bizans İkonoklazmının nedenleri ve İslam etkisi tartışması

8/14/2019 Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmas

1/29

BZANS KONOKLAZMININ NEDENLER VE SLAMETKS TARTIMASI

Bekir Zakir OBAN*

ZET

Bizansta ikonalarla ilgili sekizinci ve dokuzuncu yzyllarda yaanan atmaaratrmaclar iin her zaman ilgi ekici fakat ayn zamanda izah etmesi olduk-a zor bir mevzu olmutur. Problemin dm noktas ise ikonoklast hareketeyol aan temel etkenin ne olduudur. Bu konuda pek ok fakl gr ortayaatlmtr ve slam etkisi de bu balamda ska dile getirilen bir husustur. Bu

makalenin amac nce Bizans ikonoklazmnn muhtemel nedenlerini ele almak,ardndan slam etkisinin imkan ve mahiyeti ile ilgili bir deerlendirme yapmak-tr.

Anahtar Kelimeler: Bizans, konalar, konoklazm, slam.

ABSTRACT

Origins Of Byzantine Iconoclasm And The Debate On Islamic Influence

For the researchers, the conflict over icons in Byzantium in the eighth andninth centuries has always been an interesting question but also a difficult oneto explain. Crucial point of the issue is what was the essential motive that led tothe iconoclastic movement. Many different assumptions have been made, andthe influence of Islam also frequently has been mentioned in this context. Thusit is the aim of this article firstly to examine likely causes of Byzantine Iconoc-

lasm and then to make an assessment on the possibility of Islamic influenceand its nature.

Key Words: Byzantium, Icons, Iconoclasm, Islam.

Giri

1) ok Ynl bir Sorun Olarak konoklazmBizanstaki ikonoklazm krizi, tarihteki en ilgin atma r-

neklerinden biridir. kona taraftarlar (ikonodlya da ikonofil) ileikona kartlar (ikonoklastveya ikonomach) arasndaki bu m-cadeleyi salkl bir biimde deerlendirmenin nnde ise en

* [Dr.], Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi, Dinler Tarihi Anabilimdal.e-posta:[email protected]

Bu aratrma esnasnda ihtiya duyduum kaynaklarn temininde yardmla-rn esirgemeyen Prof. Alberto Melloni ve Bologna Din Bilimleri Enstits(FSCIRE)ne, ayrca talyada yaptm almalar iin destek salayanTBTAKa teekkr etmeyi bir bor biliyorum.
mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]:[email protected]


2/29

Bekir Zakir OBAN

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

118

azndan iki temel zorluk bulunmaktadr. Bunlardan ilki konununok ynl ve olduka karmak oluudur. stisnalar hari, konuile ilgilenen aratrmaclarn hepsi ikonoklazmn kompleks birfenomen olduu konusunda hemfikirdir.1Fakat yine ayn kiilermutlaka temel bir motiv aramaktan da kendilerini alamamakta-drlar. Vakann ok ynl olduu hususundaki mutabakat iseburada sz konusu deildir. Zira tam olarak neyin ikonoklazmdourduu zerine birbirinden ok farkl aklamalar getirilmek-tedir. Yorumlarn eitliliinin bir kargaaya yol amamas iinrnein, ikonoklazm siyas nedenler ve din nedenlere bala-

yanlar eklinde bir ayrm yapmak mmkndr belki -byle ay-rmlar yaplmtr da2- fakat Bizans din ve siyasetin kolayca ayr-labilecei bir yer deildir.

konoklast hareketin, znde ne olduu ile ilgili varsaymlarkonunun iinde kaybolmaya yetecek kadar eitlidir. PeterBrown ikonoklastlarn da ikonodllerin de kutsal nerede? soru-suna cevap aradklarn sylemektedir.3 Ladner ve KarlSchwarzlose gibi yazarlar ikonoklazm sezaro-papizmin zirvesiolarak grmekte ve buna kar ikona taraftarlarnn tepkisini deBizans Kilisesinin bir bamszlk mcadelesi olarak tanmla-maktadrlar.4 Buna paralel olarak, meselenin kilise-devlet iliki-

leri asndan ele alnmasnn isabetli olacan, zira

1 Bkz. George Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy,Church History, vol. 19, no. 2 (Jun., 1950), s. 7779; Edward James Martin,A History of the Iconoclastic Controversy, AMS Press, New York, 1978, s. 3;Aristeides Papadakis, Iconoclasm: A Study of the Hagiographical Evidence,Fordham University, New York, 1968, s. 42; A.A. Vasiliev, History of theByzantine Empire 3241453, University of Wisconsin Press, Madison, 1952,s. 253; Gaetano Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, Il viaggiodellicone: dalle origini alle caduta di Bizansio, Jaca Book, Milano, 2002, s.21, 22.

2 Vasiliev, a.g.e., s. 252; Edward Gibbon, The Decline and Fall of the RomanEmpire, Thomas Y. Crowell & Co., New York, 1900, vol. VIII., s. 319.

3 Peter Brown, A Dark-Age Crisis: Aspects of the Iconoclastic Controversy,The English Historical Review, vol. 88, no. 346 (Jan. 1973), ss. 134.Brownun bu makalesi o dnemde ikonoklazmla ilgili tartmann yenidenhararetlenmesine neden olmutur. Browna ynelik eletiriler iin bkz.Patrick Henry, What was the Iconoclastic Controversy about?, ChurchHistory, vol. 45, no. 1 (Mar., 1976), ss. 1631; Ambrosios Giakalis, Images ofthe Divine, the Theology of Icons at the Seventh Ecumenical Council, Brill,Leiden-Boston, 2005.

4 Bkz. Patrick Henry, What was the Iconoclastic Controversy about?, s. 30.


3/29

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar


119

ikonoklazmn baarya ulaamamasnn, kilisenin imparatorlukbrokrasisinin basit bir paras olmaya kar gsterdii direnolarak aklanabileceini syleyenler mevcuttur.5 Stephen Gerogibilerine gre ise ikonoklazm, dinin ilk ve saf biimine dnmeye

ynelik, fakat baarl olamam bir reform teebbsdr.6 Hat-ta ikonoklazm ile Protestan Reformu arasnda ba kuranlar,Leoyu Martin Lutherin ncs grenler vardr.7 Benzer bir d-nceye gre ikonoklazm aslnda rasyonel bir giriimdir amabaarsz olmutur, zira akl a henz gelmemitir.8Vakaysiyasal ve toplumsal reform ihtiyacna ynelik bir teebbs ola-

rak anlayan ya da ekonomik ilikiler ierisinde aklayanlar davardr. Bunlara, ikonoklazm din ihtilaflar ve tarih gelimelernda ele alanlar da eklemek mmkndr.9Zira bazlarna g-re ikonoklazm Suriyeli iki imparator olan III. Leo ile V.Constantinein sekler reformlarnn bir paras iken; bazlarnagre mcadele imparatorluk ierisindeki Doulu ve Greko-Romenunsurlarn atmasnn bir sonucudur.10

kinci zorluk ikona taraftarlar ile kartlar arasndaki mca-dele ile ilgili, daha sonraki dnemlere intikal eden belgeler ara-snda bir eitsizliin sz konusu olmasdr. konoklastlarn ner-deyse tm belgeleri -754 ve 815teki iki konsilleri ve konuyla ilgili

kaleme aldklar yazlar dahil- muzaffer ikona-tapclar tarafn-dan yok edilmitir. Bildiklerimiz sadece ikonodllerin onlar ele-tirmek iin verdikleri bilgiler (rnein II. znik Konsilinde bu d-nceye yaplan atflar) ile snrldr ve bunlar da byk ihtimalleorijinal formlarnda aktarlmamlardr.11 Ayrca, atmadan

5 Papadakis, Iconoclasm, s. 40.6 Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm and Failure of a Medieval

Reformation, The Image and The Word: Confrontations in Judaism,Christianity and Islam, Joseph Gutmann (ed.), Scholar Press, Montana,1977, ss. 4962.

7 Bkz. M.V. Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule, 717842, TheCambridge Medieval History, J.M. Hussey (ed.), vol. IV, Part I, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1966, s. 61.

8 E. J. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 2, 4.9 Bkz. Papadakis, Iconoclasm, ss. 4244.10 Giakalis, Images of the Divine, s. 1.11 Bkz. Martin, a.g.e., s. 111; Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 251;

Florovsky, a.g.m., s. 79.


4/29

Bekir Zakir OBAN


120

ikona taraftarlar galip ktndan ve ikona kartl tarihe birsapknlk olarak getiinden, ortodoks gelenee mensup yazar-lar bu konuda ounlukla objektif bir bak asna sahip deil-dirler. rnein Meyendorf ve Vasiliev gibi mehur Bizans tarihi-leri ikonodl teolojiyi ortodoks teoloji olarak adlandrmakta veeserlerinde ikonoklast teolojiyi zet geerken ortodoks teolojiyiayrntlaryla ele almaktadrlar. Bu isimler iin ikonoklazmn so-na ermesi de ortodoksinin restorasyonudur.12

Bizim burada yapacamz ey ise konuyla ilgili literatr -nda, ncelikle ikonoklazmn ortaya knda etkisi muhtemel

faktrleri srayla ele almak; akabinde bu tr tartmalarda ner-deyse artk bir klie haline gelmi olan slam etkisi iddialarndeerlendirmektir. Amacmz ikonoklazm srecinin birbirindenfarkl birok bileeninin bulunduunu, dolaysyla tek bir nedeneindirgenemeyeceini, bunlar gz nne alndnda ise slam et-kisinden sz etmenin ne lde zor olduunu gstermektir. Bunu

yaparken de elbette belli snrlar ierisinde hareket etme zorunlu-luumuz vardr. Bu alma btn ynleri ile ikonoklazm deer-lendirme iddiasnda deildir, sadece onun ortaya kna etkieden faktrler zerine bir tartmadr. konoklazmn Batdaki

yansmalar vb. gibi pek ok husus burada ele alnmamtr. Bu-

nunla birlikte, nce ikonoklazm srecini ve konuyla ilgili teolojiktartmalarok ksa olarak hatrlamak herhalde faydal olacak-tr.

2) konoklazm Sreci ve Teolojik Tartmalar

Sonradan Bizans olarak adlandrlan Dou Roma mpara-torluunda VIII. ve IX. yzyllarda ortaya kan ikona kartlsivil deil, bizzat imparatorlarca ikame edilmi bir sretir. lksinyallerini Ermeni kkenli Philippikos Barnades (711713) za-mannda veren ikona kart hareket, resmen III. Leo (717741)nun 726 ylnda ikonalara tazim gstermeyi yasaklamas ilebalar. Leonun olu V. Constantine (741775) de ikonoklast an-

lay devam ettirir; hatta 754 ylnda Hiereiada toplad birkonsille bu gr teyid etmeye alr. aml Yuhanna gibi iko-

12 John Meyendorf, Byzantine Theology: Historical Trends and Doctrinal

Themes, Fordham University Press, New York, 1974, s. 44; Vasiliev, a.g.e., s.283.


5/29



121

na yanls teologlar bu konsilde aforoz edilirler.13 IV. Leo (775780) zamannda zaten etkisini olduka yitirmi olan ikona kartpolitikaya, onun lm zerine ocuk yata tahta geen VI.Constantinein naipliini stlenen mparatorie Irenenin gayret-leri sonucunda, II. znik Konsili (787) ile son verilir.14 Fakat bugeici bir durumdur. Zira Ermeni Leo (V. Leo, 813820)nun im-paratorluk tacn ele geirmesiyle ikinci bir ikonoklast dnembalar. V. Constantinein siyasetini kendine rnek alan Leo veevresindekiler ikona yanls Patrik Nicephorusu istifaya zorlarve onun yerine Theodotusu getirirler. 815 ylnda Ayasofyada

ikinci bir ikonoklastik konsil toplanr.15

ncekine oranla dahasnrl kalan bu ikinci ikonoklast devre ise yine bir kadn tarafn-dan, mparatorie Theodorann ikonoklast patrik Grammaticusuazledip yerine Methodiusu getirmesi ile 842 ylnda son bulur.16

Daha ncesinde de benzer tartmalar bulunmakla birlikte,ikonoklazm sreci ikonalarla ilgili hararetli teolojik tartmalarnda yaanmasna neden olmutur. Fakat, az nce de belirttiimiz

13 Hieriakonsili ile ilgili bkz. Erin Michael Doom, Partiarch, Monk and Empress:A Byzantine Debate Over Icons, Wichita State University, Kansas, 2005, s.117 vd; Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, s. 27; Mehmet Aydn,

Bizans Kilisesinde konoklast (Tasvir Krc) Hareketin Kkenleri, Selukniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say XIII, 2002/Bahar, s. 8, 9;Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 260.

14 Ad geen konsil ile ilgili deerlendirmeler iin bkz. Giakalis, Images of theDivine, ss. 130-138; Doom, a.g.e., s. 130 vd. Konsil kararlar iin bkz.Decrees of the Ecumenical Councils, Norman P. Taner (ed.), Sheed & Wardand Georgetown University Press, Washington, 1990, vol. I, ss. 137156.

15 Ayasofya konsili ile ilgili bkz. Paul J. Alexander, The Iconoclastic Council ofSt. Sophia and Its Definition, Dumbarton Oaks Papers, vol. 7, HarvardUniversity Press, Cambridge, 1953, ss. 3566. Patrik Nikephoros ile ilgilibkz. Carl Joseph Lardiero, The Critical Patriarchate of Nikephoros of Constan-tinople (806-815): Religious and Secular Controversies, Catholic University ofAmerica, Washington, 1993.

16 konoklazm sreci ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Martin, A History of the

Iconoclastic Controversy; Vasiliev, History of the Byzantine Empire, ss. 251265, 283290; Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule, 717842, ss. 61-104; George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Trk Ta-rih Kurumu Basmevi, Ankara, 1981, ss. 142166; Paul Lemerle, Bizans Ta-rihi, ev. Galip stn, letiim Yaynlar, stanbul, 2005, ss. 8591; AugusteBailly, Bizans Tarihi, ev. Haluk aman, Tercman 1001 Temel Eser, C. I,ss. 157198; Mehmet elik, Bizans mparatorluunda Din-Devlet likileri,zmir, 1999, ss. 75130.


6/29

Bekir Zakir OBAN


122

gibi, bu teolojik tartmalarla ilgili eldeki malzemeler maalesefsadece ortodoks cenahtan gelmektedir. Bununla birlikte, aslndaGermaniusun ve dierlerinin ikonalara saygnn meruluu ileilgili yazdklar, kar tarafta ciddi bir saldr olduunun kan-tdr.17 Anlald kadaryla, V. Constantinee kadar derli toplubir ikonoklastik teoloji mevcut deildir. Constantine bu konudabir alma yaptrtmtr ve zaten Hiera Konsili(754) de bununbir parasdr. stelik imparator nceki konsillere ve Hristiyangeleneine de atflar yaparak ikonoklazmn yeni bir teoloji ol-madn savunmutur.18konoklastlar tm din objelere kar

deildirler. Ama temel iddialar ikona kltnn en basit ekliyleputperestlik olduudur. konoklastlara gre sadece objekutsaldr: sa'nn szlerinden ve rahiplerin kutsamasndan dolayevharistiyaayinindeki ekmek ve arap; kilise binalar ki bunlarda piskoposlar kutsamaktadr- ve ha. Bunlar dnda hibirnesne, dolaysyla ikonalar da kutsal deildir, zira bunlar kut-sanm deildir. Daha dorusu yukardan (Tanrsal olarak) de-il de aadan (insanlarca) kutsal hale getirilmitir, bu ise birpagan adetidir.19

Buna karlk aml Yuhanna, Theodor Studit ve Germaniusgibi ikonodller farkl biimlerde ikonalarn meruluunu sa-

vunmaya almlardr.20

Sembol kavram ikonofiller tarafn-dan kullanlan nemli argmanlardan biri olmutur. Fakat ol-duka zayftr. nk hem daha sonra ifade edilecei zere-bunlar sadece sembol olarak alglanmamaktadr, hem dehristiyanlarla putperestler arasnda daha ncegeen polemiklerihatrlatmaktadr. Yani ikonoklazmla putperestlik ilikisini inkar-dan ziyade tasdik edici bir yaklamdr. nk din tasvirler

17 Doom, a.g.e., s. 12.18 konalarla ilgili teolojik tartmalar iin bkz. Meyendorf, Byzantine Theology,

ss. 4450; Leslie Barnard, The Theology of Images, Iconoclasm: Papers

Given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies March 1975, A.Bryer-J. Herrin (eds.), Center for Byzantine Studies, Birmingham, 1977, ss.713.

19 Bkz. Peter Brown, A Dark-Age Crisis, s. 5, 6; Martin, A History of theIconoclastic Controversy, ss. 110114.

20 aml Yuhanna ve dier ikona taraftar baz yazarlarn grleri ile alakalbkz. Gerhart B. Ladner, The Concept of Image in the Grek Fathers and theByzantine Iconoclastic Controversy, Dumbarton Oaks Papers, vol. 7,Harvard University Press, Cambridge, 1953, ss. 134.


7/29



123

Greko-Romen putperestliinde de nemli bir role sahiptir ve ken-dilerinin bu adetlerine hcum eden Hristiyanlara kar gemiteputperestler de sembol kavramn kullanmlardr. Onlara grede taptklar esasnda sadece ta, tahta vs. deildir.21Dier sa-vunma ekli ise biraz daha farkldr. aml Yuhannann ismi bukonuda daha sk gese de, asl ikonofil teoloji z itibariyle PatrikGermaniusun grlerine dayanmaktadr. Buna gre tasvir ya-sa Eski Ahit zaman iindir, sa'nn geliiyle zaten putperestlikbitmitir. Eski Ahitte Tanr bilinemez idi, ama sa ile zaten Tanrkendini ifa etmitir. Dolaysyla hristiyanlar artk Tanry bil-

mektedir ve ne ekilde olursa olsun, hangi biimde ibadet etmekisterlerse istesinler, onlarn putperest olmalar mmkn deil-dir.22

I- BZANS KONOKLAZMINI ETKLEYEN FAKTRLER

1) kona Kartlnn Hristiyanlk erisindekiKkleri

lk hristiyanlarn din semboller kullanmadklar bilinmekte-dir. Hristiyanln Yahudilikten domu bir din olduu ve uzunzaman putperestlikle mcadele ettii gz nne alndnda bugayet normaldir. Fakat Romann putperest gemii Hristiyanla-rn peini brakmamtr. Diz kerek eitli imajlar karsndasayg gsterme, mum ve tts yakma gibi putperest uygulamalarsonradan Hristiyanlarca da benimsenen yaygn adetler halinegelmitir.23Dou Roma iin bu durum ok daha fazla geerlidir.Zira Ostrogorskynin belirttii zere, Hristiyan Bizans ne putpe-rest sanatndan ne de putperest hikmetinden nefret eder Grekkltr, btn devreleri iin onlarn fikir hayatlarnn temeli ola-

21 P. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople, s. 23 vd.22 Bkz. Martin, a.g.e., ss. 110114. Patrik Germaniusla ilgili ayrca bkz. Doom,

a.g.e., s. 79 vd. Patrik Germanius ve aml Yuhannann ikonalar savunma-s ile alakal bkz. Leslie Barnard, a.g.m., ss. 1012. Germaniusun bu yoru-mu aslnda tipik bir Pavlusu bak asdr. Zira Pavlusun da temel iddiala-

rndan biri Yahudi Kanununun sann gelii ile artk nesh edildii, hk-mnn kalmad biimindedir. Bkz. Galatyallara, 3: 19, 24-25; Efeslilere,2: 14-20.

23 Edward Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, VIII, 311;Thomas Hobbes, Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2004, ss. 447, 456459. Paganizmden Hristiyanla gei sreci ile alakalayrca bkz. L.B. Moss, The Reformation of the East Roman Empire, 330 -717, The Cambridge Medieval History, vol. IV, I, s. 43.


8/29

Bekir Zakir OBAN


124

rak kalmtr.24Dolaysyla Bizans Hristiyanl belli ldeGreko-Romen kltrnn bir devamdr.25

lk tasvirlerin ortaya k zaman ve yeri ile ilgili farkl iddia-lar varsa da26Bizans'n merkezi olan stanbulda yaygnlamala-rnda bu ehrin grkemli yaantsnn etkisi olduu sylenmek-tedir.27Mantksal olarak kamusal mekanlarda ikonalarn kulla-nlmasnn ancak IV. yzyl bandan, yani Hristiyanln Romamparatorluunda meruiyet kazanmasndan sonra yaygnlaa-bilmi olmas gerekir. Dolaysyla bazlarnca tarihi II. yzyla ka-dar geri gtrlmekte ise de, genel kanaate gre, bunlarn yaygn

olarak kullanlmas ve Bizansta gnlk din hayatn nemli birparas haline gelmesi ancak VI. yzyl itibariyledir.28

konalar yalnzca sanatsal objeler deillerdir. ChadwickOmann ifadesiyle, Bizansta tasvir saygs zamanla tam bir feti-izm halini almtr.29konodller bunlarn sembolize ettii an-lama dikkat ekmekte iseler de, onlara inananlarn gznde iko-nalar sadece basit birer sembolden ibaret deildir. Zira gerekbir ikon sembolden te bir eyi temsil etmektedir.30 Bunun ya-

24 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 29, 30.

25 Leslie Barnard, The Theology of Images, s. 7.26 konalarn ortaya k ve ilk ikonalar hakknda bkz. Tania Velmans, Le

prime icone, Il viaggio dellicone: dalle origini allecaduta di Bizansio, ss. 920.

27 Edward Gibbon, a.g.e., VIII, 310.28 Doom, Partiarch, Monk and Empress, s. 168; Martin, A History of the

Iconoclastic Controversy, s. 20; Gibbon, a.g.e., VIII, 312. Din tasvirlerin H-ristiyan ibadetindeki yeri ve anlam konusunda bkz. Giakalis, Images of theDivine, ss. 114129. Bizans ikonografisi hakknda genel bilgi iin bkz. E.Bakalova, S. Petkovi, Iconografia Bizantina, Il viaggio dellicone, ss. 151208.

29 C.W.C. Oman, The Byzantine Empire, G.P. Putnams Sons, London & NewYork, 1892, s. 190. konoklazm dneminde dier azizler yannda zellikle

Meryem tasvirlerine hcum edilmesinin muhtemel nedeni de monofizistlerintipik zellii olan Meryem saygs kartl yannda, Mariolatrydenilen arbir Meryem kltnn ortaya kmasdr. Bkz. a.g.e, s. 192.

30 Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, s. 92, 93.konalarn bir g simgesi olarak yorumlanmas ve siyasi ilevleri ile ilgilibkz. Averil Cameron, Images of Authority: Elites and Icons in Late Sixth-Century Byzantium, Past and Present, no. 84, Aug. 1979, ss. 335; CostasDoizinas, The Legality of the Image, The Modern Law Review, vol. 63, no. 6(Nov., 2000), ss. 813830.


9/29



125

nnda ikonalarla ilgili saysz batl inan ortaya kmtr. yle ki,baz tasvirlerin bizzat gkten geldiine, bazlarnn ilah bir emirleveya grnmeyen bir el tarafndan yaplm olduuna inanlmak-tadr. Efsanelerden birine gre Urfa Kral Abgara bizzat sa tara-fndan bir tasvir gnderilmitir. Dahas sadece sradan halk deil,bizzat Patrik Germanius gibi st dzey din adamlar dahi tasvir-lerin gerekletirdii trl mucizelere inanmaktadr. Bunlar ara-snda mslmanlarla ilgili olanlar dahi vardr. rneinsaracenin biri, bir tasvirin gzn oymu, annda kendi gz de

yerinden frlamtr.31Bu nedenle ikona kltnn Bizansta bu

denli sert bir muhalefete uramasnn muhtemel nedenlerindenbiri de, sz konusu devrede bu kltn abartlmas ve pek ok ba-tl inanla mezcedilmi bir hale gelmesidir diye dnlebilir.

Fakat ikona kartl aslnda tarihi ok eskilere dayanan birdncedir. Dolaysyla ikona kltnn yaygnlamasndan son-ra tm Hristiyanlarn bu konuda ayn fikirdeolduunu syle-mek mmkn deildir. Zira eskiden beri ikonalar Hristiyanlkierisinde -dier teolojik ayrlklar kadar nemli ve n planda de-ilse de- bir sorundur. konalar neredeyse tm kiliseleri ve Hris-tiyan evlerini istila ettikten sonra bile buna kar kan piskopos-lar ve teologlar her zaman var olmutur.32Dahas, III., IV. ve V.

yzyllarda yaam olan skenderiyeli Clement, Tertullian, Kay-serili Eusebius, Salamisli Epiphanius ve Augustine gibi klasikHristiyan yazarlarna baklrsa, ikonalarla ilgili bu sorun IV.

yzyldan da geri gitmektedir. Bu saylan kilise babalarnn o-unluuna gre (ki bunlarn sadece tasvirlere deil sanata ve sa-natlara baklar tmyle olumsuzdur) Hristiyanln suni satasvirlerine ihtiyac olmad gibi, bunlarEski Kanunda yasak-lanm eylerdir.33Kayserili Eusebius tasvir saygsn bir Gentile

31 Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, ss. 2132. Burada ayrcaunu da belirtmek gerekir ki ikonalarla ilgili bu tr inan ve uygulamalargemite kalm eyler deildir. Bugn de Ortodokslar ve Katolikler arasnda

benzer inanlar varln hala muhafaza etmektedir.32 Bkz. P. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople, s. 215.33 Bkz. Florovsky, a.g.m., s. 84 vd.; Martin, a.g.e., s. 18; G.E. von Grunebaum,

Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic Environment,History of Religions, vol. 2 no.1 (Summer 1962), s. 5, 6. konoklazmdan nceikonalar konusundaki fikir ayrl hakknda ayrca bkz. P. Alexander, a.g.e.,ss. 122; Leslie Barnard, The Theology of Images, s. 9,10; M. Aydn, a.g.m.,s. 6; Doom, a.g.e., s. 21.


10/29

Bekir Zakir OBAN


126

(putperest) alkanl olarak tanmlar, Kbrsl Epifanius bunlarkiliseyi kirleten eyler olarak grr.34Henz 305 yl civarndaElvira(spanya)da toplanan bir konsilde, Kiliselerde tasvir kulla-nlmasn yasaklayan bir karar alnd dnlrse, ikona kar-t dncenin kklerinin ne kadar gerilere gittii daha iyi anla-labilir.35kona kartl sadece fikr dzeyde de kalmamtr, fiilolarak ikonalarn tahrip edildii zamanlar olmutur. Mesela VI.

yzylda Urfa ve Antakyada tasvirlere bu trden bir hcum szkonusudur. Yine VII. yzylda tasvirlere saldrp tahrip etmeninrnekleri vardr. Bunlar sadece Douda meydana gelen olaylar

da deildir. Marsilya piskoposu VI. yzyl sonunda tasvirlere ta-pnmay yasaklam ve kiliselerdeki tasvirlerin indirilip tahripedilmesini emretmitir.36

2) Yahudilik

konoklazm tartmalarnda Yahudi ve slam etkisinden szetmek bir klie haline gelmitir der, Josep Gutmann.37Gerek-ten de slamiyet ve Yahudilik bazlarna ikonoklazm etkileyenideal bir ift ya da ikonoklazmn nedeni olabilecek en kuvvetliiki aday olarak grnmektedir.38

Yahudiliin ikonoklazm ile alakas ile ilgili yazlanlara bakl-dnda meseleye iki adan yaklald grlr. Birincisi III.Leonun Yahudilikle kiisel ilikisidir. Onun yahudiler arasndabym olduunu ve ikona kartlnda bunun etkisi olabile-ceini syleyenler vardr.39 Bunun dnda imparatoru bizzatikonoklast bir harekete ikna eden bir yahudiden de bahsedilmek-

34 Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 254, 255.35 Bkz. Martin, a.g.e., s. 19; Doom, a.g.e., s. 46; M. Aydn, a.g.m., s. 6; Vasiliev,

a.g.e., s. 254. Bununla beraber Hristiyan genel konsillerinde 7. ekmenikkonsile, yani II. znik Konsiline kadar ikonalarla ilgili lehte veya aleyhte birkarar bulunmamaktadr. Sadece, yine ekmenik konsiller arasnda saylma-yan Trullo Konsili (692)nin 82. kanonu tasvirlerde sa'nn kuzu eklinde de-il de insan olarak tasvir edilmesini ngrmektedir. Ad geen konsil ve ilgilikarar ile alakal tartmalar iin bkz. Doom, a.g.e., s. 78, 79; M. Aydn,a.g.m., s. 6, 7.

36 Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 255.37 Joseph Gutmann, a.g.e., s. 3.38 slam ve Yahudi etkisi iddialar hakknda malumat iin bkz. Casim Avc,

slm-Bizans likileri, Klasik Yaynlar, stanbul, 2003, ss. 163176;Ostrogorsky, a.g.e.,s. 149, 150; Mehmet Aydn, a.g.m., ss. 514.

39 M. Aydn, a.g.m., s. 13.


11/29



127

tedir. Buna gre yahudi dnmesi bir kahin nce Emevi Halifesi II.Yezid (M. 720-724)i sonra da III. Leoyu ikonoklast bir ferman

yaynlamaya ikna etmitir.40 Yetitii evre itibariyle bir Yahudietkisinden belki bahsedilebilir. Fakat yahudi kahin efsanesidaha ok slam dnyasnda Abdullah ibni Sebe ile ilgili rivayetle-re benzemektedir. Son derece kompleks bir olay muhayyel birkiiye balamak bir sulu bulmak asndan iyi bir fikir olabi-lirse de sosyal bilim mant asndan doru bir bak as de-ildir.

Yahudi etkisi ile ilgili dier yaklam daha tutarldr. nk

Hristiyanln zeminini tekil eden din olmas hasebiyle bir Ya-hudi etkisinden sz etmek daha makul bir gerekedir. Hristiyan-lk, Yahudilik ierisinden km bir inantr. Pavlusun yorumlarve tarih ierisinde maruz kald Helen kltrnn etkisi ile ba-langtan itibaren giderek Yahudilikten uzaklamsa da, Yahuditemelini hibir zaman tamamen bir kenara brakamamtr.nk sann Mesihlii bu temel zerine oturmaktadr. Dolay-syla Hristiyanlar, hayatlarn Yahudi Kanununa gre dzenle-memekle birlikte, Eski Ahit adn verdikleri yahudi kutsal me-tinlerine hala sayg gstermekte ve onu vahiy rn bir kitapkabul etmektedirler. Yahudi inanc ise her tr putperest gelenee

ve onu artracak uygulamalara iddetle kardr. Bunun ya-nnda, hristiyanlarn eskiden beri nemsedikleri On Emirdenbiri de putperestlie aka kar olmakla ilgilidir.

lk hristiyanlarla yahudiler arasnda din sembollerle ilgili birtartma sz konusu deildir. nk zaten din sanata ve putpe-restlii artracak uygulamalara kar bir dmanlk sinagog-lardan ilk kiliselere de tevars etmitir.41Yani ilk hristiyanlarYahudilikteki tasvir kartln dorudan ve literal olarak an-lamlar, fakat daha sonra Helenizm etkisi ile manevi yorumlarortaya km ve bu, tasvirleri merulatrmak iin bir ara ola-rak kullanlmtr.42 Dolaysyla ikonalar da hristiyanlarla

yahudiler arasnda bir tartma konusu haline gelmitir. Bu tar-tmalarn kkeni ikonoklazm ncesine dayanmaktadr ve ikonataraftar hristiyanlar yahudilerin ciddi ithamlarna hedef olmu-

40 Papadakis, Iconoclasm, s. 57.41 P. Alexander, a.g.e., s. 214.42 Meyendorf, Byzantine Theology, s. 43, 44.


12/29

Bekir Zakir OBAN


128

lardr. Yahudilere kar yazlm hristiyan polemiklerinden buaka anlalmaktadr.43

Meselenin Hristiyanln Yahudi kkeni ile ilgili daha nemlibir taraf daha vardr ki, bu da Bizansta arada bir depreen ger-ek srailoulluuna dnme giriimleridir. konoklazm dnemin-de de imparatorlarda byle bir dnce olduuna dair kuvvetliiaretler mevcuttur. III. Leo yaynlad Eclogasnn giriinde

Justinian sonras kanunlarn, Musann kanunlarnn tam olarakuygulanmasndan baka bir ey olmadn sylemektedir.44 Yineo dnemde kaleme alnm baz metinlerde Yunanl yazarlar V.

Constantine devrinde iyice yahudiletiklerinden yaknmaktadr-lar.45Hatta Joseph Gutmanna gre III. Leo ve daha sonra XVI.

yzyl ngilteresinde VI. Edward, kendilerini Musa veya Yeununrolnde, yani Tanr tarafndan putperestlikle savamak zere g-revlendirilmi kiiler olarak grmlerdir.46

3) Dou-Bat Farkll

Roma mparatorluu ierisinde eskiden beri bir Dou-Batfarkll vardr. mparatorluun dousu Yunanl bats Latindir.47Sadece Dou mparatorluu kaldnda da bu farkllk deiik birbiimde devam etmitir.Dolaysyla bir ynyle ikonoklazm ha-reketi Bizans ierisindeki Doulu ve Batl unsurlarn bir at-masdr denebilir. Zira, Dawsonun deyimi ile, bu atmann bir

yannda imparator, ordu ve Dou eyaletleri, dier tarafnda isePapalk, manastrlar ve Bat yer almtr.48Bizans ierisindeki szkonusu bu Dou-Bat farkll II. Justinian (685-695; 705-

43 Bkz. Florovsky, a.g.m., s. 82; Sydney H. Griffith, Theodore Abu Qurrahs

Arabic Tract on the Christian Practice of Venerating Images, Journal of theAmerican Oriental Society, vol. 105, no. 1, Jan.-Mar. 1985, ss. 5962; P.Alexander, a.g.e., s. 32-34; L. Barnard, The Theology of Images, s. 8, 9.

44 Peter Brown, A Dark-Age Crisis, s. 24. Eclogaile ilgili ayrca bkz. MichaelDoom, a.g.e., s. 20.

45

Bkz. Papadakis, Iconoclasm, s. 62.46 Joseph Gutmann (ed.), The Image and The Word: Confrontations in Judaism,Christianity and Islam, Scholar Press, Montana, 1977, s. 1. Gutmannn g-rlerinin ayrnts iin bkz. Joseph Gutmann, Deuteronomy: ReligiousReformation or Iconoclastic Revolution, The Image and The Word, ss. 525.

47 Bkz. Henri Pirenne, Hz. Muhammed ve Charlemagne,ev. M.A. Klbay, m-ge Yaynlar, Ankara, 2006, s. 15.

48 Christopher Dawson, Batnn Oluumu, ev. Din Tayan, Dergh Yaynlar,stanbul, 1997, ss. 172175; Pirenne, a.g.e., s. 15.


13/29



129

711)dan itibaren daha nemli hale gelmitir. Zira Justinian d-nemi ve sonrasnda imparatorlukta Doulu unsurlar gittike da-ha ar basmaya balamtr. III. Leo ve halefleri ise Bizans' ne-redeyse Helenistik kkeninden ayrp Doulu bir devlet haline ge-tirmilerdir. Bylece imparatorluun merkezi asker ve siyas ola-rak Egeden, Anadoluya ve buraya komu olan Dou snrlarnakaymtr.49Kald ki ikonoklast imparatorlarn tamam Dou k-kenlidir. Harekete son veren iki kadn -Irene ve Theodora- iseBatldr.50

Meyendorf, ikonoklazm krizinin nedenlerini sayarken birinci

srada din kltr problemini gsterir. Dikkat ektii hususGreke konuanlarla, Doudaki Ermeniler ve Suriyeliler gibi bukltre yabanc olanlar arasndaki farkllklardr. Zira Yunan k-kenliler putperest zamanlarndan tasvirlere alktlar.51 Fakatstanbul ve dier merkez yerlerdeki gsterili merasimlerin aksi-ne, Doudaki gnostik eilimli Hristiyan gruplar, Aryusular veErmeniler her zaman daha sade bir din hayat tarzn benimseyiptasvirlere ve dier sslere ho bakmamlardr.52Bunun yanndaNasturiler ve Pavlikanlar gibi baz Doulu hristiyanlar eskidenberi koyu ikona kartlardr. zellikle Ermeniler arasnda yayl-m olan Pavlikanizm ile ikonoklastlar arasnda azmsanamaya-

cak benzerlikler sz konusudur. Pavlikanlar da ikona ve Meryemsaygsna iddetle kar kmakta ve keilere kt gzle bak-maktadrlar. Bunun yannda pavlikan liderlerle ikonoklast impa-ratorlar arasnda eitli ilikiler vuku bulmutur. rneinPavlikanlarn nemli liderlerinden Gegnaesisus bizzat mparatorIII. Leo tarafndan 717de stanbula davet edilip kendisiyle m-zakerelerde bulunulmutur. V. Constantinenin ise Pavlikanlarlehine yapt iler vardr. Mesela Malatya ve Erzurumdan Trak-

yaya Ermeniler ve Suriyelileri getirmitir ki, o dnem yazarlarbundan sonra Pavlikanlar oald yorumunu yapmlardr.

49 Brown, a.g.m., s. 2; Martin, a.g.e., s. 6.50 Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 254.51 Meyendorf, Byzantine Theology, s. 42,43.52 Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, s. 318.


14/29

Bekir Zakir OBAN


130

Hepsinden nemlisi, baz kroniklerde ikonoklastlarla Pavlikanlarzdeletirilmektedir.53

Meseleye daha geni bir perspektiften bakldnda ise Dou-Bat farkllamasnn en nemli nedeni (veya sonucu) olan inanfarkllklarnn, aslnda uzun dnem nemli krizlere ve ayrlklaraneden olan monofizitizme dayand grlr. Meyendorf,ikonoklazm krizi V., VI. ve VII. yzyllarda dou Hristiyanlnblen kristolojik tartmalarla yakndan alakaldr der.54 Kastet-tii monofizitizm olmaldr. nk Dou ile Bat arasnda nemlibir farkllamaya neden olan en nemli iki din ayrlk

Aryusuluk ve Monofizitizmdir. Aryusuluk tm Roma dnyasnikiye blmtr. Bununla birlikte monofizitizm daha Bizanslbir sorundur.55Ve pek ok yazar ikonoklazm srecinde gl birmonofizistetki grr. Zira o zamanlar Greke konumayan Do-udaki hristiyanlarn neredeyse tamam monofizisttir.56

Monofizitizm, ikonoklazm dneminin ok ncesinden itibarenimparatorluun din btnln tehdit eden kronik bir problemolmutur. Bunun stesinden gelmek iin pek ok giriimde bu-lunulmu, fakat baarl olunamamtr. Monofizitizm z itiba-riyle, Roma ve stanbul kiliselerinin, sada hem ilah hem beeriki tabiat var olduu (diyofizitizm) inancna kar, sada tek bir

ilah tabiat bulunduu iddiasna dayanr. Bu sorundan dolay451 ylnda toplanan Kadky Konsilinden sada, karma, de-ime ve blnme olmakszn, hem beer hem ilah iki tabiat var-

53 Bkz. Martin, a.g.e., ss. 275278. konoklastlar zerinde Pavlikanlarn etkisi

olabileceine dair ayrca bkz. Vasiliev, a.g.e., s. 256. Pavlikanlar-ikonoklazmarasndaki ilikinin tartld mstakil bir alma olarak bkz. LeslieBarnard, The Paulicians and Iconoclasm, Iconoclasm, ss. 7582.Pavlikanizm ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Leon Arpee, ArmenianPaulicianism and the Key of Truth, The American Journal Of Theology, vol.10, no. 2 (Apr. 1906), ss. 267285.

54 Meyendorf, Byzantine Theology, s. 42.

55 Groire, The Byzantine Church, s. 90, 95. Bizans etkileyen sorunlar ola-rak Aryusuluk ve Monofizitizm hakknda bkz. L.B. Moss, The Reformationof the East Roman Empire, 330-717, s. 21, 22.

56 Monofizitizm etkisi ile ilgili bkz. Sebastian Brock, Iconoclasm andMonophysites, Iconoclasm, ss. 5358; Martin, A History of the IconoclasticControversy, s. 126, 127; Grunebaum, Byzantine Iconoclasm and theInfluence of the Islamic Environment, s. 5; Meyendorf, a.g.e, s. 42; Brown,a.g.m., s. 2; Doom, a.g.e., s. 25; Giakalis, Images of the Divine,s. 2; Groire,a.g.m., ss. 94105.


15/29



131

dr57karar km, ama bu karar monofizitizmin hakim olduuDou Kiliselerinin inancn deitirmemi, aksine ihtilaf daha daiddetlendirmitir. mparator Zeno (474491) bu ayrla sonvermek ve belki de orta bir yol bulmak amacyla stanbul PatriiAcaciusun da yardm ile 482de Kadky Konsili kararlarnnisbeten yumuatan ve Henotikonad verilen bir birleme dekla-rasyonu yaynlar. Justinian (527565) monofizistlerle KadkyKonsili kararlarn benimseyenleri uzlatrma amacyla,monofizist teolojinin azl dmanlar olan, Antakya ekolnden yazarn eserlerinin (Three Chapters) II. stanbul Konsilinde

(553) resmen mahkum edilmesini salar. Daha sonra Heraclius(610641) sz konusu teolojik ayrla bir nihayet vermek iin s-tanbul Patrii Sergiusun da yardmyla, monofizitizmi biraz daha

yumuatacak yeni bir forml olan monoenergizm(sada iki tabiatfakat tek bir enerji bulunduu) biiminde bir fikir ortaya atar ve638de bu forml ieren ve Ecthesisadyla bilinen bir uzlamametni hazrlar. II. Constance (642668) 648de monofizitizmle il-gili her tr tartmay yasaklayan bir ferman olan Typosu yayn-lar. IV. Constantine (668685) monofizitizm sorununu zmekiin altnc ekmenik konsil olan III. stanbul Konsilini (680681)toplar. Konsilde monotelitizm(sa'da iki tabiat fakat tek irade bu-lunduu iddias) ve monoenergizm mahkum edilir.58 Fakat

monofizist-diyofizist atmasn, gerek monofizitizmi revize veyamahkum ederek, gerekse Batya monofizitizmi kabul ettirmeksuretiyle zmeye alan bu giriimlerden hibiri baarl ola-mamtr. Aksine bu konudaki son giriim olan III. stanbulKonsili, ikonoklazm srecini hazrlayc bir etkiye sahiptir. Ziramonofizitizmin kalelerinden biri olan Ermeniler arasndan gelipimparatorluk tacn ele geiren Philippikos Barnades (711713)monofizist dnceleri mahkum eden III. stanbul Konsiline olandmanln gizlememitir. konoklazmn ilk iaretleri de onundneminde ortaya kar. Barnadesin emriyle imparatorluk sara-

yndan balayarak ad geen konsili resmeden tasvirler ve konsil

57 Bu ifade, Kadky Konsili kararlarnn bandaki nan Tanmlamas ie-rinde yer almaktadr. Sz konusu metin ve konsilde alnan dier kararlariin bkz. Decrees of the Ecumenical Councils, I, ss. 37103.

58 Three Chapters, Ecthesis, Henotikon, Typosve III. stanbul Konsili ile alakalbkz. Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, VIII, ss. 163182.Konsil kararlar iin bkz. Decrees of the Ecumenical Councils, I, ss. 124130.


16/29

Bekir Zakir OBAN


132

kitabesi kaldrlp yerine imparatorun ve konsilde mahkum edilenmonofizist Patrik Sergiusun resimleri konur.59

Peki imparatorlar teolojiye neden bu kadar merakldr? Ba-ta da belirttiimiz gibi iin nemli bir siyas taraf vardr.Zenodan IV. Constantinee kadar tm imparatorlar, imparator-lukta din bir btnlk istemektedirler ve bunun nndeki enbyk engel de monofizistlerdir. Bir baka deyile monofizitizmSuriyeliler, Koptlar, Etiyopyallar ve Ermenilerin Bizans mpara-torluuna ballklarn zayflatmakta ve bunlar imparatorlua

yabanclatrmaktadr. konoklazm dneminde de bunun ak bir

etkisini grmek mmkndr. Kendi kkenleri ve kiisel eilimleribir yana, III. Leo ve V. Constantine Anadoludaki asker potansi-

yelden faydalanmak iin, kendilerini bunlarn geleneklerine pirimvermek zorunda hissetmilerdir. Bu blgelerin insanlarnda iseBizans Kilisesinin bozulmuluuna dair kuvvetli bir inan mev-cuttur. Dolaysyla imparatorlar kiliseye bir eki dzen vermekistemilerdir.60Hatta bazlarna gre Leo, Mslmanlar ve DouHristiyanlaryla yaknlamasnn nndeki en nemli engel ola-rak grd iin ikonlara saldrmtr. Bu engeli ortadan kaldr-mann, bunlarn imparatorlua ballklarn veya onun egemen-liine girmelerini kolaylatracan dnmtr ki, zaten

Leonun niha amac inan bakmndan kenetlenmi bir halkzerinden snrsz bir gce ulamaktr.61

4) Bizansn bir Meselesi Olarak konoklazm

konoklazm asndan nemli bir dier nokta da, kilise-devletilikilerinin yaps, resm kilise ile manastrlar arasndaki gerilim,dnemin siyas gelimelerinin merkeze yansma biimi ve Hele-nizm etkisi gibi Bizansa has baz zellikler veya sorunlardr.

Hristiyanln balangcndan itibaren kilise ile imparatorlukarasndaki problemler bir yana, stanbulda kilise ile devlet ara-sndaki ilikiler her zamanayr ve nev-i ahsna mnhasr birzellik arzetmitir. Balangta da belirttiimiz zere, ikonoklazmsrecini kilise ve devlet arasndaki bir mcadele olarak tasvir

59 Gibbon, bu giriiminden dolay, Philippikusu ikonoklazma giden srecinbana koyar. Bkz. Gibbon, a.g.e., VIII, 234. Barnadesin ikon kartl hak-knda ayrca bkz. Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, s. 23.

60 Bkz. Groire, The Byzantine Church, s. 95, 105;61 Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 252.


17/29



133

edenler vardr. Gerekten de imparatorlarn teolojiye ve akadin meselelere mdahalesi Bizans iin olaan ve alldk eyler-dir. Bizansta imparator kilisenin de badr ve genel konsil top-lama yetkisi dahi tamamen ona aittir. mparator Leo da bu a-dan bir istisna deildir. Papa II. Gregoryye yazd mektupta Leoben, imparator ve rahip diyerek, szn ettiimiz trden biranlay devam ettirdiini gstermektedir. Yani kiliseyi de devletide kendi otoritesi altnda grmektedir Leo. te bu nedenle bazaratrmaclar onu, Hristiyanl ilk ve saf biimine dndrmeyegayret eden bir din reformcu olarak grme eilimindedir. Buna

gre aslnda Leo dahil tm ikonoklast imparatorlar bir reformpeindedir. Aydn kesim, yksek dereceli bir ksm din adamlarve ordu onlar desteklemekte, fakat ikonalara alm halk kitleriile kadnlar ve manastrlar buna kar kmaktadr.62

Bir baka sorun manastrlar ile merkez kilise arasndakimcadeledir. Bazlarna gre bu gerginliin kayna resm kilise-nin zenginliine ve burada dndrlen entrikalara manastrlarnkar kmasdr.63 Fakat bu biraz manastrlar tarafn tutan bir

yorumdur. nk bakalarna gre de manastrlar almak veorduya katlmak istemeyenlerin kap miskinlik ettii mekanlar-dr.64Ancak u bir gerektir ki, bir tarafta imparatorluk kilisesi

bir tarafta manastr kilisesi olmak zere adeta iki kamp olu-mu ve taraflar arasnda ikonalar zerinden bir sava gerekle-mitir. Bununla birlikte manastr-kilise arasndaki savan aslnedeni nfuz mcadelesidir. Resm kilise imparatorlua dayananbir gce, manastrlar ise nemli bir halk desteine sahiptir. Za-ten manastrlarn sorun haline gelmesi de bunlarn glenip dev-lete kafa tutacak konuma ulamasdr.65Baz verilere gre VIII.

yzylda stanbul'daki kei says 100.000 civarndadr. XX.Yzyl banda, 120 milyonluk Sovyetler Birliinde (1907 rakam-larna gre) toplam kei ve rahibe saysnn ancak 40.000 oldu-u gz nne alndnda stanbuldaki durumun tuhafl kendi-liinden ortaya kmaktadr.66Dolaysyla ikonoklazm bir adan

62 Bkz. Vasiliev, a.g.e., ss. 252258.63 Lardiero, The Critical Patriarchate of Nikephoros of Constantinople, ss. 3337.64 Vasiliev, a.g.e., s. 256.65 Bkz. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 8.66 Vasiliev, a.g.e., s. 256.


18/29

Bekir Zakir OBAN


134

resm kilise ile manastrlar arasndaki souk savan scak sava-a dnm halidir denebilir. Tabi ki resm kilise ve imparator-luk manastrlara kar birlikte mcadele etmektedir. Zira Leo veConstantinenin politikalar orduyu glendirip manastrlar za-

yflatmaya yneliktir. Bu yzdendir ki baz yazarlar aslnda szkonusu olann ikonlara kar bir sava (iconomachia) deil kei-lere kar bir sava (monachomachia) olduunu sylerler.67

Dier taraftan, slamla karlama Bizans iin olduka zorbir dnemin balangcdr. Daha nceki dnemlerden itibaren Bi-zansta gerek bir imparator olmak iin verilen kavgalar ve bu-

nun meydana getirdii karklklar bir yana, 650 ylna gelindi-inde Suriye, Anadolunun dousu, yukar Mezopotamya, Filistin,Msr ve daha nce Bizans ynetimi altndaki Kuzey Afrika top-raklar tmyle slam hakimiyeti altna girmitir. Mslmanlar670te ilk defa stanbulu almak zere bir giriimde bulunmu-lardr. Buna ek olarak, 811 ve 813te Bulgarlar karsndaki ye-nilgiler Bizansta bir sulu bulma arayna neden olmu ve o-unlukla da kabahat kilisenin bozulmuluunda grlmtr.Dolaysyla ikona klt, bir adan bu ortamda aranp bulunanbir suludur.68

Bunun dnda ikonoklazm Helenizm ierisindeki bir i e-

kime olarak alglayanlar vardr. Mesela Florovskyye greikonoklazm ounlukla Helenizmden etkilenmi Hristiyan sanatve dindarlna kar Doulu ya da semitik bir reaksiyon olarakgrlr. Fakat ikonoklazmda ak bir semitik etki sz konusudeildir. Tam tersi, ikonoklastik teoloji semitik deil Helenistikbir kkene dayanr. Evet, ikonodller Platoncudur, amaikonoklastlar daha Platoncu deil midir? atma sembolizm vetarih arasndadr. konoklastlarnki daha ok Origen ve skende-riye ekolne dayanan, reforme edilmemi ve uzlamaz birHelenizmdir (ki ounlukla ikonoklastlarla ilikilendirilenmonofizitizm de bu erevede gelimi bir akmdr);ikonodllerinki ise tarihsel Hristiyanlk ile uzlatrlm, sen-tezci bir izgidir. Dolaysyla aslnda ikonoklazm, Hristiyan

67 Bkz. Martin, a.g.e., s. 27, 28; Vasiliev, a.g.e., s. 262, 263; Groire, TheByzantine Church, s. 106.

68 Bu hususta ve genel olarak ikonoklazm ncesi Bizans'n durumu ile alakalolarak bkz. Judith Herrin, The Context of Iconoclast Reform, Iconoclasm,ss. 1520.


19/29



135

Helenizmi ile Helenletirilmi Hristiyanlk arasndaki bir m-cadeledir.69

Sonu itibariyle, ikonoklazm denilen sapknlkn genelde H-ristiyanlk dnda bir kkeni aranmtr. Fakat aslndaikonoklazmn haric bir kayna bulunmad ve atmann Bi-zans ierisindeki bir takm krizlerin rn olduu dikkate aln-mas gereken bir grtr. Zira bazlarna gre, ikon yanls ta-rihiler ikonoklazm Bizans d bir etkiye balamaya ok hazr-drlar ve hep yabanc bir gnah keisi aramlardr. Ancak isterdin ister siyas saikler ar bassn, sonuta ikonoklazm daha zi-

yade Bizans Hristiyanlnn bir i meselesidir.70

II- SLAM ETKS

1) Bizansl Hristiyanlarn ve III. Leonun slam ile li-kisi

slamn yaylmas ile birlikte mslmanlarn hakimiyeti altn-da kalan veya bu blgeyekomu olan hristiyanlar, ounluklaKadky Konsiline muhalif kalm ve monofizist inanc benimse-mi gruplardr. Hatta bazlarna gre bunlar, stanbul Kilise-sinin basksndansa slam idaresi altnda yaamay tercih et-mektedirler. kona savunucularnn en mehurlarndan olan

aml Yuhanna gibi isimlerin bile eserlerini slam egemenlii al-tnda yazm olduuna baklrsa gerekten de hristiyanlar slamidaresi altnda Bizanstakinden daha zgr bir ortamda yaa-maktadrlar.71

lgin bir biimde, hristiyanlar tarafndan kaleme alnan ilkreddiyelerde slamiyet, deccalin ncs bir tehlike, Aryusulukveya monofizitizmle balantl sapkn bir Hristiyan mezhebiolarak tasvir edilmektedir.72 Fakat daha ilginciikona kart ha-

69 Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, s. 95, 96.70

Bkz. Groire, The Byzantine Church, s. 107; Giakalis, Images of the Divine,s. 3. Brown, A Dark-Age Crisis, s. 1, 2, 25.71 A.A. Vasiliev, Byzantium and Islam, Byzantium: An Introduction to East

Roman Civilization, N.H.Baynes-L.B.Moss (eds), Clarendon Press, Oxford,1953, s. 316.

72 Bkz. John Meyendorf, Bizansn slam Anlay, ev. Fuat Aydn, Sakaryaniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 6, 2002, s. 21, 22,28 (makalenin n-gilizce orijinali iin bkz. John Meyendorf, Byzantine Views of Islam,


20/29

Bekir Zakir OBAN


136

reketin nedeni olmak bir tarafa- bu reddiyelerde zaman zamanslam putperest bir inan olarak grlm; bir takm yanl an-lamalar ve eviri hatalar sonucu, mslmanlarn Khobar(Kabe)denilen bir taa veya metalden yaplm bir tanrya inandklarzannedilmitir.73 Dolaysyla Meyendorfun da belirttii zere,VIII. ve IX. yzyllarda, yani ikonoklazm dneminde, Bizansnslam ile ilgili bilgileri olduka zayf ve yanltr. Ancak XI. yzyl-dan itibaren bu din hakkndaki bilgiler artmaya balar. slamlailgili Bizansta ar kapal ve reddedici bir yaklam yannda -enazndan monoteizme ortak bir ballktan dolay- daha mutedil

bir bak asnn ortaya kmas ise ancak XII. yzyl civarnda-dr.74Byle olunca, sanki Bizansta slam ok iyi biliniyormu vedolaysyla belli bir kesim zerinde etki gstermi eklinde birdeerlendirme doru olmayacaktr. Yani slam etkisine bir kapamak iin, mslmanlarn tasvirlerden holanmad tmhristiyanlar tarafndan ok iyi bilinmekteydi75 biiminde bir

yaklam o dnem iin geerli deildir.

Bizzat III. Leonun slamla ilikisine gelince, konumuz a-sndan temel sorun udur: Bazlarnn dedii gibi acaba impara-tor Mslmanla zenmi olabilir mi? olay bu hususun ak-la kavumas asndan nemlidir. Bunlardan ilki Leo zama-

nnda stanbul'da ilk defa bir cami yaplmasdr. Baz tarih me-tinlerde, bu yzden kimilerinin onu saracenzihniyetli olmaklasulad yer almaktadr.76kincisi; varl kesin olmamakla be-raber (zira elimizde orijinal Yunancas deil Latince bir versiyonuvardr) Halife mer b. Abdlaziz ile Leo arasndaki mektupla-madr. Daha dorusu merin mektubuna karlk Leonun ver-dii cevaptr ki, Meyendorf bu mektubu Bizansta slam ile alakalilk metin olarak grr. Mektubun ikonoklazm devresinden nce-

ye ait olmas bu mektubu nemli klmaktadr. merin mektu-bunda Hristiyanlkla ilgili baz sorular vardr ve bunlardan biride hristiyanlarn niin haa, resimlere, peygamberlerin ve azizle-

Dumbarton Oaks Papers, vol. 18, 1964, ss. 113132); Vasiliev, Byzantiumand Islam, s. 309.

73 Bkz. A. A. Vasiliev, The Iconoclastic Edict of Caliph Yazid II, AD 721,Dumbarton Oaks Papers, vol. 9 (1956), s. 26, 27; Meyendorf, Bizansn slamAnlay, s. 27, 32.

74 Meyendorf, a.g.m., s. 33, 36.75 Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 23.76 Vasiliev, Byzantium and Islam, s. 311.


21/29



137

rin kemiklerine taptklarna dairdir. Leo cevabnda Hristiyaninan ve uygulamalar hakknda bilgi verir. Han sa dolaysylagerekten bir kutsallk tadn kabul eder. Fakat resimlerle ilgi-li kutsal metinde bir emir ve yasak olmadn, bunlara simgele-dikleri eylerden dolay sayg gsterdiklerini, yoksa onlarn boyave tahtadan ibaret olduklarn syler.77

Leonun slamla ilikisi tartmas asndan nc nemliolay ise II. Yezide atfedilen ikonoklast fermandr. Sz konusufermann -tabi gerekten varsa- tam da Leonun ikonalara karat savan hemen ncesine denk gelmesi pheleri ekmitir.

Fakat uras ok nemlidir ki, konu ile ilgili tarih rivayetlerLeonun dorudan II. Yezidin ikonoklastik fermann rnek aldeklinde deil, daha nce de belirtildii gibi, Yezidi ikna edenYahudi kkenli bir kahinin ayn ekilde Leoyu da ikonalara karcephe almaya ikna ettii biimindedir.78Sz konusu rivayetintemel kayna, Kudsl Johnun, Anadoludaki piskoposlarntemsilcisi olarak II. znik Konsilinde okuduu bir metindir. Fakatbu metin Yezidin ferman ile ikonoklazm arasnda slam etkisibiiminde bir iliki kurmaktan ziyade (nk burada slam teolo-

jisi veya uygulamalar dorudan sebep olarak gsterilmemekte-dir), ikona kartl eklinde bir hastaln nce slam sonra Bi-

zans topraklarnda yayld iddiasndadr.79

zetle, ortada Leonun ahs olarak, zellikle de ikona kart-

l bakmndan slam dininden etkilendiini gsteren ya da bel-geleyen bir kant yoktur. O dnemde bazlarnn onun saracenzihniyetinde olduunu sylemeleri, Vasilievin de belirttii zere,tek bana onun dorudan bir slam etkisi altnda kalm oldu-unun delili olamaz.80 Bunun dnda, eer Leonun Halifemere gnderdii sylenen mektup gerekse, ikonalara dmanve bu dmanl da slamdan mlhem birinin herhalde dahafarkl bir slupta yazmas gerekirdi. Halife II. Yezidin 721dekiferman ile III. Leonun 726 ve 730daki ikona kart giriimleriise Griffithin dedii gibi birbirinden tamamen farkl ama ve ga-

77 Bkz. Meyendorf, Bizansn slam Anlay, ss. 3739.78 P. Alexander, a.g.e., s. 6, 7; Martin, a.g.e., s. 24.79 Vasiliev, The Iconoclastic Edict of Caliph Yazid II, ss. 2730.80 Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 255, 256.


22/29

Bekir Zakir OBAN


138

yelerle ilgilidir.81Kald ki Yezide atfedilen ferman da oldukaphelidir. Mesela Grabbar, dnemin slam kaynaklarnda bylebir fermandan bahsedilmemesinden hareketle, bu rivayetin slamve Yahudilik kart bir propagandann rn olma ihtimalinin

yksek olduu dncesindedir.82

2) slam Etkisi ddialar ve Etkinin Mahiyeti Sorunu

Mensuplar ounlukla sava meydanlarnda karlasalardahi, komu kltr ve medeniyetler arasnda az veya ok kar-lkl bir etkileimin varln reddetmek gereki bir yaklam de-ildir. Bizans ve mslmanlar sz konusu olduunda da, dininanlar asndan aka deil belki ama ynetim anlayndan,sanat, eitim ve dile kadar pek ok bakmdan ayn durum geer-lidir.83Fakat ikonoklazm konusunda slam etkisinden sz eden-ler bu tr normal ve doal sre ierisindeki bir etkidendeil,sanki ani ve dorudan bir etkiden bahsetmektedirler.84Bu triddialarn iki temel zayf noktas vardr: Birincisi ikonoklastlar,ortaya kmak iin adeta slamn geliini bekliyorlarm gibi birtablo sunan bazlar hari85- slam etkisinden sz edenler oun-lukla net bir balant gstermemekte, sadece bu tr bir etkiyiima etmek veya en azndan buna ak bir kap brakmak eklindebir tavr sergilemektedirler. Bunun tipik rnei ikonoklazmda

81 Griffith, Theodore Abu Qurrahs Arabic Tract on the Christian Practice ofVenerating Images, s. 73.

82 Oleg Grabbar, Islam and Iconoclasm, Iconoclasm: Papers Given at the NinthSpring Symposium of Byzantine Studies March 1975, s. 46.

83 Karlkl etkilerim ve Bizans-slam ilikileri konusunda bkz. Vasiliev,Byzantium and Islam, ss. 308325; Grunebaum, Byzantine Iconoclasmand the Influence of the Islamic Environment ss. 1-10; Ostrogorsky,BizansDevleti Tarihi, s. 115 vd. Bizansn mslmanlarla ilikileri konusunda Tr-kiyede yaplm mstakil bir alma iin bkz. Casim Avc, slm-Bizans li-kileri, stanbul, 2003.

84 Burada zikrettiklerimiz dnda u iki kaynakta ikonoklazm konusunda s-

lam etkisinden sz eden almalarn uzun bir listesi verilmektedir: G.R.D.King, Islam, Iconoclasm and Declaration of the Doctrin, Bulletin of theSchool of Oriental and African Studies, University of London, vol. 48, no.2(1985), s. 267; Giakalis, Images of the Divine,s. 2.

85 Bu yaklama rnek olarak bkz. Patricia Crone, Islam, Judeo-Christianityand Byzantine Iconoclasm, JarusalemStudies in Arabic and Islam, 2, 1980,ss. 5995. Griffith sz konusu yazarn, ikonoklazm bir rpda slam etkisi-ne balamasn eletirir ve onu senaryolar uydurmakla itham eder. Bkz.Sydney H. Griffith, a.g.m., s. 72.


23/29



139

slam etkisi tamamen de gz ard edilemez86 cinsinden skakullanlan cmlelerdir.

kincisi ve daha nemlisi ise bu tr iddialardaki genelleyiciyaklamdr. Daha dorusu bir etkiden sz edilebilirse eer, buetkinin mahiyeti nedir? sorusuna net bir cevap ve-ril(e)memesidir. Yani bir slam etkisi sz konusu ise bu dorudandin (slamn inan ve uygulamalarndan kaynaklanan) bir etkimi, yoksa siyas (slamn yaylmasna paralel Bizansta ortayakan sorunlarla alakal) bir etki midir? Bir slam etkisi dn-lebilirse bile bunun ikinci trden olma ihtimali daha yksektir.

Zira srf din bir etkiden bahsediyor izlenimini verenler bunu tamolarak temellendirememektedirler. Mesela James Martin ilk ba-kta sanki dorudan bir din etkiden bahsetmekte, fakat mecbu-ren iin ierisine hem baka Hristiyan gruplar hem de siyasfaktrleri katmaktadr. Martine gre ikonoklast hareketin kayna- slamdan etkilenmi bir ynetici grubudur. Aralarnda pisko-poslar ve devlet adamlarnn bulunduu bu reformcu grup aynzamanda savalarda mslmanlarn hristiyanlar karsndakibaarlarnn tesiri altnda kalmtr. Ayrca bunlar sadece s-lamdan deil Nasturilik ve Pavlikanclk gibi Doudaki bakasapkn akmlardan da etkilenmilerdir.87

konoklazm ve slam etkisi tartmasnda yakn tarihlere do-ru geldike, slam etkisinden sz edilebilirse de bunun dorudanveya din deil, slam karsndaki siyas yenilginin oku nedeniy-le olduu grn savunanlar artmtr.88 Bunun dndanc bir yaklam tarz daha vardr ve bu yaklam -en azn-dan dorudan bir slam etkisinden- daha akla yatkndr.Meyendorf ve Doomun dile getirdikleri bu bak asna gre Bi-zans'n slamla karlamas, baz konularda ikincinin elinin da-ha gl olduu bir durum yaratmtr. zellikle Dou kkenliimparatorlar, kendilerini putperestlik ve politeizmle sulayanmslmanlara kar Hristiyanl arndrmaya ynelik bir poli-tika izlemilerdir. Fakat bu basit bir taklit deil psikolojik sava-

86 Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule, 717842, s. 68. Ostrogorsky de

benzer bir imada bulunur. Bkz. Ostrogorsky, a.g.e.,s. 149, 150.87 Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 30, 31.88 Bkz. Peter Brown, A Dark-Age Crisis, ss. 13; Giakalis, Images of the

Divine, s. 3; Papadakis, Iconoclasm, s. 58.


24/29

Bekir Zakir OBAN


140

n gerektirdii bir hamledir. Yani muhtemelen ikonoklast impa-ratorlar paganizmi artran baz adetlerden vazgeerek, slamkarsndaki nemli bir dezavantajdan kurtulmak ve inan ala-nnda onunla daha iyi rekabet edebilmek imkanna sahip olmakistemilerdir.89

Fakat tm bunlarla birlikte, ikonoklazm aklayabilmek iingerekten slama ihtiya var mdr? sorusu nemli bir sorudurve bu soruya olumsuz cevap verenlerin dayand en nemli ikigereke; potansiyel olarak slamn gsterebilecei etkiyiikonoklazm dneminden ok nceki zamanlardan itibaren zaten

bnyesinde tayan Hristiyanlk ierisindeki ikona dmanl veYahudiliktir. King, dier etkenler gz nne alndnda Hristi-

yan tasvir kartln kefetmek iin slama gerek yoktur der.90Grunebaum Yunan kilisesinde tasvir kartl slam daha orta-

ya kmadan ok nceleri zaten vard diyerek meselenin slamlabalamadna dikkat eker.91 Yine pek ok yazar Bizansikonoklazmn Hristiyanlk ierisindeki kadim ikona kartlnn

yeni ve militan bir formda enkarne olmu biimi olarak grr.92Dier yandan, Peter Brownun belirttii zerekonoklastlarn,tasvir kartl iin slama ihtiyalar yoktur. Zira Yahudiliin veEski Ahitin Heraclius zamanndan beri Bizansta gittike artan

etkisi bunu yeterince yerine getirmektedir.93

Kald ki, bazlarslamda var olduu sylenen tasvir kartln da Yahudiliktengelen bir etkiye balamaktadr.94

89 Bkz. Doom, A Byzantine Debate Over Icons, s. 24. Meyendorf, ByzantineTheology, s. 43.

90 G.R.D. King, Islam, Iconoclasm and Declaration of the Doctrin, s. 268.91 Grunebaum, Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic

Environment, s. 4.92 Bkz. C.W.C. Oman, The Byzantine Empire, s. 192; P. Alexander,Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire, s. 9; HenriGroire, The Byzantine Church, s. 105, 106.

93 Peter Brown, A Dark-Age Crisis, s. 24.94 Papadakis, Kuranda tasvir kart bir ifade gemediini ve ilk dnemlerde

slamda tasvir kartln kimsenin gremeyeceini, sonradan ortaya kanbu tasvir kartlnn Yahudietkisinden kaynaklandn iddia eder. Bkz.Papadakis, Iconoclasm, ss. 5660.


25/29



141

3) slam: Tasvire Scak Bakmayan m, Yoksa konoklastbir Din mi?

Yahudiler, hristiyanlar, mslmanlar, hatta zerdtler dahilolmak zere, Ortadouda tasvirlere ho bakmamann genel birzellik olduu zaman zaman dikkat ekilen bir husustur.95 Yanitasvirlere souk bakma sadece slama has bir anlay deildir.Fakat ikonoklazm tartmalarnda bazen, sanki bu konuda slamba ekiyormu gibi bir nyarg gze arpar. Dolaysyla i d-np dolap slamdaki tasvir kartlna gelmektedir. Peki slamkelimenin tam anlamyla ikonoklast bir din midir? Burada el-

bette slamda tasvir yasa gibi ok geni ve tartmal bir konuyagirme imkanmz yoktur. Sadece ikonoklazm tartmalar bala-mnda bir deerlendirme yapabiliriz.

The Art Bulletinde, 1954te yaynlanm olan makalesindeMehmet Aaolu, slam sanatn anlamann ok ynl bir bakas gerektirdiini ve Batllarn slam sanat ile ilgili deerlendi-rilmelerinde pek ok sorunlar olduunu syler. Aaolu,Massignonun eserleri bata olmak zere, o dnemde kalemealnm slam sanat ile ilgili pek ok neriyata ynelik eletiriler-de bulunur.96Peter Brown da ikonoklazmla ilgili slam etkisindenbahsedenlerde, slamda tasvir yasa ile ilgili sanki ok keskin

bir uygulama varm gibi bir n-yargnn mevcut olduunu,halbuki bu dinde o kadar ak ve kesin bir yasan bulunmad-n, bunun nihayetinde tartmal bir konu olduunu ifade eder.97Sperhen Gero da, ikonoklazm konusunda slam etkisinin gsteri-lebilir bir kant olmad gibi, slamda bahsedilen tarzda bir ikonkartlnn, en azndan sz konusu dnemde mevcut olmad-n, varsa bile bunun ok daha sonralar ortaya km bir dn-ce olduunu belirtir.98Fakat bu nyarg maalesef Bizans al-malarnn mehur isimlerini dahi etkisi altna alm, hatta bunla-rn kutsal metinlerle ilgili fahi hatalar yapmalarna yol amtr.

95 Grunebaum, a.g.m, s. 10; WalterUllmann, A Short History of the Papacy inthe Middle Ages, Methuen & Co, London, 1974, s. 71. Stephen Gero,Byzantine Iconoclasm and Failureof a Medieval Reformation, s. 49, 50.

96 Mehmet Aga-Oglu, Remarks on the Character of Islamic Art, The ArtBulletin, vol. 36, no. 3 (Sep., 1954), ss. 175202.

97 Bkz. Brown, A Dark-Age Crisis, s. 5.98 Stephen Gero, a.g.m., s. 52, 53.


26/29

Bekir Zakir OBAN


142

Herhalde slam sz konusu olunca bu trden hatalar daha ma-zur grlmektedir. Mesela Vasiliev, Doudaki hristiyanlarntasvir kartl konusunda nce Yahudilikten sonra da slamdanetkilenmi olduklarn syler ve tasvir kartlna Kurandan birrnek verir: tasvirler [images] eytan ii pisliklerdir V/92,

yani Maidesuresinin 92. ayetinden yapt bu alntya dayanarakda Kuran, tasvirleri bir tr putperestlik olarak grmtr ek-linde bir yorum yapar.99 Halbuki; birincisi, sz konusu ayetMaidesuresinin 92. deil 90. ayetidir. Daha nemlisi, ayette ge-en ve ounlukla putlar veya dikili talar diyetercme edilen

ensb kelimesini en azndan Trkeye tasvirler ya da resim-ler eklinde tercme eden hi kimse yoktur. ngilizce tercme-lerde de (mesela Pickthalln Batda oka kullanlan Kuran ter-cmesinde) ounlukla bu kavram putlar (idols) biiminde ev-rilir ki, zaten sz konusu ayet tasvirler veya benzeri resimlerdendeil o dnemde bilinen haliyle ak bir putperestlikten sz et-mektedir.

Bu konuda kesin bir din emir bulunmamakla birlikte,mslmanlarn tasvirlerden holanmadklar ve de kullanmadk-lar kabul edilse dahi, acaba Bizans ikonoklazm ile slamn tas-vir kartl arasnda bir benzerlik var mdr? ncelikle teknik

olarak bu ikisi birbirinden farkldr. Birincisi ikonoklazm, ayrmyapmakszn tm tasvirlere kar bir hareket deildir.100 Yaniikonoklastlar ne trden olursa olsun her tr tasvire ve sembolekar kmamlardr. Daha nce de belirtildii gibi, mesela haonlara gre de kutsal bir objedir. zellikle Barnades dneminde,ikonoklazmn ilk ortaya k esnasnda grld zere, cephealnan ey tasvir deil onun simgeledii inantr. Zaten sz konu-su srete bu trden tasvirler kaldrlp yerine imparatorlarn re-simleri veya sava resimleri konmutur.101kincisi, slamda hi-bir zaman Bizanstakine benzer bir olay yaanmamtr. Yani di-er bir adan Bizanstaki ikonoklazm Arap dnyasndakindendaha radikaldir.102Kald ki mslmanlar kendileri tasvirlere ho

bakmasalar da baka inan mensuplarnn dncelerine ve uy-

99 Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 255.100Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, s. 92.101 Bkz. Ostrogorsky,a.g.e., s. 142, 161; P. Alexander, Ecclesiastical Policy and

Image Worship in the Byzantine Empire, s. 8.102 P. Alexander, a.g.e., s. 8.


27/29



143

gulamalarna karmamlardr. Bundan dolay II. Yezidin bahsigeen ferman zerine baz kiliselerdeki ha ve tasvirlerin tahripedildii rivayetlerinin gerekliine inanan yazarlardan bazs da-hi, bunun istisna bir hadise olduunu, Hristiyan kaynaklarndada konunun bu ekilde getiini, onun dnda mslmanlarnhristiyanlarn ikonlarna hibir zaman karmadklarn ifadeetmektedirler.103

Dolaysyla dikkat ekilmesi gereken en temel farkllk, her-halde ikona kart olmakla ikonoklast olmann farkl eyler ol-duudur.104Bunu en iyi aklayanlardan birislam sanat konu-

sunda uzman isimlerden olan Oleg Grabbardr. Grabbara greteorik adan tartmal bir mevzu olsa da, slam resim ve heykel-lere tamamen dmandr demek doru deildir. Zira Emevilerde,Hindistanda, randa ve Osmanlda bu tr eserlerin rneklerinigrmek mmkndr. konoklazm konusuna gelince, ona grekonoklazm aklamak iin slama gerek yoktur. Kald ki Bi-zans ikonoklazm ile slamdaki tasvir kartl karlatrlabilireyler deildir. nk mslmanlar ikonlarla ilgili teolojik tar-tmalara tamamen yabancdr. slam dnyasnda tasvirlere hobaklmad dorudur, fakat bu sadece nadir baz vakalarda, oda ok daha sonra (Gaznelilerin Hindistanda veya ok sonralar

Nadir ahn Bamiyanda yapt tarzda) bir takm tahrip giriim-lerine neden olmutur. stelik o dnemde slam dnyasnda ya-ayan hristiyanlar ikonoklastlar deil ikonodllerdir.105 Dolay-syla slamda tasvirlere ho bakmamay iconoclasm (ikonadmanl) deil aniconism (ikonalara scak bakma-ma/ikonalardan uzak durma) eklinde bir yaklam olarak ta-nmlamak daha dorudur.106

SONU

Bizans ikonoklazmnn ok ynl bir mesele olduuna pheyoktur. Dolaysyla onu tek bir nedene indirgemeye alan herteebbs eletiriye fazlasyla aktr. Temel bir sebep aramaktan

103King, Islam, Iconoclasm and Declaration of the Doctrin, s. 267.104 Stephen Gero, a.g.m., s. 27.105Bkz. Grabbar, Islam and Iconoclasm, ss. 4548.106 Grabbar, a.g.m., s. 51. Paralel bir yorum iin bkz. Gaetano Passarelli,

Iconoclasmo: storia e teologia, s. 21.


28/29

Bekir Zakir OBAN


144

ziyade tartmay muhtemel saiklerin mahiyeti, ekli ve arlzerinden yrtmek herhalde daha isabetli bir yntemdir. Dier

yandan, ikonoklast hareketi salkl bir biimde tahlil etmeninnndeki en nemli problem -dinlerin tarihindeki dier pek okteebbs gibi- bu hareketin, baarl olamad iin ortodoks ge-lenek asndan tarihe bir sapknlk olarak gemi olmasdr. Budurum hem tarih kaynaklar hem de konu ile ilgili aratrmacla-rn bak as itibariyle ikonoklastlar aleyhine bireitsizlik ya-ratmaktadr. Yani tpk Aryusular ve znik inancn savunanlararasndaki uzun mcadeleden znikilerin galip kp

Aryusularn sapknlar olarak kaldklar gibi, eer Bizanstakibu sava ikonodller deil de ikonoklastlar kazanm olsalardbugn muhtemelen, mesela Katoliklerle Ortodokslar arasndakifarklar sayarkenfilioqueve evharistiyaile ilgili olanlarn yannasadece ikonlarla ilgili bir madde daha ekleyecektik.

konoklazmn muhtemel nedenleri ile ilgili din, siyas, klt-rel vb. eklinde bir ayrm yapmak mmkndr. Ancak bu tarzbir snflandrma bunlarn i ie gemilikleri gz nne alnd-nda pek kullanl deildir. Bunun yerine dahil ve haric etken-ler biiminde bir tasnif daha aklayc grnmektedir. Hristi-

yanlk ierisinde eskiden beri var olan ikona kartl, Bizans

iindeki Doulu ve Batl hristiyanlar arasndaki din inan vekltr farkll veya bizatih Bizans'n kendine has sorunlar vezellikleri ak bir ekilde dahil faktrlerdir. Yahudilik ilk baktaharic bir etken olarak grnmekte ise de, eer nc bir kate-gori ngrmez ve yaptmz ikili snflandrmann bir tarafnakoymak istersek, onu haric bir faktr olarak gremeyiz. Zirahem Hristiyanlk ile Yahudilik arasndaki iliki, hem de Bi-zanstaki gerek srailoullar fikri, bu dini tamamen dardanbir unsur olarak deerlendirmemize engeldir.

Haric bir faktr olarak sadece slam kalmaktadr. Fakat, so-run daha ok Bizansn bir i meselesi olarak grnmektedir veikonoklazm slamdan hi bahsedilmeden sadece bu dahil faktr-lerle aklanabilir. nk Bizans ierisinde slama atfedilen etki-leri fazlasyla yerine getirebilecek pek ok unsur zaten vardr.Ancak, illa bir slam etkisinden sz edilecekse, Bizansikonoklazm ile slam arasnda ancak siyas ve dolayl bir ilikikurulabilir. Dorudan veya din bir etkiden bahsetmek, bununne ekilde gerekletiini de aklamay gerektirdiinden, oldukazordur. Mslmanlara yakn blgelerde olanlarn deil belki ama


29/29



145

Bizans'n merkezindeki hristiyanlarn ve ynetim tabakasnnslamla ilgili bilgileri ve bu dine kar tavrlar bellidir. Ayrca,ikona saygs konusunda yahudilerinki veya bu klte kar kandier hristiyanlarnki ile karlatrlabilecek bir slam bas-ksndan sz etmek mmkn deildir. Kuranda Hristiyanlara

ynelik eitli eletiriler ve itirazlar vardr evet, ama onlar aslaputperest olarak nitelendirilmemilerdir. Kuran literatrndemrik, putperest Araplar iin kullanlan bir terimdir. Hristi-

yanlar ve yahudiler ehl-i kitab ad verilen daha olumlu bir kate-goride yer alrlar. Hatta Kuranda Rumadl bir sure vardr ve bu

surenin ilk ayetlerinde Bizans ile ran arasndaki savata Bizans-llarn tarafn tutan bir anlatm gze arpar. Bunun dnda nehristiyanlarla mslmanlar arasnda ne de slam dnyas ieri-sinde tasvirler asla ciddi ve srekli bir soruna yol amamtr. Buadan batl yazarlarn slamda vehmettikleri tasvir kartlbyk lde bir abartdr. Eletirilmesi gereken bir baka hususise bazlarnn slamla ikonoklastlar arasnda grmek istediibalantnn, Bat dnyasnn slam hakkndaki genel tavr ileolan ilikisidir. Zira ikonoklazm gibi bir sapknlkn suunuhristiyanlara veya yahudilere deil, slam gibi bildik bir hedefe

yklemek bazlarna daha kolay gelmektedir.

bizans İkonoklazmının nedenleri ve İslam etkisi tartışması

Documents