BĐYOLOJĐK RĐSK ETMENLERĐ Sıra No / Konu 18 / Biyolojik Risk Etmenleri Amaç Đşyerinde sağlığa zararlı biyolojik risk etmenleri hakkında bilgi sahibi

olmak. Öğrenim hedefleri

• Çalışma ortamında enfeksiyon etkeni olarak karşılaşılan; bakteriler, virüsler, mantarlar, parazitlerin temel mikrobiyolojik özellikleri,

• Sayılan hastalık etmenlerinin tanınmasında kullanılabilecek basit mikrobiyolojik parametreler ve basit laboratuar yöntemleri,

• Biyolojik etmenlerden korunma yöntemleri hakkında bilgi sahibi olmak.

Alt başlıkları • Bakteriler • Virüsler • Mantarlar • Parazitler • Taşıyıcılar (vektörler)

Süresi 2 saat Eğitim şekli Uzaktan eğitimle de verilebilir. Eğitici niteliği Yönetmeliğin 47/a-c (tıp, sağlık) -e bendine uygun eğitimci.

Biyolojik etkenlerden kaynaklanan sağlık sorunları birçok iş kolunda risk teşkil edebilmektedir. Đş yaşamındaki sağlık riskleri deyince yıllardır sadece fiziksel ve kimyasal riskler anlaşılmıştır. Ağır metaller, toksik kimyasallar, ağır çalışma koşulları, fiziksel olarak düşme vb. riskler iş sağlığı çabalarının odağını oluşturmuştur. Etkilediği çalışan sayısını ve oluşan sağlık etkisinin ciddiyetini göz önüne alınca, gerçekten de fiziksel ve kimyasal risklerin yaşamı tehdit edici boyutlara ulaşabildiği açıkça görülmektedir. Ancak biyolojik etkenlerden kaynaklanan bulaşıcı hastalıkların çalışan sağlığını etkileme boyutu hiçbir zaman ihmal edilmemelidir.

Meslek hastalıklarının genel tanımı göz önüne alındığında meslek hastalıklarının önemli bir özelliğinin etkeninin iş yerinde olması ve etkenin ortadan kaldırılmasıyla hastalıktan korunulabilir olması bilinmektedir. Biyolojik etkenlerden kaynaklanan riskler ve sağlık sorunları bu tanıma tam olarak uymaktadır.

Gerçekten de biyolojik riskler gerekli korunma tedbirleri alındığında kolaylıkla ortadan kaldırılan risklerdir.

Burada iş yaşamındaki bütün biyolojik risklerinin bütün ayrıntılarıyla tek tek ele alınması mümkün olamayacağından biyolojik riskler gruplanarak sınıflanarak ele alıcak, mesleki nedenli bulaşıcı hastalıkların sınıflaması verilerek alınması gereken önlemler için her hastalıkta uygulanabilecek bir şablon korunma programı ve ilkeleri verilmeye çalışılacaktır.

Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisini açıklarken, alınması gereken tedbirleri belirlerken veya herhangi bir bulaşıcı hastalık salgınına müdahale ederken; enfeksiyon zinciri net bir biçimde ortaya konulmalıdır. Enfeksiyon zinciri, mikroorganizmanın, enfeksiyon oluşturabilmesi için, tamamlamak zorunda olduğu aşamalardır.

Aksi takdirde ya soruna müdahalede, ya da alınacak tedbirlerde eksiklikler ve yanlışlıklar yapılabilecektir. Salgına sistematik yaklaşım açısından enfeksiyon zinciri önemlidir (Şekil 1).

Şekil 1. Geleneksel Enfeksiyon (Bulaş) Zincirinin şematik olarak gösterimi. Son yıllarda herhangi bir hastalığın yayılmasının enfeksiyon zincirini oluşturan halkalarla

yeterince açıklanamadığı düşünülmektedir. Bu zincirin işleyişini kolaylaştıran ya da zorlaştıran dışsal çevresel faktörlerin bulunduğu bu çevresel faktörlerin zincirin bir halkası değil zincirin işleyişine etki eden faktörlerden oluştuğu düşüncesi yaygındır. Bu nedenle enfeksiyon zinciri terimi yerine enfeksiyon çevresi terimini kullanmak daha kapsayıcı ve doğru bir tanım olacaktır (Şekil 2). Şekil 2. Enfeksiyon (Bulaş) Çevresi (enfeksiyon zinciri terimi yerine enfeksiyon çevresi terimini

kullanmak daha kapsayıcı ve doğru bir tanım olacaktır ).

Enfeksiyon çevresi

Enfeksiyon çevresi

KAYNAKKAYNAKKAYNAKKAYNAK BULAŞ YOLUBULAŞ YOLUBULAŞ YOLUBULAŞ YOLU KONAKÇIKONAKÇIKONAKÇIKONAKÇI Kaynaktan Çıkış Yolu

Konakçıya Giriş Yolu

Bulaşı kolaylaştıran- engelleyen çevresel faktörler

Bulaşı kolaylaştıran-engelleyen çevresel faktörler

KAYNAKKAYNAKKAYNAKKAYNAK BULAŞ YOLUBULAŞ YOLUBULAŞ YOLUBULAŞ YOLU KONAKÇIKONAKÇIKONAKÇIKONAKÇI Kaynaktan

Çıkış

Konakçıya

Giriş Yolu

etken

etken

Enfeksiyon zincirini oluşturan altı halkadan biri engellendiği takdirde enfeksiyon oluşamaz. Bu zincir iyi bilinir ve gerekli önlemler alınırsa, bulaşıcı hastalıklardan korunmak mümkündür. Zincirin sayılan altı halkası, çevresel faktörler tarafından engellenebildiği gibi bulmayı kolaylaştırıcı etki de yapabilir. Bu nedenle zincirin işlediği ortam faktörleri çok önemlidir.

Enfeksiyon çevresi; enfeksiyonun oluşabilmesi için etkenin tamamlamak zorunda olduğu aşamalara ve bu bulaşmayı kolaylaştıran veya zorlaştıran çevresel faktörlerin bütününe enfeksiyon çevresi denir.

1. Enfeksiyon etkeni: Zincirin ilk halkasıdır. Bakteri, virüs, mantar, parazit vs. patojen

mikroorganizmalar etkendir. Enfeksiyon etkeninin hastalık oluşturma potansiyeli, etkenin virülansına etkenin dozuna (mikroorganizma sayısı) ve konakçının direnç düzeyine bağlıdır. Bu faktörler şu şekilde formül haline getirilmiştir.

Formülden anlaşılacağı üzere doz ve virülans arttıkça enfeksiyon gelişme olasılığı artar,

konakçının direncinin düşmesi durumunda da enfeksiyon gelişme olasılığı artar. Doz ve virülansın düşmesi enfeksiyon olasılığını düşürür.

Doz: Mikroorganizmanın hastalık oluşturabilmesi için gerekli olan sayısal yeterliliğidir.

Bazıları çok az miktarlarda hastalık oluşturabilirken diğerleri fazla sayıda hastalık oluşturabilmektedirler. Mikro-organizmanın sayısı arttıkça hastalanma olasılığı da artar.

Virülans: Mikroorganizmaların hastalık oluşturabilme yeteneğidir. Bazı mikroorganizmalar çok virülandır. Örneğin, Hepatit B virüsü (HBV) yüzeylerin üzerinde haftalarca canlı kalabilir ve kişiye bulaştığında miktarı az olsa bile hastalık oluşturabilir.

2. Enfeksiyon kaynağı (rezervuar): Etkenin doğal olarak yaşayıp çoğaldığı ortamdır:

Bu ortam canlı vücudu (insan, hayvan bitki) olabildiği gibi su ve toprak gibi ortamlar da rezervuar olabilir.

3. Çıkış kapısı: Mikroorganizmaların enfeksiyon kaynağından ayrıldıkları yerlerdir.

Eğer rezervuar insan ise solunum sistemi, boşaltım sistemi, sindirim sistemi ve deri bütünlüğünün bozulduğu yerler etkenin çıkış kapısı olabilir. Örneğin balgam, tükürük, kan, idrar, dışkı, meni, vajen salgısı, gözyaşı bu çıkış kapılarından etkeni çıkaran vücut sıvılarıdır.

4. Bulaşma yolu: Enfeksiyon etkeninin kaynaktan çıktıktan sonra konakçının giriş

yoluna hangi vasıta ile ulaştığını gösterir. Kimi etken hava yolu ile kimi su ve besinle kimi de doğrudan-aracısız olarak konakçıya ulaşır. Bulaşma yolu kontamine su ve besinler olabileceği gibi kontamine eşyalarda olabilir; örneğin, tarak, şapka, havlu gibi eşyaların ortak kullanımı bireyler arası bulaşma yolu olabilir.

Vektörler de mikroorganizmaları konakçıya taşıyan aracı olabilir. Sinek, bit, kene, fare gibi hastalık etkenini kaynaktan konakçıya taşıyabilen canlılara vektör denir.

Doz x Virulans Enfeksiyon olasılığı =

Bireyin vücut direnci

5. Giriş kapısı: Etkenin organizmaya giriş yeridir. Genellikle giriş kapısı ile çıkış kapısı aynıdır. Gastrointestinal sistem, solunum sistemi ve mukoza ve bütünlüğü bozulmuş deri giriş kapısıdır.

6. Konakçı: Herhangi bir hastalığı olmayan ancak etkenle temas etmesi durumunda hasta

olma potansiyeli olan insana (veya hayvana, bitkiye) konakçı denir. Özellikle vücut direnci azalmış; kronik hastalığı olan (kronik böbrek, kalp hastalığı, KOAH, kanser gibi), dengesiz beslenen, aşırı yorgunluk, alkol ve sigara bağımlılığı, bağışıklık sistemini bozuk kişiler mikroorganizmalar için uygun konakçıdırlar. Yaşlılar, çocuklar, bebekler, hamileler genel olarak dikkate alınması gereken risk gruplarıdır.

Buraya kadar bir bulaşıcı hastalığın biyolojik risklerden meydana gelen bir hastalığın doğal seyrinin anlaşılması hedeflenmiştir.

Öncelikle bu enfeksiyonlara karşı alınacak genel önlemler aşağıda liste halinde verilmiştir. Ayrıntılı önlemler ise her biyolojik risk grubunun özellikleri anlatılırken verilecektir.

Genel Önlemler 1. Periyodik taramalarla duyarlı kişi saptanması, 2. Personel eğitimi, 3. Çalışırken uyulacak hareket tarzlarının belirlenmesi, 4. Laboratuar mimari yapılarının işlevlerine uygunluğu, 5. Uygun yalıtım ve dezenfeksiyon önlemleri, 6. Enfeksiyon taraması için epidemiyolojik sistem, 7. Aktif immünizasyon (aşılanma). Duyarlı kişiyi tanıma ve alınması gereken önlemler: • Tüberkülozda PPD taraması-Akciğer grafisi Đzleme-profilaksi-tedavi ve aşı • Hepatit-B ,Kızamıkçık,Tetanos , Difteri, Influenza, Kabakulak, Kızamık ve Polio için

Serolojik testler yapılması ve Aşı yapılması • Menengokok için ise Kemoproflaksi uygulanması

Duyarlı çalışanların “kan ve vücut sıvıları izolasyonu” koşullarını uymalarını

gerektiren hastalıklar ve koşullar Önlük, Eldiven giyilmesi, Ellerin yıkaması, Kontamine eşyanın yok edilmesi, Đğne

batmasına önlem alınması, Dökülen kanın hipokloritle silinmesi gibi önlemler alınmalıdır. Laboratuvarlarda Alınması Gereken Genel Güvenlik Önlemleri: • Laboratuvarlarda yemek, içmek ve sigara içmenin yasaklanması, • Çıkarken ellerin yıkanması, önlüklerin laboratuvarlarda bırakılması, • Serum veya örnek saklanan buzdolabında yiyecek bulunmaması. • Ağızla pipet kullanılmaması, • Pipet yerine iğne ve şırınga kullanılmaması, • Tüm tehlikeli işlemlerin “Biyolojik Güvenlik Kabini”nde yapılması, • Santrifüj işleminin iyi havalandırılan bir odada yapılması, sağlam plastik tüp

kullanılması,

• Parenteral enjeksiyon ve aspirasyonun iğnesi kilitlenen enjektörle yapılması, iğne enjektörden ayrılırken alkollü bezle tutulması,

• Kullanılmış iğne ve enjektörlerin doğruca dar ağızlı sağlam kaplara atılması, • Tüm kontamine materyalin atılmadan önce otoklavdan geçirilmesi, • Tüm kontamine cam ve pipetlerin otoklava gitmeden önce dezenfektanlı kaplarda

toplanması, Sağlık Çalışanları Đçin Önerilen Aşılar • Endikasyonu, dozu, ve dieğr özellikleri duruma göre değişmekle birlikte sağlık

çalışanları için mutlaka bağışık olması gerken hastalıklar şunlardır: • Hepatit-B, Kızamık, Kabakulak, Kızamıkçık, Đnfluenza, Tetanos, Polio Bu aşamaya kadar sağlık çalışanlarının en sık karşılaştıkları enfeksiyon riskleri ve

bunlara karşı alınabilecek önlemler özetlenmiştir. Bütün bu önlemlerin alınması periyodik eğitim, taramalar ve bir yapılanma gerektirir. Bugün için bu gereksinmeyi karşılayacak ve sağlıklı işleyen yapılar bulunmamaktadır. Hastaneler için, tüm sağlık çalışanlarının temsil edilebildiği enfeksiyon kontrol komiteleri ve bunlarla işbirliği içinde çalışacak, çalışma yaşamındakine benzer bir işyeri sağlık birimi – işyeri hekimliği kurumu boşluğu doldurabilir.

Bu tür yapılanma eksikliğinin yanı sıra diğer sorunlar da şu şekilde özetlenebilir: 1. Sağlık çalışanlarının karşılaştıkları riskler ve alınacak önlemler konusunda bilgi ve ilgi

eksiklikleri, 2. Maske, eldiven, dezenfeksiyon, sterilizasyon vb. kolaylıklarının pek çok kurumda

olmaması, 3. Serolojik tanı testlerinin ancak büyük merkezlerde yapılabilmesi, 4. Aşı ve immünglobulinlerin ithal edilmesi, her zaman bulunmaması ve pahalı olması.

¬ BAKTERĐLER Salmonella enfeksiyonları D3 grubunda olan ve bir mesleki bulaşıcı hastalıktır.

Burada Salmonella enfeksiyonlarına özel bazı bilgiler ve bütün bakteriyolojik etkenli hastalıklarda olması gereken genel kontrol önlemleri ev işyerinde alınabilecek tedbirler verilecektir.

Dünya çapında yılda 17 milyon vakaya sebep olan Salmonella bakterisinin değişik tipleri primer olarak insanlarda enfeksiyonlara neden olurlar. Genellikle dışkı ile kontamine olmuş yiyecek ve içeceklerle alınırlar ve çoğunlukla oral yolla vücuda girerler. Bu nedenle çoğunlukla gelişmekte olan ülkelerde ve su-gıda hijyen sorunu olan yerlerde ve seyehatlerde sık görülen sorunlardandır.

Etken birçok hayvanı rezervuar olarak seçebilir. (ev hayvanları (papağandan kediye kadar birçok evcil hayvanda), domuz, kümes hayvanları, fare vs.).

Özellikle gıda sektörü, veteriner ve hayvancılık sektörü için risk oluşturabilen bu hastalıklar için başlıca korunma tedbirleri şunlardır:

• Risk yüksekse ve gerekiyorsa Antimikrobiyal kemoproflaksi uygulamak,

• Atıkların uygun şekilde zararsızlandırılması, • Bakteriyi yok eden en etkin yöntem, pastörizasyon ve ışınlamanın kullanılması, • Besin zincirinin her aşamasında (üretim, taşınma, pazarlama, işleme, hazırlama, sunum

vb) etkenin kontrolü için gereken önlemlerin alınması, • Đşçilere içme suyu temin eden sistemde su depolama ve arıtım sistemleri ile ilgili

gerekli önlemleri almak, • Gıda elleyiciler için çiğ et ve süt ürünlerine temas ve pişmiş yiyeceklerin pişmemişlerle

temas etmemesi, gıda hazırlama ve işleme pişmiş ve çiğ besinler için farklı ekipman ve malzme kullanılması gibi konularda sağlık eğitimi verilmesi,

• Hastanelerde enfeksiyonu olarak yayılmasını önlemek için tedbirler alınması, • Đçme suyu kaynaklarının ve dağıtım sisteminin hayvan atıklarıyla kontamine olmasının

engellenmesi • Kişisel hijyenin sağlanması ve el yıkama • Özellikle gıda elleyiciler için olmak üzere tüm topluma sağlık eğitimi verilmesi • Pişmiş yemekleri tekrar ısıtmak gerektiğinde gıdanın kor ısısının en az 70 derece

olacana kadar ısıtmadır. • Sağlıklı ve temiz içme ve kullanma suyu temini, • Su ve sabun kullanarak uygun el yıkama, • Yiyecek ve içecek hazırlarken hijyen kurallarına uymak,

¬ PARAZĐTLER

Dünyada en sık görülen enfeksiyon etkeni olan parazitler arasında kirli sularla bulaşanlar önemli bir yer tutar. En sık görüleni Entamoeba histolytica’dır. Bunun yanında birçok parazitin bulaşmasında ve yayılmasında içme ve kullanma suları aracı olabilmektedir. Üç ana grupta toplanbilirler:

a) Trematod Hastalıkları : En sık görüleni Şistozomiyasistir.

b) Cestod Hastalıkları : c) Nematode Hastalıkları : D1 grubu bir meslek hastalığı olan Ancylostomiasis bu

gruptandır Paraziter Hastalıklarda Korunma Tedbirleri: ♣ Hastalığın yayılmasını önlemek için enfekte insanların işyeri hekimi tarafından tespit

edilip tedavi edilmesi çok önemlidir.

♣ Đnsan dışkısı ile kontamine topraklarla temastan kaçınmak

♣ Gıda güvenliğinin sağlanması ve gıda ile temas öncesi ellerin yıkanması

♣ Bütün sebze ve gıdalar için yıka, soy pişir kuralının uygulanması ve gıda güvenliği sağlanması,

♣ Đşçilere sağlıklı ve temiz içme ve kullanma suyu sağlanması,

♣ Su ve sabun kullanarak uygun el yıkama,

♣ Atıkların uygun şekilde zararsızlandırılması,

♣ Yere düşen gıdaların yenmeden önce tekrar yıkanması veya pişirilmesi vb. gıda hijyeni konularında toplum sağlık eğitimi, ¬ VĐRÜSLER

Özellikle insan barsağında çoğalabilen virüsler su kaynaklı bulaşmada önemli bir yere

sahiptirler. Virüsler dış ortamda üreyemedikleri halde bazıları dış ortamda uzun süre canlı ve infektif kalabilirler. Sıvı ortamda bulunan enterik virüslerin ana kaynağı lağım sularıdır.

Hepatitis Enfeksiyöz ya da enfeksiyon dışı sebeplerden kaynaklanabilen ve karaciğerin inflamasyonu

anlamına gelen bir terimdir. Enfeksiyöz hepatit etkenlerden ikisi Hepatiti A ve E virüsleri su ve gıdalarla bulaşabilen

etkenlerdir. Hastalık, ateş, halsizlik, iştahsızlık, bulantı, abdominal huzursuzluk ile başlar ve birkaç gün

içinde sarılık ortaya çıkar. Hastalık 1-2 hafta sürebileceği gibi birkaç aya kadar uzayabilir. Endemik bölgelerde Hepatit A vakalarının çoğu 0-2 yaş grubundadır. Fulminan akut hepatite dönen ölümcül olgular şeklinde görülebildiği gibi hafif seyredenler de görülebilir. Çoğunlukla semptom vermeden iyileşirler.

Enfekte kişilerin hazırladığı gıdalar, pişmemiş gıdalar, kontamine suyun içilmesi, oral-fekal bulaşma ve kişiden kişeye bulaşma bağlıca bulaş yollarıdır.

Hepatit A ve E dünya çapında yaygındır. Özellikle Hepatit A kötü hijyenik koşullarla ve hijyenik koşullarla yakından ilişkili olup Afrika, Asya, Orta ve Güney Amerika’da yaygındır. Mortalite oranı çok düşüktür (sadece sarılıklı olguların %0.2’si). Karaciğerde 2-3 ay içinde nekroza neden olabilir,

Bu vakalarda yüksek ateş, abdominal ağrı, kusma sarılık ve hepatik ensefalopati, fulminant hepatitin belirtileridir ve hastaların %70-90’ının ölümüne neden olur. Yaşlı hastalarda ve önceden Hepatit B veya C enfeksiyonu olanlarda hastalık çok daha ölümcül seyreder.

Bu virüslere karşı spesifik bir antiviral ilaç olmadığı için Hepatit A ve E’de korunma önlemleri çok daha önemlidir.

Hepatit A ve E’de korunma önlemleri

• Özellikle el yıkama olmak üzere kişisel hijyen ve sanitasyon konularında eğitim verilmesi

• Topluma sağlıklı ve temiz içme ve kullanma suyu sağlanması,

• Su ve sabun kullanarak uygun el yıkama,

• Gıda güvenliğinin sağlanması,

• Atıkların uygun şekilde zararsızlandırılması,

• Endemik bölgelere seyahat edecek olanlar vb. risk altındaki personelin Hepatit A’ya karşı aşılanması su ile bulaşan enfeksiyonların önlenmesinde önemli tedbirlerdir.

Bulaşıcı Hastalıkların Özellikleri ve Korunması

Hastalık Neden Olan Ajan Rezervuar Bulaş Şekli Semptomların Kısa

Tanımı Kuluçka Süresi

Korunma

Botulizm C1. Botulinum Toprak, toz, meyve, sebze ve bütün gıdalar

Toksin içeren gıda maddelerinin konserve edilmesi

Gastrointestinal ağrı, ishal, kabız, güç kaybı, dispne, yutma güçlüğü, çift görme,

2 saatten 8 güne kadar, genellikle 24 saat içinde

Evde yapılan ve asit olmayan konserveleri 5 dakika süre ile kaynatma, et, balık ya da kurutulmuş gıdaları uzun süre pişirmek, şüpheli gıda maddelerini tatmamak.

Stafilakoka bağlı gıda zehirlenmesi

Enterotoksin yapan stafilakoklar, St. Albus, St. Aureus (toksini ısıya dayanıklıdır)

Deri, muköz, membranlar, cerahat, toz, hava, balgam, boğaz

Kreması kontamine olan pastalar, etler, kümes hayvanları, süt ve ürünleri

Şiddetli bulantı, kusma ve güç kaybı, ishal, kramplar, ani ve bazen şiddetli başlangıç, kişinin süratle iyileşmesi.

1 - 6 saat ortalama 3 saat.

Derinliği az kaplarda hazırlanan yiyecekleri soğuduktan sonra derhal 7 oC den düşük ısıda soğutmak, Artıkları 4 saat içinde kullanmak, gıdaların hazırlanmasında el işlemlerinden sakınmak, gıda elleyicilerinin sağlık ve hijyen eğitimi

BA

KT

ER

Đ T

OK

SĐN

LE

RĐ

Salmonellozis

S.Typhimurium S.Newport S.Enteritidis S.Montevideo vb.

Domuz, küçükbaş, kümes ve ev hayvanları, yumurtalar yumurta tozu

Pişmiş kontamine et parçaları, salatalar, enfekte etler, bayat yemek artıkları, süt, süt ürünleri

Karında kramplar, ishal, titreme, ateş, kusma ve bulantı, ishal çoğu kez uzun sürer.

6 saatten 72 saate, ortalama 18 saat

Konserve gıdaları korumak, gıdaları özenle pişirmek, evlerdeki kemiricileri ve hayvanları yok etmek. Portörleri aramak. Stafilakok zehirlenmesi için bahsedilen benzer önlemleri almak. Kümeslerin sağlıklı olmasını temin etmek.

BA

KT

ER

ĐL

ER

Tifo Salmonella typhi 3 -38 gün ortalama 7-14 gün.

Paratifolar Salmonella A,B,C

Portör ya da hastanın gaita ve idrarı

Su, süt, süt ürünleri, kabuklu deniz ürünleri, kontamine gıdalar, sinekler.

Devamlı bir ateşle beraber genel enfeksiyon belirtileri, gövdede pembe lekeler ve ishal

Gastroenterit formu için 1-10 gün, barsak enfeksiyonu formu için 1-3 hafta.

Kullanılan suyun arıtımı, dezenfeksiyonu ve korunması. Süt ve süt ürünlerinin pastörizasyonu, kirlenmiş suların sağlıklı bir şekilde izolesi, gıda işçilerinin eğitimi, gıda maddelerinin ve kabuklu hayvanların kontrolü, sineklerin yok edilmesi, jerm portörlerinin kontrolü, aşılama, kişisel hijyen.

Streptokoksik gıda zehirlenmesi

A grubu Str, B grubu hemolitik Str Str. Faecalis, Str.Viridans

Ağız, burun boğaz ve insan solunum yolları

Etler, süt, köfte, peynir, kontamine soslar

Bulantı, bazen kusma, kolik ve ishal

2 - 18 saat Stafilokok zehirlenmesindeki benzer önlemlerin alınması. Süt ve süt ürünlerinin pastörizasyonu

Shigellozis (Basili dizanteri)

Sh. dysentherie Sh. Flexneri Sh.Soydil ve Sh.Sonnei

Jerm portörlerinin ve enfekte kişilerin saltaları

Su, gıdalar, süt ve kontamine süt ürünleri, sinekler

Birden bire ishal, ateş, tenezm ile başlangıç, sık kanlı ve balgamlı ishal

1 - 7 gün, ortalama 4 günden az.

Su, gıdalar, kirlenmiş sular için tifoda bahsedilen önlemlerin alınması, Sütün pastörizasyonu (bebekler için kaynatılması). Sineklerin yok edilmesi, portörlerin izlenmesi.

Kolera V.Cholarae Galita, kusmuk, Jerm portörleri

Su, kontamine çiğ yiyecekler, sinekler

Sulu ishal, kusma, susuzluk, ağrılar, koma

2-5 gün ortalama 3 gün

Tifoda bahsedilen önlemlerin alınması, aşılama, karantina, hastaların izole edilmesi

Hastalık Neden Olan Ajan Rezervuar Bulaş Şekli Semptomların Kısa

Tanımı Kuluçka Süresi

Korunma

Brusella

Brucella melitensis (keçilerde) Brucella arbortus (sığırlarda) Brucella suis (domuzlarda)

Enfekte hayvanın kanı, dokuları, sütü, idrarı

Enfekte inek ve keçiden alınan çiğ süt, aynı zamanda enfekte hayvanla temas

Belirtisiz, düzensiz bir ateş, terleme, titreme, kas ve eklem ağrıları

6 ila 30 gün arasında değişebilir

Sütün pastörizasyonu, enfekte hayvanların imha edilmesi, enfekte etlerin önlem alınarak işlenmesi

Meliodozis Preudomonas Pseudomalle

Fare, kobay, kedi, tavşan, köpek, at

Fare gaitası ile enfekte olmuş gıda maddeleri

Đshal, kusma, yüksek ateş, hezeyan

10 günden az Farelerin imhası, gıdaların uygun taşınma ve korunması, sineklerle savaş, kişisel hijyen

Streptotok anjin Str.hemolyticus Burun, boğaz ve ağız akıntısı

Kontamine süt ve ürünleri

Anjin, birden başlayan ateş, kusmalar

2 günden 5 güne

Sütün pastörizasyonu, temaslıların muayenesi, portörlerin bulunması ve tedavisi

Difteri Corynebacterium Diphtheriae Solunum yolları, hasta ve portör jermleri

Temas, süt ve süt ürünleri

Bademciklerin, boğazın ve burunun iltihablı, ateşli hastalığı

2-5 gün ve daha fazla

Sütün pastörizasyonu, araç-gerecin dezenfeksiyonu, temaslıların muayenesi, aşılama

Tüberküloz Mycobacterium Tuberculosis (insan ve sığır tipi)

Đnsan, seyrek olarak hayvan solunum yolları

Temas, aynı şekilde tabak-çatal, gıda ve süt

Öksürük, ateş, yorgunluk plörezi

Değişik Sütün pastörizasyonu, tüberkülozlu sığırların ortadan kaldırılması, kontamine kişilerin röntgen muayenesi ve izlenmesi, PPD taraması ile BCG

BA

KT

ER

ĐLE

R

Tularemi Francisella Tutarensis

Kemiriciler, tavşan, sinekleri, tahta kenesi, köpek, tilki, domuz

Enfekte tavşan eti, kontamine su, yabani hayvanlarla temas

Ani başlangıç, ateş ağırlar vs.

1-10 gün ortalama 3 gün

Tavşan etinin uzun süre pişirilmesi, suyun temizlenmesi, kauçuk eldiven kullanılması(vahşi hayvanlarla temasta, korunma amacı ile)

Gastroenterit Bilinmeyen mikroorganizmalar

Đnsan ve hayvanlar Su, gıdalar, süt, hava Đshal, bulantı, kusmalar, kramplar, belki ateş

Değişik, ortalama 8-12 saat

Çevre sağlığı sağlık eğitimi, kişisel hijyen

RĐC

KE

TS

IA

Humması Coxiella burnetti Süt inekleri, koyun, keçi

Mezbahalar, enfekte hayvanla temas eden süt sağıcıları, çiğ inek ve keçi sütü

Bol terleme ve titreme, migren, rahatsızlık

2-3 hafta

Süt ve sütlü ürünlerin pastörizasyonu. Enfekte hayvanların oluşturduğu rezervuarların yok edilmesi, mezbaha ve süthanelerin temizliği. Hastalığın tespit edildiği yerlerden gelen ürünlerin 63 oC de 30 dakika ya da 72 oC de15 saniyede pastörize edilmesi.

Lenfositer Korio- menenjit

Filtre olan bir virüs Ev farelerinin idrarı, gaita, ifrazat

Kontamine gıdalar Ateş, grup, şiddetli baş ağrısı, tortikolis, kusma, uyku hali.

Ortalama 8-13 gün

Farelerin yok edilmesi ya da sayılarının azaltılması. Genel temizlik ve çevre temizliği.

VĐR

US

ENFEKSĐYÖZ HEPATĐT

Hepatit A virüsü Enfekte şahısların dışkısı

Enfekte su gıdalar, süt

Ateş, bulantı, iştahsızlık, muhtemelen kusma, yorgunluk, baş ağrısı, sararma

15-35 gün, ortalama 25 gün

Kirli suların izolesi, gıda hijyeni, kişisel hijyen. Sulun koagülasyon, dekantasyon ve filtrasyonla arıtımı, daha sonra klorla dezenfeksiyonu (litrede 0.6 ml. Serbest klor olacak şekilde)

Hastalık Neden Olan Ajan Rezervuar Bulaş Şekli Semptomların Kısa Tanımı

Kuluçka Süresi

Korunma P

RO

TO

ZO

A

Amipli dizanteri Entamoaba histolytica Portörlerin ve enfekte kişilerin gaitaları, belki fareler

Su, gıdalar, enfekte çiğ yenen sebze ve meyveler, sinekler, hamam böcekleri

Gizli ve belirtisiz başlangıç, ishal ya da kabız ya da hiçbiri, iştahsızlık, karında dolgunluk, kanlı ve balgamlı gaita

5 günden birkaç aya değişebilir, ortalama 3-4 hafta

Schigellada alınan önlemlerin aynısı. Suyun kaynatılması ya da uyugn arıtımı, genelde hızlı filtrasyon ve klorlama %100 emin bir yöntem değildir. Yavaş süzme ve sonra klorlama tercih edilen yöntemdir.

SP

ĐRO

KE

T

Leptospiroz (weil hastalığı)

Leptospira haemorrhagiae L. habddomadis, L.cola vb.

Fare, domuz, köpek, kedi, sıçan, tilki, koyun idrarı ve gaitası

Gıdalar, su, enfekte hayvanların gaitaları ve idrarları ile kirletilmiş toprak, temas

Ateş, titreme, baş ağrısı, bulantı, adale ağrısı, kusma, susama, halsizlik, sararma

4-19 gün, ortalama 9-10 gün.

Farelerin imhası, gıdaların korunması, mutfak araç gerecinin dezenfeksiyonu. Suların kirletilmemesi. El ve kollardaki çatlakların tedavisi

Trişinozis Trichinella spiralis Domuz, ayı, yabani domuz, fare, tilki, kurt

Enfekte domuz eti ve domuz eti ürünleri, enfekte ayı ve yaban domuzu eti

Bulantı, kusmalar, ishal, adale ağrısı, yüzün ve göz kapaklarının şişmesi, yutkunma zorluğu

9 gün civarında, 2-29 gün

Domuz ayı ve yaban domuzu etlerinin, domuz eti ve et ürünlerinin iyice pişirilmesi, farelerin imhası. Domuzların pişmiş yiyeceklerle beslenme ya da bunları gıdalardan çıkarmak. Eti -15 C derecede, 20 gün ya da 31 C derecede 24 saat muhafaza etmek.

Sistozamiyazis (bilharziose)

Schistosoma haematobium, S.Monsoni, S. Japonicum

Đnsanda venöz dolaşım, idrar, gaita

Enfekte olmuş su, bu suyun içme ve yıkanma için kullanılması

Dizanterik, akciğer ve karın semptomları, titreme, kaşıntı, dermatit

1-3 ay ya da daha fazla

Enfekte sudan sakınmak. Suyu aşağıdaki yöntemlerden biri ile sağlıklı duruma getirmek. 1)1 saat sürede koagülasyon ve çöktürme, daha

sonra yavaş süzme(saatte 1 m2 de, 7 m3 su) ya da

diatomitten süzme (saatte 1 m2 de 12 m3 su), sonra klorlama (1 mg/L), 2) Kaynatma, bakır sülfat ilave ederek (16 mg/L) 48 saat süre ile çöktürme ve klorlama, 3) Sodyum penta-chlorophenat ya da bakır (10 mg/L) ilave etmek, yavaş kum filtrelerinden süzmek ve klorlama

PA

RA

ZĐT

OZ

LA

R

Askariyozis Ascaris Lumbricoides Đnsan, goril, maymun kalın barsağı

Enfekte su ve gıdalar, lağım suları

Gaitada kurtlar, karın ağırısı, deri döküntüleri, karın şişmesi, bulantı, iştahın artması

1-5 gün ve 2-4 ay

Kişisel hijyen, çevre sağlığı. Endemik bölgelerde suyu kaynatarak içmek. Đnsan dışkı ve idrarının sağlıklı bir şekilde izolesi

Hastalık Neden Olan Ajan Rezervuar Bulaş Şekli Semptomların Kısa

Tanımı Kuluçka Süresi

Korunma

Ekinokok (Hidatidoz)

Echinococcus Granulosus (köpek tanyası)

Köpek, koyun, kurt, domuz, at, maymun

Kontamine içecekler ve gıdalar, elle ağzın kontamine olması, enfekte köpeklerle temas.

Dokulardaki kistler(karaciğer, akciğer, böbrek, kursak), Semptomların olmaması, ölümle sonuçlanması olanaklı.

Değişik, birkaç gün.

Köpekleri mezbahaya sokmamak ve çiğ etle beslenmelerini önlemek, çocukları ve yetişkinleri köpeklerle doğrudan temas etmelerinin sakıncalı olduğu hakkında eğitmek.

Teniaz Taenla Sollum(Domuz tanyası) T.Saginata (Sığır tanyası)

Đnsan, davar, domuz, manda, muhtemelen fare ve sıçan

Enfekte etlerin çiğ yenmesi. Đnsan, fare ve sıçan gaitası ile kirletilmiş gıda maddeleri

Karın ağrıları, ishal, konvulziyonlar, uykusuzluk, iştahının artması

1-3 ay

Eti uzun süre pişirmek, sineklerle savaş, insan gaita ve idrarının sağlıklı bir şekilde izolesi, gıdaları elle işleyenleri hijyen kurallarına uymaları konusunda denetleme, kontrol edilmemiş etleri yememek, Eti 6 gün-10 C derecede saklamak.

Botriosefalozis Diphyliobotrium latum(balık tenyası) ve diğer varyeteleri

Siklops, insan, kurbağa, köpek, kedi

Çiğ yenen enfekte tatlı su balıkları

Karın ağrıları, zayıflama, anemi, halsizlik

18 gün Balığın ve balık yumurtalarının (havyar) iyice pişirilmesi. Đnsan gaita ve idrarının sağlıklı bir şekilde izolesi.

Paragonimiyazis Paragonimus westermani, P.kellicotti (akciğer trematodu)

Đnsan, köpek, kedi, domuz, fare, kurt

Enfekte su, tatlı su yengeci, kerevit

Kronik öksürük, boğumlu parmaklar, künt ağrılar, ishal

Değişik Endemik bölgelerde içme suyunun kaynatılması. Tatlı su yengeçlerinin ve kerevitlerinin iyice pişirilmesi.

Klonorkiyazis Clonorchis sinensis, opistherchis fellneus (karaciğer trematodu)

Đnsan, köpek, kedi, domuz karaciğeri

Enfekte tatlı su balıkları Kronik ishal, niktolopi (gece görmesi)

26 gün Endemik bölgelerde içme suyunun kaynatılması. Balıkların iyice pişirilmesi

Fasiyoliyazis Fasciola hepatica Koyun karaciğeri Çiğ yenen koyun karaciğeri

Muntazam olmayan ateş, ağrılar, ishal

Birçok ay Koyun karaciğerinin iyice pişirilmesi

Trikosefalozis Trichuris trichlura Đnsan, domuz, köpek kalın barsağı

Kontamine gıdalar

Özellik arzeden semptomları yok. Muhtemelen karında şişkinlik

6-12 ay Çevre sağlığı, suyun kaynatılması, gıdaların pişirilerek yenmesi. Gaitanın sağlıklı bir şekilde izolesi.

Oksiyur Enterobius vermicularis Đnsan kalın barsağı

Parmaklar, yumurta ihtiva eden tozlar, kontamine gıdalar ve sular, lağım suları

Burun kaşıntısı, pruritis, ishal

14 gün Heladan çıktıktan sonra ellerin yıkanması, tırnakların kesilmesi, yatarken pamuklu don giyilmesi, hijyen önlemleri

Fasciolopsis Fasciolopsis buski Đnsan ve domuz ince barsağı

Çiğ yenen su bitkileri, su gıdaları

Karın ağrıları, ishal, yeşilimtrak gaita, kabız, ödem

1-2 ay Lotus, bambu, su kestanesi köklerinin pişirilmesi

PA

RA

ZĐT

OZ

LA

R

Himenolopiyaz Hymenolopis Nana Đnsan ve kemiriciler Yumurtalar ile kirlenmiş gıdalar, direk temas

Đshal ya da karın ağrıları, barsak irritasyonu

1 ay Đnsan dışkı ve idrarının sağlıklı bir şekilde izolesi. Kişisel hijyen, gıdaların sağlık denetimi, kemiricilerin yok edilmesi, vakaların tedavisi.

Hastalıkların bulaş yollarına göre sınıflandırması: 1. Vektörlerle bulaşan hastalıklar 2. Su ve besinlerle bulaşan hastalıklar 3. Hava yolu ile bulaşan hastalıklar 4. Damlacık yoluyla bulaşan hastalıklar 5. Cinsel yolla bulaşan hastalıklar 6. Kan ve kan ürünleriyle bulaşan hastalıklar Bu sınıflandırmadaki vektörlerle bulaşan hastalıklar grubu için alınması gereken önlemler

örnek olarak incelenecektir. Aynı sistematiğe uygun şekilde bütün hastalık grupları için alınması gereken önlemler sistematize edilebilir.

Aşağıda verilen örnek belirli bir hastalığın değil bir grup (vektörlerle bulaşan) hastalığın

vaka çalışması olarak “Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar” konusunda ayrıntılı olarak incelenecektir. Burada sadece ek bilgi olarak sunulmuştur:

1. VEKTÖRLERLE BULAŞAN HASTALIKLAR Vektörlerle bulaşan hastalıklar bazı iş kollarında daha fazla önem arzedebilir. Veterinerlik,

hayvancılık, gıda ve tarım sektöründe çalışanlarda vektörlerle bulaşan hastalıklar önemli sağlık sorunları oluşturabilirler.

Vektörlerle bulaşan hastalıkların çok görüldüğü başlıca iş kolları; • Hayvan gütme, bakma, terbiye etme, • veterinerlik hizmetleri, • Hayvanlardan elde edilen materyelle veya hayvan artıklarıyla yakın temas, bunların

işlenmesi, saklanması, taşınması (ahır, mezbaha, hayvan taşımacılığı, veteriner hastaneleri, kasap sakadatçı, sucukçu, et ve balık konserveciliği, süt ve süt mamullerinin işlenmesi, mutfak işleri, hayvan derisi, kılı, yelesi, yünü, kemik v.b.nin işlendiği, toplandığı, yok edildiği v.b. yerlerdeki çalışmalar.)

• Laboratuvarlarda bu hastalıkların etkenleriyle veya hastalanmış hayvanlardan alınmış biyolojik materyalle yapılan çalışmalardır.

• Bu gibi hastalıkların saptandığı ve tedavi edildiği sağlık örgütlerinde ve kurumlarında veya bu hastalıkların patojen ajanları ile çalışılan laboratuarlardaki sağlık görevlerinde ve araştırmalarında çalışmalar.

Vektörlerle bulaşan hastalıklardan biri olan sıtmayı örnek evrecek olursak; sıtma etkeni olan

plazmodium türü mikroorganizmalar, dişi sivrisineklerinin vücudunda gelişimini tamamlar sonra bu sineğin insanı sokmasıyla sağlam insana geçerek hastalık yapar. Đnsanda hastalığın ortaya çıkabilmesi için etkenin mutlaka sivrisineğin vücudunda bir süre kalarak gelişim aşamasını tamamlaması gerekir. Bu hastalığın bulaş zinciri-çevresi göz önüne alındığında;

Etken: Plazmodium türü mikroorganizmalardır. Kaynak: Sıtma hastalığı olan insandır. Bulaşma yolu: Vektör (anofel türü sivrisinek) Konakçı: Sivrisineğin ısırdığı sağlam insandır.

Bu zinciri ikim koşulları, sıcak ve nem stimule eder, bulaşı hızlandırır. Bütün bu ögeleriyle birlikte enfeksiyon çevresi anlaşılmış olur alınması gereken önlemler zincirin her bir halkasına ve kolaylaştırıcı çevresel faktörlere yönelik olarak sistematik bir biçimde planlanırsa salgın veya bulaşıcı hastalığa sistematik ve bilimsel olarak müdahale edilmiş olacaktır. Bu sistematik yaklaşımla ele alındığında sıtmayla ilgili olarak alınması gereken önlemlerin şunlar olacağı açıkça ortaya çıkacaktır:

Temel prensip bulaştırma aracı olan vektörlerin ortadan kaldırılması olmakla birlikte, enfeksiyon zinciri göz önünde bulundurularak enfeksiyonun bulaşma aşamalarının her birine yönelik olarak entegre (bütün önlemler birlikte) önlemler alınmalıdır.

1. Etkene Yönelik Önlemler:

• Etkenin antijenik yapısının ve immunolojik özelliklerinin laboratuar ortamında incelenmesi

2. KAYNAĞA Yönelik Önlemler:

• Hastalık insandan insana bulaşıyorsa hastaların tedavi edilmesi, hasta tarama-bulma çalışmaları, erken tanı koymak. Vakaların izolasyonu ve tanının konması • Hayvandan insana bulaşan hastalıklarda hasta hayvanların aranması ve tedavisi gereken durumlarda itlafı • Kaynağın bulunması, yeni bulaşların önlenmesi ve kaynağa ve bulaşma yollarına yönelik önlemlerin alınması açısından çok önemlidir. • Sağlık Eğitimi ile erken tanı ve tedaviye katkı sağlamak • Hastalık bildirim sistemi ile, hastaların erken ve doğru tanısının konmasını sağlayarak hastalığın yayılmasını önlemek

3. Kaynaktan Çıkış Yoluna Yönelik Önlemler:

• Hasta insanların vektörlerle temasını ve ısırılmayı önlemek amacıyla; Uzun kollu giysiler, kaçırıcı kimyasalların kullanılması, cibinlik ve sinek telleri kullanmak • Hayvan barınaklarının ilaçlanması, vektörleri uzaklaştırıcı kimyasalların kullanılması

4. BULAŞ YOLUNA (Vektöre) Yönelik Önlemler: • Öncelikle vektörlerin, üreme ve yaşama alanlarının saptanması gerekir. • Vektörlerin yaşama ve üreme alanlarına yönelik çevre sağlığı (barınma, atık, ve gıda hijyeni) önlemleri. • Fiziko-biyolojik (kapan, tuzak, UV elektrikli lamba, larva yiyen bakteriler, kedi beslemek vb) önlemler.

• Toksik kimyasal maddeler kullanarak (pestisitleri kullanarak) vektör mücadelesi. 5. Konakçıya Giriş Yoluna Yönelik Önlemler:

• Sağlam insanların vektörlerle temasını ve ısırılmayı önlemek amacıyla; Uzun kollu giysiler, kaçırıcı kimyasalların kullanılması, cibinlik ve sinek telleri kullanmak • Sağlık eğitimi ile kişisel önlemleri önemsetmek.

6. KONAKÇIYA Yönelik Önlemler:

• Sağlamların ilaçla korunması (ve/veya aşılanmaları) • Yeterli ve dengeli beslenme • Sağlık eğitimi ve kişisel hijyen önlemlerinin alınması • Toplumun sosyoekonomik ve sosyokültürel düzeyinin yükseltilmesi en önemli önlemdir.

Şekil 3. Vektörlerle Bulaşan Hastalıklarda, Enfeksiyon zinciri (çevresi) ve vektörlerle bulaşan

hastalıklara karşı

alınması gereken önlemler.

Tablo 1. Sık görülen hastalık vektörleri ve taşıdığı hastalıklar.

Vektör Taşıdığı Hastalık

Sivrisinekler Ev sinekleri (Kara sinek) Hamamböcekleri Bit Triatomid tahtakurusu Kene Kemirgen uyuzböceği Sıçan fare gibi kemirgenler Kum sinekleri Pire Mite Tatarcık

Malarya, sarı humma, Dank humması, viral ensefalit, filariasis. Konjuktivit, trahom, gıdaların kontaminasyonu sonucu ishal, tifo, dizanteri, kolera, Đshal, dizanteri, salmonellosis, kolera Endemik tifüs, pedikülosis, relapsing fever, trench humması, deri iritasyonu Chagas’ hastalığı, şiddetli deri iltihabı Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, Rickettsial humma, tularemi, relapsing fever, viral ansephalit, borreliosis, Kene felci, Lyme hastalığı, tularemi, Kayalık Dağlar Humması Rickettsial pox, scrub tifüs Endemik tifüs, fare ısırığı hastalığı, leptospirosis, salmonella, melioidosis Leishmaniasis Veba, endemik tifüs. Uyuz, riketsiyal çiçek, çalılık tifüsü Şark çıbanı, kala-azar, tatarcık humması

Tablo 2. Sık görülen hastalık vektörleri, taşıdığı hastalıklar ve alınması gereken önlemler (1).

Hedef vektör Vektör Kontrolü için Đşyerlerinde alınması gereken önlemler Çalışanların bireysel korunma yöntemleri

Taşıdığı Hastalık(lar)

Aşı *

Anofel

sivrisinekler • Atık suların kontrolsüz olarak çevreye verilmesini önlemek, • Sıvı atıkların kanalizasyona kapalı sisteme ulaştırılması, • Kontrolsüz su birikintilerinin ıslah edilmesi • Açık alanları ilaçlamaktan, buhar ev sis şeklinde zehir püskürtmekten kaçınmalı, Ancak sinek üremesine neden olabilecek çöplük, atık su alanı gibi bölgelerin sıvı pestisitlerle ilaçlanması yapılabilir.

Kemoproflaksi, Sivrisinek ağları, Cibinlik Sinek kovucu vantilatör Elektrikli sinek tuzakları

Malarya (Sıtma) Lemfatik filariasis

- -

Culex

sivrisinekler Üreme alanlarını ortadan kaldırmak için sivrisinekler için yapılan uygulamaları bunlar için de yapmak

Sık dokunmuş sivrisinek ağları ve Repellentler kullanmak

Lemfatik filariasis Japon ansefaliti

- +

Aedes

sivrisinekler Evlerin içi ve çevresindeki üreme sahalarının eliminasyonu Repellentler Viral ansefalit

Danq humması Sarı humma Lemfatik filariasis

± - + -

Hamamböcekleri Mutfak hijyeni, bütün yemek artıklarının gece uzaklaştırılması Diyareli enfeksiyonlar

±

Ev sinekleri Mutfak hijyeni, pişmiş yemeklerin doğru olarak (yeniden) ısıtması Diyareenfeksiyonlar Göz enfeksiyonları

± -

Çeçe sinekleri (Glossina)

Nehir kenarlarında yıkanma ve boşaltımın önlenmesi, insan barınaklarında çeçe tuzaklarının kurulumu

Repellentler ve sık dokumalı uzun kol ve bacaklı giyim

Uyku hastalığı -

Tahtakurusu Düzenli havalandırma, yatak materyallerinin ve yatakların yıkanması Sık dokunmuş sivrisinek ağları

Yok -

Bit Şampuanların kullanımını içeren vücut hijyeni, yıkanmış ve ütülenmiş giysiler Kemoproflaksi Epidemik tifüs Relapsing humma Trench humma

+ - -

Kemiriciler Evler ve depolama olanaklarının sıçanlara dayanıklı hale getirilmesi, çöplerin uzaklaştırılması, mutfak hijyeni

Veba Leptospirosis

+ ±

* (-)Yürürlükte mevcut aşı bulunmamaktadır; (+): yürürlükte mevcut aşı bulunmaktadır; (±):bazıları için yürürlükte mevcut aşı bulunmaktadır. ** Şiddetli mafsal ve adale ağrıları veren bulaşıcı bir kanamalı (hemorajik) humma

2004 yılında yayınlanan “Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik” işçilerin biyolojik etkenlere maruziyetten kaynaklanan veya kaynaklanabilecek sağlık ve güvenlik risklerinin önlenmesi ve bu risklerden korunmasına dair esas ve usulleri düzenlemek amacıyla hazırlanmıştır.

Bu Yönetmelikte tanımlanan biyolojik etkenler, enfeksiyon risk düzeyine göre 4 risk grubunda sınıflandırılır;

Grup 1 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayan biyolojik etkenler.

Grup 2 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, ancak topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı bulunan biyolojik etkenler.

Grup 3 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen ancak genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı olan biyolojik etkenler.

Grup 4 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski yüksek olan ancak etkili korunma ve tedavi yöntemi bulunmayan biyolojik etkenler.

İşverenlerin Biyolojik Etkenlere yönelik başlıca yükümlülükleri şunlardır

1. İkâme

2. Risklerin Azaltılması

3. Bakanlığın Bilgilendirilmesi

4. Hijyen ve Kişisel Korunma

5. İşçilerin Eğitimi ve Bilgilendirilmesi

6. Özel Durumlarda İşçinin Bilgilendirilmesi

7. Maruz Kalan İşçilerin Listesi ve kayıtların tutulması

8. İşçilerin Görüşlerinin Alınması ve Katılımının Sağlanması

9. Bakanlığa Bildirim

Biyolojik Etkenlere Maruziyetin olabileceği işler:

1- Gıda üretilen fabrikalarda çalışma.

2- Tarımda çalışma.

3- Hayvanlarla ve/veya hayvan kaynaklı ürünlerle çalışma.

4- Sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerde, karantina dahil morglarda çalışma.

5- Mikrobiyolojik teşhis laboratuvarları dışındaki kliniklerde, veterinerlik ve teşhis laboratuvarlarındaki çalışma.

6- Atıkları yok eden fabrikalarda çalışma.

7- Kanalizasyon, arıtma tesislerindeki çalışma.

Yönetmelikte biyolojik etkenlere maruz kalınabilecek iş kolları ana başlıklarıyla yukarda verilen iş kollarıdır. Ancak bu iş kollarını aşağıdaki gibi genişletmek mümkündür.

• Tarım Ürünün yetiştirilmesi ve hasadı • Hayvancılık

• Ormancılık

• Balıkçılık

• Tarımsal ürünler Gıda paketleme

• Depolama: tahıl siloları, tütün ve diğerleri • Hayvan tüyleri ve derilerinin işlenmesi • Tekstil fabrikaları • Ağaç işleme: marangozhaneler • Laboratuvar hayvanlarının bakımı • Sağlık bakımı Hasta bakımı: tıbbi ve dental • Farmasötik ve bitkisel ürünler • Kişisel bakım Saç bakımı, vücut bakımı • Klinik ve araştırma laboratuarı • Biyoteknoloji Üretim işlemleri • Günlük bakım merkezleri • Bina onarımı “Hasta” binalar • Katı ve sıvı atıkların yok edilmesi • Endüstriyel atıkların yok edilmesi

BİYOLOJİK TEHLİKE İŞARETİ ( Sarı zemin üzerine siyah sembol)

BİYOLOJİK RİSK

BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZİYET RİSKLERİNİN ÖNLENMESİ HAKKINDA YÖNETMELİK

Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından

Resmi Gazete Tarihi: 10/06/2004

Resmi Gazete Sayısı: 25488

BİRİNCİ BÖLÜM : Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar

Amaç

Madde 1 - Bu Yönetmelik, işçilerin biyolojik etkenlere maruziyetten kaynaklanan veya kaynaklanabilecek sağlık ve güvenlik risklerinin önlenmesi ve bu risklerden korunmasına dair esas ve usulleri düzenlemek amacıyla hazırlanmıştır.

Bu Yönetmelik bu alanda özel asgari hükümleri belirler.

Kapsam

Madde 2 - Bu Yönetmelik, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinde işçilerin yaptıkları işlerden dolayı biyolojik etkenlere maruz kaldıkları veya maruz kalabilecekleri işlerde uygulanır.

Dayanak

Madde 3 - Bu Yönetmelik, 4857 sayılı İş Kanununun 78 inci maddesine dayanılarak hazırlanmıştır.

Tanımlar

Madde 4 - Bu Yönetmelikte geçen;

a) Biyolojik etkenler: Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan parazitlerini,

b) Mikroorganizma: Genetik materyali replikasyon veya aktarma yeteneğinde olan hücresel veya hücresel olmayan mikrobiyolojik varlığı,

c) Hücre kültürü: Çok hücreli organizmalardan türetilmiş hücrelerin in-vitro olarak geliştirilmesini,

d) Bakanlık: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığını

ifade eder.

Bu maddenin (a) bendinde tanımlanan biyolojik etkenler, enfeksiyon risk düzeyine göre 4 risk grubunda sınıflandırılır;

Grup 1 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayan biyolojik etkenler.

Grup 2 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, ancak topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı bulunan biyolojik etkenler.

Grup 3 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen ancak genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı olan biyolojik etkenler.

Grup 4 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski yüksek olan ancak etkili korunma ve tedavi yöntemi bulunmayan biyolojik etkenler.

İKİNCİ BÖLÜM : Genel Hususlar

Risklerin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi

Madde 5 - Risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi aşağıda belirtilen hususlara göre yapılır;

a) Biyolojik etkenlere maruz kalma riski bulunan herhangi bir çalışmada, işçinin sağlık ve güvenliğine yönelik herhangi bir riski değerlendirmek ve alınması gereken önlemleri belirlemek için, işçinin maruziyetinin türü, düzeyi ve süresi belirlenir.

Birden fazla grupta yer alan biyolojik etkenlere maruziyetin söz konusu olduğu işlerde risk değerlendirmesi, zararlı biyolojik etkenlerin tümünün oluşturduğu tehlike dikkate alınarak yapılır.

Risk değerlendirmesi, düzenli aralıklarla ve işçinin biyolojik etkenlere maruziyet koşullarını etkileyebilecek herhangi bir değişiklik olduğunda yenilenir.

İşveren, risk değerlendirmesinde kullanılan bilgileri, istendiğinde Bakanlığa vermekle yükümlüdür.

b) Bu maddenin (a) bendinde sözü edilen risk değerlendirmesi, aşağıdakileri de kapsayan tüm bilgiler dikkate alınarak yapılır;

1) İnsan sağlığına zararlı olan veya olabilecek biyolojik etkenlerin sınıflandırılması,

2) Yetkili makamların, işçilerin sağlığını korumak için biyolojik etkenlerin denetim altına alınması hakkındaki önerileri,

3) İşçilerin işlerinin sonucu olarak ortaya çıkabilecek hastalıklarla ilgili bilgiler,

4) İşçilerin işlerinin sonucu olarak ortaya çıkabilecek alerjik veya toksik etkiler,

5) Yaptıkları işle doğrudan bağlantılı olarak işçilerin yakalandığı hastalıkla ilgili bilgiler.

Risk Değerlendirmesine Göre Yönetmelik Maddelerinin Uygulanması

Madde 6 - İşyerinde yapılan risk değerlendirmesi sonucunda:

a) Maruz kalınan ve/veya kalınabilecek etken, işçiler için tanımlanabilir sağlık riski oluşturmayan Grup 1 biyolojik etkenler sınıfında ise, bu Yönetmeliğin 7 nci maddesinden 18 inci maddesine kadar olan maddeleri uygulanmaz. Ancak, bu durumda Ek-VI nın birinci paragrafında belirtilen hususlara uyulur.

b) Biyolojik etkenle doğrudan çalışılmayan veya biyolojik etkenin kullanılmadığı ancak, işçilerin biyolojik etkene maruziyetine neden olabilecek Ek-I de yer alan işlerde, risk değerlendirmesinde gereksiz olduğu belirtilmedikçe, bu Yönetmeliğin 7, 9, 10, 12, 13, 14, 15 ve 16 ncı maddeleri uygulanır.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM : İşverenlerin Yükümlülükleri

İkâme

Madde 7 - İşveren, yapılan işin özelliğine göre zararlı biyolojik etkenleri kullanmaktan kaçınacak ve teknik gelişmelere uygun olarak, kullanım şartlarında işçilerin sağlığı için tehlikeli olmayan veya daha az tehlikeli olan biyolojik etkenleri kullanacaktır.

Risklerin Azaltılması

Madde 8 - İşveren, işyerinde biyolojik etkenlere maruziyet riskinin azaltılması için aşağıdaki hususlara uymakla yükümlüdür:

a) Yapılan risk değerlendirmesi sonucunda, işçilerin sağlık ve güvenliği için risk olduğu ortaya çıkarsa, işçilerin maruziyeti önlenir.

b) Bunun teknik olarak mümkün olmadığı hallerde, yapılan iş ve risk değerlendirmesi dikkate alınarak, sağlık ve güvenlik yönünden yeterli korumayı sağlayacak şekilde, işçilerin maruziyet düzeyinin en aza indirilmesi için özellikle aşağıdaki önlemler alınır;

1) Maruz kalan veya kalabilecek işçi sayısı, mümkün olan en az sayıda tutulur.

2) Çalışma prosesleri ve teknik kontrol önlemleri, biyolojik etkenlerin ortama yayılmasını önleyecek veya ortamda en az düzeyde bulunmasını sağlayacak şekilde düzenlenir.

3) Öncelikle toplu koruma önlemleri alınır ve/veya maruziyetin başka yollarla önlenemediği durumlarda kişisel korunma yöntemleri uygulanır.

4) Hijyen önlemleri, biyolojik etkenlerin çalışma yerlerinden kontrol dışı dışarıya taşınması veya sızmasının önlenmesi veya azaltılmasını sağlayacak şekilde uygulanır.

5) Ek-II de verilen biyolojik risk işareti ile birlikte ilgili diğer uyarı işaretleri de kullanılır.

6) Biyolojik etkenlerin karıştığı kazaların önlenmesine yönelik plan hazırlanır.

7) Gerekiyorsa ve teknik olarak mümkünse, kullanılan biyolojik etkenlerin muhafaza edildikleri ortam dışında bulunup bulunmadığının belirlenmesi için ölçümler yapılır.

8) Atıkların, gerektiğinde uygun işlemlerden geçirildikten sonra işçiler tarafından güvenli bir biçimde toplanması, depolanması ve işyerinden uzaklaştırılması, güvenli ve özel kapların kullanılması da dahil uygun yöntemlerle yapılır.

9) Biyolojik etkenlerin işyeri içinde güvenli bir şekilde taşınması için gerekli düzenlemeler yapılır.

Bakanlığın Bilgilendirilmesi

Madde 9 - İşveren, aşağıda belirtilen hususlarda Bakanlığa bilgi vermekle yükümlüdür:

a) Risk değerlendirmesi sonuçları işçilerin sağlık ve güvenliği yönünden risk bulunduğunu ortaya koyuyorsa, istenmesi halinde, işveren aşağıdaki konularda gerekli bilgileri Bakanlığa verir;

1) Risk değerlendirmesinin sonuçları.

2) İşçilerin biyolojik etkenlere maruz kaldığı veya kalabileceği işler.

3) Maruz kalan işçi sayısı.

4) İşyerinde sağlık ve güvenlikten sorumlu kişilerin adı, soyadı, unvanı ve bu konudaki yeterliliği.

5) Çalışma şekli ve yöntemleri de dahil olmak üzere alınan koruyucu ve önleyici önlemler.

6) Fiziksel engellerin ortadan kalkmasından kaynaklanabilecek, Grup 3 veya Grup 4 de yer alan biyolojik etkenlere maruziyetten işçilerin korunması için acil eylem planı.

b) İşveren, biyolojik etkenin ortama yayılmasına ve insanda ciddi enfeksiyona ve/veya hastalığa sebep olabilecek herhangi bir kaza veya olayı derhal Bakanlığa ve Sağlık Bakanlığına bildirir.

c) İşletmenin faaliyeti sona erdiğinde, bu Yönetmeliğin 13 üncü maddesine göre düzenlenen maruz işçilerin listesi ile bu Yönetmeliğin 16 ncı maddesine göre tutulan tüm tıbbi kayıtlar Bakanlığa verilir.

Hijyen ve Kişisel Korunma

Madde 10 - Biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda aşağıdaki hususlara uyulacaktır:

a) İşverenler, işçilerin biyolojik etkenlerle çalışmaya bağlı sağlık veya güvenlik riskleriyle karşılaştıkları bütün işlerde, aşağıdaki önlemleri almakla yükümlüdür;

1) İşçiler, biyolojik etkenlerin bulaşma riski bulunan çalışma alanlarında yiyip içmeyeceklerdir.

2) İşçilere uygun koruyucu giysi veya diğer uygun özel giysi sağlanacaktır.

3) İşçilere, göz yıkama sıvıları ve/veya cilt antiseptikleri de dahil, uygun ve yeterli temizlik malzemeleri bulunan yıkanma ve tuvalet olanakları sağlanacaktır.

4) Gerekli koruyucu ekipmanlar;

Belirlenmiş bir yerde uygun olarak muhafaza edilecektir.

Her kullanımdan sonra ve mümkünse kullanımdan önce kontrol edilip temizlenecektir.

Bozuk koruyucu ekipmanlar, kullanımından önce tamir edilecek veya değiştirilecektir.

5) İnsan ve hayvan kaynaklı numunelerin alınması, işlem yapılması ve incelenmesi yöntemleri belirlenecektir.

b) Bu maddenin (a) bendinde belirtilen koruyucu elbiseler de dahil, biyolojik etkenlerle kirlenmiş olabilecek iş elbiseleri ve koruyucu ekipman, çalışma alanından ayrılmadan önce çıkarılacak ve diğer giysilerden ayrı bir yerde muhafaza edilecektir. İşverence, kirlenmiş bu elbiselerin ve koruyucu ekipmanın dekontaminasyonu ve temizliği sağlanacak, gerektiğinde imha edilecektir.

c) Bu maddenin (a) ve (b) bentlerine göre alınan önlemlerin maliyeti işçilere yansıtılmaz.

İşçilerin Eğitimi ve Bilgilendirilmesi

Madde 11 - İşçilerin ve/veya temsilcilerinin eğitimi ve bilgilendirilmesi ile ilgili hususlar aşağıda belirtilmiştir:

a) İşveren, işyerinde çalışan işçilerin ve/veya temsilcilerinin uygun ve yeterli eğitim almalarını sağlar ve özellikle aşağıda belirtilen konularda gerekli bilgi ve talimatları verir;

1) Olası sağlık riskleri,

2) Maruziyeti önlemek için alınacak önlemler,

3) Hijyen gerekleri,

4) Koruyucu ekipman ve elbiselerin kullanımı ve giyilmesi,

5) Herhangi bir olay anında ve olayların önlenmesinde işçilerce yapılması gerekenler.

b) Eğitim;

1) Biyolojik etkenlerle temasın söz konusu olduğu çalışmalara başlanmadan önce verilecek,

2) Yeni veya değişen risklere göre uyarlanacak,

3) Gerektiğinde periyodik olarak tekrarlanacaktır.

Özel Durumlarda İşçinin Bilgilendirilmesi

Madde 12 - Özel durumlarda işçiler aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurularak bilgilendirilir:

a) İşverenler işyerinde;

1) Biyolojik etkenlerle çalışma sırasında oluşan ciddi bir kaza veya olay durumunda,

2) Grup 4 biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda

takip edilecek prosedürü de içeren yazılı talimatları sağlayacak ve mümkünse uyarıları görünür şekilde asacaklardır.

b) İşçiler, biyolojik etkenlerin kullanımı sırasında meydana gelen herhangi bir kaza veya olayı, sağlık ve güvenlikten sorumlu veya görevli kişiye derhal bildirirler.

c) İşverenler, biyolojik etkenlerin ortama yayılmasından doğan ve insanda ciddi enfeksiyona ve/veya hastalığa neden olabilecek kaza veya olayı, çalışanlara ve/veya temsilcilerine derhal bildirirler. Ayrıca, işverenler, çalışanlara ve/veya temsilcilerine kazanın sebeplerini ve durumu düzeltmek için alınan önlemleri de en kısa zamanda bildirirler.

d) Her işçi, bu Yönetmeliğin 13 üncü maddesinde sözü edilen listede belirtilen ve kişisel olarak kendisini ilgilendiren bilgilere ulaşabilecektir.

e) İşçiler ve/veya temsilcileri, konuyla ilgili genel bilgilere ulaşabileceklerdir.

f) İşverenler, bu Yönetmeliğin 9 uncu maddesinin (a) bendinde belirtilen bilgileri istemeleri halinde işçilere ve/veya temsilcilerine verir.

Maruz Kalan İşçilerin Listesi

Madde 13 - Biyolojik etkenlere maruziyet ile ilgili liste ve kayıtlar aşağıda belirtilen esaslara göre tutulur:

a) İşverenler, Grup 3 ve/veya Grup 4 biyolojik etkenlere maruz kalan işçilerin listesini, yapılan işin türünü, mümkünse hangi biyolojik etkene maruz kaldıklarını ve maruziyetler, kazalar ve olaylarla ilgili kayıtları, uygun bir şekilde tutulur.

b) Bu liste ve kayıtlar maruziyet sona erdikten sonra en az 20 yıl saklanır.

Aşağıda belirtilen enfeksiyonlara neden olabilecek biyolojik etkenlere maruziyette, bu liste, bilinen son maruziyetten sonra en az 40 yıl boyunca saklanır;

1) Kalıcı veya gizli enfeksiyona neden olduğu bilinen biyolojik etkenlere maruziyette.

2) Eldeki bilgi ve verilere göre, seneler sonra hastalığın ortaya çıkmasına kadar teşhis edilemeyen enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyette.

3) Hastalığın gelişmesinden önce uzun kuluçka dönemi olan enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyette.

4) Tedaviye rağmen uzun süreler sonra nükseden hastalıklara yol açan enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyette.

5) Uzun süreli ciddi arıza bırakabilen enfeksiyonlara sebep olan biyolojik etkenlere maruziyette.

c) İşyeri hekimi ve/veya işyerindeki sağlık ve güvenlikle ilgili yetkili kişi veya bu konuyla ilgili diğer sorumlu kişiler bu maddenin (a) bendinde belirtilen listeye ulaşabileceklerdir.

İşçilerin Görüşlerinin Alınması ve Katılımının Sağlanması

Madde 14 - İşveren, bu Yönetmelikte belirtilen konularda 9/12/2003 tarihli ve 25311 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinin 11 inci maddesine uygun olarak işçilerin ve/veya temsilcilerinin görüşlerini alır ve katılımlarını sağlar.

Bakanlığa Bildirim

Madde 15 - İşverenler aşağıdaki konularda Bakanlığa bildirimde bulunmakla yükümlüdürler:

a) Aşağıda belirtilen biyolojik etkenlerin ilk kez kullanımında ön bildirimde bulunulur;

1) Grup 2 biyolojik etkenler.

2) Grup 3 biyolojik etkenler.

3) Grup 4 biyolojik etkenler.

Bu bildirim işin başlamasından en az 30 gün önce yapılır. Bu maddenin (b) bendinde belirtilen hususlar saklı kalmak kaydı ile işveren, Grup 4 de yer alan her bir biyolojik etkeni veya geçici olarak kendisinin yaptığı sınıflandırmaya göre Grup 3 de yer alan yeni bir biyolojik etkeni ilk defa kullandığında da ön bildirimde bulunur.

b) Grup 4 biyolojik etkenlerle ilgili tanı hizmeti veren laboratuvarlar için, sadece yaptığı hizmetlerin içeriği hakkında başlangıçta bildirimde bulunulur.

c) İşyerinde bildirimi geçersiz kılan, proses ve/veya işlemlerde sağlık veya güvenliği önemli ölçüde etkileyecek büyük değişiklikler olduğunda, bildirim yeniden verilir.

d) Bu maddenin (a), (b) ve (c) bentlerinde sözü edilen bildirim;

1) İşyerinin unvan ve adresini,

2) İşyerinde sağlık ve güvenlikten sorumlu kişilerin adı, soyadı, unvanı ve bu konudaki yeterliliğini,

3) Risk değerlendirmesinin sonucunu,

4) Biyolojik etken türlerini,

5) Öngörülen korunma ve önleme tedbirlerini içerir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM : Diğer Hükümler

Sağlık Gözetimi

Madde 16 - Biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda:

a) İşveren her işçinin;

1) Çalışmalara başlamadan önce,

2) Düzenli aralıklarla,

sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar.

b) Risk değerlendirmesi, özel koruma önlemleri alınması gereken işçileri tanımlayacaktır.

Gerektiğinde, maruz kaldıkları veya kalmış olabilecekleri biyolojik etkene karşı henüz bağışıklığı olmayan işçiler için etkili aşılar hazır bulundurulur.

İşverenler, aşı bulundurduklarında Ek-VII de belirtilen hususları göz önüne alacaklardır.

Bir işçinin, maruziyete bağlı olduğundan kuşkulanılan bir enfeksiyona ve/veya hastalığa yakalandığı saptandığında, işyeri hekimi veya işçilerin sağlık gözetiminden sorumlu kişi, benzer biçimde maruz kalmış diğer işçilerin de aynı şekilde gözetime tabi tutulmasını sağlar.

Bu durumda maruziyet riski yeniden değerlendirilir.

c) Sağlık gözetiminin yapıldığı bu durumlarda, kişisel tıbbi kayıtlar, maruziyetin son bulmasından sonra en az 10 yıl süre ile saklanır.

Bu Yönetmeliğin 13 üncü maddesinin (b) bendinde belirtilen özel durumlarda kişisel tıbbi kayıtlar bilinen son maruziyetten itibaren 40 yıl süre ile saklanır.

d) İşyeri hekimi veya işçilerin sağlık gözetiminden sorumlu kişi, her bir işçi için alınması gerekli koruyucu ve önleyici tedbirler ile ilgili olarak önerilerde bulunur.

e) Maruziyetin sona ermesinden sonra yapılacak herhangi bir sağlık gözetimi ile ilgili olarak işçilere gerekli bilgi ve tavsiyeler verilir.

f) İşçiler, kendileriyle ilgili sağlık gözetimi sonuçları hakkında bilgi edinebilecekler, ilgili işçiler veya işveren sağlık gözetimi sonuçlarının gözden geçirilmesini isteyebileceklerdir.

g) İşçilerin sağlık gözetimi ile ilgili hususlar Ek-IV de verilmiştir.

h) Biyolojik etkenlere, mesleki maruziyet sonucu meydana gelen her hastalık veya ölüm Bakanlığa bildirilir.

Tanı Laboratuvarları Dışında Kalan İnsan Sağlığı ve Veterinerlikle İlgili Kuruluşlar

Madde 17 - Tanı laboratuvarları dışında kalan, insan sağlığı ve veterinerlik hizmeti verilen işyerlerinde:

a) Risk değerlendirmesi yapılırken, aşağıdaki hususlara özellikle dikkat edilecektir;

1) Hasta insanlarda veya hayvanlarda ve onlardan alınan maddelerde ve örneklerde biyolojik etkenlerin varlığı hakkındaki belirsizliklere,

2) Hasta insanlarda veya hayvanlarda ve onlardan alınan maddelerde ve örneklerde varolduğu bilinen veya varolduğundan şüphe edilen biyolojik etkenlerin oluşturduğu tehlikeye,

3) İşin doğasından kaynaklanan risklere.

b) Çalışan işçilerin sağlık ve güvenliğini korumak için uygun önlemler alınacaktır.

Bu önlemler aşağıdaki hususları da içerecektir;

1) Uygun dekontaminasyon ve dezenfeksiyon yöntemlerinin belirlenmesi,

2) Biyolojik etkenlerin bulaştığı atıkların risksiz bir şekilde yüklenip boşaltılmasını ve uzaklaştırılmasını sağlayacak uygun yöntemlerin kullanılması.

c) Grup 3 veya Grup 4 biyolojik etkenlerle enfekte olan veya olduğundan şüphelenilen hasta insanların veya hayvanların bulunduğu karantina yerlerinde, enfeksiyon riskini en aza indirmek için, Ek-V in (A) sütununda belirtilen önlemler alınacaktır.

Endüstriyel İşlemler, Laboratuvarlar ve Hayvan Barınakları İçin Özel Önlemler

Madde 18 - Endüstriyel işlemler, laboratuvarlar ve hayvan barınakları için alınması gerekli özel önlemler aşağıda belirtilmiştir:

a) Teşhis laboratuvarları da dahil, laboratuvarlarda ve Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 biyolojik etkenlerle bilhassa enfekte edilmiş veya bunları taşıyan veya taşıdıklarından şüphe edilen laboratuvar hayvanlarının barınaklarında aşağıdaki önlemler alınır;

1) Araştırma, geliştirme, öğretim veya tanı amacıyla Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 biyolojik etkenlerle çalışmaların yürütüldüğü laboratuvarlarda, enfeksiyon riskini asgariye indirmek için Ek-V te belirtilen önlemler alınır.

2) Risk değerlendirmesini takiben biyolojik etkenin risk derecesine göre fiziksel koruma düzeyi tespit edilecek ve Ek-V te belirtilen önlemler alınır.

Aşağıda belirtilen biyolojik etkenlerle çalışmalar;

Grup 2 biyolojik etkenler için koruma düzeyi en az 2 olan,

Grup 3 biyolojik etkenler için koruma düzeyi en az 3 olan,

Grup 4 biyolojik etkenler için koruma düzeyi en az 4 olan,

çalışma alanlarında sürdürülecektir.

3) İnsanda hastalığa yol açabilecek biyolojik etkenler içerip içermediği belirsiz olan maddelerle çalışılan ancak asıl amaçları biyolojik etkenlerle çalışmak olmayan laboratuvarlarda, koruma düzeyi en az 2 olan önlemler uygulanır.

Bakanlıkça daha alt düzeydeki koruma önlemlerinin yeterli olduğu belirtilmedikçe, gerekli olduğu bilinen ya da şüphelenilen durumlarda koruma düzeyi 3 veya 4 olan önlemler uygulanır.

b) Grup 2, Grup 3 veya Grup 4 de yer alan biyolojik etkenlerin kullanıldığı sanayi proseslerinde aşağıdaki önlemler alınır;

1) Bu maddenin (a) bendinin (2) numaralı alt bendinde tanımlanan koruma ilkeleri, Ek-VI da belirtilen uygulamaya yönelik önlemler ve uygun prosedürler esas alınarak sanayi proseslerine de uygulanır.

2) Grup 2, Grup 3 veya Grup 4 de yer alan biyolojik etkenlerin kullanılması ile ilgili risk değerlendirmesine göre, bu etkenlerin sanayide kullanılmasında alınması gereken önlemlerin neler olduğuna karar vermeye Bakanlık yetkilidir.

c) İşçiler için ciddi sağlık riski oluşturabilecek, ancak kesin bir değerlendirme yapılamayan biyolojik etkenlerle çalışmaların yapıldığı tüm işyerlerinde koruma düzeyi en az 3 olan önlemler alınır.

BEŞİNCİ BÖLÜM : İlgili Avrupa Birliği Mevzuatı, Yürürlük ve Yürütme

İlgili Avrupa Birliği Mevzuatı

Madde 19 - Bu Yönetmelik Avrupa Birliğinin 18/9/2000 tarihli ve 2000/54/EC sayılı Konsey Direktifi esas alınarak hazırlanmıştır.

Hüküm Bulunmayan Haller

Madde 20 - Bu Yönetmelikte belirtilen özel önlemler ile birlikte bu Yönetmelik kapsamına giren işyerlerinde, 9/12/2003 tarihli ve 25311 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği hükümleri de uygulanır.

Yürürlük

Madde 21 - Bu Yönetmelik yayımı tarihinden itibaren bir yıl sonra yürürlüğe girer.

Yürütme

Madde 22 - Bu Yönetmelik hükümlerini Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı yürütür.

EKLER

EK-I

BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZİYETİN OLABİLECEĞİ İŞLER LİSTESİ

1- Gıda üretilen fabrikalarda çalışma.

2- Tarımda çalışma.

3- Hayvanlarla ve/veya hayvan kaynaklı ürünlerle çalışma.

4- Sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerde, karantina dahil morglarda çalışma.

5- Mikrobiyolojik teşhis laboratuvarları dışındaki kliniklerde, veterinerlik ve teşhis laboratuvarlarındaki çalışma.

6- Atıkları yok eden fabrikalarda çalışma.

7- Kanalizasyon, arıtma tesislerindeki çalışma.

EK-II

BİYOLOJİK TEHLİKE İŞARETİ

( Sarı zemin üzerine siyah sembol)

**Bu bölümde yer alan şekil için R.G. ye bakınız.**

BİYOLOJİK RİSK

EK-III

SINIFLANDIRILMIŞ BİYOLOJİK ETKENLER LİSTESİ

Açıklamalar

1- Bu Yönetmeliğin kapsamına uygun olarak, sınıflandırma listesine yalnızca insanı enfekte ettiği bilinen etkenler dahil edilmiştir.

Uygun olduğu yerlerde, bu etkenlerin toksik ve alerji yapma potansiyelleri belirtilmiştir.

İnsanı etkilemediği bilinen hayvan ve bitki patojenleri çıkarılmıştır.

Sınıflandırılmış biyolojik etkenler listesine, genetik olarak değiştirilmiş mikroorganizmalar dahil edilmemiştir.

2- Sınıflandırılmış etkenler listesi sağlıklı işçilerde o etkenlerin yaptıkları etkilere dayandırılmıştır.

Önceden varolan bir hastalık, ilaç kullanımı, kazanılmış bağışıklık, gebelik veya emzirme gibi bir nedenle ya da başka bir nedenden dolayı bir kişinin duyarlılığının etkilenebileceği özel durumlardaki etkiler dikkate alınmamıştır.

Bu tür işçilerdeki ek riskler bu Yönetmelikte öngörülen risk değerlendirmesi kapsamında ele alınacaktır.

Grup 3 veya Grup 4 de yer alan biyolojik etkenlere maruz kalınan veya maruz kalınabilecek bazı sanayi proseslerinde, laboratuvar çalışmalarında veya hayvanlarla yapılan çalışmalarda bu Yönetmeliğin 18 inci maddesine uygun teknik önlemler alınacaktır.

3 - Herhangi bir biyolojik etkenin Grup 2, Grup 3 veya Grup 4 de sınıflandırılmamış olması ve listede yer almaması, bu biyolojik etkenin Grup 1 de yer aldığı anlamına gelmez.

Listede, birden çok türünün insanda patojen olduğu bilinen etkenlerin hastalıklara en fazla neden olduğu bilinen türleri yer alacak ayrıca, aynı cinsin diğer türlerinin de sağlığı etkileyebileceğini gösteren daha genel bir bilgi bulunacaktır.

Sınıflandırılmış biyolojik etkenler listesinde yer alan bir cinsin patojen olmadığı bilinen türleri ve tipleri (strains) listeye alınmamıştır.

4- Bir suş (strain) zayıflatıldığında ya da bilinen virülans genlerini yitirdiğinde, ait olduğu ve işyerindeki uygun risk değerlendirmesine konu olan ana suşun sınıflandırılması için gerek görülen korumanın mutlak olarak uygulanması gerekli değildir.

Örneğin; Böylesi bir suşun, koruyucu veya tedavi edici amaçlar için kullanılacak bir ürün veya bu ürünün bir parçası olarak kullanılması durumunda.

5- Bu listeyi oluşturmak için kullanılan sınıflandırılmış etkenlerin nomenklatürü (bilimsel adlandırması) bu listenin hazırlandığı tarihteki etkenlerin taksonomisi (hayvan veya bitkilerin tasnifi) ve nomenklatürü ile ilgili uluslararası anlaşmalara uygundur.

6- Sınıflandırılmış biyolojik etkenler listesi, oluşturulduğundaki bilgileri yansıtır.

7- İnsanda yeni izole edilen ve henüz değerlendirilmemiş olan ve bu ekte yer almayan bütün virüsler en az Grup 2 de sınıflandırılmış sayılacaktır.

8- Grup 3 de sınıflandırılan ve karşılarında (**) işareti bulunan biyolojik etkenler, genel olarak hava yolu ile bulaşıcı olmadıklarından işçiler için sınırlı enfeksiyon riski taşırlar.

9- İşyerinde, parazitlerin sınıflandırılması sonucuna göre belirlenen koruma düzeyine uygun gerekler, sadece insanda enfeksiyona neden olabilecek parazitin yaşam döngüsünün evrelerine uygulanır.

10- Bu listede ayrıca biyolojik etkenin alerjik veya toksik reaksiyonlara sebep olma ihtimalinin bulunduğunu, etkili aşısının olduğunu veya maruz kalan işçilerin isim listesinin 10 yıldan daha fazla tutulmasının tavsiye edildiği de gösterilmiştir.

Bu göstergeler aşağıdaki harflerle ifade edilir.

A: Olası alerjik etkileri olan.

D: Bu biyolojik etkene maruz kalan işçilerin listesinin bilinen son maruziyetten sonra 10 yıldan daha fazla saklanması gereken.

T: Toksin üretimi olan.

V: Etkili aşısı bulunan.

Koruyucu aşılamanın uygulanması Ek-VII de verilen kılavuza göre yürütülecektir.