bir özneleşme örneği olarak istanbulda dindar üniversite gençliği

8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii

1/389

T.C.MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSSOSYOLOJ ANABLM DALIGENEL SOSYOLOJ VE METODOLOJ PROGRAMI

BR ZNELEME RNE OLARAK

STANBULDA DNDAR NVERSTE GENL

(DOKTORA TEZ)

Hazrlayan

20076140 ZLEM AVCI

Danman

Yard. Do. Dr. SBEL YARDIMCI

STANBUL 2010


2/389

Sevgili dedem

Hseyin HASELKin ansna


3/389


4/389

I

NDEKLER

Sayfa no.

NSZ .. V

ZET ..IX

SUMMARY ..... XKISALTMALAR ... XI

TABLO VE GRAFKLER ...... XIII

1. GR ......................................................................................................................... 11.1. Aratrmann Konusu ve Problematii .. 5

1.2.Aratrmann Yntemi ve Kullanlan Teknikler ... 18

1.2.1. Etnometodoloji, Etnografi ve Gndelik Yaam .201.2.2. Sembolik Etkileim ve Dini Pratikler ... 25

1.3.Aratrma Evreni ve rneklem Alan ..30

2. KURAMSAL VE KAVRAMSAL YAPI 422.1. Din Sosyolojisi Alanna Ksa Bir Bak .. 42

2.1.1. Din Sosyolojisi Alannn Geliimi .. 442.1.2. Klasik Din Sosyolojisi Dnemi ...... 452.1.3. ada Din Sosyolojisi Dnemi: Yeni Din Sosyolojileri ... 482.1.4. Trkiyede Din Sosyolojisi Alannn Geliimi ...51

2.2. Din Sosyolojisi Ekseninde Bir Kavramsallatrma Denemesi .. 54

2.2.1. Maddi ve Manevi Unsurlaryla Din ... 552.2.2. Bir Yaam Biimi OlarakDindarlk .. 642.2.3. Dindar znenin Oluum Sreci ve slami Kimlik ...72

2.3. slam Dntren Temel Dinamikler .. 76


5/389

II

2.3.1. Kavramsal Birkilik ve Kartlk Olarak

Modernlik ve Geleneksellik .............................................................76

2.3.1.1.Modernlik ....78

2.3.1.2.Geleneksellik .... 80

2.3.2. Geleneksellik ve Modernliin Kavak Noktas Olarak

Gndelik Yaam 83

2.3.3. Dnyevileme ve slam .. 862.3.4. Yaam Tarzlar ve Tketim Kltr .. 88

3. TRKYEDE SLAMCILIK ve SLAM HAREKET... 933.1.Trkiyede Siyasal Yaam ve slam . 94

3.1.1. 1980 ncesi Dnemde slam:slamclk 98

3.1.2. 1980 Sonras Dnemde slam: slami Hareket .104

3.1.3. 28 ubat Sreci ve Ilml Siyasal slam 110

3.2.slamcln ve slami Hareketin Siyasal Dinamikleri .1133.2.1. slamn Muhafazakr Dinamikleri .. 116

3.2.2. slamn Milliyeti Dinamikleri ....124

3.2.3. slamn Sol Dinamikleri ...129

3.3. slamn Gndelik Yaam Dinamikleri ......1313.3.1. Trkiyede Din ve Modernleme ...... 132

3.3.2. Kent Yaam ve Dindarln Farkllaan Grnmleri .134

3.3.3. Tketim Kltr ve Yaam Tarzlar . 140

3.3.4. Yeni Bir Tketim biimi Olarak

slami Moda ve rtnme . 145

3.3.4.1. Kavram Olarakrtnme . 146

3.3.4.2. Trkiyede slam ve rtnme ...148

3.3.4.3. Dini Bir Sembol Olarak

Barts ve Trban .150


6/389

III

4. 1980 SONRASI DEEN YAAM BMLER VE GENLK..1544.1. Genlik Kltr ..156

4.1.1. Toplumsal Eilimler Btn OlarakHabitus ...157

4.1.2. Grnr Olma Biimi OlarakAlt Kltr ..158

4.1.3. Var Olma Biimi OlarakTaktik ....159

4.2.Alternatif ya da Akran Bir Genlik Kltr:slami Genlik. 1614.2.1. Dini Gruplar ve Genlik 164

4.2.2. Dini Gruplarn Eitim Alanna Dahil Olma abalar 1664.2.3. Dini Gruplar: Cemaat ve Tarikatlar rnei ...170

4.2.3.1. slami Temsilin Grnen Yz: Glen Cemaati .......171

4.2.3.2. slamn Muhafazakar Yz: Sleymanclar.173

4.2.3.3. slamn Holdingleen Yz:skender Paa Cemaati ..175

4.2.3.4. slamn Deiime Direnen Yz:smail Aa Cemaati 177

4.2.4. slami Genlik ve Kltrel Dinamikleri 178

5. BR GENLK KLTR RNE: SLAM GENLK .....1855.1. niversite ncesi Toplumsal Yaam ve Dini Eitim 187

5.1.1. Aile Yaps .189

5.1.2.Toplumsal evre ve Mahalle Kltr 194

5.1.3.Dini Gruplar 197

5.2. niversite Dnemi Toplumsal Yaam ve Dindarlk ..203

5.2.1. Dindarlk Algsnn Oluumu 204

5.2.1.1. Nefsi Kontrol Etme ve Vicdan. 205

5.2.1.2. Aile ve Toplumsal evre .. 210

5.2.1.3. Kanaat nderleri Olarakslami Sekinler 215

5.2.2. Genlerin Farkllaan Dindarlk Alglar .. 2225.2.3. Dindarlk Eilimleri ve Yeniden Tanmlanan Dindarlk Algs 2345.2.4. Geleneksellikten Kopu ve Kuak atmalar .2565.2.5. tekileme ya da tekiletirilme Algs ....260


7/389


8/389

V

NSZ

[...] Sakn Tanryehre armaktan yorulma!

ar! Sesin kslncaya kadar ar!

yle ki, sonunda kendisine arabilecein birehrin olmadn anlayncaya kadar

Sana senden yakn olan fark edinceye kadar ar!

Evet, ar!Kendi dnda, aracak birini bulamayncaya kadar ar!

kilikten kurtuluncaya kadar

Ltfun da ho, kahrn da ho deyinceye kadar

Derman arardm derdime/Derdim bana derman imi! hakikatini kavrayncaya kadar

[]

Tanr zaten ehirde. Beden mlknde. Bize bizden daha yaknda.

slami gen kesimin takipisi olduu nemli kanaat nderlerinden olan Dcane

Cndiolunun bir ke yazsndan alnan bu yazs, Tanry ehre armalyz

baln tamaktadr. Belki Tanry ehirde bulmak mmkn olmamtr. Fakat

Tanrnn emir ve yasaklaryla, ortaya koyduu deer ve kurallaryla ve bunlarn

beraberinde ortaya kan yaam biimleriyle karlamak hi de zor olmamtr. nk

artk dini deer ve kurallar, grnmler, yaam biimleri ehir hayatnn ve siluetininartk ayrlmaz bir parasdr.

Bu aratrma boyunca sorgulanan, dindar genlerin dini deer ve kurallar,

zaman zaman siyasal bir sylem olarak zaman zaman ise yaamsal bir pratik olarak nasl

Dcane CNDOLU, Tanryehre armalyz, Yeni afak, 29.11.2009.


9/389

VI

sergiledikleri sorusu, ehir hayatnda Tanrnn emir ve yasaklarnn nasl grnr

olmaya baladn ortaya koyma abas iindedir.

Aratrma kapsamnda yaplan derinlemesine grmelerden birinde Boazii

Sosyoloji Blmnde okuyan Burakn kendince yapt bir tanmlamaya gre din,

toplumsal hayatn (ya da gndelik yaamn) her anna ve her alanna s zan bir g

unsuru, bir kontrol mekanizmasdr. Dolaysyla burada ulalabilecek en genel sonu,

gce toplumun her dzeyinde baklmas gerektiidir. Bu anlamda, sylemsel pratiklere

yaplan vurgulamalar bizi gcn ekilsiz karakterine ve onun, gndelik rutinler dhil,

toplumsal hayatn her kesine ve her boluuna szlma biimlerine bakmak gerekir.

Bu almann hareket noktas olan niversitede okuyan dindar genlerin kent

yaam iinde dini pratiklerinin srdrlebilirlii ve gndelik yaamlarndaki yeridir.

Dindarln farkl biimleri ve yorumlar ile ok sk karlamak mmkndr ve bu

farklln bir deikene bal olarak ortaya kan grnmleri sz konusudur. Bu

karlalan farkl grnmleri ve anlatlan farkl yorumlar anlayabilmek ve

aklayabilmek iin bir takm kavramsal ve kuramsal tartmalar yaplmtr. Ayrca bu

tartmalar Trkiye deneyiminde tarihsel bir bak as gz nnde bulundurularak

aklanmaya allmtr. Aratrmaya ilikin bu kavramsal ve tarihsel birikim

salanmaya allm sonrasnda ise yaplan saha grmeleri ekseninde bunlar daha

somut grnmler ve ifadelerle aklanmaya allmtr. Elbette ki tm saptamalar

grme yap

lan 60 rencilerin sylemleri, bak

a

lar

ve yaam tarzlar

ile s

n

rl

d

r.Bu saptama ve yorumlamalar genel duruma ilikin bir takm pencereler amakta, yeni ve

daha derinlemesine almalar yapmak iin yol gstermektedir.

Aratrma rneklemi iinde grme yaplan renciler hakknda ifade edilen

deerlendirmeler kesin dorular olmaktan te elde edilen veriler erevesinde ne kan

durumlar ve saptamalar olduunu unutmamak gerekir. Ve bu saptamalar bugn iin


10/389

VII

ulalan deerledirmeleri ve aklamalar ifade ederken konu ile ilgili almalar iin yol

gsterici olmas umut edilmektedir.

Dindar genlerin niversite yaamlarnda, dini deer ve kurallarn gc ve etkisi

zerine yaplan bu almada amal bir rneklem grubu olarak dindar olarak

tanmlanan gen kesime ulamak en nemli skntlardan biri olmutur. Dorudan

dindar msnz sorusuna ilk olarak tedirgin ve temkinli yaklamlar ve hatta bazlar

aratrmann konusu ve ierii zerine grmeyi kabul etmemilerdir. Fakat bu

aratrmadaki samimiyet ve nesnellik konusunda, yine bu kesim iinde yer alan ve

grmecileri ikna eden, hatta zaman zaman dardan biri ile (bir kadn ile)

grmekten ekinen rencilerle kayt altnda grmeler yapan brahim Hakk zkal

aratrmann en nemli bilgi ve a kayna olmutur. En byk teekkrlerimden birisi

onun iin

almann en zorlu ksm olarak sahadan elde edilen verilerin ilenmesi,

snflandrlmas ve en doru bir biimde anlalarak yorumlanmas ksmnda, tez

danmanlndan te yol arkadal yapan, ynlendirmekten te en ufak imla hatalarn

bile dzelten sevgili danmanm Yard. Do Dr. Sibel YARDIMCInn katks ve emei

ok byktr. Bu tezi kendisine borlu olduum, doktora almamdaki en byk

ansm olan Sibel Hocama sevgimi, saygm ve sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.

Ayrca aldm dersleriyle okumay ve eletirel bakabilmeyi yeniden rendiim

Prof. Dr. Meral zbeke Yazdm hereyi byk bir merakla ve ilgiyle dinleyen, bu

tavryla bana g veren ve heveslendiren, yazma noktasnda yazlan en kt ey, en

mkemmel plandan ok daha iyidir diyerek harekete geiren Prof. Dr. Bahattin

Akite Ve saha almas adna ok ey rendiim Bahattin Hocann aratrma

ekibine ok teekkr ederim. Bu almadaki byk anslarmdan biri de sizlerle


11/389

VIII

karlamakt. Ayrca bu tezin savunma jrisinde olmay kabul eden Do Dr. Ferhat

Kentele ve Yard. Do Dr. Yldrm entrke de ok teekkr ederim.

Ve bu alma iin grmeyi kabul eden ve saatlerce sohbet eden tm

grmecilere samimi ve iten tavrlar iin ok teekkr ederim. ok elenceli ve

heyecanl geen grmelerden sonra kbusa dnen grme zmlemelerinde

desteklerini esirgemeyen Sevdaya, Suata, Gkhana da teekkr etmeliyim.

Aralk 2010 zlem AVCI


12/389

IX

ZET

(BR ZNELEME RNE OLARAK

STANBULDA DNDAR NVERSTE GENL)

Bu aratrmada din sosyolojisinin, din ve toplum arasndaki bir etkileimin bir

sonucu olarak ortaya kan ve toplumsal bir gereklik alann inceleyen bir disiplin

olmasndan hareket edilmitir. Bylece sosyolojinin dinin ieriini deil, insan ilikileri

balamn incelemesi gereklilii dncesinden hareketle niversitede okuyan dindargenlerin yaam biimleri ve dindarlk ltleri zerinde durulmutur. zellikle bu dindar

genlerin bireysel ve toplumsal ihtiyalar erevesinde akn bir varlkla olan ilikilerini

hangi lde kurduklar, modernlikle birlikte dini deer ve kurallara ykledikleri anlamlar

ve bylece farkllaan dini yaam biimleri ve dindarlk alglar zmlenmeye allmtr.

Bu almann temel hareket noktas olarak ele alnan niversite okuyan ve dini bir

kimlie sahip olan genlerinin gndelik yaamlarnda dini deerlerin, kurallarn ve

pratiklerin yeri ve nemi, deien toplumsal koullar da gz nnde bulundurularakincelenmeye allmtr. Bu nedenle, Trkiyede 1980 sonrasnda yaanan ekonomik,

toplumsal ve siyasal deiimlerden hareketle slami yaam biimlerinde grlen deiimler

zerinde durulmaktadr.

Kendisini dindar olarak tanmlayan, dini davran biimlerini ve ibadetlerini

gndelik yaamn merkezine koyarak ya da gndelik yaam alannn boluklarna dini

alkanlk ve deerlerini yerletiren niversite genlerinin dindarlk alglamalar ve biimleri

zmlenmeye allmtr. Bu nedenle stanbuldaki vakf ve devlet niversitelerindeokuyan 60 renci ile derinlemesine grmelere yaplarak, birok deiken ekseninde bu

alglamalar ve grnmler anlalmaya ve aklanmaya allmtr.

ANAHTAR KELMELER: zneleme, Dindarlk, Dini gruplar, slami genlik, slami

yaam biimleri, slami tketim, slamn modernlemesi, Modernliin yerellemesi.


13/389

X

SUMMARY

(THE UNIVERSITY RELIGIOUS YOUTH IN STANBUL

AS A EXAMPLE SUBJECTIFICATION)

The departure point of this study is the idea that sociology of religion is a discipline

that has emerged as a result of the interaction between religion and society and has been

analysing a space of social reality. Thus the study mainly focuses on the life styles and

criteria of religiousness among the devout university students considering the necessity forsociology to review the context of human relationships rather than the content of religion.

The thesis especially intends to analyse the extent to which these religious young people

establish a relationship with a transcendental being in regard to their social and individual

needs, the meaning they attribute to religious values and rules along with modernity and thus

their changing religious life styles and images/perceptions of religiousness.

By taking the changing social conditions into account, the study examines the

position and the importance of the religious values, rules and the practices in the everydaylives of the young university students with religious identities, who are also considered as

the starting point of the thesis. Therefore the study also focuses on the changes on Islamic

life forms with regards to the economic, social and political changes experienced after 1980

in Turkey.

What is attempted to analyse in this study is that the images of religiousness and

forms of religiousness of university youth, who define/call themselves as religious and

place their forms of religious behaviour and services at the centre of their daily life or puttheir religious habits and values in the margins of everyday life. For that reason the study

attempts to explain all these perceptions and views in the light of bilateral talks that held

with 60 students studying in the state and private universities in Istanbul.

KEY WORDS: Subjectification, Religiousness, Religious groups, Islamic youth, Islamic

forms of life, Islamic consumption, Modernisation of Islam, Localisation of Islam.


14/389

XI

KISALTMALAR

AGV: Anadolu Genlik Vakflar

AKP: Adalet ve Kalknma Partisi

AMGT : Avrupa Milli Gr Tekilatlar

AP: Adalet Partisi

ASDER: Adaleti Savunanlar Dernei

AFD: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

AVM: Alveri Merkezi

CHP: Cumhuriyet Halk Partisi

DEFD: Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

DSK: Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu

DP: Demokrat Parti

DYP: Doru Yol Partisi

FP: Fazilet PartisiHH: nsan Hak ve Hrriyetleri

HL: mam Hatip Lisesi

YC : lim Yayma Cemiyeti (Vakf)

KESK: Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu

MAZLUM-DER: nsan Haklar ve Mazlumlar iin Dayanma Dernei

MED-ZEHRA: Medresetl Zehra

MGH: Milli Gr Hareketi

MGK: Milli Gvenlik Kurulu

MGV: Milli Genlik Vakflar

MSAD: Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei

MNP: Milli Nizam Partisi

MSP: Milli Selamet Partisi

MTTB: Milli Trk Talebe Birlii

MSAD: Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei


15/389

XII

SYM : renci Seme ve Yerletirme Merkezi

ZGR-DER: zgr Eitim ve nsan Haklar Dernei

RP: Refah Partisi

SSAV: Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Vakf

SP: Saadet Partisi

STK: Sivil Toplum Kurulular

TESK: Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu

TP: Trkiye i PartisiTSK: Trkiye i Sendikas Kurumu

TK: Trkiye statistik Kurumu

TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu

TSAD: Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei

TOBB: Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii

TSK : Trk Silahl Kuvvetleri

YT: Yldz Teknik niversitesi


16/389

XIII

TABLO VE GRAFKLER

Tablo 1: Niteliksel Aratrma Yntemleri, Teknikler ve Ana Sorunsallar

Grafik 1: Derinlemesine grme yaplan rencilerin niversite, blm ve cinsiyet

olarak dalm

Grafik 2: Grmecilerin okuduklar niversitelerin dalm

Grafik 3: Devlet niversitelerinde okuyan grmecilerin dalm

Grafik 4: Vakf niversitelerinde okuyan grmecilerin dalm

Grafik 5: Grmeyi kabul etmeyen rencilerin niversitelere gre dalm

Grafik 6: Grmecilerin dini gruplara gre dalm

Grafik 7: Derinlemesine grmelerde renciler arasnda en yaygn olan dini gruplarn

niceliksel dalm

Grafik 8: Derinlemesine grmelerde genler arasnda yaygn olan slami STK'larn

dalm

Grafik 9: Dindarl

k llerinin tm s

n

flar aras

ndaki toplamGrafik 90: Dindarlk ltlerinde kr-kent farkll

Grafik 11: Dindarlk ltlerinin dini gruplara gre farkll

Grafik 12: Dindarlk ltlerinde kadn-erkek farkll

Grafik 13: Dindarlk ltlerinde devlet ve vakf niversitelerine gre farkllklar

Grafik 14: Dindarlk ltlerinde okunan alanlara gre farkllklar

Grafik 15: Dindarlk ltlerinin snflar aras dalm

Grafik 16: Dini kurallardaki rasyonel anlayn niversitedeki yllara gre farkll


17/389

1

1. GR

Trkiyede 1980 sonras yaanan ekonomik, sosyal ve siyasal deiimlerle

birlikte toplumsal yapda kkl bir deiim yaanmaya balamtr. En etkili toplumsal

dinamiklerinden biri olan slam dinin de, toplumsal bir kimlie dnerek kamusal

alandaki grnmleri ve toplumsal ve siyasal taleplerinin artmasyla birlikte, zellikle

genler arasnda yaygnlaarak alternatif siyasal bir dil ve yaam biimi olarak

grlmeye balamtr. Genler arasnda kendini ifade etme tarz ve bir yaam biimi

olarak yaygnlaan slami bak as, gnmze kadar zaman zaman kktenci ve

muhafazakr bir biimde, zaman zaman ise daha lml ve modernist bir biimde

glenerek var olagelmitir. Bu srete, kendi iinde de farkl yorumlar ve biimler

kazanmtr. zellikle dnya ile daha fazla temas halinde olan genler arasnda dini

deer ve kurallarn yorumlanarak, gndelik yaam pratikleri iine dhil edilmesi, farkl

grnmlere neden olmutur. Gnmzde kendilerini dindar, dini hassasiyete

sahip olarak tan

mlayan ya da iinde bulunduklar

toplumsal evre taraf

ndan dindarolarak tanmlanan niversite genlerinin kent yaamndaki dini ve din d pratikleri

zerine yaplacak zmlemeler, bu farkllklarn nedenlerini ve kaynaklarn

aklamaya yardmc olacaktr.1

Bu erevede, aratrmann konusunu, deien kent yaamnda niversitelerin

farkl faklte ve blmlerinde okuyan ve kendilerini dindar olarak tanmlayan

rencilerin dini hayata ve ibadetlere bak

lar

, bunlar

yorumlayarak kendi gndelikyaamlarna nasl dhil ettikleri oluturmaktadr. Konu ile ilgili saptama ve

deerlendirmelere balamadan nce ilk akla gelen soru ise niversite genliinin dini

pratiklerinin neden incelenmeye deer olduudur. Unutmamak gerekir ki, bir toplumsal

yapnn deiimindeki en nemli dinamiklerden biri eitim seviyesi hzl ykselen gen

kuaklardr. Hemen her toplumun gen kesimi, ekonomik ya da siyasal olarak eitli

1 Burada dindar tanmlamas ile kendisini dorudan dindar olarak tanmlayan, dini hassasiyete sahip ya daiinde bulunduu ortamlarda dindar olarak tanmlanan genler kastedilmektedir.


18/389

2

kltrel formlar yaratarak yeni grn, davran ve dil, dolaysyla yeni iletiim tarzlar

retmeye almaktadrlar. Bylece bir yandan yeni temsil yollar, iletiim ve ifade

biimleri gelitirmekte ve en nemlisi bunlar kendi gndelik yaamlarnda da dorudan

uygulamaya geirmektedirler. Dier yandan ise bir toplumun hem entelektel yaamnn

hem de genel olarak popler kltrnn genilemesine katkda bulunabilmekte ve

gelitirdikleri (ya da alternatif olarak ortaya koyduklar) kltrel formlarla rnlerin

sadece tketicisi olmakla kalmayp reticisi durumunda da olduklar iin kendi alt kltr

formlarn gelitirebilmektedirler. Bylece gelitirdii alt kltr formlaryla birliktetoplumsal bir grup zellii de tayan niversite genlii, bir toplumun geleceini

yanstan ve gsteren en nemli toplumsal kesimlerden biri olarak dnlebilir.

niversite genleri, yetikinlere gre toplumsal yapy ilgilendiren birok konuda daha

duyarl, ayn zamanda toplumsal ve kurumsal ykmllkler karsnda daha bamsz

ve buna karn entelektel yaama daha yakndr. Bu anlamda da niversite genliinin,

kltrel yenilenmenin bir eit nc grubu ve dolaysyla o toplumsal yap iinde

toplumsal deimenin, gelimenin ve yeniden retimin en nemli hareket ettirici unsuru,

nemli bir h z belirleyicisi2 olduu sylenebilir. Yani bir toplumsal yap iinde

siyasal, ekonomik ve kltrel deimenin, gelimenin ve ilerlemenin en nemli hareket

noktas, yksek eitim dzeyine sahip (ya da bu eitim seviyesine ulamaya aday) gen

kesimler ve onlarn dnyaya baklardr.

Daha geni ve kendi iinde daha eitli ve oulcu bir yapya sahip olan bir

niversite genlii ve genlik kltr3 erevesinde, slami genlik gruplarn bir alt

2H z belirleyicileri (pacesetters) kavramn Daniel Yankelovichin New Rules Searching for selfFullfillment in a World Turned up Side Down adl makalesinde kulland anlamda kullanyorum.Yankeloviche gre douda ve batda dnyann yksek prestijli niversitelerinin renci ve mezunlar,kendi toplumlarnda kltrel deiimin hz belirleyicileridir.

3 Bu konudaki zelliklede 1980 sonras genler arasndaki gerek siyasal gerekse kltrel eitlilii daha iyianlayabilmek iin Demet Lkslnn 2005 ylnda EHESSte (Ecole des Hautes Etudes en SciencesSociales) tamamlam olduu La jeunesse turque actuelle: La fin du mythe de la jeunesse Trkiyede genlik: Genlik mitinin sonuadl doktora tezine ve bu tez dorultusunda ve konu ile ilgiliyaklak dokuz yllk bir saha tecrbesine dayanarak yazm olduu ve 2009 ylnda yaynlanm olanTrkiyede Genlik Miti:1980 sonras Trkiye Genlii adl kitabna baklabilir. Yazar bu kitapta,genlik siyasal bir kategori midir? sorusundan hareketle, 1980 sonrasnda Trkiyede yaanan siyasal ve


19/389

3

kltr olarak ele mmkndr. Bir alt kltr olarak deerlendirilebilecek olan bu gen

kesimin en belirgin ve dikkat ekici zellii, kendi iinde de farkl dnce biimi ve

grnmlere sahip olmasdr. Dolaysyla tek tip birslami genliin olmad savndan

hareketle slami genliin farkl grnmlerine dayanarak snflandrlmas ve bu

snflandrmalar erevesinde yorumlanmas zorunluluu ortaya kmaktadr. En temel

dini akidelere (doktrinlere) dayanan slami deer ve kurallar, bireyin gndelik yaamna

dhil olmaya baladklarnda bireysel dzeyde alglanmakta, uygulamalar

eitlenmektedir. Bu durum ise genler arasnda dini deer ve kurallarn farkl biimlerdeki alg ve yorumlarna dayanan farkl dini yaam tarzlarnn gzlenmesine

neden olmaktadr.

Genler arasndaki farkl dini grnmler ve alglama biimlerini, farkl dini

gruplarn muhafazakr bir ideoloji olarak slam yeniden retmeye almalarnn bir

sonucu olarak deerlendirilebilir. Dolaysyla toplumsal tabakalamayla paralel olarak

slam iinde de bu farkl

lamalara dayal

bir tabakalamadan, katmanlardan bahsetmekyanl olmayacaktr. Artan eitim seviyesi, kentleme, iletiim imknlarnn ve

teknolojisinin yaygnlamas, tketim alkanlklar ve yaam tarzlarndaki hzl deiim

geleneksel slamn imdiletirilmesini, bugne tanarak yeniden yorumlanmasn

zorunlu hale getirmitir. zellikle saha almasnda yaplan derinlemesine grmeler

ekseninde dnmek gerekirse, yaanan evre (kr-kent ayrm), ekonomik durum

(zellikle devlet ve zel (vakf) niversite ayrm), okunan blm (fen bilimleri ve

sosyal bilimler ayrm) ve grmecilerin niversitedeki yllar (kanc snf olduklar)

bu farkllklarn ana izgilerinin belirginlemesini salayan deikenledir.

ekonomik deiimlerle birlikte gen kesimin siyasal ve kltrel alana baknda yaanan deiimlerzerinde durmaktadr. zellikle tketimin bir kimlik oluum aracna dnt bu dnemde, genlerarasnda yaygnlaan tketim alkanlklarn eletirel bir bakla ele almaktadr.


20/389

4

Bu konuda saha almalarna ve niteliksel aratrmalara dayanan Trkiyeden

zellikle Demet Lkslnn, Nilfer Glenin4 ve Aye Saktanberin5, dnyadan ise

Hastings ve Hogeun6 yapt almalar incelemek ve bu almalara dayanarak yn

vermek; bu genlik gruplarn, onlarn genelde dine zelde ise slami deerler, kurallar

ve yaam biimlerine baklarn yeniden tanmlamak, yaanan deiimleri ve

alglamalar da ortaya koymaya almak, bu alma asndan byk nem

tamaktadr.

Bu aklamalardan hareketle aratrmann genel erevesi kendi iinde

farkllaan slami genlik gruplar ve bu genlerin gndelik yaam pratikleri ve tketim

alkanlklar etrafnda ekillenecektir. Tm bu biimlerde grlen farkl yorumlar ve

uygulama biimleri genel slami deer ve kurallar altnda birbirlerinden ayrlan, zaman

zaman ise elien farkl grnmlerin sergilenmesine neden olmaktadr.

Tm bu betimlemelere ve genel kanlara dayanarak, din sosyolojisinin, din ve

toplum arasndaki etkileimin bir sonucu olarak ortaya kan, toplumsal bir gereklik

alann inceleyen bir disiplin olmasndan ve sosyolojinin dinin ieriini deil, insan

ilikileri balamn inceleme konusu yapmasndan yola karak zellikle niversite

genlerinin bireysel ve toplumsal ihtiyalar erevesinde akn bir varlkla ilikilerini

hangi llerde kurduklar (din ve ibadet algs), modern dnemdeki toplumsal

4 Bu konuda Nilfer Glenin, Modern Mahrem (1991/2010), Melez Desenler (2002) ve Trkiyede dinkonusunda yaplan almalarn derlendii bir atlye almas olan slamn Kamusal Grnmleri(2000) isimli kitaplar zerinde durulabilir.5 Aye SAKTANBER, Trkiyenin Yeni slamc Genlii: Siz nasl eleniyorsanz biz de yleibadet ediyoruz, 259-277.6 Philip K. Hastings ve Dean R. Hoge, Religious and Moral Attitude Trends Among College Students(1948-86)balkl aratrmalarnda 1948-1986 yllar arasnda Amerikan niversite genliinin dini veahlaki tutumlarndaki deiimleri incelemilerdir. Aratrmada, 1948-1967 yllar arasnda dinitutumlarda liberalizm ve bireycilik ynnde bir eilim grlrken, bu durumun 1974ten sonra tersinednd tespit edilmitir. Bu tarihten sonra Amerikal niversite rencileri arasnda liberal ve bireycitutumlardan ziyade muhafazakr tutumlar ne kmaya balamtr. 19741984 yllar arasnda, zellikleaile ve uyuturucu kullanm gibi ahlaki konulardaki tutumlarda nemli oranda bir muhafazakrlamaeilimi yaanmtr. Hasting ve Hoge, bu durumu, sz konusu muhafazakr tutumlardaki ykselinedeniyle 1950lerin geri dn olarak nitelemektedirler.


21/389

5

deiimler balamnda dinin toplumdaki grnmleri (yaam tarzlar ve tketim kltr)

ve genlerin dinin gndelik yaam iindeki biimlerine ykledikleri deer ve anlamlar

ele alnarak incelenmeye allmtr.

1.1. Aratrmann Konusu ve Problematii:

Cumhuriyet ncesi Osmanl devlet gelenei ve toplum yapsnda, Cumhuriyetdneminin ise toplumsal ve siyasal yapsnda din, en nemli toplumsal dinamiklerden

biri olmutur. Yani dini deer ve kurallarn toplumsal yapdaki zaman zaman grnen,

zaman zaman ise gizli olan etkilerini gz ard etmemiz mmkn deildir. Gerek

gemite gerekse bugn slami deer ve kurallar (bir ksm toplumsal yap iinde

geleneksel bir hal alm olsa da) en basit olarak gndelik yaammz dorudan ya da

dolayl olarak etkileyen bir gce sahiptir. Bu grnrlk ve etki, slamn zellikle

1980li ve 1990l yllarda bir ideoloji, toplumsal ve siyasal bir hareket olarak hzla

ykselmesine neden olmu ve toplumun her alanna yaylarak farkl biimlerde ve

yaplarda tezahr etmesine neden olmutur.

Trkiyede 1980 ncesinde siyasal bir ideoloji olan, sonrasnda ise toplumsal bir

harekete dnen slamcln niteliini, Cumhuriyet tarihindeki ve gnmzde siyasal

ve toplumsal olular iindeki yerini anlamak iin slami deer ve kurallarn siyasetle

nasl i ie geerek bir araya geldiini ve nasl kitlesel olarak bydn anlamaya

almak nemlidir. Bunun iin ncelikle, slami deer ve kurallarn bireyler tarafndan

iselletirilerek gndelik hayatn merkezine konulduunun zmlenmeye ve buradan

hareketle anlalmaya ve aklanmaya allmas gerekir. Yani makro dzeydeki siyasal

oluumlarn ve yaplarn yan sra bunlarn daha mikro seviyede birey yaamna nasl

nfuz ettii, bireyin gndelik yaamn ne ekilde etkiledii, deitirdii ve nasl bir

biime soktuu, bu durumun ise toplumsal yap iinde ne kadar eitli dindarlk alglar

ve grnmleri oluturduu bu aratrmann en nemli hareket noktasdr.


22/389

6

Din olgusu, bireysel ve toplumsal dzeyde, gndelik hayattan toplumsal hayatn

rgtleniine kadar her alanda nemli ve etkili olmaktadr. Ayrca toplumsal yapdaki

iktidar / g odaklarndan biri ve bir inan mekanizmas olarak dinin ve dini deer ve

kurallarn birey tarafndan iselletirilmesi, bireyin gndelik yaamn etkilemekte ve

yeniden biimlendirmektedir. Bu durum ise din iindeki farkl yorumlar ve farkl dinsel

yaam biimlerinin anlalmasn ve aklanmasnn temel dayanak noktas olmaktadr.

Burada dinin sahip olduu nesnel sylemlerin farkl biimlerde yorumlanmalar, bu

sylemlerin farkl toplumlar ve farkl kltrlerde farkl grnm ve yaam biimlerineneden olmaktadr. Ayrca ayn toplum ve kltr iinde de farkl yorumlamalar (dini

akidelerin sorgulanarak farkl aklamalarla dorulanmas anlamnda) farkl mezheplerin

ve dini gruplarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu durum ise en son noktada grup

iindeki bireylerin kendi yaamsal pratiklerinde de farkllklara neden olabilmektedir.

Dolaysyla dinin bireyler tarafndan iselletirilerek kendi gndelik hayatlarna

tanmas ve nesnel sylemlerinin bireyin kendi zihinsel ve yaamsal deneyimlerine ve

alglarna dayanarak ortaya kan znel sylemleri (zne durumunda yeniden tanmlanan

dindar bireyin) byk bir nem tamaktadr.

Dinin gndelik yaam iindeki yerini ve etkisini aklarken Grace Davie tercih

edilen din zorunlu olarak zellemi dindir eklinde bir aklama ile dini deer ve

kurallarn gndelik yaama dhil edilmesindeki greceli tavr vurgulamaktadr. nk

Davieye gre din basit birekilde hayat tarz ve kiisel tercih meselesinin dnda bir

ey deildir.7 Dolaysyla en genel anlamyla din, bireylerin alg ve yorumlarna

dayanan ve znel zelliklere sahip olan dorudan bir yaam tarz olarak

tanmlanmaktadr. Yani, dini konularda herkes kendi itihadn yapar algs hkimdir.

Burada sz konusu olan ise kendi toplumsal evresi ve birikimsel zellikleri ekseninde

ina edilen ve bu srete zne haline gelen bireyler sz konusudur. Burada

gzlemlenen zne, Simmelin syledii gibi srekli bir varolu srecinde ve

hissedilebilir olan toplumsal bir tipdir ve bir toplumsal tip mutlaka bir toplum tarafndan

7 Grace DAVIE, New Approaches in the Sociology of Religion: A Western Perspective, 75-76.


23/389

7

yaratlr.8 Mslman zne olarak ifade edilebilecek olan bu toplumsal tip srekli bir

varolu krizi ve kendini bu sre iinde srekli yenileyerek, deitirerek varetme abas

iindedir. Elbette burada toplumsal etkilerin yan sra, bu etkilerle ekillenen bireysel

tercihler de sz konusudur.

En genel anlamyla kiisel tercihler etrafnda oluan bir yaam biimi olarak

tanmlanan dinin, bireyin yaam biiminde grlen deiim ve farkllklar Trkiyedeki

gen kesim leinde anlamaya almak iin ncelikle slami deer ve kurallarn

gndelik yaam iinde nasl yer aldnn ve dindarln nasl yaandnn incelenmesi,

deerlendirilmesi ve yorumlanmas gerekir.

Bu aratrma kapsamnda slami yaam biimlerinin tm dnyadaki deiimi de

gz nnde bulundurularak, Trkiyede yaanan bu deiim, kendisini dindar olarak

tanmlayan bireyin gndelik hayatna yansmalar, etkisi ve bunun sonucunda slami

yaam biimlerinde gzlemlenen farkllklar incelenmeye allacaktr. Bu farkllklar

bir toplumda gemi ve gelecek kuaklar arasnda bir kpr grevi gren genler

zerinde, zellikle de niversite genleri zerinde sorgulanarak anlalmaya

allacaktr. nk bir toplumda geleneksel ve modern arasndaki melez oluumlar

gerekletiren, geleneksel yaamlaryla modern kent yaamn bir araya getiren ncelikle

gen kuaklar olmutur. zellikle kendilerini dindar olarak tanmlayan ve dini

davran biimleri ve ibadetlerini gndelik yaamnn merkezine koyarak ya da gndelik

yaam alan

n

n boluklar

na dini al

kanl

k ve deerlerini yerletirerek bunu belirgin bir biimde sergileyen niversite genlerinin gndelik yaam pratikleri incelenmeye

allmtr. Bu pratiklerin incelenmesinde ise en genel anlamyla u sorulara cevaplar

aranmaktadr: Bu genler, kendi zel/mahrem alanlarndan karak kamusal alanda nasl

bir grnm ve tavr sergilemektedirler? Kent yaam iinde farkllklarn

belirginletirerek kendilerine yeni alanlar m yaratmaktadrlar, yoksa bu farkllklarn

8 George SIMMEL, The Stranger, 147.


24/389

8

dntrerek dier toplumsal gruplarla btnlemekteler midir? Ya da tm

farkllklaryla modern kent yaamnda farkl olanla birlikte uyum iinde yaamay

srdrmeyi baarabilmiler midir?

Bu sorularn cevaplandrlmaya almasyla amalanan, dindar olarak

tanmlanan niversite genleri arasnda dini deer ve kurallarn, ibadet biimlerinin

gndelik yaam iinde nasl bir yere ve neme sahip olduudur. Ayrca bu genler

arasndaki dini alglay ve yorumlama farkllklar da zellikle dikkat ekicidir. Bu

farkllklar dindar genler arasnda sahip olduklar toplumsal zellikler ve ait

olduklar dini gruplar lsnde giderek zneyi merkeze koyan yorumlamalara neden

olmaktadr.

Aratrmann genel erevesi olarak, kendisini dindar olarak tanmlayarak en

temelde dini ibadet biimlerini yerine getirmeye alan ve temel dini kurallar

konusunda tam bir hassasiyete sahip olan genlerin din d alanlardaki sosyalleme,

iletiim biimleri ve bo zaman alkanlklarnn neleri kapsad ve bunlar dini deer

ve kurallar erevesinde nasl rttrd ele alnmaktadr. Aratrma boyunca

vurgulanmaya allan bu durumlarn, yaanan din ve kitabi din ekseninde

sorgulanmas, bugnk slami yaam biimlerini anlamak ve yorumlamak adna byk

bir nem tamaktadr. Ayrca din iindeki ve din dndaki sosyalleme meknlar,

biimleri ve alkanlklarnn, nasl birbirini dntrerek ya da birbirini andrarak (ya

da trpleyerek) i ie getii de deerlendirilmeye al

lmaktad

r.

Kent yaam iinde genler arasndaki dini davran biimlerini anlamak iin her

eyden nce genel ve derinlemesine baz sorular cevaplandrlmaya allmtr. Bu

sorular ortak noktalarna dayanarakyle gruplandrmak mmkndr9:

9 Derinlemesine grmelerde sorulan sorular genel hatlar ile EK 1de verilmitir.


25/389

9

1) Birinci grup sorularda temel dini akidelerin anlamlarndan hareketle gndelik

yaam iinde nasl bir anlama brnd, nasl farkllat ya da farkllamad

zerinde durulmaktadr. Ayrca genlerin ykledii anlamlar erevesinde bir takm

temel kavramlar aklanmaya allmaktadr.10 Bu kavramlar olan ve olmas gereken

zerinden aklanmaktadr.

2) kinci grup sorularda ise kent yaam iinde modern grnmlerleilikilendirilerek dindarlk, dini pratikler ve gndelik yaam karlkl olarak

sorgulanmtr.

3) nc grup sorularla niversitede okuyan dindar genlerin, dini deer ve

kurallara baklarn etkileyen toplumsal, kltrel, siyasal ve ekonomik faktrler

zerinde durulmaya allmtr. Bu noktada dini deer ve pratiklerin temel

kaynaklar

ndan hareketle, renciler aras

nda farkl

anlam ve grnmlere sahip olandindarlk biimleri aklamaya allmtr.

4) Drdnc grup sorularla gndelik yaamn dorudan etkileyen kltr

rnlerinin, genlerin dindarlklar zerinde nasl bir etkiye, deiime ve dnme

sahip olduu ele alnmaya allmtr. Dolaysyla kendilerini dindar olarak

tanmlayan genler arasndaki popler kltr rnleri ve bunlarn dini alkanlklarna,

davran

lar

na etkileri ve bo zaman faaliyetleri sorgulanmaya al

lm

t

r. Elbetteburada dini deerlerin ve sembollerin popler kltrn nasl bir nesnesi haline geldii de

nemli hareket noktas olmutur.

10 Bunlar ncelikle serbest armlarla grmecilere sorulan slam, haram, barts, helal, rzk, ateist,dindar, tarikat, eriat, laiklik, gnah, modern, devlet, genlik, kader, inan gibi kavramlardr.


26/389

10

5) Beinci grup sorularda gndelik yaam iinde sergilenen dini davranlardaki

znel-nesnel, eski-yeni, geleneksel-modern ikilikleri zerinde durulmaya allmtr.

Bir yandan genlerin din d alanlardaki pratikleri ve bu pratikleri kendi dindarlk

llerinden ayrmadan nasl bir arada srdrmeye altklarna dair sorular sorulmu,

dier yandan dini deer ve kurallarn modern dnyada yeniden nasl anlamlandrlmakta

ve yorumlanmakta olduu anlalmaya allmtr. Gndelik yaam pratikleri iinde

dini deer ve kurallarn nasl bugne tanarak imdiletirildii ve kazand yeni

grnmler zerinde durulmutur. Ayrca gndelik yaam ve dini pratiklerin nasl i iegetii, ne gibi atmalarn ve gerilimlerin yaand betimlenmeye allmtr.

6) Son olarak ise sorulan sorularla dindar ve laik / dindar olmayan genler

arasndaki benzerlikler ve farkllklar yine dindar genlerin bak alar ile belirlenmeye

ve yorumlanmaya allmtr. Bir dier farkllk noktas ise dindarln ltleri ve dini

pratikler konusunda cinsiyet farkllklarnn ne kadar belirgin olduudur. Dindar olarak

tan

mlanan genlerin dini ibadetlere, deerlere ve kurallara yakla

mlar

n

n kad

n veerkekler arasnda nasl ve neden farkllat aklanmaya allmaktadr.

Bu sorgulamalardan hareketle, aratrmann genel snrlar dhilinde konuyla

ilgili daha nce yaplan benzer almalara ve keif amal rneklem alannda yaplan

basit gzlemler ve grmelere dayanarak bu temel sorulara bir takm cevaplar

verilmeye ve aratrmann sonularna ilikin genel olarak ngrlerde bulunulmaya

al

lm

t

r. Elbette bu genel ngrler, lke iindeki gerek siyasal gerekse ekonomikyapnn da etkisi gz nnde bulundurularak balamsal olarak ifade edilmeye

allmtr. zellikle 1980 sonrasnda balayan gnmze kadar hzla ve derinleerek

tm dnyada ve Trkiye'de yaanan toplumsal deiimlerle birlikte ortaya kan slami

hareketin, slami yaam biimlerini nasl etkiledii nemlidir. zelliklede dindar

niversite genlerinin dini alkanlklar ve gndelik yaam pratikleri arasndaki ilikinin

ve dengenin nasl salan(ma)d kendi balamsal erevesinde ele alnmas gerekir.


27/389

11

lkin siyasal alandan bakldnda slami hareket sadece siyasal bir tepki olmann

ve var olan slami-muhafazakr kesimlerin szcln stlenmenin tesinde, kendi

iinde de yeni kesimler, yeni ehreler, yani yeni katmanlar yaratmtr ve yaratmaya

devam etmektedir. Bu durum ise ayn din iinde, yorum farkllklar sonucunda ortaya

kan dini gruplar ekseninde farkl yaamsal pratiklere sahip farkl dini grnmlerin

sergilenmesine neden olmutur. Bu farkllklar en kolay, en abuk ve etkili olarak ilk

nce genler arasnda sergilenmektedir. nk genler, toplumsal alanlarda daha fazla

grnrle sahiptirler. Bu farkllklar ncelikle grnr bir biimde giyim tarzlarnda,

sosyalleme alanlar ile toplumsal davran biimlerinde zelde ise temel ibadetlerin

uygulanmasnda gzlenmektedir. Bu farkl grnmlerde aile yaps, ekonomik durum

ve kentsel kken (hangi kentte kr kent ayrm biiminde doup byd) nemli

bir etkiye sahiptir. Ayrca bu farkllklarn en nemli kaynaklarndan biri de ekonomik

ve siyasal olarak gittike glenen dini gruplar olmutur. Genel anlamda slamn

kamusal alana tanarak siyasallamas ve bir yaam biimi olarak grnr olmasyla

birlikte, cemaatler glerini artrm ve din d alanlarda da etkin olmaya balamlardr.

Dini gruplarn faaliyetlerinin din d alanlarda grlmeye balamas, bu gruplarn

grnr olarak belli bir meruluk kazanmalarn salamtr. Dini gruplarn kazand bu

effaflk ve merulukla bankaclk, turizm ve eitim gibi din d alanlarda grnr

olmaya balamalar, gndelik yaamda daha yaanabilir ve somut olarak dorudan

gzlemlenebilir bir dini yaamn olumasna ortam ve olanak hazrlamtr.

ncelikle siyasal ve kltrel alanda ve sonrasnda ise toplumun tm alanlarnda

kazanlan meruluk ve grnrlk slamn toplumsal bir harekete dnmesini

hzlandrmtr. Bylece 1980 sonras ve 1990l dnemlerde slami hareket kendi orta

snfn, aydnlarn ve uzman meslek gruplarn oluturmu ve bu kesimlerin giderek

bireysellemesi, piyasa ekonomisi, medya ve sanat dnyas iinde yer almaya

balamalar ile slami hareketin temel dinamiklerinde kaymalara ve deiimlere neden

olmaya balamtr. zellikle kltr alannda, kltrel rnlerin hem retilmesi hem de


28/389

12

tketilmesi noktasnda dindar birey de kendi yerini almaya balam ve zamanla

slami kimlie sahip bir kltrel alann, zellikle popler kltr alannn olumasna

neden olmutur. Bylece geleneksel dini kural ve deerlerin bugne tanarak modern

yaamla i ie geirilmesi kolaylam ve genlerin toplumsal ve siyasal alandaki

beklenti ve talepleri artmtr. zellikle niversite genleri arasnda nemli kanaat

nderleri (akademisyen, yazar, air gibi) ortaya kmaya balam ve genlerin slami

kurallar ve deerler konusundaki tavrlarnn belirginlemesine ve keskinlemesine

neden olmulardr. Bylece slami hareket kendi iinden beslenerek glenmi ve slamisylem bu kanaat nderleri ve sekinler araclyla zellikle genler arasnda

yaygnlamtr. Ayrca bu slami sylem, geleneksel sylemden farkl ve sorgulayc bir

ierie ve nitelie de brnmeye balamtr.

Bylece slami dnce, modernliin sunduu dnce ve grnmlerle,

getirdii yaam tarzlaryla, yeni tketim biimleriyle karlatka siyasal bir biim

kazanmaya balam

t

r. Bu siyasallaman

n bir sonucu olarak slami hareketler,modernleme srelerine bal olarak toplumsal hareketlilii ifade ettii lde, bir

anlamda modernlemenin rndrler.

Elbette modernlemenin getirdii en nemli davran kalplarndan biri de

tketime yapt vurgudur. nk modern dnyada var olmak istei ve tketim arasnda

dorudan bir iliki vardr. Modern toplumlarda ina edilen kimlikleri ncelikle tketim

alkanlklaryla ve d grnmleriyle gzlemlemek mmkndr. Bu durumdan diniyaam biimleri de etkilenmi ve yaam pratikleriyle modern dnyann tketim

alkanlklar i ie gemitir. Bu dorultuda dini kimliklerin kiilerin mahrem

alanlarndan karak kamusal alanda grnmeye balamalar, dini bir modann olumas

ve yaygnlamas, giyim tarznn abartl ve gsterili oluu, anlamndan ve dini kurallar

tarafndan tanmlanan ilevinden ziyade modaya uygun bir biim kazanmas hatta

slami bir modann ortaya kmas kapitalizm ile ilikili olarak okunabilir. nceleri


29/389

13

sadece maneviyata vurgu yapan dnce ve davranlarn yerine imdi, maddi dnyaya

doru ynelen, tketim talepleri artan bir slami kesim gzlenmektedir. Bu talep ve

beklentileri artan kesim iinde de en byk ounluu genler oluturmaktadr.

Modernleme ile birlikte ortaya kan deiim, dnm ve yenilenme slami

kesim iinde bir takm gerilimleri de beraberinde getirmi ve bylece kendi iinde

zeletiri ve sorgulamalara neden olmaya balamtr. Dindar kesim iinden gelen temel

eletiri noktalarndan biri genlerin ilahi / kutsal / manevi hatta ahlaki deerlerini

yitirmi olduklar ynndedir. Yine kendi ilerinden gelen eletirilerden biri de, genler

arasnda ii bo, gerek anlamn yitirmi olarak tanmlanan dini davranlarn artt ve

dindarl semboller ynna dnt ynndedir. Bu gen kesimin alglama ve

yaam biimlerine dayanarak gzlemlenen dindarlk kavram sadece d grnme sahip

ii bo semboller olarak tanmlanr hale gelmitir.

Modernlemenin yaamn tm alanlarna getirdii deiimler iinde, toplumsal

yapnn en nemli dinamiklerinden biri olarakdin olgusu da (dini yaam biimleri,

deerler ve kurallar olarak) bu srecin en nemli nesnelerinden biri haline gelmitir.

Dinin modernlik lsndeki grnmleri, toplumsal dzeyde dini yaam biimlerini,

bireysel dzeyde de dindarl, farkl deiken ve bileenlerle kar karya

getirilmitir.11 Bu deiken ve bileenlerin banda eitim dzeyi ve ekonomik seviye

gelmektedir. Eitim ve ekonomik seviyesinin ykselmesiyle birlikte slami kesimin

byk bir k

sm

, siyasal ve toplumsal alanda kendilerini ifade etme ve anlatma imkn

bulmaya balamlardr. Elbette bu noktada slami hareketin ardnda yer alan yeni

aktrlerin, eitim seviyesi ve yaam standard ykselen snflarn, kentleen kesimlerin

olduu unutulmamaldr. Dolaysyla slami yaam biimlerinde grlen deiimler,

kentleme ve gndelik yaam lsnde ele alnp deerlendirilmelidir.

11 Necdet SUBAI, Gndelik Hayat ve Dinsellik, 9.


30/389

14

Gndelik olann ak iindeki gereklik dnyas, bireylerce merulatrlm bir

hayat yanstmaktadr. Elbette ki bu merulatrma eyleminde etkili olan nemli etken

ise din olmutur.12 Dolaysyla gndelik hayat iinde (zellikle de gelimi kentlerde)

dini verilerle modern sylemlerin i ie getii ve hzl bir deiimle birlikte yeniden

rgtlendii bir alan olmaktadr. Burada ise hem toplumsal yapnn hem de dinin

karlkl olarak deiimi ve birbirlerini dntrmeleri sz konusudur. Ayrca slami

yaam biimleri asndan modernlik, basit birekilde reddedilmemekte veya dorudan

iselletirilmemekte, aksine eletirilerek ve kendine uygun hale getirilerek farklkltrel balamlarda yeniden retilmektedir.13 Yani, diyalektik bir iliki erevesinde

karlkl olarak birbirlerini etkileyerek dntrmekte ve yeni bir biim retmektedirler.

Burada sz konusu olan slam ve modernlemenin karlkl olarak birbirlerini

etkilemeleri sonucu ortaya kan slamn modernlemesi, modernliin slamilemesi ya

da modernliin yerlilemesi sorunsaldr.14 Yani dinin, iinde bulunduu corafyaya,

kltre, toplumsal yap

ya gre kendine yeni bir biim ve yn vermesi sorunsal

d

r. slamsosyolojisi zerine almalar yapan Jean Paul Charnayin syledii gibi slam, her

Mslman toplumun kendi kaderi dorultusunda ortak dnce ve tavrlarnn genel

yapsn oluturmaktadr. slam bir yandan iinde bulunduu toplumsal evreyi, kltr

etkiledii ve bunlar biimlendirdii gibi dier yandan bu ortamdan etkilenerek farkl

grnmler kazanmaya balamtr.15

Burada al

man

n merkeze ald

sorun modernlik kar

s

nda siyasi bir bilincingelimesi deil, modernliin isellemesi srecinde iinden geirildii slami deer ve

kurallarn yeniden tanmlanmas ve slami yaam biimlerinin modern kent yaamna

uygun bir biimde dnmesi/ dntrlmesidir. Elbette bu durum slami hareketlerin

12 Nevin MER, Deien Kentte Dini Hayat, 1.13 Nilfer GLE, Snapshots of Islamic Modernity, 93.14 Modernliin yerlilemesi ve slami yaam biimleri konusunda daha ayrntl bir bilgi iin, Jenny B.Whiten stanbulun mraniye ilesinde yapm olduu antropolojik bir alma olan slamc KitleSeferberlii: Yerli Siyaset zerine bir aratrma (2002) adl almaya baklabilir.15 Jean Paul CHARNAY, Sociologie Religieuse de lIslam, 21.


31/389

15

ve dolaysyla ortaya kan yeni yaam biimlerinin, modernliin batl kkenleri

karsnda olduu kadar, modernliin yerel / yerli, Trkiyeli grnmleri karsnda

olduu da dnlerek ele alnmaldr. Bu durum daha nce de bahsedildii gibi

modernliin Trkiye leinde yerlilemesi ve slamn modernlemesi sonucunu

dourmutur.

Birbirleriyle dorudan ilikili olan bu deiim sreleri beraberlerinde, slamn

gndelik yaam iinde farkl grnmlerinin sergilenmesine ve bu grnmler arasnda

gerilimlerin yaanmasna neden olmutur. Bylece slami sylem, bir yandan bir yaam

biimi olarak maddi ve dorudan bir grnme sahip olmaya bir yandan da farkl siyasal

biimler kazanmaya balamtr. Bu gerilimlerin banda kukusuz, slami deer ve

kurallarn imdiletirilmesiyle yaanan deiimler ve ortaya kan farkl grnmler

gelmektedir. Bu gerilimleri glendiren ise dnyadaki dnmleri ve kimlik politikalar

rzgrn arkasna alan slami kesimlerin, yaam tarzlaryla birlikte talep ve

beklentilerinin de oalmas

d

r. Bunun nedeni olarak ise her iki kurumun da birbirlerinietkileyerek stn gelme, baskn olma istek ve beklentisi gsterilebilir. Bu konuda

yaanan en nemli gerilim ise farkl olana kar olan bir tahammlszlk ve bunun

sonucu olarak farkl olan deitirme abasdr. Temel olarak bu gerilim nedeni hem

dinin hem de modernizmin farkl olana kar ortaya koyduu tahammlszlk tavrdr.

Her iki kurumun da sahip olduu bu farkl olan dntrme ve kendine benzetme

tavrn modern bir anlay pratii olarak deerlendirmek mmkndr.

Bu tavr, modern pratiin doal bir eilimi olarak deerlendiren Bauman,

dzenin inas, katlma ve kabul edilmenin snrlarn izerken, asimile edilemeyen her

eyin hak ve temellerinin reddini tekinin gayri merulatrlmasn ortaya

koymaktadr. Bu durum toplumsal alanlar iinde dini grnmleri tekiletirirken, dini

grnmlerin youn olduu evrelerde ise (dini gruplar gibi) dini olmayann

tekiletirilmesi ile sonulanmaktadr. Baumana gre kolektif ve bireysel eylemler

mphemlii yok etme amac tarafndan ynlendirildii srece, sonu hogr maskesi


32/389

16

altnda da olsa hogrszlk olacaktr ki bunun anlamudur:Aslnda sen ok ktsn

fakat ben o kadar cmerdim ki yaamana izin vereceim.16 Bir yandan farkl olana kar

bylesi bir tavra sahip olan modern pratik, en temelinde farkl olan kendi iinde eriterek

ve birbirine benzetirmeye alarak homojen bir topluma ulama beklentisi iindedir.17

Elbette farkl olana ilikin bu tavr, farkllklar kendine benzetme abas

sonucunda bu srete modernliin kendini de etkileyen, dolaysyla da deitiren bir

tavrdr. Hem din hem de modernlik, gndelik yaam kendi kurallarnca dntrmeye

alrken pek ok noktada atarak gerilimlere neden olmaktadrlar. Bu atmalarda

kimi zaman biri kimi zaman ise dieri baskndr. Bu atmalarn yaratt gerilimler

toplumsal yaamda bireyler zerinde farkl biimlerde grlen basklara neden

olabilmektedir. Bu bask kimi zaman dini konularda ailenin ocua dini alkanlklarn

edinmesi iin (dorudan ya da dolayl bir biimde) bask yapmas noktasnda

gzlemlenirken, kimi zaman ise daha geni ve farkl kimliklerin bir arada olduu kent

yaam

iinde dini al

kanl

klar

ndan dolay

bir kesimin d

lanmas

eklindegzlenmektedir. Bazen ise erif Mardinin kulland mahalle basks18

tanmlamasnda olduu gibi, Anadoluda dindar kesimin dindar olmayan ya da

dindarlklar zayf olan kesim zerinde uygulad, kendine benzetme amac tayan ve

ou zaman dorudan iddeti de ieren bask da karmza kmaktadr.

16 Zygmunt BAUMAN, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, 18.17 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Baumann, Modernlik ve Mphemlik kitab iindeki Baheci

Devlet Pratii balna baklabilir. Bu konuda Bauman, Holocaust rneini vererek, yaanan trajedininmodernliin bir sonucu olduunu sylemektedir. Ayrca bu konuda terminolojik olarak gelitirilen vemodernlikle ilikilendirilen geleneksel bahecilik metaforuna da bakmak faydal olacaktr. Baumanagre modern soykrm (Holocaust rneinden hareket ederek), tamamen irrasyonel bir faaliyet deildir.Aksine, karmak ve donuk olan toplumsal gerekliin yaratamad mphemlikten arnm homojenliiyapay aralarla gerekletirmeye alan, rasyonel bir toplum mhendislii uygulamasdr. (Bauman,Modernlik ve Mphemlik, 55)18 Kavramla ilgili olarak daha ayrntl bilgi iin baknz; Ruen akr (2008), Mahalle Basks: Prof.erif Mardinin Tezlerinden Hareketle Trkiyede slam, Cumhuriyet, Laiklik ve DemokrasiiindeSORARn dzenledii Prof. erif Mardin: Mahalle Basks , ne demek istedim? Toplants, DoanKitaplk, stanbul.


33/389

17

Tm bunlara dayanarak Hervieu-Legerin de ifade ettii gibi dinin yeni

biimlerini, hereyden nce modernliin kart bir yz ya da modernliin

baarszlnn bir sonucu olarak deil, modernlie ait dinamiklerin mantkl bir sonucu

olarak tanmlamak gerekir.19 Bu noktada modernlie ait dinamikler, bir toplumsal

yapdaki aileden ekonomik unsurlara kadar btn kurumlar ve bu kurumlara ait olan

yaamsal pratikleri de etkilemeye ve dntrmeye balamtr. Buna gre din ve

modernlii, bir toplumsal yapda karlkl olarak birbirini etkileme eilimine ve

deitirme gcne sahip olan iki temel olgu olarak ele almak gerekir.

Genler arasnda belirginlemeye balayan dini pratik ve yorumlara ilikin farkl

grnmler, birok toplumsal dinamie bal olarak eitlenebilmekte, deiebilmekte

ve bu grnmler kendi aralarnda farkl seviyelerde leklendirilerek

tanmlanabilmektedir. Bu farkllklar izgileri ait olunan dini gruplara gre

belirginlemektedir. Bu durum ise slami kesim iinde yava yava belirginlemeye

balayan bir cemaat ya da tarikat dindarl

m

oluuyor? sorusunu aklagetirmektedir.

Srasyla tm bu temel sorular ve hipotezler etrafnda deien kent yaam iinde,

niversite genlerinin dini deerlere, kurallara baknda grlen deiimlerin ve

farkllklarn, dini pratiklerine ve gndelik yaamlarna nasl yansd ve gndelik

yaamlarn etkileyerek nasl deitirdii sorunsal niteliksel bir alan aratrmasyla

a

klanmaya ve yorumlanmaya al

lacakt

r. Ve tm bu sorulara, konuyla baka biralma yaplana kadar geici de olsa bir takm cevaplar verilmeye allacaktr.

19 Daniel HERVIEU-LEGER, Secularization, Tradition and New Forms of Religiosity: SomeTheoretical Proposals, New Religions and New Religiosity iinde, der. Eileen Barker and MergitWarburg, 32.


34/389

18

1.2. Aratrmann Yntemi ve Kullanlan Teknikler:

Giddens biz toplumu yaratrken, ayn zamanda toplum tarafndan yaratlrz20

ifadesi ile toplumsal yap ve bu yapnn en nemli ve dinamik bir unsuru olan bireyin

nasl karlkl birbirlerini etkileyerek ve deitirerek var ettii zerinde durmaktadr.

Yani bir btnn ayrlmaz iki paras olarak ne birey iinde bulunduu toplumdan

bamszdr ne de toplum iinde barndrd bireylerle tmyle ayndr. Dolaysyla

aratrma boyunca izlenen yol olarak benimsenen bu dnce etrafnda oluan en temelhareket noktas olarak, bireyi anlamak ve aklamak iin topluma, toplumu anlamak iin

de bireyin dnce ve tavrlarna baklmaszorunluluu ortaya kmaktadr. Bu durum

bireyi anlamak iin, bireyin ait olduu grubu gzlemleyerek anlamaya ve sonrasnda ise

grubun dna karak, grubu ve bireyi dardan aklamaya alma gerekliliine

dayanmaktadr.

Arat

rma boyunca gerek kaynak taramalar

gerekse, saha gzlem ve grmelerierevesinde alann anlalmas ve aklanmas ynnde izlenen yntem ve kullanlan

teknikler ksaca yle sralanabilir: niversite genlerinin ait olduklar dini gruplarn

zellikleri ve yaam biimlerinin temel kaynaklar ve deerleri etnografik yntemden;

bu deerlerin gndelik yaamlarna ve bireyler arasndaki ilikilerini nasl etkiledii ve

gndelik yaam pratiklerini nasl dntrd, modern dnyada dinselliklerini nasl

yaadklar etnometodolojik yntemden; ve bireyler aras ilikilerini ne tr gsterge ve

dilsel sembollerle salad ise sembolik etkileimci yaklamdan ilham alnarak

anlalmaya ve aklanmaya allmtr. Elbette bu durumda en nemli veri toplama

kaynaklar olarak, birey ve gruplarla derinlemesine grmeler yaplmtr.

Derinlemesine grmeler zaman zaman birebir grmelerle yapld gibi zaman

zamanda gruplar halinde yaplmtr. Bu rencilerle grme dnda belli aralklarla

sohbetler edilmi, toplumsal ve siyasal olaylara baklar anlalmaya, birbirleriyle

ilikileri gzlemlenmeye ve bunlardan hareketle sylem zmlemeleri yaplmaya

20 Anthony GIDDENS, A Contemporary Critique of Historical Materialism, 14.


35/389

19

allmtr. Ayrca yaplan derinlemesine grme ieriklerinden hareketle okuduklar,

dinledikleri, izledikleri kltr rnleri zerinden ierik ve sylem zmlemeleri de

yaplmaya allmtr. Bu zmleme almalar ise zellikle kltr rnlerinin, dini

ve din d sosyalleme meknlarnn incelenmesinde nemli veri toplama kayna

olmutur.

Burada yapsal olarak ieriin incelenmesine ynelik olan niteliksel (qualitative)

aratrma yntemlerini aratrma erevesinde ksaca yle tablolatrmak mmkndr;

Aratrma Yntemi Veri Toplama Teknii Merkezi Soru

Etnografya

-Konu ile ilgili kaynaklarn ve

daha nce yaplan almalarn

taranmas

-Derinlemesine mlakat

-erik ve sylem analizi

-Katlml gzlem

-Bu incelen grubunun kltrel zellikleri

nelerdir?

-Bu kltrn temel dayana olan kurallar

ve deerler nelerdir?

- Hangi kaynaklardan beslenmektedirler?

Etnometodoloji

- Derinlemesine mlakat

- Katlml gzlem

- erik ve sylem analizi

-Bireyler iinde bulunduklar toplumsal

yap iinde kabul edilebilir ekilde

davranabilmek iin gnlk faaliyetlerine

nasl anlam vermektedirler?

-Temel dini kurallar ve pratikler gndelik

yaam iinde nasl anlamlandrlmakta,

deimekte ve dntrlmektedir?

Sembolik

Etkileimcilik

- Derinlemesine mlakatlar- Katlml gzlem

- erik ve sylem analizi

-nsanlar aras karlkl etkileimde hangi

semboller olumakta ve bu sembollere

hangi anlamlar yklenmektedir?

- Bu sembollere dayanan ortak dil nasl

oluturulmakta ve hangi sembolik

nesnelere atflarda bulunulmaktadr?

Tablo I: Niteliksel Aratrma Yntemleri, Teknikler ve Temel Sorular


36/389

20

Bireyin dine ait pratiklerinin incelenebilmesi ve yeniden retilen anlamlarn

zmlenebilmesi ve en doru bir biimde anlatlabilmesi iin derinlemesine

grmelerin yan sra etnometodolojik bir erevede grup ii katlml gzlem

almalarnn nemini gstermektir. Fakat alma boyunca yaplmaya allan

katlml gzlem almalar (dini gruplarn iine girememe sorunu nedeniyle) grme

yaplan rencilerle, zaman zaman grme dnda sohbetlerdeki gzlemlere

dayanmaktadr.

Bu grmeler ve gzlemlerin etnografik olarak deerlendirilmesi kiilerin ait

olduu gruplarn zelliklerinin saptanmasna ve kiilerin davranlarnn daha anlalr

olmasn salamaktadr. Burada, dindar genliin gndelik pratikleri, iinde bulunulan

toplumsal yap tarafndan ekillendiini unutmamak gerekir. Ayrca gzlemlenen bu

durum, ait olunan dini grup ve toplumsal evre leinde farkllaan bir toplumsal

pratikler btnln de ifade etmektedir.

Aratrmann konusu, amac ve ana sorunsallar etrafnda hem bir veri toplama

hem de aklama ve yorumlama biimi olarak kullanlan bu yntemden ksaca

bahsetmek, bu yntemlerin nemi ve gerekliliini anlamak asndan faydal olacaktr.

1.2.1. Etnografi, Etnometodoloji ve Gndelik Yaam:

Etnometodoloji bireylerin gndelik yaamlarn nasl anlamlandrdklar zerinde

durmakta ve bireylerin kendi gerekliklerine nasl ekil ve dzen verdikleriyle

ilgilenmektedir. Etnometodoloji ve gndelik yaam sosyoloji konusunda nemli

isimlerden biri olan Garfinkel etnometodolojiyi tanmlarken ncelikle znel ifadelerin

ve gndelik yaamn rgtlenmi muhtemel edinimlerin ve dier pratik eylemlerin

incelenmesi zerinde durmaktadr. Temel hareket ve odak noktas olarak tm dikkatini


37/389

21

pratik eylemin rasyonel aklanabilirlii zerine younlatran bu yaklam hareket

noktas olarak temel durum zerinde durmaktadr. Bunlar ise nesnel ve znel

ifadeler arasndaki ayrm, pratik eylemin farkll ve eylemlerin gndelik yaam

balamnda zmlenebilirlii durumlardr.21 Etnometodolojinin bu temel yaklam

biimleri ve iddialar, dini davran kalplar evresinde ele alndnda, ncelikle znel

ve nesnel ifade ayrmnda znel ifadelerin temelinde yatan ve znel ifadelere kaynaklk

eden nesnel kaynaklarn yani dini akidelerin ele alnmas zorunluluu karmza

kmaktadr. Bu aklama ise ayn dini kurallarn farkl toplumlarda, corafyalarda,cemaat ve gruplarda farkl yorumlar beraberinde getirerek ortaya kan farkl

grnmlerin anlalmasn kolaylatrmaktadr. Etnometodolojinin bu savlar

erevesinde slam dini iindeki farkl mezheplerin ortaya kmasnn, birok tarikat ve

cemaatlerin glenerek varlklarn srdrebilmelerinin nedeni daha kolay

anlalabilmektedir. Pratik eylemlerin farkll ise farkl toplumsal koullar iinde

ayn deerlerin uygulama biimlerinin farklln ifade etmektedir. Ayrca bu pratikler

gndelik yaam iinde yeniden anlamlandrlarak biimlenmekte, dolaysyla farkl

yaam biimleri grnr olmaya balamaktadr. Sonu olarak eylemlerin gndelik

yaam iinde yeniden anlamlandrlarak zmlenmesi gereklilii ortaya kmaktadr.

Bu konuda sistematik din sosyolojisi iinde almalar yapm olan Joachim

Wachinalmalarnda srekli bahsetmi olduu dini pratikleri etkileyen ve ynlendiren

temel unsur aklayc bir nitelie sahiptir. Bunlar; dini tecrbenin teorik anlatm

olarak akideler ya da doktrinler; bu doktrinlerin gndelik yaamdaki grnm ve

pratik anlatm olarak ibadetler; ve iinde bulunduu toplumsal koullar ekseninde

ortaya kan sosyolojik anlatm biimi olarak dini cemaat ve topluluklardr.22 Wach

burada dini deer ve kurallarn kiinin gndelik yaamna nfuz ederek nasl bir

toplumsal grnme brnd zerinde durmaktadr. Bu durum ise tek bir kaynaktan

21 Margaret POLOMA, ada Sosyoloji Kuramlar, 245.22 nver GNAY, Din Sosyolojisi, 217.


38/389

22

hareket eden dini akidelerin iinde bulunduu koullara gre nasl farkl durumlara ve

grnmlere sahip olduunu aklamaktadr.

Nesnel bir biimde ayn temel kurallara ve deerlere dayanan dinin, bireyin

yaamnda nasl znel olarak ifade edildii, bireyin kendi znel yaamna nasl

uyarland sorunsal temel olarak dinin toplumsal ynyle aklanabilmektedir. Dindar

bir bireyin davran kalplarn oluturan ve biim veren dini emir ve kurallar, bunlarn

gndelik yaam iinde grnr olan pratikleri, bir topluluk iinde ifade edilmesi,

topluluun dier yeleri ile girilen etkileim sonucunda deimesi ve dnmesi,

gndelik yaam iindeki bu dini pratiklerin anlalmas ve yorumlanmas noktasnda

aratrmann hareket noktasn oluturmaktadr. Dolaysyla, bireylerin gndelik

yaamlarndaki dini pratikler ayn deer ve kurallardan (akide - doktrin) beslenmekte

ama farkl toplumsal meknlarda farkl aklama ve yorumlarla farkl pratikleri ve

davran kalplarn, dolaysyla da ayn din iinde farkl dinsel gruplamalar ve yaam

biimlerini ifade etmektedirler. Yani dini deer ve kurallar

n, bireyler ve gruplar aras

etkileimlerle farkl pratikleri, grnmleri, yorumlar, anlamlar sz konusu olmaktadr.

Bir aratrma yntemi olarak etnometodoloji erevesinde Alfred Schtz,

Verstehen (aklamaya kar anlama) kavram zerinde durarak gndelik hayatmzda

kendimizin ve dier insanlarn eylemlerini anlamakta kullandmz yorumlama

srelerini aratrmay nermektedir. Schtze gre gndelik yaam, bakalaryla

etkileim iinde payla

lan bir zneler aras

aland

r ve bu zneler aras

alan gndelikyaam iinde sklkla tekrarlanan ve bir gereklie de sahip olan ok ynl toplumsal

gerekliklerden olumaktadr.23 Schtz iin toplumsal gereklik, bir ok etkileim

unsuru iindeki gndelik yaamlarn tandklar ortamlarda srdren insanlarn

dnceleri araclyla yaadklar sosyokltrel dnyadaki nesneler ve oluumlarn

kk bir toplamdr. Ve bu toplumsal gereklik dnyas, hepimizin iinde dnyaya

23 Bkz. (21), POLOMA, 243.


39/389

23

geldiimiz, davranlarmz sergilediimiz ve yer aldmz kltrel nesneler ve

toplumsal kurumlar dnyasdr. Toplumsal sahnedeki aktrler (yani bizler) tarafndan, en

bandan beri iinde yaanlan dnyay (yani hem doa hem de kltr dnyasn), zel

bir dnya olarak deil, aksine bir zneler aras dnya, yani hepimizin iin ortak olan, ya

fiilen mevcut olan ya da potansiyel olarak herkese ak bir dnya olarak yaarz.24

Din alannda yaanlan bu farkllklar, temel dini kurallardan hareketle, bireyin

kendi gndelik yaam iersindeki farkl alglama ve yorumlamalar sonucunda ortaya

kmaktadr. nk bireyler, ayn gzlemsel perspektiflere, hatta ayn ihtiyalara ve

gdlere, ayn hedeflere veya tm bunlara ulamaya alrken ayn amalara, ayn

beklentilere sahip deildirler. rnein bir insana neden inand (ayn inanca sahip

olsa bile) ya da neden ibadet ettii (ayn ibadeti ayn biimde yapsa bile)

sorulduunda bile beklentilerin, amalarn ne kadar farkl olduu durumu ile kar

karya kalnmaktadr. Dolaysyla etnometodologlar mterek olan toplumsal

gereklikler erevesinde deneyim kavram

ile daha yak

ndan ilgilenmektedirler.nk toplumda grlen farklklarn temel nedeni, bu deneyim farklklarna

dayanmaktadr. Toplumsal gereklikler ekseninde oluan bu deneyim ise Schtzun

ifade ettii zneler aras ilikilere bal olarak ortaya kmaktadr. nk farkllklarn

temeli deneyimin eitlenmesine dayanmaktadr. Fakat bu eitlenme zneler aras

ilikiler ve etkileimler erevesinde ortaya kar. Dolaysyla iinde bulunulan

toplumsal evre ekseninde ekillenen ve kiinin kendi znel yarglarnn ve

deerlerinin tesinde, bir znellikten bahsetmek mmkndr. Burada znenin

etrafnda oluan znel deneyim kavramn aklayabilmek iin, o deneyimi kuran sylem

ve sylemin karlkl ve kanlmaz bir iliki iinde olduunu unutmamak gerekir.

Foucaultya gre bu iliki iindeki iktidar sistemlerinin zmlenmesinin yaplmas

gerektii zerinde durulmas gerektiini ifade ederken iktidar ve znellik arasndaki

ayrlmaz bir ilikinin altn izmeye almtr.25 Dolaysyla gndelik yaam iinde

24 Alain COULON, Etnometodoloji, 13.25 Michel FOUCAULT, zne ve ktidar.


40/389

24

deneyim kavram zerinde dururken zne ve iktidar temelli bir iliki iinde ele alma

gerei ortaya kmaktadr.

Gndelik yaam ve deneyim kavramlarnn yan sra etnometodolojik bir

aratrmada bir dier nemli unsur ise balamsal zelliklerdir. Bu etnometodolojide

balama-gnderimlilik olarak ifade edilir.26 Daha ak bir ifadeyle her ey kendi

balamsal btnl iinde bir anlama sahiptir. Bu durum ise bireysellikten te

toplumsal bir znellii yani ait olunan grup ya da topluluk etrafnda oluan balamsal bir

znellii ifade etmektedir. Bu durumu ise Bourdieunun pratik teorisi iinde, insanlarn

temel deneyimlerinden kaynaklanan ve kalc eilimlerini ifade eden habitus kavram

ile tanmlamak mmkndr.27 Habitus, bireyin zihnine ve bedenine yerlemi, bir

alandan baka bir alana aktarlabilen, bilind olarak ileyen ve yaplandrlm

toplumsal mekanlarda yer alan, tarihsel ve toplumsal koullar iinde var olan dnce ve

eylemlerden oluan btnsel bir sistemdir.28 Buna gre Bourdieunun zerinde durduu

habitus kavram

, insanlar

n belirli kltrler veya alt kltrler iinde yaamalar

sonucunda sahip olduklar zihinlerindeki temel bilgi birikimlerini, davran kalplarn

ifade ettii sylenebilir.29

Son olarak etnometodolojik bir aratrmada nemli olan bir dier kavram ise

refleksivite (dnmsellik) kavramdr. Garfinkel, refleksiviteyi toplumsal dzeni

srdrme ve kavrama srecinin temel bir koulu saymakta ve bu nedenle kavram, bir

toplumsal ereveyi hem betimleyen hem ina eden pratikleri ifade etmektedir.Refleksivite, toplumsal eylemin, hem retilmesinin koullarn ieren hem de onu kabul

edilebilir trde bir eylem olarak gzlenebilir klan bir zelliidir. Gndelik etkinliklerin

ak iinde, konumalarmz esnasnda (ayn zamanda kullandmz szckler

araclyla) anlam, dzeni ve yaptmz eyin rasyonalitesini ina ettiimizin farkna

26 A.g.k., 29-33.27 Derek LAYDER, Sosyal Teoriye Giri, 204.28 Pierre BOURDIEU, Outline Of A Theory Of Practice, ev.: Richard Nice, 78-79.29 A.g.k., 204.


41/389

25

varmayz. Toplumsal dnyaya ilikin betimlemeler sylendikleri anda betimledikleri

eyin kurucu unsuru haline gelirler. Bir durumu betimlemek onu ina etmektir.

Refleksivite, bir eylemi betimleme ve retme arasndaki, yani eylemin kavranmas ve bu

kavramann ifade edilmesi arasndaki zdelie iaret eder. Bir etkileim kurmak onu

ifade etmek anlamna gelir. Garfinkela gre, refleksivite yelerin, gndelik dzenli

ilikilerinin yer ald ortamlar rettikleri ve dzenledikleri etkinliklerin onlarn bu

ortamlar aklanabilir klma prosedrleriyle zde olmasn gerektirir.30

Refleksivite kavramna dayanarak toplumsal dnyann aklanabilir olduunu

sylemek, ayn zamanda toplumsal dnyann betimlenebilir, anlalabilir ve analiz

edilebilir olduu anlamna gelmektedir. Btn bu zellikler ncelikle insanlarn pratik

eylemlerinde sergilenmekte ve iinde bulunulan dnyada, eylemlerle srekli ve yeniden

ina edilmektedir. Dolaysyla aratrmann en temel sorunsallarndan olan gndelik

yaamda dinselliin / dini davrann yeri, nemi ve ls nedir ? sorusuna zellikle

Schtzin vurgulad

nce anlamaya sonras

nda ise a

klanmaya dayananetnometodolojik bir yntemle cevap aramaya allmtr.

1.2.2. Sembolik Etkileim ve Dini Pratikler:

Sembolik etkileim yntemi ncelikle, insanlar aras karlkl etkileimde

hangi sembollerin kullanld ve bu sembollere yklenen anlamlarn ne olduu ve bu

sembollerin nasl olutuu sorularndan hareketle bireylerin nesneler ve durumlar

karndaki, alg ve tutumlaryla ilgili olarak toplumsal yap iinde geerli olan anlamlar

aratrmaktadr. Her eyden nce bir aratrma yntemi ve kuram olarak sembolik

etkileimcilik, toplumsal alanlarda bireylerin dierleri ile karlkl etkileimleri sonucu

oluan sembolleri ve bu sembollere yklenen anlamlar incelemektedir. Herbert

30 Bkz. (24), COULON, 36.


42/389

26

Blumera gre sembolik etkileimcilik, aktrlerin toplumsal dnyaya ilikin

kavramlarnn, tavrlarnn ve dncelerinin temel nesnesidir.31 Bu noktada sembolik

etkileimcilik temel nermeye dayanmaktadr. Bunlar; insanlar eylere kar,

eylerin kendilerine ifade ettikleri anlamlara gre tavr alrlar, bu anlamlar birinin

muhataplar yla olan etkileiminden karsanr ve bunlar yorumsal bir srete

deiime urarlar.32

Bu temel nerme gstermektedir ki sembolik etkileim kuram, bireylerin

evrelerindeki insanlar, nesneler ve kendileri hakkndaki deerlendirmeleri

dorultusunda faaliyetlerini nasl formle ettikleri ve deerlendirdikleri ile ilgili dinamik

bir sreci kapsamaktadr.33 Bu bak asna gre nesneler kendi ilerinde anlam

tamamakta, sembolik etkileimde bulunan sosyal aktrler tarafndan nesnelere bir

takm anlamlar yklenmektedir. Sembolik etkileim, davranlarn yorumlanmasn

ieren bir sretir. Basit fiziksel nesneler ya da olaylar sembolik olmayan ve herkes

taraf

ndan ayn

ekilde gzlemlenen gstergelerini ierirken, bunlar

n sembolikanlamlar herkese gre farkllklar gsterebilmektedir. Sembolik etkileimcilere gre,

gerek sosyolojik bilgiye gndelik etkileimlerimiz sonucu ekillenen deneyimlerle

ulaabiliriz. Aktrler toplumsal dnyalarn evrelerindeki nesneler, insanlar ve

sembollere ykledikleri anlamlar araclyla ina ettikleri iin, bir aratrmac ilk olarak

davranlar anlalmaya allan bireylerin iinde bulunduklar toplumsal koullar ve

bak alarn gz nne almaldr.34 nk bu farkllklarn aklanabilmesi ve doru

bir biimde yorumlanarak anlalabilmesi iin bunlara neden olan bak alarnn ele

alnmas gerekmektedir.

31 A.g.k., 15.32 Bkz. (21), POLOMA, 224225.33 C.T. SCHENK - R.H. HOLMAN, A Sociological Approach to Brand Choice: The Concept ofSituational Self Image, 612.34 Bkz (24), COULON, 15.


43/389

27

nsanlar birbirleriyle etkileimlerinde, yaantlar boyunca edindikleri

kaynaklardan otomatik olarak ve farknda olmadan faydalanmaktadrlar. Bu faydalanma

sreci ise ya okul gibi resmi ortamlarda ya da arkadalar ve aile gibi resmi olmayan

ortamlarda gereklemektedir. Bu kaynaklar ki renildikten sonra sorgulanmadan

kullanlrlar olduka farkl bilgi ve becerileri ierirler. Dile ait bilgiler, yerel evreyle,

bakalaryla ilikilerin nasl srdrleceine dair biimsel bilgiler veya hangi

davranlarn tehlikeli ya da zararl olduunu bilmek, hepsi toplumsal pratikler iin bir

kaynak nitelii tamaktadrlar.35

Toplumsall oluturan bu ortak kaynaklar birletiricive btnletirici bir etkiye sahiptir. Zaten bu kaynaklardan toplum iinde bir yere ait

olmak, bir btnn paras olmak iin faydalanlr.

Ayrca sembolik etkileimcilik aktrlerin gndelik yaantlarnn oluumundaki

etkilerin yan sra bu sreci en ince ayrntlarna kadar ele almaktadr. Bu srete

nesnelere yklenen anlamlar ve bu anlamlarn nasl yklendii nemlidir. nk

nesneler toplumsal anlamlar

n

, etkileimlerimiz esnas

nda ve sonras

nda onlarayklediimiz anlamlarla kazanmaktadrlar. Bu nokta toplumsal semboller dnyas

tanmlanrken, sz konusu dnyay yorumlamak iin srekli olarak yeniden ina

edilmesi gereken, eitli yorumlamalara ve deerlendirmelere ak, geici ve krlgan bir

dzen olduu ifade edilmektedir.36 Dolaysyla toplumsal yapda bireylerin ve

kurumlarn karlkl etkileimleri srecinde nesnelere yklenen anlamlarla ina edilen

yeni oluumlar, bu oluumlarla yeniden ve farkl anlamlar kazanan nesneler sz

konusudur. Bu dngsel oluum sreci iinde semboller ve yaplar yeniden

retilmektedirler.

Burada ina edilen ve birbirlerini karlkl olarak oluturan ve dntren

semboller ve yap ikilii temelde yap ve fail ikiliine dayanmaktadr. nk sembollere

anlamlar ykleyen ve bu anlamlar eyleme dntren bireydir. Dolaysyla

35 Bkz. (27), LAYDER, 191.36 Bkz. (24), COULON, 16.


44/389

28

etnometodoloji ekseninde bu durum yap ve eylem ikilii erevesinde ele alnmas

gerekir.

Etnometodoloji ve sembolik etkileimcilik, birer yntem olarak kullanlrken, bu

yntemler ekseninde etkileimlerin ya, cinsiyet, ekonomik durum, aile yaps ve ait

olunan dini grup gibi balamsal ynlerini ihmal etmemek ve mutlaka gz nnde

bulundurmak gerekir. Sembolik etkileimcilik erevesinde aktrlerin eylemlerini

aklama ve anlama abasnda bilisel dzeye ok fazla vurgu yapldn ileri sren

Bourdieuye gre, sonu olarak bu yaklamda aktrlerin ortak snf temelli karlar

olduunu unutmamak gerekir.37 Dolaysyla niversite genlerinin, dini alglay ve

yaay biiminde, gndelik yaamlarnda yer eden dini deer ve kurallarn ls ve

deerindeki farkllklar belirleyen en nemli ve gl deikenlerden biri de ekonomik

zellikleridir.

Toplumsal snf, sadece retim ilikileri iinde bir konum olarak deil, ayrca o

konumla zdeletirilen snfsal bir habitus ile de tanmlanr.38 Habitusu yaplatrlm

bir mekanizma olarak ele alan Bourdieuye gre, habitus sadece insan deneyimlerinin

algsna sistematiklik kazandran ve yaplandran bir yap deildir. Daha ziyade

yaplandrlm bir yapdr. Toplumsal alan algsn sistemletirmenin, mantksal snflara

blmenin bir kural, kendi sistemi iinde toplumsal kategorilere ayrmann

iselletirilmi bir tezahrdr.39

Burada habitus kavram ile dorudan ilikilendirilmesi gereken doxa kavram

vardr. nk faillerin dnya grlerini ekillendiren inan ve kanaatler olarak

tanmlanan doxa, Bourdieunn kuramsal algsnda habitusun ayrlmaz bir parasdr.

Bourdieu habitus kavram ileyap ve eylem (faillik) ikiliine iaret ederken bir taraftan

37 . TATLICAN G. EN, Bourdieu ve Giddens: Habitus veya Yapnn kilii, 5.38 Pierre BOURDIEU, Distinction:A Social Critique of the Judgment of Taste, ev. Richard Nice, 372.39 A.g.k., 170.


45/389

29

da bu ikilii ama abas iindedir. nk habitus kavram, o toplumun yeniden

retimini ve yeniden retiminin gerekletii ekseni ifade etmektedir.40

Giddensn da toplumsal pratikler durumunu aklarken zerinde durduu konu

bu yap ve eylem (faillik) ikiliidir. Giddensa gre yap ve eylem (faillik) arasndaki

balanty, toplumsal zmlenmenin asl merkezi kavram olduunu dnd

toplumsal pratikler salamaktadr. Pratikler, eylem ve yapy gerektirmeleri nedeniyle

bu yapnn bir parasdr. Ayrca bu yolla yap eyleme dsal bir ey olmaktan

kmakta ve bir anlamda yap, daha ziyade sz konusu olan pratikleri meydana getiren

eylem aknn ayrlmaz bir paras haline gelmektedir.41 Ayrca Giddensn bahsettii

yap, aslnda toplumsal eylemin hem bir aracdr hem de sonucudur.42 Yani yap, eylem

ve toplumsal pratikler i ie gemitir ve btnsel yapnn ayrlmaz paralardr. Hibiri

birbirlerinden ayr dnlemez ve hepsinin ortak bir balam iinde ele alnmas ve

deerlendirilmesi gerekir. Bu konuda Giddens, eylem ve yap arasndaki ayrlmaz

btnl vurgularken, 1981 y

l

nda yazd

Sosyoloji: K

sa Eletirel Bir Giri adl

eserinde biz toplumu yaratrken ayn zamanda toplum tarafndan yaratlrz ifadesini

kullanmakta, sonraki yllardaki (1984) baka bir almasnda ise aktrlerin sosyal

sistemleri yarattklar doru deildir; onlar sosyal sistemleri nceden yaplan eyleri

yeniden yaparak yeniden-retir ve dntrrler ifadesini kullanmaktadr.43 Her iki

ifadede de yap ve eylemin (ve failin) birbiri zerinde nasl bir etkiye ve dntrc bir

zellie sahip olduu grlmektedir. Ayrca Giddensn yapnn ikilii (yap-eylem

dalizmi) erevesinde toplumsal pratikler, eylem ve yapy gerektirmektedir ve

dolaysyla bu ikiliin bir parasdr.

Bu dorultuda dini deer ve kurallar ekseninde oluan dini pratiklerin ve ibadet

biimlerinin sergilendii dini temsil ve yaam biimlerinin, bu yap-eylem ikilii iinde

40 A.g.k.41 Bkz. (27), LAYDER, 189.42 A.g.k., 192.43 A.g.k., 205.


46/389

30

okumak mmkndr. Gerek aile yapsnn dine bak ve dindarlk biimleri gerekse ait

olunan dini gruplarn getirdii dini pratiklerin, kiinin dini algs ve dindarlk ltlerini

etkileyen ve belirleyen gl etkenlerdir.

Bu noktada ise din sosyolojisi asndan asl zerinde durulmas gereken

unsurlardan biri de dinsel ibadetlerin araclyla dinin birletirici ve btnletirici

ilevidir.44 Dolaysyla dinsel pratikler her eyden nce grup ii davranlarda

gzlenmeli ve yorumlanmaldr. nk bireyler bir gruba dhil olduktan sonra ne

yaptklar konusunda dnmek zorunda deildirler.45 Dolaysyla bir bireyin ait olduu

toplumsal yap iinde bir takm ortak deerlerin kaynaklk ederek oluturduu toplumsal

pratikler Giddensa gre sosyal topluluun ii bo ifadeleri deil, aksine insanlarn

dorudan veya aktif katlmlarnn ayrlmaz bir parasdr.46 nk bu pratikler

toplumsal bir kaynaa ve deneyime sahiptir. Birok davran kalb ait olduu grubun

getirdii ve kiinin ylece kabullendii davranlardr. ou zaman sorgulanmaz, sadece

gruba uyum amac

ta

r. Burada Giddens, toplumsal pratiklerin bu ynn vurgulamakiin yani pratikler kavramna retim ve yeniden retimin nasl i ie getiini gstermek

iin bavurmaktadr.47

1.3.Aratrma Evreni ve rneklem Alan

Bu arat

rmada rneklem olarak vak

f niversiteleri ve devlet niversitelerindensosyal ve fen bilimleri alannda okuyan lisans ve lisansst rencileri seilmitir.

Genlerin dini davranlar zerinde dorudan etkili olduu dnlen aile yaps, aileye

olan ballk ve bamllk, ekonomik durum, okunan eitim program, niversitenin

yaps (devlet-vakf), kentsel kken, dini bir cemaatle dorudan ya da dolayl olan

44 Bkz. (22), GNAY, 225.45 Bkz. (24), COULON, 41.46 Bkz. (27), LAYDER, 190.47 A.g.k., 191.


47/389

31

ballk (cemaat evlerinde kalma, niversite ncesi cemaat okul ve dershanelerine

devam etme, cemaatlerden eitli burslar ve yardmlar alma, yaynlarn takip etme vs.)

gibi deikenler ekseninde rencilerle grlmtr. Ayrca bu grme ieriklerine

de dayanarak rencilerin takip ettii eitli kltr rnlerinin (edebiyat, sinema, mizah

alanndaki) ierikleri zerine de bir inceleme yaplmaya allmtr.

Aratrma boyunca en nemli veri kayna, rencilerle yaplan derinlemesine

grmelerdir. rencilerle, yetitikleri toplumsal evreden aile yaplarna, niversite

ncesindeki eitiminden niversitedeki eitimine, kltrel ve toplumsal evresine, siyasi

dnce ve tavrlarna, dini bilgi edinme kaynaklar ve dini yorumlama biimlerine ve

temel dini ibadetlerin yerine getirilmesine kadar geni bir erevede grmeler

yaplmtr. 60 renci ile yaplan grmelerde toplamda 6892 dakikalk (114 saat 32

dakika) grme ve bu grmelerin ise toplamda 852 sayfalk metinlerden oluan

zmlemeleri yaplmtr.48 Tm bu elde edilen verilerden hareketle, rencilerin dini

yaay

lar

ve dini yorumlama biimleri kendi a

klama ve yorumlar

na dayanarakaklanmaya allmtr.

Grme yaplan rencilerin tm stanbulda yaamaktadr. Hemen hemen

Trkiyenin drt bir yanndan g alan stanbul, lkemizde en fazla niversitenin yer

ald ve dolaysyla en fazla rencisi olan ehirdir. Elbette bu ehre doru yaanan g

hareketinin nedeni sadece hzl bir sanayileme ve ekonomik kayglar deildir. ehir

ayn

zamanda eitim imknlar

ndan daha iyi faydalanabilmek isteyen aileler ve genkesim iin cazibe merkezi olmutur. Bu nedenle stanbulda tm Trkiyenin kk bir

profilini grmek de mmkndr. Toplam nfusu 12 milyon 573 bin 83649 olan ehirde, 3

bin 28 cami,40 kilise ve 16sinagogun50 olmasehrin dini yapsndaki eitliliine dair

somut ve niceliksel bir gstergedir.

48 Yaplan grmelere ait veriler iin EK 2 ve 3e baknz.49 www.ibb.gov.tr (10.04.2010)50 www.ibb.gov.tr, Saylarla stanbul (10.04.2010)


48/389

32

niversite younluu noktasnda bakmak gerekirse stanbul, 7si devlet

niversitesi olmak zere toplam 31 tane niversitesi olan byk birehirdir.51 Bu toplam

31 niversite de okuyan renci says ise Eitim-Senin aklamasna gre 197 bin

868dir.52 Bu kadar fazla sayda niversitenin olmas renci eitliliinin de ok

olmasna neden olmaktadr.

Aratrma erevesinde mmkn olduu kadar fazla niversiteden rencilerle

grlmeye allmtr. Bu amala farkl niversitelerin farkl faklte ve

blmlerinden 92 renci ile derinlemesine grme talebinde bulunulmu, rencilerin

bir ksm eitli nedenlerle grmeleri kabul etmemilerdir. Grme yapmay

reddeden toplam 32 rencinin 24 kz ve 8i erkek rencidir. Grmelerin reddeden

rencilerin reddetmelerinde, kendilerine ilikin olumsuz bir deerlendirme ya da

yorumlama yaplarak eletirel bir tavrn olumas kaygsnn neden olduu dnlebilir.

Dindar genler arasnda ok yaygn olan bu dnce, aratrma boyunca yaanan

zorluklar

n en nemli nedenlerinden biri olmutur. nk dindarl

k, slami yaam biimigibi ifadeler genler arasnda genellikle tedirginlikle karlanan ifadelerdir. Bu nedenle

grmelerin tamam arac kiilerle salanmtr.

Aratrma boyunca, zellikle grmelerin yaplmasnda yaanan tm zorluklara

karn toplamda 60 renci ile derinlemesine grlme frsat bulunmutur. rneklem

alan ise stanbuldaki vakf ve devlet niversitelerinde okuyan, lisans ve yksek lisans

seviyesinde ve 18 ve 25 ya grubundaki k

z ve erkek rencilerden olumaktad

r.

51 Devlet niversiteleri: stanbul niversitesi, Boazii niversitesi, Galatasaray niversitesi, Marmaraniversitesi, stanbul Teknik niversitesi, Yldz Teknik niversitesi, Mimar Sinan Gzel Sanatlarniversitesi. Vakf niversiteleri: Sabanc niversitesi, stanbul Bilgi niversitesi, Kadir Hasniversitesi, Maltepe niversitesi, Dou niversitesi, Yeditepe niversitesi, Hali niversitesi, Fatihniversitesi, Okan niversitesi, Baheehir niversitesi, Beykent niversitesi, Ik niversitesi, stanbulehir niversitesi, Ac badem niversitesi, stanbul Arel niversitesi, stanbul Aydn niversitesi,stanbul Ticaret niversitesi, Ko niversitesi, zyein niversitesi, stanbul Bilim niversitesi, PiriReis niversitesi.52 http://www.cev.org.tr (02.05.2010)


49/389

33

Grlen bu rencilerin saysal olarak dalm aadaki grafikte (Grafik 1) ayrntl

olarak verilmitir.

25

41

21

35

19

39

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Cinsiyet niversite Blm

Kz

Erkek

Devlet

Vakf

(zel)

Fen

Bilimleri

Sosyal

Bilimler

Grafik 1: Derinlemesine grme yaplan rencilerin niversite, blm ve cinsiyet

olarak dalm

Grmeciler amal rneklem (purposive sample) erevesinde seilmeye

allmtr. nk grmecilerin zellikle dindar renciler olmasna dikkat

edilmitir. Bu nedenle lise dneminden beri dini gruplar iinde yer alan ve bu gruplar

iinde youn faaliyetler iinde olan bir renci ile balantya geilmitir. Bu renci

2003-2005 yllar arasnda niversite hazrlk dneminde rencim olmutur. Bu nedenle

dindar gruplara ksmen de olsa yaklamak ve slami kimlie sahip olan rencilerle

iletiim kurabilmek kolaylamtr.Bu renci sayesinde farkl dini gruplardan slamikimlie sahip rencilerle nispeten kolay bir biimde iletiim kurulabilmitir.

Balangta aratrma konusunun ierii nedeniyle renciler ekingen davranarak daha

temkinli yaklam fakat uzun sren grmeler, sonu olarak samimi ve beklenenden

ok daha verimli gemitir. Ayrca yaplan her grme baka grmeler iin referans

kayna olmutur. Dolaysyla grmeciler tesadfi olarak deil grmecilerin


50/389

34

ynlendirmeleriyle gereklemitir. Bunlarn yan sra baz rencilere ise bu

niversitelerdeki retim yelerinin ynlendirmesiyle ulalmtr.

Genel olarak grlen rencilerin zelliklerine baktmzda53, rencilerin

byk bir ounluu devlet niversitelerinde sosyal ve fen bilimleri alanlarnda

okumaktadrlar. Ve dini bilgilerle ve dini yaamla ilk karlamalar aile ii yaam

biimlerine dayanmaktadr. Elbette dalmn dengeli olmas konusunda olabildiince

hassas davranlarak vakf niversitelerinden de mmkn olduunca fazla renci ile

grme yaplmaya allmtr. Ancak vakf niversitelerindeki renciler dindarlk

kimliklerini ok fazla sergilemedikleri, grme konusunda ise ekingen ve tedirgin

olduklar iin bu dalm dengesi tam olarak salanamamtr. Grmelerin yapld

niversitelere, devlet ve vakf niversiteler ayrmnda bakldnda, grmecilerin %

70inin devlet niversitelerinde % 30unun ise zel niversitelerde okuduu

grlmektedir.

Devletniversiteleri

Vakf (zel)niversiteleri

Grafik 2: Grmecilerin okuduklar niversitelerin dalm

53 Grme yaplan rencilerle ilgili daha ayrntl bilgi iin EK 3e baknz.


51/389

35

Grme yaplan rencilerin devlet

bir özneleşme örneği olarak istanbulda dindar üniversite gençliği

Documents