O, bazı na.hiy 'meselelerinden :veya şiir iktıbaslariiidan ·başlayarak. tesadÜfeli ve ·muhtemel en_geniş rnm- çagnşımlartyle. yalnız. kendi İneşhur ' hoca}ariyle llgfli degu.JakB.t aynı zamanda sik sık temasta butuııciugu çöt· ~akiİılerl Ue Ugill. daima sİhhatli bynaklardan a.Im:mış en mühim ve en degerli rtvayet1ert topıai. ·au sebeple, ·onun eseri, yU:ksekseviyeli edebiyata . (e de b)" bir. geçiş teşkil eder. ye aynı Zainanda onun
. şaheseriert lle bii" araya konl)labilir. .
ı . . . .. ~ "Küfe Mektebi
K.:tife'de Basra mektebine ıriüvaZI. ~nzerbtr edebi faaliyet öı:negi mevcuttri. ~u~uiila beraber. Ktife mektebi mensuplannin ftloloj:tk. ftkirlert. Ba8ralı rakiplerinkinden-dalia vazıh idi. Basralılar. katı geiıel
. ,_ - . . . . .
335
: <· ~;' '::;:'jf0:2"'
JC,afdeie"~;c~rt~~!ıfıj;~ ·~ '-~~;~gferdi- üsliip öz~ll~erini~ kaÇııiiJJi · ~isus~aflffit~~;.f~~iye'oiun~az- örnekler ·olarak göriirlerken,_ Kiife·· 'ıh~kt:ebi~:;t;~~ ŞAırieliri.<bu ferdthususiyetlerini · tak.lidi mümkün_.·
.o;:·?; ..• ;(iri;it8.bıeV(jaha tizak analojilerin bir esası olarak _kabul ettJ.. şiı iki._ '"'' · · ... ID.ektep ara.sındaki far~ uniuı:niyetle, klasik filolojide. kı.yas. t~aji· ::· . olaılıada kıyas. tariıftarı: olıp.ayanlar (anomallsts) arasındaki farka ........ 'benze. r. · · - · · · ; · · _:
_(. .
. imfeli dilcilerin çog\1. çalışmalanna Basralı hoca1arla: başl~dılar fakat _Basr~ hocalannm göiD.şlerrne. oldukça zıt olan _kendi görüşlerini müstakil olarak izab etinekiçin. hemen K~(!'ye döndüler. Daha sonra~ .olııaİm. çogu, ders_ vemıe_k iizere Bagdad'a gittiler ve· hatta en. meşhurlari, ilinllerin hfu:rıileti,olan hallfelerin sara~ gimıCyı başardılar. . .
:• I{üfelidilcilerine~ş()hjetllSi, tran asıllı 'Ali b. H~ EL-KİSA'İ . (öl..l89/804~805) idi. 0,-önce Basra'da:Haui b.Alımed'dei1, sonra Kiife'de, Kiife mektebinin kurucusu er-Rri'asi;den. ders aldı fakat
. bilgisinin büyük kısınıhı, Mekke'ye: hacca. gitmesi müi:lasebetiyle aralarında birimç yıl araştirma.ıar yaptıgı· çÖl _Bede-\rnerindeii elde etti;· bu:siiretle .çok :İnik:tard8. ilk. elden maliimat topladı:. Sorira Bagdad'da · · çok üstün bir .mevldi tşgal. ~tti, iliınl"erin.büyükJıfu:ılis~ ·Halife H;iriiıiu'r,..-Reşid, daha sonraları halife. olan ogulları el-Emin. ve el-/ Me'qıiin'un egıfimini_ ona tevdi .etti. ·daha· 5onraÖ,. oiilarui.en içten sevgi ve. hürmetlerinin bir beİirtisi olariık, ona· cöınertçe ilisanlarda. buiUildu .. Sibeveyh'le ilriıi yarışmaya girdi. Sibeveyh,. onu h yÜzünden Bagd&d'dan aynimak zorunda. kaldı ve .hciıife, ölümüne. kadar-· el-
. _Kisa'i'ye teveccüh gösterdi. Oıiiın ölüııiü, halife ile btmibeı-Horasan'da birSeyahatte-_iken vuk:u bUldu; yolda hastalandı.ve Reyy'de öldü. Aynı seyahatte yine halifeye refakat eden, Hariinu'r-R.eşid'in büyü}.t ,.chuİrukçusu. Muhaılımed.b.: el:Hasan eş~Şeyoam'nin de he~en hemen iyriı zamanda. 9rada ~vefat etmesi. dolayısıyle, Bagdad'a dönen halife haklı olarak şöyle· dedi : "Defentu'l-fikfı ve'l-'ArC:ıbiyye bi'r~Reyy" ("Fı:khi ve·Ar:a.{>Çayı Reyy'de defnettlni"). ·el-Kisa'i'nin eserlerinden sad~ce-biİ: taİıesi, RiScllefi İ.iıhnrFAmme·("Pmum hisanİatın Nahiv. Hatalarma Dair Rısale"), ·gü~ üm üze -kadar gelmiŞtir .. · Onun ri:ıünakaşa
· götürtnez :i4ni otoritesi, yedi_makbul kıraat usiilü. aiasırida yer alan, Kur'an'ı okuyuşundan anlaŞılabilir. ·
Onun_müteaddit ögrencilert vetabileri_arasında, yine İran asıllı · ·
336 ' .1
-- ·Ebu Zekerriyja zıY~dm;..FEıui:A~ _(ot .~07/822-23), Klife'~e)enlayiiz . _ . ettL ·o da~Ktife'den Bagdad'a: gitti; ·orada Halife -el.:Me'miin'un
dikkatj'riı çeırerek.. onun' ogullaruJi ınurebbi tayin. edildi ve keııdiSine, 'el-Hudhd:(''}iudutıar'') !Simli-nfiiıyeait bdytl~-bir ·e~rl te'lif etme , fmkarlınr.saglayap. rahat bir hayal teriı.fiı edildi;;· Ayni zaman(}a O,
. Kur'dn'm tefsiİ1. (Ma'dnrl-Kur'an) üzerine (tlgi)çekiC!i dersler v~rdi.: Bu · dersle.r/ Bagdac!. ahalisinderi büyük• üısan. grupıarj- iarafu.ıdaıı
· : ··mrintazaınari takip. edildi; :MeJdre'de hac w# esini· ifa ederken yefat etti.: . .. . . . .
··eı~Ferra'.;mD ögreıicisrEQiiYP.sufYa'k.Ub.'iBNri'S~sfssj'r.(öl: 243/8.57-:58). ··higatÇrugın baŞlıca· KtifeU temsilcisi· ~dL.'O, ,:.çöl Bede\7ilerinlti. matumati: ile _yakıil temasta)di, . eserlerini orilardaiı is~ade eder~k i~a. ile hazrrladi .. U~un bir Zaihan mutad. ilkokul te~i ile meşgul olduktan sonra, Hallfe el-,Mutevekkil'in Bagdad'daki sarayıiıa g:triiıe .iinkaıllni bbldtı,. o: iki ogluılun egıtiınını ona· tevdi ettt' Buİıunla beraber~ dalia sonra, naıtfentn.bir soı:usuna .cevabmda, · ateşli }?ir şi'f olarak,:Halife~'Ali;nlıı: hizme~çistKru:ıber'i,talıkiredici .bir · şekilde halifenın ôgullanna tercih· edince. onun öfkesiİle. dilçar oidu~
·: .bun,Wı. üze:rıile inŞafs~ Ôldiirilldü. ontiı:ınaııve ve lugatçiİige ~tŞu. · · iki eseri daiiDa]n)1Dletinimllı:ıafaza etiDıştir :· Nalıiv kaideleiıne uygun
: dogru: tcibirlere datr.·Isliilııil~Md:ntik '(''SöZh Düzeltı:ıie")._tre eski .AraPÇa keliriı~lerın· muayyeh··kontılara aıt· gn.ıpHır ·ııliiınde-toplandıgı. Kltahu'Z:·Elfciz~, Son eser;·· daima geııiş b if. Şekilde ·.-eski =şiiı."den· Iktihaslarda :bulüruıiak sfireliyle. hem; inüellifıiı lıeriı-. de 6ndari öncekilel-in toplamaianrta ıstinaderi hazırlandıgı için. bilhassa
- öneİ:Qlidk. :Bu şebeple .onun eseri, pratik. içidan Jüz\ımsuz (yere) . meydana getlr.iİı:riiş·ve geiçekte (iSe). ~ndinden öneekilerin lugatÇilige. ait mtifassal ~ed~meleiıntn yerini şlİniştıi. ·· ·
. " " "- .· ··, ', '. ; ', ' . : -"· .. ·- : . ~. " .. :- .. el;;Mı.ıberred'in :karŞısında yer a.Ian Ktifeli rakibi Ebu'l~'Abbas Yafiya: SA'LEB (öl. 291/903-904İ;di. Ontin en-degerİi eseri, biitakıin müphem kelime ve t:abirleri11 fasih,-y3nl_eski. (classical) istlma1ler.tlıi fel-lügU.iu'l-:fushd) açıklayan Kitabu'l:..l"asih. ("Fasih Arapça Kitabıi1'dir, - .
. _ , Onun · çôk sa)O.daki 'ögrencileıiniri ._en meşlıuru >Ebu Bekr · İB~E:ı,iıARİ (Öf 328/939-40)idl. BiZzat'çokmük~mmclbtrdilci . olan babası (Ebu) Miılıaiıuİied el-~rıban. 'oglunun çalışmalahna yön
verdi _ibniıı~:E~baii'n.tri ırieia.kl eski şüiciıve olıuiı•riıukemmel'lıafiza~ı · · .
837
;
(Ç"·~~"" .;"/"";~:
',',::':;:,,',::,:::C,::,~'', '' V
.
-bu şaiıa(ı~ e~eı~~ıştt_. H_e~sf de ~ur'an'~ İnuhtellfp-.arc;;al~mı:nn __ .· $ıışnııtş1Ikıiaıı edeft. 3()0~006 beyit. ezberledtgi .söylenir. : · -• Şa'leb>gibt(o ci~ ·eski şiDI:leJ.:iıı .· divanlanrıi toplfm1aY~ragbc;:t · J>midan doicıyı~. sa.b.f4 iiyayetlere -istınadeıı. Zuheyr •. en-N~btga ve ,A'şa'İnr! · givanlanm topJayarak yeniden, işledi; , el-Mu' .... L, ..... n.u.ı. mecmmısıııdakı _·kaSidel~re Şerhler .. :Oave· efu Ve. el . Ll,._.l.'-&._<. &.U.t&.LL~#YI.L&.
· m~crnuasina bil:' ·şerh yazqı .. En tanmn:ıış ve: çokAaydaJı .. l{itabti'l:Eidad ("İld_Zıt· Ma.ıi.a4 Kt;llriıeler~Kitabı"). ·hal~ yaygui _bır· Şekilde: kullanılmaktadır. o. 'bu eserde. hem· ''dolu" hem "boŞ" manasma geleri mescur ~eya hem ''helal (Şey)" hem. haram (şey)····
, mana~ ifade eden_ besl gibi •. 4o0 kcldar zıt manalıkelimeyi bir araya ···getirdi .. F;serlni. kelimelerin· lehçelerde~: Iruİiari$şma ·• dikkatli ·bir }>~şla. "Kur'an ve eski şiiİ'den şevahid ·olarak kullanılan ge~ş bir ~ ~bas yıgıiıına-iSttiiaden İıazrrladL · · ·· ·. ·
· · Bağdcid Meırtebi
ıvO/x. asırdan · itibaren. ilnli bakuncİalı Basra ve KUfe'nin :merk~ önenıiricie. açık sebeplerden. dolayı. tedricl bil:' çöküŞ·meydana geldi .. B~gdad'm yeni. ilim meı:kezi .oldugu~ asıic1an hemen önce; oradaki ŞaŞaa_~eya haUreriirı. sar_ayı ve oriÜrı ilinı h~mnıgıiıe ilaveten. ınatYett. daİı~ parlak n:ıevki imkanlan dolayısiyle; 'Irak'ın bu iki küÇük ·.
~-~,--·····- eyalel· şeliifudekl aıjıiılerl cezbettr: B~nüıila .l:feraber. aynı deVtrde ·-·····;_c_:..··~-illnılere olan. alfika, ~alifellgın uzcik Cyaıetleriniiebile artış gösterdi~. Billıass~. halifeligin merkezi otolifesi zevale Yfiz . tutunca ve 'Abl:>asileriiıvasa.lları olarak. eyalet valilert. hen:ıen heiiıen~müstak:i!'bir .. devlet kiırduklan ve saraylannda ptensler. gibi debdebe içinde "yaşadıklan ~.zaİruuılaril,ırnseçkin_ alim ve ediplerini etraflannda ·toplayariık, cömertÇe bir· daVranıŞıa yeiıı İslam medeniyetlmerkez1ert
. kUrdUlar. . . . . .
· .. i3tından dol~yı. filoloji çalışmalan •. ;AbbasL de~ .ikiiıci .. yarisırıdaCJ:?Jı~ gerıiş bit satıh 'üzerinde geliŞme gösterdi. Evveıa, o •. · 'Irak'ta vücut buldugu dar lwdutlanri içtiıe kapanmış ·olat"?k kalnıaclı •
. aksine halifeligın· çeşitli uzak bölgelerine yayıldr. İkinci. plarak. zama.Iıla. Basra ve- Küfe . mektepleri arasındaki ihtilaf. tamamen silinineeye. lGidare ·.gittikÇe aZaldı •.. çünkü .. daha . sonraki • dön~min dilcileri, iki rakip rriektebiiı.görüşlertarnsında~bir ayınmyapmadılQ.r, fakclt geniş derlemeier li ciline. }{oymak suretiyle. ·onlardan biiuıı veya her ikisli?i fark. gôzetmeden kullandılaı.-. ·Üçüncü olarak.··· İV ./X.
338
as~anit}baren. · filoloji Ça]ışınaı~tı~{ e4t:biy;bıı diğer bpırişlarıil~ · ~I1cekind~ıidaha razıa.bırbırleşm~·olqu .. Bumüruisebe~e. ilmin .diger. şubelertndeki • bıı:Çoknı.eşhur dilciler~. işCJtet·edelinl :ve burada,. asıl •. s~ıhası filolojf ola!ı .. Sadece. btdmç seÇJ.dıi. 3Hrnin .· Isriıiılı. ziki-~tniekle YetJnelim. • · · ~ · ·. · · · · · · ·
Ebu .'Abdillah İIJN. ıı.Aı;.EVEYH (öi. 370/980-EH), İran'daki Heınez3n'darıdı; Bagdad'da İbn Dureyd;in ve -İbnu'l-Enbari'iıin ögrenciSı oldtive fUoloji ile hadiste ayru dereeedebizyük bil," başaiıya · itlıİşti; oif Z<lrnanMediİie'de ·hadis.salıasıiıda derS V~rdi. Son. yılhıimı . ·Ha}eb'de 1lnlln. hariıısıHaırid.ani hftJoiiildarınıfı Saffiyında geçırdı~ En dikkate deger eseri, .Kiüibu Ujyse ("MeV'cuf Olmayan Şeyler Kitabı")
. ~'olup. o bu adı. her paragrm1Dl11 Uk: kelimelerinıİı ur.ejjseji kelam(l:A.rab'1 · ("raıan. man. ŞeH;il.Arapçadc:i bulunni~'l · • diye· baŞlayıp. "Ula" f'aş3gıdakl hallerde/müstesna")lıe devanıetmiş olıiıasından dolayı · 3ımlştır. Aynea o. nahnfve Kut'diÜefsirJiıe daJrbirçoke5eryaZı:mştır. ·
. Buveyhiveztrt İsnia'il İBN '.AB.ıiAn (öl. 385/995). bapası gt.blbir alim olarak. bizzat temayüz etti. fraıilİBınieyhi ailesi, 320/932'den.
· 448/i056-57'ye kadar· eriiinl'l-umera; {''büyük eınll"') ünvcİm ile. ~bb~si halifelerininikametgahı Bagdad'qa siya5inüfpz k.Qllarldıİar. İran'ın büyÜk· bfr kisinında ·tamamen 1Düstakilfiir · hanedan ·olarak
· · hiiküm•sü:rdüler.~Dainllı devle· -(''hariedaıi,. devlet") ke:tiriiesiyle~bfrc · tt~rktp · teşk;il eden' Mu'ızzu'd-de'\I'Ie~ 'Adudu'd-c1evle~. 'IzZu'ci,.devle·, · .!"aluiı'd:..devle. şeyru'ci..:devle gıoı la.kaplarla._üınmdılar. Saltanatian ·. esnasında· ilinilel' ve edebiyat. özellikle oJ].ların Reyy'dekı tran sarayında geJ.İşme gösterdi, öte yand~ oıilai: da Bagdad'da iliiri ve egitlnimiiesseseleri kurdular. Seçkin aiim ve. şairler oniann: hinıayeierı. .
· altında yaşadılar: Bunlardan biri, sıra ile <birkaç· Btıveyhi . hüküıiıda.rının ilkveziri ve yakııi dostu olaıifsnıa'il İBN. 'AB$ idi,. bundan. dolayı ~o. -genellikle· es-Sahib. lbri 'Abbdd ("Arkadaş ton-: 'Abbad") ,di)re hıriındı. Bilhassa onun faauyeti sayesinde Buveyhi sarayı~ İrulııevi hayatınliberal kurucusu oldu. Bizzat ·o, zamarnnın en . biİgili· ınSaruarmdan biri. olarak şöhret· ka.Zan(b.~· Rivayet edildigine. göre, görevrıcaoı seyahate çıktıgı zaınari. gen~llikle. ıiıtıyacı oldugu bütün kitaplan taşırnakiçili·yolda 30 de\re gerekiyor:d!l; .maamafih •. el-· .
. Jsfaharti'İiin Kitabu'i-Aganrsiri.ı elde edirice~ seyyar. k.iltlİphanesi İçin tek bu eserle iktifa etti. Parlak mevki va'di ile. Samanueıiil o zamaıiki HoraSah valisi Hükümdar Nuh II'iıin hizinetine giTmek İÇin davet. ed!]irice~ .diger taşmacaklan yanında yalnız .ktitüplıanesf.I{in :·
' . ' . " . ' ~
.f
- 339
. daııiııldcllıdiişftp, arnden Öidiigü· ~an~ sözlügünü sadeC.~ (d4df hartliıe kadaite~ etıiıiŞtl. · Eserilı gerı kalankıslnı. müellifin toplairiıŞ ·-
. oldugu matecyaie.istlriaden,: ögrencisi İbrahim eı.::varfak taıcifıpdan . tcunaıiılandı. Araplügatçiliginirildasik bir eseri. olmasıridan itib~n bl.l eser. o Ithdar sık tashih edildi; şerh edildi, ge~ıetiıdi ve tezyil çdildi ki; kendisi ile ilgili geniş b k eser külliyatı meydana geldi. oııun .
.. en dik:kate deger genlŞietlımiş şekli,' Mısrrlı alim Mrillanimed b. Mukerrem İBN 1WANzuR (öl. 7iıtısıı~ı2ltanlfından te'lifedilmiş
· olatt; 20 ciltlik Usanu'l:~nw eArap Dili'1'dır. 0, bti eseri dige:r lüg~te . . -~rur eserlerln mateıyallert ile-tam·arnladL . . ...
: 'Nahiv ~asında M~sıümiuı Dogu'nun diger: bh; seçkin sima.sı~ Orta Asya'da · HihiZm'in Zemahşer köylinden · Ebu'l KasU11 EZ~
· ZEMAHŞERİ (öl.· 538/1143-44) idi. Hadisle ilgili eseriertnden başka; iugat .saiıasmdaJct eserler;l~ bilhassa meşhurdur. Bu konulard~ p, Mukci.ddtmetu'l-Edeb· ("Edebiyata Giriş'1.is~ bir Arapça~ FarsÇa ·SöZıiik; ·çok süslü.· 9iı. tapirierini. toplayan, -·Esdsu'l-.rieia,ga·c·'Bela.gatln ·Temeı·Taşı") başbgını taşıyan, liigate ait bir eser .ve Hadislerdeki · ·
.· kelimelerin ı:nAria.Iarmı pek iyi açıklayari el-F:d'ik{'Pek Üstün") adlı · .. bir kitap te 'lif _etti. BaŞlıca eseri, çok faydalı olan ve yaygın bit Şekilde
._ kullamian, el-Mufassal (''MufassalJ9tap"veya "BÖlüıiıle:t;" Kitabı") 1s.ii:rili· na,hiv kitabı oliıp, ·-sistemli ve ·muhtasar bir eserdir;. bununla ·. bera}Jer, AraPÇanin nahiv kaidelerlni. etrafiica izah eden· bir bulasa · nitellgindedir. ei:-ZCmahşeii, bu ~serin! •. F~a ETunhzec ("Numune") ... ad:i altmda ihtisar etti. el-Mufassal~ muhtasar biİ" eser.olduguiçin, ·
. -. kıSınenşerhler1e. ve losnien, ·kıSa .ıfadelerinUı geniş olai-ak işlenmestyle. · _çok iyi bir şekilde genişletildi. Böyiece o, Arapça nahyin:ln çok ince hususiyetleriyle_ ilgili .. çok yönlü. binlerce açıklama ilavesiyle
' tama-mlanarak. çok faydalı temel bir eser halfu.e geldi.· Halebii büyük ·.- p.ahivci Ebu1-Baka İBN_YA'İŞ (öL643/1245-46) t~armdan,-_Şerhll'l
Mufassal("MUfassai Şerhi") adı aıtında böyle-bir şerh yaz!ldı. Daha sonraki devirierde:. daha· eskı ·döneriıleritı te~ei· eserleri, yavaş yavaŞ ilunal edilmege·ve ·hatta·Sibeveyh'in el~Kitdb'ı,·sadece bazi-irısanlar taİafın:dan ohlnmaya başlayırica, oruarın ·yerini. İbn Ya'iş. şerhli, .ez- . Zemahşeri'nin eFMufiissal'ı aldı.. · ·
· ez-Zemahşeri'den. sonraki ~snn en· büyük Arap filologu; şÜphesız -Cem~Üuddin İBN MALİK- (ÖI. 672/ii73-74)1di>".A51en,. tspanyalı bit Arap ailesine mensuptu. Şariı'da dogdu 'Ve bir hoca olarak orada- çalıŞtı. Dnfe · ilgiİı müte~ddit eserleri arasmda en .
]:: .
1 ı-
~·.,,;"~;"/J~:". 0 ·"·;
0 ","::.'.
0:C:"<·-e·;
•.. . . ;~şinnıası için400 devey~ ~tiiaci oldugunu ifad~ ile, teklifi n·_eacıet1ti. · · · ·Hehl:btj: deyletadaını)ıem de-bır~ilinısifatı he,· Buveyhllerdevriiıirı .
• rerikli siiı:ıası idi. lıahiyat. fnolojl ve siyasete darr birçok e~erlerden baŞka, el~Mullit ·("Okyanu~". harftye~:.'1ııata· eqen''l isiffilı, yedi. cil~
... büyük bir:lügat te'lif etti; bu isim, daha sonra; genişllgi .ve. derilıııgf . diinyayı·klışatarı okyanusa henzedıgııçhı, AraRÇa yazıiii:ııŞ olaiı
Sözlükleie. sık sık v~rildi.
• İbn ~b§.d'ıiı adi) hacas~ Ebti'l-J:IuseY!J .Aimıed İBN' FA:RİŞ .. 395ll004~5f thl:afmd~ )raşatıldı. O aa Bu~eyhfsar~yirim gözde ·alimi. idi. Fİemez~'d~ • Bu\Teyhi h~~linulaiı Fiıh.ni'4-:devle.'ye ·· verirken~ ö, 'onu Reyy Satayında ·ogluhun miirebbis~ olması için ettı. qr~da onun müteaddit ögrenciıert arasınd3.1pn'Abbad da·vardi.•
· Eserlerii:ıiil eri öneıııliSı: b:üyükbir; sözlük q1a1ı"el-Mucmeı ft'l-Liığa • . . ("Diliri .. Hulclsası"}. rie Fucliu'FLunatnif. Kanunnamesi"}'dır ... Bu; sori
eser.· açık ·bii İrade • ne_Ar~pÇa'l1lll• hiıs1lsiyetlertnfizah eder, ögr~n~isi · · es-Sahib İl)n.'Abbad'a ithaf ettigi için, ilyrti za!naiida o,· es~Sdhibiadr ile tcinınmıştır; . . · · · · ·
'·
. . . . :Şunill:ııa beraber, h~m Dogu:da :ıleni • B~u'(la hap' dili uurtrlde . ÇaJışan dildierirı. en Iüitımiu .yardimcu;~ olarclk bugüne lriıdar~ gelen büyfık.bir lüga(btilügat çalıŞma.larmm:Y~nm 3lmıştır~ 011un ~üellifi
·-~Ebti Nasr tsma'n EL-cEvliERi (öl:'393/ıoo2C3) Türkistan'da Fara9'dcı .. · dogdiı. ı3u şehir, Arap· ed~bı~tının eliger ooin~hur _alimiıl1 yetiştlfdi: . MeŞhiırfilozofEbüNasrEI).tAR.ABi:ile el-Cevherl'ntn dayısı-ve dile ait: meŞhur bir,es~r olan Divdriu'Z:Edeb (''F;debiyatAiıtolojisi'')'in rııüeİlifi, dilci E"Qü. İbrahim EL-FARAsİ (öl_~ 350/9(31-:-62); irak'da ·ıneşhur
ı ~··
· · hocaların y~da d~rs görqhkten sorira, el;.Cevheri Hicaz'a uZın.ı bir ·. seyaiıate'Çıktı, çöl.Anipiaiı arasında yaŞadi ve ondansorfra, bir h~a
ve.i.lirri, adaını olarak Nisabfir'a yedeştL Başlıca e8eri, umuiİıiyetİe esŞıhıih diye biuııen Tacu'(-Lü.ga , ve sıii.dııiı.'l-'Arllİ)tyye ("Dilin_ T.acı-:\ı'e ·AraPÇanırı Dogrulugu")'dir. Bubu}rük 1Ügatte q, keıidi tecrübe. ye
· toplamalarına ilaveten, , -seİeQeririıiı haziriıK niteligindeki çalışmaianmiı terikidini esaş alarak saf :ATapÇayı topladıi ~~s-Sduih, kelilllelerin, ilk de gri! son· kökl~rtne göre, alfa"betlk olarak tertip edilmiŞtir, -herbii grup~içeiisinde kelime ı er, öncekt kök:! erinalfabetik
1'
1
j l· 1 ı.
ı !
1
[
sıras~a göre tekrar_- sıray9- konmuştur., 'Bu süratle, § haı;fi bapı~ . aşagıdaki slıcı. içind~. kelime gruplaniıa' aynlntiştir:. ebeb, eteb, edeb, eteb v.s. Daha··sorira diger büyük Ai:-apça sözlükler tarafiridan l;>eniJTisenmiŞ .olan bu sistem; bir ellOtabında 'kaiıyeli keliriıelerin ariıştı:Iilip buluP:masında 'yardimcı ollllaga,çalıŞır; .. el:.cevheri, oir" evin '
340
meşhuru, Elfiyye ("Bin Beyit")'sidir ki, o burada. zamariının şiir yazma temayülüne uyarak, 1000 recez beyti ile, bütün Arapça nahvini- sistemli bir şekilde özetledi. Mükemmelliginden dolayı bu eser, nahvin muhtelif bölümlertyle ilgili, onun daha önceki manzum eserlerinin yerini aldı. Elfıyye, manzum olarak kaleme alındıgı için kısa ifadelerinin daha fazla açıklanması gerekmekle beraber,_ muhtasar oluşundan dolayı Dogu'da çok faydalı bir ders kitabı olarak kullanıldı. İbn Malik'in "(nahiv konulannı) ; şiirle ifade etme hususundaki ömek davranışı, bugüne kadar onu taklit etmege çalışan birçok alim tarafından takip edildi. Onun eserine benzer bir eser, İskenderiyeli İBNU'L-HACİB (öl. 646/1248-49)'in el-Kafiyefi'nNahv ("Nahve Dair Kifayetli Eser")'i idi. Birçok hallerde ezberlenmelerini kolaylaştırmak için mensur kitaplar da manzum hale getirildi. Umumiyetle, böyle ögretici nitelikteki (didaktik) şiirlerde · recez vezni kullaruldı.
/
342
BİBÜYÖGRAFYA_
. 'Abdurrahp:ıan Fehmi, Medresetü:ı-irak·ı. İstanbtıl1304. · '.Abdurri:ıhıiıaft es~Seyyid, Mer~setu'l:Basra ·en~Nahviyye, Mısır
1388/1968. --. ~ ' . Btockelmann, c:, Geschii:hte der ArabtSchen U.tteratur. _ Leiden -·
1943,1, 96~ 132, ~382; SuppL, Leiden 19S7, I, 155-İ95. . _- . ·_ . ÇetıntNihad M.,. Arabistan (E~biyatJ. Küçük Türk.:İslam- ·.
Ansiklopec)JSi, İstanbul 1978.1,.149-152,155. Ebu Ha:yjan ei-Gılnati, ''[ezkiretir'n-Nuhat, nşr. · 'Aiıf
~durriılıman. Beyrut 1406/1986. . Ebu't-Tayyib el-'Lugavi, Meratibıi'n:-Nahviyyin, nşr. M._Ebu'l-
Fadl tbnUıiı:n, KalıirC -1954. _ · _ _ · Eni:ycliJ~ of Islam, 1-V, ~id~n 1960 v.dd .• "fıgili maddeler''. Flügel, d., Die (}rammatischen Schul(m der Araber. Leipzig
1862. -_ Gflmüş, Sadteddin, şeyyid Şerif Cürcô.ni, İsfanbıiİ _1984, s.1~
Si. - İltıart;_cı..-Arab ve islô.m &fub~atı,'çev.Cemal Sezgin, Ankara
(1971),s.139-173.: _ -. - · ·_ . · . . \ . . . . . . -
Huseyn Nassar;· el~Mu~emu'FArabi,- ı-n. Mısır 137511956. _ _ _ tbri Hallikan, Vefeyatu'1-A'!Jan.:OO Enbô.'u Ebna'(z-~ ı:..vm, nşr.İhsfui-'.Abbas, Beyrut1388-92/196s-72~
:tl;m :Kadi Şuhbe; 'Ihbakatu'n-Nuhdt ve'l-Lii.!}aviyyin: nşr. M.Gayyad, Necef 1974. . - _ . . .
tbnu'l-:Enbari, Kemaluddilı, · Nuzhetu'l~Elibbô.~ ·fi Tabakati'l-UdeOO:; nşr.M.Ebu1:.Fadl tbrahim, Kahire '1386/!967. ·
,el-lnsaf fi Mesa'üi'l-Hdaf beyne'n-Nahviyyin el- : . Basriyyui. ve'l-Kılftyyfn. ı,n, nşr; M.M: ~dulh3mid, Kahire 1953.
İbıiu'n-Neaim, eı-Fihiis·t, Kahire, ts. . . _ - islam Arisiklopedisi, 1:-XIU, tstan~ul 1940-1986, "il_gili
inadaeıet'. . · ·· _ · .__ _ el-Kıfti, lnbahu'r-Ruvat 'ala Enbaht'n-Nuhat, I-IV, nşr.
M.Ebu1~Fadl tbn1him, Kahire: 19W19.73.-Koçak~ . İnci, Basra ve Kii.fe Mektepleri, Dogu Dilleri, Il/ 4
(Ankara1981) s. 143-155 .. - . • Mehdi ei-Mah.ziimi, Medresetu'l-Kufe, :Kaınre 137711958.
· _: · Nicholsori, RA, A · Literary ffistOıy ~I the Arabs~ Cambridge·. _ . 1969, 5.342.:.345. -
343
'Omer Ferrüh, Tdıihu'l-Eaebrı-~Tabi.. II. e l-A' suru'l-'Abbasi.yye, ,~t1400/1980. - . - ": . - '
. Pellat, ·Cb., ı.e· MUieiı. Basıi?n ·et lci. Formatton de Gcihtz; 1953. - - ...
er-RAvi, Troıa. Ta~rihu 'Ulümrl;-Liiğatıi-~abi.yye; Bagd3.d· 1949. Sezgin, · Fuaf, . Geschil:hte des Arci.biSchen . Schrijtttims, VIII •.
Leiden 1982, ıx. Leidelı 1984. : · · · ·· · , es-Siiafi,. Ahbaiu;rı:Nahviyyüı el-Basriyyfn. nŞr. F,Krenkow,.
Paris-Beyrut.1936~ · . . . . . . . .. ""' . es-Suyftti,. BuğyeiıJ.'l-: Vıi at ]i Tabaktıti'l~ Lüğaviyyüıe .· ve'n~
.. Nuhat,I-ir; nşr."M~Ebu1-Fad1İb~ Kahtre 1.384/1964-65 .. , · · · , el.:Miı.zhir fi 'Ulılini'l-Lt:iôa ve Envd'ıha, I-II, nşr ..
MACadelıneVJ.av.b., Kahire, ts,. · · ··şevki na;yf,-el-Meddrisu·n-Nalwtyye, Kahtre ı 968.
· ·· et-TantaVi, Muhammed; Neş'etu'n-Nahv .ııe Tciıihıi Eşheri'il-Nulüit. Mısır1387 /1968: . ·.. . , ' ... . .
Weil,::G., Die ·orammaÜschen SchıÜen von:Kufa· und Basra. L.eiden 1913. ·
· · Yagmuri, Yusuf b . .A:iuned. ivarıi'l-Kabes el~Mlıııtasar mme'ı-Muktebes,. nşr: RSellheim~ Beyrt 1964. · . . . ·.
· ·yaırut el"-Hamevt, Ml.L'cemu'l-Udeba~. I-XX. nşrA,F.Rifa'i,_Kahire -ı355)1936. . . - .
ez-Zebtdr, ~bdullatif,· Kitdl)u ttaaji.'n~Nu5r..e .fi lhtuaft NıihiitrıkıiJeve'FBasfa, nşr. Ta.nkei~cenabi,Beyrut ı4Ö7Ji9s7: · .· .. ·. . ez-Zeyyat, Ahmed.Hasan, Tdrihu'l-Edebh-'Arabt··25. baskı~ Kcı.lıiTe. ts.:).361-375.. . ..
ez.:.zubeydi, Tabakatu'-ii~Na_hviyyin v~~FLüğaviyyin, nşt. M.Ebu'l-Fadl İbrahirıi,'Kiılıire 1913.
344.
--·------· ----·-~