bİlİm ve Önyargilar: prehİstorİk İnsana bakiŞlar

Éric Luc JEAN*
Atf/©: Jean, Éric (2018). “Bilim ve Önyarglar: Prehistorik nsana Baklar”, Hitit
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, ANARSAN Sempozyumu Özel
Says, Ekim 2018, Cilt 11 Say 2, ss.
Özet: Önyarg etimolojik olarak, bir kii ya da bir ey hakknda yeterli bilgiye sahip
olmadan bir deer yargs gelitirmek ya da tamak anlamna gelir. Prehistorya
terimi dorudan doruya kendisi bir önyargdan kaynaklanr; tarihin yazyla
baladn ifade eden ve prehistorik aratrmalarn balangçta nasl, öncelikle
bir Avrupa, daha sonrasnda Bat meselesi olduunu gösteren bir önyarg.
Dolaysyla prehistorik insan hakkndaki pein hükümler, Avrupa’da bilimlerin
geliiminden ve Avrupal toplumlarn tarihinden ayr düünülemez. Irkç, çizgisel
ve ilerlemeci insanlk tarihi kavray 19. yüzylda, Avrupalnn, ardndan
Batlnn, sömürgeletirdii ve bazen de medeniletirmeyi arzulad yaban ya da
yerli karsndaki üstünlük duygusunu yanstyordu. Yaban olarak
nitelendirilmi olan insanlar, insan-d veya gayri medeni olarak
alglanmlard. Bu alg kimilerinde 19. yüzyl ortalarna kadar, kimilerindeyse
20. yüzyl ortalarna kadar süregelmi ve prehistorik insan algsnn temelinde
yatt ortaya çkmtr. Bununla birlikte, balca stereotipler prehistorik insan
bir maara adam, bir tür “maymun-insan” olarak özetler. Dier bir stereotip,
prehistorik insan temsillerine cinsiyetçi bir nitelik kazandran, erkeklere ve
kadnlara atfedilen toplumsal rollerdir. Cinsiyetlerin hiyerariye göre
snflandrlmasna, “rk”larn ayn ekilde snflandrlmas da eklenir, bu da
özellikle Neandertal insanla ilgiliydi ve hâlâ da ilgilidir. 19. yüzylda, prehistorik
insann ya da daha dorusu onun hakknda edinilmi olan fikrin çizimi, oymas,
resmi, heykeli yapld ve hikayesi anlatld, fakat karikatürize bir ekilde. O
zaman ki hâkim bilimsel düünceye paralel olarak gerçekletirilen söz konusu
plastik ve edebi temsiller, prehistorik insan insanln dorusal geliimci vizyonu
içine yerletiriyordu. Prehistorik, öncelikle de Paleolitik insana dair balca
Makale Geli Tarihi:21.09.2018 / Makale Kabul Tarihi: 15.10.2018 Bu makale Turnitin programnda kontrol edildi. This article was checked by Turnitin. Bu makale ANARSAN sempozyumunda sunulmu ayn balkl bildirinin tam metnidir. * Dr. Ör. Üyesi Éric JEAN, Hitit Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, [email protected]
1019-1049
Éric Luc JEAN
1020 | Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yl.11 Say 2, 2018
önyarglar gözden geçirdikten sonra ve prehistoryaclarn bugünkü baklarna
dikkat çekmeden önce, bu önyarglarn inasn ve yapsökümünü tarihsel olarak
inceleyeceiz.
Anahtar Kelimeler: Prehistorya, Antropoloji, Paleolitik, Neolitik, Neandertal, Önyarg,
Alg, Stereotip, Klie, Mit, Yaban, lkel, Öteki, “Irk”, Çizgisel ve lerlemeci Tarihi,
Plastik Rekonstitüsyonu.
Science Et Prejuges: Regards Sur L’homme Prehistorique
Citation/©: Jean, Éric (2018). Science et Préjugés: Regards sur l’Homme Préhistorique,
Journal de l’Institut des Sciences Sociales de l’Université Hitit, Année 11, Numéro 2,
Octobre 2018, pp.
Résumé: Étymologiquement, le préjugé consiste à évaluer ou porter un jugement de
valeur sans connaissance suffisante sur quelqu’un ou quelque chose. En ce sens,
le terme Préhistoire provient lui-même d’un préjugé, celui qui affirme que
l’histoire commence avec l’écriture, et qui montre combien la recherche
préhistorique était au départ une affaire européenne, puis occidentale. Les idées
préconçues sur l’Homme préhistorique sont donc indissociables du
développement des sciences en Europe et de l’histoire des sociétés européennes.
La conception raciste, linéaire et progressive de l’histoire de l’humanité reflétait
au XIXe siècle le sentiment de supériorité de l’Européen, puis de l’Occidental, vis-
à-vis du Sauvage ou Indigène qu’il avait colonisé et cherchait parfois à civiliser.
Qualifié de Sauvage, ce dernier était perçu comme non-humain ou non-civilisé.
Cette perception perdura jusqu’au milieu du XIXe siècle chez certains, jusqu’au
milieu du XXe siècle chez d’autres, et s’avéra être à l’origine de la perception de
l’Homme préhistorique. Les principaux stéréotypes résument le Préhistorique à
un Homme des cavernes, à une sorte d’« Homme-singe ». Autre stéréotype, celui
des rôles sociaux attribués aux hommes et aux femmes, qui donnent un
caractère sexiste aux représentations du Préhistorique. À la hiérarchisation des
sexes, s’ajoute celle des « races », qui toucha notamment, et touche encore
l’Homme de Néandertal. Au XIXe siècle, l’homme préhistorique ou astius
précisément l’idée que l’on s’en faisait fut dessinée, gravée, peinte, sculptée et
racontée, mais de manière caricaturale. Ces représentations plastiques et
littéraires intégraient le Préhistorique dans une vision évolutive linéaire de
l’humanité, ne faisant que suivre la pensée scientifique alors dominante. Après
avoir passé en revue les principaux préjugés sur l’Homme préhistorique, avant
tout paléolithique, nous nous attacherons à en expliquer historiquement la
1019-1049
Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yl.11 Say 2, 2018 | 1021
Bilim ve Önyarglar: Prehistorik nsana Baklar
construction et la déconstruction, avant de faire le point sur le regard actuel des
préhistoriens.
Perception, Stéréotype, Cliché, Mythe, Sauvage, Primitif, Autre, “Race”, Histoire
linéaire et progressive, Reconstitution plastique.
I. GR
Sivil toplum kuruluu Global Footprint Network’ün hesaplarna göre, dünyann doal kaynaklarnn “limit am günü, 1970’te 29 Aralk’tan 2018’de 1 Austos’a geldi”.1 Demek ki geçtiimiz 1 Austos’tan itibaren ve yln sonuna kadar insanlk “borçla” yayor2 (Durand 2018; Rédaction S&V 2018). Öyle görünüyor ki, her türden kukucuya ramen, insann çevre üzerindeki etkisi, doal felaketlerin saysnn ve younluunun artna katkda bulunuyor. Su baskn, toprak kaymas, vs. görüntülerinin yannda, plastie gömülmü ölü hayvan görüntüleri de ayn ekilde, bindii dal kesen insanolunun tüketim çlgnl karsndaki alarm çlklar. Ancak insann doa üzerindeki etkisi yeni bir fenomen deil. nsan, Neolitik dönemde de bütün gücüyle ormanlar yok ediyordu ve Martin Godon’un Chroniques préhistoriques’lerinden birinde anlatt gibi, ormanszlama, Holosen döneminin banda, Kuzey Afrika’nn ve Anadolu da dahil olmak üzere Yakndou’nun uçsuz bucaksz topraklarnda yeni ortaya çkan bitki örtüsünü kelimenin tam anlamyla dümdüz eden keçi, ardndan da koyun kullanmyla hzland (Godon 2014). Böylece, Neolitik insann tutumu ve teknik tercihlerinin de insann ve gezegenin gelecei üzerinde bir etkisi olduu görülür. Bugünün fark, ekolojik iaretlerin ölçülebilir ve uzun vadeli olarak öngörülebilir olmasdr. Neolitik insann çevreye etkisi nadiren hesaba katlsa da, insanlk tarihindeki rolü, 1920’li ve 1930’lu yllardan itibaren, Gordon Childe’n, avc-toplayc göçebe toplumlardan yerleik çiftçi toplumlara geçilmesini bir “devrim”e benzetmesiyle birlikte, büyük oranda vurgulanmtr.3 Buna karlk, insanlk tarihinin %99’unu temsil eden Paleolitik çalara doru gittiimizde, prehistorik insana bakn çounlukla
1 Durand 2018. Global Footprint Network: https://www.footprintnetwork.org. 2 Bu, insanln, yeryüzünün ürettiinden daha fazla doal kayna tükettii ve yeryüzünün emebileceinden daha fazla sera gaz salnm yaratt anlamna geliyor (Rédaction S&V 01.08.2018). 3 Bkz. Childe’n u eserleri: The Dawn of European Civilisation (1925) ve Man Makes Himself (1936). “Neolitik devrim”, hayat tarznda radikal bir deiiklik yarattndan çounlukla üç “devrim” arasnda en önemlisi kabul edilir; “kentsel devrim” ve “sanayi devrimi” birçoklar için bu birincisinin mantksal uzantlardr (https://www.scienceshumaines.com/la-revolution- neolithique_fr_27231.html, eriim tarihi: 09.09.2018).
Éric Luc JEAN
küçük düürücü ve daha ziyade önyarglarla damgal olduunu görürüz. Üretici Neolitik insann karsna, doann zorluklarna boyun een, zamann geçiine katlanan yrtc Paleolitik insan çkarlr. Sanki pasif Paleolitik insan doadan almak dnda bir ey yapmyordu, aktif Neolitik insan ise doay yeniliyordu. te bir önyarg!
Önyarg etimolojik olarak, bir kii ya da bir ey hakknda yeterli bilgiye sahip olmadan bir deer yargs gelitirmek ya da tamak anlamna gelir. Bu görü a priori olarak bilinmeyenden duyulan korkuyu yanstr ve bunu ortaya çkaran ortam tarafndan beslenir. Bu anlamda prehistorya terimi dorudan doruya kendisi bir önyargdan kaynaklanr; tarihin yazyla baladn ifade eden ve prehistorik aratrmalarn balangçta nasl, öncelikle bir Avrupa, daha sonrasnda Bat meselesi olduunu gösteren bir önyarg. Dolaysyla prehistorik insan hakkndaki pein hükümler, Avrupa’da bilimlerin geliiminden ve Avrupal toplumlarn tarihinden ayr düünülemez.
Prehistorik, öncelikle de Paleolitik insana dair balca önyarglar gözden geçirdikten sonra ve prehistoryaclarn bugünkü baklarna dikkat çekmeden önce, bu önyarglarn inasn ve yapsökümünü tarihsel olarak inceleyeceiz.
A. Prehistorik nsan Hakkndaki Önyarglar
Önyarglar, prehistorik insann ve onun ta araç gereçleri, ate, tarm, hatta seramik gibi büyük icatlarnn basitletirici bir bakla deerlendirilmesine dayanr. Bu deersizletirici olgu yüzünden prehistoryann büyük keifleri, Levi-Strauss’un da hatrlatt gibi, çou zaman tesadüf eseri olarak görüldü:
“Etnoloji kitaplarnda -üstelik en düzeysizlerinde de deil- insann atei
rastlantsal bir yldrm ya da bir çallk yangn sonucu örendiini; böylesi
durumlarda kazayla kzarm bir av hayvann bulmasyla yiyeceklerini
piirmeye baladn; çömlekçilii buluunun ocak yaknnda unutulmu bir kil
topa sonucu olduunu okuruz” (Levi-Strauss 1997, 23).
Bu basitletirici bak deer yarglar dourdu: “emein yorgunluklar ve üstün yetenein esinleri çada insana saklanm” (Levi-Strauss 1997, 23- 24) iken, prehistorik insan aa, ilkel ya da yabanl olarak görülüyordu.4
4 Franszca’da “primitif” (ilkel) ve “sauvage” (yaban, yabani, yabanl, vahi) sözcükleri hem sfat hem de isim olarak kullanlmaktadr. Türk Dil Kurumu’nun Büyük Türkçe Sözlüü’ne göre ilkel, yaban, yabani, yabanl ve vahi sözcükleri sadece sfat olarak kullanlmasna ramen, bu makalede belirtilen Irk ve Tarih adl Levi-Strauss’un kitabnn çevirisinde “ilkel(ler)” ve “yaban(lar)”
19. yüzylda, Avrupal bilim insanlarnn çounluu tarafndan varl bir kez kabul edildikten sonra ve yeni keiflerle bunlarn getirdii bilimsel tartmalara uygun olarak, prehistorik insann ya da daha dorusu onun hakknda edinilmi olan fikrin çizimi, oymas, resmi, heykeli yapld ve hikayesi anlatld, fakat karikatürize bir ekilde. Bununla birlikte prehistorik insann bilimsel olmayan iletiim ortamlarna girii gecikmeli ve kademeli olmutur ve prehistorik insan imgesi 20. yüzyln balarndan evvel Avrupa dna çkmamtr (Patou-Mathis 2011, 195). Bu “öncül insan”n, bu prehistorik insann portreleri önceleri, yazarlarnn savlarn güçlendirmek üzere baz bilimsel yaynlara, ayrca “aydnlanm” bir kitle nezdindeki baz popüler eserlere elik etti.5 19. yüzyln ak içinde ortaya çkan ucuz dergiler, baarlarn büyük oranda çok saydaki illüstrasyonlarna borçluydular. Prehistorik insan ve imgesi 19. yüzylda, baka eyler yannda, bu dergiler araclyla da popüler hale geldi, oysa sanatçlarla yazarlar özellikle 19. yüzyln sonundan itibaren konuyu sahiplendiler.6 Ardndan, bir kere ders kitaplarna girdikten sonra, prehistorik insan imgesi kolektif hayal gücüne kalc olarak yerleti, öyle ki baz stereotipler, bu içinde bulunduumuz 21. yüzyln banda dahi halk kitleleri nezdinde hâlâ devam etmektedir.
Balca stereotipler prehistorik insan bir maara adam olarak özetler, “maara adam”, barbar, sert, maymunsu fiziksel özellikleri olan ve düman bir doa içinde yaayan bir tür “maymun-insan”; sözün ksas tüylü, srt kambur, “hayvans” bir yaratk.
Henri Du Cleuziou, [nsann Yaratl ve nsanln lk Çalar]7 (1887) adl eserinde yer alan bir gravürün altyazsnda prehistorik insan öyle tanmlar: “Maaralarda kamet Ederler”. Prehistorik insann barbar karakteri mesela, ressam Emile Bayard’n, Louis Figuier’nin [lkel nsan]8 (1870) adl eserinde yaynlanan [Solutré Kayas Üzerinde At Kovalama]9 illüstrasyonunda da görülür; insann dostu olan atn öldürülmesi irenç, medeniyetsiz bir eylem
sözcüklerinin kullanlmasndan dolay (Levi-Strauss 1997, 10, 11, 13), söz konusu iki kelime tekil ya da çoul isim olarak da kullanlacaktr. 5 Mesela bkz. 1870’te Louis Figuier tarafndan yaynlanm ve “gençler için hazrlanm” L’Homme primitif: tableau de la nature [lkel nsan: Doann Tablosu] (Carlos 2015, 113), Emile Bayard’n ilkel insann hayatndan 30 sahne illüstrasyonlar ve Delahaye’n ilk çalarn mutat objelerini temsil eden 232 figür desenleriyle; ayrca bkz. Victor Meunier’nin, 1875’te yaynlanan Les Ancêtres d’Adam, histoire de l’homme fossile [Adem’in Atalar, Fosil nsann Tarihi] adl eseri. 6 Patou-Mathis 2011, 231. Resim, heykel gibi birçok eserin görselleri için bkz. Patou-Mathis 2018. 7 La création de l’homme et les premiers âges de l’humanité. 8 L’Homme primitif. 9 La poursuite des chevaux sur le bloc de Solutré.
Éric Luc JEAN
kabul edilmektedir.10 Dier yandan, etraf tehlikelerle dolu olan prehistorik insan, hayatta kalabilmek için edit olmak zorundayd.11 Bayard’n [lkel nsan] (1870) içindeki [Büyük Ay ve Mamut Çanda nsan]12 balkl 16. figüründe; [nsann Yaratl]’nn13 (1887) içindeki Cleuziou’nun [Maara Aysn Yenen nsan]14 illüstrasyonunda, Emmanuel Frémiet’nin, [Ta Devrinde Aysyla Mücadele Eden nsan] (1889)15 heykelinde, Paul Jamin’in, [Mamuttan Kaç]16 (1885), Albert Anker’in [Gölcül Adam]17 (1886) ve Fernand Cormon’un [Yengeç Yiyenler]18 (1897) tablolarnda resmedildii gibi yabani hayvanlarla dövüüyordu. Ayn zamanda, Léon-Maxime Faivre’in 1884’te resmettii gibi acmasz stilac19 ile de dövüüyordu, yine onun gösterdii gibi, onun kazanmas, silahlar, teknik üstünlüü sayesindeydi (Carlos 2015, 112). Dehet ilham eden prehistorik insan, 20. yüzyln ikinci yarsnda, sinemada olduu gibi [Neanderthal nsan]20, 1953) edebiyatta da - mesela Robert Ardrey’nin [Kabil’in Çocuklar]’n21 (1961)- yeniden ortaya çkt (Patou-Mathis 2011, 236-237).
Prehistorik insan maymun görünümünde tasvir edilmediinde, hayvanlar âlemiyle yaknl, Bayard’n [Ren Geyii Çanda Bir Aile] ’sinde resmedildii gibi,22 hayvan derisinden yaplm kyafetleriyle vurgulanyordu; burada, prehistorik insann kl Kuzey halklarnn kyafetlerinden esinlenmiti,23 etnografi bu yolla baz arkeolojik boluklar örtbas ediyordu. 19. yüzyln ikinci yarsyla 20. yüzyln ilk yarsnda, insan fosili uzmanlar dahi prehistorik insan “maymunsu”, “hain”, “hayvans”, “ahmak” olarak
10 Carlos 2015, 112. Louis Figuier’nin L’Homme primitif (1870) kitabnn analizi için bkz. Blanckaert 1993. 11 Paul Nicole tarafndan kaleme alnan L’Homme [nsan] (1887) ve Émile Mas’n illüstrasyonlarn içeren L’Homme il y a deux cent mille ans [ki yüz bin yl önce insan] (1885) balkl kitaplarnda Neandertallerin iddet ve ar suç ilikisi için bkz. Hurel 2018, 154-157. iddet ve Sava Prehistoryas detayl bir analiz için bkz. Patou-Mathis 2013. 12 “L’homme à l’époque du grand ours et du mammouth”. 13 La création de l’homme. 14 “L’homme vainqueur de l’ours des cavernes”. 15 Homme à l’Âge de pierre aux prises avec son ours. 1889 Dünya Fuar’nda, antropoloji bölümünde sergilenen bronz heykel (Patou-Mathis 2011, 233 ve not 4). 16 La fuite devant le mammouth. 17 Homme lacustre. 18 Mangeurs de crabes. 19 L’Envahisseur. 20 The Neanderthal Man. 21 Cain’s children. 22 “Une famille de l’âge du renne”. Bu illüstrasyon ayn zamanda, Louis Figuier’nin L’homme primitif’in 3. basksnda (1873) 61 numaral görsel olarak da yaynlanmtr. 23 Prehistorik insanla Kuzey halklar arasnda kolayca kurulan yaknlk, o dönemde rabet gören “Mongoloid” teorisinden ileri geliyordu (Carlos 2015, 113). Bu teoriye göre, “ilkel Mongoloid rk”n “Ari rk”tan ayrt etmek gerekiyordu; çada Kuzey halklar ve eski zamanlarn Cro-Magnonu gibi birinci rkn temsilcilerinin kafatas brakisefal, ikincilerin kafatas ise dolikosefaldi (Patou-Mathis 2011, 120-121).
nitelendiriyorlard; baz bilimsel adlandrmalar bu olumsuz imaj gayet açkça gösteriyordu, en bata da etimolojik olarak “güney maymunu”, “austral maymun” anlamna gelen Australopitekus. Maymun-insan çok sayda illüstrasyonda karmza çkar; Pierre Boitard’n Le Magasin Universel Cilt V’te (Nisan 1838) yaynlanan “Fosil nsan”ndakiler gibi, neredeyse bunun tpks bir fosil insan da [Tufanöncesi Aratrmalar, nsanlardan önce Paris. Fosil Adam, vs.]24 (1861) içinde temsil edilmitir. [Zenci Kadn Kaçran Goril]25 (1859) ve [Kadn Kaçran Goril]26 (1887) adl eserler gibi, Frémiet birçok kez gorile benzeyen “antropomorfik maymun” heykeli yapmt. Özellikle Neandertal insan, çounlukla bilim insanlarnn yönetiminde gerçekletirilen rekonstitüsyonlara27 konu oldu. Bu heykeller fosil insann maymunsu özelliini öne çkaryordu. Charles Bousquet’nin prehistoryac Henri-Martin’in yardmyla yapt Neandertal kadn Madame Quina (1913), Joanny Durand’n antropolog Marcellin Boule yönetiminde yapt Homo néandertalensis (1921) ve Maurice Faure ile Yvonne Parvillée’ye ait Musteryen insan Homo mousteriensis (1923) böyledir. Prehistorik insann maymunsu figürü, bu ilk temsillerden çok uzun süre sonra dahi karmza çkar. Bunlarn içinde Zdenek Burian tarafndan yaplm olan illüstrasyonlar göze çarpmaktadr.28
Dier bir stereotip, prehistorik insan temsillerine cinsiyetçi bir nitelik kazandran, erkeklere ve kadnlara atfedilen toplumsal rollerdir. Erkek avlarken kadn toplar, erkek silahlaryla savarken kadn anne ve etir, erkek resim yaparken kadn mest olur; sözün ksas, aktif erkein karsnda kadn pasif kalr, çou zaman itaat altna alnmtr, bazen de seks kölesidir.29 Avc, balkç ya da savaç faaliyetleri içindeki erkek bu haliyle Bayard tarafndan ([Ren Geyii Devrinde nsan],30 [Ren Geyii Devrinde Av],31 [Cilal Ta Devrinde Balkçlar]),32 ressamlar Emmanuel Benner ([Pusu],33
24 Études antédiluviennes, Paris avant les hommes. L’homme fossile, etc. 25 Le Gorille enlevant une Négresse. 26 Le Gorille enlevant une Femme da yine 1889 Dünya Fuar’nn antropoloji bölümünde sergilenmiti (Patou-Mathis 2011, 233 ve not 4). 27 “Rekonstitüsyon” kelimesinin kavram veya terim olarak Türkçe’de bir karl bulunamadndan bu ekilde kullanlmtr. 28 Örnein Josef Augusta’nn Les hommes préhistoriques [Prehistorik nsanlar] (1962) ve Wolf Josef’in Encyclopédie des hommes de la préhistoire [Prehistorya nsanlar Ansiklopedisi] (1977) adl kitaplarda. 29 Carlos 2015, 113; Patou-Mathis 2011, 232-239. 30 “L’homme à l’époque du renne”; Figuier 1870, 39 numaral görsel. 31 “La chasse à l’époque du renne”; Figuier 1870, 54 numaral görsel. 32 “Pêcheurs à l’époque de la pierre polie”; Figuier 1870, 80 numaral görsel. 33 L’Affût.
Éric Luc JEAN
1879, [Prehistorik nsan Ay Avnda],34 1892), Fernand Cormon ([Ta Devri, Ay Avndan Dönü],35 1882, [Av],36 1897), ve Angèle Delassale ([Avdan Dönü],37 1898) tarafndan temsil edilmitir. Bayard ayn zamanda mucit insan ([Atein Fethi],38 [lk Çömlekçi],39 [nsan Endüstrisinin lk Atölyesi ya da Pressigny’deki Çakmakta Üretim ve Cila Atölyesi],40 [lk Denizci]41) ve sanatkâr ve zanaatkâr insan da resmetmitir, örnein: [Raphaello ve Michelangelo’nun Öncülleri ya da Ren Geyii Devrinde Resim ve Heykel Sanatnn Douu].42 Altamira’daki (1879), Font de Gaume’daki ve Combarelles’deki (1901) kaya resimleri kefedildikten sonra Paul Jamin sanatkâr insan resmini yapt ([Ren Geyii Devrinde Dekoratör Ressam],43 1903); Louis Mascré ([Cro-Magnon Irkndan Magdalenyen Sanatç],44 1909- 1914) ile Paul Richer ([lk Sanatç],45 1890) de sanatkâr insann heykelini yaptlar. Yine Bayard’da, kadnn payna düen rol de görülür ([Ta Devrinde Ekmek Yapma Sanat]),46 ki bu rol [Neolitik Çada Mooseedorf Yaknlarnda Moosee Gölcül Yerleimi]47 (1891) adl tabloda Otto Emanuel Bay tarafndan da resmedilmitir; Albert Anker’in [Gölcül Kadn]48 (1873), Angèle Delassale’n [Avdan Dönü]49 (1898), Paul Jamin’in [Ta Devri, Kadn Kaçrma]50 (1888) ve [Kadn Kaçrma]51 (1900) tablolarnda bu rol itaatkarlk eklini alr.52
Cinsiyetlerin hiyerariye göre snflandrlmasna, “rk”larn ayn ekilde snflandrlmas da eklenir, bu da özellikle Neandertal insanla ilgiliydi ve
34 L’homme préhistorique chasse l’ours. 35 L’Âge de pierre, retour d’une chasse à l’ours. 36 La chasse. 37 Le retour de chasse. 38 “La conquête du feu”; Figuier 1870, 7 numaral görsel. 39 “Le premier potier”; Figuier 1870, 17 numaral görsel. 40 “Le premier atelier de l’industrie humaine, ou l’atelier de fabrication et de polissage des silex à Pressigny”; Figuier 1870,107 numaral görsel. 41 “Le premier navigateur”; Figuier 1870, 126 numaral görsel. 42 “Les précurseurs de Raphaël et de Michel-Ange, ou la naissance des arts du dessin et de la sculpture à l’époque du renne; Figuier 1870, 67 numaral görsel. 43 Peintre décorateur à l’âge du renne. 44 L’Artiste magdalénien de la race de Cro-Magnon. 45 Premier Artiste. 46 “L’art de faire le pain à l’âge de la Pierre”; Figuier 1870, 125 numaral görsel. 47 Station lacustre de Moosee près de Mooseedorf, époque néolithique. 48 Femme lacustre. 49 Le Retour de la chasse. 50 Le Rapt, Âge de Pierre. 51 Rapt à l’Âge. 52 Prehistorik ve yabanl kadn imgesi hakknda bkz. Patou-Mathis 2011, 291-294. Ayrca bkz. Françoise L’Héritier’nin kadnn aalanmasna dair son derece ilginç çalmas: Hommes, femmes : la construction de la différence [Erkekler, kadnlar: farkn inas] (2010).
hâlâ da ilgilidir. 1856’da Neandertal’de (Almanya)53 ilk kalntlarn bulunmasndan yarm yüzyl sonra, bu türden fosil insan parças keifleri çoald, özellikle Fransa’da Chapelle-aux-Saints’de 1908’de, Ferrassie’de 1909’da, La Quina’da 1911’de.54 Hermann Schaaffhausen’in 1888’deki ilk rekonstitüsyonundan itibaren Neandertal, maymun-insan olarak çizilmiti. Louis Mascré’nin 1909 - 1914 arasnda gerçekletirdii, çocuklarn korurken gösteren [Neandertal Irk Kadn]55 ve [Neandertal Adam]56 isimli alçdan rekonstitüsyonlar, Neandertale bir erkek ya da dii goril görünümü verdi.57 Frantizek Kupka da özellikle Anthropoïdes’de (1902) ve Illustrated London News (27 ubat 1909) için yapt “Chapelle-aux-Saints’in Erkei”58 rekonstitüsyonunda Neandertali maymun-insan olarak resimlemi ve çizmiti. Noberto Montecucco’nun 1909’da La Chapelle-aux-Saints’de bulunan kafatasndan yola çkarak ve talyan antropolog Lombroso’nun tavsiyeleriyle yapt bronz Neandertal ba rekonstitüsyonu da maymunsudur. Ulusal Doa Tarihi Müzesi’nde profesör olan Marcellin Boule, [Fosil nsanlar]’da59 (1920) Neandertal insan hakknda unlar yazyordu:
“Estetik ya da moral alandaki zihin uralarna dair izlerinin muhtemel
yokluu, bu salam ve ar bedenin kaba görünümüyle ve tamamyla bitkisel
ya da hayvans ilevlerin serebral ilevlere ar bastn gösteren güçlü çeneleri
olan bu kemikli kafayla uyum halindedir”.60
Neandertal ayn zamanda, Homo sapiens’ten, Cro-Magnon’dan, bir baka deyile modern insandan aa bir “rk” da temsil ediyordu. te bu yüzden, iki ayr imge temsil edildi: Neandertal ya da selefleri gibi maymun-insan imgesi ve modernlii ve insanl özümsemi Homo sapiens (“bilge, akll
53 Bu fosil insan türüne, 1863’te, Britanyal jeolog King Homo neanderthalensis adn vermi, takip eden ylda bu adlandrmay yeniden kullanmtr: “The reputed fossil man of the Neanderthal”, Quaterly Journal of Science 1, p. 88-97, 1864 (aktaran Patou-Mathis 2011, 88). Daha önce 1829'da Engis'te (Belçika) bir çocuun kafatas bulunmu olsa da söz konusu fosilin Neandertal olarak tanmlanmas 20. yüzyln banda gerçeklemitir (Patou-Mathis ve Depaepe 2018, 79). 54 Söz konusu kafataslarnn ve çene kemiklerinin görselleri için bkz. Patou-Mathis ve Depaepe 2018b, 73, 74, 75. 55 Femme de la race de Néandertal. 56 L’Homme de Néandertal. 57 Mascré, Belçika Doa Bilimleri Kraliyet Enstitüsü Müzesi’nin konservatörü Aimé Rutot ile ibirlii halinde (Patou-Mathis 2011, 234) ve paleontolog Marcellin Boule’un tavsiyeleri dorultusunda çalmt (Carlos 2015, 114). Büstler Rutot’nun Un essai de reconstitution plastique des races humaines primitives [lkel insan rklarnn plastik rekonstitüsyonun denemesi], Bruxelles, Hayez, 1919 adl eserini resimliyordu (aktaran Patou-Mathis 2011, 361). 58 “Man of Chapelle-aux-Saints”. 59 Les hommes fossiles. 60 Aktaran Pascal Semonsut, “Néandertal, de la légende noire à la légende dorée”, https://www.hominides.com/html/prehistoire/Neandertal-legende.php, eriim tarihi 5.09.2018.
Éric Luc JEAN
insan”) imgesi (Carlos 2015, 110-111). Bu ztlk 20. yüzyln banda, Mascré’nin heykellerinde ([Neandertal Adam] ve [Neandertal Kadn]61 versus [Cro-Magnon Irkndan Magdalenyen Sanatç],62 1909-1914) ve daha sonrasnda, 1950’lerden itibaren Zdenek Burian’in Homo erectus ve Neanderthal versus [Cro-Magnon Avc]63 gibi resimlerinde açkça görünür. 1939’da antropolog Carleton Coon, bana komik görünülü bir apka yerletirerek Neandertale itibarn iade etmeyi denemi [apkal Neandertal],64 insan gruplarna dair temsillerin sübjektif olduunun altn çizmeye çalmt.65
Balangçta esas olarak Franszca, daha sonraysa çounlukla ngilizce bir edebiyat da, “prehistorik roman” denen yeni bir tür üzerinden bu hayali temsilleri aktard. Élie Berthet’nin 1876’da yaynlanan [Meçhul Dünya]’sndan66 itibaren artk, “romantizmin arkeolojik gerçekliin önüne geçtii” açkt (Patou-Mathis 2011, 239). Bunun en önemli temsilcilerinden biri, [Vamireh. lkel Çalarn Roman]67 (1892), Eyrimah (1893), Nomaï (1897), [Ate Sava]68 (1909’da resimli Je sais tout dergisinde tefrika edildi, 1911’de kitap olarak yaynland), [Dev Kedi. Yabanl Çalarn Roman]69 (1918) romanlarn borçlu olduumuz Joseph-Henri Rosny Aîné oldu.70 Prehistorik romanlar köken mitlerine atfta bulunan klielerle dolup tayordu (“altn ça”, “iyi yaban”, “yabanl çocuk”), bunlar da Rudyard Kipling’in [Orman Kitab]71’ndaki (1894) Mowgli’yi, daha sonra da Edgar Rice Burroughs’un Tarzan’n (1912-1944) ortaya çkarmt.
O zaman ki hâkim bilimsel düünceye paralel olarak gerçekletirilen söz konusu plastik ve edebi temsiller, prehistorik insan insanln dorusal geliimci vizyonu içine yerletiriyordu. 1877’de Morgan, [Eski Toplum]’da72 insanlk tarihinin en eski dönemlerini art arda gelen üç evreye ayryordu: avc-toplayclarn bulunduu “yabanllk” evresi, ilk ziraatçlarla birlikte
61 L’Homme de Néandertal ve La Femme de la race de Néandertal. 62 L’Artiste magdalénien de la race de Cro-Magnon. 63 Cro-Magnon hunter. 64 Neanderthal in a hat. 65 Neandedertallerin itibarnn iade edilmesi hakknda, bkz. Pascal Picq’in Le retour de Madame Néandertal. Comment être sapiens? [Madame Neanderthal'n dönüü. Sapiens nasl olunur?] (2015) balkl güzel felsefi-antropolojik masal. 66 Le monde inconnu. 67 Vamireh. Roman des temps primitifs. 68 La Guerre du feu. 69 Le félin géant. Roman des âges farouches. 70 Rosny Aîné “ayn zamanda bilim-kurgunun kurucularndan kabul edilir” (Pathou-Mathis 2011, 18). 71 The Jungle Book. 72 Ancient Society.
“barbarlk” evresi, devletlerin ortaya çkyla “medeniyet” evresi.73 Ders kitaplar bilimsel bir kisveye ramen konuyu fazlasyla basitletirirler ve sklkla, “sürekli ilerleme halindeki insanlk” kliesini tekrar edip dururlar (Carlos 2015, 108). Gerçekten de Australopitekus (ilk iki ayakl), Homo habilis (ilk alet), Homo erectus (bugünkü insanlar gibi ayakta duran ilk insan), Neandertal (ölü gömme geleneine dair ilk örnekler) ve Homo sapiens’in (ilk sanat) art arda ortaya çkmas biyolojiden teknie, oradan metafizie, sürekli bir geliime tekabül eder (Carlos 2015, 108). 1965’te, Rudolf Zallinger ite bu ekilde, Howell ve Edey’in [lkel nsan]’daki74 pedagojik bir illüstrasyonuyla, bir “insann ilerleyii” fikrini kalc olarak yerletiriyordu.
Son önyarglar burada, Paleolitik insanla Neolitik insan arasndaki ayrmn yorumlanmasyla ilgili olarak karmza çkar.75 ki görü birbirleriyle zt düer. Paleolitik insana olumlu bir imge atfeden görü, insanla doann uyum içinde olduu bir hayat, temelde “iyi” bir insan ortaya koyar. Bu imge kaynan, Kutsal Kitap’n cennetiyle birlikte Tekvin gibi kurucu mitlerden alyordu. Buna karlk Neolitik insan “düü”ü, “kabahat”i temsil ediyordu, teknie hâkim fakat bundan böyle çalmak ve ac çekmek zorunda olan insan; dolaysyla olumsuz bir imgeydi bu. Bunun karsnda, Paleolitik insan hakknda çok yaygn bir olumsuz imge geliti, buna göre prehistorik insan bir yabandan, hayvani bir varlktan baka bir ey deildi, oysa Neolitik insan medeniyeti temsil ediyordu, “göl ehirleri” mitini mehur eden de buydu. 1854’te Zürih Gölü kylarnda yerleim kalntlarnn bulunmas ve bunu ayn türde birçok baka kefin izlemesi, Zürih Kantonu Antikaclar Birlii bakan Ferdinand Keller tarafndan, göl sularnn üzerindeki temel kazklar üstüne ina edilmi köyleriyle bir “göl medeniyeti”nin kant olarak yorumland. Kamuoyu ve edebiyat bu anlaty hzla sahiplendi. “Gölcül insan” maara adamnn tersine, Helvetiklerin maharetli ve medeni atalarna atfta bulunuyor, bunun mitik anlats da ilerleme inancyla örtüüyordu (Danesi 2004).76 “Gölcül insanlar”, özellikle Anker ([Gölcül Kadn],77 1873, [Gölcül Erkek],78 1886), Bay ([Neolitik Çada Mooseedorf Yaknlarnda
73 Condorcet daha 1795’te, Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humain [nsan zihninin ilerlemesinin tarihsel bir tablonun tasla]’nda insanlk tarihini ”medeniyet etaplar” olarak ayrmt. 74 The Early Man. 75 Bu konu için bkz. Patou-Mathis 2011, 194-195. 76 1950’li yllardan itibaren arkeolojideki gelimeler, bu “gölcül” ya da “göl üstü (palafitte)” mitinin son bulmasn salad (Danesi 2004; Patou-Mathis 2011, 227-229). 77 Femme lacustre. 78 Homme lacustre.
Éric Luc JEAN
Moosee Gölcül Yerleimi],79 1891) ve Jamin ([Göl ehri, nsanlarn Dönüünün areti],80 1898) tarafndan fazlasyla resmedildi.
Prehistorik insana dair bu klieler, 19. ve 20. yüzyllarn Avrupa ve Bat toplumlarnda var olan hâkim düünceleri yanstan zihinsel yaplardan ileri geldii ölçüde önyarglar ortaya koyar. Prehistorik insana yabanlarn ya da çadalar olan Kuzey’in ilkel insanlarnn adetlerini yaktran Bayard’da olduu gibi, bu imgeler ayn zamanda bir cehalet, öteki’ne dair cehalet temeli üzerine kurulmutur. Bilimsel gelimeler prehistorik insan hakkndaki önyarglarn inasna katkda bulunduysa da, uzun vadede -henüz kamuoyuna pek ulaamadysa da- bunlarn yapsökümünü de salamtr.
B. Önyarglarn nas ve Yapsökümü: Bir Zaman Meselesi
1865’te Lubbock’un [Prehistorik Zamanlar]’nn81 yaynlanmas “Tarihten Önce”, “Yontma Ta Devri”, “Cilal Ta Devri” terimlerinin yerine “Prehistorya”, “Paleolitik”, “Neolitik” terimlerinin kabul görmesini ve yaylmasn salad. Prehistorik insann varl geç kabul edildi.
Gerçekten de çok uzun bir süre boyunca, halk kitleleri için, siyasi otoriteler için ve ayn zamanda Avrupal bilim insanlarnn büyük bir çounluu için prehistorik insan diye bir ey yoktu ya da daha dorusu, Kutsal Kitap’n Âdemi’nden önce var olmu insan yoktu. Dolaysyla insann, bütün maddi kültüre ve bütün insani bilgiye, “Tanr tarafndan yaratld gün” mazhar olduu açktr (Patou-Mathis 2011, 181). nsann eskilii fikrine ballk, uzun bir süreçten ileri gelir, bunu anlamak için temel olarak Marylène Patou-Mathis’in (2011) mükemmel analizini takip edebilir ve zevk için Claude Levi-Strauss’un ilk olarak 1952’de yaynlanm olan [Irk ve Tarih]’i üzerinde durabiliriz.82
“Âdem-öncesi” ya da “tufan-öncesi”83 insann varln tasdik edebilmek için iki önkoul gerekmekteydi. Bir tarafta, daha önce insan türü ile ilikilendirilmeyen fosillerle beraber bulunmu olan aletler ve yok olmu hayvan türlerine ait fosillerin bir arada bulunmas, insan geçmiinin düünülenden çok daha eski olduunu kantlamtr. Dier yandan, insann
79 Station lacustre de Moosee près de Mooseedorf, époque néolithique. 80 Cité Lacustre, le Retour des Hommes est signalé. 81 Prehistoric Times. 82 Makalede Claude Levi-Strauss’un Races et histoire’ndan yaplan bütün alntlar, eserin Türkçe çevirisinden alnmtr: Levi-Strauss, Irk ve Tarih, çev: Haldun Bayr, Reha Erdem, Arzu Oyacolu, Ik Ergüden, Metis Yaynlar, 1997. (ç. n.) 83 Kutsal Kitap’taki Âdem’e ve tufana atfla.
hayvan türüne ait olduu ve dier canl türleri gibi evrimletiinin düünülmesi bunun yolunu açmtr. Anaksimandros gibi Antikça Yunan filozoflar bu evrimi zaten çoktan kabul etmi, insan hayvanlar âleminin içine yerletirmilerdi. Her ne kadar Anaksimandros vaktinden önce “evrimci” kabul edilebilecek olsa da Aristoteles, türlerin deimez olduu “fiksizm”in savunucusudur; dünyann alt günde yaratlyla, tufanla ve hayatn insanmerkezci ve yaratlç bir vizyonuna uygun olarak insan hayvanlarn üzerine yerletiren canl türlerinin deimez snflandrmasyla Kutsal Kitap’n teyit ettii bir teoridir bu. te bu vizyon ve Aristoteles’in felsefesi, en azndan 19. yüzyln ortalarna kadar Avrupa düüncesine hâkim olmutur. Bu da, Yunanlardan itibaren ve iki bin yldan uzun bir süre boyunca tesadüfen bulunmu çok saydaki prehistorik objenin, insani bir maharet ve zekann sonucu kabul edilmediini açklar. Prehistorik aletlerin, deerli talarn, hayvan fosillerin ve o çalar için allmadk dier objelerin kökeni, “doann garabetleri” olarak görülüyor olmalydlar; “yldrm talar” ya da “gökten dümü talar” (Yunanca keraunos, gökgürültüsü) diye adlandrlan bütün bu objelere büyülü, ifal ve koruyucu güçler atfediliyordu. Dier yandan, 15. yüzyl sonuyla 16. yüzyl, Avrupallarn o zamana kadar bilinmeyen halklarla temasa geçmesini salayan Büyük Keifler Ça olmutu ve bu halklarn fiziksel görünüleri ve adetleri onlarnkinden o kadar farklyd ki, önyarglara maruz kalmlard. Bu insanlar yaban olarak nitelendirilmi, insan-d veya gayri medeni olarak alglanmlard. Bu alg kimilerinde 19. yüzyl ortalarna kadar, kimilerindeyse 20. yüzyl ortalarna kadar süregelmi ve prehistorik insan algsnn temelinde yatt ortaya çkmtr.
Gerçekten de prehistorik insan deyimindeki insan kavramnn, dier bir deyile prehistorik insann beeri niteliinin kabullenilmesi uzun zaman ald. Prehistorik insan, yaban ya da barbar84 yani bireysel ve biyolojik planda da sosyo-kültürel planda da insan statüsü iddiasnda bulunamayacak gayri medeni seviyesine itilmiti. Bu görü açsnn bir tarihi vardr, yeni dünyalarn fethi ve yabanl halklarn kefiyle balayan, her eyden önce bir Avrupa tarihidir bu. Yaban tahayyülü Bat dünyasnda gelimi ise de,
84 Antikça Yunanlar, insanl biyolojik deil kültürel kriterlere göre iki kategoriye ayryorlard; barbar, Yunan dili ve kültürüne sahip olmayan kiiydi. "Barbar sözcüü kök bakmndan, insan dilinin anlaml akustik imgesine kar, eklemsiz ku akmalarnn karmaklndan kaynaklanyor olabilir ve yine "ormana ilikin" anlamna gelen “yaban” sözcüü de insan kültürüne kart hayvans yaam biçimini çartrr. Her iki kta da kültürel çeitlilik olgusu yadsnr; yaammz düzenleyen normlara uymayan ne varsa kültürün dna, doaya atlmas yelenir” (Levi-Strauss 1997, 13). Montaigne, Voltaire, Montesquieu ve dierleri insanln bu ekilde derecelendirmesini asla kabul etmediler, ve Montaigne’in yazd gibi: “Herkes, kendi adeti olmayana barbarlk der” Essais [Denemeler] (I, 31, “Des Cannibales” [“Yamyamlar”]).
Éric Luc JEAN
‘öteki’ye, farkl olana, yabancya ilikin önyarglarla damgal bak Avrupallara özgü deildi; cehalet ve onun doal sonucu olan üstünlük duygusu evrenseldi ve hâlâ da öyledir. Claude Levi-Strauss’un hatrlatt gibi:
“nsanlk, kabilenin, dil birlii olan topluluun, hatta bazen köyün snrlarnda
biter; öyle ki, ilkel diye adlandrlan büyük topluluklarn çou, onlara göre
tümüyle "kötüler", "reziller", "yer maymunlar" ya da "bit yumurtalarndan
oluan dier kabile, topluluk ve köylerin insanln -ya da doann- erdemlerini
paylamadklarn varsayarken, kendilerini "insanlar" (hatta bazen -hafifçe
fsldayalm ki- "iyiler", "mükemmeller", "kusursuzlar") anlamna gelen bir adla
tanmlamlardr […]. Büyük Antiller'de, Amerika'nn bulunmasndan birkaç yl
sonra spanyollar, yerlilerin bir ruh tayp tamadklarn anlamak için
aratrma ekipleri yollarlarken, yerliler de beyaz tutsaklarn ölülerini çürüyüp
çürümediklerini anlamak için sürekli gözetim altnda, suda tutuyorlard.” (Levi-
Strauss 1997, 13).
Avrupal olan, öteki’ne bakn, giderek artan oranda geçmie yanstlmasdr. Gerçekten de 19. yüzylda, “uzak Öteki” imgesine, mekân içindeki bu yabancya, “zaman içindeki Öteki”, “geçmiten gelen yabanc”, prehistorik insan eklenmitir: bir tahayyül dieriyle örtümü, her ikisi de yazs olmayan halklarla ilikilendirilmitir (Patou-Mathis 2011, 9-11).
Öteki’nin zihinsel temsilleri, Avrupa’da 16. yüzylda, Rönesans’n göbeinde olumaya balamtr. Yaban imgesi, Büyük Keiflerin Avrupal aktörlerinin anlatlar ve tanklklar üzerinden olumu, bunu Amerika, ardndan Afrika ve Okyanusya halklarnn sömürgeletirilmesi ve köleletirilmesi anlatlaryla tanklklar izlemitir.85 Daha iin bandan itibaren iki yaban imgesi ortaya çkt: “iyi yaban” ile yamyam; bunlardan birincisi, “kayp cennet” mitini olduu gibi çok saydaki “altn ça” mitlerini de teyit eder görünmekteydi,86 ikincisi ise imgenin edit ve barbar niteliini aça vurmakta ve özellikle Afrikallar, ardndan Okyanusyallar hedef almaktayd. Bununla birlikte her ikisi de medeni Avrupa ile tezat oluturuyordu; her ikisi de medenilemeliydi. Yabannn medenileebilecei düüncesi bir yandan bir kültürler
85 Ötekilik meselesi Hümanistler tarafndan yeniden ele alnm, özellikle Montaigne (Essais [Denemeler] I, 31, “Des Cannibales” [Yamyamlar], 1595) ve Montesquieu (Lettres Persanes [ran Mektuplar], 1721) bunun üzerinde durmutur; bu mesele, 1550-1551 yllarnda Dominiken Bartolomé de Las Casas ile teolog Juan Ginés de Sepúlveda’y kar karya getiren, Amerikan yerlileri hakkndaki “Valladolid Münazaras”nda olduu gibi, büyük tartmalara da konu olmutur (bkz. Fabre 2006 ve Carrière 1992) . 86 Altn Ça için bkz. Delaporte 2008.
derecelendirmesine -ast ve üst-, dier yandan ast bir durumdan üst bir duruma geliimin mümkün olduuna dair inanca dayanyordu. Dolaysyla medeniletirici misyon bir üstünlük duygusundan ileri geliyor, esas olarak 18. yüzylda yerlemi “varlklar sralamas”nn yaratlmas bu duyguyu doruluyor ve normalletiriyordu; bu zincir, “beyaz adam, özellikle de Avrupaly zirveye, Yabany ise alta” yerletiriyordu (Patou-Mathis 2011, 11). 18. yüzylda Yabanl, gerçekten de revaçta bir tartma konusu haline geldi. Bu Aydnlanma Ça’nda, üst snflar Yabanlara kar merak duyuyor olsalar da, âlimlerin dünyas öncelikle akl yürütmeye odaklanmt: bilim insanlar ekspedisyonlara katlarak insanmerkezci bir bak açsyla canl türlerini snflandryor ve derecelendiriyordu; ayn zamanda, türlerin deimezliine ve Tufan teorisine duyulan inanca bal önyarglar sorgulamaya da balyorlard. Linné ve Buffon, insanla büyük maymunlarn ortak bir kökeni olduunu düünüyorlard. Linné 1735’te insan primatlar arasnda snflandryordu; Buffon, 1749’da türlerin deitiini,87 1778’deyse yeryüzünün kronolojisinin ilk bata düünüldüünden çok daha uzun olduunu88 belirtiyordu; 1748’de Maillet, insannki de dahil bütün hayatn kökeninin denizde olduunu savunuyordu;89 1795’te Hutton, evrimin özellikle doal seleksiyona dayandn yazyordu;90 1798’den itibaren Cuvier, fosillerde nesli tükenmi türlerin izlerini ayrt ediyordu.91 Buna paralel olarak, her ne kadar Rönesans boyunca, özellikle Fransa ve ngiltere’de antik eserlere kar bir ilgi gelitiyse de antikac figürü 17. ve daha çok da 18. yüzyllarda geliti; eski ya da egzotik her türden obje ve fosilin topland, çok sayda ve mehur antika odalar’nn ayrlmaz figürüydü bu.92 Yine 18. yüzyln banda baz “yldrm talar”nn çok eski aletler olduu anlalmt.93 Eccard 1730 ylnda, kademeli olarak ilerleyen tekniin geliimi üzerine kurulu, üç çadan oluan bir kronoloji önermiti: ta ça, tunç ça ve demir ça.94 Buffon, ilk insanlara tatan aletler atfetti ve bu ilk insanlar
87 De la manière d’étudier l’histoire natürelle [Doal tarih nasl incelenir], 1749. 88 Les époques de la nature [Doann evreleri], 1778. 89 Telliamed ou Entretiens d’un philosophe indien avec un missionnaire français sur la diminution de la mer, la formation de la Terre, l’origine de l’homme [Telliamed veya denizin azalmas, Dünya'nn oluumu, insann kökeni üzerine bir Fransz misyonerle Hintli filozof görümeleri], La Haye, réédition, Fayard, 1984 (1748). 90 Theory of Earth [Dünya Kuram], 1795. 91 Patou-Mathis 2011, 56-57, 73’te zikredilen yazarlar. 92 Antika odalar müzelerin atalarn temsil ediyorlard. 93 Daha 16. yüzylda talyan hekim Michele Mercati, yabanl ktalardan getirilen egzotik objelerle kyaslayarak “yldrm talar”nn eski aletler olabileceini öne sürmütü (Patou-Mathis 2011, 37). 94 Bu kronolojiyi Danimarkal Thomsen 1836 ylnda gelitirecek ve arkeolojiye uygulayacaktr (Patou-Mathis 2011, 61, 85; not 50).
Éric Luc JEAN
yabanlar ya da barbarlarla bütünletirdi.95 Encyclopédie’de (1750-1760) Yabanlar öyle tanmlanyordu:
“Kanunsuz, polissiz, dinsiz yaayan ve sabit bir meskeni olmayan halklar […]
Amerika’nn büyük bölümünde Yabanlar yaamaktadr, bunlarn çounluu
hâlâ yrtcdr ve insan etiyle beslenirler”.96
Aa “rk”a sürgün edilen Yabanl, “iyi yaban” ve onun mitini yok etme eilimindeydi. 19. yüzylda Afrika, ardndan Okyanusya sömürgeletirilip Afrikal, ardndan Okyanusyal mükemmelen Yaban ve Yamyam haline gelince, halklarn bu “rksal” snflandrlmas iyice pekiti.97 Sömürgecilik, sömürgeletirilen halklardan çok sömürgeletirilen alanlarda yürütülen aratrmalar (haritaclk, jeoloji, zooloji, botanik vs. alanlarndaki kaytlar ve incelemeler) sayesinde bilimin ilerlemesini saladysa da, esasen deri renginden balayarak “rklar”n eitsizliini güçlendirdi.
te bu balamdadr ki, 19. yüzyln ikinci çeyreinden itibaren Bat Avrupa’da ta aletlerle ve soyu tükenmi hayvan kalntlaryla badatrlan insan fosilleri kefedilmi ve insanolunun eskilii hakknda hararetli polemiklere sebep olmutu, zira bunlar, “ölülerin (...) soy zinciri”ne iaret ediyorlard (Patou-Mathis 2011, 10). 19. Yüzyln ikinci yarsnda sömürge balamna bir de, Avrupallarn üstünlük duygusunu daha da büyüten sanayileme eklendi. Avrupallarla sömürge halklar arasnda, teknik ve teknolojik kstaslar üzerine kurulu karlatrmalar sadece birincilerin ikinciler üzerindeki üstünlüünü ortaya koymakla kalmyor, modern insann prehistorik insan üzerindeki üstünlüünün de altn çiziyordu. Bu etno- merkezci, özellikle de Avrupamerkezci yaklamdan, teknik kazanmlarn insanln ilerlemesini yanstt, çizgisel tarih ortaya çkt.98
Darwin’in iki eseri, 1859’da yaynlanan [Doal Seçilim Yoluyla Türlerin Kökeni]99 ve 1871’de yaynlanan [nsann Türeyii, ve Cinsiyete Mahsus
95 Époques de la nature, 1778 (aktaran Patou-Mathis 2011, 60). 96 Aktaran Patou-Mathis 2011, 67 ve not 39. 97 “Manidar bir biçimde, 19. yüzyln ikinci yarsnn ‘büyük beyaz avclar’nn, Yamyam kabul edilen Yabana avlama haklar her zaman vardr…” (Patou-Mathis 2011, 14-15). 98 Müzelerde sergilenen etnografik ve arkeolojik objeler, özellikle beyaz adamla Avrupalnn dierleri üzerindeki teknik üstünlüünü göstermeye yaryordu, tpk ilk insanlardan bu yana gerçekletirilen teknik ilerlemelerin üstünlüünü gösterdii gibi (Patou-Mathis 2011, 16). Levi- Strauss, teknik “çalar” öyle itham etmiti: “bilim [insanlar] bu ilerlemeleri [nsanln, balangcndan beri yapt ilerlemeler] kafalarnda canlandrmak için son derece basit emalardan yararlanyorlard: Yontma Ta Ça, Cilal Ta Ça, Bakr, Bronz ve Demir Çalar. Bu tümüyle basit bir yöntemdir” (Levi-Strauss 1997, 17). 99 On the Origin of Species by Means of Natural Selection.
Seçilim]100 insann kökeni hakkndaki tartmay yeniden alevlendirdi. Birinci kitap, biyolojik planda insann hayvanlar âlemine ait olduunu ortaya koyuyor; ikincisi, “insann dier memeliler gibi ortak bir atadan geldiini”101 açkça gösteriyordu; canlnn evrimi “hem doal hem cinsel çifte bir seleksiyonun devreye girdii tesadüfi bir süreç” olarak tasavvur ediliyordu (Patou-Mathis 2011, 96). “nsan maymundan geliyor”102 önermesi, sadece Kilise’nin103 ve üst snflarn deil, ayn zamanda birçok bilim insann da çok sayda ve sert itirazlarna sebebiyet verdi. Bununla birlikte Darwin’in teorisi, fosil insann kabul edilmesini kolaylatrd. Geriye insanla maymun arasndaki ba tanmlamak kalyordu: birincisi, ikincisinden mi geliyordu? Bundan sonra insann kökenini maymunla insan arasndaki “kayp halka”da aramak prehistoryaclarn uralarndan biri haline geldi. Yoksa ikisinin ortak bir kökeni mi vard? Bir dier ura da, bu eski, “tufanöncesi” ya da “Üçüncü Zamana ait” insann batan itibaren insan m yoksa “insann öncülü”104 mü olduunu bilme meselesiydi. Baka bir deyile, prehistorik ya da fosil insan imgesini Yaban imgesi ile örtütürerek, Yabann, insann geliiminin ilk evresini temsil edip etmediini bilme meselesi ortaya konmutu. nsanda doa-kültür ztl böylece, 19. yüzyln pozitivist biliminin en önemli bahislerinden biri haline geldi.105 Her ne kadar prehistorya bu yüzyln ikinci yarsnda bilimsel disiplin olarak tanndysa da, “rkla” ilgili önyarglar ortadan kalkmamtr:
“Âdem’in soyu teorisi evrim teorisi tarafndan yalanland, Tufan teorisi terk
edildi ve prehistorik insann varl tannd, fakat antropologlar, maymunlar,
günümüz insanlar ve fosil insanlar arasnda karlatrmal analiz kullanarak,
100 The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. 101 Aktaran Patou-Mathis 2011, 16. 102 O dönemde Times’ta yaynlanm bir makalenin bönal (Patou-Mathis 2011, 329, not 9). Maymunla insan arasnda akrabalk hatta soy zinciri fikri eskidir: bu fikre 14. yüzylda Arap âlim ve devlet adam bn Haldun’da, 16. yüzylda talyan Dominiken keii Giordano Bruno’da, 17. yüzyln balarnda talyan filozof ve natüralist Giulio Cesare Vanini’de rastlanr; Bruno ve Vanini, ilki 1600, ikincisi ise 1619 ylnda, böyle bir hipotezi dile getirmek cüretini gösterdikleri için diri diri yaklmlard (Patou-Mathis 2011, 30, 42). 18. yüzylda Fransz natüralist Jean-Baptiste de Lamarck da ayn ekilde, insann maymundan gelmi olabileceini ileri sürdü, oysaki Darwin’in teorisi daha çok ortak bir ata öne sürmeyi mümkün klyordu (Patou-Mathis 2011, 99). 103 Papa II. Jean-Paul’ün, Papalk Bilimler Akademisi’ne hitaben “Evrim teorisinin bir hipotezden daha fazlas olduu”nu kabul etmesi ve böylelikle yaratçl ve Kutsal Kitap’n harfi harfine okumasn reddetmesi için 22 Ekim 1996’y beklemek gerekecekti (Patou-Mathis 2011, 96). Bilim ve inançlar üzerine güzel bir diyalog için, yeniden Jacquard ve Lacarrière 1994’ü okunmaldr. 104 Mortillet ve Hovelacque, “Le précurseur de l’homme” [nsann öncüsü], Matériaux cilt 8, 307- 313 (aktaran Patou-Mathis 2011, 115, not 4). Hollandal Eugène Dubois, bu “ara halkay” bulma amacyla Cava’ya gitmi, 1891’de burada Pithecanthropus erectus’u kefetmiti (Patou-Mathis 2011, 116). 105 Örenme süreçleri hakkndaki en mehur çalmalardan biri, Doktor Itard tarafndan, Aveyron’un “yabanl çocuu” Victor hakkndan yürütülmütür (Popelard 2013; Malson 1983).
Éric Luc JEAN
maymuna yaknlk dereceleriyle belirlenen üst ve alt ‘rklar’n bulunduu
varsaymn pekitiriyorlar” (Patou-Mathis 2011, 15).106
Dolaysyla, yaklak olarak 19. yüzyln ortalarndan 20. yüzyln ortalarna kadar, bir yandan eit olmayan “rklar” fikri, dier yandan insann ve kültürlerin mükemmele ulaabilirlii fikri geliti. Bunlardan ilki, sosyal Darvincilik107 ve öjenizmi de kapsayan ve trajik bir biçimde “ari rk” mitiyle kendini gösteren rkç ideolojilerin kökenini oluturur. Mükemmele ulaabilirlik fikriyse, teknikteki gelimenin toplumlarn yabanl evreden medeni evreye geçmelerini saladn öne süren ilerleme fikrinden ileri geliyordu.108 Bununla birlikte, prehistorik kültürlerin çizgisel geliimine duyulan inanca ramen,109 bizden bunca farkl bu prehistorik insann metafizik bir düünce gelitirebileceini kabullenmek zordu. Bu mesele, mezarlarn ve “Venüs” denen kadn heykelciklerinin kefiyle yeniden gündeme geldi.110 Ancak daha geç bir tarihte, 20. yüzyln balarnda, maara resimlerinin prehistorik sanat olarak kabul edilmesine ramen,111 prehistorik insana “rklar” hiyerarisi üzerinden negatif bak uzun süre devam etti. Neandertal, bu rksal hiyerarinin acsn en çok çekenlerden biri oldu.
106 Karlatrmal metot, 1931’de Paris’teki sömürge sergisinde Kanaklarn sergilenmesi örneinde olduu gibi, Yerliler’in (1920’lerden itibaren Yaban terimi yerine bu terim tercih ediliyordu) dünya fuarlarnda sergilenmesiyle bir oranda halka yaylmt (Patou-Mathis 2011, 14 ve not 7). "Irk", "rkçlk" ve "snflandrma" kavramlar için bkz. Jacquard 1978, 81-108. 107 Doal seleksiyon teorisi sömürgecilii, emperyalizmi ve dier milliyetçilik türlerini merulatrmak için de kullanlmtr. 108 Levi-Strauss, özellikle arkeolojiye uygulanan sosyal evrimcilii u sözlerle eletirir: “Toprak altnda maddi nesneler bulunabilir ve jeolojik katmanlarn derinliine, nesnenin üretili biçim ve tekniine göre aamal bir gelime gözlenebilir. Ancak bununla birlikte, bir balta, bir hayvan gibi, baka bir baltann var olmasn salayamaz. Bu durumda bir baltann bir dierine bal olarak evrim gösterdiini söylemek, sonuç olarak biyolojik olaylara uygulanan benzer söyleme bal olan, bilimsel kesinlikten yoksun, eretilemeli ve yaklak bir formül oluturacaktr. […] Biyolojik evrim kavramnn denk dütüü varsayma atfedilen olaslk katsays, [doal] bilimler alannda karlalabilen en yüksek deerdedir; oysa toplumsal ya da kültürel evrim kavram olsa olgularn çekici, ama tehlikeli olacak düzeyde de kolay bir sunum yöntemini getirir” (Levi-Strauss 1997, 14). 109 Gabriel de Mortillet’nin 1869 ve 1872’deki prehistorik kültürler snflamasyla açla kavuturduu inanç; bu snflamaya göre, en eskisinden en yenisine Saint-Acheul (Aölyen), Moustier (Musteryen) ve Solutré (Solutreen), ardndan Aurignac (Orinyasyen) ve Madeleine (Magdalenyen) kültürleri, nihayet cilal ta kültürü art arda gelir (Patou-Mathis 2011, 126 ve not 39-40). 110 1908’de Wachau’da (Avusturya) bulunan Willendorf Venüsü, 1911’de Dordogne’da (Fransa) bulunan “boynuzlu Venüs” ve 1922’de Haute-Garonne’da (Fransa) bulunan Lespugue Venüsü gibi. 111 Gittikçe artan keifler karsnda önceleri çok kukucu davranan prehistoryac Émile Cartailhac, prehistorik maaralardaki insan elinden çkma ileri tehis etti ve bunlarn varlnn kabul edilmesine katkda bulundu: “Bir vakann gerçeklii karsnda eilmek gerekir ve ben, kendi adma de Santuola [1879’da Altamira maarasn (spanya) kefeden kii] karsnda suçlu olduumu kabul etmek zorundaym” (Cartailhac, « Les cavernes ornées de dessins. La grotte d’Altamira, Espagne. ‘Mea culpa’ d’un sceptique », L’Anthropologie 13, 1902, 348-354, aktaran Hurel 2013, 4, 6). "Maara sanatnn ilk keifleri" hakknda bkz. Alain Roussot 1990.
Bu negatif baka, medeniyet tohumlarnn taycs prehistorik insan hakknda yine önyarglarla damgal iyicil bir bak kar çkar. Bu zamansal olarak ve yrtc Paleolitik insann aksine çalma ve üretim üzerine kurulu hayat kavrayyla bize daha yakn olan Neolitik insann imgesidir. Ayrca bu kimi zaman, “göl insanlar” mitiyle sviçre’de olduu gibi, milli romann inasna hizmet eden bir baktr (Danesi 2004).112
1930’larla birlikte, yerlinin insanl ve kültürel fark kabul görmeye balad, bu kabul, sömürgeciliin son bulmas balamnda, 20. yüzyln ikinci yarsnda desteklendi. Farkl kültürlerin çada olabilecei olgusunun kabulü, insanln ve kültürlerin çizgisel ve ilerlemeci tarihinin yeniden sorgulanmasna sebep oldu:
“uzak ve eski toplumlarn içinde bulunduu birbirinden farkl durumlar, ortak
bir noktadan hareket ederek ayn hedefe yönelmesi gereken tek bir gelime
sürecinin belirli düzey ve evreleri gibi ele alnd takdirde, çeitliliin salt
görüntüde kald ortaya çkar” (Levi-Strauss 1997, 14).
Farkl kültürlerin ayn zamanda varolularnn kabullenilmesinden sonra farkl insan türlerinin de ayn zamanda kabul olabilecekleri kabul edildi.113 Ayn ekilde Yakndou’da, modern insann (proto-Cro-Magnon) yaam alannda, ayn bölgedeki Neandertallerinkinin tpatp ayns olan bir Musteryen endüstrisinin kefi bu topluluklarn çada olduunu ispatlad; ayn zamanda aletlerin “sistematik olarak tek bir türle balantl” olmadn gösterdi (Patou-Mathis 2011, 158). Yerleik önyarglara, en bata da rkç önyargya dair baka sorgulamalar 20. yüzyln ikinci yars boyunca belirleyici oldu. 1953’te DNA’nn kefi, ardndan da genetik bilimindeki gelimeler, rkn hiçbir biyolojik temele dayanmadn ispatlayarak “rk” kavramnn ölüm çann çald.114 Çou zaman karlatrlamaz olan karlatrmak anlamna gelen analojiye dayal karlatrma da yeniden sorguland:
“Yazy ve madencilii tanmayan, fakat kayalara resimler çizip, ta aletler
yapan yerli kabilelerle, Bat uygarlnn -Fransa ve spanya'daki maaralarda
bulunan kalntlarn korkunç benzerlii kantlad- eskil biçimlerini
112 Bkz. 1. Bölüm. 113 Belçikal prehistoryac Dupont, 1872’de, Mortillet’nin fazla çizgisel bulduu kültürler snflandrmasn eletiriyor, daha o zaman, prehistorik topluluklarn ayn bölgede birlikte var olmu olabileceklerini ileri sürüyordu, bu fikir 1930’larda barahip Breuil ve Peyrony tarafndan yeniden ele alnd (Patou-Mathis 2011, 127, not 44, 47, 48). 114 Patou-Mathis 2011, 158; Levi-Strauss 1997, 10.
Éric Luc JEAN
karlatrmamak mümkün müdür? […] Batl gezgin, Dou'da "Ortaça", […]
Avustralya veya Yeni Gine yerlilerinde "Ta Devri"ni bulmaktan holanmaz m?
[…] Buna bal olarak yöntem de, bütüne varmak için parçay alp -halen var
olan uygarlklarla, yok olmu olanlar baz yönlerden benzetikleri için tüm
yönler için analoji kurmaktan ibarettir. Bu düünce biçimi, mantksal olarak
savunulmas olanaksz olduu gibi, birçok kereler olgularca da yalanlanmtr”
(Levi-Strauss 1997, 15).
Last but not least, tarihi olmayan halklar olduu fikrinin yeniden sorgulanmasdr. Batl bir bak açsyla tarihi olmayan bir halk, yazs olmayan halkt; dolaysyla tanm gerei prehistorik bir halkn tarihi olamazd. Bununla birlikte:
“Onlarca hatta yüzlerce bin yl boyu, oralarda da, seven, nefret eden, ac çeken,
kefeden, savaan insanlar yaad. Gerçekte, çocuk halklar yoktur; çocukluk ve
ergenliklerinin günlüünü tutmam olanlar da dahil olmak üzere, tüm halklar
yetikindir” (Levi-Strauss 1997, 16).
C. Prehistorik nsan: Kesinlikler, Tümdengelimler ve Tümevarmlar
“Hepimiz biliyoruz ki memeliler snfndan, primatlar takmndan, hominini familyasndan, homo cinsinden, sapiens türünden hayvanlarz” (Morin 2016, 19).115 nsann ortaya çknn çok uzun bir kronolojinin içinde yer ald açktr.116 Dünya denen gezegenin oluumuna kadar gitmeden, ilk memelilerin yaklak 200 milyon yl önce; insan olmayan primatlarla insan familyasnn ayrmasyla Antropoidlerin 10 milyon yl önce; iki ayak üstünde durabilen ilk insanmslarn 7 milyon yl önce;117 Australopitekuslarn 4 milyon yl önce; Homo cinsinin 3 milyon yldan biraz daha ksa bir süre
115 Pascal Picq, basitletirilmi snflandrmasnda u sray takip eder: Antropoid (“alt takm”), Hominoid (“üst familya”), nsanms (“familya”), ardndan “cins” Homo ve “tür” nsan (Picq 2016, 16). nsanmslar, “bonobolar, empanzeleri, gorilleri, orangutanlar ve insanlar, ayrca baz soyu tükenmi türleri bir araya toplayan Primatlar ailesini” temsil eder, Homininiler, “insanlarn oluturduu insanmslarn alt familyasdr” (Patou-Mathis et Depaepe 2018b, 183-184). Tür: “ki birey ancak kendilerini yeniden üretebiliyorlarsa ve üretken bir zürriyete sahip olabiliyorlarsa ayn türe mensupturlar (…) türü tanmlayan bireyler arasndaki benzerlik kriteri deildir, kendi aralarnda yeniden üreme kapasiteleridir” (Voisin 2018). 116 Verna 2018, 67; Picq 2016, 11-30; Sevim-Erol vd. 2014, 350; Otte 2001, 71-72. 117 Çad’da 2001 ylnda kefedilen ve bilinen en eski iki ayak üstünde durabilen primat olan Toumai’nin fosillemi kafatas için tespit edilen tarihlendirme (Verdo 2015).
önce;118 Homo erectus’un 2 milyon yldan biraz daha ksa bir süre önce;119 Homo neanderthalensis’in 300 000 ilâ 400 000 yl önce; Homo sapiens’in ise 300 000 yl önce ortaya çktn hatrlayalm.120
nsanln en eski izlerinin tamam Afrika’dan çkmtr; bunun sebebi muhtemelen, baz adaptasyonlar için daha elverili corafi koullarn ve fosil depolarnn muhafazas için en iyi artlarn burada bulunuyor olmasyd.121 nsann ortaya çkna hizmet etmi olan anahtar unsur iki ayak üstünde durabilmesidir.
“Ayakta durmann kafatasmz ve beynimiz üzerinde çok önemli bir etkisi
olmutur. Beyni omurilie balayan ve büyük maymunlarda arkaya doru
eilen oksipital delik ortalanmtr. Bu da bütün serebral yapnn, özellikle alt
bölgede -beyincik, oksipital loblar vs- tamamyla yeniden düzenlenmesini
getirmitir. (…) Beynin geliimi dorusal bir ekilde deil, derece derece
olmutur, bunlardan ilki de üphesiz, ayakta duruun balamasdr” (Antoine
Balzeau’dan aktaran Verdo 2015).
ki ayak üstünde yürüme “uza görü”ü rahatlatt; ormanlar dnda, yeni açk alanlarn fethini salad ve tpk “at hareketleri”ni olduu gibi hzla yer deitirmeyi de kolaylatrd (Otte 2001, 74). Ellerin serbest kalmasnn ve beynin gelimesinin temelinde de bu yatar. Beynin “olaanüstü” geliimi aslnda, “elle hazrlamann ve kafatas dengesinin sayesinde çineyici kaslarn körelmesiyle” mümkün olmutur (Otte 2001, 74). Ellerin serbest kalmasyla aletler ilenebildi, ilk tatan aletler 3 milyon yl öncesine tarihlendirilir.122 Yeniden oluan insan doadan azat oluyordu ve mitlerde
118 Homo “Latincede insan, insani varlk (…) Bu evrimin (insanileme) en eski izleri Afrika’da -2,8 milyon yla kadar gider (Patou-Mathis et Depaepe 2018b, 184). nsann kökenleri hakknda zevkli bir okuma için: Origines de l’homme, origines d’un homme. Mémoire d’Yves Coppens [nsann Kökenleri, Bir nsann Kökenleri. Hatralar] (2018). En eskisi Kocaba fosili olan Anadolu’nun en eski fosilleri için bkz. Aytek ve Harvati 2016. Ve insann kökenleri eliinde gülmek için: Roy Lewis, Pourquoi j’ai mangé mon père (1990) [Roy Lewis, Evrim Adam, Ankara, Dost Kitabevi (2001)]. 119 Homo erectus, adn, 19. yüzylda “bilinen ilk iki ayak üstünde durabilen insan” olmasna borçludur (Otte 2001, 76). Homo erectus, yaklak 1,8 milyon yl öncesinde Afrika’dan çkan ilk insan olmutur (Beaune 2015, 4). nsann Afrika’dan çktktan sonraki göç yollar içinde Anadolu’nun rolü üzerine düünceler için bkz. Dinçer 2016. 120 “Homo cinsinden son hayatta kalan, anatomik olarak modern insandr, yani biz. Bugün bilinen en eski fosil, yaklak -300 000 ylna ait Cebel rhud (Fas) fosilidir (Patou-Mathis et Depaepe 2018b, 184). Homo sapiens Avrupa’ya yaklak 40 000 yl önce gelmitir (https://www.inrap.fr/magazine/Neandertal/Qui-es-tu-Neandertal-/Neandertal-et- nous?&s=article138#undefined, eriim tarihi: 09.09.2018). 121 Yine de, “en ilkel insanln tarihini belki de baka yerde baka sürprizler bekliyordur” (Otte 2001, 71). nsan ile iklim ve canl ile ortam arasndaki karlkl etkileimler hakknda bkz. Coppens 2014a. 122 En eski aletler 3,3 milyon yl öncesine tarihlendirilir ve Etiyopya kaynakldr (Carlos 2015, 107- 108).
Éric Luc JEAN
anlatlan bu hikâye de doadan kültüre geçiin hikayesiydi. nsan, insani vasfyla batan beri kültürdü.123
Ancak maddi kültür ne tesadüften124 ne de kaba tekniklerden çkmt, alet ve düünce, “jest ve söz” asli olarak birbirine balyd (Leroi-Gourhan 1964). Tatan aletler, üretim zinciri ad verilen karmak bir sürecin sonucudur yani kimi zaman zihinsel harita denen eyin hazrlanmasn gerektiren, düünülmü bir sürece uygun olarak, grup içinde belirli ve paylalm hareketler jestler silsilesidir. Üretim zinciri ancak, öngörü, düünce, gözlem, deneycilik, tekrar, uzmanlama ve dolaysyla tamamlayclk ve aktarm varsa etkilidir (Otte 2001, 71-73). Ta alet endüstrisi hakknda Levi-Strauss öyle yazar:
“Yontma tatan bir alet yapabilmek için taa parçalayncaya kadar vurmann
yeterli olmad, tarih öncesi aletlerin bazlar yeniden yaplmak istendiinde
çok iyi anlald. Böylece -ve ayn zamanda bu teknikleri halen kullanmakta
olan yerliler gözlemlenerek- kimi zaman, darbeyi ve yönünü kontrol etmek için
dengeli çekiçler, titreimin çatlamaya yol açmasn önlemek için etkiyi
yumuatc aygtlar gibi, gerçek "yontma aletleri"nin hazrlk üretimlerine kadar
varan, kaçnlmaz baz ilemlerin güçlüü ortaya çkarld. Ayrca, yerel
hammadde kaynaklar, çkarma yöntemleri, yararlanlan aletlerin direnci ve
yaps üzerine geni bir bilgi birlii, uyumlu bir bedensel çalma, "el
çabukluu", vb., ksacas tek kelimeyle metalürjinin çeitli bölümlerine, mutatis
mutandis denk düen gerçek bir "ayin/liturji bilgisi" gerekmektedir” (Levi-
Strauss 1997, 24).
Ayn ekilde, 1,5 milyon yl önce Afrika’da icat edilen iki yüzlü alet,125 karmakl, etkililii, ayn zamanda görünüünün güzelliiyle, karmak kavrama kapasitelerine tanklk eder.126 Karmak ilemlerin sonucu olan bir baka örnekse seramiktir:
“lk önce pimeye elverili kili bulmak gerekir; bu i için birçok doal koul
gereklidir, ama hiçbiri tek bana yeterli deildir, çünkü birtakm özel nitelikleri
123 Doa-kültür kartl hakknda bkz. Philippe Descola’nn harika eseri Par-delà nature et culture (2005). 124 “Bütün bu ilemler rastlantyla açklanamayacak kadar çok ve karmaktr. (…) Kukusuz rastlant vardr fakat tek bana hiçbir sonuç vermez” (Levi-Strauss 1997, 24). catta tesadüfün rolü için bkz. Beaune 2015, 59-104. 125 “Bir bloun ya da kaln bir yongann, keskin bir kenar oluacak ekilde iki yüzünü keserek elde edilen alet. Son olarak yaplan i biçim vermedir. ki yüzlü alet göreli bir simetri oluturur” (Patou- Mathis ve Depaepe 2018b, 183). 126 Otte 2001, 73, fig. 42; Verdo 2015.
için seçilmi olsa bile, [inorganik katksz/] cansz maddeyle karmam hiçbir
kil pitikten sonra kullanlabilir bir kaba dönümez. "Tutmayan" esnek bir
maddeyi uzun bir süre ustaca dengede tutarak biçim verebilmeyi salayan
taslak teknikleri hazrlamak ve nihayet bu maddeyi tüm çatlama, ufalanma ve
bozulma tehlikelerine kar salam ve su geçirmez klmay salayacak özel
yakt, ocan biçimini, scaklk miktarn ve piirme süresini hazrlamak
gerekir” (Levi-Strauss 1997, 24).
nsan, aletle birlikte maddeyi dönütürebileceinin, doal zorluklarn üstesinden gelebileceinin ve yava yava doal çevresine hükmedebileceinin, bir anlamda doann efendisi olabileceinin bilincine vard, bu da onun hayalgücünü ve cüretini kkrtt. Yaklak 400 000 yl önce ehliletirilen atein fethiyle, insanlkla hayvanlk arasnda bir mesafe kat edilmi oldu. nsann hissettii güç duygusu, onu kendi türünü dier hayvan türlerinden neyin farkllatrdn sembolik olarak deerlendirmeye hazrlad (Otte 2001, 73-74). Aletlere biçim verilmesi, atee hakimiyet, iskan izleri, kafataslarnn muhafazas,127 mezarlar ve ölü gömme adetleri, kaya resimleri ya da yontulmu figürinleri, hayvan kalntlar vs. söz konusuydu; arkeolojik tanklklar prehistorik insandaki bilinç geliimini, grup içinde, mesela bir avn düzenlenmesinde i paylamna uygun olarak ibirlii yapma kapasitesini, soyut kavramlar tasavvur ve kavrama yetisini dorular (Otte 2001, 71-72, 117, 119). Ayn zamanda insann hayalgücüne ve güzel duyusuna da tanklk eder. Determinizm ya da dorusal bir geliim çizgisi dolaysyla deil, cüretkâr olduu için gelien bir insan (Otte 2018). lerleme varsa bunun sebebi udur:
“potensiyel olarak rahatlkla ilenebilir fakat asla imkanlarn bütünlüü içinde
kullanlmayan bir zihnin adaptasyon gücü: ite kültür, bu evrim için gerekli
araçlar talep eder, ‘daha az elverili’ olanlar eleyerek deil, herkesin talep
etmesiyle” (Otte 2001, 117).
Aslnda prehistoryann ortaya koyduu soru, prehistorik insann ne olduu deil, insan’n ne olduudur. En yerleik önyarglardan biri, anatomisi
127 Alt Paleolitikten itibaren insan kafataslar, fosiller ve baka objeler, muhtemelen rölik ya da feti olarak muhafaza ediliyordu (Otte 2001, 120). 128 Prehistorya boyunca sembolik düünce ve ritüel pratikleri hakknda bkz. Beaune 2016, 219- 259.
Éric Luc JEAN
modern insandan farkl görünen ve kültürleri çou zaman, akln rolünün aleyhine maddi görünümlerine indirgenmi fosil insann insan statüsünün reddedilmesi ya da ona düük bir statünün verilmesiydi.129 Oysa prehistoryayla birlikte yürütülen nöro-bilim ve psikoloji aratrmalar, insann prehistoryann bandan beri insan olduunu gösterir. nsann evrimi elbette anatomik dönüümlere yani biyolojik doasna baldr, ancak onu ayr bir tür yapan, kendini dierlerine dayatm bir tür yapan, kendisine dair, doa üzerindeki gücüne dair, kaderini kendi ellerine alma kapasitesine dair bilincidir; bunlar ayn zamanda bu bilincin sembolik ifadeleridir (Otte 2001, 73, 117). nsann kültürel miras içgüdüye ve biyolojik mirasna üstün gelmitir.130
Bilimsel aratrmalarla ortaya konmu dier temel unsurlar, insanln çoulluu ve insan türleri arasndaki melezlemedir. Tek bir prehistorik insan yoktur, çou zaman birlikte var olmu ve kimi zaman birbirleriyle melezlemi çeitli insan türleri vardr.131 Bugün artk paleogenetik çalmalar, farkl insan soylar arasndaki, özellikle de -Avrupa’da gelien Pre- Neandertallerlerin neslinden gelen- Neandertallerle dier türler arasndaki ilikileri belirlemeyi mümkün klyor:
“Belki de [Neandertaller] bu dönemde (-70 000 ile -60 000 arasndaki 4.
zotopik evre) topraklarnn bir ksmn douya doru, Levant’a doru, Orta
Avrasya’ya, Sibirya’ya doru geniletecekler ve Denisovanlarla132
karlaacaklar Altaylar’n eteklerine ulaacaklard. Yine bu ayn dönemde,
Neandertal ve Denisovan gruplar arasnda; anatomik olarak bugünkü
Avrupallarn, Asyallarn ve Melanezyallarn modern atalar olan bir grup
insanla Neandertaller arasnda baka melezlemeler ortaya çkacakt” (Maureille
2018, 113-114).
129 nsan evriminin tan fosiller hakknda bkz. Alpagut, 2012. 130 En “yatkn olanlar en gürbüz olanlar deildi, hzla örenmeye ve yeni davran kalplar hayal etmeye daha açk olanlard (…) bundan sonra biyolojik yasalar sürekli geriledi, anatomi istikrar eilimi kazand ve yetkinlemesi hep daha fazlasyla bedenin dsal icras üzerinde etkili oldu” (Otte 2001, 74-75). Faydal bir okuma için bkz. Arsebük 1995. 131 Ayn ekilde Orta Paleolitikte “Neandertaller yeryüzündeki tek tür insan deillerdi: Afrika’da (Homo rhodesiensis, Homo naledi, arkaik Homo sapiens), Asya’da (gelimi Homo erectus, arkaik Homo sapiens, Homo floresiensis), Sibirya’da (Denisovan) baka türler yerleikti” (Patou-Mathis ve Depaepe 2018b, alnt için 106 ve 131; ayrca bkz. Grimaud-Hervé 2018). Çeitlilik hakknda bkz. Jacquard 1978. 132 “2008’de Denisova maarasnda (Altay Da, Sibirya) bulunan insan fosilleri (…) Baka tür bireylerle üreme ilikileri olduu görülen, salam yapl yeni bir insan türü söz konusudur. Bu melezlerin genleri daha sonra komu toplumlar içinde dalmtr” (Patou-Mathis ve Depaepe 2018b, 183).
Demek ki dierleriyle birlikte,
“60 000 yl önce, Yakndou olduu tahmin edilen bir bölgede bir melezleme
meydana geldi ve %1 ila 4 Neandertal kökenli genomu, Afrikal olmayan
modern insan genomuna dahil etti” (Bon 2018, 118).133
Demek ki Avrupallarla Asyallarn genetik mirasnn %1 ilâ 4’ü Neandertallerden gelmektedir.134 Bundan dolay, “zaman içindeki Öteki” hakkndaki önyarglar da yeniden tartmaya açmak gerekir, ayn “mekân içindeki” öteki hakkndakiler gibi. Biyolojik ve kültürel evrim dorusal deil “çal gibi”dir.135 nsan türleri ortaya çktlar, birlikte var oldular, bazen melezletiler ve yok oldular; yalnzca Homo sapiens türü bugüne kadar hayatta kald.136 Dolaysyla, kendisinden öncekiler gibi Neandertal türü de 30 000 ilâ 40 000 yl önce yok oldu.137 Muhtemelen yok olmasnn tek bir sebebi yok, birçok faktörün bir araya gelmesi söz konusu.138 Genetik alanndaki yakn tarihli çalmalar, özellikle iki hipotezi desteklemek eilimindedir, biri “çok snrl genetik çeitlilik” sebebiyle demografik tükeni, dieri ise Neandertal topluluklarn Homo sapiens topluluklar içinde “genetik olarak erimesi”:
“Neandertaller genetik olarak modern topluluklara katkda bulundularsa,
onlarn yok olmalar da, en azndan ksmen, asimilasyondan dolaydr, biyolojik
yokolutan deil” (Patou-Mathis ve Depaepe 2018a, 144).
Bu yakn tarihli bilimsel kazanmn gösterdii gibi139 ve maymunsu Neandertal önyargsnn tersine, fosil kalntlarndan ve bunlarn genetik analizinden yola çkarak yaplan bugünkü rekonstitüsyonlar, modern insana çok daha yakn bir insan ortaya koyar.140 Farkl beyinlere ve Neandertallerin
133 “Afrikal olmayan” derken Sahraalt Afrika halklar anlalmaldr, Kuzey Afrika halklar bu Neandertal kökenli %1 ilâ 4 oranndaki genoma dahildir (Patou-Mathis ve Depaepe 2018a, 144). 134 Neandertal ile Homo sapiens’in “karlama”s, Patou-Mathis ve Depaepe 2018b, 121’de, Benoît Clarys’in Nouvelle Rencontre [Yeni Kalama] (2018) adl suluboyasyla resimlenmitir. 135 Patou-Mathis 2011, 159. “Atalarn çals” için bkz. Picq 2014. Ayrca bkz. Coppens’in (2001) paleoantropoloji üzerine denemeleri. 136 “Muhtemelen dayanma, paylam ve korumal eitim birliktelii, bu ‘kültürel seçici’ süreçte hayati bir rol almt” (Otte 2001, 71-72). 137 Patou-Mathis ve Depaepe 2018b, 106; Verna 2018, 67. 138 Patou-Mathis ve Depaepe (2018a) ile birlikte, bilimsel analize dayanmayan hipotezler arasnda unlar sayabiliriz: zihinsel yetersizlik, yamyamlk (bu yalnzca baz gruplar arasnda söz konusuydu), “ocak ateinden” zehirlenme, “salgn hastalk”, “doal felaketler”, “iklim deiimi”, “bölgesel rekabet”, ar etobur beslenme ve modern insan tarafndan yok edilme; bu hipotezlerden bazlar hayalcidir, dier bazlar düzenin bozulmasn açklayabilir ama sadece yerel düzeyde. 139 Bilimsel zihniyet hakknda bkz. Coppens 2014b. 140 Mesela bkz. Gilles Tosello’nun Scène funéraire [Cenaze Sahnesi] (1988), Benoît Clarys’in Portrait de l’homme de la Chapelle-aux-Saints [Chapelle-aux-Saints nsannn Portresi] (1993), Anatomie de Néandertal [Neandertalin Anatomisi] (2001), Enfant d’Engis [Engis Çocuu] (2001), Mauro Cutrona’nn Homme de Néandertal [Neandertal nsan] (2010) resimleri; Yves Bosquet’in Homme de
Éric Luc JEAN
büyük kafasna ramen (Verna 2018), Neandertal ile Homo sapiens’in bilisel kapasiteleri hemen hemen ayndr. Neandertal de gayet gelimi aletler üretir (Depaepe 2018), empati kurar,141 ölülerini gömer142 ve bir estetik duyuya sahiptir.143 Böylece, sürekli yenilenen bilimsel tekniklerin ve yöntemlerin (fizik bilimleri, yer bilimleri, yaam bilimleri, matematik, tp) arkeolojisine
uygulanmas önyarglarn azaltlmasn mümkün klmaktadr. Örnein, La Chapelle-aux-Saints'in fosil kalntlarnn son analizleri, bir maymun gibi kemerli bir Neandertal fikrini çürütmektedir. Bu analizler söz konusu Neandertal'in bir kambur gibi büküldüünü öne sürse de, bu kötü görünümün, Neandertal türünün fiziksel özelliklerinden dolay deil, kemik patolojilerinden geldiini kantlarlar (Verna 2018, 73; Delluc 2011).
Prehistorik insana dair bu çoul baka, bundan böyle Paleolitik sanata dair de çoul bir yaklam uygun dümektedir:
“Paleolitik sanatn yorumu çoulcudur (inançlar -amanizm- mitler ya da kabul
törenleri gibi çeitlenmi ritüel pratikler). Ayrca bu sanat artk, zaman ve
mekân itibariyle bir deimez olarak addedilmez, çoul toplumsal
organizasyonlarn yansmas addedilir (…) Bölgesel ve yerel özgüllükler [vardr]
(…) her maara kendine özgü bir sisteme tekabül eder” (Patou-Mathis 2011,
149-150).144
19. yüzyldan itibaren prehistoryaclarn bak açs temelden deiti145 ve aratrmalar, prehistorik insann “hayvanlk”la ve iddetle özdeletirilmesinin hiçbir bilimsel temeli olmadn gösterdi. lerleme belki de nihayetinde, 400
Spy [Spy nsan] (1997) gibi heykelleri ve Élisabeth Daynès’nin 2018’de yapt muhteem Neandertal kadn Kinga dermoplastisi (Patou

bİlİm ve Önyargilar: prehİstorİk İnsana bakiŞlar

Documents