Aydrnlanmanrn DiyalektiEit ElegtirelI(uramrn Aydrnlanma Elegtirisi

Zafer Durdu

u galrgmada amacrm Elepttel I(uram'rn Aydmlanma felsefesi elegtirisirugenel hatianyla tdeleyerek, Eleptirel I(uram'rn Aydrnlanmada sorunsalolarakgordii$ri temel noktalar olan; akJrn ozgiirlegtiriciligi soylemini, iler-lemeci anlayrpr, modern siyasal-toplumsal yapr ele g tirisini o rtay a koymay a

gahgaca$rm. Elegtirel I(uram'rn Aydrnlanma elegttisindekr temel argiimam; Ayd--lanma'ntn bir mit haline gelerek kendi kendisini yok etmesi tespiti gahgmamzrn te-mel yaklagrmrru olugturacakur.

1. Aydrnlanma KavramrAydrnlanma drigrincesrnin onaya glkflgl Avrupa, otaga$'m dinsel drigrincenin ege-menli$i altrnda bigimlenmig siyasal, toplumsal yaprsryla, feodal iktisadi riretim bigimiyle adryordu. Avrrrpa'run bu goriintusiinrin degipmeye baglamasr da 'karanhk'olarak yaftalanan Ortaga$'m igerisinden olmugfur. Ozeilrkle Rcinesans, Avrupa'mnortaga$'dan modern gaplab:r gegip noktasr olarak goze gatpmaktadt. )ilru. Yrizyrl-da Descartes, Galileo, Gassendi ve onlan izleyenler igin bilmekle yapmak ve riret-mek arasrndaki iligki higbir sugluluk duygusuna yol agmayacak nirde bir iligkidir.Tannrun do$ayr yaratru$ olmasr, onu insarun kullammrna sunmasl olarak yorum-lanmaktadt. Rcinesans'la birlikte laboratuar deneylerinin krigumsenmesi. sona er-mig, hzla gelipmekte olan do$a bilimi "oz"ler iizerine diigiinmek yenne deneyimlegelipmenin sa$lanacaSrru benimsemeye baglamrgur. Ortaga$'dan farkh olarak bilimadaint, do$amn mekantzmasrm bilerek ve ona benzer yeni makineler iireterek ken-disinin de bir muhendis gibi do$ayr yaratrrr$ olanyarattcrmn izinden gttttg driptin-mektedir (Bumin, 1996:24). XVII. y:d;zytlda drigiinceleriyle kendisinden sontaki dq-

Zafer Durdu, N{uSta Universitesi Sosyoloji Bohimu'nde o$retim elemanrdrt.

Liberal DilSilnce, Cilt:10, No: 37, Krq 2005, s. 125-136.

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

126 e Zafer Durdu

nemi detinden etkileyen Descartes, modem diipiincenin habercilerinin bagrnda ge-lir. Matematik, 6zik ve geometriden yola grkarak ve bunu yaparken de do$a bilimle-rinin yontemini kullanarak iginde yagadrEr evteni anlamaya gaLgmrgur. Descartes'inevteni anlamaya gahguken kilavuzu ise akrldt; giinkti akil, ona diigiinme eylemin-de ve giiphe etmede dogru yolu gosterecektir (Gokberk, 1996:261-63). inang yeri-ne akh egemen krlma yolundaki ilk adrmr atan dtirgiintir olan Descartes rasyonalizmigiiphe ile baglaup Tann ile sonlandtmrg, ruhguluktan maddeciliEe, Tann'ya tnang-tanTann tarumazb$a kadar genig bir yelpazeye yayian bir dizi felsefi akrma rincii-lnk etrnigtir fazrcro$Iu,7993:120). Boylece Aydrnlanma, Avrupa'da ofiaya grkznve bfukag yu"ytl kadar siiten uzun bir siirecin olgunlagmasryla gelinen bir vang nok-tasr olmugtur.

Aydnlanma diigiincesini yar^t^n nedenlerin bagrnda deneyci in$hz felsefesininFransa'da drga doniik, topluma agrk, siyasete e$limli aydmiar arastnda etkili olma-srmn etkisi vatdrt. Ozeilikle i"gtlt" felsefesinin ahlak ve bilgi kuramrnda dogmatikdiipiinceye ka4r elegtirel bir tavt taktnmasr, Locke'un din-devlet ayflmru cingorenyaklagrmr Fransrz aydrnlanru etkilemigtir Climugin, 1986: 305-306). Bu etkiler gerge-vesinde Aydrnlanma; Avrupa'd a 1.7 . ynzyin ikinci yansryla, 19 . yuzyln ilk geyre$nikapsayan ve onde gelen birtaktm filozoflann akh insan yagammdaki mutlak yoneticive yol gosterici yaPma,insan zihniyle bireyin bilincini bilgr ile aydrnlatrna gabalany-la tantmlanan bir siitecin adr olmuptur (Cevrzci,1999: 88). Aydrnlanma hareketinin

^m^c\ insanlan, esasta 'kcitii've 'kolelegtirici' oldu$una inanllan mit, cinyargr ve hu-

rafenin temsil etti$ne inamlan eski diizendenktrtararak, yrne esasta 'iyi've 'ozgltr-legtirici' oldugu kabul edilen 'akln diizeni'ne sokmaknr (Qi$dem,1993:11). Aklmdiizenine girecek olan insan boylece ba$rmsrz, ozetkbir birey olabilecek ve Aydrn-lanmamn yeni toplumu bilimin de yardrmryla sonsuz bir ilerlemeye ulagacaktr.

Aydrnlanma diigi.incesinin slogaru haline gelen "sapare aude!" (bilmek ve taru-mak ytireklili$ini goster) sozii donemi ve diiptinsel arka plaru gostermektedir. Ozel-likle I(ant felsefesinde tamrnlandrEr pekliyle Aydrnlanma, ..insanm kendi sugu iledi.ipmiip oldugu bir ergin olmama durumundan kurhrlmasrdr. Bu ergin olmayrp du-rumu ise, Tsaryn kendi aklmr bit bapkasrmn krlavuzluguna bapvurmaksrzrn kullana-mayrgrdt. Ipte bu ergin olmapga insan kendi sugu ile diigmiiptiir; bunun nedenini deakhn kendisinde de$il, fakat aklm bagkasrmn krlar.'uzlugu ve yatdrmr olmadan kul-lanmak kararhL$rm ve pireklitigini gosteremeyen insanda aramabdtf' (IGnt, 1984:273). Kant'rn ort^ya koydugu insamn etgin olmama durumu insarun kendi sugudurve insan yine ancak bitey olatak ergin olabilir. Nitekim Kant'a gore bireyi ve onunaklrru tahakkiirn alana alan yoneticiler, mitler, din vs. gibi odaklardan kurnrlmak te-mel bir 16[12drr. Ancak bu o kadar da kolay degddir ve toplumun igerisinde di$er-lerinden farkh, ba$rmsrz dtigtinebilen bazr kimselerin onciilii$tinde yavag yava?

^y-drnlanma yaygrnlapacakhr. Bunun igin ozgtirltik yeterlidir, ozgiiiltik ise akh kitleninontinde apagrk olarak kullanmak ozgiitliigiidtfu.Yzlnnca bu tutum insanlara rprk veaydrnlanma getitebilit (I(ant, a.g.e.:274-75). Akla verilen ve atfedilen giiciin bu yuk-sek diizeyi akln ti.irn insanhk igin evtensel bir olgiit olabilece$ inancr ile paraleldir.

Klq 2005

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

Aydrnlanmanrn Diyalekti[i <r 127

Bilinmeyen higbir pepn kalmamasr; insamn tiim evrenin merkezi olup varL$rmn de-vamlffr sa*lanmasr, do$a kargrsrndaki 'actzhgn'yenilmesi anlayrgr adeta insanL$rnintikam saatinin geldigrne bir iparettit. Artrk insan gugliidrir ve elde etti$ gtig aracr-

hgryla evrendeki her gey insana hizmet edecekur.

Aydrnlanmarun akrlcdr$rru tamamlayan pey, iyimserliktir. Donemin temel karak-teristigi olan bu iyimserli$n temelinde, evrenin tiim yonledyle rasyonel olduiu inan-o bulunmaktadu. Fiziki evren rasyoneldir ve diizen ilkesine sahiptir, bu drizen ilkesirasyoneldir. insan da akrlh bit vadrktr ve insan zihni de rasyonel ilkelere gore ipledi-

$nden dolayr tiim evrendeki ilkeleri kegfedebilir ve anlayabilir. Bundan dolayr insan-lar igerisinde yagadr# toplumsal drizeni de gelipti.rip yetkinleptirebilir (Cevizci, a.g.e.:

89). Insarun evreni anlama ve ondan hareketle de ti.im begeri olaru bigimlendirebil-me gticii atsk yetyiziine inmip bir iktidat, siyaset, kiiltiir ve yagamz- bigimi inga et-meye baglamaslffr da habetcisidir. Boylece Aydrnlanma onceki donemlerden farkhbir yonti benimsemig bir felsefe olatak toplumsal ve siyasal alaru laiklegtirmigtir.

2. EleEtirel Kuram ve AmaglarrEleptirel Teori, di$er bir adtylz da Frankfurt Okirlu 1,923 ytnda resmi olarak kurul-mug ve Frankfurt Universitesi'ne ba$h Topluntal Arashrma Enstitiisiiolarak sosyal bi-limler diinyasrna girmigtir (Bottomore , 7997:7). Elegtirel Teori, 18. yuzyldan itiba-ren somut olarak bigimlenen olgulan, makro etkileri ve sonuglan ile birlikte siyasal,ekonomik ve toplumsal agrdan irdeleyerek elegtirme amactylayola gkmrgtu. Elegtirelkuramcdar, egemen devletlerin goriiniirdeki egitlikgi, demokratik ve modernlegmetanftaniddialannm arkasrnda bit takrm art niyetlerin oldu$unu dtigiitrerek modern-legme, aydrnlanma, pngmaazm, poziavizm, liberalizm,kapitahzm, fagizm, Mark-sizm gibi akrnlan ele almrgnr. Bu ele ahgta elegtirel bir perspektif temel bir prensipolarak benimsenmig, olgu ve olaylan diyalektik bir bakrg gergevesinden bakrlmrgrr.Okul'un diigunsel arka plamna bakridrgrnda Alman idealist felsefesi on plandadr.Kant, Hegel, Marx, Nietzsche, Schopenhauer, Dilthey ve Alman Tarih okulu, her-menetitik gelenek, !7eber ve Freud'un onemli izledni gormek miimkiindiu.

Okul iiyeled, tiim toplumsal pratiklerin tarflgilmasmda elegtirel bir perspektifgeligtirmeye gahgmrglardt. Bu, ideoloji eleptirisiyle, yani asimetrik iktidar ilipkileri-ni gizlemeye ve megtula$urmaya gahpan ve gergekligin sistematik bir bigimde tahrifedilmig yorumlan olan ideolojinin eleptirisiyle u$ragan bir perspektifti. Eleptirel ku-tamcdat, toplumsal grkarlann, gautma ve geligkilerin drigiincede nasrl ifade edildi-$i ve bunlann tahakkiim sistemlednde nasd ituetildigiyle ilgiliydiler. Bunu yaparkenzmaglan, tahakkiim olgusunun kokenlerine inmek ve tahakktimiin varJr$r kargrmdabir uyarug yantmak,ideolojiled geriletmek, bilinglilik ve eylem degigiklikletiri zorla-mak olmugtur (Bottomore, 2007: 247).

Eleptirel I(uram'rn eleptirel perspektifi yeni bir topiumsal kuram inga etrne ama-crru taprmaktadu. Bu kuram, tahakkiime katgr grkan, hiitnanist, demokratik, ideoiojieleptirisine dayilt, indirgemeci olmayan bir kuram olacakn. Boylece 'ideal tip'legtiri-lrnig bu kurg!, modern toplum igerisindeki insana ulagmayr, ona ozgjn bir 'yagam

Liberal Diigiinee

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

128 <r Zafer Durdu

alanr' agmay hedeflemigtir. Geuss'un da belirttigr gibi Elegtirel Teori'nin ayrricl

ozellikleri gunlardt:

a) Elepthet teoriler insan eylemi igin rehberdit. Bu teorilere inananlann aydmlan-

malanft, yani onlann gergek grkarianmn nerede oldu$unu s^ptarrra.ya gahgr. Aynca

igkin anlamda ozgiirlegtjricidirler.

b) Elegtirel teotilerin bilgl igerigl vardt, yani bilgi bigimleridider.

c) Elegtirel teoriler epistemolojik olarak do$a biiimlerinden farkhdrlar. Do$a bi-lim teoriled 'nesneleptitici'iken elegtirel teorilet 'doniiplii'diir (reflective) (Geuss,

2002:1,0-11).

3. Aydrnlanma ElegtirisiElegtirel l(uramolann gahgmaian igerisinde ozel bir yeri olan Aydrnlanma felsefesi

20. yuzyiln ikinci yansrndaki toplumsal, siyasal ve ekonomik yagamda bnyuk degt-

gikliklere neden olmuptur. Okul'un Aydrnla4ma elegtirisi, Aydrnlanmamn kendisini

tamrnladrEr temel noktalardan baplamaktadr. Oncelikle akrl kavtamr ve akhn aldrsr

bigim tizerinde baglayan eleptirellik Horkheimer'rn Akzl Tutulmav adh yaprflnda ig-

lenmektedir. Daha sonra Horkheimet ve Adotno'nun bidikte kaleme 2ldtg Ay&n-lanmarun Diyalektigr ve Adorno'nun bagyap:.l.n Minima Moralidda tiim Aydrnlanma

projesi elegtirel bir siizgegten gegirilmigtir. Birey ve biteyin yabancrlagmasr, dogaflnaragsallagtrlmasl dil, kiilnir, mit, bilim ve nihayet tahakkiim Elegtirel Kuram'm Ay-drnlanma felsefesini elegtitisinin temel noktalan olmuptur. Elegtirel Kuram'rn ikin-ci kugak temsilcisi konumunda oian Habermas ise temel birtakrm noktalarda Aydtt-larrrrv- elegtirisini benimsemig olmakla birlikte, onceki kugak kadar kotiimser de$il-

dir ve Aydmlanmamn patolojileri oldu$unu ancak, oziinde ozgiirlegtirici oldu$unu

savunur. Iletisinsel Ellem Kuramltda Habermas, baskr aluna ahnmrg birey ve toplu-ma ozgiit bir yagam alaru agabilmenin yollanru ararru$flr.

3.1. AkrlEleptirel I(uram modern diinyarun al<:rl anlayrgrna kargt daima elegtirel bir tutum d-m$tr. Aragsal, ciznel, gudiifnleyici (manipiilative) akrl, Enstitii riyeledne gore, tek-

noloiik tahakkiimiin bir beslemesidir, kapatmasrdr. Rasyonel gosterilebilmi$ amag-

lar olmasa, biret iktidar iligkisi olduklan anlagrlacaknr Say, 1'989: 392-93). AkLnAydrnlanma ile bidikte kendinde olan ozellikleri ortadan kaybolmaya baglamrgnr.

Horkheimer'in ifadesinde de baz zltnar. akrl, Logos yz da l.ad.o terimlerinde temelle-

nen, her z^m^raozneyle ve oznenin diigiinme yetisiy'e amlan bir yetidir. Akla hurafe-

leri giiriitme giicii de akhn elegtirelliginden ve diiptinme giiciinden geliyotdu. Hotk-heimer akLn nesnel niteliklerinin gok onemli oldu$unu diigiinen bir kigi olarak Bafl

toplumunda oznelakLn nesnel akla egemen oldu$unu ve bunun da ozellikle Aydtt-lanmaile oluptu$unuiddia etmektedir. Nitekim akhn bugiinhi bunahmmn temelin-

de bu nesnellikten kopug vatdr. Bu stireg zzmanlabiitiin rasyonel kavnmlanyaytT-mrg, sonunda higbir gergeklik kendi bagrna aWa uygun olarak goriilemez olmugtur.

Akhn igerigr bopaltrlmrg ve akrl oznellegmig, bigimsellelmbtir (Horkheimer, 1998;

Krs 2005

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

Aydrnlanmanrn Diyalekti{i <r 129

57-58). iq.ngt bopalan ve ciznellepen akrl arfik elegtirel, diigrinen, sosyal realiteyi an-

lamlandrran bir yeti olmaktan grkar ve artrk bu akrl gaugan ideolojiierin giidiimiinegirer. Aydrnlanma ile akla olan da bu olmugtur.

Akrl kavramrm ele alrken Horkheimer iki tiu akLn varLgrndan bahsetmektedir;ciznel akd, nesnel akl. Oznel akrl; daha gok amaglar ve araglarla ilgilidir, az 9ok bag-

tan kabul ediLmig amaglara ulagmak igin segilen arz.glann yeterli olup olmadrg iize-nnde durur. Bau diinyasrnda y.jzy:Ilar boprnca oznel al<Ia zLt bft gelenek hakrm-di. Bu akrl anlayrgrnda akrl; yakrzca bireyrn zihninde deSil, nesnel diinyada da,yatitoplumsal yagamda, kurumlarda, do$ada ve do$amn goniniglerinde de vat olan birkur,'vet olarak goriiliiyordu. Bu anlapg, tti111 varhk alanlann,insaru ve insantn

^m^g-lannr kapsayanhtyerarpik bir yapianmayt olugturmayr amaghyordu. Bir insamn ha-

yaufln akla uygunluk derecestni belirleyen, iginde yagadrgr sistemle olan biitunlii-

$tiydri. Bu noktada onemli olan araglar de$il amaglardr (Horkheimet, a.g.e. 55-56).

Horkheimer oznel akrl-nesnel akil kavtamlanru ele alrrken oncelikle akLn kendi-sinin hem oznel hem de nesnel yanlanmn tarih boyunca hep var oldu$undan yolagrkar. Ona gore bugtinkii toplumsal yapilanmada oznel akLn nesnel akla egemen ol-mastnln tarihi ise uzun bir sriregte gekillenmigur. Horkheimer'e gore bugiin geldr-gi noktada akd kavramrna igedgini Aydrnlanma filozoflarr kazandumrglardr. Dineal<ll adma saldran bu filozoflat sonugta kendi gabalanmn giig kaynagr olanmetzfrzlkve nesnel akrl kavramrm oldirmriglerdir. Gergekli$n do$asrru algilama ve hayattnt-zz yon verecek ilkeleri belirleyecek olan akil boylece bt yana atrlmrgtt. Bu anlayrg-

ta spekulasyon demek metaflziktt ve metafizik de mitoloji ve hurafeyi ga$ngnrmak-taydr. Eski Yunan'dan bugiine kadar aklm ve aydmlanmatun tarihi, akrl sozcri$iiminbile mitolojik bir gagnglm ta$l&glbir durumla sonuglanmrgtn. Boylece akd, ahlakive dinsel bir kavtayrg etmeni olarak kendi kendisini yok etrnigtir (Horkheimer, a.g.e.

65). Aldm kendi kendisrni yok etme noktasrna gelmesinin nedeni; akLn, ozerkiiginiyttitip br arag olmasrnda yatmaktadr. Oznel akh sahiplenen ve aragsallagaranpozi-tivizm ve ptagmatizm aHtn nesnel ve genel ile olan ba$lanru koparmrpur. Akrl, ol-gusal verilere hizmet ederek ve kendrsini bilimin igleyiginin bir diglisi haline geure-rek kendi kendisinin kolesi olmugtut.

AkJm iginde bulundu$u angsal durumdan kendisini kurtarabilmesi, ancak dunya-nrn hastalr$rmn insanlar tarafindaniuetildigini, yeniden uretddi$ini gorerek, bunu an-Layank kendisini gergeklegtirebilmesiyle miimkiindir. Akrl ancak boyle bir ozeleptiri-de kendine sadrk kalr. insan kendi aklru anlamadrkga, gunirmiizde kendisini de yoketmek izere olan gafl$mayl ve surdirdigu o temel sirreci anlamadrkga, do$a izerin-deki tahakkum insan uzerindeki tahakkiime, insan iizenndeki de do$a iizenndekinedoniigiip duracaktu ftIorkheimer, a.g.e. 179). Aydnlanma donemi ile birlikte aklmalmrg oldu$u bigim Elegtfuel I(uramcrlara gore Aydmlanmarun kendi akrl idealini de

yok eden bir sirece tekabiil etmektedir. Ozgiirlegtirici, elegtirel, hurafeleri gurutmegriciine sahip oldu$u kabul edilen akrl; geldigi noktada kendi kendisini yok eden, ta-hakkifun arzct olarak igleyen, iE.ttgt bogaltrlmrg bir megrulafbma aracr olmugtur.

Liberal Diiqiinee

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

130 <r Zafer Durdu

3,2. Birey oe Kiiltiir EndiistrisiElegtirel I(utam'rn sorunsallan igetisinde bireyin onemi; akln almrg oldu$upey'legmig bigimin bir sonucu olarak 'ozne' olarrrayan, totalin agrlgr alnnda ezlenve kiiltiiriin endiistri tiriinii olmasryla da yabanc{aqma siiteci btzlanan insamn du-rumu ba$lamrnda ele ahnmaktadrt. Bireyin bir ozne olarak varLgrrun yok olugu vemodern sanayi toplumunun'kiiltiir'ri alnndaki durumu benligr de yok etmektedir.'Birey eskiden al<\yaknzca benligin bir aracr olarak goriirdii. $i-di bu oz-tannlap-trmarun tersini yagamaktadt. Arag siiriicriyii iistiinden atmrg, korcesine kogmakta-dt: bogluga do$tu. Akil, en yiiksek noktaya ulagug anda, dumura u$ramakta akrldr-prna doniigmektedir. Zamantmrzrn egemen diiptincesi, ciz-savunmadu, benligin ko-runmasl; ama ottadz korunacak bir benlik kalmamrgtr" (F{orkheimer, a.g.e. 145).

Horkheimer'in vuguladrEr nokta, Aydrnlanma ve Ayd6rlanma son-rasr bireyin du-rumunu resmetmektedir. Bu tesmin giziminde bir sanayi haline gelen kiilttiriin one-mi de br\^iktii(.

Kiitltiit endiistrisi, kitiesel bir gekilde iitetilen vepazar aracir$ryIa satrlabilen, son-suz gepitlilige sahip tiriinlerin birey igin ya$aliln aynlmaz bit pargasr durumuna gel-mesidit. Bireyler, kargrsrna gelen sonsuz iiriin gepitliligr alflnda biiyiilenmekte, seg-

tigr nrnn aracrJt$tyla tiiketimin sagla&g gegici haz tle mutlu olmaktadt. Kiiltiir en-dtistrisi oyle bir strateji izler ki segimi birepn kendisinin yapttSnaikna eder. "Kiiltiitendiisttisi, miigterileri tarafrndan yonlendirildigine ve onlata kendi istedikled geyle-

ri sundu$una yeminle inandrmaya gahpt bizi...Kiiltiir endiistrisinin yaptlg1, mii$-terilerinin tepkiiedne uyarlanmaktan gok, onlan kalpazanca imal etmektir. Kendiside onlardan biriymig gibi davtanarak bigimlendirir mrigterilerinin tavulanru. Biitiinbu uyarlanma ideali bir ideolojidir ashnda: insanlar, toplumsal iktidarsrzh$rn kamu-sal gostergesi olan abartth bir epitlikgilik tavrryla iktidardan ne kadar pay almaya ga-

hgu ve boylece epitligi ne kadar galplflflafsa bapkalanna ve toplumsal biiti.ine uyat-lanmaya da okadar istekli davranrlar" (Adorno, 2000:206-7). ideolojiyi yanhp bi-ling olarak tanmlayan Elegtirel kuram igin kti{trir endiistrisi de aydrnlanma ile bidik-te bigimlenen sanayi-bilim ozdegliginin ideolojisidit.

I(ii{ttir endiistrisinin ideolojik igerigi nedeniyle do}'um sa$lamak igin siirekli ti.i-

ketmekte olan bireyler birer istatistik malzemesi olank tiiketiciler, ptopaganda me-kanlanndan arnk bir farkr kalmayan aralttma mekanlanrun gelir gruplanna gore ay-

rlmakta ve kffm7zl, yegil, mavi alanlara da$rlmaktadr (Hotkheimet&Adorno, 1996:

11). Tiiketimi gergeklegtitecek ve bu sayede de garklann donmesini sa$layacak olanbirey, seri iiretimin ve bu kiilti.iriin salnslz acentalan arac:/rr$ryla norm durumuna ge-tirilmig davrarug tarulannt do$al, uygun ve makul olarak algdamaktadt. Birey arnkkendini yalntzca gey olarak, istatistik o$esi olarak belirlemeye baglamrptr (Horkhei-mer&Adorno, 1995: 46). Birey, kolektif iradenin kendisine ortiik bir bigimde dayat-

ugr homojenlik siirecinemaLfi)z kalmakta, bu sistemde genele uymayan drglanmakta,

otekilegtfuilmektedir. Q"gn egemenled goyle diyot:, "Benim gtbi diigiinmemekte ser-bestsin, ya$afirn, mahn miilkiin sana aittir, ama bugiinden itibaren sen aramzda bir

KrS 2005

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

Aydtnlanmantn Diyalektigi <r 131

yabanctstn" (Aktaran;Horkheimer&Adorno, 1996:22). Hotkheimer ve Adorno'nunTocqueville'den ahrtrlarlrgr bu pasaj bireyin igerisinde bulundu$u qkmaztigatet et-mekte, uyumlu olmayamn nastl. cezalandurldrgm gostermektedir.

Kiiltiir endristrisinin inga etti$i pey, bireyde sahte bir bireysellik yaca;tma doygo-sundan ibatettir. Oysa iginde bulunulan sistemde bireysellik soz konusu bile degil-dir. Aydrnlanma ile ortaya grkacagr varsayrlan ozgiirhik ise tamamen yok olmugtur;"tek tek herkesin bigimsel ozgritltigfi giiven altrndadt. I(imse diigiindii$ti peyden

resmen sorumlu degildit. Bunun igin he&es kendini daha bagtan itibaren toplumsaldenetimin en duyarh aygltl olan kiliseler, kuliiplet, meslek kuruluglan ve diBer iJigki-lerden olugan bir sistem iginde bulur. I(im telef olmak istemiyorsa bu aygrt tarafin-d^n t:rtlya r,'uruldu$undahafi,f geimemeye dikkat etmelidir. Aksi takdirde yagamdageriler ve sonugta yok olmak zonrnda [aLr" (Horldreimer&Adotno,1,996: A). Ay-dnlanmanrn diyalekti$inin ozri belki de burada sakhdn: Bireyr ve akh ozgtirlegtit-mek, miderden ve do$aiistii giiglerden annmak izercyola grkan aydrnlanma, sonug-ta akh tahif etmig, bireyi de tahakkiim alnna almrgur. Birey igin iki yol vardrr; siste-me uyum sa$lamak ya da yok olmak. Aslnda Elegtitel I(.uram'a gore her iki durumda batbarL$rn iki farkh adrndan bagka bir gey degddir

3.3. BilirnAydrnlanma diigiincesindeki onemli unsurlardan birisi de akln tittinii olarak billm-dir. Bitim ve bilimin dolaysa sonucu olarakbilimsel bilgi bfu kereli$ine ve biitiin za-manlar igin gegedidir. Aydrnlanmaffn sosyal bilim anlappr, brittin onyarglatdan,dini dtigiincelerden ve metafizik ci$elerden arndrnlmrgbr ve do$a bilimleriyle oz-deglegtirilmek istenmigtit. Do$a bilimlerinin insamn do$aya kargr verdiEi miicadele-de bir arag olank iplev gcirmesi gerekti$i inancr bu istegi destekleyen bir durumdu.Bilimin akrl tarafindan bu bigimdeki orgiitlenigi sadece do$a alamnda de$l, toplum-sal alanda da gegedi olma iddiasrndaydr (Qtgd"-, 1.992:17). Sosyolojinin ilk bigim-lendiEi pozitivist paradigmada da sosyoloji a:z'cfu$ryla toplumun kontrol edilmesi,sistemdeki buhramn ve diizensiziigrn glderilmesi, dinin yerinin doldurulmasl amaclaydrnlanmacr bilirn anla;ngrna denk gelmektedir.

Elegtirel kuramrn aydmlanma aklrrun bir iiriinri olarak bigimlenen modern bilimelegtirisinin merkezinde pozitivizm yatar. Elegtirel I(uramcrlarpoztavrzmtn, Aydm-lanma ile ilerleyen nesnelegme e$limine, metafizigin yok sayrlmasrna, toplumun ta-hakkiim alnna aLnmasrfl^ ar^cr oldu$u argtimamm benimsemektedfuler. EleptirelI(uram'olara gote pozitivist bilim anlayrgrmn kendi perspektifi baglangrg noktasrndayanlrgur. Pozitivistler, pozitivist olmayan di$er biittin frlozofl,ann akrldrpr yontemle-rine, cizellikle de deneyle denedenemeyen sezgiye kargr gkmaktadtlar. Buna karprlkkendi kavrapglanmn bilimsel oldu$unu, bilimi kavrayrglanmn da bilimin gozlenme-sine dayandr$rm one siirmektedfuler. Ama can aLcr soru gudur: e$er bilimin ve do$-rulu$un tailmt yine bilimsel dogruya ulapma yontemlerine dayanacaksa, bilimin vedogtulu$un ne oldu$unu nasd belirleyebiliriz? Gozlem ilkesinin kendisi nasrl akla-nacakflr? Bir aklama istendi$inde neden gcizlemin do$rulu$un tek gtivencesi oldu$u

Liberal Diigiinee

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

132 < Zaler Durdu

soruldu$unda, pozitivistler yine gozlemi ga{nnrlar (Horkheimer, a.g.e. 107). Hork-heimer'in pozitivist bilimin kendisiru var ettiBi olgusal verilerle kesin dogrularlzula-pabilece$i iddiasr iizerindeki elegtirileri, pozttltzmtn kullandrgr tekniklerin bile sor-

gulanmadan kabul edilmig oldugunu gostermektedir. Ustelik boyle bit sorgulamaya

girigmeye criret edenler de hurafelerle konupan, metafizi$in sesi olmakla, bilim drgr

olmakla suglanacaklardr.

Eiegtirel I(uram'cilar pozitivist bilim anlayrgmrn mutlak do$rupr bulma, deger-

lerden arurml$ bir bilgi edinebilme iddiasrru da kesin bir bigimde reddetmektedider.

"Hakikat Horkheimer ve arkadaplanmn hep soyledikleri grbi degigtirilemeyen, do-

kunulamayacak bir gey olamazdr. Dahasr, hakikatin mudak bir hakikat olamayacz-

grru soylemek, epistemolojik olarak, etiksel olarak, ya dabenzeri bapka bir gey agr-

sndan, gorelilige siiriiklenmek saltlamazdt. Mudakgrhk ve gcirecelilik arasrndaki iki-lem (dichotomy) gergekte, asdszdr" [ay,1.989:99). Pozitivist bilim anlayrgr "diinya-

ya bir olgular ve geyler dtinyasr olarak baka4ve diinyarun olgulara ve geylere doniig-

mesinin toplumsal siiregle olan iligkisini goremez" (Horkheimet, a.g.e. 111). Elepti-

rel I{uramcrlar'a gcire, boyle bir sosyal bilimde amag olank sosyal olamn anlagilmasr,

agrklanmasr oiarak kabul edilse bile pozitivist bilim anlayrpr bunu gergekleptiremez.

Oysa Okul'un inga etmek istedi# sosyal bilim; olgulann otesine gidebilen, olgulann

ortayr- gkrgrru ve goreh karakterini orta,ya koyabilen bir anlappa yaslanmaktaydr.

4. Habermas ve Aydrnlanma1970'lerin bagrnda Adorno ve Horkheimer'in oliimii ve radikal ogrenci hareketlen-

nin etkinli$ini kaybetmesiyle Frankfurt Okulu'nun tarihsel seriiveninde onemli birdonem sona ermigtir. Okul'un Marksizm ile olan yakrnhgr bu donemle bfuIikte son

derece srmrh kalmrg olmakla birlikte elegtirel teorinin temel diiprinceled gtiniimtizekadar gelmigtir. Yeni elegtirel teorinin ana mlman olan Habermas'm gahpmalan ikiana boliimde incelenebilr. itt<inae Habermas'rn gahgmalanrun biiirik krsmr, Frank-

furt Okululnun pozitivizm elegtirisini izler ve yeni bir bilgi teorisi formrile etmeye

gahgr. Habermas'rn gahgmalanmn ikinci ozelli$i ise Frankfurt Okulu'ndan farkllag-

maya bagladrgr, tarihsel materyalizmin yeniden ingast vurgusudur. Bu ba$lamda Ha-

bermas, Iktisinsel Ellem Kuramzlyla, emek ve etkilegim dolaFmh br teori inga etme-

ye gahpt. Boylece hem Frankfurt Okulu'ndan farkh bir gizgrye gegmig olur ve hem

de Marx'rn teorisinde yer aknayan iletigim ve dile yonelerek Matx'tn teorisini farkh

bir okumay a tabt tstar (Bottomore, 1.997 : 63-8 1).

Elegtirel Kuram'rn ilk kugagmn temsilcileri gibi aydmlanmayl inceleyen Habet-

mas, Horkheimer ve Adorno'dan farkh bir bakrg agrsryla konuya yaklagt. Habemas,

Aydrnlanmamn kendisinin diinya, toplum ve bilginin mistifiye edilmip anlagdmalan-

na kargr akrldan yanabr ga$n oldu$u bilinciyle hareket eder. Habetmas'^ g6te, akla

atfedilen totakze edici giig ile Aydrnlanmailn mite doniigiimiinii vurgulayan Hork-heimer ve Adorno'nun perspektifi do$ru degrldir. Akhn elegtirel iglevi Habermas'a

gore pkrcr bir faaliyete indirgenemez. Aydrnlanmannkazznrnlafl ve sonuglan neti-

cesinde aragsal akrl bireyleri yabancrlaptrnut, ya$am alanTannt tahdf etmig olsa bile

KrS 2005

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

Aydrnlanmanrn Diyalektifi <, 133

yine de Habermas igin Aydrnlanma ruhu bitrnemigtir (Q€d.-, 1,992:56-57). QiinkriHabetmas'a gote Aydrnlanma oziinde ozgiirleptiricidir ve birey igin kurtulup yolu,ozgiirlnk imkantvars^ o imkan aydrnlanma igerisinde aranmaful.l'.

Habermas ilettsinsel Elttem Kuramlyla yeni bir teori inga etmeye gahgmrpm. Eleg-tirel l(uram'rn ilk kugaSrmn aydrnlanmrg bilim ve akrl elegtirilerini btinyesinde bann-drtan bu kuramda Habetmas akh ve aydrnlanmayr yeniden yap{andratak iyimser-li$ni korumugtut. Habermas, Hotkheimer ve Adorno'nun akLn radikal elegtirisiy-le sonuglandodt$ elegtirel yansfinarun kendisinin miimknnhigiintin eninde sonun-da sarsdaca$ru soyleyerek yeniden ln$^y^ gahpr. Habermas'a gore elegtirel diigrinceHotkheimer ve Adorno'nun geg donem gahgmalannda iddia edildiBi gibi, formiilas-yon olarak do$ru d"gildit giinlni aragsal aksl zaten hastah$r goktan bulagffmrgur veelegtirel argiimanlann giicii de bu yiizden yok olmaya ytz tutmuptur (Hohendahl,1985: 8). Horkheimet ve Adorno'nun anahzlerindeki angsal akd elegtitisi ve aklntahrip edilmesi iddiasr kargrsmda Habermas, aragsal aL<1n yamtair tahrifatr kabul et-mektedir. Habermas'rn ilk kugak temsilcilerden farll ozgur bir iletigimin, kargilrk-h tahrip edilmemip dilin mrimkiin oldugu bir yagam alarunda bu zorluklann iistesin-den gelinebilecegi iddiasrdn.

Habermas, modetn kapitalist toplumda iietigim ve dilin manipiile edilmig halin-den kurtulmug bir ya$am alaru oldu$unu soyler. Toplumun aynt anda hem sistemhem de yaFam alant olank kavtanmast gereku$ini ileri siirerek, yzs,am diinyasrru(ii-fe-world); kiiltiitiin, kipili#t, anlamrn ve sembollerin yer aldr# fi1 alan olankgorenHabermas'a gore modern toplumda yasam diinyasr ile sistem arasrndaki bag kop-mu$tur (Swingewood, 1998: 340-41). Habermas y^F^m^ evreni kavramrna son dere-ce onem verir ve iletipimsel eylem igin gerekli oldu$unu sciyler; "Yapama evreni ade-ta, konugucunun ve dinlepcinin kargrlaguklan agkrnsal yerdir, karpilrkh olarak, soz-celerinin diinyayla (nesnel, toplumsal ya da 6zneldiinyayla) otiigni$n iddiasrnda bu-lunduklan yerdir; ve bu gergeklik iddialanru elegtirdikleri ve onayladrklan,iarazlannyoneltebilip, anlasmaya varabildikleri yerdit" (Flabermas, 2001: 558). Boyle br oz-giir yagam alaru Habermas'a gore angsal akLn gey'legme etkisinin ortadan kalktrlr,hiyerarqik olmayan bir iletigimin ortaya grkmasmrn <in koguludur.

Habetmas farkh br pekilde $u yarglyl cine siirer; angsalakd dtigiincesinin igindekigey'legme etkisi (reification) iletigrmsel eylem kuramr gergevesinde imkansrzdrr. Buyiizden akrl kavramr ba$lamrnda Habermas, Horkheimer ve Adorno'nun eleptidleri-ni izlememektedir. Onun yerine, Habermas'rn iste$i Hegelci Marxist gelene$e gidigigostermektedir (Flohendahl, a.g.m. 8). Habermas'a gore Marx'rn Hegel etkisindeolduSu donemdeki diipiince gelene$ne domiiiitse aydrnlanmarun patolojilerininortadan kaldnlabilmesi miimki.in oiacakor. Habermas, Mc Charty'nin de ifade etti$gibi aydrnlaffnafft kusudanmn yalnzca daha fazla aydmlanma ile diizeltilebilece$i-ni sa.i.'unur (IvIc Charry, 1997: 791).

Liberal Diigiinee

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

Lg4 -q Zafer Durdu

5. Aydrnlanmanln SonuglarrElegtirel I(uram'rn Aydmlanma elegtirisi gergevesinde Adorno'nun $u pasajrm de-

$erlendirmek yerinde olacakbr; "Aydrrlanmamn nesnel e$tlimi, imgelerin insanlar

iieerindeki egemenligine son vermekti; ama bu nesnel egilim oznel kargrhgru bula-

ma&: Aydrnlanmrg diigiince imgeletden kurtulma yoniinde ilerlemiyotdu. imgelere

saldrn, metafrzikidea'dan soffa, bt zamanlar rasyonel saydan ve diipiincenin gergek

btr gabayla ulapugr kavramlan da kargr durulmaz bit zorunluluklatasfiye etmekle bir-likte, Aydrnlaflma taraflndan oftaya sahnan ve diigiinmeye kargr bagryftIk kazanan

diigiincenin kendisi gimdi ikincil bii figuratiflik ediniyor- ama imgelerden veya ken-

d;ligindenlikten yoksun bir figuratiflik" (Adorno, 2000: 1,45). Aydmlanmamn tiitnya$am alanlannt gey'Ieptirmest,yalnrzca birey igin degil tiim bir sistem igin tersine

ipleyen bir duruma yol agmrptt. "Aydmlanmamn gozetti$ sistem, olgularla en 1yl

gekilde bag eden, do{aya egemen olug stasrnda ozneyt en etkili gekilde destekleyen

bilgr bigimidir. Ilkeleri, kendini korumamn ilkeleridit. Erginli$e ulagmamrghk, kendikendini koruma acrzhfi. olztak ortaya glkar" (Florkheimer&Adorno, 1995: 101).

I(endi kendisini bile koruyam^y^rr, giivensiz bireyler haline gelen insanlara boylece

sr$macak ti.imel birtalm giigler ingaedilebilmesinin de yolu agrlmrgtr. Eskiden bireyigin tann, krzl,imparz;tor vs. bu iplevi goriitken modern toplumda dernekler, sendi-

kalar, orgiidet bu bogluSu doldurmaya gahgmaktadu. Avrupa'da L930'larda ott^y^grkan fapizm ve milliyetgi yaklagtnlar da yine bireylerin kirrnik krizled ile yakrndan

ba$lanuh siyasal geligmeletdir.

Elegtirel I(uram'olara gore Aydrnlanma feisefesinin savundu$u "geligme" ken-

disinin anitezi denilebilecek bir durumu olugtu:rmug; modem kontrol tekniklerinikullanabildig igin, gelmig geEmil bndh batbadrklardan daha

^crm^srz ve daha kaba

bir barbarh$a doniigmiigtiir. Bilim, insamn daha insan olmasrna y^r^y^n bir gtig ola-

ca{tna,bu yeni insamn insanhgrru yitirmesinin (dehumanization) ilk tohumlaflff or-taya atml$br. Biitiin bu olumsuz degigimlerin onkogullanndan biriyse, bellegimizinsilinip yok edilmesiydi. Gergekten de "biitiin bir geysellegtirme", "bit unutmadr"jay,200L: 41-42). Bellegi yok edilmip, silinmig bir toplumun bireyled manipiilas-

yona en agrk, somiirriilmeye en uygun toplum bigimidir. Modern kapitalist sistemin

sonuna kadar kullaldrgr bu durum manipiile edilmig genig bir pgm haline gelmig

olan toplumdan da anlagilmaktadn. Bugiin, insanlar diigiinmekten ve diipiinceden

anndrnlmrg kitleler olxak ki.iltiir endiistrisinin ririinlerinin y^r^ttlg sanal bir reali-

teler diyannda, mudu! ve mesut! bir pekilde yagamaktadt. Herkes igin temel ya$am

kurall bir digerine benzeme, uyum gosterme haline gelmigtir. Oysa hatulanacz$t

iizere aydmlanma, bo.yt ergin olmama durumundan kutarank; ozgiiegtirmekiJrzerc yola grkmrgtr. Igte bu yiizdendir ki "Aydrnlanma yalntzca herhangi bir sistem

kadar totaliterdir" (Hotkheimer&Adorno, 1,99 5: 42).

5. Sonug20. y,uzyiln sosyal bilim tarugmalan igerisinde onemli bir yeri olan Elegtirel I(uram,Aydrnlanma felsefesi iizerinde onemle durmugtur. Bunun en onemli nedeni; Ayd--

Ku 2005

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

Aydmlanmanrn Diyalektifi <r 135

lanma felsefesinin kendi soyleminin aksine bit+, evrenin merkezi haline getirmeyip

aragsal akLn alflnda ezmesi, bireyi ozgi.irlegtirmeyip kapitalist kiiltiire ataoJrk eden

bir nesne haline getirmesidir. Aydrnlanma Qab ve sonrasrtda toplumsal, siyasal ve

ekonomik yagamda meydana gelen degigmeler Elegtirel I(uramolar'a gore hig de

insani, demokratik de$igmeler degridir. Igerigi bogalulatak elegtirel diigiince giiciielinden ahnmrg bir ahl nosyonu izerine daha iyi, daha insani bir dtizen inga etmek

miimkiin degrldir. Aydrnlanma felsefesi, insanlat iniderden, do$aiistii giiglerden,

hurafelerden kurtarmak hedefini benimseyen bir yakiaprmr temel almaktay&. Elegu-

rel I(uram'a gore Aydrnlanma metafizi$i, mideri, hurafeleri yok etrnigtir ancak ken-

disi bir mit haline gelmigtir. Bundan dolap Aydrnlanma kendi kendisini yok eden birsiirece tekabiil etmektedfu .

Bugiinrin diinyasr, insan agrsrndan sanal bir gergeklik iizerinden iierleyen biryagaml daytanaktadu. Modern sanayi toplumunun inga ettigi toplumsal ya$am

bigimi herkesi "beflzet tipler" haline getitmektedir. Homojen bit yagamrn nesnesi

konumundaki insan arbk sadece bir tiiketicidir. Farkh olan, kideyle uyum igedsinde

davtanrnayan her insan di$ederi tarafindan drplanmakta, otekilegtiriimektedir. Bi-gimsel olarak orgrrt gibi godinen gtiniimiiz insammn gtivenebilecegi bir gug odagt

kalmamrgur. I(alabaLk igerisinde yalnz, bfubfuini gormeyen, birbiriyle iletigime gir-meyefl ve yabancdagmrg yrgrnlar olarakinsanlar gozletkapah bir gekilde yagamlanru

devam ettirmektedider. insamn; biiingli, kendi grkanmn fatkrnda olan bir cizne, ken-

di iizedne diigiinen bir varhk olarak kirnli$i biiyuk bir tehdit altrndadt. Aydrnlanma

felsefesinin Kant ile formiiLle edilen ilkesine insanlann en fazla bugtin ihtiyacr vardr:"Sapare aude!"

KaynakgaADORNO, T. W., Minina Mora/ia-SakatlanntS Yasandan Yanvmalar-, Qev: O. I{ogak

A.Do$ukan, Metis Yayrnevi,2. Baskr, istanbul, 2000.

BOTIOMORE, Tom, Frankfurt Okulu, Qev: A. Qiidem, Vadi Yaynlan, 2. Baskr, An-

kata,1997.

BOTTOMORE, Tom, (YayrnYonetmeni), Marksist Diisiince Sd{ilEii, Qev: M. Tungay,

itetigim Yayrnlan, 2. Baskr, istanbul, 2001.

BUMiN, Tihn,Tanrytlan Modernlik: Devaftet ue Spiaoqa, istanbul, YKY, 1996.

CEYiZCi,Ahmet, Fel:efe Si;dtigil, Paradigma Ya7,tnlan,3. Basl,o,Istanbul, 1999.

giGOmt, Ahmet, Aful ue Toplanun OTgiirleSimi- Jiirgen Haberntas Uqeine Bir Qa/zSna,

Vadi Yayrnlan, Qev: Y. Aktay, Ankara,1992.

Q IGDEM Ahmet, 41 dz n la n m a F e lrcfe si, i stanbul, Altematif Un". AguE Y ay. 1993.

GEUSS, Raymond, EleyirelTeoi, Habermat ue Frankfuft Okulu, Qev: F. Keskin, Aynntt

Yaymevi, istanbul, 2002.

GOKBERK Macit, Felrcfe Tarihi, istanbul, Remzi K.it.abevi. 8. Baskr, 1 996.

Liberal Diiqiince

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om

136 <r Zafer llurdu

HABERMAS,Jiirgen, Iletisimtel E1len Kuram4 Qev: M. Ttizel, I(abalcr Yaymevi, istan-

bul,2001.

HOHENDAFIL, Peter U. "The Dialectic of Enlightenment Revisited: Habermas'Cri-tique of the Frankfurt School", New Ceffnan Citique, Spring/Summer 1985, Issue 35, p3,

24P.

HORKHEIMER, M.,& ADORNO, T. W., -fu &n lanrrann D/alekrigi I Qev: O. Oztigtil,Kabalcr Yalnnevi, istanbul, 1995.

HORKHEIMER M., & ADORNO, T.w', Ajdrnlannanzn Djalektigi 1I, Qev: O. Ozti-gi.il, Kabalcr Yalnnevi, istanbul, 1996.

HORKHEIMER, M., AkzlTatulma.rz, Qev: O. Kogak, Metis Yal'rnlan, 4. Baskr, istan-

bul, 1998.

JAY, M., Dlahkrik Imgelem, Qev: U. Oskay, Ara Yaytnlan, istanbul, 1989.

JAY, Martin , Adtrno, Qev; U. Oskay, Der Yayrnlan, istanbul, 2001.

KANT, Immanuel, " 'Aydrnlanma Nedir?' Sorusuna Yarut [1784]",1. Kafit, SegilniS Ya-

71/ar (g.), Qev ve Der: N. Bozkurt, Remzi I{itabevi, istanbul, 1984.

MC CFIARTY, Thomas, "Haberrnas ve Modemlifin Felsefi Soylemi", Qev: A. Demir-han, QagdaS Temel Karamlar(lil, Q.Skinner, Vadi Yapnlan, 2. Baskt, Ankan,1,997.

SWINGEWOOD, Alan, SoyolE'ik Dtisiincenin IQsa Tarihi, Qev: O. Aknhay, Bilim ve

Sanat Yaymlan, Ankan, 1.998.

TiMUqiN, Afgar, Gergekgi Dtistincenin Tarihi, de Yaynevi, 1986, istanbul.

YAZICIOGLU, Hulusi, Bir Din Politikas: lriklik, istanbul, M.U. ilahiyat Fak. Vak.

Yay. t993.

Siyasi Diigiince Siizlti!'iiAtilla Yayla

Bugrin bir medeniyet havzasr olarak kabuledilen Avrupa, tarihinin biiytk bohimiin-de, bir taraftan aEhk ve sefaletin, difer ta-raftan kan ve gozyaErnrn krtasr olmugtur.Bu iki ana problem, Avrupa'yr yizyillarboyunca kasrp kavurmugtur. Qok de$il,daha 60 yrl once, bu yagh krta, tarihin enbtiyiik ve en kanL savagrna sahne olmuE-tur. $imdi ise, Avrupa, birlegme ve banEadasr olma yolunda ilerlemektedir. Budolal bir siireE midir, yoksa bir icat mrlBagrndan beri belirgin bir Avrupa kimli$ivar mrdrr, yoksa AB bir kimlik inqa etmegabalannrn giiniimiizdeki adr mrdrrl Ge-rard Delanty Avrupa'rtrn icadr'nda igte budnemli ve ilging konuyu irdeliyor.

Krg 2005

Click t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

omClick t

o buy N

OW!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.com Clic

k to b

uy NOW

!PD

F-XChange Viewer

ww

w.docu-track.c

om