„badanie i diagnoza sytuacji osÓb … · projekt „badanie i diagnoza sytuacji osób...

Projekt „Badanie i diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Karolina Messyasz, Katarzyna Wołyniak

„BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY”

Raport końcowy

Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku

Badanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Płock 2010

2


Spis treści

I. WPROWADZENIE

1. Definicja niepełnosprawności ...................................................................... 4

2. Niepełnosprawność w Polsce ....................................................................... 5

3. Niepełnosprawność w Płocku ...................................................................... 8

4. Niepełnosprawność w świetle uregulowań prawnych ............................... 9

5. Charakterystyka badania .............................................................................. 12

II. BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM

RYNKU PRACY - OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE

1. Sytuacja społeczno-demograficzna - Katarzyna Wołyniak ....................................................................................... 16

2. Sytuacja zdrowotna

- Katarzyna Wołyniak ..................................................................................... 25

3. Wykształcenie i sytuacja zawodowa - Katarzyna Wołyniak ..................................................................................... 34

4. Kwalifikacje osób niepełnosprawnych

- Karolina Messyasz ......................................................................................... 47

5. Wyznawane wartości i samoocena niepełnosprawnych - Karolina Messyasz ......................................................................................... 52

6. Wsparcie społeczne


7. Odbiór społeczny osób niepełnosprawnych - Karolina Messyasz ......................................................................................... 57

8. Stosunek do pracy i sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy


9. Bariery we wchodzeniu na rynek pracy - Karolina Messyasz ......................................................................................... 65

3


III. BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY” – PRACODAWCY

1. Charakterystyka przedsiębiorstw i zatrudnienia

- Katarzyna Wołyniak ..................................................................................... 70

2. Charakterystyka relacji pracodawców z niepełnosprawnymi pracownikami - Katarzyna Wołyniak ..................................................................................... 79

3. Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy oraz ocena ich

możliwości zawodowych - Karolina Messyasz ....................................................................................... 85

4. Bariery aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

- Karolina Messyasz ....................................................................................... 90 III. PODSUMOWANIE

1. Profil społeczno-demograficzny osób niepełnosprawnych ........................ 103

2. Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy ..................................... 105

3. Charakterystyka pracodawców .................................................................... 108

4. Wnioski i rekomendacje ............................................................................... 110

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................... 113

4


II.. WWPPRROOWWAADDZZEENNIIEE

1. Definicja niepełnosprawności

Zgodnie z art. 2 pkt 10 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej

i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, pod pojęciem niepełnosprawności

należy rozumieć trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu

stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą

niezdolność do pracy.

Niepełnosprawność może przybierać różne postaci. Wyróżnia się jedenaście rodzajów

niepełnosprawności:

▪ upośledzenie umysłowe,

▪ choroby psychiczne,

▪ zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu,

▪ choroby narządu wzroku,

▪ upośledzenie narządu ruchu,

▪ epilepsja,

▪ choroby układu oddechowego i krążenia,

▪ choroby układu pokarmowego,

▪ choroby układu moczowo-płciowego,

▪ choroby neurologiczne,

▪ inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia

enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu

krwiotwórczego.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) za osobę niepełnosprawną uznaje się

osobę, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu

powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania

w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne.

O poziomie i zakresie niepełnosprawności decydują nie tylko czynniki natury

biologicznej, ale także otocznie społeczne, w jakim funkcjonują osoby z dysfunkcją

5


biologiczną bądź psychiczną. W literaturze, oprócz niepełnosprawności fizycznej, można

znaleźć także pojęcie niepełnosprawności społecznej, którą wyznaczają warunki, jakie

społeczeństwo zapewnia osobom niepełnosprawnym. Kluczowymi warunkami, decydującymi

o wymiarach niepełnosprawności są architektura budynków czy transport publiczny.

Poprzez nie, społeczeństwo może minimalizować lub pogłębiać poziom niepełnosprawności.

Ułatwiając osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w przestrzeni publicznej, możemy

w skuteczny sposób, ograniczać odczuwalny poziom dyskomfortu spowodowanego fizyczną

dysfunkcją.

2. Niepełnosprawność w Polsce1

Badanie, na podstawie którego powstał niniejszy raport, poprzedzone zostało

przeglądem sytuacji społeczno-ekonomicznej osób niepełnosprawnych w Polsce. Jak

pokazują badania, Polska znajduje się w grupie krajów o sporej populacji osób

niepełnosprawnych, których charakteryzuje niski współczynnik zatrudnienia2. Najpełniej

obrazują to dane pochodzące z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego

w 2002 r. oraz kwartalnych Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzonych

przez GUS.

Według wyników tego pierwszego, liczba osób niepełnosprawnych w 2002 r. wyniosła

ogółem 5,5 mln, co stanowiło 14,3% ludności całego kraju. Prawne orzeczenie

o niepełnosprawności posiadało wówczas 4,5 mln osób. Od tego czasu liczba ta

systematycznie malała, by w 2009 r. osiągnąć poziom 2,1 mln osób w wieku produkcyjnym,

co stanowiło 8,7% ludności w tej grupie. W samym Płocku, jak wynika z tego samego

badania, zamieszkuje 12 658 osób z różnym stopniem niepełnosprawności, co przekłada się

na 10% wszystkich mieszkańców Płocka.

1 Dane zostały przygotowane w oparciu o informacje ze strony Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/, oraz dane pochodzące z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadzonego przez GUS w III i IV kwartale 2009 r. http://www.stat.gov.pl 2 A. Chłoń-Domińczak, D. Poznańska, Promocja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Budapeszt 2007, s. 13

6


Wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w 2009 r. zdecydowanie

dominował odsetek osób z lekkim stopniem niepełnosprawności przy zdecydowanie

mniejszym udziale osób z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności,

co szczegółowo przedstawia poniższa tabela.

OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W WIKEU PRODUKCYJNYM WG. STOPNIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

LEKKI STOPIEŃ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

UMIARKOWANY STOPIEŃ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

ZNACZNY STOPIEŃ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

41,1% 40,2% 18,7%

Tab. 1 Niepełnosprawni w wieku produkcyjnym wg. stopnia niepełnosprawności w 2009 r.

Najczęstszą przyczyną niepełnosprawności są zazwyczaj schorzenia układu krążenia,

narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne.

Osoby niepełnosprawne są niestety zdecydowanie gorzej wykształcone niż osoby

zdrowe. W 2009 r. wykształceniem wyższym legitymowało się zaledwie 5,1% osób w wieku

produkcyjnym, średnim 32,8%, a zasadniczym zawodowym 39,8%. Pomimo wzrostu odsetka

osób z wykształceniem co najmniej średnim, poziom ten nadal odbiega od statystycznego

poziomu wykształcenia w grupie osób sprawnych. Dla porównania, udział osób sprawnych

w wieku produkcyjnym posiadających wykształcenie średnie w 2009 roku wynosił 59,4%,

wyższe - 20,8%, zaś zasadnicze zawodowe – 28,7%. Szczególnie duża różnica widoczna jest

w przypadku osób z wykształceniem średnim – 26,6 pkt proc. oraz wyższym - 15,7 pkt proc.

WYKSZTAŁCENIE ZASADNICZE ZAWODOWE

WYKSZTAŁCENIE ŚREDNIE WYKSZTAŁCENIE

WYŻSZE

OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W WIEKU PRODUKYJNYM

39,8% 32,8% 5,1%

OSOBY ZDROWE W WIEKU PRODUKYJNYM

28,7% 59,4% 20,8%

Tab. 2 Niepełnosprawni i os. zdrowe w wieku produkcyjnym wg. wykształcenia w 2009 r.

Osoby niepełnosprawne to grupa społeczno-ekonomiczna charakteryzująca się

najniższym wskaźnikiem zatrudnienia w Polsce3. Położenie na rynku pracy często zaś

3 Ibidem, s. 17

7


decyduje o sytuacji materialnej i statusie społecznym. Większość osób niepełnosprawnych

pozostaje poza rynkiem pracy i jest to zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące osób w

wieku produkcyjnym.

W tym miejscu warto wprowadzić kilka użytecznych pojęć, którymi będziemy się

posługiwać w dalszej części. W badaniu BAEL za aktywnych zawodowo uważa się populację

osób pracujących i bezrobotnych. Udział tej zbiorowości wśród ludności w wieku lat

15 i więcej określa tzw. poziom aktywności zawodowej. Do bezrobotnych zalicza się osoby,

które pozostają bez pracy, ale poszukujące jej i gotowe ją podjąć. Z kolei udział

bezrobotnych wśród aktywnych zawodowo określa natężenie bezrobocia tzw. stopa

bezrobocia. Natomiast za biernych zawodowo uważane są osoby niepracujące

i nieposzukujące pracy.

Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski wskazują jednak, że

w latach 2007-2009 nastąpiła poprawa sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy.

Zanotowano wzrost współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia oraz

spadek stopy bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. W III kwartale

2009 roku na polskim rynku pracy pracowało 22,9% ogółu niepełnosprawnych w wieku

produkcyjnym. W 2009 roku aktywnych zawodowo w wieku produkcyjnym było 24,6%

niepełnosprawnych. Dla porównania współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych

w wieku produkcyjnym wyniósł 75,3%. Udział osób pracujących wśród osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym osiągnął wartość 21,4%, zaś wskaźnik

zatrudnienia osób zdrowych w tym samym wieku wynosił 69,1%. Według tego samego

badania stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych dla osób w wieku produkcyjnym to

13,3%, natomiast dla osób zdrowych w analogicznej grupie wiekowej – 8,2%.

Pomimo zauważalnej poprawy, większość osób niepełnosprawnych w wieku

produkcyjnym, niestety wciąż pozostaje poza rynkiem pracy. W 2009 r. biernych zawodowo

było 75,4% osób wobec 24,7% osób sprawnych. Dlatego wciąż podejmowane są działania

ustawowe wspierające aktywizację zawodową tych osób.

8


WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODWEJ

WSPÓŁCZYNNIK ZATRUDNIENIA

STOPA BEZROBOCIA

WSPÓŁCZYNNIK BIERNYCH ZAWODOWO

OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W WIEKU PRODUKYJNYM

24,6% 21,4% 13,3% 75,4%

OSOBY ZDROWE W WIEKU PRODUKYJNYM

75,3% 69,1% 8,2% 24,7%

Tab. 3 Niepełnosprawni i os. zdrowe w wieku produkcyjnym wg. poziomu aktywności zawodowej w 2009 r.

3. Niepełnosprawność w Płocku4

Z danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie wynika, że w I kwartale 2009 r.

w województwie mazowieckim zarejestrowanych było przeszło 200 000 osób bezrobotnych,

z czego 7154 osób w mieście Płocku (3,6% ogółu bezrobotnych w województwie).

Jedną z głównych przyczyn przyznawania pomocy w latach 2007-2008, jak podaje

Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku, była niepełnosprawność (w 2008 r. przyznano

pomoc 1485 rodzinom, oraz 2507 osobom w tych rodzinach). Dodatkowo osoby

niepełnosprawne w znacznym stopniu dotyka problem bezrobocia.

Według sprawozdania o osobach niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących

pracy niepozostających w zatrudnieniu w II półroczu 2009 r., sporządzonego przez Miejski

Urząd Pracy w Płocku, pod koniec okresu sprawozdawczego takich osób łącznie było 588,

z czego 1/3 to osoby długotrwale bezrobotne, pozostające bez pracy powyżej 24 miesięcy.

Spośród tej grupy większość legitymuje się lekkim bądź umiarkowanym stopniem

niepełnosprawności (547 osób). Pod względem wieku najliczniejszą grupę stanowią osoby

w przedziale między 45 a 54 lat (190 osób), następnie 25-34 lata (111 osób), 55-59 lat

(109 osób) oraz osoby w wieku lat 35-44 (97 osób). Najmniej liczny odsetek stanowią osoby

powyżej 60. roku życia (42 osoby).

Wśród niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy zarejestrowanych

w Miejskim Urzędzie Pracy w Płocku najliczniej pod względem typu niepełnosprawności

4 Dane pochodzą z sprawozdania MPiPS-07 o osobach niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu w II półroczu 2009 r. przygotowanego przez Miejski Urząd Pracy w Płocku

9


reprezentowane są osoby z upośledzeniem narządu ruchu (157 osób). W następnej

kolejności znalazły się osoby z chorobami psychicznymi (76 osób), z chorobami

neurologicznymi (74 osoby), z chorobami układu krążenia i oddechowego (67 osób),

z upośledzeniem narządu wzroku (60 osób), z zaburzeniami głosu, mowy i słuchu (37 osób),

upośledzeniem umysłowym (21 osób), z epilepsją lub chorobami układu pokarmowego

(po 13 osób) oraz układu moczowo-płciowego (11 osób).

Pod względem struktury wykształcenia analizowane sprawozdanie obnaża niskie

kwalifikacje osób niepełnosprawnych i pozostających bez zatrudnienia, co zapewne nie

sprzyja szansie na zmianę położenia społeczno-ekonomicznego niepełnosprawnych.

Najliczniejszą reprezentację stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym

(192 osoby), następnie z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym

(186 osób), trzecią grupą są osoby o wykształceniu policealnym bądź średnim zawodowym

(134 osoby). W zdecydowanej mniejszości są osoby z wykształceniem średnim

ogólnokształcącym (40 osób) oraz wyższym (29 osób).

4. Niepełnosprawność w świetle uregulowań prawnych

Sytuację osób niepełnosprawnych regulują w Polsce różne akty prawne, których

poziom jest zróżnicowany. Najważniejszymi aktami prawnymi, mającymi odniesienie i wpływ

na sytuację osób niepełnosprawnych są:

▪ ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 r. wraz z póź. zm.,

▪ ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 wraz póź. zm.,

▪ ustawa o rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia

17 grudnia 1998 r. wraz z póź. zm.

Kolejnym dokumentem regulującym prawa osób niepełnosprawnych jest

zatwierdzona uchwałą sejmu Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Zawiera ona między

innymi prawa osób niepełnosprawnych do:

10


▪ dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym,

▪ dostępu do leczenia i opieki medycznej, rehabilitacji i edukacji leczniczej,

▪ życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych,

▪ swobodnego przemieszczania się i korzystania ze środków transportu,

▪ dostępu do informacji.

Innym strategicznym aktem choć o mniej formalnym umocowaniu prawnym,

jednakże wyznaczającym standardy, do jakich powinny zmierzać kraje Unii Europejskiej jest

Deklaracja Ministrów w sprawie osób niepełnosprawnych „Dążenie do pełnego uczestnictwa

osób niepełnosprawnych jako obywateli”, przyjęta podczas Europejskiej Konferencji

Ministrów, w dniach 7-8 maja 2003 r.

Plan Działań na rzecz osób niepełnosprawnych uznaje podstawową zasadę, że

społeczeństwo jest zobowiązane wobec wszystkich swoich obywateli zminimalizować skutki

niepełnosprawności poprzez aktywne wspieranie zdrowego stylu życia, bezpieczniejszego

środowiska, odpowiedniej opieki zdrowotnej, rehabilitacji oraz wspomagających działań

społeczności lokalnych5.

Plan Działań zawiera 15 głównych kierunków działań, obejmujących kluczowe obszary

życia osób niepełnosprawnych:

1. Uczestnictwo w życiu politycznym i publicznym

2. Uczestnictwo w życiu kulturalnym

3. Informacja i komunikacja

4. Edukacja

5. Zatrudnienie, poradnictwo i szkolenie zawodowe

6. Środowisko zabudowane

7. Transport

8. Życie w społeczności lokalnej

9. Opieka zdrowotna

5 Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich. Plan Działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015, s. 6

11


10. Rehabilitacja

11. Ochrona socjalna

12. Ochrona prawna

13. Ochrona przed przemocą i wykorzystywaniem

14. Badania i rozwój

15. Podnoszenie świadomości

Dla zapewnienia pełnej integracji osobom niepełnosprawnym i zmniejszenia poziomu

społecznej niepełnosprawności kluczowym warunkiem we współczesnym społeczeństwie

jest dostęp do informacji i komunikacji, szczególnie za pośrednictwem Internetu. Medium

to ułatwia bowiem kontakt i drogę dotarcia z informacją rozmaitym instytucjom do

beneficjantów, szczególnie tych niepełnosprawnych, mających często problem

z poruszaniem się.

Kolejnym kluczowym obszarem, szczególnie w kontekście naszego kraju, jest dostęp

do edukacji, który daje szansę na osiągnięcie niezależności osobom niepełnosprawnym.

Według Deklaracji, edukacja powinna obejmować wszystkie etapy życia, począwszy od

przedszkola po edukację w systemie ustawicznym, czyli rozmaite szkolenia i kursy,

umożliwiające podniesienie kwalifikacji i kompetencji. Takie podejście połączone

z działaniami antydyskryminacyjnymi zwiększają równość dostępu do zatrudnienia.

Niezwykle ważnym elementem w procesie społecznej integracji jest wolna od barier

przestrzeń publiczna. Pozwala ona na czynny udział w życiu społeczności lokalnej, jak

również ułatwia dostęp do zatrudnienia. W celu zwiększenia samodzielności i niezależności

osób niepełnosprawnych należy zachęcać do rezygnacji z uzależnienia od świadczeń na rzecz

stosowania zindywidualizowanych struktur wsparcia. W ten sposób system opieki społecznej

może przyczynić się do poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych z niej korzystających.

W dążeniu do zapobiegania pogłębianiu się niepełnosprawności oraz zmniejszania jej

skutków należy wdrażać wszechstronne programy rehabilitacji, obejmujące możliwie szeroką

gamę usług, świadczonych w miejscu zamieszkania.

Jedną z kwestii podnoszonych w Planie Działania jest także ochrona prawna, która

powinna poprzez odpowiednie zapisy zmierzać do likwidacji dyskryminacji.

12


Podstawą dla całego Planu Działania jest podnoszenie świadomości. W celu

promowania wiedzy na temat potrzeb i praw osób niepełnosprawnych w społeczeństwie,

należy (…) podejmować działania na rzecz zmiany negatywnych postaw i na rzecz włączania

kwestii dotyczących niepełnosprawności do wszystkich dokumentów rządowych i informacji

w mediach6.

Drogą do osiągnięcia założonych w Planie celów może być prowadzenie badań.

Gromadzone w ten sposób i analizowane dane umożliwiają bowiem projektowanie,

a następnie wdrażanie polityki opartej na obiektywnych informacjach i dowodach

naukowych. Rzetelna analiza staje się pomocna w identyfikacji problemów i poszukiwaniu

rozwiązań.

Przytoczone podstawy teoretyczne, jak i empiryczne dane pochodzą z różnych źródeł

i różnych badań. Dotyczą osób niepełnosprawnych w Europie, Polsce, województwie

mazowieckim oraz samym Płocku. Stanowią szerszy kontekst dla przeprowadzonego

badania. Wynika z nich jasno, że osoby niepełnosprawne narażone są na większe ryzyko

wykluczenia i biorą mniej aktywny udział w życiu społecznym. Aby zmienić ten stan rzeczy,

należy uwzględniać w różnego typu strategiach i politykach państwa potrzeby osób

niepełnosprawnych, które znajdują odzwierciedlenie w prowadzonych badaniach

naukowych.

5. Charakterystyka badania

Zaprezentowane powyżej dane wskazują na konieczność podejmowania działań

przez instytucje publiczne w celu niwelowania zjawiska wykluczenia społecznego

i bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych. Aby móc skutecznie działać potrzebna jest

dogłębna analiza problemu oraz przyczyn jego powstania. W mieście Płocku brak było

dotychczas usystematyzowanych danych, badań, analiz i statystyk dotyczących powyższej

problematyki, które pozwoliłyby na efektywną, pożądaną przez osoby niepełnosprawne,

pomoc ze strony administracji publicznej, czy organizacji pozarządowych. Dodatkowym

6 Ibidem, s. 9

13


impulsem do przeprowadzenia badań był fakt braku opracowań, które przedstawiałyby

informacje na temat zapotrzebowania na pracę osób niepełnosprawnych wśród płockich

pracodawców ze wskazaniem zawodów, w których osoby te mogłyby świadczyć pracę.

Wszystkie dane dotyczące osób niepełnosprawnych w mieście Płocku ograniczają się do

podania ogólnej liczby osób niepełnosprawnych oraz stopy bezrobocia w podziale na

przedziały wiekowe i płeć. Nikłe rozpoznanie środowiska osób niepełnosprawnych przekłada

się na małą skuteczność działań podejmowanych przez różne instytucje. Z racji tych

przesłanek Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku zdecydował się na

przeprowadzenie badania mającego na celu diagnozę sytuacji osób niepełnosprawnych.

Niniejsza publikacja stanowi podsumowanie wyników przeprowadzonego badania

pod nazwą „Badanie i diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku

pracy”. Celem głównym projektu było przeprowadzenie diagnozy potrzeb osób

niepełnosprawnych związanych z przystosowaniem ich do zatrudnienia, a także diagnoza

zapotrzebowania na pracę tych osób wśród płockich pracodawców. Cel główny został

osiągnięty poprzez zobrazowanie poniższych celów szczegółowych:

▪ diagnoza sytuacji społeczno-demograficznej osób niepełnosprawnych,

▪ diagnoza sytuacji zdrowotnej osób niepełnosprawnych,

▪ diagnoza sytuacji zawodowej osób niepełnosprawnych,

▪ diagnoza potrzeb psychospołecznych osób niepełnosprawnych,

▪ diagnoza barier formalno-prawnych utrudniających zatrudnianie osób

niepełnosprawnych,

▪ diagnoza barier mentalnych powodujących dezaktywizację zawodową osób

niepełnosprawnych,

▪ wskazanie dróg aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych oraz czynników

zachęcających do ich zatrudniania.

Ponadto, badanie miało na celu także diagnozę potrzeb psychospołecznych,

szkoleniowych, zawodowych osób niepełnosprawnych, natomiast wśród pracodawców

określenie zawodów deficytowych, w których mogłyby pracować osoby niepełnosprawne,

pożądane przez nich kwalifikacje, umiejętności i bariery w zatrudnianiu niepełnosprawnych.

14


W tym celu zaplanowano przeprowadzenie badania kwestionariuszowego na próbie

525 osób niepełnosprawnych korzystających z pomocy MOPS lub niepełnosprawnych

zarejestrowanych w MUP w Płocku jako osoby bezrobotne, będące w wieku produkcyjnym

oraz na próbie 55 przedstawicieli małych i średnich przedsiębiorstw z terenu miasta Płocka.

Całość badania została przeprowadzona przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej

w Płocku, i była współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego.

Badanie zostało podzielone na trzy etapy – pilotaż oraz dwie tury właściwego

badania. Pilotaż stanowił wstępny etap badania mający na celu weryfikację sporządzonego

narzędzia badawczego, przeprowadzony został na przełomie stycznia i lutego 2010 r., na

próbie 25 osób niepełnosprawnych oraz 5 przedstawicieli pracodawców. To stadium badania

pozwoliło na wyeliminowanie błędów oraz dokonanie niezbędnej korekty na podstawie

sugestii i uwag uzyskanych od respondentów i ankieterów przeprowadzających badanie.

Pierwszy etap badania został zrealizowany na próbie 250 osób niepełnosprawnych

i 25 pracodawców z terenu Płocka, w okresie od 1 marca do 30 kwietnia 2010 r., drugi na

takiej samej próbie w dniach od 1 czerwca do 31 lipca 2010 r. Oba etapy badania zostały

podsumowane w dwóch raportach cząstkowych. Niniejszy raport stanowi podsumowanie

całości przeprowadzonych prac badawczych. W publikacji dokonujemy przeglądu sytuacji

osób niepełnosprawnych w Płocku, z punktu widzenia samych niepełnosprawnych oraz

płockich pracodawców.

Przeprowadzone badanie, w założeniach, miało przyczynić się do bardziej

efektywnych działań, ukierunkowania aplikowania o środki zewnętrzne, które mogłyby

pozwolić na aktywne działanie na rzecz osób niepełnosprawnych przez administrację

publiczną, organizacje pozarządowe oraz przedsiębiorstwa.

W tym miejscu warto przejść do analizy materiałów uzyskanych w badaniu, któremu

poświęcony został niniejszy raport, mającego na celu diagnozę sytuacji osób

niepełnosprawnych na płockim rynku pracy, której rezultaty czytelnik znajdzie w poniższych

rozdziałach.

15


Część pierwsza raportu stanowi odzwierciedlenie wyników badania

przeprowadzonego wśród osób niepełnosprawnych, gdzie założonym celom odpowiadają

poszczególne punkty. Diagnozę sytuacji społeczno-demograficznej znajdzie Czytelnik w części

(1) Sytuacja społeczno-demograficzna, diagnozę sytuacji zdrowotnej w punkcie (2) Sytuacja

zdrowotna, obraz sytuacji zawodowej oddają punkty (3) Wykształcenie i sytuacja zawodowa,

pkt (4) Kwalifikacje osób niepełnosprawnych oraz część (8) Stosunek do pracy i sytuacja

niepełnosprawnych na rynku pracy. Potrzeby psychospołeczne obrazują punkty

(5) Wyznawane wartości i samoocena niepełnosprawnych, (6) Wsparcie społeczne oraz

(7) Odbiór społeczny osób niepełnosprawnych. Natomiast charakterystykę barier formalno-

prawnych, mentalnych powodujących dezaktywizację zawodową osób niepełnosprawnych,

dróg aktywizacji zawodowej oraz czynników zachęcających do ich zatrudniania, znaleźć

można w pkt (9) Bariery we wchodzeniu na rynek pracy, jak również częściowo w pozostałych

punktach. Trudno bowiem w sposób jednoznaczny i precyzyjny, w tak szerokim badaniu,

przyporządkować każdemu diagnozowanemu obszarowi konkretne zapisy w raporcie,

z uwagi na zachodzenie na siebie niektórych z nich. Rozdzielanie ich było zaś zabiegiem

sztucznym.

Część druga odnosi się do wyników uzyskanych z kwestionariuszy wywiadu

przeprowadzonych wśród płockich pracodawców. W punkcie pierwszym tej części Czytelnik

znajdzie charakterystykę przedsiębiorstw i struktury zatrudnienia badanych firm. Punkt drugi

prezentuje relacje pomiędzy pracodawcami a niepełnosprawnymi pracownikami wraz

z oceną ich możliwości i umiejętności, określeniem zawodów deficytowych, w których

mogłyby pracować osoby niepełnosprawne i pożądanych przez pracodawców kwalifikacji.

Ocenę sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy zawiera punkt trzeci, stanowiąc

odzwierciedlenie między innymi potrzeb szkoleniowych. Wszelkiego typu bariery

w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych powodujące ich dezaktywizację zawodową, drogi

potencjalnej aktywizacji zawodowej oraz czynniki zachęcające do zatrudniania z perspektywy

pracodawców, znaleźć można w punkcie czwartym Bariery aktywności zawodowej osób

niepełnosprawnych.

16


IIII.. BBAADDAANNIIEE II DDIIAAGGNNOOZZAA SSYYTTUUAACCJJII OOSSÓÓBB NNIIEEPPEEŁŁNNOOSSPPRRAAWWNNYYCCHH

NNAA LLOOKKAALLNNYYMM RRYYNNKKUU PPRRAACCYY -- OOSSOOBBYY NNIIEEPPEEŁŁNNOOSSPPRRAAWWNNEE

1. SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA

Kwestionariusz wywiadu został podzielony na kilka obszarów. Pierwszy z nich dotyczył

sytuacji społeczno-demograficznej osób niepełnosprawnych. W badaniu wzięło udział 44%

kobiet i 56% mężczyzn (pyt. 3). Respondenci należą do różnych kategorii wiekowych (pyt. 1).

Szczegółowy podział badanych ze względu na wiek przedstawia poniższy wykres.

Najwięcej osób niepełnosprawnych, które wzięły udział w badaniu mieści się

w dwóch przedziałach wiekowych między 50-54 lat i 55-59 lat (łącznie 46,4%); 45-49 lat –

10,6%; 40-44 lata – 9,2%; 25-29 lat – 7,6%; 35-39 lat oraz 60-65 lat – 7%; 30-34 lata – 6,8%;

20-24 lata – 4,6%. Najmniej jest osób w wieku 18-19 lat – 0,8%.

Kolejne pytanie dotyczyło wykształcenia. Ogółem 42,6% respondentów posiada

wykształcenie zawodowe, ponad ¼ (28,6%) – wykształcenie podstawowe, średnie techniczne

– 14%, średnie ogólnokształcące – 7%, policealne, pomaturalne – 1,4%, niepełne

17


podstawowe – 1,2%. Tylko 5,2% niepełnosprawnych ma wykształcenie wyższe pełne lub

wyższe zawodowe, co stanowi odzwierciedlenie tendencji krajowych, o których była mowa

we wprowadzeniu.

Następne pytanie, które zadaliśmy niepełnosprawnym dotyczyło ich przynależności

do grup społeczno-zawodowych (pyt. 4). Rozkład odpowiedzi przedstawia poniższy wykres.

Wynika z nich, że najliczniejszą grupę stanowią osoby, które zaliczają się do grupy

robotników wykwalifikowanych – 22,2%; renciści i emeryci – 18%; robotnicy

niewykwalifikowani – 17,4%; klienci MOPS – 17,2%; pracownicy fizyczno-umysłowi – 13%;

pracownicy umysłowi niższego szczebla – 6,4%, uczniowie i studenci – 2,2%; kadra

kierownicza, inteligencja – 1,2%; bezrobotni – 0,6%; prowadzący własną działalność

gospodarczą – 0,4%.

18


Nasi respondenci to przede wszystkim osoby stanu wolnego – 32% wskazań,

pozostające w związkach małżeńskich – 28,6% wskazań, rozwiedzione – 26,6% wskazań,

owdowiałe – 8% wskazań lub będące w separacji – 4,8% wskazań (pyt. 5).

1,2%6,4%

13,0%

22,2%

17,4%0,4%

18,0%

2,2%17,2%

1,4% 0,6%

Przynależność do grup społeczno-zawodowych

kadra kierownicza, inteligencja pracownicy umysłowi niższego szczebla

pracownicy fizyczno-umysłowi robotnicy wykwalifikowani

robotnicy niewykwalifikowani prowadzący własną działalność gospodarczą

renciści, emeryci uczniowie i studenci

klient MOPS inna

bezrobotni

19


Ponad połowa osób niepełnosprawnych – 55% prowadzi samodzielne gospodarstwo

domowe, co pozwala wysnuć wniosek, ze są to osoby samotne. W przypadku 16,2%

badanych gospodarstwo domowe składa się z dwóch osób, 15% respondentów prowadzi

je z dwoma osobami, 7% z trzema, 4,8% z czterema osobami. Tylko w przypadku 2%

respondentów gospodarstwo domowe składa się z więcej niż pięciu osób (pyt. 6).

Spośród osób niepełnosprawnych, najwięcej tworzy gospodarstwo domowe

z dzieckiem/dziećmi – 54,2%; ze współmałżonkiem – 52%; z matką – 21,8%; z ojcem – 13,3;

z rodzeństwem – 10,7%; z partnerka/partnerem – 3,1%; z innymi osobami – 2,2%;

z dziadkiem – 1,8%; z opiekunem prawnym – 0,9% oraz z babcią – 0,4%.

Proszę powiedzieć z ilu osób składa się Pana/i

gospodarstwo domowe

55,0%

16,2%

15,0%

7,0%4,8% 2,0%

prowadzę samodzielniegospodarstwo domowe

z dwóch osób

z trzech osób

z czterech osób

z pięciu osób

powyżej 5 osób

20


Ogółem 26,2% respondentów prowadzi gospodarstwo domowe wspólnie z osobą

niepełnosprawną. W przypadku 88,1% badanych jest to jedna osoba, dla 10,2% – dwie osoby

a dla 1,7% – trzy osoby (pyt. 8 i 9).

21


Zapytaliśmy także osób uczestniczących w badaniu, kto z ich gospodarstwa

domowego pracuje zawodowo. Na to pytanie nie udzieliło odpowiedzi, lub też nie potrafiło

udzielić odpowiedzi, 2,2% respondentów. Rozkład odpowiedzi osób, które odpowiedziały na

powyższe pytanie został przedstawiony poniżej (pyt. 10).

Z wykresu wynika, że w prawie połowie gospodarstw domowych (49,5%) nikt nie

pracuje. W ponad 1/5 gospodarstw (20,6%) pracuje jedno z małżonków; w przypadku 9,3% –

22


rodzic; w 6,1% – dziecko; w 5,1% – rodzeństwo; w 1,9% – partner/ka; w 0,5% – dalszy

krewny. Jakie są przyczyny takiej sytuacji? Co jest podstawowym źródłem utrzymania dla

tych osób? Być może odpowiedzi udzielą nam sami zainteresowani odpowiadając na pytania

w dalszej części wywiadu, które dotyczyły ich zawodowej sytuacji.

Chcieliśmy się także dowiedzieć jakie wykształcenie mieli rodzice respondentów

(pyt. 11 i 12).

23


Z rozkładu odpowiedzi wynika, że oboje rodzice mieli przede wszystkim wykształcenie

podstawowe (matka – 53,8%, ojciec – 41,2%) oraz zawodowe (matka – 19,2%, ojciec –

34,1%). Wykształcenie średnie ogólnokształcące miało 15,1% matek i 9,2% ojców,

wykształcenie średnie techniczne – 7% ojców i 4,7% matek, niepełne podstawowe – 4,1%

ojców oraz 3,9% matek, natomiast wykształcenie wyższe magisterskie lub licencjackie

posiadało tylko 3,1% matek i 4,5% ojców. Wykształcenie rodziców wyraźnie miało wpływ na

wykształcenie ich dzieci, ponieważ większość respondentów także posiadała wykształcenie

zawodowe.

Kolejne kwestie poruszone w wywiadzie kwestionariuszowym dotyczyły sytuacji

finansowej osób niepełnosprawnych. Średni dochód rodziny wynosi mniej niż 500 zł

(49,2% wskazań), dla ponad ¼ badanych mieści się on w przedziale 500 a 1000 zł

(27,5% wskazań), 8,1% osiąga dochód w przedziale 1001-1500 zł, 5,5% – w przedziale między

1501-2000 zł, 2,4% – między 2001-2500 zł, 2,2% – w przedziale 3501-4000 zł, 1,6% – między

2501-3000 zł, 1,4% respondentów w ogóle nie osiąga dochodu, dochód w przedziale 4001-

5000 zł zadeklarowało 0,4% niepełnosprawnych, a dochód między 4501 a 5000 zł – 0,2%.

Z rozkładu odpowiedzi wyraźnie wynika, iż sytuacja finansowa niepełnosprawnych jest

bardzo zła.

24


Główne źródło utrzymania dla ponad ¾ respondentów (77%) stanowi pomoc opieki

społecznej, dla ponad ¼ (26,6%) jest to renta. Tylko 8,8% niepełnosprawnych osiąga dochody

z pracy stałej, 6,6% pozostaje na utrzymaniu członków rodziny, 3,6% ma dochody z pracy

dorywczej. Niepełnosprawni osiągają także dochody z własnej działalności gospodarczej –

0,6%; z pomocy instytucji charytatywnych korzysta 0,4% osób. Żadna z badanych osób nie

posiada oszczędności (pyt. 13 i 14).

Prawie wszyscy badani (97,8%) korzystają z pomocy instytucji wsparcia społecznego,

takich jak Ośrodki Pomocy Społecznej, Caritas, Polski Czerwony Krzyż

(pyt. 15).

Chcieliśmy się również dowiedzieć co respondenci sądzą o swojej sytuacji

materialnej.

25


Prawie ½ (47,6%) niepełnosprawnych uważa, iż żyje skromnie i musi być oszczędna,

aby wystarczyło im pieniędzy na podstawowe potrzeby. Niewiele mniej (39,6%) badanych

twierdzi, że żyje bardzo biednie i nie wystarcza im pieniędzy nawet na zaspokojenie

podstawowych potrzeb. Ogółem 10,6% osób żyje przeciętnie i starcza im środków

finansowych na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Tylko 2,6% respondentów, to osoby,

które uważają, iż żyją dostatnio i mogą sobie pozwolić na wiele rzeczy.

2. SYTUACJA ZDROWOTNA

Następny obszar badania dotyczył sytuacji zdrowotnej osób niepełnosprawnych.

Pierwsze pytanie z tej części dotyczyło rodzaju niepełnosprawności badanego (pyt. 18).

26


Wśród respondentów najwięcej cierpi na upośledzenie narządów ruchu (34,4%),

na choroby układu oddechowego i krążenia (24%) i choroby neurologiczne (18%), co również

odzwierciedla trend ogólnopolski. Na inne schorzenia takie jak endokrynologiczne,

metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne etc., choruje 14,2% badanych; na choroby

psychiczne – 13,4%, na choroby narządu wzroku – 11%, na zaburzenia głosu, mowy i choroby

słuchu – 6%, na upośledzenie umysłowe – 5,6%; na epilepsję – 5,2%, na choroby układu

pokarmowego – 5%; najmniej na choroby układu moczowo-płciowego – 4%. Ponad 2/3

badanych (67%) ma orzeczony umiarkowany stopień niepełnosprawności; 18,8% – lekki

stopień niepełnosprawności, a 8,3% – znaczny stopień niepełnosprawności. Ogółem 3,2%

osób niepełnosprawnych jest częściowo niezdolna do pracy, natomiast całkowicie niezdolna

do pracy – 2,4% (pyt. 19).

27


Orzeczony stopień niepełnosprawności ma charakter trwały, czyli został orzeczony na

stałe dla prawie ¾ respondentów (72,6%); pozostali mają orzeczony stopień

niepełnosprawności okresowo – 27,4% (pyt. 20). Zapytaliśmy respondentów jakie są

przyczyny ich niepełnosprawności (pyt. 21). Ponad ¾ (75,8%) osób niepełnosprawność

nabyło w skutek choroby lub wypadku, dla 13,4% jest wrodzona (została nabyta w okresie

prenatalnym), a dla 10,8% jest uwarunkowana genetycznie (ujawniła się po urodzeniu

lub później).

28


Ogółem u 70,2% badanych niepełnoprawność pojawiła się w wieku dorosłym, we

wczesnym dzieciństwie (do 3-go roku życia) u 14%; w wieku szkolnym – u 7%;

w okresie dorastania – u 6% i wieku przedszkolnym – u 2,8% osób niepełnosprawnych

(pyt. 22).

Z tytułu niepełnosprawności osoby niepełnosprawne mogą otrzymywać m.in.

świadczenia rentowe. Wśród respondentów tylko 29,4% otrzymuje rentę i dla 67,1%

badanych jest ona wypłacana przede wszystkim z ZUS-u. Rentę socjalną otrzymuje 8,4%

respondentów (pyt. 23 i 24). Ponad 2/3 osób niepełnosprawnych nie otrzymuje renty

z tytułu swojej niepełnosprawności.

W zależności od stopnia i rodzaju swojej niepełnosprawności osoby niepełnosprawne

potrzebują w życiu codziennym pomocy innych. Jednak jak wskazują wyniki naszego badania

70% badanych radzi sobie samodzielnie; 23,2% potrzebuje pomocy częściowej,

a tylko 6,8% osób niepełnosprawnych potrzebuje pomocy stałej (pyt. 25).

29


Poprosiliśmy respondentów, aby ocenili swoją kondycję zdrowotną i sprawność

fizyczną (pyt 26). Wyniki zostały przedstawione na poniższym wykresie.

Prawie połowa badanych (54,6%) nie ocenia swojej kondycji, ani jako dobrej, ani jako

złej, ponad ¼ (26,4%) – jako złą, 16,4% – jako dobrą, 2,6% respondentów nie potrafi ocenić

stanu kondycji zdrowotnej i sprawności. Generalnie poziom kondycji zdrowotnej i fizycznej

osób niepełnosprawnych jest nienajlepszy. Niestety, jak wskazują odpowiedzi na kolejne

30


pytanie, dotyczące szansy na odzyskanie zdrowia i sprawności (pyt 27.), ponad połowa

badanych (57,8%) nie ma szansy na powrót do zdrowia, ponieważ zmiany, które zaszły w ich

zdrowiu są nieodwracalne. Ogółem 30,4% niepełnosprawnych raczej nie ma szansy na

odzyskanie zdrowia, 9% – raczej ma taką szansę, a tylko 1,6% zdecydowanie ma szansę, aby

całkowicie odzyskać zdrowie i sprawność.

Osoby niepełnosprawne mogą i powinny korzystać z różnych form rehabilitacji.

Wyniki naszego badania wskazują, że 66,4% niepełnosprawnych niestety nie korzysta

w ogóle z rehabilitacji zdrowotnej, od czasu do czasu korzysta z niej 20,4%, a tylko 13,2%

osób niepełnosprawnych korzysta regularnie z rehabilitacji (pyt. 28). Należy zadać pytanie

jakie mogą być przyczyny takiej sytuacji. Jednym z głównych powodów jest niewątpliwie brak

środków finansowych.

31


Z odpowiedzi na kolejne pytanie wynika, iż osoby niepełnosprawne nie są w stanie

same opłacić rehabilitacji; tylko 1,8% może sobie na to pozwolić. Praktycznie wszystkie

osoby, które korzystają z rehabilitacji otrzymują na nią refundację z NFZ (91,7%), tylko 4,8%

pokrywa koszty rehabilitacji częściowo z NFZ, a częściowo samodzielnie; z innych źródeł –

1,2%, a tylko 0,6% korzysta z pomocy organizacji pozarządowych w tym zakresie.

Zapytaliśmy także osoby niepełnosprawne, czy posiadają sprzęt rehabilitacyjny, który

ułatwia im wykonywanie codziennych czynności (pyt. 30). Aż 86,6% badanych nie posiada

takiego sprzętu, a tylko 13,4% dysponuje sprzętem rehabilitacyjnym. Sprzęt ten to m.in.: kule

32


(37,3% wskazań); wózek inwalidzki (16,4%); aparat słuchowy (14,9%); inny sprzęt (9%);

rower rehabilitacyjny (7,5%); aparatura do masażu (6%), protezy (4,5%), para-podium,

pompa insulinowa, łóżko (1,5%).

Osoby niepełnosprawne mogą korzystać z turnusów rehabilitacyjnych

dofinansowanych przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Zatrważający jest fakt, że aż 89,6% osób nigdy nie skorzystało z takiej możliwości. W ciągu

ostatnich 2-3 lat raz udział wzięło w takim turnusie 8% respondentów, dwa lub trzy razy lub

więcej niż trzy razy – tylko 0,8% (pyt. 32).

33


Poprosiliśmy uczestników wywiadów, aby dokonali oceny dostępności świadczeń

i usług zdrowotnych w Płocku (pyt. 33). Ocena ta wypadła pozytywnie, ponad połowa (62%)

badanych uważa, że dostępność do tych usług jest dobra lub bardzo dobra. Należy jednak

zwrócić uwagę, że prawie ¼ respondentów ocenia dostępność do usług i świadczeń

zdrowotnych źle (22,6%) lub bardzo źle (11,6%).

34


3. WYKSZTAŁCENIE I SYTUACJA ZAWODOWA

Trzecia część badania poruszała zagadnienia dotyczące edukacji i doświadczenia

zawodowego osób niepełnosprawnych. W związku z tym zapytaliśmy badanych jaki jest ich

wyuczony zawód (pyt. 34). Na to pytanie nie udzieliło odpowiedzi lub nie potrafiło jej udzielić

ponad 1/5 respondentów (21,6%). Wśród tych, którzy na nie odpowiedzieli, uzyskaliśmy

następujące wyniki, przedstawione poniżej.

Jak wynika z powyższego wykresu najwięcej respondentów – 35,7% posiada zawód

robotnika, dużą grupę stanowią także pracownicy usług osobistych i sprzedawcy – 21,9%

operatorzy i monterzy maszyn – 20,2% oraz technicy i inny średni personel – 9,9%.

Najmniejszą grupę stanowią specjaliści – 5,4%; pracownicy biurowi – 4,6% wskazań oraz

pracownicy przy pracach prostych –2% wskazań i parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy tylko

0,3% wskazań.

35


W następnym pytaniu (pyt. 35) osoby niepełnosprawne miały odnieść się do

stwierdzeń, które charakteryzowały stosunek zdobytego przez nich wykształcenia do

współczesnych wymagań rynku pracy. Uzyskaliśmy następujące odpowiedzi. Jedna czwarta

badanych nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie.

Stosunek zdobytego zawodu do współczesnych wymagań rynku

pracy

4,0%9,4%

52,6%

17,8%

16,2%

uważam, że mogę bez problemuznaleźć pracę w swoim zawodzie

uważam, że mogę znaleźć pracę wswoim zawodzie, ale wymaga tosporo zachodu i starań

mam bardzo duże problemy zeznalezieniem pracy

nie ma pracy w moim zawodzie

trudno powiedzieć

Ponad połowa (52,6%) niepełnosprawnych ma bardzo duże problemy ze znalezieniem

pracy, a 17,8% uważa, że nie ma pracy w ich zawodzie. Ogółem 16,2% osób twierdzi, że może

bez problemu znaleźć pracę w swoim zawodzie, a 9,4% uważa, że może znaleźć pracę, ale

sporym nakładem sił. Prawie 1/5 (16,2%) badanych nie potrafiła określić czy łatwo czy trudno

jest jej znaleźć pracę. Dlatego też należy podjąć działania, aby pomóc tym osobom

w znalezieniu pracy, ale także ich samych zaktywizować do działania. Zwłaszcza, iż spośród

respondentów pracuje zawodowo tylko 9% (pyt. 36). Najwięcej osób pracuje krócej niż

6 miesięcy – 35,6%; od ponad dwóch do pięciu lat – 22,2%; od roku do dwóch lat, a powyżej

30 lat – 11,1%; od ponad pół roku do roku – 8,9%; od ponad pięciu do dziesięciu lat – 6,7%,

od ponad dwudziestu do trzydziestu lat – 4,4% (pyt. 37).

36


Osoby te pracują na otwartym rynku pracy – 64,4%; w zakładzie pracy chronionej –

24,4%, prowadzą własną działalność gospodarczą – 4,4% oraz w innych miejscach – 6,7%

wskazań (pyt. 38). Są zatrudnione w różnych działach gospodarki. Szczegółowy rozkład

odpowiedzi został przedstawiony na poniższym wykresie (pyt. 39).

37


Ponad ¼ osób niepełnosprawnych pracuje w sektorze usług – 26,7%; w ochronie

zdrowia, opiece społecznej lub w innych działach gospodarki– 15,6% oraz w handlu – 11,1%.

Ankietowani pracują także w przemyśle – 8,9% wskazań, w palcówkach oświatowo-

wychowawczych – 6,7%; w kulturze i sztuce oraz w administracji, wymiarze sprawiedliwości

i ochronie narodowej – po 4,4% wskazań, a także w budownictwie, transporcie i łączności,

gospodarce komunalnej i mieszkaniowej – po 2,2% wskazań.

Respondenci pracują przede wszystkim na stanowiskach pracowników przy pracach

prostych – 48,9%, jako pracownicy biurowi – 17,8%; robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy –

11,1% oraz operatorzy, monterzy maszyn i urządzeń; pracownicy usług osobistych

i sprzedawcy; technicy i inny średni personel – po 6,7% wskazań, a także jako specjaliści –

2,2% wskazań (pyt. 40).

Stanowiska te są przystosowane dla niepełnosprawnych w przypadku 42,2%, czyli

ponad połowa badanych (57,8%) pracuje na stanowiskach nieprzystosowanych dla osób

niepełnosprawnych (pyt. 41). Spośród osób, które obecnie pracują 44,4% chciałaby zmienić

pracę, prawie połowa (46,7%) nie chce zmieniać miejsca zatrudnienia, a 8,9% badanych nie

potrafiło udzielić jednoznacznej odpowiedzi (pyt. 42).

38


Osoby niepełnosprawne, które w chwili obecnej nie pracują na rynku pracy mają

status osoby bezrobotnej – 37,6% wskazań; inny status – 36,3% wskazań; są na rencie –

24,6% lub studiują 1,5% (pyt. 43).

Najczęściej wymieniane przez osoby niepełnosprawne powody pozostawania bez

pracy to: zwolnienie na skutek redukcji etatów – 27,7%; wygaśnięcie umowy i brak jej

przedłużenia – 21,3%; zły stan zdrowia i choroba – 14,7%; rozwiązanie umowy o pracę –

12,1% oraz inne powody – 7,0%. Nigdy nie pracowało 17,1% respondentów (pyt. 44).

39


Ponad połowa respondentów nie jest zarejestrowana w urzędzie pracy (57,6%),

prawie 1/5 (18,5%) ma status osoby bezrobotnej, status osoby poszukującej pracy nie

pozostającej w zatrudnieniu ma 17,8% niepełnosprawnych, natomiast 6,2% nie jest

zarejestrowana w urzędzie pracy, ale jest aktywnym niepełnosprawnym (pyt. 45).

Tylko 1,8% osób spośród zarejestrowanych w urzędzie pracy otrzymuje zasiłek dla

bezrobotnych, pozostałe osoby, czyli 98,2% nie ma prawa do zasiłku (pyt. 46). Długość

bezrobocia respondentów przedstawia się następująco (pyt. 47):

40


Z powyższego wykresu wynika, iż 61,5% badanych osób niepełnosprawnych pozostaje

bez pracy od ponad pięciu lat, nigdy nie pracowało 16,9% respondentów; 5,5% nie pracuje

od ponad dwóch do trzech lat; 5,1% – od roku do dwóch lat; 4,8% – od ponad trzech do

czterech lat; 4% – od ponad czterech do pięciu lat; 1,8% – od ponad pół roku do roku; 0,4% –

krócej niż sześć miesięcy. Osoby te będzie bardzo ciężko przekonać do aktywnego

poszukiwania pracy i innych działań mających podnieść kwalifikacje czy umiejętności.

Zwłaszcza, że jak wynika z odpowiedzi na kolejne pytanie, w chwili obecnej pracy poszukuje

40,7% respondentów; a w ogóle pracy nie szuka prawie połowa badanych (47,5%), natomiast

11,9 % w tej chwili nie szuka pracy, ale zamierza uczynić to w przyszłości (pyt. 48).

Zapytaliśmy osoby niepełnosprawne w jaki sposób poszukują pracy (pyt. 49).

Większość respondentów szuka zatrudnienia poprzez urząd pracy (65,9% wskazań); poprzez

ogłoszenia w prasie (38,4%); Internet (29,2%); przez dawanie własnego ogłoszenia (15,7%)

oraz poprzez wysyłanie z własnej inicjatywy CV do różnych firm (9,2% wskazań) oraz poprzez

znajomych (5,4% wskazań). Jak widać niepełnosprawni aktywnie poszukują pracy, ale

właściwie nie przejawiają w tym działaniu własnej inicjatywy.

41


Ogółem 62,9% osób, które poszukują pracy byłyby skłonne podjąć ją od zaraz,

natomiast 10,8% niepełnosprawnych chciałoby podjąć pracę najwcześniej za pół roku lub

później (10,4% wskazań). Z początkiem następnego tygodnia mogłoby zacząć pracę 2,9%

badanych, w przyszłym miesiącu – 2,5%; za dwa tygodnie – 1,3%. Nie umiało udzielić

odpowiedzi na to pytanie 9,2% respondentów (pyt. 49). Najwięcej z nich chciałoby pracować

jako pracownicy przy pracach prostych (44,4%); pracownicy usług osobistych i sprzedawcy

(17,2%); pracownicy biurowi (12,1%); jako operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń (9,5%);

jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (8,6%); również jako specjaliści i technicy oraz inny

średni personel – po 3,9%, zaś jako parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy – tylko

0,4% wskazań.

42


Ogółem prawie ¾ respondentów (72,6%) chciałoby pracować na otwartym rynku

pracy, w zakładzie pracy chronionej – 22,8%; pracę chałupniczą chciałoby wykonywać 4,2%

badanych, a telepracę – 0,4% (pyt. 52).

43


Prawie połowa osób niepełnosprawnych najlepiej czułaby się w przedsiębiorstwie

małym (do 50 pracowników) – 49,6% wskazań, w średnim (od 51 do 250 pracowników) –

29,8% wskazań, w dużym (powyżej 250 pracowników) – 6,6% wskazań, a 14% badanych nie

potrafiło wskazać, gdzie chciałoby pracować (pyt 53).

Jako najlepszą dla siebie formę zatrudnienia ponad ¾ osób niepełnosprawnych

wskazało umowę o pracę na cały etat (75,3%); umowę o pracę na pół etatu – 14,3%; umowę

zlecenie – 8,9% oraz umowę o dzieło – 1,5%. Respondenci nie byli zainteresowani pracą

w formie wolontariatu oraz na stażu (pyt. 54).

44


Poprosiliśmy badane osoby niepełnosprawne o podanie za jaką kwotę miesięcznie

byłyby w stanie podjąć pracę (pyt. 55). Odpowiedzi przedstawiały się następująco:

Najwięcej osób niepełnosprawnych byłoby skłonnych podjąć pracę, jeśli miesięczna

kwota wynagrodzenia wynosiłaby między 1001 a 1500 złotych – 41,3% wskazań, między 500

a 1000 zł – 30,9%, między 1501 a 2000 zł – 22%. Respondenci chcieliby też pracować za

45


wynagrodzenie między 2001 a 2500 zł – 2,9% wskazań; między 2501 a 3000 zł – 1,9%; między

4501-5000 zł – 0,8% wskazań, między 3001 a 3500 zł – 0,4% wskazań. Z powyższych

odpowiedzi wynika, że wymagania osób niepełnosprawnych co do wynagrodzenia za pracę

nie są wygórowane. Badanie miało też dać odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu

niepełnosprawni byliby w stanie podjąć działania dla zdobycia pracy (pyt. 56).

Przedstawiliśmy im gotową kafeterię działań i uzyskaliśmy następujące rezultaty. Dla

zdobycia pracy osoby niepełnosprawne zdecydowanie tak i raczej tak przekwalifikowałby się

– 69,5%; zrezygnowałby ze świadczeń społecznych – 67,7%; pracowałby poniżej kwalifikacji –

64,8%; dojeżdżałyby do pracy – 57,9%. Natomiast zdecydowanie nie i raczej nie zmieniłyby

miejsca zamieszkania – 81,4%, nie rozpoczęłyby własnej działalności gospodarczej – 76,8%

wskazań.

Działania, jakie byliby w stanie podjąć respondenci w celu zdobycia pracy

Kolejne pytanie dotyczyło udziału respondentów w formach ustawicznego kształcenia

w ciągu ostatnich 2-3 lat (pyt. 57). Niestety ponad ¾ badanych (79,3%) nie brało udziału

w żadnych kursach ani szkoleniach. Spośród osób, które skorzystały z możliwości

dokształcenia się najwięcej osób wzięło udział w kursach przygotowujących do poszukiwania

46


pracy, np. pisania CV, pisania listów motywacyjnych – 47,5%; w szkoleniach dotyczących

rozwijania umiejętności komunikacyjnych – 36,7% wskazań; w kursach komputerowych –

32,7%; w kursach językowych – 26,2%; w kursach przyuczających do nowego zawodu –

18,4% wskazań; w szkoleniach integracyjnych, aktywizujących – 13%; w szkoleniach

z zakresu zarządzania stresem, lękiem oraz w szkoleniach z zakresu radzenia sobie

z sytuacjami konfliktowymi, w szkoleniach z autoprezentacji – 10,8% wskazań; innych

szkoleniach – 9,7%; w kursach doszkalających w ramach posiadanego zawodu – 3,3%

wskazań.

47


Jak wynika z powyższego wykresu osoby niepełnosprawne nie korzystają z kursów

i szkoleń. Trzeba postawić pytanie jakie są tego powody. Czy sytuacja ta wynika z bierności

osób niepełnosprawnych, czy z braku informacji o kursach i szkoleniach skierowanych do tej

grupy osób, czy może są jeszcze jakieś inne przyczyny? Z drugiej strony osoby, które

uczestniczyły w kursach czy szkoleniach wybierały takie, gdzie zdobyta wiedza

i umiejętności pomogłyby im w znalezieniu pracy.

Kursy, w których brali udział niepełnosprawni były finansowane przez różne instytucje

bądź osoby – 62,9% wskazań oraz urząd pracy – 31,9% wskazań. Tylko 5,2%

niepełnosprawnych mogło sobie pozwolić na sfinansowanie szkoleń bądź kursów we

własnym zakresie (pyt. 58). Prawie ¾ (73,3%) tych form kształcenia ustawicznego była

współfinansowana z Europejskiego Funduszu Społecznego (pyt. 59).

4. KWALIFIKACJE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Jednym z celów przeprowadzonego badania była diagnoza posiadanych przez osoby

niepełnosprawne umiejętności, kompetencji i atrybutów materialnych, które w dzisiejszym

świecie wydają się być niezbędne. Wielu niepełnosprawnych niestety nie posiada na własny

użytek atrybutów potrzebnych obecnie w prawie każdej pracy, szczególnie tych bardziej

48


atrakcyjnych i zaawansowanych. Większość posiada w swoim gospodarstwie domowym, co

najmniej, jeden odbiornik telewizyjny (90,2%), nieco mniejszy odsetek posiada na własny

użytek telefon komórkowy - 78,2% respondentów. Natomiast tylko 1/3 badanych posiada

komputer (32,6%), obsługiwać go jednak potrafi prawie połowa badanych (42,8%). Podobny

obraz rysuje się w kontekście posiadania dostępu do Internetu, w swoim gospodarstwie

domowym posiada go zaledwie 29,9%, co stanowi prawie dokładne odzwierciedlenie

odsetka respondentów posiadających komputer. Co ciekawe, więcej osób deklaruje

umiejętność obsługi Internetu niż posiada go we własnym gospodarstwie domowym (36,3%).

Zaledwie co siódmy badany (13,8%) deklaruje umiejętności obsługi bardziej

zaawansowanych programów komputerowych. Zmienne obrazujące posiadanie komputera

i dostępu do Internetu pozwalają badaczowi na dwojakiego rodzaju przypuszczenia. Po

pierwsze, można stwierdzić, iż we współczesnym świecie posiadanie komputera jest już

nierozłączne z podłączeniem do sieci informatycznej. Po drugie, niestety dość niepokojącym

zjawiskiem jest niski odsetek (niewiele ponad 1/3 badanych) posiadania obu tych atrybutów

przez osoby niepełnosprawne, co we współczesnych realiach oznacza często kolejny obszar

wykluczenia społecznego.

Nieco więcej niż ¼ niepełnosprawnych posiada prawo jazdy (26%), ale zaledwie co

dziesiąty posiada własny samochód (9,8%). Podobnie wygląda rozkład odpowiedzi na pytanie

o znajomość języków obcych. Na poziomie co najmniej komunikatywnym, jedynie

¼ badanych deklaruje znajomość przynajmniej jednego języka obcego (27%), a umiejętność

obsługi urządzeń biurowych - 29%. Prawie połowa badanych twierdzi, że posiada

umiejętności napisania CV oraz listu motywacyjnego - 45,6%, a 37,8% respondentów

deklaruje przygotowanie w zakresie autoprezentacji. Szczegółowy rozkład odpowiedzi

przedstawiają poniższe wykresy.

49


Posiadane przedmioty

9,8%

29,9%

32,6%

78,2%

90,2%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Samochód

Internet

Komputer

Telefon komórkowy

Telewizor

Posiadane umiej ętno ści

13,8%

26%

27%

29%

36,3%

37,8%

42,8%

45,6%

0% 10% 20% 30% 40% 50%

Obsługa zaawansowanych programówkomputerowych

Prawo jazdy

Znajmość języka obcego

Obsługa urządzeń biurowych

Obsługa Internetu

Autoprezentacja

Obsługa komputera

Napisanie CV i listu motywacyjnego

50


Zapytaliśmy respondentów o chęć podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych,

z uwagi na fakt niskiego wykształcenia osób niepełnosprawnych, z drugiej zaś strony ze

względu na wymóg ciągłego dokształcania się, który dotyczy w takim samym stopniu osób

zdrowych. Dane okazały się zaskakujące. Większość badanych nie wyraża chęci podniesienia

swoich kwalifikacji zawodowych (50,4%). Osoby, które wyraziły chęć dokształcania (46,6%),

zostały poproszone o wskazanie, poprzez jakie działania chciałyby rozwinąć swoje

kwalifikacje zawodowe. 40,5% ankietowanych wybrało uczestnictwo w systemie edukacji

ustawicznej, czyli szkoleniach i kursach, najlepiej bezpłatnych kursach współfinansowanych

ze środków Unii Europejskiej (35,6%). Jeden na siedmiu niepełnosprawnych zdecydowałby

się na kontynuację edukacji na kolejnym szczeblu systemu oświaty (15,8%). Najmniejszą

popularnością cieszą się staże zawodowe (5,3%), co potwierdza wcześniejsze wyniki.

Najczęściej wybieranym typem szkoleń przez badanych, prawie 2/3, są kursy

przyuczające do nowego zawodu (67,2%), w dalszej kolejności respondenci wskazywali na

chęć uczestnictwa w kursach komputerowych (39,7%), kursach językowych (25,5%) oraz

kursach doszkalających w ramach posiadanego zawodu (19,8%). Mniej niż 1/5 respondentów

wybrała szkolenia z zakresu zarządzania stresem i lękiem (16,6%), szkolenia integracyjne

i aktywizujące (13,8%). Co dziesiąty badany wybrał szkolenia przygotowujące do

poszukiwania pracy (10,9%) oraz związane z rozwijaniem umiejętności komunikacyjnych

(10,5%). Najmniejszym powodzeniem cieszyły się kursy dotyczące radzenia sobie

z sytuacjami konfliktowymi (6,5%) oraz autoprezentacji (6,1%).

51


50,4%46,6%

3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Nie Tak Trudno powiedzieć

Czy chciałby/aby P. podnie ść swoje kwalifikacje zawodowe?

Poprzez jakie działania chciałby/aby P. rozwija ć swoje kwalifikacje zawodowe?

15,8%

40,5%5,3%

35,6%

2,8%Podjęcie dalszej edukacji wsystemie oświaty

Uczestnicywo w systemieedukacji ustawicznej (kursy,szkolenia)

Staż zawodowy

Bezpłatne szkoleniawspółfinansowane ze środkówUE

Inne

52


W jakiego rodzaju szkoleniu wzi ąłby P. udział?

2,0%

6,1%

6,5%

10,5%

10,9%

13,8%

16,6%

19,8%

25,5%

39,7%

67,2%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

inne

szkolenia z autoprezentacji

szkolenia z zakresu radzenia sobiez sytuacjami konfliktowymi

szkolenia dotyczące rozwijaniaumiejętności komunikacyjnych

kursy przygotowujące doposzukiwania pracy

szkolenia integracyjne,aktywizujące

szkolenia z zakresu zarządzaniastresem i lękiem

kursy doszkalające w ramachposiadanego zawodu

kursy językowe

kursy komputerowe

kursy przyuczające do nowegozawodu

5. WYZNAWANE WARTOŚCI I SAMOOCENA NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Respondentom przedstawiona została lista różnych wartości, które należało

uporządkować w hierarchii ważności. Wartością naczelną dla respondentów jest

bezwzględnie zdrowie (39,1%), drugą pod względem częstości występowania wartością jest

rodzina (33,3%), następnie zaś praca (20,3%).

Zadaliśmy badanym szereg pytań sondujących opinię o własnej osobie. Pierwsze

z pytań miało stanowić wskaźnik pewności siebie i wiary we własne możliwości. Wskaźnik

53


ten osiąga zdumiewająco wysokie wartości. Prawie wszyscy badani uważają się za osobę

wartościową, nie gorszą od innych osób (95,8%), podobnie jak przekonani są, że robiąc plany

na ogół mają pewność, że będą je w stanie zrealizować (88,2%). Nieco mniejszy odsetek jest

przekonany, iż są w stanie robić większość rzeczy równie dobrze jak inni (86%). Ponad 2/3

ankietowanych nie zgadza się ze stwierdzeniem, że jest osobą bezużyteczną (77,2%), a więcej

niż połowa nie zgadza się w stopniu zdecydowanym bądź umiarkowanym ze stwierdzeniem

czuję, że mało jest takich rzeczy, z których mogę być dumny (54%). Warto zaznaczyć, że

przeszło 1/3 wyraża odmienne zdanie na ten temat (41,8%).

Pewno ść siebie i poczucie własnej warto ści

17,8%

41,8%

86%

88,2%

95,8%

77,2%

54,0%

11,4%

10,8%

2,6%

5%

4,2%

2,6%

1%

1,6%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Nie nadaje się do niczego, czuję siębezużyteczny

Czuje, że mało jest takich rzeczy, z którychmogę być dumny

Robiąc plany mam na ogół pewność, żebędę w stanie je zrealizować

Większość rzeczy jestem w stanie robićrównie dobrze jak inni ludzie

Jestem wartościową jednostką, nie gorsząod innych

Zdecydowanie i raczej się zgadzam Zdecydowanie i raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć

Osoby niepełnosprawne oceniają się bardzo wysoko pod względem kluczowych dla

pożądanych u pracownika cech charakteru. Prawie każdy badany w stopniu zdecydowanym

bądź umiarkowanym uważa się za osobę obowiązkową (96,2%), sumienną (96,2%),

odpowiedzialną (96%), dokładną (96%), pracowitą (94,6%) oraz punktualną (94,2%). Rozkład

odpowiedzi wygląda niemal identycznie jak u pracodawców - wyniki były niższe dla

powyższych cech o około 10 punktów procentowych, równocześnie były to cechy, pod

54


względem których niepełnosprawni oceniani byli najlepiej. Ta zgodność może stanowić

uzasadnienie dla wysokiej samooceny u badanych.

96,2% 96,2%96% 96%

94,6%

94,2%

93%

94%

94%

95%

95%

96%

96%

97%

Obowiazkowość Sumienność Odpowiedzialność Dokładność Pracowitość Punktulność

Prosz ę powiedzie ć, w jakim stopniu poni ższe cechy charakteryzuj ą P. osobowo ść?

Ważnym aspektem jest również samoocena osób niepełnosprawnych w odniesieniu

do osób zdrowych. I tak, swoje funkcjonowanie w porównaniu z osobami sprawnymi dobrze

i raczej dobrze ocenia 2/3 badanych (71%), ponad ¼ ocenia swoje położenie raczej źle i źle

(27,8%).

71,0%

27,8%

1,2%

0%

20%

40%

60%

80%

Dobrze i raczej dobrze Źle i raczej źle Trudno powiedzieć

Jak ocenia P. swoje funkcjonowanie w porównaniu z o sobami zdrowymi?

55


6. WSPARCIE SPOŁECZNE

Z deklaracji osób niepełnosprawnych wynika, że w ich sytuacji życiowej zawsze bądź

często mogą liczyć na wsparcie ze strony rodziny (71,2%). W drugiej kolejności, prawie

połowa ankietowanych, może liczyć zawsze lub często na pomoc pracowników pomocy

społecznej (51%) oraz służby zdrowia (48%). Dla prawie połowy badanych rzadko bądź nigdy

wsparciem jest grono przyjaciół i znajomych (46,4%), ¾ nie może liczyć na inne osoby

niepełnosprawne (80%), a jedynie pojedyncze osoby mogą liczyć na wsparcie ze strony

organizacji religijnych i wyznaniowych (nie może na nią liczyć 90,4%). Wyniki te mogą być

świadectwem po pierwsze, braku bliskich relacji z innymi ludźmi bądź ich powierzchownego

charakteru oraz niskiego poziomu integracji środowiska osób niepełnosprawnych.

Grupy wsparcia

6,2%

9,8%

26,4%

48,2%

51%

71,2%

3,4%

10,2%

27,2%

35,4%

32,6%

12,0%

90,4%

80%

46,4%

16,4%

16,4%

16,8%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Organizacjereligijne/wyznaniowe

Inne osobyniepełnosprawne

Przyjaciele, znajomi

Służba zdrowia

Pracownicy pomocyspołecznej

Rodzina

Rzadko i nigdy

Czasami

Zawsze i często

Ankietowani nie wskazali zdecydowanie na osobę, która motywowałaby ich do

aktywnego działania i poszukiwania pracy. Większość (59,8%) nie ma bliskiej osoby, która

stanowiłaby dla nich indywidualne wsparcie. Ponad 1/3 badanych wskazuje taką osobę

w swoim otoczeniu (40,2%). Pomimo, że zdecydowana większość badanych prezentowała

pogląd, iż prawie zawsze może liczyć na swoją rodzinę, okazuje się, że członkowie rodziny nie

56


motywują do aktywnego działania, w tym, poszukiwania pracy. Zdecydowana większość

badanych nie widzi takiego wsparcia ani w bliższej, ani w dalszej rodzinie. Do czynnego

uczestnictwa w życiu społecznym nie motywują również przyjaciele ani pracownicy socjalni.

Pozwala to wysnuć przypuszczenie o nadopiekuńczości najbliższego otoczenia i chęci

podtrzymania status quo.

Czy ma P. osob ę, która motywuje P. do aktywnego działania, poszukiwania pracy?

40,2%

59,8%

Tak

Nie

Czy która ś z wymienionych osób aktywizuje do poszukiwania pracy i działania?

21,5%

26%

8,5%

15%

6%

2%

17,5%

13%

4,5%

78,5%

74%

91,5%

85%

94%

98%

82,5%

87%

95,5%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

Współmałżonek

Rodzic

Rodzeństwo

Dziecko

Partner/ka

Dalszy krewny

Przyjaciel

Pracownik socjalny

Inne osoby

Nie

Tak

57


Formą pomocy, której potrzebę najczęściej deklarują osoby niepełnosprawne jest

wsparcie finansowe (89,4%). Prawie co drugi badany wskazuje na potrzebę pomocy

materialnej (46,6%), prawie co piąty mówi o potrzebie opieki (22,4%), wsparcia

psychologicznego (19,2%), doradztwa zawodowego (15%), czy doradztwa prawnego (12,6%).

Zdecydowanie mniej badanych wskazuje na potrzebę kompleksowego wsparcia dla rodzin

(7,6%) oraz doradztwa w zakresie edukacji (5%).

Bardzo wysoki odsetek wskazań na potrzebę pomocy finansowej przez osoby

niepełnosprawne jest zapewne wynikiem złej sytuacji materialnej badanych, bowiem

u większości (84,8%) dochód miesięczny nie przekracza 1500 zł, zaś 86,8% deklaruje, że żyje

bardzo biednie lub skromnie. Należy jednak być ostrożnym w stosowaniu instrumentów

stricte finansowych, bowiem często stają się demotywujące w walce o większą aktywizację

osób niepełnosprawnych na rynku pracy.

Jakiej formy pomocy najbardziej P. brakuje?

89,4%

46,6%

22,4% 19,2% 15,0% 12,6% 7,6% 5,0%0%

10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

Fin

anso

wa

Mat

eria

lna

(rze

czow

a)

Opi

eka

Wsp

arci

eps

ycho

logi

czne

Dor

adzt

wo

zaw

odow

e

Dor

adzt

wo

praw

ne

Kom

plek

sow

ew

spar

cie

dla

rodz

in

Dor

adzt

wo

wza

kres

ieed

ukac

ji

7. ODBIÓR SPOŁECZNY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Ważnym aspektem funkcjonowania osób niepełnosprawnych w społeczeństwie jest

stosunek do nich innych osób. W ocenie większości samych niepełnosprawnych ich odbiór

społeczny jest raczej dobry i bardzo dobry. Taką opinię wyraża 58 % badanych. Przeciwny sąd

prezentuje 34,6%, natomiast 7,4% nie ma zdania na ten temat.

58


Osób, które uważają, że ich społeczny odbiór jest negatywny zapytaliśmy jakie mogą

być tego powody. Ponad połowa badanych wskazuje na uprzedzenia (54,8%), następnie ¼ na

stereotypy (24,8%) zaś 10,5% na przesądy.

58%

34,6%

7,4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Bardzo dobry i dobry Bardzo zły i zły Trudno powiedzieć

Stosunek społecze ństwa do osób niepełnosprawnych

Przyczyny negatywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych

4,8%

10,5%

24,8%

54,8%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Inne

Przesądy

Stereotypy

Uprzedzenia

W celu sprawdzenia, na ile opinie osób niepełnosprawnych, szczególnie

w odniesieniu do zdania o negatywnym ich odbiorze w społeczeństwie, jest oparte na

własnych doświadczeniach, zadane zostało pytanie o to, czy z uwagi na swoją

niepełnosprawność spotkali się kiedyś z nieprzychylnością ludzi. Ponad ¾ badanych

przyznało, iż nie spotkało się z nią nigdy, ewentualnie rzadko (83,4%), zaledwie 6,4%

59


odczuwa taką nieprzychylność bardzo często i często, zaś średnio często spotyka się z nią

11,2%.

Czy z racji tego, że jest P. osob ą niepełnosprawn ą spotyka si ę P. z nieprzychylno ścią ludzi?

6,4% 11,2%

83,4%

Bardzo często i często Średnio często Rzadko i wcale

Również zdecydowana większość respondentów czuje się akceptowana w swoim

środowisku. Aż 90,2% badanych wyraża zdecydowane i umiarkowanie zdecydowane

przekonanie o akceptacji swojej osoby w najbliższym otoczeniu. Tylko 7,4% ankietowanych

wyraża przeciwstawną opinię na ten temat. Nieznaczny odsetek (2,4%) nie ma na ten temat

zdania.

Poziom akceptacji osób niepełnosprawnych we własnym środowisku

90,2%

7,4% 2,4%

Zdecydowanie tak i raczej tak Zdecydowanie nie i raczej nie Trudno powiedzieć

60


8. STOSUNEK DO PRACY I SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA RYNKU PRACY

W celu zdiagnozowania podejścia osób niepełnosprawnych do pracy jako wartości

podaliśmy respondentom rozmaite stwierdzenia z prośbą o podanie poziomu utożsamienia

z danym stwierdzeniem. Większość badanych traktuje pracę jako wartość autoteliczną, co

obrazuje poparcie dla stwierdzenia praca nadaje sens mojemu życiu – 86% badanych

zdecydowanie i raczej się zgadza. Ze stwierdzeniem, że warto być pracowitym zdecydowanie

i raczej się zgadza 92,6% respondentów. Jeszcze więcej, bo prawie wszyscy ankietowani

(98,8%) wskazuje, że każdą pracę należy wykonywać sumiennie. Podobnie kształtuje się

rozkład poparcia dla konstatacji, że praca to obowiązek moralny człowieka – 96,2%

badanych.

Jednak praca to także dla respondentów źródło utrzymania, aż 94,4% zdecydowanie

i raczej zgadza się z tym zdaniem. Najbardziej niepokojący jest rozkład odpowiedzi na dwa

ostatnie stwierdzenia. Ze stwierdzeniem, że uczciwą pracą człowiek nie jest w stanie się

dorobić zgadza się ponad połowa ankietowanych (57,6%), zaprzecza tej konstatacji 39,8%.

Podobnie wygląda reakcja na przekonanie, iż w pracę nie warto się angażować jeśli nie

przynosi wymiernych korzyści, co może być z kolei świadectwem instrumentalizacji pracy

jako wartości. Przeszło co drugi respondent (58,8%) uznaje je za zdanie prawdziwe.

61


Praca jako warto ść

57,6%

58,8%

86,0%

90,4%

92,6%

94,4%

96,2%

98,8%

39,8%

38,6%

9,6%

7,2%

4,8%

5,4%

3,6%

1,2%

2,6%

2,6%

4,4%

2,4%

2,6%

0,2%

0,2%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

Uczciwą pracą człowiek nie jest w stanie się dorobić i żyć z niejgodnie

W pracę nie warto się angażować, jeś li nie przynosi wymiernychkorzyści

Praca nadaje sens mojemu życiu

Pracowitość i sumienność się opłaca

Warto być pracowitym

Praca to przede wszystkim źródło dochodów

Praca to obowiązek moralny człowieka

Każdą pracę warto wykonywać sumiennie

Zdecydowanie i raczej się zgadzam Zdecydowanie i raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć

Ankietowani zostali poproszeni także o ustosunkowanie się do stwierdzeń

dotyczących wykonywania pracy przez osoby niepełnosprawne. Zdecydowana większość

niepełnosprawnych uważa, że poprzez pracę mogą poprawić jakość swojego życia (97,4%).

Niewiele mniej uważa, że powinni dążyć do tego by być aktywnym zawodowo i pracować

(95,8%). Podobnie liczna grupa badanych nie zgadza się ze stwierdzeniem, iż osoby

niepełnosprawne w ogóle nie powinny pracować, gdyż nie ma to sensu (95%).

Niepełnosprawni zdecydowanie wyrażają chęć pracy razem z osobami zdrowymi (89,6%).

Nieco mniej, bo 2/3 badanych uważa, że jeśli tylko chce może pracować w każdej pracy

i w każdym zawodzie (72,2%). Respondenci nie zgadzają się natomiast ze stwierdzeniami, że

nie nadają się do pracy, gdyż nie są w stanie się w niej odnaleźć (86,6%), że powinni

pracować na zamkniętym rynku pracy (80%), że nie są w stanie pracować samodzielnie, bez

wsparcia innych osób (75,4%) czy, że są narażeni w pracy na ogromny stres i nic więcej

(61,8%). Mniej optymistyczne odpowiedzi uzyskaliśmy w związku z kolejnymi konstatacjami.

Ponad połowa badanych wskazuje na brak wyboru i możliwości na rynku pracy (52,2%),

nieco mniej (45,6%) przyznaje, że ma szansę znaleźć wyłącznie pracę prostą i niewymagającą

kwalifikacji. Dwie trzecie (64,6%) nie poparło przekonania, że osoby niepełnosprawne są źle

62


traktowane i dyskryminowane w miejscach pracy, co może stanowić kolejny dowód na

pozytywny stosunek osób zdrowych do niepełnosprawnych, wyrażanych przez badanych

przy okazji innych pytań. Szczegółowy rozkład odpowiedzi przedstawia poniższy wykres.

Praca osób niepełnosprawnych

2,8%

9%

18,8%

22,2%

27,4%

33,8%

45,6%

52,2%

72,2%

89,6%

95,8%

97,4%

95%

86,6%

80%

75,4%

64,6%

61,8%

41,6%

43,4%

26%

10%

2,8%

1,8%

2,2%

4,4%

1,2%

2,4%

8%

4,4%

2,8%

4,4%

1,8%

0,4%

1,4%

0,8%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

W ogóle nie powinny pracować, bo tonie ma sensu

Nie nadają się do pracy, nie są wstanie się w niej odnaleźć

Os. niepełnosprawne powinnypracować na zamknietym rynku

pracy

Nie są w stanie pracować bezwsparcia i pomocy innych osób

Są źle traktowane i dyskryminowanew miejscach pracy

Są narażone w pracy na ogromnystres i nic więcej

Mają najwiekszą szansę znaleźćtylko pracę prostą i niewymagającą

kwalifikacji

Nie mają praktycznie żadnegowyboru i możliwości na rynku pracy

Jeśli tylko chcą, mogą pracować wkażdej pracy i w każdym zawodzie

Powinny pracować razem z os.zdrowymi

Os. niepełnosprawne powinny dążycdo tego by być aktywnym zawodowo

i pracować

Pracując, mogę popawić jakośćswojego życia

Całkowicie i raczej się zgadzam Całkowicie i raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć

Osoby niepełnosprawne w różny sposób postrzegają swoją niepełnosprawność.

Postanowiliśmy zatem zbadać stosunek respondentów do własnej niepełnosprawności.

Prawie 1/3 badanych (32,8%) uważa, że niepełnosprawność utrudnia im życie zawodowe

i aktywność społeczną, ale nie czyni ich niemożliwymi. ¼ ankietowanych deklaruje, że

niepełnosprawność czasem utrudnia im życie zawodowe i aktywność społeczną (23,8%), co

63


piąty twierdzi, iż ich dysfunkcja tylko w niewielkim stopniu utrudnia życie (19,4%). Natomiast

16,8% niepełnosprawność eliminuje całkowicie z życia i codziennego funkcjonowania. Dla

nielicznych osób ich niepełnosprawność nie stanowi żadnej przeszkody (7,2%).

Stosunek do własnej niepełnosprawno ści

32,8%23,8%

19,4% 16,8%7,2%

0%5%

10%15%20%25%30%35%

Moja niepełnospraw nośćutrudnia mi życie

zaw odow e i aktyw nośćspołeczną, ale nie czyni

ich niemożliw ymi

Moja niepełnospraw nośćczasem utrudnia mi życiezaw odow e i aktyw ność

społeczną

Moja niepełnospraw nośćtylko w niew ielkim

stopniu utrudnia mi życiezaw odow e i aktyw ność

społeczną

Moja niepełnospraw nośćcałkow icie eliminuje mniez życia zaw odow ego iaktyw ności społecznej,

znacznie utrudnia micodzienne

Moja niepełnospraw nośćw ogóle nie stanow i dla

mnie przeszkody wżyciu zaw odow ym i

aktyw ności społecznej

Z deklaracji osób niepełnosprawnych wynika, że 68,8% swoje położenie na rynku

pracy ocenia zdecydowanie i raczej źle, z czego prawie połowa respondentów (45,8%)

winnych za tą sytuację uznaje wszystkich po trochu (władze państwowe, pracodawców, czy

samych niepełnosprawnych), a 39,1% przede wszystkim władze państwowe. Najmniejszy

odsetek (1,6%) obwinia samych siebie. Zaledwie ¼ badanych uważa, że sytuacja

niepełnosprawnych na rynku pracy jest bardzo lub raczej dobra (25,4%).

Ocena sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku prac y

25,4%

68,8%

5,8%

Bardzo dobrze i raczej dobrze

Bardzo źle i raczej źle

Trudno powiedzieć

64


Odpowiedzialni za zł ą sytuacj ę os. niepełnosprawnych na rynku pracy

1,6%

3,2%

10,2%

39,1%

45,8%

sami niepełnosprawni

przedstawiciele instytucjiwsparcia społecznego

pracodawcy

władze państwowe

wszyscy po trochu

Czynnikami zachęcającymi pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych,

według nich samych, są przede wszystkim bodźce finansowe w postaci ulg, dofinansowań,

zwolnień z podatków etc. (65,1%), drugą z kolei odpowiedzią wymienianą przez badanych,

choć pozostającą daleko w tyle (13,3%) jest odpowiedź nie wiem. Szczegółowy rozkład

prezentuje wykres zamieszczony poniżej. Pozwala on wysnuć wniosek o nieznajomości

środowiska swoich pracodawców przez pracowników i pomysłu na zmianę sytuacji, poza

zmianą warunków finansowych.

65


Jakie czynniki zach ęcają do zatrudniania os. niepełnosprawnych?

1,2%

1,7%

1,9%

2,3%

2,3%

2,3%

4,4%

5,6%

13,3%

65,1%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

dostępność do rynku pracy

większa świadomość pracodawców (szkolenia,kursy)

zmiana przepisów prawnych

wykształcenie i umiejętności

dostosowanie pracy do potrzeb osobyniepełnosprawnej

nie ma takich czynników

inne

wyrozumiałość i empatia pracodawców

nie wiem

finansowe (dotacje, ulgi, podatki, refundacje)

9. BARIERY WE WCHODZENIU NA RYNEK PRACY

Kwestie dotyczące pracy osób niepełnosprawnych regulowane są przez różne ustawy,

rozporządzenia i rozmaite inne przepisy. Chcieliśmy poznać opinię osób niepełnosprawnych

również w tym obszarze. Zapytaliśmy w związku z tym o kluczową kwestię, czyli znajomość

własnych praw. Niestety ponad połowa badanych (60%) nie zna przysługujących im praw.

Tylko 37,8% deklaruje znajomość uregulowań prawnych w dotyczącym ich zakresie. Pomimo

tego, badani w dość nikłym procencie deklarują potrzebę doradztwa z zakresu prawa

(12,6%), co pokazały odpowiedzi na jedno z wcześniejszych pytań. Może stanowić to

przesłankę do konkluzji o nikłej świadomości znaczenia znajomości własnych praw, co we

współczesnym świecie wydaje się być kwestią kluczową.

66


Znajomo ść prawa

37,8%

60%

2,2%

Znam bardzo i raczej dobrze Raczej nie znam i nie znam w ogóle Trudno powiedzieć

Rozważając najpoważniejsze bariery formalno-prawne we wchodzeniu na rynek

pracy, najczęstszą przeszkodę stanowi niejasność przepisów prawnych, na którą wskazuje

prawie co drugi badany (45,8%). Przeszło ¼ respondentów (30%) stwierdza, że barierą natury

prawnej utrudniającą wejście na rynek pracy są nieprzychylne zasady łączenia renty z pracą

zarobkową, zaś 23,6% ankietowanych za taką przeszkodę uważa zbyt małe przywileje osób

niepełnosprawnych. Co siódmy respondent wskazuje na surowość obowiązujących

przepisów.

Jakie dostrzega P. najpowa żniejsze bariery formalno-prawne?

1,2%

15,2%

23,6%

30%

45,8%

0% 10% 20% 30% 40% 50%

zbyt duże przywileje os. niepełnosprawnych

surowe przepisy prawne

za małe przywileje os. niepełnosprawnych

nieprzychylne zasady łączenia renty z pracązarobkową

niejaasne przepisy prawne

67


Osoby niepełnosprawne najpoważniejszej bariery związanej z ich zatrudnianiem

z perspektywy pracodawców, upatrują w swoim stanie zdrowia (82%). 38,6% badanych

wskazuje jako barierę częste zwolnienia lekarskie, prawie 1/3 na poziom wykształcenia

(29,4%), konieczność przystosowania stanowiska pracy (26%) i brak doświadczenia (23%). Co

piąty ankietowany za przeszkodę uznaje niższą wydajność pracownika niepełnosprawnego

(20,8%), brak dodatkowych kwalifikacji (18,6%), co siódmy wysokie koszty pracy (15,4%),

a mniej niż co dziesiąty zmniejszoną odporność na stres (8,6%) i skrócony czas pracy (8,2%),

najmniej zaś na nieumiejętność odnalezienia się w środowisku pracy (4,8%).

Najpowa żniejsze bariery zwi ązane z zatrudnianiem os. niepełnosprawnych

4,8%

8,2%

8,6%

15,4%

18,6%

20,8%

23%

26%

29,4%

38,6%

82%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

nieumiejetność odnalezienia się w środowisku pracy

skrócony czas pracy

zmniejszona odporność na stres

wysokie koszty pracy

brak dodatkowych kwalifikacji

niższa wydajność pracy

brak doświadczenia

przystosowanie miejsca pracy

poziom wykształcenia

częste zwolnienia lekarskie

stan zdrowia

Zapytaliśmy również jakiego typu bariery najbardziej przeszkadzają osobom

niepełnosprawnym w znalezieniu pracy. Ponad połowa respondentów wskazała na bariery

architektoniczne (52,8%). Niepełnosprawni dosyć często w badaniu podnoszą kwestię

przystosowania stanowiska pracy. Podobnie jest w tym miejscu, bowiem 32,8%

respondentów uważa ten aspekt za ważna przeszkodę. Ponad ¼ ankietowanych uważa, że

barierą jest sposób myślenia o niepełnosprawności przez otoczenie, w tym pracodawców, co

68


zdają się potwierdzać wyniki badania przeprowadzonego wśród pracodawców. Co ciekawe,

tylko dla 8,8% badanych barierą uniemożliwiającą im późniejsze wejście na rynek pracy jest

system edukacji osób niepełnosprawnych.

Typy barier najbardziej utrudniaj ące wejście na rynek pracy

52,8%

32,8%28% 25,2%

13,6%8,8% 6,4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

barie

ryar

chite

kton

iczn

e

barie

ry z

wią

zane

zpr

zyst

osow

anie

mst

anow

iska

pra

cy

barie

ry z

wią

zane

ze

spos

obem

myś

leni

a o

niep

ełno

spra

wny

ch

barie

ry z

wią

zane

ztra

nspo

rtem

iko

mun

ikac

jąpu

blic

zną

barie

ry z

wią

zane

zsy

stem

emor

zecz

nict

wa

iub

ezpi

eczeń

społ

eczn

ych

barie

ry z

wią

zane

zsy

stem

em e

duka

cji

barie

ry z

wią

zane

zsy

stem

emw

spar

cia

inst

ytuc

jona

lneg

o

Preferowaną przez osoby niepełnosprawne formą aktywizacji zawodowej jest

bezpośrednie stwarzanie większej ilości miejsc pracy, czy też większa podaż ofert pracy dla

osób niepełnosprawnych (35,2%). Innym sposobem jest tworzenie zakładów pracy

chronionej (11,4%), co kłóci się z wcześniejszymi stwierdzeniami, że osoby niepełnosprawne

powinny pracować razem z osobami zdrowymi. Wynikać to może z większej gwarancji pracy

w takich miejscach dla osób niepełnosprawnych, niż na otwartym rynku pracy. Co dziesiąty

badany wskazuje na konieczność zmiany przepisów prawnych (10,2%). Bardzo nieliczni

badani reprezentują pogląd, iż ważnymi instrumentami w aktywizacji osób

niepełnosprawnych są szkolenia i kursy zawodowe (5,6%), uświadamianie pracodawców

(5,4%) czy zmniejszenie barier architektonicznych, transportowych i komunikacyjnych (3,4%).

69


Co mo żna zrobi ć aby wi ęcej os. niepełnosprawnych podejmowało prac ę?

2%

2,4%

3,4%

5%

5,4%

5,6%

6%

6,2%

7,2%

10,2%

11,4%

35,2%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40%

pomoc państwa

uaktywniać osoby niepełnosprawne

zmniejszenie ilości barier architektonicznych, transportowych, komunikacyjnych;

ulgi finansowe dla pracodoawców

uświadamiać pracodawców

szkolenia, kursy, przekwalifikowania zawodowe;

więcej empatii i zrozumienia

kampanie informacyjne, reklamowe

trudno powiedzieć

zmienić przepisy prawne

tworzyć zakłady pracy chronionej

stwarzać miejsca pracy, więcej ofert

70


IIIIII.. BBAADDAANNIIEE II DDIIAAGGNNOOZZAA SSYYTTUUAACCJJII OOSSÓÓBB NNIIEEPPEEŁŁNNOOSSPPRRAAWWNNYYCCHH

NNAA LLOOKKAALLNNYYMM RRYYNNKKUU PPRRAACCYY”” –– PPRRAACCOODDAAWWCCYY

1. CHARAKTERYSTYKA PRZEDSIĘBIORSTW I ZATRUDNIENIA

Najwięcej firm istnieje w przedziale pomiędzy 11-15 lat (26%), niewiele mniej między

16 a 20 lat (24%) oraz między 6 a 10 lat (22%). W przedziale 21-25 lat na rynku płockim

funkcjonuje siedem z badanych przedsiębiorstw (14%), a powyżej 25 lat – sześć (12%). Tylko

jedna firma ma mniej niż pięć lat (2%). Ogółem 38% firm to spółki z ograniczoną

odpowiedzialnością, ponad ¼ przedsiębiorstw (28%) ma formę prawną osoby fizycznej,

spółki jawne stanowią 14% ze wszystkich badanych firm, a spółdzielnie – 8%, formę spółki

akcyjnej, cywilnej lub innej ma 4% podmiotów gospodarczych (pyt. 1 i 2).

71


Aż 86% przedsiębiorstw nie posiada statusu zakładu pracy chronionej (pyt. 3).

Najwięcej firm prowadzi działalność handlową (26%), przemysłową lub budowlaną

(po 16% wskazań), usługową lub inną – 14% wskazań, trzy z badanych przedsiębiorstw (6%)

działają w sektorze gospodarki mieszkaniowej i komunalnej, dwie (4%) – w transporcie

i łączności, jedna firma (2%) prowadzi działalność w rolnictwie i w ochronie zdrowie, opiece

społecznej i kulturze fizycznej. Nie ma wśród nich przedsiębiorstw prowadzących działalność

w leśnictwie, nauce, oświacie, kulturze i sztuce, finansach i ubezpieczeniach czy

administracji, wymiarze sprawiedliwości i ochronie narodowej (pyt. 4).

72


Spośród badanych pracodawców 46,7% reprezentuje sektor małych przedsiębiorstw,

40% – sektor średnich przedsiębiorstw, 13,3% firm zatrudnia powyżej 250 pracowników

(pyt. 5). Stan zatrudnienia w etatach został przedstawiony na poniższym wykresie (pyt. 6).

Stan zatrudnienia wyrażony w etatach kształtuje się w następujących proporcjach:

od 10 do 49 etatów – w 48,9% firm, od 50 do 100 etatów – w 24,4% firm, w przedziale

101-200 etatów - 11,1% przedsiębiorstw, zaś powyżej 200 etatów – w 15,6% firm.

73


Stan zatrudnienia w etatach

48,9%

24,4%

15,6%11,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

10-49 etatów 50-100 etatów powyżej 200 etatów 101-200 etatów

Spośród badanych firm, trzydzieści (60%) zatrudniało osoby niepełnosprawne (pyt. 7).

W przedsiębiorstwach tych, liczba niepełnosprawnych pracowników głównie kształtowała się

w przedziale między 1 a 5 – 38%, od 6-10 i powyżej 25 osób niepełnosprawnych

zatrudnionych było w 8% firm, między 16 a 20 – w 4%, między 21-25

w 2% przedsiębiorstw. Wszyscy niepełnosprawni pracownicy byli zatrudnieni na etacie

(pyt 8 i 9).

74


Pracodawcy najczęściej zatrudniali osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności,

w sumie takich osób było 146, na etacie pracowało 131. W jednej firmie pracowało aż

32 pracowników z tym stopniem niepełnosprawności (wszyscy na etacie). W badanych

przedsiębiorstwach pracowało także 84 niepełnosprawnych z umiarkowanym stopniem

niepełnosprawności (69 na etacie) oraz 6 pracowników ze znacznym stopniem

niepełnosprawności (5 na etacie). Firmy zatrudniały także niepełnosprawnych z lekkim

stopniem niepełnosprawności ze specjalnymi schorzeniami, umiarkowanym stopniem

niepełnosprawności ze specjalnymi schorzeniami oraz ze znacznym stopniem

niepełnosprawności ze specjalnymi schorzeniami (w sumie 9 osób).

Kolejne pytanie, które zadaliśmy respondentom dotyczyło rodzaju

niepełnosprawności, którym charakteryzują się zatrudnione osoby niepełnosprawne.

Ogółem pracodawcy zatrudniali 214 pracowników niepełnosprawnych, w tym 36,9% to

pracownicy z chorobami narządu ruchu; 15,4% – miało inne choroby; 9,3% – z zaburzeniami

głosu, mowy i narządu słuchu oraz z chorobami narządu wzroku; 7,9% – z chorobami układu

pokarmowego; 6,5% – z chorobami układu oddechowego i krążenia; 5,1% – z chorobami

neurologicznymi; 4,7% – z upośledzeniem umysłowym; 3,7% – z epilepsją; niecały 1%

stanowiły osoby z chorobami psychicznymi. Pracodawcy nie zatrudniali osób

niepełnosprawnych z chorobami układu moczowo-płciowego. Spośród wszystkich

zatrudnionych osób niepełnosprawnych prawie ¾ (72%) pracowało na etacie.

75


Następne pytanie zadane badanym pracodawcom dotyczyło wykształcenia

zatrudnionych osób niepełnosprawnych (pyt. 12). Analiza wyników pokazała, że najwięcej

pracowników niepełnosprawnych posiada wykształcenie zawodowe – 127 osób, średnie

techniczne – 49, wyższe pełne – 22, podstawowe – 18, średnie ogólnokształcące – 15, wyższe

zawodowe – 10, niepełne podstawowe – 2, pomaturalne, policealne – 10.

76


Spośród zatrudnionych pracowników niepełnosprawnych 69,9% stanowili mężczyźni,

a kobiety – 30,1% (pyt. 13). Następne pytanie dotyczyło spełnienia przez pracodawcę

kryteriów zatrudnienia osób niepełnosprawnych, umożliwiających zwolnienie z wpłat na

PFRON (pyt. 14). Uzyskane odpowiedzi przedstawia poniższy wykres.

Ogółem 80% pracodawców już w przeszłości zatrudniało pracowników

niepełnosprawnych (pyt. 15). Osoby te pracowały na różnych stanowiskach. Na podstawie

77


wskazań badanych otrzymaliśmy następujące wyniki (obrazuje je poniższy wykres, pyt. 16).

Najwięcej pracowników było zatrudnianych na stanowiskach produkcyjnych (jako

pracownicy fizyczni, robotnicy) – 66,7% wskazań, na stanowiskach niższego szczebla

(sprzątaczki, dozorcy, pracownicy ochrony) – 50% wskazań, w dziale transportu i na

stanowiskach biurowych (sekretarki) – 21,4% wskazań, w handlu (przedstawiciele handlowi,

medyczni, sprzedawcy, kasjerzy) – 16,7% wskazań oraz na innych stanowiskach – 14,3%

wskazań. Pracodawcy nie zatrudniali pracowników na stanowiskach wyższego szczebla

(kadra urzędnicza i zarządzająca).

Pracodawcy zostali także poproszeni o podanie przyczyn odejścia z pracy

pracowników niepełnosprawnych. Główne powody to: rozwiązanie umowy o pracę (30,4%)

oraz wygaśnięcie umowy, brak jej przedłużenia (21,7%). Z analizy danych wynika jednak,

iż 39,1% pracodawców nadal zatrudnia osoby niepełnosprawne. Tylko 4,3%

niepełnosprawnych odchodzi z pracy na skutek jej zmiany (pyt. 17).

78


Interesowało nas także jakie doświadczenia we współpracy z niepełnosprawnymi

pracownikami mieli respondenci. Okazuje się, że doświadczenia te były tylko bardzo dobre –

29,2% wskazań i dobre – prawie 70,8% wskazań (pyt. 18). Dlatego też interesujące są

odpowiedzi pracodawców na kolejne pytanie: Jakie są powody braku zatrudnienia osób

niepełnosprawnych w Pana/Pani firmie? Do najczęściej wymienianych powodów należą: brak

odpowiednich warunków (29,7%); ich branża jest nieodpowiednia dla zatrudnienia

niepełnosprawnych (14,8%); braku wiedzy o możliwościach ich zatrudnienia (11,1%); praca

jest zbyt ciężka dla niepełnosprawnych (11,1%); brak inicjatywy i współpracy ze strony

urzędów i instytucji (7,4%), a także niesprzyjające przepisy (3,7%). Ogółem 22,3%

respondentom trudno było udzielić odpowiedzi na to pytanie (pyt. 19). Odpowiedzi zostały

przedstawione na poniższym wykresie.

79


W najbliższym czasie chęć zatrudnienia osób niepełnosprawnych wyraziło 32%

pracodawców, aż 30% nie ma takiego zamiaru, natomiast 38% badanych nie wiedziało czy

zatrudni w tym roku pracowników niepełnosprawnych (pyt. 20).

2. CHARAKTERYSTYKA RELACJI PRACODAWCÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNYMI PRACOWNIKAMI

Kolejne pytania, które zadaliśmy przedsiębiorcom dotyczyły ich relacji z osobami

niepełnosprawnymi. Na pytanie: Czy w swoim otoczeniu stykał/a się Pan/Pani z osobami

niepełnosprawnymi? (pyt. 21) otrzymaliśmy następujące odpowiedzi, które zostały

zaprezentowane w tabeli 1.

Tabela 1

Styczność z osobami niepełnosprawnymi w swoim otoczeniu (w %)

Tak Nie

1. Sam/a jestem osobą niepełnosprawną 2 98

2. Mam lub miałem/am takie osoby w rodzinie 36 64

3. Mam lub miałem/am takie osoby wśród przyjaciół, znajomych

58 42

80


4. Mam lub miałem/am, ponieważ zatrudniałem/am lub zatrudniam takie osoby

62 38

5. Znam takie osoby tylko z widzenia 22 78

6. Nie znam takich osób, nie miałem/am z nimi nigdy styczności

4 96

Z rozkładu odpowiedzi wynika, iż dwóch pracodawców to osoby niepełnosprawne,

36% ma w rodzinie takie osoby i ponad połowa (58%) ma ich wśród przyjaciół lub znajomych.

Ogółem 62% badanych miała styczność z niepełnosprawnymi, ponieważ je zatrudniali. Tylko

4% respondentów nigdy nie spotkało osób niepełnosprawnych, ale prawie ¼ (22%) zna je

tylko z widzenia. W większości (68%) pracodawcy uważają, że stosunek Polaków do osób

niepełnosprawnych jest generalnie dobry, ale zdaniem 16% respondentów jest on zły i

bardzo zły. Prawie 1/5 (16%) badanych nie potrafiła udzielić konkretnej odpowiedzi na to

pytanie (pyt. 22).

Zdanie płockich przedsiębiorców na temat kwalifikacji i umiejętności pracowników

niepełnosprawnych jest podzielone. Ogółem 34% ocenia je jako wysokie, jednak 26% uważa,

iż kwalifikacje osób niepełnosprawnych są niskie (pyt. 23). Zastanowić się należy, dlaczego aż

40% respondentom trudno było je ocenić.

81


Badani poproszeni zostali o wskazanie umiejętności i kwalifikacji, które ich zdaniem

byłyby potrzebne osobom niepełnosprawnym w zdobyciu i wykonywaniu pracy, a których to

osoby te nie posiadają (pyt. 24). Rozkład odpowiedzi przedstawia poniższy wykres.

82


Umiejętności i kwalifikacje potrzebne osobom niepełnosprawnym w zdobyciu i wykonywaniu pracy

Respondenci uważają, iż w dzisiejszych czasach, przy tak szybkim rozwoju gospodarki,

nowych technologii i różnych form pracy najbardziej przydatną umiejętnością jest obsługa

komputera (94% wskazań), urządzeń biurowych (90%), Internetu (88%) oraz

zaawansowanych programów komputerowych (72%). Bardzo ważne jest posiadanie

umiejętności napisania efektywnego CV i listu motywacyjnego (88%), autoprezentacji (76%)

oraz znajomość języka obcego (72%). Są to elementy, które mają istotny wpływ na zdobycie

pracy. Ważne jest także posiadanie prawa jazdy (84%). Według przedsiębiorców osobom

niepełnosprawnym brakuje przede wszystkim kompetencji zawodowych związanych

z zajmowanym stanowiskiem (20%), wykształcenia (8%) umiejętności informatycznych oraz

interpersonalnych, komunikatywności i pewności siebie (6%). Zastanawiający jest fakt,

83


dlaczego aż prawie połowa (46%) badanych nie potrafiła wskazać brakujących umiejętności

zawodowych (pyt. 25).

Poprosiliśmy pracodawców, aby wskazali, w jakich zawodach ich zdaniem najlepiej

sprawdzają się osoby niepełnosprawne (pyt. 26).

84


Najczęściej wskazywali oni na pracę biurową (44%). Uważają, że niepełnosprawni

sprawdzą się w pracy usługowej niższego szczebla (28%), różnych zawodach, w zależności od

posiadanych umiejętności, kwalifikacji, wykształcenia (8%); pracy w różnych zawodach

zależnie od rodzaju i stopnia niepełnosprawności, a także w branży handlowo-usługowej

(4%). Ogółem 14% respondentów nie potrafiło udzielić odpowiedzi na to pytanie. Kolejne

pytanie dotyczyło zawodów deficytowych, w których mogłyby pracować osoby

niepełnosprawne. Uzyskaliśmy następujący rozkład odpowiedzi, przedstawiony na poniższym

wykresie.

85


Zdaniem płockich przedsiębiorców zawody deficytowe w ich firmach, w których

mogłyby pracować osoby niepełnosprawne to praca biurowa, np. sekretarki, rejestratorki

(10%), praca handlowo-usługowa, np. przedstawiciel handlowy, kierowca, sprzątaczka,

dozorca, ochroniarz, czy różne zawody w zależności od kwalifikacji, umiejętności,

wykształcenia oraz w zależności od stopnia niepełnosprawności (4%). 2% respondentów

wskazało na pracę o charakterze produkcyjnym bezpośrednio przy różnych formach

produkcji, np. szwaczka, czy bardziej ogólnie robotnik. Ogółem 8% pracodawców nie

potrafiło wskazać takich zawodów. Niepokojący jest fakt, iż ponad połowa (58%) płockich

pracodawców niestety nie widzi możliwości zatrudnienia pracowników niepełnosprawnych.

3. SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA RYNKU PRACY ORAZ OCENA ICH MOŻLIWOŚCI ZAWODOWYCH

Jednym z celów przeprowadzonego badania było uzyskanie opinii płockich

pracodawców dotyczącej sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy

(pyt. 28). Zdecydowana większość badanych pracodawców (66%) postrzega ją raczej bądź

86


zdecydowanie źle, z czego (pyt. 29) przeszło 3/4 respondentów (70%) winnych za tą sytuację

uznaje wszystkich po trochu (władze państwowe, pracodawców, czy samych

niepełnosprawnych). Warto zauważyć, że żaden z respondentów nie wskazał na

niepełnosprawnych jako ponoszących stricte winę za ich złe położenie na rynku pracy.

Niewykluczone, że może być to tylko zjawisko deklaratywne.

20%

66%

14%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Bardzo dobrze i raczejdobrze

Raczej źle i zdecydowanieźle

Trudno powiedzieć

Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy

7,5% 7,5%12,5%

72,5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

przedstawicieleinstytucji wsparcia

społecznego

pracodawcy władze państwowe wszyscy po trochu

Podmioty odpowiedzialne za zł ą sytuacj ę osób niepełnosprawnych na rynku pracy

Tak zła ocena sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy, pociąga za sobą

naturalne pytanie o przyczyny takiej sytuacji, tym bardziej w kontekście braku

jednoznacznego wskazania podmiotów odpowiedzialnych za opisywany stan rzeczy.

Wobec tego badanym podana została kafeteria różnych stwierdzeń dotyczących

pracy osób niepełnosprawnych (pyt. 32), gdzie przedmiotem badania był stopień zgody

respondenta z danym stwierdzeniem. Większość pracodawców prezentuje otwartą postawę

87


względem osób niepełnosprawnych, co obrazuje rozkład odpowiedzi na poszczególne

stwierdzenia. Na „komponent otwartości” składają się odpowiedzi twierdzące

(zdecydowanie i raczej się zgadzam) na pozytywne stwierdzenia. Większość pracodawców

uważa, że osoby niepełnosprawne poprzez pracę mogą podnieść jakość swojego życia

(100%), wobec czego powinny dążyć do tego by być aktywne zawodowo (98%). Powinny

również pracować razem z osobami zdrowymi (96%), wykonując pracę w zależności od

własnych preferencji (70%), co jednak stanowi konstatację o charakterze deklaratywnym,

w praktyce bowiem, jak pokazuje również niniejsze badanie, wybór zawodu i wykonywanej

pracy jest zdecydowanie silniej uzależniony od wykształcenia, doświadczenia zawodowego

czy stanu zdrowia, niż własnych preferencji osób niepełnosprawnych.

Zdecydowana większość pracodawców nie zgadza się ze stwierdzeniem, że osoby

niepełnosprawne nie nadają się do pracy (96%), że nie powinny pracować (94%), jak również,

że powinny pracować na zamkniętym rynku pracy (92%). Co dziesiąty pracodawca zauważa

jednak, że ważnym czynnikiem eliminującym niepełnosprawnych z czynnego życia

zawodowego jest stres (12%), czy konieczność wsparcia przez zdrowych pracowników

w czynnościach zawodowych (14%). Prawie ¼ (22%) badanych zwraca uwagę na złe

traktowanie i dyskryminację osób niepełnosprawnych w miejscu pracy. Respondenci

najbardziej podzieleni byli odnośnie szans niepełnosprawnych na rynku pracy.

Ze stwierdzeniem, że osoby takie nie mają prawie żadnego wyboru i możliwości w tym

obszarze zgodziło się 34%, zaprzeczyło zaś 62%. Podobny rozkład odpowiedzi uzyskaliśmy

w odniesieniu do zdania, iż osoby niepełnosprawne mają największą szansę na znalezienie

pracy prostej i niewymagającej szczególnych kwalifikacji, gdzie 34% zgodziło się z nim, zaś

54% wyraziło odrębne spostrzeżenie.

88


Opinie odnosz ące si ę pracy osób niepełnosprawnych

100%

96%

76%

98%

6%

14%

22%

12%

4%

4%

34%

34%

4%

20%

2%

92%

70%

68%

84%

96%

94%

62%

54%

2%

16%

10%

4%

2%

12%

4%

4%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Pracując mogą popraw ić jakość sw ojego życia

Pow inny pracow ać razem z osobami zdrow ymi

Jeśli tylko chcą mogą pracow ać w każdej pracy iw każdym zaw odzie

Pow inny dążyć do tego by być aktyw nymzaw odow o i pracow ać

Pow inny pracow ać na zamkniętym rynku pracy

Nie są w stanie pracow ać bez w sparcia ipomocy innych osób

Są źle traktow ane i dyskryminow ane w miejscachpracy

Są narażone w pracy na orgomny stres i nicw ięcej

Nie nadają się do pracy, nie są w stanie się w niejodnaleźć

W ogóle nie pow inny pracow ać, bo to nie masensu

Nie mają praktycznie żadnego w yboru imozliw ości na rynku pracy

Mają najw iększą sznasę znaleźć tylko pracęprostą i niew ymagającą kw alif ikacji

Całkowicie i raczej się zgadzam Raczej i całkowicie się nie zgadzam Trudno powiedzieć

We współczesnym świecie wzrasta znaczenie osobistych kompetencji pracowników,

w związku z czym, pracodawcy zostali poproszeni o wskazanie, w jakim stopniu takie cechy

charakteryzują osoby niepełnosprawne. Z deklaracji ankietowanych wynika, że osoby

niepełnosprawne postrzegane są niezwykle pozytywnie. W znacznym stopniu zostały

ocenione jako osoby lojalne, pracowite, wykazujące zaangażowanie, sumienne,

odpowiedzialne, dokładne i obowiązkowe. W najmniejszym stopniu osoby niepełnosprawne

utożsamiane są przez pracodawców z takimi cechami jak elastyczność (58%)

i przedsiębiorczość (54%). Charakterystyczne dla rozkładu odpowiedzi na to pytanie są dość

wysokie odsetki osób niezdecydowanych.

89


Cechy charakteryzuj ące osoby niepełnosprawne

54%

58%

68%

70%

74%

78%

78%

80%

80%

82%

84%

84%

86%

88%

88%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

przedsiębiorczość

elastyczność

kreatywność

komunikatywność

umiejętność pracy w grupie

punktualność

umiejętność pracy indywidualnej

zorganizowanie

obowiązkowość

odpowiedzialność

sumienność

dokładność

zaangażowanie

pracowitość

lojalność

Zdecydowanie i raczej tak

Badanym pracodawcom zadano pytanie, czy według nich istnieją powody, które

całkowicie wykluczają pracę zawodową osób niepełnosprawnych (pyt. 30), szczególnie

w kontekście stanowczo wyrażonego zdania o potrzebie wykonywania przez nich pracy

zawodowej. Ponad połowa respondentów udzieliła odpowiedzi przeczącej (56%), zaś 32%

wskazywało na istnieje takich powodów (pyt. 31). Wśród powodów wymieniane były różne

typy niepełnosprawności, jak: niepełnosprawność ruchowa (27,3%), choroby psychiczne

(18,2%) i głęboka niepełnosprawność (13,6%) oraz brak samodzielności (9,1%). Prawie co

piąty badany nie umiał udzielić konkretnej odpowiedzi na to pytanie (18,2%).

90


Czy P. zdaniem s ą takie powody, które całkowicie wykluczaj ą wykonywanie pracy zawodowej przez osoby niepełnosprawne

56%32%

12%

nie

tak

trudno powiedzieć

4. BARIERY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Chcieliśmy się również dowiedzieć, co ogranicza według pracodawców aktywność

zawodową osób niepełnosprawnych. Najczęściej wskazywaną przyczyną była niska

samoocena i niskie poczucie własnej wartości (prawie połowa badanych) oraz strach przed

brakiem akceptacji w środowisku pracy (¼ badanych). W dalszej kolejności wskazywano na

brak wiary w siebie, nieznajomość realiów rynku, brak inicjatywy i aktywności, czy niską

świadomość własnych praw i brak chęci do pogłębiania wiedzy w tym zakresie (po 6%).

44%

26%

6% 6% 6%4%

2%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

niskasamoocena i

poczuciewłasnejwartości

strach przedbrakiem

akceptacji wśrodowisku

pracy

brak wiary wsiebie

brak inicjatyw iaktywności

niskaświadomość

własnych prawi brak chęci doich poznania

nieznajomośćrealiów rynku

pracy

złe radzeniesobie z

trudnościami iporażkami

Co P. zdaniem ogranicza aktywno ść zawodow ą osób niepełnosprawnych

91


Wśród barier stanowiących największą przeszkodę w zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych pracodawcy wymieniają na pierwszym miejscu negatywne stereotypy

społeczne (ponad ¼ badanych). Taka deklaracja świadczyć może o braku wiedzy na temat

osób niepełnosprawnych i braku bezpośredniego z nimi kontaktu. W tym kontekście

zastanawiająca jest wcześniejsza bardzo pozytywna ocena osób niepełnosprawnych. Wydaje

się, że ten pozytywny obraz osób niepełnosprawnych może być jedynie deklaratywny. Dalsza

1/5 badanych głównej bariery upatruje w obszarze uwarunkowań formalno-prawnych,

następnie wymienione zostały czynniki natury strukturalnej jak bariery architektoniczne

(16%) oraz finansowe (14%). Co dziesiąty (12%) badany wskazywał na nastawienie

psychologiczne samych osób niepełnosprawnych, które również stanowi barierę

z punktu widzenia pracodawcy. Warto zauważyć, że 1/10 uznała, że nie ma takowych barier.

Rozkład pozostałych odpowiedzi obrazuje wykres zamieszczony poniżej.

Największe przeszkody w zatrudnianiu osób niepełnosprawny ch

20%

12%

26%14%

16%

10% 2%

Bariery formalno-prawne

Bariery psychologiczne samych os.niepełnosprawnych

Negatywne stereotypy społeczne dotyczaceos. niepełnosprawnych

Bariery finansowe

Bariery architektoniczne

Nie ma takich barier

Inne

Wśród przyczyn nie zatrudniania osób niepełnosprawnych przez pracodawców

wskazują oni przede wszystkim na różnego typu obawy związane z potencjalnym

zatrudnieniem niepełnosprawnego pracownika. Prawie połowa pracodawców obawia się

dodatkowych kontroli (48,9%) oraz dodatkowych obowiązków wobec niepełnosprawnych

pracowników (37,8%). Dalsza 1/3 badanych wskazuje na koszty związane z przystosowaniem

stanowiska pracy (37,8%) oraz liczne i kosztowne przywileje osób niepełnosprawnych jak

skrócony czas pracy czy dłuższy urlop (35,6%). Warto zwrócić uwagę, że wielu pracodawców

(po 31,1% w każdej kategorii) reprezentuje pogląd, że to brak wiedzy o możliwościach

zawodowych osób niepełnosprawnych i możliwościach uzyskania wsparcia na zatrudnienie

92


niepełnosprawnych stanowi poważną przyczynę braku zatrudnienia osób

niepełnosprawnych. To ważna przesłanka przy konstruowaniu programów wsparcia dla

pracodawców.

Przyczyny niezatrudniania osób niepełnosprawnych

2,2%

11,1%

22,2%

24,4%

31,1%

31,1%

35,6%

37,8%

37,8%

48,9%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

inne

niższa wydajność i jakość pracy

wysokie koszty zatrudnienia niepełnosprawnych

stan zdrowia

brak wiedzy o możliwościach zawodowych os. niepełnosprawnych

brak wiedzy o możliwościach uzyskania wsparcia na zatrudnianieniepełnosprawnych

liczne i kosztowne przywileje

obawa przed dodatkowymi obowiązkami wobec niepełnosprawnychpracowników

koszty przystosowania stanowiska pracy

obawa przed dodatkowymi kontrolami

Z uwagi na założenie, że jedną z przyczyn stanowiących przeszkodę w zatrudnianiu

osób niepełnosprawnych mogą być przysługujące im dodatkowe uprawnienia, często

postrzegane przez pracodawców jako przywileje, zadaliśmy pytanie, o to, które z nich jest

najbardziej uciążliwe dla pracodawców. Założenie to znalazło częściowe potwierdzenie

w przeprowadzonym badaniu, co obrazuje powyższy wykres, zaś rozkład odpowiedzi na

pyt. 38 dotyczące tego, które z owych uprawnień najbardziej zniechęca pracodawców

ujawnia dość zaskakujący dla badacza fakt, iż żadne z nich nie stanowi przeszkody bowiem

należą się osobom niepełnosprawnym (40% badanych)! Wśród respondentów, którzy jednak

wskazali na uprawnienia jako barierę, najczęściej wybieraną odpowiedzią był skrócony czas

pracy (¼ ankietowanych) oraz dodatkowy urlop wypoczynkowy. Co dziesiąty badany stał

93


na stanowisku, że znaczącą przeszkodą są zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do

wynagrodzenia np. w celu uczestniczenia w rehabilitacji.

40%

24%22%

10%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

żadne, należą się one os.niepełnosprawnym

skrócony czas pracy dodatkowy urlopwypoczynkowy

zwolnienie od pracy zzachowaniem prawa do

wynagrodzenia (np. w celurehabilitacji)

Uprawnienia niepełnosprawnych zniech ęcające do ich zatrudniania

Pracodawców zapytaliśmy również o to, która z cech kojarzonych z osobami

niepełnosprawnymi zniechęca do zatrudniania tych osób. Najważniejszą przeszkodą w opinii

pracodawców jest stan zdrowia niepełnosprawnych, na który wskazuje ponad połowa

respondentów. Ponad 1/3 badanych (34%) jako przyczynę podaje brak pewności siebie osób

niepełnosprawnych oraz brak doświadczenia zawodowego. Na kolejnych pozycjach sytuuje

się niższa wydajność pracy (26%), negatywne stereotypy i uprzedzenia wśród zdrowych

pracowników (18%) czy zmniejszona odporność na stres (14%). Zaledwie 1/10 badanych

przyznała, że elementem zniechęcającym do zatrudnienia jest niski poziom wykształcenia.

Zatem, jak można wnioskować, to nie cechy osobowości, pod kątem których tak pozytywnie

są postrzegane osoby niepełnosprawne (patrz pyt. 33), ale bardziej „obiektywne” czy

„twarde” czynniki w postaci przede wszystkim stanu zdrowia, braku doświadczenia czy

niższej wydajności pracy stanowią kolejne przeszkody w możliwości podjęcia pracy przez

osoby niepełnosprawne. Warte podkreślenia jest również akcentowanie przez naszych

94


respondentów braku pewności siebie osób niepełnosprawnych, co stanowić może ważną

przesłankę dla planowania zakresu tematycznego szkoleń i kursów dla tej grupy społecznej.

Cechy mog ące stanowi ć przeszkod ę w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych

4%

6%

8%

12%

14%

18%

18%

26%

34%

34%

56%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

szybkie męczenie się

słaba komunikatywność

nieumiejętność odnalzezieniasię w środowisku pracy

zbyt niski bądź nieadekwatnypoziom wykształcenia

zmniejszona odporność nastres

brak dodatkowych kwalifikacji

negatywne stereotypy iuprzedzenia wśród zdrowych

pracowników

niższa wydajność pracy

brak doświadczeniazawodowego

brak pewności siebie

stan zdrowia

Zapytaliśmy także pracodawców, co jest bardziej opłacalną formą – wpłaty na PFRON,

czy też zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Co zaskakujące, najwięcej respondentów

95


(prawie połowa!) wybrała odpowiedzieć trudno powiedzieć, co świadczyć może albo

o niewielkich korzyściach dla pracodawców wynikających z zatrudniania niepełnosprawnych

w stosunku do ponoszenia opłat na rzecz PFRON-u, albo o braku wiedzy na ten temat. Jest to

szczególnie zaskakujące w kontekście, że 60% jest pracodawcą zatrudniającym osoby

niepełnosprawne (patrz pyt. 7). Pocieszający może być fakt, że tylko 14% ankietowanych

wskazuje, iż bardziej opłacalne dla pracodawców są wpłaty na PFRON.

46%40%

14%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

trudno powiedzieć zatrudnienieniepełnosprawnych

pracowników

wpłaty na PFRON

Co jest bardziej opłacalne dla P. jako pracodawcy?

Potwierdzenie powyższych stwierdzeń znajdujemy w kolejnym pytaniu, gdzie ponad

połowa respondentów za najważniejszą korzyść finansową z zatrudniania osób

niepełnosprawnych uważa uniknięcie płacenia składek na PFRON (52%). To dość

instrumentalne podejście stanowi jednak silny motywator do tworzenia etatów dla

niepełnosprawnych. Na drugiej pozycji znalazło się dofinansowanie do składek na ZUS (46%),

na trzeciej dofinansowanie kosztów przystosowania stanowiska pracy (42%), w dalszej

kolejności dofinansowanie do wynagrodzeń (20%), kosztów zatrudnienia pracownika

pomagającego osobie niepełnosprawnej (14%), odsetek kredytów (4%).

96


Korzy ści finansowe dla pracodawcy wynikaj ące z zatrudnienia os. niepełnosprawnych

4%

14%

20%

42%

46%

52%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

dofinansowanie odsetek kredytów

dofinansowanie kosztów zatrudnienia pracownikapomagającego os. niepełnosprawnej

dofinansowanie do wynagrodzeń

dofinansowanie kosztów przystosowaniestanowiska pracy

dofinansowanie składek na ZUS

uniknięcie składek na PFRON

Pracodawcy zostali również zapytani o to, czy ich firma jest przystosowana pod

względem architektonicznym dla osób niepełnosprawnych. Ponad 1/3 (36%) firm ma pod

tym względem nieprzystosowaną infrastrukturę. Zaledwie 4% badanych firm jest w trakcie

redukcji barier, a kolejne 9% planuje ją w przyszłości. Ciekawym faktem jest, że spośród

pracodawców, których przedsiębiorstwa posiadają bariery architektoniczne, aż 22% udzieliło

odpowiedzi, iż ich firma nie planuje redukcji barier architektonicznych. Prawdopodobnie

będą to pracodawcy, którzy nie mają również zamiaru zatrudnić osób niepełnosprawnych.

97


36%

30,0%

22,0%

8,0%

4,0%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

nie jest przystosowana tak, jest przystosowana nie i nie planuję redukcjibarier architektonicznych

nie, ale planuje redukcjębarier architektonicznych

jest w trakcie redukcjibarier architektonicznych

Przystosowanie firmy pod wzgl ędem architektonicznym

Kolejnym obszarem badawczym była opinia respondentów na temat prawa z zakresu

zatrudniania osób niepełnosprawnych. Pierwsze pytanie dotyczyło charakterystyki polskich

uwarunkowań legislacyjnych (pyt. 41). Aż 74% badanych postrzega polskie uwarunkowania

prawne negatywnie, wskazując na ich restrykcyjność, represyjność i niedostosowanie do

potrzeb pracodawców. Tylko niewiele ponad ¼ respondentów dostrzega pozytywny wymiar

polskiej legislacji akcentując jej stabilność, jasność i przejrzystość.

Charakter obowi ązującego prawa

28%

74%

Pozytywne (stabilne, jasne iprzejrzyste, nieskomplikowane)

Negatywne (restrykcyjne irepresyjne, nierealne,niedostosowane do potrzebpracodawców)

98


Negatywna opinia o polskich uwarunkowaniach prawnych znajduje potwierdzenie

w kolejnym pytaniu, dotyczącym przepisów prawa. Według prawie połowy (46%) badanych

pracodawców polskie przepisy prawa nie sprzyjają zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Ponad 1/3 wyraża odmienny pogląd na ten temat, zaś co piąty respondent pozostaje

niezdecydowany.

Czy polskie prawo zach ęca do zatrudniania osób niepełnosprawnych?

36%

46%

18%

Zdecydowanie i raczej tak

Zdecydowanie i raczej nie

Trudno powiedzieć

Chcieliśmy również poznać, jak w oczach pracodawców wygląda aktywność

zawodowa osób niepełnosprawnych, jak powinny wyglądać formy aktywizacji zawodowej

oraz co powinno się zmienić by pracodawcy chętniej zatrudniali osoby niepełnosprawne.

W związku z powyższym, zapytaliśmy czy w ciągu ostatnich 2-3 lat pracodawcy

zaobserwowali zmiany w aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Ponad 1/3 nie

widzi by nastąpiły jakiekolwiek zmiany, następuje zaś utrwalenie tych samych problemów.

Tyle samo respondentów nie posiada zdania na ten temat. Zmiany na lepsze dostrzega co

piąty badany (22%). Pocieszającym w tym kontekście może być fakt, iż tylko 8%

respondentów wskazuje, że zaszły zmiany na gorsze.

99


Jakie zmiany w Polsce zwi ązane z aktywno ścią zawodow ą osób niepełnosprawnych dostzrega P. w ostatnich 2-3 latach?

22,4%

8,2%

34,7%

34,7%

zmiany na lepsze zmiany na gorsze

nic się nie zmieniło, nadal są te same problemy trudno powiedzieć

Według badanych czynnikiem, który może zaś w największym stopniu wpłynąć na

zmianę postaw jest edukacja pracodawców w zakresie możliwości zawodowych osób

niepełnosprawnych (60%). W dalszej kolejności wskazywane są edukacja pracodawców

w zakresie możliwości uzyskiwania różnych form wsparcia na zatrudnianie osób

niepełnosprawnych (56%), racjonalizacja i lepszy dobór instrumentów finansowego

wspierania pracodawców (30%), stosowanie instrumentów „miękkich” wpływających na

zmianę postaw (np. kampanie medialne, lokalne akcje informacyjne, promocja społecznej

odpowiedzialności biznesu) – 26%, zaś w najmniejszym stopniu edukacja z tytułu

zatrudniania osób niepełnosprawnych (8%). Jest to potwierdzenie informacji

prezentowanych w jednym z powyższych akapitów, gdzie pracodawcy deklarowali brak

wiedzy o możliwościach osób niepełnosprawnych oraz o możliwościach ich zatrudnienia.

Tym bardziej warto podjąć ten wątek w działaniach na rzecz pracodawców, jak i samych

osób niepełnosprawnych. Być może obu grupom ułatwi to nawiązanie efektywnej

współpracy i zwiększenie absorpcji niepełnosprawnych przez rynek pracy.

100


60%

56%

38%

26%

8%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

edukacjapracodawców w

zakresie możliwościzawodowych osóbniepełnosprawnych

edukacjapracodawców w

zakresie możliwościuzyskiwaniaróżnych formwsparcia na

zatrudnianie osóbniepełnosprawnych

racjonalizacja ilepszy dobórinstrumentówfinansowegowspierania

pracodawców

kampanie medialne,lokalne akcjeinformacyjne,

promocjaspołecznej

odpowiedzialnościbiznesu

edukacja z tytułuzatrudniania osób

niepełnosprawnych

Co może wpłyn ąć na zmian ę postaw pracodawców?

Zwróciliśmy się do ankietowanych z zapytaniem o oczekiwane formy pomocy, które

mogłyby wpłynąć na wzrost poziomu zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych.

Najbardziej pożądaną formą okazały się większe korzyści finansowe dla pracodawców

(28,2%) oraz zmiana przepisów (17,9%). Prawie co piąty badany nie umiał wskazać

konkretnie takiego instrumentu, a 7,7% badanych nie wyraziło w ogóle zainteresowania

żadną pomocą w omawianym zakresie. Większą dostępnością informacji na temat

możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych zainteresowanych było 12%

pracodawców. W dalszej kolejności oczekiwaną przez pracodawców formą pomocy są

szkolenia podnoszące kwalifikacje osób niepełnosprawnych (5,2%) i szkolenia dla

pracodawców (5,1%).

101


Formy pomocy oczekiwane przez pracodawców

28,2%

17,9%17,9%

12,0%

5,2%7,7% 5,1% 2,6%

wieksze korzyści finansowe

zmiana przepisów

trudno powiedzieć

więcej informacji nt. możliwości zatrudniania niepełnosprawnych

podniesienie kwalifikacji os. niepełnosprawnych poprzez szkolenia

nie jestem zainteresowany pomocą

szkolenia dla pracodawców

kampanie medialne

Ankietowani wskazywali także w badaniu jakich szkoleń według nich wymagają osoby

niepełnosprawne. Pracodawcy spośród dwunastu możliwości wskazali przede wszystkim na

potrzebę kursów doszkalających w ramach posiadanego już przez nich zawodu (28%), co

może świadczyć o niedostatecznym poziomie kształcenia zawodowego lub też,

o nieodzownym wymogu współczesnego świata, w tym rynku pracy - idei longlife learning –

potrzeby ustawicznego kształcenia. W dalszej kolejności respondenci wymieniali konieczność

kursów komputerowych (24%) oraz przyuczających do nowego zawodu (18%), szkoleń

integrujących (10%) oraz rozwijających umiejętności komunikacyjne (8%). Rozkład

pozostałych odpowiedzi prezentuje poniższy wykres.

102


Szkolenia jakich wymagaj ą osoby niepełnosprawne

28%

24%18%

8%

2%

6%

2%

4%

2% 10%

kursy doszkalające w ramachposiadanego zawodu

kursy komputerowe

kursy przyuczające do nowegozawodu

szkolenia dotyczące rozwijaniaumiejętności komunikacyjnych

kursy językowe

kursy przygotowujące doposzukiwania pracy

szkolenia z autoprezentacji

szkolenia z zarządzania stresem,lękiem

szkolenia z zakresu radzenia sobie zsyt. konfliktowymi

szkolenia integracyjne, aktywizujące

103


IIIIII.. PPOODDSSUUMMOOWWAANNIIEE

Jak wynika z Zalecenia nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw

członkowskich Unii Europejskiej, za jedną z barier rozwoju polityki na rzecz osób

niepełnosprawnych uważany jest brak danych na temat tej grupy społecznej. Rzetelne

informacje pozwalają bowiem na rozpoznanie problemów, a drogą do ich uzyskania jest

prowadzenie wszechstronnych badań. Przeprowadzone na ich podstawie analizy pozwalają

z kolei na projektowanie rozwiązań i właściwych praktyk oraz na monitorowanie zmian

następujących w społeczeństwie. Mogą również stać się pomocne w promowaniu

skutecznego wdrażania celów określonych w Planie Działań, co mamy nadzieję stanie się

udziałem niniejszego badania.

1. PROFIL SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Z przeprowadzonego badania wyłania się następująca charakterystyka przeciętnego

respondenta. Najwięcej osób niepełnosprawnych, które wzięły udział w badaniu mieści się w

przedziale wiekowym między 50-59 lat (46,4%).

Niestety ¾ respondentów posiada jedynie wykształcenie zawodowe lub podstawowe,

co na pewno nie sprzyja w znalezieniu atrakcyjnej oferty na rynku pracy. Spory odsetek

(14%) posiada za to wykształcenie średnie techniczne, zaś tylko 5,2% niepełnosprawnych

może pochwalić się wykształceniem wyższym pełnym lub wyższym zawodowym. Spośród

kategorii zawodowych najliczniej reprezentowani są robotnicy wykwalifikowani

i niewykwalifikowani (przeszło 1/3 badanych). Jest to spowodowane reprodukcją społeczną

w wymiarze wykształcenia, bowiem z rozkładu odpowiedzi wynika, że oboje rodzice

ankietowanych niepełnosprawnych legitymowali się przede wszystkim wykształceniem

podstawowym (matka – 53,8%, ojciec – 41,2%) oraz zawodowym (matka – 19,2%, ojciec –

34,1%). Wykształcenie wyższe magisterskie lub licencjackie posiadało tylko 3,1% matek

i 4,5% ojców.

Średni dochód rodziny w ¾ przypadków wynosi do 1000 zł, co wskazuje na złą

sytuację finansową niepełnosprawnych respondentów. Głównym źródłem utrzymania dla

ponad ¾ respondentów (77%) jest pomoc opieki społecznej, a dla ponad ¼ (26,6%) jest to

104


renta. Tylko co dziesiąty badany osiąga dochody z pracy stałej, a 6,6% pozostaje na

utrzymaniu członków rodziny. Żadna z badanych osób nie posiada oszczędności, bowiem

przeszło ¾ niepełnosprawnych żyje skromnie, a często nie wystarcza im pieniędzy nawet na

zaspokojenie podstawowych potrzeb. W związku z czym, najczęściej sygnalizowanymi w

badaniu potrzebami, są te z zakresu pomocy finansowej i rzeczowej. Brak zaspokojenia

podstawowych potrzeb powoduje, iż inne potrzeby schodzą na plan dalszy.

Nasi respondenci to przede wszystkim osoby stanu wolnego, gdzie ponad połowa

osób prowadzi samodzielne gospodarstwo domowe, co pozwala wysnuć wniosek, że są to

osoby samotne, ale i samodzielne.

Generalnie poziom kondycji zdrowotnej i fizycznej osób niepełnosprawnych jest

niejednoznaczny (ani dobry, ani zły), jako dobry jej poziom ocenia jedynie co ósmy badany.

Co gorsze, prawie 2/3 badanych nie ma szansy na powrót do pełni zdrowia, ponieważ

zmiany, które zaszły w ich organizmie są nieodwracalne. Dla prawie ¾ badanych orzeczony

stopień niepełnosprawności ma charakter stały, a najczęściej (w 2/3 przypadków)

występującym stopniem niepełnosprawności wśród badanej populacji był stopień

umiarkowany. Ponad ¾ (75,8%) osób, niepełnosprawność nabyło w skutek choroby lub

wypadku. Wśród respondentów najwięcej cierpi na upośledzenie narządów ruchu,

na choroby układu oddechowego i krążenia oraz choroby neurologiczne, co dokładnie

odzwierciedla średnią krajową.

Pomimo takiego obrazu, jak wskazują wyniki naszego badania, swoje funkcjonowanie

w porównaniu z osobami w pełni sprawnymi dobrze i raczej dobrze ocenia prawie

2/3 badanych. Taki sam odsetek badanych radzi sobie samodzielnie, zaś tylko ¼ potrzebuje

pomocy częściowej.

Niepokojący jest fakt, że osoby niepełnosprawne mając prawo korzystać

z rehabilitacji, w tym turnusów rehabilitacyjnych dofinansowanych przez Państwowy

Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, bardzo rzadko mają okazję korzystać z tego

typu wsparcia. Wyniki naszego badania wskazują, że 2/3 niepełnosprawnych nie korzysta

w ogóle z rehabilitacji zdrowotnej, zaś prawie 90% osób nigdy nie skorzystało z turnusu

rehabilitacyjnego! Zalecenie nr R(92)6 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie spójnej

105


polityki wobec osób niepełnosprawnych uznaje zaś, że rehabilitacja jest obowiązkiem

społeczeństwa, gwarantuje bowiem ludzką godność i zmniejsza problemy, z którymi

niepełnosprawni spotykają się w społeczeństwie oraz, że należy je włączać do priorytetowych

celów każdego społeczeństwa. W związku z tym, programy rehabilitacji powinny obejmować

całą gamę środków, świadczeń, usług i udogodnień, które mogą się przyczyniać w znacznym

stopniu do fizycznej i psychologicznej niezależności osób niepełnosprawnych7.

Tak mniej więcej rysuje się położenie społeczno-demograficzne naszych badanych

oraz ich sytuacja zdrowotna. Przejdźmy teraz do sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku

pracy.

2. SYTUACJA NA RYNKU PRACY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Zatrudnienie jest kluczowym elementem integracji społecznej i niezależności

ekonomicznej wszystkich obywateli w wieku produkcyjnym. W porównaniu z osobami

zdrowymi, wskaźniki zatrudnienia i aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych są

bardzo niskie. Niestety spośród respondentów pracuje zawodowo mniej niż co dziesiąty

badany! Na dodatek większość z nich to osoby pracujące krócej niż 6 miesięcy, co świadczy

o niskim poziomie aktywności zawodowej respondentów. Osoby te będzie bardzo ciężko

przekonać do aktywnego poszukiwania pracy i innych działań mających podnieść kwalifikacje

czy umiejętności. Ponad połowa nie jest zarejestrowana w urzędzie pracy (57,6%), prawie

1/5 ma status osoby bezrobotnej, status osoby poszukującej pracy nie pozostającej

w zatrudnieniu ma dalsze 17,8% niepełnosprawnych. Spośród zarejestrowanych w urzędzie

pracy osób, tylko niecałe 2% otrzymuje zasiłek dla bezrobotnych, reszta nie posiada do niego

prawa. Prawie 2/3 badanych to osoby długotrwale bezrobotne, zaś prawie 1/5 nigdy nie

pracowała.

Co gorsze, w chwili obecnej pracy w ogóle nie szuka prawie połowa badanych

(47,5%), natomiast co dziesiąty badany (11,9%) być może zamierza poszukać pracy

w przyszłości! Spośród osób starających się o pracę ponad połowa (52,6%)

7 Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich. Plan Działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015, s. 32

106


niepełnosprawnych ma bardzo duże problemy ze znalezieniem pracy, a 17,8% uważa, że

nie ma pracy w ich zawodzie.

Najczęściej deklarowanymi formami poszukiwania pracy są te z rodzaju biernych

(Urząd Pracy, czytanie ogłoszeń w prasie, rozpytywanie wśród znajomych), zdecydowanie

mniej osób decyduje się na przejęcie inicjatywy w tym obszarze rozsyłając CV do firm, czy też

zamieszczając własne ogłoszenie.

Spośród osób biorących udział w badaniu najwięcej chciałoby pracować jako

pracownicy przy pracach prostych. Osoby niepełnosprawne najlepiej czułyby się na

otwartym rynku pracy, w przedsiębiorstwie małym (do 50 pracowników), będąc

zatrudnionym na umowę o pracę na cały etat. Respondenci nie byli zainteresowani pracą

w formie umowy o dzieło, wolontariatem oraz stażem. Najwięcej osób niepełnosprawnych

byłoby skłonnych podjąć pracę, jeśli miesięczna kwota wynagrodzenia wynosiłaby pomiędzy

1000 a 1500 zł. Bardzo niewielu respondentów deklarowało chęć pracy chałupniczej (4,2%)

oraz telepracy (0,4%), co kłóci się z zalecanym do realizacji w Deklaracji i Planie Działań,

zachęcaniem pracodawców do zatrudnienia osób niepełnosprawnych poprzez dokonywanie

racjonalnych adaptacji miejsca pracy lub warunków pracy, włączając w to telepracę, pracę

w niepełnym wymiarze godzin i chałupnictwo.

Dla zdobycia pracy osoby niepełnosprawne zdecydowanie wyrażały gotowość do

przekwalifikowania się (69,5%), rezygnacji ze świadczeń społecznych (67,7%), pracy poniżej

kwalifikacji (64,8%), dojeżdżania do pracy (57,9%). Natomiast nie zdecydowałyby się na

zmianę miejsca zamieszkania (81,4%), co może być świadectwem niskiego poziomu

mobilności oraz nie rozpoczęłyby własnej działalności gospodarczej (76,8%), co pokazuje, że

uzasadnionym jest zalecenie Komitetu Ministrów Rady Europy dotyczące zapewnienia by

ogólne systemy samozatrudnienia były dostępne dla osób niepełnosprawnych i by miały

charakter wspomagający8.

Pomimo niskiego poziomu wykształcenia większość badanych nie wyraża chęci

podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych, a ponad ¾ badanych nie brało udziału

w żadnych kursach ani szkoleniach. Spośród osób, które zadeklarowały chęć dokształcenia

8 Ibidem, s. 24

107


prawie 35,6% wybrało uczestnictwo w szkoleniach i kursach, najlepiej bezpłatnych kursach

współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. Największą popularnością wśród

zaproponowanej listy szkoleń wybieranym cieszyły się kursy przyuczające do nowego

zawodu (prawie 2/3), następnie kursy komputerowe, w dalszej kolejności kursy językowe

oraz kursy doszkalające w ramach posiadanego zawodu. Bardzo nieliczni badani reprezentują

jednak pogląd, iż ważnymi instrumentami w aktywizacji osób niepełnosprawnych są

szkolenia i kursy zawodowe (5,6%). Wydaje się, że respondenci nie doceniają wagi idei

longlife learning, która przyświeca działaniom Unii Europejskiej, mającym na celu

zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do poradnictwa i szkolenia zawodowego.

Z deklaracji osób niepełnosprawnych wynika, że większość zdecydowanie i raczej źle

ocenia swoje położenie na rynku pracy, z czego prawie połowa respondentów winnych za tą

sytuację uznaje wszystkich po trochu (władze państwowe, pracodawców, czy samych

niepełnosprawnych). Niepełnosprawni nie godzą się na zamykanie ich jedynie na

chronionym rynku pracy czy ze stwierdzeniami, iż osoby niepełnosprawne nie powinny

pracować. Uważają natomiast, że powinno dążyć się do tego, by być aktywnym zawodowo

oraz, że poprzez pracę można podnieść jakość swojego życia. Praca jako wartość zajmuje

w deklaracjach niepełnosprawnych respondentów wysoką pozycję, postrzegana jest nawet

jako wartość autoteliczna, choć równocześnie źródło dochodu. Jest to jednak obszar

systemowych zaniedbań. O ile takie aspekty jak, odbiór społeczny, poziom akceptacji czy

samoocena wypadają w badaniu w pozytywny sposób, a zachodzące w nich zmiany

zmierzają w dobrym kierunku, napawając względnym optymizmem, o tyle sfera pracy nadal

pozostaje zamknięta z różnych powodów dla niepełnosprawnych.

Niestety ponad połowa badanych (60%) nie zna przysługujących im praw, co gorsze

nie dostrzega potrzeby doradztwa prawnego ani zawodowego. Jeszcze mniej wskazuje na

potrzebę doradztwa w zakresie edukacji (5%). Co ciekawe, ani system edukacji osób

niepełnosprawnych, ani poziom wykształcenia respondentów, nie są postrzegane jako realne

bariery uniemożliwiające im późniejsze wejście na rynek pracy.

108


3. CHARAKTERYSTYKA PRACODAWCÓW

Spośród przebadanych przedstawicieli małych i średnich przedsiębiorstw, ponad

połowa (60%) zatrudnia u siebie osoby niepełnosprawne, w większości w przedziale między

jednym a pięcioma pracownikami. Pracodawcy najczęściej zatrudniali mężczyzn z lekkim

stopniem niepełnosprawności, z chorobami narządu ruchu, z zaburzeniami głosu, mowy

i narządu słuchu oraz z chorami narządu wzroku. Najczęściej zatrudniani byli na

stanowiskach produkcyjnych (jako pracownicy fizyczni, robotnicy) – 66,7% oraz na

stanowiskach niższego szczebla (sprzątaczki, dozorcy, pracownicy ochrony) – 50% wskazań.

Ankietowani mieli wyłącznie pozytywne doświadczenia we współpracy

z niepełnosprawnymi pracownikami. Z deklaracji ankietowanych wynika, że osoby

niepełnosprawne w znacznym stopniu zostały ocenione jako osoby lojalne, pracowite,

wykazujące zaangażowanie, sumienne, odpowiedzialne, dokładne i obowiązkowe.

W najmniejszym stopniu osoby niepełnosprawne utożsamiane były przez pracodawców

z takimi cechami jak elastyczność i przedsiębiorczość. Nieco inaczej wygląda opinia płockich

przedsiębiorców na temat kwalifikacji i umiejętności pracowników niepełnosprawnych.

Ogółem 34% ocenia je jako wysokie, jednak 26% uważa, iż kwalifikacje osób

niepełnosprawnych są niskie, co jednak najbardziej znamienne, aż 40% respondentom

trudno było je ocenić. Podobny odsetek (46%) nie potrafił wskazać brakujących umiejętności

zawodowych. Według tych przedsiębiorców, którzy potrafili je wymienić, osobom

niepełnosprawnym brakuje przede wszystkim, kompetencji zawodowych związanych

z zajmowanym stanowiskiem, wykształcenia, umiejętności informatycznych oraz

interpersonalnych, komunikatywności i pewności siebie.

Respondenci uważają, iż w dzisiejszych czasach, przy tak szybkim rozwoju gospodarki,

nowych technologii i różnych form pracy najbardziej przydatną umiejętnością jest obsługa

komputera (94%), urządzeń biurowych (90%), Internetu (88%) oraz zaawansowanych

programów komputerowych (72%). Bardzo ważne jest posiadanie umiejętności napisania

efektywnego CV i listu motywacyjnego (88%), autoprezentacji (76%) oraz znajomość języka

obcego (72%). Są to elementy, które mają istotny wpływ na zdobycie pracy. Ważne jest także

posiadanie prawa jazdy (84%). Niestety są to kompetencje, których brakuje osobom

109


niepełnosprawnym, jak wykazało niniejsze badanie, co prawdopodobnie będzie ograniczać

szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy.

Zdecydowana większość badanych pracodawców (66%) postrzega sytuację osób

niepełnosprawnych na rynku pracy jako złą, z czego przeszło 3/4 winnych za tą sytuację

uznaje wszystkich po trochu (władze państwowe, pracodawców, czy samych

niepełnosprawnych), w czym zgodni są z oceną osób niepełnosprawnych. Pomimo tego,

chęć zatrudnienia osób niepełnosprawnych w najbliższym czasie wyraziło 32%

pracodawców, aż 30% nie ma takiego zamiaru, natomiast 38% badanych nie wiedziało czy

zatrudni w tym roku pracowników niepełnosprawnych. Brak zatrudnienia

niepełnosprawnych pracowników jest spowodowany przede wszystkim brakiem

odpowiednich warunków, nieodpowiedniością branży dla zatrudnienia niepełnosprawnych,

brakiem wiedzy o możliwościach ich zatrudnienia, zbyt dużym ciężarem pracy oraz brakiem

inicjatywy i współpracy ze strony urzędów i instytucji. Jednak 1/5 respondentów trudno było

udzielić odpowiedzi na to pytanie. Przyczyną braku zatrudniania osób niepełnosprawnych są

różnego typu obawy o dodatkowe kontrole (48,9%), czy dodatkowe obowiązki wobec

niepełnosprawnych pracowników (37,8%). Najważniejszą przeszkodą w opinii pracodawców

jest stan zdrowia niepełnosprawnych, na który wskazuje ponad połowa respondentów.

Warto zwrócić uwagę, że wielu pracodawców reprezentuje pogląd, iż to brak wiedzy

o możliwościach zawodowych osób niepełnosprawnych i możliwościach uzyskania wsparcia

na ich zatrudnienie stanowi poważną przyczynę braku zatrudnienia osób

niepełnosprawnych. To ważna przesłanka przy konstruowaniu programów wsparcia dla

pracodawców.

Zdaniem płockich przedsiębiorców zawody deficytowe w ich firmach, w których

mogłyby pracować osoby niepełnosprawne to praca biurowa, praca handlowo-usługowa,

różne zawody w zależności od kwalifikacji, umiejętności, wykształcenia oraz w zależności od

stopnia niepełnosprawności. Niepokojący jest fakt, iż ponad połowa (58%) płockich

pracodawców niestety nie widzi możliwości zatrudnienia pracowników

niepełnosprawnych, co świadczy, iż wcześniejsze deklaracje o rozważeniu możliwości

110


zatrudnienia niepełnosprawnych pracowników, przy bardziej skonkretyzowanym pytaniu,

okazują się jedynie deklaracją.

Zapytaliśmy także pracodawców, co jest bardziej opłacalną formą – wpłaty na PFRON,

czy też zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Co zaskakujące, najwięcej respondentów

(prawie połowa!) wybrała odpowiedzieć trudno powiedzieć, co świadczyć może albo

o niewielkich korzyściach dla pracodawców wynikających z zatrudniania niepełnosprawnych

w stosunku do ponoszenia opłat na rzecz PFRON-u, albo o braku wiedzy na ten temat. Jest to

szczególnie zaskakujące w kontekście, że 60% jest pracodawcą zatrudniającym osoby

niepełnosprawne. Jednak ponad połowa respondentów za najważniejszą korzyść finansową

z zatrudniania osób niepełnosprawnych uważa uniknięcie płacenia składek na PFRON. To

dość instrumentalne podejście stanowi mimo wszystko silny motywator do tworzenia etatów

dla niepełnosprawnych.

Zwróciliśmy się do ankietowanych z zapytaniem o oczekiwane formy pomocy, które

mogłyby wpłynąć na wzrost poziomu zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych. Według

nich, w największym stopniu na zmianę postaw wpłynąć może edukacja pracodawców w

zakresie możliwości zawodowych osób niepełnosprawnych (60%). W dalszej kolejności

wskazywane są edukacja pracodawców w zakresie możliwości uzyskiwania różnych form

wsparcia na zatrudnianie osób niepełnosprawnych (56%), racjonalizacja i lepszy dobór

instrumentów finansowego wspierania pracodawców (30%), stosowanie instrumentów

„miękkich” wpływających na zmianę postaw (np. kampanie medialne, lokalne akcje

informacyjne, promocja społecznej odpowiedzialności biznesu) – 26%.

4. WNIOSKI I REKOMENDACJE

Osoby niepełnosprawne stanowią zróżnicowaną grupę społeczną, ale wszystkie mają

jedną cechę wspólną: w większym lub mniejszym stopniu potrzebują dodatkowych gwarancji

w celu pełnego korzystania ze swoich praw i uczestniczenia w życiu społecznym na zasadach

równości z innymi członkami społeczeństwa. W tym celu należy uświadomić społeczeństwu,

istnienie barier społecznych, które ograniczają prawo osób niepełnosprawnych do

korzystania z przysługujących im praw obywatelskich. Likwidacja tych barier będzie korzystna

111


nie tylko dla samych zainteresowanych, ale także dla całego społeczeństwa9. W niniejszym

badaniu udało się zidentyfikować kilka obszarów wykluczenia, spowodowanych przez szereg

zaniedbań natury systemowej, które stanowią przeszkodę w efektywnej integracji społecznej

osób niepełnosprawnych.

▪ Nierówności cyfrowe

Osoby niepełnosprawne narażone są na większe ryzyko wykluczenia, po pierwsze przez

swoją niepełnosprawność, po drugie przez brak pracy, a tym samym złą sytuację materialną.

Dodatkowymi czynnikami, stanowiącymi coraz bardziej realne źródło wykluczenia

społecznego jest dostęp do komputera i szerokopasmowego Internetu. Dostęp do informacji

i komunikacji jest bardzo ważnym aspektem udziału w życiu społecznym. Jeśli osoby

niepełnosprawne mają aktywnie korzystać ze swoich praw, powinny mieć one dostęp do

informacji za pośrednictwem odpowiednich systemów komunikacji. Jednak, jak pokazuje

nasze badanie tylko niewiele ponad 1/3 badanych posiada dostęp do informacji za

pośrednictwem Internetu. Jak wskazuje Plan Działań Rady Europy w celu promocji praw

i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie 2006-2015, ciągły postęp

w dziedzinie informacji i komunikacji zmienia sposób, w jaki obywatele ze sobą

współdziałają, prowadzą interesy, korzystają z usług i informacji oraz ogólnie rzecz biorąc

komunikując się ze sobą. Niezwykle istotnym jest aby z postępu technologicznego korzystali

wszyscy obywatele, a w szczególności osoby niepełnosprawne. Deklaracja zaleca w ramach

konkretnych działań do realizacji w państwach członkowskich organizowanie szkoleń i innych

działań do korzystania z technologii informacji i komunikacji.

▪ Edukacja

Edukacja jest podstawowym czynnikiem mającym na celu zapewnienie włączenia

społecznego i niezależności wszystkim ludziom, w tym osobom niepełnosprawnym.

Stworzenie osobom niepełnosprawnym możliwości uczestniczenia w edukacji powszechnej

jest ważne nie tylko dla osób niepełnosprawnych, ale również będzie korzystne dla innych

osób, ucząc ich zrozumienia różnorodności. Celami do osiągnięcia w tym obszarze jest

wspieranie i promocja kształcenia ustawicznego osób niepełnosprawnych w każdym wieku,

9 Ibidem, s. 35

112


jak również ułatwienie sprawnego i skutecznego przechodzenia z jednego poziomu edukacji

na drugi oraz z edukacji do zatrudnienia.

▪ Pomoc społeczna. Indywidualny system wsparcia

Bardzo ważną rolę w promowaniu zatrudnienia osób niepełnosprawnych odgrywa

skuteczne poradnictwo zawodowe. Nasze badanie potwierdza tezy zawarte w wymienionym

powyżej Planie Działań Rady Europy, że tylko indywidualny system wsparcia koncentrujący

się na ocenie możliwości, a nie na ocenie niepełnosprawności stworzy możliwość

ukierunkowania szkolenia zawodowego, ułatwi tym osobom określenie działalności, która

jest dla nich najbardziej odpowiednia oraz wybór przyszłego zawodu. To pozwoli stworzyć im

możliwość wyboru kariery i zapewni realność ich wyborów. Należy również promować

politykę, która przyczynia się tam gdzie to możliwe, do rezygnacji z uzależnienia od

świadczeń finansowych na rzecz zatrudnienia i niezależności.

▪ Szkolenia dla pracodawców

Wzrost świadomości problemów niepełnosprawności wśród kadry zarządzającej

i pracowników poprzez odpowiednie szkolenia, szczególnie z zakresu możliwości

zawodowych osób niepełnosprawnych, możliwości uzyskiwania różnych form wsparcia na

zatrudnianie osób niepełnosprawnych, instrumentów finansowego wspierania

pracodawców.

▪ Rehabilitacja

Organizacja, wzmocnienie i rozbudowanie usług rehabilitacyjnych. Zapewnienie

osobom niepełnosprawnym dostępu do usług powszechnych i specjalistycznych, aby mogły

osiągnąć pełną integrację ze swoją społecznością i z całym społeczeństwem.

113


BIBLIOGRAFIA

1. Chłoń-Domińczak A., Poznańska D., Promocja zatrudnienia osób niepełnosprawnych

na otwartym rynku pracy, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Budapeszt 2007 2. http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/ 3. http://www.stat.gov.pl 4. Sprawozdania MPiPS-07 o osobach niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących

pracy niepozostających w zatrudnieniu w II półroczu 2009 r. przygotowane przez Miejski Urząd Pracy w Płocku

5. Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich. Plan Działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015

„badanie i diagnoza sytuacji osÓb … · projekt „badanie i diagnoza sytuacji osób...

Documents