bizans devlet tarihi.pdf

7/29/2019 Bizans Devlet Tarihi.pdf

1/547

NDEKLER

F A S I L

Garpte Bizans tar ihine ait aratrmalarn ksa bir icmali

B alang lar . F r ansann rol. D u C ange dev r i............................... . 1X V I I I inci asr. hti ll ve mpar ato r luk ............................................... 5Montesquieu . .................................................................................................. feO ibbo n.................................................................................................. .... 8

L ebeau........................................................................... ..........................................12R o y o u .....................................................................................................................13F in la y ............................................................................................................ . . . 14P a p a r r i g o p u l o .................................................... .... ......................................19Hopf. . . : ................................................................................ 23H e r tz b e r g ................................................... .... ................................................... 23Gregorovius. Bury. ...................................................................... 24La m bro. G e l z e r ............................................................................................. 28H e s s e l i n g ............................................................................................................29Bussel. K embr i O r tazam an lar T a r ih i ....................................................30

Bizans tarihine dair miyane icmaller..

..............................................31Rusyada Bizans tar ihi aratrmalarnn ksa bir icmaliA lman A kademisyenler i, Garpli ler ve Slav muhip ler i V. G.V as il ie v sk i ............................................................._.............................................36I e r to v ...................................................................... *........................................38

J . A. K ulak ovsk i............................................... ................................ 39F. I. spenski .................................................... .... ......................................... 40S. P . e s ta k o v ...................................................................................................... .....44C. N. spenski . A. A. V as i l i e v ................................. ................................45H ususi mevkuteler. H uku k, sanat ve kro noloj iye dair yaz lmumumi eserler. Papiroloj i .................................................... .... 46

F A S I L I I

IV nc asrdan V I met asrn balangcna kadar

ark mparator luu

K ons tantin ve H r is ti y an l k ................... ...............................................51K onstantinin mezhep deitirmesi . . . . . . . . . . . . . j>3M i l n emirnamesi. ............................ . .....................................................61

K ons tantin in ki lis ey e kar alm o ld uu vaziyet . . . . . -63


2/547

BZANS MPARATORLUU

T A R H Y A Z A N :

A. A. VSILIEV

E V R E N :

ARtF MFtD MANSELstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Doentlerinden

CLT - I

A N K A R A 1 9 4 3

MAARF MATBAASI


3/547

stanbul niversitesi

A n a l i m K i t ap l a r

T e r c m e S e r i s i

Genel No 33

Edebiyat No. 10

Maarif Vekillii Neriyat Mdrlnn 25- X- 1939 tarihli ve 82/9099

sayl emriyle 2000 say olarak baslmtr,


4/547

A r ius mezhebi ve tzn ik ko ns i l i................................ . . . . . . . . 65 s tanbulun t e s i s i ................................. .......................................... 6Diok letian ve K onstantin zamanlarnda imparator luun uzvir e f o r m l a r ...........................................................................................................73B yk K onstantinden V I inci asrn balangcna kadar gelmiolan imparatorlar . . . . . . . .... ; ...............................................79

K onstantinin halefleri. K onstans.

............................................................82J ulian Apostat .................................................... .... 8IV n c asrn sonunda K i l ise ve Devlet. B y k T eodos, H r is tiy anln zafer i................................................................................................. .....V nc as rda Germen (Got) m e s e le s i ..............................................104V inci as rda mi l l ve din mesele ler ........................... . . . . , 109Arkadius. Nedimler. Got meselesinin hal l i ............................- . . 113

J an K r isostom ................................................................................................ 118Gen T eodos I I . . . . . ..................................... ............................119D in kavgalar ve nc umumi kons il...............................................122 stanbul yks ek mektebi. T eodos kodeksi. s tanbul surlars . . 124M arian ve Leon. Aspar. Drdnc um um i k o n s i l .......................129Zenon. zavriyal lar. Odo akr ve Ostrogot T eodorik. H en o tik o n. 132Anastas I. tzavriya meselesinin halli. ran harbi. Bulgar ve Slavaknlar- U zun sur. Garp i le mnasebetler. ............................ 135A nastasn di n siyaseti. V italian isyan . D ahi li reformlar. . . . 138U mum i netice .................................................... .... ......................................... 141B y k K ons tantinden J us tinian a kadar edebiyat, fen, terbiyeve s a n a t ............................................................................................. . T . . 143

F A SIL III

Byk Just in ian ve i lk halef ler i

518 - 610 devresi im par ato r lar ....................... ............................... 164J us f in I. B y k J us tin ian. T e o d o r a ....................... ............................... 167J us tin iai n d s iy aseti ve ideolojis i . ...............................................168J us tin iann har b le r i............................................................. ............................171J ustinian n huk uk i eser i. T r ib o n ian ............................ 181J us tin iann d in s iy aseti. A tina mek tebinin kapat lmas . B einc iumumi k ons i l ................................................... ................................ 188

J us tin iann dahil siy aseti. N ik a isyan . . . . . . . . . . . 197

J us tinian devr inde ticaret. K osmas tndikoplevstes. T ahk imat. 206J us tin ian' n i lk halefler i . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Y unanis tandak i S lav meselesi . . . . . . . . . . . . . . . 221J us tinian devr inde edebiyat, maar if ye sanat . . . . . . . . 225

F AS IL IV

Heraklius sllesi devri

H erak lius slles i ve m e n ei. . . . . . . . . . . . , . 246 ran harpleri. stanbul surlar nnd e A varlar ve Slavlar He-

ra k lius 'un ranllara kar yapt seferlerin ehem miy eti . - .


5/547

raplar. M uhamm et ve s lmiyet . . . . . . . ; . . . , 254V I I inc i as r A rap ftuhatn n s eb ep ler i ...................' . . . . .264V I I I inc i as r n ba lang c na kadar A rap ftuhat . . , . . . . 268Balkan yar madasnda ve A nadoluda Slavlarn terakki leri , B ulgar K ra l l n n balanglar . ......................................................... .276H erakliussslles inin din siyaseti. M onoteizm. tikat T ehiri

K onstan I I n in t ikat T imsali. A ltnc umumi konsi l . . . . 280H eraklius sllesi devrinde T emler tek iltnn menei ve

ink iaf.................................................................................................................285711 - 717 a n a r i s i ....................... ..................................................................289H erakl ius sllesi zamannda edebiyat, maari f ve sanat. . . . 290

F A S IL V

tkonoklazm devri

I. zavriya yahut Suriye sllesi devri (717 - 802)

zavr iya yahut Sur iye s l les i .............................................................. 297 mparator luun Araplar, Bulgarlar ve Slavlara kar harekettarz .................................................................................................................. 299zavriya yahut Suriye sllesi imparatorlarnn dahil! siyaseti.K anunlar. T emle r. . . . ............................................ 305tkonoklazm. Bu hareketin mene ve balanglar. Yedinciu m um i k o n s i l ............................................................. ..................................316arlmaynn ta giymesi ...................................... ...................................... 332zavriya sllesinin eserinden kar lan netice ..............................337

II. zavriyal imparatorlarn ilk halefleri (802 - 820).Amorion yahut Frigya sllesi zaman (820*867).

802 - 868 seneleri imparator lar ve bunlar n m e n e i ................339A morion sllesi zamannda Bizans mparator luu ve A rplar.Slav T omasn isyan. Ruslarn stanbula kar yaptklar ilksefer.......................................................................................................................4

A morion sllesi zamannda Bizans mparator luu ve Bulgar lar , 4; 352 konok lazmn ikinci devri ve or todoks luun yeniden kur uluu.IX uncu asr da kil iseler in ay r lmas..................................................... 354

III. konoklast devrinde edebiyat maarif ve sanat. 364

F A S I L VI

Makedonya sllesi devri (867 - 1056) ve bunu takip edenkarklklar devri (1056 - 1081)

Methal. ........................................................ .................................................. . 37,9Makedonya sllesinin mene meselesi. . . . . . . . . . . 380


6/547

VIII

1 ~ MakedonyalI imparatorlarn d siyaseti

M akedo nya s llesi devr inde B izarsn A raplar ve E rmenisfanlam n a s e b e t l e r i ...................................................................................................383Makedonya sllesi zamannda Bizans mparatorluunun Bulgarlar ve Macarlarla mnasebetleri ..................399M akedonya sllesi zama nnda B izans mpar ator luu i le Rusya. 40Peeneg meseles i................................................... ..........................................409M akedonya sllesi zamannda B izans imp ara tor luununtalya ve Garb Avrupa i le mnasebet ler i ..........................................412

II. Makedonya sllesinin i siyasetiM akedonya sllesi devrinin din i l e r i ...............................................417MakedonyalIlarn hukuki eseri. mparatorluun itimai ve ktisad meseleleri. K udretliler ve F akirler. ......................................431V ily etler in i d a r e s i .........................................................................................441Basil I I nin lm nd en K om nenler in tahta k ma kadar vu-kubu lan kar k l k l a r . Bu dev i r imparator la r ................................443S eluk i T r k l e r i ..............................................................................................448P eenegler ............................................................................................................453Normanlar .............................................................................................................455M ake dony a slles i devr inde maarif, fen, edebiyat ve s an at . . 45


7/547

FASIL L

GARPTE BZANS TARHNE AT ALIMALARIN KISA BR CMAL

BALANGILARI

talya Rnesans devr i bilhassa klsik grek ve romenedeb eserlerine kar alka gsterdi. Bizans edebiyat talyadahemen hemen mehul kalmt ve hibir kimse bu edebiyat

tanmak iin tehalk gstermiyordu. B ununla beraber grekel yazmalarn arayp bulmak ve grek lisann tetkiketmek zere arka yaplan mtemadi seyahatler ortazaman-lar grek edebiyatna kar alnm olan bu istihfafkr vaziyete bir nihayet vermenin elzem olduunu tedric surettegsterdiler. K lsik olduu kadar bizanten muharr ir lere dairyaplan ilk tetkikler, greke metinler in ltin lisanna tercmesinden ibaret kalmt. B ununla beraber XIV nc ve XV inci

asrlarda B izans edebiyatna kar gsterilmi olan alkaarz kalm ve klsik leme kar gsterilen alkann husufuna uramt.

XV I nc asr ve X V II nci asrn balangcnda B izanstarih ve edebiyatna kar alnm olan vaziyet deiiyor vedorusunu sylemek lzmgelirse, olduka tesadfi bir surette intihap edilmi ve ehemmiyete bir ibi r ine gayrimsavibir takm Bizans muharr ir ler inin asar A lmanyada [meselHieronymus Wolf tarafndan], Hollandada [Meursius tarafn

dan] ve talyada [ A lemannus ve A llatius (Leo) namnda ikiGrek tarafndan] nerolunuyorlar.

FRANSANIN ROL. DU CANGE DEVR

lm bizantinizmin hakik yaratcs XV II nci asr Fran-sas olmutur. F ransz edebiyatnn, L ouis X IV n parlakdevrinde, tekmil A vrupaya rnek olduu, kral, nazrlar,piskoposlar ve husus ehasn yekdier iyle rekabet eder-

Bizans mparatorluu Tarihi 1


8/547

cesine ktphaneler tesis ettikleri, el yazmalar topladklarnamdar limlerin eref ve hrmete garkeaildikleri bu devirde, Fransada, Bizans tarihi tetkikat misli grlmemi birmevkie sahip oldu.

B yk kiraln ilk selefi olan L ouis X I I I grekeyi rendve diakos Agapet'in imparator J ustiniara olan vasayasm fransiz-caya tercme etti (Preceptes du diacre Agapet a l empereur Justinien)B yk bir kitap muhibbi ve yo rulmak bilmiyen bir el yazmatoplaycs olan kardinal M azarin birok grek el yazmasihtiva eden mkemmel bir ktphane yaratt. Bu ktphane,kar dinalin lmnden sonra, hakik messisi XV I nci asrdaFranois I olan Paris kral ktphanesine (bugnk Millktphane) geti. K ral ktphaneyi dahi idare eden L ouisX IV n mehur nazr Colbert, ktphanenin lm hzinelerin

zenginletirmek ve hariten el yazmalar tedarik etmek iinbtn gayretini sarfetii. Olduka byk miktarda grek el yazmas ihtiva eden Colbertin zengin husus ktpanesi iseX V I I I inci asrda kral tarafndan kral ktphane iin satnalnd. K ardinal Richeiieu Pariste bir kral matbaa (Louvrematbaas) tesis etti; bu matbaa mehur muharr ir ler in eserler ini , bunlar n kymetleriy le mtenasip bir ekilde, basacaktK ral matbaann kullanm olduu grek harfleri gzellikler iyletemayz etmilerdi. N ihayet 1648 de L ouis XIV n himayesaltnda, kral matbaada B izans mverr ihler i klliy atnn(Recueil des historiens byzantins) birinci cildi basld. Bundanbyle ve 1711e kadar bu klliyatn by k formada (i nfolio) otuz ik i cildi tabolundu. O devir iin calibi dikkatolan bu neriyatn bugn dahi tamamiyle yer ini tutacak bireser yoktur. Paris klliyatnn ilk cildinin r eredildii senelim Fransz nairi Labbe(Labbaeus)Bizans tarihi amatrlerine bir beyanname(Protrepticon) nereylemi ve hadiselerin

okluundan dolay o kadar ayan hayret, tenevvndendolay o kadar cazip, monarisinin salamlndan dolay okadar calibi dikkat olan bu ark Grek mparatorluu tarihinin husus faidelerine iaret etmiti. Labbe Avrupa limlerini,ktphaneler in tozlar iinde gml yatan vesikalar araypbulmak ve bunlar nereylemek iin iknaa alyor ve bumuazzam eser urunda mtereken alacak olanlaramer-mer ve tuntan daha metn ebed eref mjdeliyordu (1).


9/547

XV II nci asr F ransasmm en gzide ilim adamlarnnbanda ok ve mtenevvi asar zamanmza kadar kuvvetve ehemmiyetini muhafaza etmi olan mehur lim DuCange (1610 - 1688) bulunmaktadr . A miensde, 1610 da, dnyaya gelen Du Cange babas tarafndan J ezitler kollej ine gnderildi; bilhare huk uk tahsil ettii Or leans ve Pariste birka

sene kaldk tan sonra doduu ehire avdet ederek burada evlendi; bu izdivatan on ocuu dnyaya geldi. Bir veba salgnndan dolay Amiensi 1668 de terketmek mecburiyetindekalan Du Cange Parise yerleti ve lmne kadar (23 birinci-terin 1688) bu ehirde kald. M ver r ih ve filolog, arkeolog venmizmat olan Du Cange ilmin btn bu sahalarnda fevkalde bir bilgi sahibi, yorulmak bilmiyen bir ii, mkemmel birnair ve nafiz bir mdek kik olduunu ispat etti. Fakat4-5 yanda bir ey neretmemiti ve ad Amiensnin haricindehemen hi bi linmiyor du (2). Devasa eserini hayatnn son33 senesi zarf nda meydana getirdi. K endi el yazsn ihtiva eden ves ikalar zamanmza kadar gelmemi olsalard,bu zatn bu kadar ok yaz yazm olduuna inanmak mmkn olmazd. Biyografisinin mellifi yle yazmaktadr:On sekizinci asrn bir limi, garip bir heyecan krizinde, ylebar mt r : E lli senelik evli ve kalabalk bir ailenin reisiolan bir adam nasl olmu ta bu kadar ok okumu, bu

kadar ok dnm, bu kadar ok yazmtr? (3).Du Cangem Bizans tarihini alkadar eden asar meya-

mnda Fransz imparatorlar idaresinde stanbul imparatorluutarihini (Histoire de lempire de Constantinople sous les empereursfranais) (mellifi tarafndan hayatnn sonunda tadil edilmi olan bu eser ancak X IX unc u asrda ik inc i defa olarak baslmtr), son derece zengin jenealojik malzeme ihtivaeden Bizans aileleri ni {De Familiis Byzantinis) ve 1453 senesine kadar stanbul topografyasna ait elde mevcut tekmilmuhtasar ve mufassal malmatn bir bilnosunu ihtivaeden Hristiyan Konstantiniye yi ( Constantinopolis Christiana)bilhassa kaydetmek lzmdr . Bu son ilci eser Historia Byzan- tina duplici commentario illustrata,, mterek ismini tamaktadrlar. lmnden ay evvel Du Cange Ortazamanlargrek lisan kamusu nu (Glossarium ad scriptores mediae etinfimae graecitatis) ik i cilt halinde ve in- folio olarak neretti.Rus bizantinisti V. V asilievskiye gre bir ei olmyan


10/547

bu eser zerinde, gr ne nazaran, kalabalk btn birlimler cemiyetinin almas iktiza ederdi (4). Bu, Du Cangen hayatnda bastrm olduu eserlerin sonuncusu olmutur;ayni zamanda Du Cangen Pariste deil, fakat L yondatabedilmi olan yegne eseridir (5). Du Cange.n kamusubugn dahi, yalnz Bizans tarihiyle deil, fakat umum olarak

ortazamanlar tarihiyle itial edenlere son derece lzumlubir alma vastas tekil etmektedir. Her cihetten ayandik kat olan ve gayet alimane yazlm erhler ihtiva edenmhim Bizans mverrihleri asarnn tekmil bir serisininneri dahi Du Cangee ait bulunmaktadr . En nihayet DuCangem byk formada (in- folio) ciltlik OrtazamanlarLtin Lisan Kamusu (Glossarium ad scriptores mediae et infimaelatinitatis) adl muazzam eserinin Bizans devri iin arzettii

byk ehemmiyeti kaydetmek lzmdr (6).Daima mkemmel shhatte olarak yaam olan Du Cange

1688 senesi hazirannda birdenbire hastaland, ayni senenin23 ilkterininde, 68 yanda olduu halde, kars, ocuklarve dostlarnn arasnda ld. Saint- Gervais kilisesine defnedildi (7). Mezarndan hibir iz kalmamtr. Pariste crave dar bi sokak hl Du Cange soka ismini tamaktadr (8). 1

Fakat alan yalnz Du Cange olmad. A yni devirde Ma-billon vesikalar ve evraka dair yepyeni bir ilim tesis edenlmez Diplomatik ini (De re diplomatica) neretti. X V I IIinci asr n balangcnda M ontfaucon Grek paleografyas( La paleographie grecue) namnda zamanmza kadar kymetini kaybetmemi olan mhim bir eser telif etti. X V I I Iinc i asr n ilk nsfna, Pariste yayan ve telifatta bulunan be-nedikten Bandurinin ark mparatorluu adl byk eseri(Imperium Orientale) ve dominik en Le Quien'in hristiyan ark

tarihine ve bilhassa kilise tarihine dair pek zengin malmatihtiva eden Hristiyan ark,, (Oriens Christianus) adl mhimkitb, merbuttur.

te bu suretle X V I I I inci asrn ortasna kadar Fransa,bilitiraz, bizantinizmin banda bulunuyordu ve o devirlimler inin bir ok asar zamanmza kadar kymetlerini muhafaza etmilerdir.


11/547

XVIII NC ASIR, HTLL VE MPARAT ORLUK

B ununla beraber, ayni asr zarf nda, vaziyet deiti. M azisinin inkr, din septisizmi, monarik kudr etin ve dinotoritenin iddetli buhraniyle temayz eden Aklselim devrine gelmi olan F ransa artk Bizansa kar alka gsteremezdi. T ekmil ortazamanlar tarihi o devirde gotik ve barbar bir devir ve bir zulmet ve cehalet kayna telkki edili yordu. Ve Bizans, hakknda evvelce takarrr etmi sath birnoktai nazar mevcut olmasna mebni, X V I I I inci asr Fran-sasnn baz mnevver zeklarnn Bizans Devletine kar garazlar n izhar eylemeler ine daha by k bir vesile tekil ediyordu. B izanstaki mutlak monar ik bir kudret fikri, ruhbani-yetin derin tesiri... te bunlar X V I I I inci asr fransz filozofla

rnn kabul edemiyecekleri unsurlard. Bizans tarihiyle hibirzaman derin bir surette megul olmyan, bu tarihin bazanefsanev bir ekil alan haric cephesini gznnde bulunduran X V II I inci asrn en iyi zeklar ortazamanlar tarihi hak knda pek sert hkmle r veriyorlard. Voltaire, imparator lukdevr i Roma tarihini mahk m ettikten sonra T ait'ten sonrakiRoma tarihinden daha gln bir tarih mevcut olduunuilve etmektedir : bu, Bizans tarihidir . Bu kymetsiz mecmua

yalnz mutantan szl nutuk lar ve mucizeler ihtiva etmektedir; Grek imparotor luu cihan iin bir zl tekil ettiigibi Bizans tarihi de insann ruhu iin bir zl tekil etmektedir. T rk ler hi olmazsa daha makuldr ler : Bunlar yenmiler, safa srmler ve gayet az yazmlardr (9). K y metli bir mver r ih olan M ontesquieu V II nci asr balangcndan itibaren Grek imparatorluu tarihinin ihtilller,isyanlar ve hyanetlikler rgsnden baka birey olmadn(10) yazmaktadr.

X V I I I inci asr fik ir ler inin tesiri altnda, aada greceimiz vehile, mehur ngiliz mverrihi Gibbon dahieserini telif etmitir.

X V II I inci asrn ikinci nsfnda B izans tarihine karalnmaa balanm olan bu istihfafkr ve mnk ir vaziyet htill devrinde baki kalacakt. X IX uncu asrda bu noktainazar hemen hemen umum bir kanaat ekline giriyor.

N itek im mehur A lman filozofu Hegel (1770- 1831) Fel

sefe tarihi derslerinde yle yazmaktadr : B izans impara


12/547

tor luu dahilde her tr l ihtiraslar tarafndan paralanyor , harite ise imparatorlarn, kendilerine kar ancak zayf bir mukavemet gsterebildikleri barbarlarn tehdidi altnda bulunuyor du. Devlet daim surette tehlikeli vaziyette bulunuyordu vebize sfl ve hatt gln ihtiraslar n ne fik ir lerde, ne efaldeve ne de ehasta byk bire,y vermediini gsteren iren

bir tablo arzetmektedir. eflerin isyan, bunlar n veyahutnedimler in entrikalar neticesinde imparator larn sukutu,hkmdar lar n kendi karlar yahut oullar tarafndan katledilmeleri ve zehirlenmeleri, kadnlar n her trl zevkler initatmin etmeleri ve namussuz hareketlere tenezzl etmeleri....te bu tarihin, ark Roma mparatorluunun rm binasnn XV inci asrn ortasnda T rklerin din kuvveti tarafndan yklncya kadar, gzlerimizin nnden geirdii sahneler,, (11).

Devlet adamlar, B izans taklit edilmemesi lzmgelen birmisal olarak zikrediyorlard. Napolyon I, 100 gnlk devirde, haziran 1815 te, parlmentoya u szlerle cevap ver iyordu : Vatan kur tarmak iin bana yardm ediniz. H ertaraftan barbarlarn tazyiki altnda bulunan ve mancnklarnehir kaplar n k rd esnada afak mnakaalar la megulolduundan' dolay ahlfn istihzasn kazanm olan M uahharmparatorluun misalini taklit etmiyelim (12).

X IX uncu asrn ortasnda, lm muhitler in ortazamandevr i hak kmdaki noktai nazar deiiyor. htill devri veN apolyon harpler i borasndan sonra A vrupa ortazamanlarbaka bir tarzda temaa ediyor. Bu gotik ve barbartarihin tetkikna kar derin bir alka bagsteriyor; ortazamanlar Bizans tarihine kar dahi yeniden muayyen bir kymetverilmee balanyor.

bu icmalde yalnz Bizans tarihine dair yazlm umumeserler bahis mevzuudur. Monografik tetkiklerin en mhimleri ise, hadisatn tasvir inden sonra, ait olduklar fasllarnsonuna, ilve edileceklerdir.

MONTESQUIEU

X V II I inci asrn ilk nsfnda, A klselim devri nin en 'h u r mmessiller inden biri, M ontesquieu, (1689- 1755) Ro


13/547

mallarn iti l ve inhitat sebeplerine dair mlhazalar (Considerationssur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence)adl eser ini yazd (1734 te neredilmitir .) Bu eserin ilkksm dahiyane bir surette tertip olunmu ve stadane birtarzda yazlm - tabi X V I I I inci asr fik ir ler inin tesiri altnda- ,Romann meneinden itibaren Roma tarihinin geirdii

tekmln ksa bir icmalini ihtiva etmektedir; son drt faslBizans devrine tahsis edilmitir ve mellif eserini stan-bulun T rk ler tarafndan fethedildii 1453 senesiyle nihayeteerdirmektedir. Bu tek hdise M ontesquieunn, hakl olarak,Bizans tarihi denilen tarihin Roma tarihinin dorudan doruya bir devamndan baka bir ey olmadn kabul etmiolduunu gstermektedir. K endi ifadesine gre ancak V I nciasrn ik inci ns fndan sonra Roma mparator luuna Qrek mparator luuismi verilmesi mnasiptir. M ontesquieu bu imparatorluun tarihini gayet sert bir tarzda muhakeme etmektedir. Hkmlerinden birini zikrettik. Mellife gre Bizans,tima bnyesinde, din hayatnda ve asker teki ltndao kadar by k bir yn uzv fenalklar ihtiva etmektedir kibu kadar bozuk bir mekanizmann XV inci asrn ortasna kadar nasl yaayabilmi olduunu tahayyl etmek glemektedir. Bu son suali kendi kendine sormu olan M ontesquieu(X X II I nc ve son faslda) imparator luun uzun mddet

bekas sebepleri meyannda muzaffer A raplar arasndakinifak, grejuva ateinin icadn, parlak bir vaziyette bulunan stanbul ticaretini, barbarlar n kat olarak T una ky lar nayerlemelerini ve yerletikten sonra dier barbarlara karbir set ekmi olmalar n zik rediyor . te bu suretle fenabir hkmetin altnda inhidam eden imparatorluu birtakmhusus sebepler tutuyordu. T rkler tarafndan tehdit altndabulundurulan, stanbul varolarna mnhasr kalan son pa-leologlarn imparator luu M ontesquieuye B ahrimuhite dk ld yerde kk bir dereden baka bir ey olmyanRen nehrini hatrlatmaktadr.

Bizans tarihiy le bilhassa itigal etmemesine ve X V II I inciasr fik ir hareketlerinin tesiri altnda kalm olmasna ramen M ontesquieu, bu tarihe aka muar z olmakla beraber,ortazamanlar ark mparatorluuna dair okuyucular dnmee sevkeden ve bugn dahi by k bir alka ve istifadeile okunan, son derece dolgun, sahifeler yazmtr.


14/547

Montesquieunn en mehur mnakkitlerinden biri (Sorel Mlhazalar a dair yle yazyor : Bizansa ait fasllabir icmal ve bir hulsadan baka birey deildir . Fakat bubir dehann icmali ve bir aheserin hulsasdr (13).

GBBON

A yni X V II I inci asr, ilim lemine Romann inkraz vsukutu tarihi (The history of the declin and fail of the Roman Empire

adl mehur eserin mellifi ngiliz mver r ihi E dward Gibbonu(1737- 1794) baheylemitir. - Gibbon elyevm mevcut otobyografilerin en iyilerinden birisini terketmitir; bu eserinyeni ngiliz nairi [ Birkbeck Hill] yle diyor : Bu biyografi o kadar ksadr ki, bir ift mumun ziyasnda okunabilir

muhteviyat itibariyle o kadar enteresan, ihtiva ettii orijinafik ir ler ve tarz ifadesinden dolay o kadar caziptir ki ik incve nc defa okunuunda hemen hemen bir inci defa ok unuundaki zevk kadar byk bir zevk verir (14).

27 nisan 1737 senesinde domu olan Gibbon ilk tahsil in i Westminster'de yapt, bilhare 1752 de OksforddakMagdalen K ollej e gnderildi. Burada az bir mddet kaldktan sonra L ozana gitti ve bir K alvinistin yanna yerleti

G ibbon burada be sene kald ve bu ikamet dimanda silinmesi gayr ikabil bir damga brakt. V aktinin by k biksmn k lsikler i ve en cidd tarih ve felsef eserleri okumakla geirdi ve franszcay mkemmelen rendi. svirekendisi iin ikinci bir vatan oldu. Gibbon yle yazmaktadr : On altdan yirmi yana kadar, genl iimin o ltidevrinde, ngiliz olmaktan kmtm. Btn fikirlerim, itiyatlar m ve hissiyatm yabanc bir kalba girmiti. ngiltereninzayf ve uzak hatras hafzamdan hemen hemen tamamiyle

si linmiti. A na dilim bile bana yabanc gelmee balamtve mtevaz bir istikll teklifini mebbet srgn pahasnakabul etmee btn kalbimle hazrdm,, (15).

L ozanda Gibbon o devrin en fevkalde adam, air, mverrih ve filosof Voltairei tand (16).

Gibbon, L ondraya dndkten sonra, 1761 de, Edebiyatetkikine dair tecrbe,, (Essai sur V etde de la litterature) adl


15/547

franszca bir eser neretti. Bu eser Fransa ve Ho'llandada gayetmsait, fakat ngilterede gayet souk bir surette karland.

Gibbon o zamanda F ransa ile ngiltere arasnda patlakveren muhasamatta (yani Yedi sene harbinde) iki buuk seneH ampshir e milis inde vazife grdkten sonra, 1763 te Paristengemek suretiyle, sevgili Lozanna dnd ve ayni sene zarfnda talyaya bir seyahat yaparak F loransa, Roma, N apoli,Venedik ve dier talya ehirlerini ziyaret eyledi.

' Romadaki ikameti, mteakip ilmi faaliyeti iin gayetmhim oldu: G ibbo na ebed,, ehr in bir tarihini yaz : akfikr ini telkin etti. '

G ibbon yle yazmak tadr : 15 bir inciter in 1764te, pa-paslarm, ayaklar plak olarak, J piter mabedinde ik indi

duasn terennm ettikleri bir esnada, K apitol harabeleri arasnda, tefekkrata dalm bir halde, oturuyor dum. O anda,ilk defa olarak, aklmdan Romann inkraz ve sukutunun birtarihini yazmak fikri fkrd (17).

Gibbonun ilk pln Roma imparatorluunun deil, fakatRoma ehrinin sukutunun bir tarihini yazmakt. F akat birmddet sonra bu husustaki telkk isi geniledi ve en nihayet tarihini 1453 te vukubulan stanbulun suk utuna kadar

gtrerek Garb Roma imparatorluu ve ark Roma imparatorluu,, tarihini yazd.

Gibbon, ik inc i defa olarak L ondraya dndkte, tekmilfaalijretini teemml ettii esere malzeme toplamaa hasretti.

776.da, eserinin imparator Avgustus ile balyan, birincicildi kt. F evkalde bir rabet kazand; bir inci tab birkagn zarfnda tamamiyle satld. Gibbonun syledii vehilekitab her masann, hatt her tuvalet masasnn zer inde bu

lu n uy o r d u ^ 8). G ibbo n'un tarihinin, hris tiyanla ait bahislerihtiva eden ve ierler inde mellif in X V I I I inci asrn haletiruhiyesiyle alkadar ahs din fikirleri tebarz ettirilmi olanmteakip ciltleri, bilhassa talya katolik ler i arasnda, bir tenkitfrtnas kopardlar.

Gibbon genliinin mektebi olan Lozanm ihtiyarlndakendisi iin bir mahalli inziva olaca fikrini daima beslemiti. Serbest bir hayat geirebilecek kadar bir servet edinmi

olan Gibbon, L ozandan ik inc i defa ayr l ndan y irmi sene


16/547

sonra tercih ettii ehre avdet etti ve burada tarihini bitirdMellif, zer inde birok seneler alm olduu eserini bitdii an yle tasvir etmektedir:

27 haziran 1787 gn, daha dorusu gecesi, 11 ile arasnda, yazlk evimin bahesinde, son sahifenin son satlarn yazyordum. K alemi braktktan sonra, gl ve dalakadar uzanan hkim bir nezareti olan bir akasya ardanaltnda mteaddit turlar yaptm. Hava mutedil, gkyz berakt; mehtabn gmten krresi sulara aksetmi ve btn tbiat skn iine gmlmt. Hrr iyetimin yeniden iade vbelki hretimin tesis edildii bu anda duyduum ilk sevinheyecann gizliyecek deilim. F akat derhal gururum k rm ve eski ve ho bir arkadatan ebed olarak ayr lmolmaklm, tarihimin mstakbel bekas ne olursa olsu

bundan sonra mver r ihin fani hayatnn daha pek uzuolamyaca fikr i, r uhumu derin bir kasvete garkeylemiti (19).

Bu'esnada patlyan Fransz htilli Gibbonu ngiltereyeavdete mecbur k ld. G ibbon L ondrada ik inc iknun 1794 ld.

Gibbon hem edebiyat, hem de tarihte bir mevki igal etmolan mahdut birka mellif in srasna dahildir. G ibbonu

mkemmel bir uslbu vardr. Zamanmzn bir bizantinisbu limi T ukidides ve T aitus ile mukayese etmektedir (20

Zamannn temayllerini aksettirmekle beraber Gibbontarihinde tamamiyle kendinin mal olan ve kendisi tarafndaben barbarlk ve dinin zaferini tasvir eyledim ek lindtarif edilen bir fik r i tebarz ettirmektedir; yani, cemiyabeer iyenin M ilttan sonra I I nci asrdan itibaren gstermolduklar tarih inkiaf, G ibbona gre, bir gerilemedi

Gibbonun hristiyanla dair yazm olduu fasllarn halihazrda yalnz tarih bir kymeti olaca aikrdr. FakaG ibbonun zamanndanber i tarih vesika adedinin har ikuldartm; tarih meseleler inin deimi; mehaz kr itiinin bagstermi; bunlarn mtekabil merbutiyeti tannm ve meskkat ilmi, epigrafya, sigillografya (mhr ler ilmi) ve papiroloji gibi tarihin yardmc disiplinlerinin mevcudiyekazanm olduk larn unutmamak lzmdr. T ekmil bu hu


17/547

suslar, G ibbonun tarihini okurken, hatrda bulundur makiktiza eder.

Grek lisanna kfi derecede vk f olm\ an Gibbon, 518den, yani mparator 'Anastas I in c lm senesinden evelk idevir iin, ok istifade ettii mkemmel bir selef ve

bir rehber bulmutu: bu zat 518 senesine kadar getirilmi olan ve zaman iin mkemmel bir eser tekil eden imparatorlar T arihi nin (Histoire des Empereurs, 6 cilt, Brksel:1692) mellifi, F ransz mver r ihi T illemont idi. T arihinin buksmn Gibbon daha teferruatl ve daha itinal bir suret'eyazmtr. -

Fakat, vakt hal icab bizi en fazla alkadar eden muahhar tarih, yani ark Roma mparatorluu yahut Bizans tarihi

iin, yenilmesi ok daha mkl bir takm engellerle karlam ve X V I II inci asr fik ir ler inin ok kuvvetli bir tesirialtnda kalm olan Gibbon, zerine alm olduu vazifeyitam bir muvaffakiyetle baaramamtr.

ngiliz mver r ihi F reeman yle yazyor : Eser ininhibir ksmnda bizanten fasllarda olduu kadar enerjikbir surette tebarz eylemiyen fevkalde terkip ve teksif has-salarna, canl tasvirlere ve bunlardan daha nafiz olan telkinhnerine malik bulunan Gibbon, bahsettii ehas ve devirleriin herhalde hrmet telkin etmekten ve birok kimseleribunlar daha etrafl tetkik etmee sevkey lemekten uzak birslba maliktir. stihza ve kymet drmeden terekkp edenemsalsiz zeks mverrihe btn eserinde rehberlik etmitir.M uayyen bir devrin, yahut muayyen bir ahsn zayf vehatt gln taraflarn gsteren baz efsanelere kar haddinden fazla inhimak gstermektedir; bir ahsa, yahut bireye heyecanl bir tarzda hayran kalmaa muktedir deildir.

Bu tarzda anlatlm olan hemen btn ki tabnn, okuyucunundimanda, her eyden evvel, tar ihin alak tarafn brakmas lzmdr.... hibir tarih bu kabl bir imtihandan,zarar grmeksizin, kamazd; Bizans tarihi ise, bylebir muameleye tahamml edebilecek tarihler in en az ehliidi (21).

te tekmil bu sebeplerden dolay, G ibbo nun kendinehas bir takm vasflar ile tasvir edilmi olan B izans tarihi,

mellif i tarafndan, sahte bir ziya altnda takdim edilmitir,


18/547

Herakliusun oullarndan itibaren zak Angelosa kadar gemi olan btn imparatorlarn husus tarihleri ve ailev mseleleri birtek fasln iinde teksif edilmitir. Bury yle yayor (22): Meseleyi tetkik etme tarz mell if in Bizans imparator luuna yahut M uahhar mparatorluk a kar almolduu istihfafkr vaziyete tamamiyle uymaktadr. Gibbonu

H erakliustan sonraki imparator luun dahil tarihi hakkmdanoktai nazar yalnz sath karekterinden dolay gnah imekle kalmamakta, fakat vakalarm arz ve izahn dahi tahetmektedir. F akat G ibbonun zamannda, baz devirler in bataaya ilenmemi ve karanlkta kalm olduklar n gzdekar mamak lz m dr : T asvirler mcadelesi devri, X uncve X I inci asr larn tima tarihi ilh . . . gibi. A r hata vnoksanlarna ramen - bunlar daima aklda bulundur maartiyle G ibbonun kitab zamanmzda dahi istifade ve alkile okunabilir.

Gibbonun Roma imparatorluunun inkraz ve sukutu rihi nin ilk tab L ondrada 1776- 1788 de alt cilt olaraintiar etti ve bu tarihten sonra birok defalar yeniden basldX IX uncu asrn sonunda, ngiliz bizantinisti B ury G ibbonutarihini kymetli erhler ve muhtelif meselelere ait biroenteresan ve yeni ilveler ve mkemmel bir fihrist ile yenden nereyledi (L ondra 1896 - 1900, 7 cilt). Burynin maksadbu ilveler sayesinde, G ibbonun zamanndanber i, tarih ilminterakkilerini gstermekti. Gibbonun eseri hemen btn Arupa dillerine evrilmitir. Bury'nin edisyonuna kadar fraszca tercmesi, mehur F ransz mver r ihi ve devlet adamGuizotnun tarih ve kritik erhleri sayesinde, en fazla alkacelbediyordu; bu tercme 13 cilt hal inde Pariste 1828 dtabolunmutu. Rus lisannda Roma imparatorluunun inkraz sukutu tarihi N ieviedomsk i tarafndan tercme edilmi olara

yedi cilt halinde, Moskovada 1883 1886 senelerinde, intietmitir.

LEBEAU

X V II I inci asr fransz fik r inin en mehur msilleri tarafndan Bizansa kar alnm olan menfi vaziyFransz Lebeauyu, ayni asrn ikinci nsfnda, Bizansn tarivakayi ini, birok teferruat ihtiva etmek suretiyle, y irmi b


19/547

ciltlik bir eserde tasvir eylemekten menetmedi. Grek lisannapek iyi vkf olmy an L ebeau alelekser ltince tercmelerkul lanyor ve mehazlar , hibir tenkit endiesi gstermeksizin, meydana koy uyor du; T oplama eserine Muahharmparatorluk T arihi (Histoire du Bas - Empire) (1757 - 1786)adn verdi; bu isim uzun mddet B izans mparator luuna

kar alman istihfafkr vaziyetin bir timsali olmutur.[Bas = aa kelimesinin mekn ve zamana gre iki deiikmanas vardr. Lebeau bu ismi birinci yani mekn manasndakullanmtr] . Dier bir ahs taraf ndan devam ettir ilmi ve27 cilde karlm olan Lebeaunun T arihinin bugn ok byk bir kymeti yoktur.

X IX uncu asrda bu eser Brosset ve Saint- Martin namnda bir i E rmeni, dieri Grc tarihi mtehasss ik i mster ik tarafndan yeniden gzden geir ildik ten ve metne ark:mehazlar ilve olunduk tan sonra, mevkii intiara vazolun-mutur (21 cilt, Paris 1824- 1836). ark ve bilhassa E rmeni mehazlarna mstenit birok ilveler ihtiva eden bu yeni,tab zamanmz iin dahi azok faideli olabilir.

ROYOU

N apolyon devrinde J . C. Roy ou'nun, L ebeau tarihininayni adn tayan, dokuz ciltlik toplama eseri franszca olarakintiar etti: Konstantin'den Istanbulun 1453 teki fethine kadarMuahhar imparatorluk tarihi ( Histoire du Bas- Empire depuisConstantin jusqu la prise de Constantinople en 1453). (Paris, seneX I I - 1803). Rovou Dir ektuar devrinde gazetecilik ve avukatlk, Restorasyon devr inde ise tiyatro mnakk itl ii yapmtr. Mellif eserinin mukaddemes inde imdiye kadar fran"

sz lisannda yazlm olan tarihler in ve bilhassa M uahharmparatorluk tarihler inin ekserisinin yeniden yazlmas vetadil edilmesi lzmgeldiinden bahsettikten sonra misal olarak baz meziyetlerine ramen hemen hemen ok unamyanLebeauyu almaktadr. Royouya gre Lebeau tarihin, btndnyada cereyan etmi olan hadisat deil, fakat bunlardan yalnz faideli olanlar n hikye etmesi lzmgeldiiniunutmutur. Birey retmiyen ve bir haz temin etmiyen

eyler bil tereddt feda olunmaldr.


20/547

M ellife gre, devletlerin sukut sebepler ini tetki- k mekle, bunlar bertaraf etmek, yahut hi olmazsa geciktirmimk n bulunabilir. En nihayet, stanbulda Roma mpatorluunun glgesini, tabir caiz ise, muayyen bir zevkle, tkip etmek kabildir ve bu manzara insan son dakikaya kdar tesiri altnda bulundurur (23).

Az or ijinal ve ekseriya hikye mahiyetinde olan Royonun bu eserinde hibir mehaz gsterilmemitir. Y ukarserdedilen mtalealardan sonra. Roy ounun eserinin bybir kymeti olmad anlalr.

FNLAY

Bizans tar ihinden bahis ve olduka ehemmiyetli umumeserler ancak X IX uncu asrn ortasna doru intiar etme

balyorlar.Bizans tarihi Romallar n fethinden zamanmza kadar, M.

146 dan M. s. 1864 e kadar Yunanistan Tarihi nin (A History Greece 'from its conguest bg the Romans to the preseni time. B. C. 1to A. D. 1864) mellifi ngiliz mverrihi George Finlayn eseleriyle ileri doru byk bir adm atmtr. Finlay dahi, Gibon gibi, eserinin yaradlmas zerinde muhakkak messolan aten hayatnn balca hadisatn muhtevi bir otobiy

grafi terketmitir. F inlay ngilterede 1799 senesi ilkknununddodu; ilk tahsilini orada yapt. B ir mddet sonra, avukat omak hevesinde olduundan, Roma huk uk unda ihtisas yapmazere, Gttingen A lman ehr ine gitti. Days gen F inlay a, hreketinde, yle demiti : H aydi bakalm, George! Roma hukkuna iyi alacan mit ediyorum. Fakat seni tekrar grmeden nce, zanneder im ki, Y unanisfan ziyaret edersin! (24Daysnn bu szleri F inlay a bir mucize gibi tesir etti. zamanlar balam olan Grek ihtilli btn A vr upann alk

sn Y unanistan zerine celbetmiti. Roma huk uk una iyi aaca yerde gen Finlay Grek tarihine dair yazlm eserleokudu, grek lisann tahsil etti ve 1823 te, kendini teshir emi olan bu milletin hayatn yakndan tetkik etmek ve Greisyannn muvaffakiyet ihtimalleri hakk nda bir fikir edimek zere, Yunanistan ziyarete karar verdi.

Y unanistandak i ikameti mddetince (1823- 1824) F inlay bok defalar, herkesin bildii vehile, bu milletin davasn m


21/547

dafaa etmek iin Y unanistana gelmi ve burada vak tindenevvel lm olan, Byrona tesadf etti. Finlay, 1827 de, ksabir mddet, ngilterede bulunduktan sonra tekrar Yunanistanaavdet etti ve General Gordonun Atinay muhasaradan kurtarmak iin yapm o lduu sefere itirak etti. N ihayet K ontK apo dstriyann Y unan cmhur reisi sfatiyle gilii ve

byk devletin himayesi Greklere - Finlaym dedii vehile -sakin bir terakki devri bahetti. Mutekit bir Heilenmuhibbi olan ve yeni devletin istikbaline derin bir iman ilegvenen F inlay, bir heyecan annda, antik Hellas topranadaim olarak yer lemee karar verdi. Y unanistanda birmalikne satn ald ve bu uurda btn servetini sarfetti. teo devirde Finlay Yunan htilli T arihi ni yazmak fikrini kur du. F inlay A tinada ik inc ik nun 1876 da ld. - Y unan ihtill

tarihini yazmak arzusu F inlay Y unanistann gemi zaman-lariy le itigal etmee sevketmitir. F inlaym kaleminden tedric surette Y unanistan tarihine ait tekmil bir seri monogra-fik eserlerin ktm gr yoruz 1844 te, M. e. 146 senesiyleM. s. 717 senesi aras ndak i vakayii ihtiva eden Romallarnidaresinde Yunanistan ( Creece under the Romans) adl eserinineretti. 1854- te Bizans ve Grek imparatorluklar tarihi, 716 dan1453 e kadar (History of the Bzantine and Greek Empires form 716 to1453) adl ik i ciltten ibaret dier bir eseri kt. Bunlar Yu-

nanistanm yeni ve son zamanlar tarihine ait iki kitab takipettiler. B ilhare melli f tekmil asarn yeniden gzden geirdive bunlar n yeni bir edisyonunu hazr lamaa balad.Fakat bu hlyasn tamamiyle yerine getiremeden vefatetti. Finlaym lmnden sonra Yunanistann umum tarihi.Romallarn fethinden zamanmza kadar. M. e, 146- M. s. 1864 adileseri 1877 de, yedi cilt halinde ve bir inc i cildin bandaF inlayin otobiyografisini ihtiva ettii halde, T ozer tarafndan

neredildi. te bugn bu son tabm kullanlmas iktiza eder.F inlaya gre yabanc tahakkm altndaki Y unanistanntarihi bize, ilk alarda medeniyetin en yksek mertebesiniihraz etmi olan bu kavmin inhitat ve felketlerinden bahsetmektedir. Fakat iki bin senelik strap bu kavmin mill karakterini silememi ve mill izzeti nefsini boamamtr. Asrlarca lisann, milliyetini ve mstakil bir devlet kurabilecekbir kuvvetle yeniden canlanan bir enerjiyi muhafaza etmi

olan bir kavmin tar ihine nazar hakaretle bak lmamaldr .


22/547

Esaret altnda kald uzun seneler zarf nda Y unanistanhayat, yeknasak bir surette dejenere olmu bir kavmin haydeildir. Romallarn ve bilhare T rk lerin tahakkm altnGrekler muazzam bir imparator luk iinde yalnz pek k bir unsuru temsil etmektedirler. Bunlar, sulhperver karterler inden dolay, by k siyas bir rol oynmamlard r

Roma imparator larnn ve sultanlarn zaman idaresinvukubulan birok mhim ihtilller ve kargaalklar Y unistana dorudan doruya hibir tesir icra etmemilerdte bu sebepten dolay ne Roma mparator luunun umutarihi ve nede Osmanl mparatorluunun umum tarihi Grtarihinin mtemmim bir cz deildir. F akat B izans imratorlar zamannda vaziyet btn btn baka idi; o devirGrekler , impar ator luun idaresine, tabir caizse, mtabaetmilerdi. Grek milletinin siyas vaziyetinde, muhtelif devlerde vukubulan bu tahavvller mver rihten, bu devirlekarakteristik hatlarn tenvir edebilmesi iin, baka mtotlar istemektedir ler (25).

F inlay yabanc tahakkm altndaki Y unanistan tar ihalt devire ayrmaktadr.

1 B irinci devir Romallarn tahakk m altndaki Ynanistan tarihini ihtiva etmektedir; Romann nafiz tesirabu lunduu bu devir ancak V I I I inci asrn ortasnda, stanblun idaresine yeni bir karakter vermi olan zavriyal LeIII n tahta clsu ile nihayete ermektedir.

2 kinci devir Bizans mparatorluu itibar ismtayan ark Roma mparator luu tarihini, yeni ekliyle, mtevidir. konoklast imparatorlar zamannda yeniletirilmve tazelendir ilmi olan bu mutedil istibdat tarihi monartekilt tarihi iin en calibi dikkat ve mucibi istifade dersden bir ini tekil etmektedir. B tn bu devrin devam m

detince Grek ler in tarihi samim bir surette imparator luk hkmeti annaller ine karmaktadr; ite bu hadiseden B izaimparatorluu tarihinin, Grek k avmi tar ihinin bir ksmm tkil ettii istidll olunur. B izans tarihi zavr iyal L eontahta clsundan (716) stanbulun Hallar tarafndan ztna kadar devam etmektedir (1204).

3 ark Roma mparator luunun sukutundan soY unanistan tarihi bir ibir inden ayrlan mteaddit yollar ta


23/547

etmektedir. Srgn stanbul Grekler i (F inlayda Roman -Greeks 1er) Asyaya hicret etmiler, znii payitaht ittihazeylemiler, imparator luk hkmetini bir ka eylette eskitarz ve eski unvanlar muhafaza eylemek suretiyle idameettirmiler ve takr iben altm sene sonra stanbulu tekraralmlardr . Fakat bunlar devletlerinin marur bir ekilde

Roma mparatorluu,, unvann tam olmasna ramen,bu devletin, hatt Bizans devletine nazaran, dejenere olmummessiller inden baka bir ey deillerdi. Bu nc devire stanbul Grek mparator luu ismi verilebilir : budevletin dermansz mevcudiyeti Osmanl T rk ler inin 1453 testanbulu zaptetmeleriyle ortadan kalkmtr.

4 F lallar, B izans mparator luunun en by kksmn fethettikten sonra, ftuhatlarm Venediklilerle payla

mlar ve Romania L tin mparator luunu, Y unanistandakifeodal prenslikler iyle birlikte, kurmulardr . L tinlerin tahakkm, arkta Grek tesirler inin inhitatn iyi bir surette gsteren ve ayn zamanda Grek milletinin sratle fakir lemesive azalmas sebebinden, neet etmi olan ok mhim birhadiseair. Bu devir stanbulun H allar tarafndan 1204 tezaptndan Naksos adasnn 1566 da T rkler tarafndanfethine kadar devam etmektedir.

5 stanbulun 1204 te zapt B izans mparator luununark eyaletlerinde yeni bir Grek devletinin T rabzon[Trapezont] mparatorluu,, ismi altnda tesis edilmesini intaetmitir. Bu devletin mevcudiyeti, hkmet sisteminin, Avru-padan ziyade Asya rf ve detlerinin tesirini gsteren hususiyetler ihtiva etmesine ramen, Grek tarihinin acaip birsafhasn temsil etmektedir. Bu devlet hakikatte Grc veE rmeni kr allklariy le bir ok benzerlikler gstermektedir.

T rabzon imparator luu, iki buuk asr, malik olduu siyaskuvvet ve Grek kltrnden ziyade, mevkii ve ticar mena-bii zerine messes, olduka byk bir tesir icra etmitir.Bu devletin mevcudiyeti Y unanistann mukadderat zer indeaz messir olmu ve 1461 deki sukutu az teessr uy andr mtr.

6 Ecnebi tahakkm altndaki Y unanistan tarihininaltnc ve sonuncu devr i 1453 ten 1821e kadar devam et-

Bizats mparatorluu Tarihi 2


24/547

mekte ve T rk idaresi devr ini ve P eloponnes in, muvakkbir zaman iin, 1685 ten 1715 e kadar, V enedik cmhur iytarafndan igalini ihtiva etmektedir (26).

F inlaym eseri, yukarda iaret etmi olduumuz vehBizans tarihi tetkikmda byk bir terakki kaydetmektedGrek tarihi iin kabul etmi olduu devir taksimatnn, bt

bu kabl ematik taksimat gibi, tenkitten vareste olmamasramen, mellif , bil itiraz, ilk defa olarak nazar dikkati Bizadevletinin dahil tarihi, adl,tima, ktisad ilh...messeselzerine ekmi olmak hretini haizdir .V ak bunlar, bugn hi mevcut olmyan derinletirilmi ve or ijinal bir tetkik serdeillerdi; ve F inlaym dahil tarihe tahsis etmi olduu safelerin ekserisi en son zamanlar tarihi vakalarmdan alnmumum mlhazalar ve mukayeselere istinat etmektedirl

Fakat F inlay ilk olarak dahil tarihin son derece faideli ok meselelerine temas etmek ve bunlar ortaya koy mmeziyetini gstermitir. Finlayin eseri, mellifin, Bizans tartetkikim, modern Grek tarihini onsuz nakledemediinden lay, deruhde etmi olmasna ramen, bugn dahi alka istifade ile okunmaktadr.

ngiliz mver r ihi F reeman yle diyor : T etebbuatder inlii ve orijinalitesinden, | bir mevzuu kavramak hussundaki calibi dikkat istidadndan ve bilhassa aratrmalarncretkr ve hr ruhundan dolay F inlay, zamanmzn birisnf mver r ihler i arasmda*bir mevki- igal etmektedir. Esasr mzn en saf (sterling) aheserleri gibi gr nmektedO zamann tekmil ahvali, telkkinin genilii ve kuvveden fkarmak hususundaki mklt nazar itibare alnrsa, Flayin kitabnn, ngiliz edebiyatnn, G ibbonun zamanndberi (bu satrlar 1855 te yazlmtr), meydana getirmi oldutarih eserlerin en bykler inden fbirisi o lduu anlalr

F inlay, hayatn tasvir ettii kavmin arasnda geirmiAsr hazr | dnyasmn belki hi bir kitab tabiatin prahadisatna (to the pratical phenomena) bu derece drudan doruy a borlu o lmamtr. Y unanistanda yayprofesyonel bir limden ziyade bir hukuku ve iktisat obu mdekk ik ve cesur fik ir adam, iinde yaadfmemlekevaziyeti hakknda tefekkrata dalmak ve burada grdeylerin sebeplerini binlerce senelik mehazlarn iinden k


25/547

fetmek mecburiy etinde kalmtr. F inlayin eserlerini okurken,bu eserlerin, meydana getiri ldikler i esnada mevcut olan husus erait yznden kymetler inden nekadar kazanmve kaybetmi olduklar kolayca grlr. A lelde bir limyahut bir politikac tarafndan yazlm hi bir eser dnyadanuzaa ekilmi olarak tetebbatta bulunan, tefekkrata

dalan ve kendi kaps nn nnde tahadds eden meselelerihalletmek iin ik i bin senelik vakayie mracaat eden bumtefekkir in meydana getirmi o lduu esere, hi bir zaman, derun kuvvet ve or ijinalite bakmndan, yaklaama-mtr (27).

Bu son szleriyle Freeman, hali hazrdaki eski bakayadan, mazidek i mmas il hadiseler i izah iin istifade etmiolan F inlayin en karakteristik hususiyetlerinden bir ini kav ram oluyor.

PAPARRIGOPULO

X IX uncu asrn ortasnda, mtehasss larn nazar dikkatindeerli bir grek liminin, Atina niversitesi profesrlerindenP aparr igopulonun asar celbetti. P aparr igopulo btn hayatn memleketinin mazisinin tarihine hasredecekti.

Daha ayni asrn ikinci rubunda bu lim Baz Slav kabile

lerinin Peloponnes e yerlemelerine dair* (EUp! sTtowf]3(!); 2Xafkx6jvTtvoov cp6Xwv d -djv IIeXorojvvyjaov, A tina 1 843) gibi bir takm kk ve faideli tarih eserler neretmiti. F akat bunlar aslbyk eserini ihzar eden bir takm almalardan ibarettiler.Hayatnn esas gayesi memleketinin tarihini yazmak olmuve otuz senelik bir almann neticesi, be cilt halinde Eneski zamanlardan hali hazra kadar grek kavmi tarihinin (Iaroptaxo'EXX*7vt.xo 19-vou in xwv p atOT -ctv XPVWV {AXP tv vsj-uepcov, Atina

18 60 - 1877) neri olmutur (mteakip senelerde bir okdefalar tabedilmitir. En son tab K arolides (Atina, 1925) tabdr). Bu eser Grek kavminin tarihini 1832 ye kadar anlatmaktadr. Modern Grek lisannda olduka hacimli bir ekilde yazlm olan bu eserden okuy ucular n by k birksm istifade edemiyordu. Bu sebepten dolay P aparr igopuloelde etmi olduu neticelerin balcalarn Grek medeniyetitarihi (Histoire de la civilisation hellenigue, Paris 1878)adl bir


26/547

ciltlik franszca bir eserde hulsa etti. lmnden az bir mddet nce mellif Grek lisannda buna mmas il bir eser yamaa balad, fakat bu eseri bitiremeden vefat etti. lmnden sonra bu kitap A tinada Grek kavmi tarihinin en istifadeneticeleri (Atina, 1899) ismi altnda tabolundu. Bu, mell if ibe ciltte, daha mufassal bir ekilde anlatt vakalarm

baz ksmlar yeniden gzden geirilmi bir nevi hulsasdrM ellifin, balca eserinin B izans devrine ait k s mlaikinci, nc, drdnc ve beinci ciltlerdir.

Sarih tarafgirane karakterine ramen P agarr igopuloueseri tam manasiyle calibi dikkattir. K oyu bir vatanperveolan mellif, tarihi yalnz mill, yani Gr ek noktai nazar ngre, tetkik etmektedir; mhim hadisatn kffesinde bir Greprensipi bulmakta ve Roma tesiratm arz ve sath olarak telki etmektedir. konoklast imparatorlar devri Paparrigopulonun bilhassa nazar dikkatini celbetmekte ve tam btevecchne mazhar olmaktadr. Bu meselenin srf din cephesi zerinde durmyan Grek limi, bu hadiselerde Heller uhunun derinlikler inden sudur eylemi tima bir reformteebbs bulmakta ve bir heyecan anmdaV II Iinci asr Helleink lbnn , dinin esas akidelerinden sarf nazar olunduu takdirde, tima deiiklik ler bakmndan, ok daha sonralar garb A vr upada husule gelmi ve V II I inci asrda hayretle buldu

umuz prensipler ve doktr inleri vaz etmi olan Reformdaok daha geni ve sistematik o lduunutemin etmektedir (28Fakat bu reform Bizans sosyetesi iin ok cretkr ve esasolmutur: bu yzden konoklast devrinden sonra bir akslmel husule gelmitir. te bu sebepten M akedonya sllesininBizans tar ihinde, tam manasiyle muhafazakr bir kymeti vadr. H ellenizm tekmil ortazamanlarn devam mddetince, kuvvetini muhafaza etmitir. Mesel 1204 te stanbulun suk utu iidahil hi bir sebep yoktu; devlet merkezi sadece Hallar

vah ve madd kuvvetlerine boy un emitir. 1204 meumhadisesinin B izanten Hellenizm e mhim bir darbe indirmi olmasna ramen, az bir mddet sonra Asrhazr H ellenizm i bir inci mevki i igal etmitir, nkX IX ncu asr Grekleri bu medeniyetin ahfadndandr larPaparrigopuloya gre Hellenizm tekmil Bizans tarihinidevam mddetince, feyizli bir surette u veya bu ek ildyaamtr. Grek vatanperverinin hadden ziyade tarafgirlii,


27/547

meydana getirmi olduu esere, hi phesiz by k tesirlerde bulunmaktan hali kalmamtr. Bununla beraber Grekkavmi T arihi ve franszca Grek medeniyeti T arihi , ihtivaettikleri yukar da mezkr tarafgirane temayllere ramen,kymetli kitaplardan madutturlar. Paparrigopulonun balcadeeri konoklast hareketinin btn ehemmiyet ve kark

ln ortaya koy mu olmasndadr . F akat bir cihetten buT arihin kullan lmas kolay deildir : eser ne indeks, ne dehaiyeler ihtiva etmekte ve bu yzden fik ir ler inin ve h k m ler inin shhatini kontrol etmek bilhassa g ve nazik bir mesele halini almaktadr.

HOPF

X IX uncu asr n ortasnda bizantinizm sahasnda temayetmi, vicdan sahibi ve alkan limler srasna profesr K ariH opfu (1832- 1873) ithal etmek lzmdr .

Westfalyada domu olan K ari Hopf, bilhassa H omer tet-k ikatnda ihtisas kesbeylemi bir lise hocasnn olu idi.Gen yandan itibaren mthi bir hafza ve yabanc dillerirenmek hususunda fevkalde bir kabiliyet ile temayzetti. H opf, B onn nivers itesinde tahsil ini bitirdik ten sonra,ayni niversitede doent olarak kald ve ilim hayatnn

kendine tahmil etmi olduu vazifeyi evkle baarmaa koyuldu: Bu vazife F ranklar n tahakkm altnda, yani 1204 tensonraki Y unanistann tarihini tetebb etmekti. 1853/4teH opf ilk seyahatine kt ve V iyana tarik iyle imal talyayagitti; buras o zamanlar A vusturya hegemonyas altndabulunuyordu; burada, bilhassa husus arivlerde, devaml birsurette alt. M esaisinin neticesi Y unanistan ve Ege deniziadalarndaki Frank prensliklerine dair mukayeseli birmonografiler serisi ve bu meselelere mteallik arivler neretmek oldu.

Greissw ald niversitesinde profesr, bilhare K nigsbergniversitesinde profesr ve hafz ktp olan Hopf ortazamanlar tarihiyle itigal etmee devam etti. 1861 den1863 e kadar srm olan ik inc i lm seyahatinde Ce-nova, N apoli, Palermo, Malta, K orfu, Zanta, ira, N aksosve Y unanis tan ziyaret etti ve buralarda bir ok el yazmastoplad. Memleketine avdetinde Hopf bunlar tetkika koyuldu;


28/547

fakat shhati fenalat ve austos 1873 te, Wiesbadende, tolgun bir yata ve tam yaratc bir kudrette olduu esnada, ld. Birok monografi , makale ve F rank devrait bir hayli vesika nereylemiti.

Hopfun en mhim eseri Ortazamanlarn balangcndan

zamanlara kadar Yunanistan T arihi dir (Geschichte Griechenlavom Beginne des Mittelalters bis auf die neuere Zeit, 1867- 1868).

Hopfun Yunanistan Tarihi ilk evvel geni ve ves ikalamstenit malmat ile temayz etmektedir; bu hali bilhaskitabnn, kendinin toplam olduu el yazmalarndan istifaettii yerler inde, grmek kabildir. Hopf eserinin by k ksmn arktaki F rank hkimiyetine tahsis etmitir. Es

byk bir miktar el yazmas ve vesikaya istinat etmekteve Hopf hi phesiz bu tahakkm devr inin harici tarnin btn teferruatm yalnz en mhim merkezler iin defak at'E ge denizindek i kk adalar iin dahi tesbit etmolan ilk limdir. Hopf tarafndan toplanm olan vesikalakffesi neredilmediine gre, kitabnn gayri mnteir vekalara istinaden yazlm olan baz ksmlar bizzat or jimehazlar gibi telkki olunabilirler.

A yni tarihte Y unanis tandaki Slavlar meselesi btn tefruatiyle tahlil edilmektedir; kitabnn bu ksmnda Hopf, gnk Grekler in kannda bir damla eski Hellen kan lunmadn ve asr hazr Grek ler inin ortazamanlarda Yunnistan istil etmi olan Slavlar ve A rnavutlar n ahfadndolduklarn iddia eden Fallmerayerin mehur nazariyeskar vakalar zikretmekte ve deliller gstermektedir (29)

F akat maalesef H opf un bu en mhim eseri ErscGruberin limler ve sanatler Umum Ansiklopedisi (ErsGruber, Allgemeine Encyklopaedie der Wissenschaften und Kiin

t. L XX XV ve L XXXV I) adn tayan eski ve az tannmbir kol leks iyonda kmtr. Hopf tarihinin bu itinaedisyonu, tetkiki iin elzem olan bir indeks ihtiva etmediktmaada, sonunda bir mndericat fihristine bile malik deildite bu sebebten bu edisyonun kullanlmas bir takmadd mklt arzetmektedir. Bundan maada H opf


29/547

tarihi, elimizdeki ekliyle, mellifi tarafndan ihtimal tama-miyle ikmal edilmemi bir haldedir: malzemesi gayr vazhbir ekilde sralanmtr; lisan ar ve kurudur; kitap glkle okunmaktadr. Or tazamanlar ve F rank tahakkmdevr i Grek tarihi iin, tabir caizse, yeni sahifeler kefedenve Hopf tarafndan eserine ithal edilmi olan by k miktardael yazmas ve vesika, A lman liminin kitabn son derecemhim bir eser mertebesine ksrmaktadr . M verr ihin fdik-kati bilhassa haric vakalar zerinde temerkz etmektedir.

Hopf, toplam olduu el yazmalar malzemesinden tama-miyle istifade edemeden ve bunlar neredemeden ld.Hopfun el yazma miras bugn B erlin M ill K tphanesindebulunmakta ve mverr ihler iin zengin bir dokmantasyonmalzemesi tekil etmektedir.

H opf un tarihi avam iin yazlmamtr : bunun iin okkur u ve ok limanedir 'veaz tannm bir ansiklopedide intiaretmitir. H opf un sarmdan istifade etmek suretiyle or tazamanlar Grek tarihinin, yani B izans tarihinin bir imalini daha msait bir ekilde yazan A lman limler i vardr . Bu mverr ihlerarasnda bilhassa iki ismi zikretmek lzmdr: Hertzberg veGregorovius.

HERTZBERG

Hertzberg eski Y unanistan ve Roma tarihler iyle megulolduktan sonra ortazamanlara geti ve umum mahiyette ikieser telif etti: 1. Antik hayatn inkrazndan hali hazra kadar Yunanistan T arihi ( Geschichte Griechenlands seit dem Absterben des antikenLebens bis zur \ Gegenwart. 4 cilt. Gotha 1876 - 1879); 2. Onaltnc asrn sonlarna kadar Bizansllar ve Osmanl Devleti T arihi( Geschichte der Byzantiner und des Osmanischen Reiches bis gegen Endedes sechszehnten Jahrhunderts. Berl in, 1883). Bu ik i eser, tam

manasiyle orijinal bir etd tekil etmemekle beraber, Hopfunasarnn mteaddit neticelerini, daha iy i ve daha sade birslba malik olmalar sayesinde, daha geni bir ok uyucumuhitine tantmlardr . kinc i eser P. V. Besobrasov tarafndan, baz not ve ilveler le, rusaya evrilmi ve G. F.Hertzbergin Bizans T arihi (Moskova 1896) ismi altnda baslmtr. P. V. Besobrasov, bu tercmeye ilve etmi olduuerhlerde mevzua ait en yeni bibliyografyadan maada, Rus

limler inin B izansm dahil tarihi sahasndaki mesailerinin neti-


30/547

eler ini nazar itibare alm olmas bu tercmeye, aslna zaran, daha byk bir kymet vermektedir; Hertzberg bu hususlar bir tarafa brakmt: mesel byk saray, sarterifat usul, esnaf ve tccar korporasy onlar, ky ller , kteekklleri, ky kodeksi, kyl mlknn mdafaa vaslar, topraa bal kyller in esaret altna alnmalar, topr

kle ler inin vaziyeti, ko lonlar n timarlar, kadastro, vergiler stemi ve maliye memur lar nn salhiyetler ini suiistimalleri g

Hertzbergin bu ik inc i eseri ve bilhassa bu eserin rustercmesi, B izans tarihine yeni balyanlar iin ok faidelid

GREGOROVUS

Hopfun tetkikatn sarna esas ittihaz etmi olan ikilim, daha nceleri ortazamanlar Roma tarihine dair yazm

olduu by k eseriyle bihakk n hret kazanm oF. Gregorovius olmutur. Or tazamanlar Roma tarihine dyapm olduu aratrmalar bu limi ikinci bir antik meniyet merkezi olan A tina ehr inin tarihini tetkik eylemeevketti. Bu son tetkikatn neticesi Ortazamanlarda A tina rinin Tarihi (Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter. Stuttgart 182 cilt) oldu. Gr egoroviusun kitab bu sahada zamanmkadar bir ibi r ini takip etmi olan sarm kffesine salam

esas tekil etmi ve ileride yazlacaklara dahi ayni esas teedecek olan (30) H opf un asarna istinat etmektedir. FaGregorovius, malm olduu vehile, Hopfun megul olmd bu memleketin medeniyetinin tetkik ini eserine ithal etmtedir. Gregorovius, zerine alm olduu vazifeyi, parlak surette baarmtr. M ver r ih, Hopfdan sonra meydak arlm olan malzemeden istifade ederek, B izans tarerevesi iinde, ortazamanlar Atina tarihini, iyi tertiplendimi bir ekilde tasvir etmekte ve hadisat X IX unc u asr

Y unan kral lnn ilnna kadar gtrmektedir .Gregoroviusun eserini Bizans tarihiyle alkadar olanla

kffesi istifade ile okuyabilir.

BURY

1861de domu olan J . B. Bury 1895 te, T rinity Collegmodern tarih profesr intihap edildi ve 1902 de Cabridge niversitesine modern tarih iin kral profesr nas


31/547

edildi. Bizantinizm sahasnn haricinde kalan dier sarndanmaada Bury 395 ile 867 arasndaki hadisat ihtiva eden ciltlik bir Umum Bizans T arihi yazd. lk iki cilt Arkadius'tan Iren'ekadar muahhar Roma imparatorluu T arihi (A. History of the later RomanEmpire from Arcadius to irene. L ondon 1889) ismi altnda 1889 dakmtr. Bunlarda hadisat, imparator arlmaynn PapaLeon III tarafndan Romada tetvi edildii 800tarihine kadaranlatlmaktadr. Hi bir kimse, Muahhar mparatorluk T arihininilk ik i cildi, 1889 da, kmazdan evvel, B urynin Bizans sahasnda yapm o lduu etdlerin genilik ve der inliininifasna hazr lanmamt. Bu alacak bir eserdi; bir pidarn eseriydi, ve bununla Bury mverrih olarak hret buldu (31). nc cilt 23 sene sonra iren'in sukutundan Basil I inclsuna kadar ark Roma imparatorluu T arihiV(A.History of theEastern

Roman Empire, from the fail of irene to the accession of Basil I.L ondon, 1912) ismi altnda neredildi. Bu cilt 802 ile 867arasndaki devri ihtiva etmektedir. 1923 senesinde ilk ikici ldin, hadisat yalnz J ustinian saltanatnn sonuna kadar gtren (M. s. 565), ik inc i tablar kmtr . Bu, sadece gzdengeir ilmi ve ilveler gr m yeni bir edisyon deil, fakathemen hemen Bizans tar ihinin balangcna dair yenidenyazlm bir eserdir. M ellife gre bu iki cildden birincisi

Garb Avrupanm Germenler tarafndan zapt, kincisi se J ustiniandevri tesmiye olunabilir di (32). 565- 880 devri tarihi imdiye kadar yeniden tabolunmamtr . M ellif in mufassal birBizans tarihi yazmak emelinde olduu anlalyor. Fakat Burymaalesef Romada, 1 haziran 1927 de, lmtr.

Bury, eserinde, pek doru olarak, Roma mparatorluunun I inci asrdan XV inci asra kadar devam etmi olduufikr inin mmessili olarak ortaya kmaktadr. B irinci cildinin

methalinde tarihin hi bir devr inin Roma muahhar imparatorluk devri kadar yanl ve gayr vazh isimlerle karartlmolmadn beyan etmektedir. Bu tarihin ehemmiyeti hakknda anudane bir surette yanl hk m ver ilmi ve karakterinin yanl bir eki lde gsterilmi olmasnda bu tarihever ilmi olan yanl isimlerin - zannedildiinden ok fazla-dahli olmutur. Cihan ilkzamanlardan yenizamanlaraisal etmi olan asrlarn tarihini kavramak hususunda ilkadm, ancak antik Roma mparator luunun 1453 ten nceink raz bulmam olmasnn anlalmasiy le, atlmtr. Okta-


32/547

vian- Avgustustan son Bizans mparatoru K onstantin leologa kadar bir takm Roma imparatorlar, biribirini bil sla, Roma tahtnda istihlf etmilerdir . Zamanmzda bu mhim hdise M uahhar mparator lua ver ilmi olan Bizanteve Grek isimleri tarafndan karartlmtr. Bizans mparatluu isminde srar eden mverr ihler Roma mparator lu

nun ne zaman bitmi ve Bizans mparatorluunun ne zambalam olduuna dair mttefik deillerdir. Bu iki taarasnda seilen hudut bazan B yk K onstantin tarafnd stanbulun tesisi, bazan Byk T eodosun lm, baz

J ustiniann zaman saltanat ve bazan da, F inlayin istedgibi, zavriyal L eonun clsudur. Ve bir taks imi kabetmi olan mverr ih dier bir taksime icabet, etmi olanhaksz o lduunu beyan edemez, nk tekmil bu taksim

tamamiyle itibardir . Roma mpar ator luu, 1453 ten e vnihayet bulmamtr. Bizans, Grek, Roma veyahut G rekRomen mparatorluu tabirler i mhim bir hadiseyi karamak ve vahim sui tefehhmler tevlit etmekten baka ie yaramamaktadrlar.

Bu mlhazalar , B ury yi, evvelce grm olduumvehile, ok uyucuyu 800 senesine kadar gtren ilk ik i dine Muahhar Roma imparatorluu T arihi unv ann vermesevketmitir. 800 de arlmayn Romada imparator iediliyor . te bu sebepten dolay bir bir ine rakip olan devlete hakl olarak Garp ve ark mparator luklar isver ilebilir. Fakat maalesef ark Roma mparator luu tabkendisine hi uymyan u yahut bu devire temil olunmtadr. Mesel V. inci asrda ark yahut Garb Roma mpator luklar ndan ve yahut Garp mparator luunun 476 sesinde sukutundan bahsolunmaktadr . Bu kabl tesmiyelmehur limler tarafndan kabul edilmi olmakla berab

yalntrlar ve sui tefehhmlere yol amaktadrlar. Bu noktburada izah edelim: V. inci asrda Roma mparator lutek ve gayri kabili taks imdi; imparatorlar n adedi birdfazla olabilirdi; fakat hi bir zaman iki imparatorluk mevolmamtr. V. inci asrda ik i imparator luktan bahsetmimparator luk kudreti hakk mdak i nazariyeyi tamamiyle yn bir ekilde gstermek demektir. H i bir kimse Kontans ve K onstan (B yk K onstantinin halefleri) zamannda imparator luktan bahsetmez ve A rkadius ile Honorius, Ge


33/547

T eodos ile V alentinian I I I , L eon I ile A ntemius aras ndaki siyas mnasebat K onstantinin oullar - arasndaki mnase-batn ayni idi. mparatorlar bir ibir ine nazaran mstakilhatt bir ibir ine dman olabilir lerdi; idare ettikleri imparatorluun vahdeti, nazar olarak, hi bir zaman haleldar olmamtr. mparator luk 476 da sona ermemitir: bu tarih tekmilbir asr devam edecek'olan izmihll hadisesinin pek te mhimolmyan bir derecesini ifade etmektedir. Romulus - Avgus-tulusun tahttan feragati, Roma mpar ator luunun sukutunahadim olmak yle dursun, bu imparator luu sarsmaadahi muvaffak olamamtr. Garp mparator luunun suk utundan bahseden Gibbonu takliden bir takm modern mverrihlerin dahi bu ibareyi kabul etmi olmalar ayan teessftr. Roma mparator luu. M. e. I inci asrdan XV . inci

asrn ortasna kadar devam etmitir. A ncak 800 senesindensonra, garpte dier bir Roma mparatorluu kur ulmu o lduundan ark Roma mparatorluundan bahsolunabilir (33).te bu sebepten dolay i Bury, 802 den sonraki vakayii ihtivaeden nc cildine, bu cildi dierler inden tefrik etmek zere,ark Roma imparatorluu T arihi ismini vermitir.

Bury,XV II I inci asrdan itibaren, mverr ih ve filosoflarnBizans tarihine kar gsterdikleri istihfafa iaret ettikten

sonra bunlarn bu hareketleriyle Garb Avrupa medeniyetitek mlnn en mhim amillerinden birini, yani M uahharRoma mparatorluu ve modern Romann tesirlerini, lykiyletakdir edememi olduklarn beyan etmektedir (34).

Bury nin noktai nazar, phesiz, tamamiyle yeni deildir .Roma mparatorluunun*| XV inci asra kadar devam etmiolduunun farkna evvelce var lmt: mesel Montesquieu"

; nn Romallarm&itil ve inkraz sebeplerine dair mlhazalar adl

kitabnda olduu gibi. Fakat Bury bu tezi mstesna birkuvvetle ortaya atm [ve btn sarmda tekemml ettirmitir.

Burynin eseri husus bir dikkate lyktr. mparatorluunark nsfnn mukadderatn anlatrken, garp nsfnn hadisa-tm dahi 800 e kadar nazar itibare almaktadr ki bu husus,pek tabi olarak, mellif in Roma mparator luunun vahdetinitelkk i edi tarzna tamamiyle uymaktadr . Bury, kitabnda


34/547

yalnz siyas tarih ile iktifa etmeyip devlet tekilt, edebtima hayat, corafya ve sanat ilh ........meselelerine bbana fasllar tahsis etmektedir. k inc i tabdaki imparatun bnyesine ve dar tekilta tahsis edilmi olan ilk iki iin Roma imparator luk tarihinin en mehur mtehassr ndan biri yle yazmaktadr: Bu ks m M uahhar R mparator luu umum hayat artlarnn en iyi ve en tasviridir,, (35).

Bury, Macar, Rus ve dier Slav l isanlar na mkemlen vkft. te bu sayede eserinin nc ci ldinde Bitarihiy le alkal btn Rus ve Bulgar eserlerinden istetmi ve bunlar kymetlendirmitir.

LAMBROS

1851 de K or fuda domu ve 1919 da, lm olan Aniversitesi profesr, el yazmas vesikalarnn ve tarihtinlerin yorulmak bilmez niri, Aynaroz Grek el yazmkatalogunun mellifi olan asrmzn Grek limlerinSpiridon L ambros (A&mpo), 1886 ile 1908 seneleri arasEn eski zamanlardan istanbulun fethine kadar resimli Yunanistarihinin ('Iaro( rj 'EXXa8o, [AeTeu'.vcov, db tcv pyaio-x()v yfjiyjj T>5*&X&oeco5Tfj Ktovcrcavuvom/lso, A tina 1886- 1908. 6 Cilt

cildini yazmtr. Lambrosun bilhassa geni bir halk kiin yazlm olan bu kitab B izans tarihi vakayiini, B i mparator luunun mevcudiyetinin sonuna kadar, ametodik bir tarzda, tasvir etmektedir. M ellif mehaz gmemektedir. M etinde bir ok resim vardr . B izantinizmhasnda L ambrosun sarfetmi olduu faaliyet ve meydgetirmi olduu mhim asar daha henz kymetleriyle tenasip bir ekilde takdir edilmemitir (36).

GELZER

ena niversitesi profesrlerinden Heinrich GeK rumbacherin Bizans edebiyat T arihi iin Bizans imparattarihinin hulsasni telif etmitir (Abriss der Byzantinischen Kageschichte. M nih 1897). Gelzer, bu hulsada, bilhassa htarihi nazar itibare almaktadr; mellif bir ok deHertzbergin kitabnn tesiri altnda kalmaktadr.


35/547

bir politikac olan Gelzer , bazan Bizans devri tarih hadisa-tna dair verdii hkmlerin arasna,hi lzumu olmakszn,kendi ahs siyas temayllerini sktrmaktadr. ptida birmalmat edinmek stiyenlere Gelzerin hulsas faideli olabilir.

Bir A lman liminin azndan, eserinin balangcnda, uszleri iitmek calibi dikkattir : Rus arlar ndan, biri , evlen

mek suretiyle, Paleologlar hanedanna mensup bir prenseslebirlemitir ; K onstantin M onomakn tac, K remimde, btnRusyallarm mutlak hkimi olan bir arn bana oturtulmutur. Rus mparatorluu Bizans mparatorluunun hakik devamn temsil etmektedir. Bir gn Ayasofyann hakik imanaavdeti ve K k A syann T rk ler in alak hkimiyetindenkurtulmas muk adder ise, bu ancak Rus ar sayesinde olacaktr. ngilterenin muhalefeti tabiate ve tarihe mugayirdir;

binaenaleyh bir gn behemmehal kr lacaktr. stanbul mparatoru, bu ie bal muazzam vazifeleri idrak ettii takdir de, ancak Ortodoksluun mdafi i Rus ar olabilir (37).

HESSELNG

Holandada L eyd niversitesinde profesr olan D. C.Hesseling 1902 de, Holanda lisannda, Bizans: medeniyettetkikleri, istanbulun tesisinden itibaren ( Byzantium. Studien

ver beschaving na de stichting van Konstantinopel. Haarlem1902) unvann tayan bir k itap neretti. H olanda lisanpek fazla taammm etmemi o lduundan Hesselingin bueseri, ancak 1907, Bizans medeniyetine dair bir tecrbe (Essaisur la civilisation byzantine. Paris 1907) ismi altnda franszayaevrildikten ve fransz bizantinisti G. Schlumbergerin bir mu- -kaddimesiy le bir likte neredildikten sonra, umumun istifadesine arzedilmi oldu. F ranszca edisyonun methalinde

mellif, olduka muammal bir tarzda, tercmenin Franszhalk nn zevkna uygun olarak yaplm olduunu,, beyanetmektedir.

Bir ok malmat ihtiva eden ve pek fazla hacimli olmyanHesselingin kitab, bilhassa ark mparatorluunun geirmiolduu mteaddit safahat zer inde dur mak suretiyle, Bizansmedeniyetinin umum hatlarn tesbit etmektedir. Siyashadiseleri ise, mellif , bunlar Bizans medeniyetini aydnlatabilecek mahiyette olduklar zaman, nazar itibara almakta,


36/547

isimleri ve teferruata ait bir takm hususat, ancak umfikirlerle alkadar olduklar takdirde, zikretmektedir. Helingin kitab edebiyat ve sanate geni bir yer ayrmakta

Belki mtehassslar iin fazla basit bir ekilde yazlolan Hesselingin Bizans medeniyetine dair tecrbesi ak slpta yazlm ve ayn zamanda salam esaslara ist- eden bir eser vastasiyle B izansn oy nam olduu umu

rol hakknda bir f ikir edinmek istiyenler iin ok falidir.

BUSSELL

Burada F. W. Bussellin ngilizce yazlm ik i ciltlikeserinden bahsetmek gerekir. 1910 da L ondrada intiar etolan bu eser Roma imparatorluu: Domitiandan (M. s. 81) Nik111 n ekiliine kadar tekilt tarihine dair tecrbeler [The Roman Emessays on the Constitutional History from the accessionDomitian (81 A. D.) to the Retirement of Nicephorus I I I (A.D.)] ismini tamaktadr . Bu eser bir takm enterefikirler ve mukayeselerden mahrum olmamakla berahikye tarznn toplu olmamas, bir takm tekerrrler ihetmesi ve vazh bir plna malik bulunmamas ndan dolbozulmakta ve bir ok defalar mhim fikirlerini kaybetmtedir. Eserin kronolojik erevesi, mellifin bu husuverdii izahata ramen (Cilt I, sah. 1- 2, 13- 17) uradan

bur adan intihap edilmitir. kinci ciltte, hi mit edilmebir yerde, E rmenistan ile Bizans mparator luunun 5201120 arasndaki mnasebatndan bhis bir icmale tesaedilmektedir (Cilt, II sah. 333- 483). Bussellin kitabn ok umkolay deildir. inde hi bir not yoktur. Mellifin esas f mparator luun ilk asrlar nda tamamiyle vazh olan Romaparatorluu tekiltnn, Roma Cmhuriyet tekiltndan am olan ekiller inin, muhtelif bir takm safahat arzedeK omnenler devrine kadar baki kalm ve bu devi

niha olarak, tiranlk ismini tayan Bizans mutlak idatarafndan ortadan kaldrlm olmasdr.

KEMBR ORTAZAMANLAR TARH(Cambridge Medieval History)

M kemmel bir bibliyografya ihtiva eden CambrMedieval History Bizans mparatorluuna dair yazlm yeni umum tarihtir; bir inci cilt (1911) B yk K onstantin


37/547

Anastasn lm (518) arasndaki devirden bahsetmektedir;ikinci cilt (1913) konoklastlar devrine kadar gelmektedir; drdnc cilt (1923) batan aaya kadar 717 den 1453 e kadaruzanan Bizans tarihi ve bu tarihin eski Slavlar, Ermenistan,Mongoller, ve Balkan devletleriyle olan mnasebetlerine tahsisedilmitir. Or tazamanlarn bu umum tarihi, lm mucibi

teessf olan J . B. B urynin idaresi altnda, intiar etmitir;bu tarih A vrupann en mehur limler i tarafndan meydanagetirilmi bir eserdir.

BZANS TARHNE DAR MYANE BR SURETTE YAZILMIOLAN UMUM CMALLER

T ar ih sar klliyat, B izans tar ihine dair, geni bir okuyucu ktlesi iin yazlm olan ve alelekser pek by k lm

kymetleri olmyan baz icmallere maliktir. Fakat bu kablmiyane icmaller, orjinaliteden mahrum olmakla beraber, faideli olabilirler ve okuyucunun dimanda Bizans mparatorluunun mukadderatna kar devaml bir alka uyandrabilirler. Bu kabl eserlerin ekserisi ngiliz lisannda yazlmtr.

C. W. C. Omann Bizans imparatorluu (The Byzantine Empire,3 nc tab'. Londra 1892)adl eseri cazip bir slp ve pek gzelresimleri muhtevidir. Finlay ve Burynin sarma istinat edenF. Harrisson Ortazamanlarn ilk devirlerinde Bizans Tarihi (Byzantine Historyin the early middle- ages. L ondra 1900) (38) ismini tayan kk bir risalesinde Bizansn oynam olduu rolGarb Avrupa medeniyeti noktai nazarna gre, tenvire almaktadr. B izans mparator luunun tima ve siyas tekml hakknda bir fikir vermek hususunda, P ierre GrenierBizans imparatorluu, tima ve siyas tekml (DEmpire B yzantin:Son evoluon sociale et politigue. Paris 1904) adl iki ciltlik eserinde, enteresan bir teebbste bulunmutur . M evzuun umum

inkiaf nn kusur lu olmas ve olduk a vahim baz hata venoksanlar ihtiva etmesine ramen - mtehasss olmy an birzat iin bunlar tabidir - Grenier nin bu eseri B izans tarihisahasnda mtenevvi ve muhtelif malmat verdiinden dolay,istifade ile okunabilir.

mparatorluun umum tarihiyle alkadar ksa, fakat dolgun bir stanbul tarihini W. N. Huttonun stanbul. mparatorluun eski merkezinin tarihi (Constantinople. The story of the old Capital

of the Empire. Londra 1904) adl eserinde bulmak kabildir.


38/547

Ksa, fakat gayet kuru bir Bizans tarihi icmali Roth tafndan Bizans Devleti T arihi (Geschichte des byzantinischen ReicL eipzig 1904. 125 sah.) ismi altnda yazlmtr. M e1917 de, muhtasar bir ekilde Bizans imparatorluunun timkltrel tarihi,, ni (Sozial- und Kulturgeschichte des ByzantiniscReiches. L epizig 1917) dahi neretmitir.

P rofesr Skala, H elmoldtun Cihan Tarihi nde, intiar eByk skender den itibaren Hellenizm (Das Griechentum seit Alexadem Grossen. H elmodtun Cihan T arihi, cilt V. L eipzig Viyana, 1904, 116 sah.) adl eserinde dolgun ve derin kaynak ve sar bilgisine istinaf eden bir Bizans tarihi icmyazmtr. Bu son icmalde mellif Bizans medeniyetini etrbir surette tahlil etmekte ve bu medeniyetin oynad rtenvire almaktadr.- ngiliz lisannda, Rumen mverr ihi Ygann ksa, cidd ve ok gsterili bir plna gre tertip edil

Bizans imparatorluu (The Byzantine Empire. L ondra 1907) bir icmali vardr. Yine ngiliz lisannda E. Foord tarafndgayet canl bir surette yazlm olan ve mkemmel resimihtiva eden Bizans imparatorluu. Avrupa medeniyetinin arka bek(The Byzantine Empire, the rearguard of the European civilisat

L ondra 1911) is imli bir eser 1911 de kmtr. Bu kitaBizans tarihinin, 1204 ten sonraki inhitat devri ksmnda, muhtasar ve sath yazlm olmas ayan teessftr.

B izans tarihinin ksa bir icmalini E. L avisse ve A. Rbaudnun Drdnc asrdan zamanmza kadar gelen devrin umTarihi nde bulmak kabildir (Histoire generale du IVeme sieclnos jours). Bizans medeniyetine dair yazlm dier kymli bir icmale W. T urchinin Bizans medeniyeti (La civhizantina. T or ino, 19 5 ) adl talyanca eser inde T amaktadr.

1919 da, Ch. Diehl Bizans imparatorluu Tarihini de VEmpire byzantin) neretmitir. Bu ki tabn ihtiva ettii 2

sahifede mellif bir Bizans mparator luu siyas tarihi hsasnn erevesini amaktadr : en mhim dahil hadisabahsetmekte ve Bizans medeniyetinin roln izah emektedir. K sa bir bibliyografya ve mteaddit haritave resimler ihtiva eden bu eser F ransada birok deftabolunmutur . ngilizce bir tercmesi 1925 te A merikbaslmtr (History of the Byzantine Empire.Mtercimi : G. IvPrinceton, 1925).


39/547

Bizans: itil ve inhitat (Byzance: grandeur et decadence, Paris1919) adl eser inde Ch. Diehl B izansm dahil hayatn parlakbir surette tasvir etmektedir. Diehl, bu kitabnda imparator luun itil ve ink raz sebeplerini, B izans medeniyetininkomu memleketler zerinde yapm olduu tesirleri ve

T rkiye, Rusya ve Balkan devletlerinde B izansm miras m izahetmektedir (39).

Bizans hayat ve medeniyeti hakknda cidd ve calibi dikkat bir tarzda yazlm ettler meyannda August Heisen-bergin Bizans devletinin hkmet ve sosyetesi (Staat und Gesellschaftdes byzantinischen Reiches. L eipzig ve Berlin 1923- P. H imelbergtarafndan nerolunan Die K ultur der Gegenmart ser isininII . cildi, IV. ksm) ve N orman H. Baynesin Bizans mparatorluu

(Byzantine Empire.

Home University Library of ModernK nowledge, N r. 114, 1926) adl eserleri vardr . Bu son kitapbilfiil IV nc asr ile stanbulun 1204 teki Hallar tarafndanzapt aras ndaki devr i ihtiva etmektedir. - B izans imparatorluu tarihi, X I inci asrn sonuna kadar, mcmel bir ekildeL. Halphenin Barbarlar: Byk istillardan X I inci asrdaki Trkftuhatna kadar (Les Barbares: des grandes invasions aux conuetesturues du XI. siecle. Paris, 1926) adl eserinde tasvir olunmutur. Bu kitapta bir de bibliyografya bulmak kabildir.

Robert B yr onun Bizansn muvaffakiyeti. T arih bir bak. M. s.330 - 1453 (The Byzantine Achievement. An historical perspective. A.D. 330 - 1453. L ondra, 1929, 346 sah.) adl yeni kitab istifadeile okunabilir.

Bizans tarihine dair gayet salam ve ksa umum makaleler E. Ger land tarafndan K atolik A nsiklopedisi (Catholic En- cyclopedia) ve J . B. Bury tarafndan B ritanya A nsiklopedisi iin

(Encyclopaedia Britannica 11. tab) yazlmlardr.O. Seeckin Antik Dnyann inkraz T arihi (Geschichte des

Untergangs der antiken Welt. 6 cilt. 1895- 1920) dahi istifade ileokunabilir. Birinci cildin nc tab 1910 da, ikinci venc ciltlerin ik inci tablar ise 1921 de intiar etmilerdir .

Bizans tarihine methal mahiyetinde iki kymetli eser sonzamanlarda neredilmilerdir: B unlardan bir incisi E. SteininMuahhar Roma imparatorluu. I . Roma devletinden Bizans devletine(284- 476) (Geschichte des spatrmischen Reiches. /. Vom rmischen


40/547

zum byzantinischen Staat 282- 476. V iyana 1928) adl tadieri ise F. Lotnun Antik dnyann sonu ve ortazamanlarn langc (La fin du monde antigue et le debut du moyen- ge.Paris 1adl ki tabdr ; bu son eser B yk J ustinian devrini ihtiva etmektedir.

BZANS EDEBYATI

Bizans edebiyatn tanmak iin M nih niversitesi fesrlerinden mteveffa K ari K rumbacherin J ustiniandan Roma imparatorluunun sonuna kadar Bizans edebiyat tarihi,, (Geschder byzantinischen Literatr von J ustinian bis zum Ende des ostrchen Reiches. M nih 1897. 1193 sah.) adl eserinin iktabna mracaat etmek elzemdir . K rumbacher in kitab

ik inc i tabndak i din edebiyat tarihi bahsi profesr A. hardt tarafndan yazlmtr. A yni eserde, yukar da iaret oduu vehile, Gelzerin Bizansn siyas tarihi hulsas,, bumaktadr.

K rumbacher in eseri, herhangi bir Bizans edebiyatk ik i iin, balca ve zarur yardmc vastadr. Bu eser,nazarda, ihtiva ettii malzemenin okluundan dolay, nadikkati celbetmekte ve mellifinin derin ihtisas ve fevka

alma kabiliyetini tebarz ettirmektedir. K rumbacher ve dier Slav lisanlar na mkemmelen vkft: bu sebeRus ve daha umum olarak Slav eserlerinden istifade etmtedir. H i phesiz, K rumbacherin bu eseri, mtehassiin kaleme alnm tr ; alelde bir okuyucunun iine mez. Fakat K rumbacher geni halk ktlesi iin, daha bir tarzda, elli sahifelik bir B izans edebiyat tarihi yazmbu eserine Ortazamanlar Grek edebiyat tarihi,, (Die griechischeratr des Mittelalters, L eipzig ve Berlin, 1912, Die Kultur

Gegenwart serisi. N a ir i: H inneberg) ismini vermitir. K rbacherin bu son eseri, ancak mell ifinin lmnden sneredilmitir. Grek halk edebiyat iin F. Dietrichin Bve modern grek edebiyat tarihi (Geschichte der byzantinischen und griechischen Literatr. L eipzig 1902) adl eserini kaydetmek vafktr. G. Montelatiinin talyanca muhtasar Bizans edetarihi,, nde [Storia della letteratura bizantina] (324 - 1453) MaHoepli ilm ser isinde intiar etmitir. M ilano, 1916, ik95 - 96. sah. VIII- 292] iyi malmat bulmak kabildir. Bu k


41/547

K rumbacher in bir teker rr deildir; K rumbacher den 19sene sonra neredilmi olan bu eser ok yeni malmat ihtivaetmektedir. Mesel birok hatalar tashih eden MercatininRoma et lOriente V I I I , 1918, sah. 171 - 183 te intiar etmiolan bir tenkidi okunabilir . N. Y organn Bizans edebiyat:mahiyeti, taksimat, vsati isimli makalesine dahi mracaat

olunabilir (Revue historique du Sud - Est europeen II, 1925, sah.370- 397). Bizans edebiyatnn iptida devri iin W. Christin Grek edebiyat tarihi (Geschichte der griechischen Literatr.

6 nci tab. M nih 1924, Cilt I I) ok faidelidir . - O. Barden-hewer, Patrologia (3 nc tab. F reiburg im Breisgau, 1910). -O. Bardenhewer, Eski hristiyan edebiyat tarihi (Geschichte deraltchristlichen Literatr. 4 cilt. 2 nci tab. F reiburg im Breisgau,1913 - 1924); bilhassa 3 nc ve 4 nc ciltler (IV nc ve

V inci asr). - A yni devir iin u eserler dahi mfit olabilirler:L. H. Jordan, Eski hristiyan edebiyat (Geschichte der altchristlichen Literatr. L eipzig 1911). - A. H arnackn Eusebiusa kadar eskihristiyan edebiyat tarihi. I. Kaynaklar ve durum. II. Kronoloji,,[Geschichte der altchristlichen Literatr bis Eusebius. I. Die Uberlief erungund der Bestand (Leipzig 1893). II. Die Chronologie. 2 cilt. (Leipzig , 1887 - 1904)] adl ana eseri IV nc ve V inci asr edebiyatna bir methal olarak kullanlabilir.


42/547

RUSYADA BZANS TARH ARATIRMALARININ

KISA BR CMAL

AL MA N AK ADEMSYENL ER GARPL L ER VE SLAV

MUHPLER V. G. VASLEVSK

Rus limleri ancak XIX uncu asrn ikinci nsfndan itibren Bizans tarihini cidd bir surette tetkik etmee balam

lardr. Bu asrn birinci nsfnda Bizans tarihiyle itigal edeler Rusyaya gelen, Fen Akademisi zas intihap edilen hayatlarnn sonuna kadar Petrogradda kalan Alman limlolmutur. Bunlar n esas gayesi Rus tarihinde B izansm Bizans kaynaklar nn oynam olduu rol tesbit etmeBu akademisiyenler meyannda Ph. K rugu (1764- 844) A. K unik i (1814- 1899) zikredebiliriz.

Rus fikrinin en namdar mmessilleri iin, X IX uncu as

bir inc i nsfnda, B izans tarihi, birok defalar u veya bu ma hareket iin, bir cambaz tahtas olmutu. N itekbaz Slav muhipleri Bizans tarihinin kendi nazariyelerdesteklemek ve tarih bakmndan muhik gstermek ifaideli olan ksmlarn alyorlard (40). Garpliler ise Bizatarihinin oynam olduu menfi rol ispat etmek ve Rusynn, inkraz bulmu bir devletin izleri zerinde yrmek tedii tadkirde, maruz kalaca tehlikenin by k ln terz ettirmek iin ayni membaa mracaat ediyorlard.

Eserlerinin birinde Hertzen yle yazmaktadr: Nasllv ve kller H er klanum ve P ompeyi yi tahlis etmilerdeski Y unanistan dahi, mevcudiyetini itmam ettii bir anRoma hakimiyeti kurtarmtr. Bizans devri lhtin kapakald rm, fakat i indek i l dir ilmemitir . Papaslar, ve iler, btn llerde yaptk lar gibi, bu ly dahi zapmiler ve ksrln mmessili olduklarndan dolay, bu dreye pek yakan hadmlar, bu lye tesahup etmilerdir


43/547

Bizans yaamakta devam edebilirdi, fakat yapacak hibirii kalmamt... T arih umumiyetle milletlerle, sahnede kaldklar, yani bir i grdkleri mddete, alkadar olur (41).

Dier bir garpli, P. J. andayev, yle diyor Biz tefesshetmi bir Bizans ile mnasebet tesis ettik (42). Fakat bukabl hkmlerin, bilitiraz kabiliyetli ve son derece ma

lmatl insanlardan sudur etmelerine ramen, hibir tarihkymeti olmadn unutmamaldr; nk bunlardan hibirisi Bizans tarihinde hibir zaman ihtisas yapmamt.

Fakat, X IX uncu asrn ortasndan itibaren, Bizans tarihitetkikatmn ehemmiyeti Rusyada vazh b i r ,surette kendinigstermee balyor. En nafiz Slav muhiplerinden A. S. Kho-miak ov 1850 ye doru yle yazyor : F ikr imize gre, Bi-zanstan istihfafkrane bahsetmek bu tarih hak kmdak i cehaleti ikrar etmektir (43). 1850 de, M oskova niversitesiprofesrlerinden mehur T. N. Granovski yle yazyor: Biz,Ruslar iin, Bizans tar ihinin nekadar mhim olduunu sylemee hacet var mdr? Biz argrad (44) tan mill medeniyetimizin en iyi hususatn, yani din itikatlarmz vekltr mzn tohumlar m aldk. ark mparator luu genRusyay hr istiyan milletler arasna ithal eyledi... Fakat bumnasebetlerden sarfnazar, Slav olmaklmz Bizansa mer-butiyemizi gstermee kfidir. te bu son nokta, arzettii

ehemmiyet nisbetinde, ecnebi limler tarafndan tebarz ettiri lmemitir (45). Bizans tarihinin en mhim meseleleriiin tamamiyle memnuniyetbah bir arei hal bulmak, ayniGranovskiye gre, o zamanda, yalnz Rus yahut, daha umum olarak, Slav limler ine nasip olabilirdi. K endine bu derece medyunu kran olduumuz hadisenin kymetini bilmek bizim iin bir nevi mecburiyettir (46).

lm Rus bizantinizminin hak ik messisi Petrograd niversitesi profesrlerinden ve Fen Akademisi, zasndanV. G. V asilievski (1838 - 1899) oldu. V asilievski Rus ilimlemini, Bizans tarihinin dahil o lduu kadar haric hususmeselelerine ait son derece mhim eserlerle tehiz etmi, Rus-Bizans mnasebatmn tesbiti iin uzun mddet alm vebu tetkikatmda, mevzuu tahlil ve derinliklere nfuz etmekte,by k bir iktidar gstermitir. V asilievskinin baz asar,umum tarih bakmndan dahi, son derece mhimdirler. Mesel birinci Hal seferini tetkik etmek iin bu limin Bizans


44/547

ve Peenekler adl eserinden mstani kalnamaz: bu kikati garb A vrupa limler i dahi teslim etmektedirler. 1925lm olan profesr N . P. K ondakov ve A kademi zasdan F. I. spenski dahi bu sahada itihar eylemi mdekik lerdendir ler : bunlardan birincisi bilhassa B izans sanmeselelerinde, kincisi ise dahil tarih problemlerinde temay

etmitir.Rus ilminin en mehur mmessillerinden olan bu

limin asarn biz burada tahlil ve tetkik etmiyeceiz. icmalin gayesi Bizans tarihine dair yazlm umum aszikretmektir: H albuki V asilievski yalnz husus meseleledair telifat brakm, N. P. K ondakov ise yksek kymeve bazan umum mahiyette, fakat sanat sahasnda, eseryazmtr . Y alnz F. I. spensk i bir istisna tekil etmekted

Bu lirn, bir inc i cildi 1914, ik inc i cildi ise 1927 de intiar etmolan B izansm umum tarihi adl bir eser neretmitir ; eserden aada bahsedeceiz.

te bu suretle, XX nci asr balangcna kadar en mhur Rus bizantinistler inin B izans tarihine ifa ettiklbalca hizmet, bazan son. derece mhim bir takm husmeseleleri etrafl bir surette tetkik ve bunlar n her taraftenvir etmeleri olmutur.

ERTOV

Rus lim

bizans devlet tarihi.pdf

Documents