BAROK

Sam naziv "barok" izveden je iz portugalske, odnosno spanske rijeci barroco ili barrueco koja oznacava biser nepravilnog oblika i manje vrijednosti.

U istoriji umjetnosti postoje dva pristupa baroku. Jedni ga smatraju logičnim produžetkom renesansnih tradicija, zavrsnom fazom renesanse. Drugi su skloni da u baroku vide antipod humanistickihm teznjama-"barokno" je ono sto je neuravnotezeno, izvjestaceno, bizarno, suprotno estetskim kanonima renesanse. za neke barok oznacava povratak primitivnim izvorima covjecanstva, jer se, napustajuci intelektualni klasicizam , okrece vitalnosti i instinktu kao pokretacima umjetnickog cina.

Termin barok, kao oznaka epohe izmedju renesanse i klasike koja obuhvata oko sto pedeset burnih godina istoriji umjetnosti, tek pocetkom dvadesetih godina XIX vijeka, prihvacen je i u istoriji umjetnosti muzike.

Razlikovanje ranog (1600-1630), zrelog (1630-1680) i poznog (1680-1750) baroka (takođe po ugledu na istoriju umjetnosti) donekle pomaze da se ipak razdvoje pojedine dosta heterogene pojave u muzici ovog doba.

Barok kao pravac donio je nova izražajna sredstva, nova shvatanja o mjestu duhovne muzike i nagli uspon instrumentalne polifonije, koja će dostići vrhunac u Bahovim djelima. Pojedinac kao umjetnički subjekt izbija u prvi plan, a svjetovna muzika doživljava veličanstven uspon. izgrađuje se nauka o harmoniji (nauka o akordima i njihovom povezivanju). U prvoj polovini XVIII vijeka francuski kompozitor i teoretičar Žan Filip Ramo objavljuje svoje značajne teorijske radove iz oblasti harmonije. U njima su data teorijska objašnjenja razvojnih procesa koji su se odigrali u muzičkoj praksi onog doba i istovremeno postavljene teorijske osnove modernog shvatanja harmonije. Iz vremena baroka imamo moderne tonske rodove dur i moll, u današnjem smislu riječi. Barok donosi nove oblike - instrumentalne i vokalno-instrumentalne.

Najizrazitiji predstavnici baroka su Georg Fridrih Hendl i Johan Sebastijan Bah.

BAROKNA MISA

Oblik mise takođe doživljava dalju evoluciju i prihvata barokna sredstva izražavanja - misa se piše za hor, soliste i orkestar, a po načinu obrade teksta bliska je kantati. Misu čini niz numera (horova, arija, dueta, bez rječitativa!), a njihov pojedinačni oblik gradi se u zavisnosti od teksta. Osnovu forme i u baroku čini ordinarijum mise, a javljaju se i drugi stavovi, već prema namjeni djela.

BAROKNA SVITA

Barokna svita je ciklična kompozicija koja ima tri ili više stavova. Pojedini stavovi svite kratki su i jednostavne građe, a potiču od stilizovanih igara. Unutrašnja povezanost stavova nije čvrsta kao kod sonatnog ciklusa. Sama riječ je francuska (svita=slijed, niz), ali je svita pravi kosmopolitski oblik. Njene igre vode porijeklo iz Italije (pavana, po Padovi i saltarelo ili galjarda), Francuske (kuranta), Španije (sarabanda), i Engleske (žiga). Igre mogu biti polifono obrađene, tako da sasvim gube svoj prvobitni, igrački karakter: to je karakteristično za alemandu i žigu. Stavovi svite su kontrastnog karaktera - naizmjenično se smjenjuju brzi i lagani, polifoni i homofoni i slično. Jedinstvo oblika postiže se tako što su svi stavovi pisani u istom tonalitetu, a ponekad se kroz različite igre primjenjuju isti muzički motiv. Barokna svita naziva se partita, a djela pisana za veće instrumentalne sastave i uvertira.

FUGA

Naziv fuga upotrebljivan je još u srednjem vijeku, ali je tada označavao kanon. Današnja fuga (nastala u XII vijekua9 trodjelna je kompozicija kontrapunktskog stila, rađena na osnovu jedne teme ili više njih, po utvrđenim pravilima. u osnovi, u fugi se tema provodi kroz sve glasove. Fuga je bila prvobitno instrumentalni oblik, zbog toga što se samo u instrumentalnoj muzici mogao sprovesti princip očuvanja jedne teme. Prenošenjem instrumentalne fuge na tlo vokalne muzike, nastala jevokalna fuga. Fuga ima tri dijela: ekspoziciju, razvojni i završni dio. U ekspoziciji (ekspoze = izlaganje) izlaže se tema (jedna ili više njih), u razvojnom dijelu se on arazrađuje, a u završnom dijelu se ne ponavlja ekspozicija, već se ponavlja osnovna tema nekoliko puta u osnovnom tonalitetu. Fugi često predhodi preludijum, tokata ili fantazija.

INVENCIJA

Bahove invencije su male polifone kompozicije za klavir, odnosno klavikord. Postoje dve zbirke - 15 dvoglasnih i isto toliko troglasnih invencija. Oblik invencije je dvodjelan - blizak baroknom tipu dvodjelne pjesme - ili češće trodjelan - blizak obliku fuge.

INSTRUMENTI I INSTRUMENTALNA MUZIKA

U XVII vijeku mnogi instrumenti su usavršeni ili su dobili oblik vrlo sličan današnjem. To se posebno odnosi na porodicu violina. Čuveni kremonski graditelji instrumenata-Amati i Gvarneri-stvorili su primjerke izuzetne ljepote i ogromne vrijednosti. U drugoj polovini XVII i prvoj polovini XVIII vijeka najznačajniji graditelj bio je Antonio Stradivardi, čiji instrumenti sve do danas važe za najbolje. Tajna njihove izuzetnosti ne leži primarno u

obliku (on bi se još i mogao kopirati), već u izboru i pripremi drveta i naročito izradi laka. Pravljenje instrumenta je dugotrajan posao i traži mnogo više od zanatske spretnosti i znanja. To je takođe umjetnost.

U baroku su usavršeni i duvački instrumenti-flauta, oboa, fagot. U XVIII vijeku pojavio se engleski rog-mekog nazalnog tona, to je bio savršeniji zamjenik oboe da kača.

Lovački rog se takođe usavrsava, te u drugoj polovini XVII vijeka postaje umjetnički instrument. U Bahovo vrijeme korišćene su visoke trube-klarine, virtuozni instrument koji je potom u orkestru druge polovine XVIII vijeka zamijenjen klarinetima.

Veliki uticaj na razvoj instrumentalne muzike imalo je dalje usavrsšavanje instrumenata sa dirkama. U zrelom baroku dolazi do diferencijacije muzike za orgulje i za čembalo. Početkom XVIII vijeka pojavljuje se prvi primjerci klavira sa čekićima. Njegovo usavršavanje potrajaće narednih stotinak godina.

Prodornost tona baroknih instrumenata bila je manja od prodornosti današnjih, pa je orkestarska muzika bila pretežno kamernog karaktera. U renesansi je postojalo zajedničko muziciranje, ali se prvi pravi orkestri formiraju tek u baroku. Njihovu osnovu čine gudački instrumenti i kontinuo koji se izvodi na nekom od instrumenata sa dirkama. Visoke dionice gudača udvajaju drveni duvački instrumenti - flaute, oboe, dok basovu dionicukontinua podržavaju duboki gudački instrumenti i fagot. Koriste se rogovi (horne), kao i klarine. Sastav orkestra varira prema prilikama koje kompozitoru stoje na raspolaganju, a bilo je uobičajeno priređivanje aranžmana za dostupne ili, jednostavno željene kombinacije instrumenata u ansamblu. U baroku, zapravo, ne postoji muzika koja je striktno bila namijenjena određenom instrumentalnom sastavu da se ne bi mogla prilagoditi nekom drugom. Naprotiv, česte transkripcije i prerade imaju za cilj samo da premoste eventualne tehničke prepreke izvođenju. Koncerti za violinu, recimo, lako se sviraju na flauti, a nije rijetko ni da se povjeravaju čembalu. I sve druge kombinacije dolaze u obzir. Ovakvu praksu izmijeniće tek klasičari.

KANTATA

Oblik kantate (cantare=pjevati) nastaje u XVII vijeku, a potom se njen razvoj može pratiti sve do danas. Kantata može biti svjetovne ili duhovne sadržine, a pisana je za hor ili soliste uz instrumentalnu pratnju. Od oratorijuma se razlikuje skromnijim dimenzijama, pretežno lirskim (a ne epsko-dramskim) karakterom. Solista u kantati obično ne tumači dramski lik, već nastupa samo da bi bio muzički kontrast ansamblu ili horu. U baroku postoji i solo-kantata, pisana za glas uz instrumentalnu pratnju.

Kantatu naročito njeguje njemački kompozitor (Šic, Bukstehude, Teleman), a vrhunac dostiže u Bahovom opusu.

KONČERTO GROSO

Tipičan barokni oblik je i končerto groso (concerto grosso), koji je pisan za malu grupu solističkih instrumenata (končertino - od dva do četiri) i orkestar (koji se, kao i cijelo djelo, nazivao končerto groso). Oblik se zasniva na dijalogu, svojevrsnom "nadmetanju" končertina i orkestra (tutti). Po obliku može biti sličan crkvenoj sonati (4 stava) ili baroknoj sviti (5-6 stavova). Rijeđe se javlja končerto groso sa tri stava (većina Bahovih Brandenburških koncerta). U izgrađivanju oblika najznačajniju ulogu odigrala su djela Korelija, Torelija i Vivaldija. Koreli je radio u Rimu, ali su njegova djela, baš kao i njegovo izvođačko umijeće, bili poznati i poštovani u cijeloj Evropi. Njegovih dvanaest končerta grosa op. 6 izvedeno je još 1682., ali su štampana tek 1714. godine. Prvih osam pripada tipu crkvenog koncerta (sa 3-5 stavova), a posljednja četiri kamernim koncertima. Končerto čine dve violine, i violončelo, a orkestar obuhvata violine, viole i instrumente koji izvode kontinuo.

MUZICKI OBLICI

Još u ranom baroku (do 1630) uočava se rađanje pravih zrelih plodova renesansnih težnji: stvorena je opera. Italijanski umjetnici okupljeni u firentinskoj kamerati željeli su da obnove staru grčku tragediju. Oni su pretpostavili da su grci tragediju izvodili jednom vrstom deklamacije- "govorom kroz muziku", koji su nastojali da ožive u svom monodijskom stilu, odbacujući polifoniju. Kao i u drugim umjetnostima, interesovanje za antiku nije prouzrokovalo restauraciju antičkih formi, već rađanje novih. Zato pojedini autori ovu etapu u razvoju muzike određuju kao vrhunac renesanse u njoj, a djelo Klaudija Monteverdija, najznačajnijeg operskog stvaraoca tog vremena, porede sa rezultatima visoke renesanse u umjetnosti u likovnoj umjetnosti-sa ostvarenjima Leonarda da Vinčija, Rafaela i Mikelanđela. Bez obzirana to čije se mišljenje prihvata, opera ostaje jedna od najznačajnijih tvorevina u muzici, od tog doba izazov za stvaraoce svih potonjih epoha. U zrelom baroku opera je jedan od vodećih oblika, njeni sastavni dijelovi-arije i rječitativi, ansambli i horovi-nalaze se u osnovi drugih baroknih vokalno-instrumentalnih formi-oratorijuma, kantate, mise. Virtuozitet vokalnih dionica barokne opere inspiriše razvoj instrumentalnog virtoziteta i utiče na oblikovanje koncertnog stila. Na kraju, iz uvodne muzike za operu rađa se klasična simfonija.U renesansi je započeo proces emancipacije instrumentalne muzike i sve veća upotreba instrumenata kao zamjena za pojedine glasove u polifonim kompozicijama. Početkom XVII vijeka iz tih tendencija razvijaju se prvi novi oblici. Najznačajnije mjesto među njima pripada operi. Barok je kako period nastanka novih i usavršanja dotadšnjih vokalno-instrumentalnih(opera, oratorijum, kantata, barokna misa) tako i instrumentalnih oblika (svita, kamerna sonata, barokni koncert, fuga, invencija, preludijum, končerto groso, tokata, pasakalja).

VOKALNO-INSTRUMENTALNI OBLICI: OPERA ORATORIJUM

BAROKNA MISA KANTATA PASIJA

INSTRUMENTALNI OBLICI: BAROKNA SVITA SONATA SOLISTICKI KONCERT FUGA TOKATA INVENCIJA PRELUDIJUM KONCERTO GROSO

PASIJA

Pasija (muka) predstavlja liturgijsko-muzički prikaz biblijske legende o Hristovom stradanju. U svom razvoju ona je prošla kroz nekoliko faza. U doba renesanse pišu se tzv. responzorijalne pasije (Laso), motetske pasije, kakve je pisao Galus, i oratorijske pasije, koje se po obliku približavaju oratorijumu, s tim što su nešto obimnije. U liturgijski tekst oratorijske pasije unose se umeci - protestantski korali. Ovaj oblik dostiže vrhunac kod Baha. Najpoznatije Bahove pasije su Pasija po Jovanu, Pasija po mateju i pasija po Luki.

PRELUDIJIma isto porijeklo kao i tokata, ali je manje pretenciozan u pogledu zvučnosti i instrumentalnog virtoziteta. Bahovi preludijumi Za dobro temperovani klavir skromniji su od tokate po dimenzijama, a u muzički sadržaj im je veoma raznolik. Oblik je dvodjelan ili trodjelan. Pisan je za orgulje i često ima veći obim od klavirskog.

Barokna muzika

Razvoj sonate i koncerta kao svjetovnih formi glazbe, kao I končerta grosa. Čembalo je dominantan instrument.

Rana barokna muzika (1600–1654) Claudio Monteverdi (1567 – 1643), Heinrich Schütz (1585–1672) , Girolamo Frescobaldi (1583–1643), Thomas Campion (1567 - 1620) , Jacques Champion de Chambonnières (1601 or 1602 - 1672)

Srednje barokna muzika (1654–1707) Marc-Antoine Charpentier (c.1643 - 1704) , Jean-Baptiste Lully (1632–1687), Arcangelo Corelli (1653–1713), Dieterich Buxtehude (1637–1707) I , Henry Purcell (1659–1695), Johann Pachelbel (1653 - 1706) , Michel-Richard Delalande (1657 - 1726)

Kasna barokna muzika (1707–1760) George Frideric Handel (1685–1759), Johan Sebastijan Bah(1685–1750), Jean-Philippe Rameau (1683–1764), François Couperin (1688-1733), Antonio Vivaldi (1678–1741), Jean-Marie Leclair (1697 - 1764) , Giuseppe Tartini (1692 - 1770) , Johann Adolph Hasse (1699 - 1783)