bojana krsmanovic - potencijal funkcije domestika shola (viii-x vek

UDK 94:355Š(497.02)“07/09”

Bojana Krsmanovi}

POTENCIJAL FUNKCIJE DOMESTIKA SHOLA (VIII–X VEK)*

U spomen na profesoraBoìdara Ferjan~i}a

Tema rada odnosi se na razvoj funkcije domestika shola — najreprezenta-tivnijeg predstavnika institucije vrhovne komande Carstva. U periodu 8–10. v.,domestik shola pro{ao je ~etiri etape razvoja, u toku kojih je od najzna~ajnijegzapovednika prestoni~ke tagme shola postao vrhovni zapovednik vojske u pohodu,pod ~ijom je komandnom vla{}u bila i prestoni~ka i provincijska vojska. Poslereforme institucije vrhovne komande (druga polovina 10. v.) komandna vlast do-mestika shola postepeno se ograni~ava, ne samo usled podele te funkcije ve} izbog ustanovqewa novih, ~iji nosioci raspolaù istom ili sli~nom komandnomvla{}u (stratopedarh, stratilat). Ve} krajem 10. veka domestik shola gubi nepo-sredno zapovedni{tvo nad elitnom tagmom shola, te wegova vojna vlast postajesli~na onoj koja je proisticala iz tzv. vanrednih ovla{}ewa.

Teoretski, {to se tokom vizantijske istorije neretko potvr|ivalo i upraksi, car i avtokrator Romeja imao je i prerogative vrhovnog vojnog zapoved-nika;1 no, bilo je uobi~ajeno da taj segment date mu vlasti prenosi — deli-mi~no ili u potpunosti — na svoje podanike, ~ija su vojna ovla{}ewa, po pra-vilu, bivala regulisana imenovawima na razli~ite funkcije. Najreprezenta-tivnija od wih bila je, svakako, du`nost domestika shola, koji je vremenom po-stao vrhovni zapovednik vizantijske vojske u odsustvu cara. No, pre nego {toizloìm pojedine probleme vezane za razvoj funkcije domestika shola, i {iregledano — institucije vrhovne komande u periodu od 8–10. veka, zadràla bihse u uvodnom delu na terminolo{kom definisawu vojnih ovla{}ewa. Ovo je

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006

* Ovaj rad predstavqa deo {ireg istraìvawa o instituciji vrhovne komande u Vizantiji,u periodu 8–11. veka. Prvi deo posve}en je razvoju funkcije domestika shola, dok se drugi, koji }ebiti {tampan u ZRVI 44, odnosi na problem sli~nosti i razlika akumulativne vojne vlasti dome-stika shola, tematskih stratega i vanrednih funkcija monostratega i stratega avtokratora.

1 Leonis Imperatoris Tactica, PG 107, Constitutio IV, 7: dia to strathgon apantwn kurijeinai ton basilea.

utoliko celishodnije jer upotreba odre|enih termina sugeri{e — vrednuju}iih — zna~aj du`nosti, odakle mogu proiza}i (i proizlaze) donekle suènepredstave o mogu}im na~inima organizacije — u ovom slu~aju — vrhovne ko-mande Carstva.

Terminolo{ke (ne)preciznosti

Komentar u publikaciji pod nazivom œLes listes de preseance byzantines

des IXe et Xe sieclesŒ (Pariz 1972), u kojoj je priredio kriti~ko izdawe ~etirivizantijske slu`bene rang-liste — Taktikona Uspenskog (842–843), Filoteje-vog klitorologiona (899), Taktikona Bene{evi~a (934–944) i Eskorijalskogtaktikona (971–975) — Ikonomidis je zapo~eo poznatim, ali neophodnim, obja-{wewem da u Vizantiji dostojanstva nikada nisu bila nasledna; wih je dode-qivao car i taj ~in predstavqao je manifestaciju bo`je voqe kojom je i samvladar do{ao na presto.2 Okolnost da su sva imenovawa na po~asna i stvarnazvawa proizlazila iz careve voqe, opredelila je na~in funkcionisawa dràv-nog aparata: budu}i da je po~ivao na principu, uslovno re~eno, izbornostifunkcionera, vizantijski dràvni aparat pokazivao je veliki stepen prilago-dqivosti. Pomenuta karakteristika dolazila je posebno do izraàja u organi-zaciji vrhovne komande u Carstvu.

Fleksibilnost vizantijskog dràvnog aparata ogledala se, izme|u osta-log, u ~iwenici da je postojalo nekoliko na~ina da se formalno reguli{e do-dela vojnih ovla{}ewa. U literaturi se uobi~ajilo da se razlikuju dve osnov-ne kategorije vizantijskih funkcija: tzv. zvani~ne i nezvani~ne.

Pod zvani~nim du`nostima podrazumevaju se one koje se navode urang-listama vizantijskih funkcionera, tj. taktikonima.3 Kada je re~ o vojnimfunkcijama, ovoj grupi nesporno pripadaju tematski stratezi, kao predstavni-ci vojne vlasti u provincijama, i zapovednici tagmatskih jedinica, koje su pr-vobitno bile sme{tene ili u prestonici ili u wenoj blizini. Sva ~etiri sa-~uvana taktikona iz 9–10. stole}a, pokazuju da je na samom vrhu vojne hijerar-hije bio strateg Anatolika, iza koga je neposredno sledio domestik shola, naj-ugledniji oficir tagmatske vojske.

Kategoriji tzv. nezvani~nih funkcija pripadaju, jednostavno re~eno, du-`nosti koje se ne nalaze u taktikonima. Tu grupu reprezentuju, pre svih, stra-teg avtokrator i monostrateg.

Iz vi{e razloga vredi postaviti pitawe da li je pomenuta podela na zva-ni~ne, odnosno nezvani~ne du`nosti terminolo{ki opravdana, posebno zbog to-ga {to se tzv. nezvani~nim du`nostima odri~e vrednost tehni~kog termina, iz~ega daqe proizlazi i vrednovawe zvani~nih, odnosno nezvani~nih funkcija.

394 Bojana Krsmanovi}

2 Oikonomides, Listes 281–282.3 Oikonomides, Listes 333–334.

Prvo, s obzirom na ~iwenicu da vizantijski taktikoni imaju jasno defi-nisanu namenu — a re~ je o spisku carevih zvanica, koji }e prilikom gozbi zau-zeti ona mesta u poretku (taxij) vizantijskih dostojanstvenika koja odgovarajuzna~aju wihovih titula i funkcija4 — oni ne mogu u potpunosti ilustrovatiorganizaciju vizantijskog dràvnog aparata i na~ine wegovog funkcionisawa.Tako|e, treba imati u vidu da slu`bene rang-liste vuku korene jo{ iz ranovi-zantijske epohe, te ih, izme|u ostalog, karakteri{e veliki stepen tradicio-nalnosti; na osnovu wih ne mogu se a priori izvoditi zakqu~ci o stvarnom zna-~aju neke funkcije, odnosno wenog nosioca.5

Ipak, bitno je razumeti da je preko du`nosti koje se navode u sa~uvanimtaktikonima, regulisana dràvna uprava u osnovnim sferama (vojnoj, sudskoj,finansijskoj); te funkcije moèmo ozna~iti kao redovne: i pored toga {to supoloàji koji pripadaju grupi tzv. zvani~nih du`nosti mogli u pojedinimvremenima ostati upra`weni, oni su ipak bili predvi|eni — i kao takvi re-dovno navo|eni u taktikonima — a mesto wihovih nosilaca bilo je jasno odre-|eno u slu`benoj hijerarhiji.

Me|utim, imenovawe jedne li~nosti za, na primer, stratega avtokratoraili monostratega po svojoj su{tini niti je nezvani~no, a jo{ mawe vaninsti-tucionalno: (vojna) vlast pomenutih oficira tako|e je poticala od cara, kao iu slu~aju svih dostojanstvenika spomenutih u taktikonima. Po{to su u pitawuvanredna ovla{}ewa, nastala, kako se izrazio Ikonomidis, œde circonstanceŒ,6

ova grupa funkcionera nije ni mogla biti spomenuta u taktikonima: wihovefunkcije nisu bile predvi|ene, ve} su se aktivirale prema potrebi. Ali, sa-svim je drugo pitawe da li se monostrategu, strategu avtokratoru i drugimimenovawima iz kategorije vanrednih, moè odre}i vrednost tehni~kog termi-na, samo zbog toga {to se ti funkcioneri ne spomiwu u rang-listama vladare-vih potencijalnih zvanica.7 îwenica je da vizantijski pisci u mnogim slu-~ajevima ozna~avaju osobu koja ima vlast glavnokomanduju}eg literarnim ter-

Potencijal funkcije domestika shola (VIII–X vek) 395

4 Detaqnije o zna~aju i zna~ewu taktikona Oikonomides, Listes 22–23, 27–29.5 Prema Ikonomidisu, va`nost neke du`nosti ne predstavqa nu`no kriterijum na osnovu

koga }e ona dobiti mesto u slu`benoj rang-listi, Oikonomides, Listes 287–288.6 Oikonomides, Listes 334; up., tako|e, Ahrweiler, Administration 57.7 Ikonomidis pretpostavqa da vanredna ovla{}ewa poput monostratega ili stratega av-

tokratora nikada nisu imala tehni~ko zna~ewe ili sadràj; ova dostojanstva bila su ignorisanaod strane taktikona, a wihovi nosioci su, po mi{qewu istog autora, ve} imali mesto u zva-ni~noj rang-listi, zahvaquju}i du`nosti koju su obavqali u trenutku kada su primili pomenutavanredna ovla{}ewa, Oikonomides, Listes 334. Me|utim, nije sporno da se ovla{}ewe monostrate-ga ili stratega avtokratora dodequje li~nosti koja ve} ima svoje mesto u zvani~noj hijerarhiji(re~ je, ipak, o najvi{im komandnim funkcijama i te{ko da }e se one dodeliti osobi koja do tadanije imala nikakvu funkciju ili po~asno zvawe, dakle — definisano mesto u slu`benoj hijerar-hiji), ve} da li funkcija vanrednog karaktera predstavqa jedinu du`nost koju neka li~nost oba-vqa u odre|enom (po pravilu, ograni~enom) periodu. De{avalo se da se vanredno ovla{}ewe pri-vremeno pripoji du`nosti koju jedan zvani~nik obavqa, isto kao {to postoje primeri kada ime-novawe na vanrednu funkciju predstavqa jedinu dodeqenu du`nost. Treba, me|utim, re}i da ote-àvaju}u okolnost u razlu~ivawu imenovawa vojnog karaktera predstavqaju ~esto protivre~nipodaci vizantijskih pisaca, koji se odnose na terminolo{ko ozna~avawe vojnih du`nosti.

minima, te se u tom kontekstu u istorijama i hronikama mogu sresti i strateg,monostrateg, arhont, stratilat, stratopedarh itd.8 U mnogim slu~ajevima ovitermini nemaju tehni~ku vrednost (npr., upotreba re~i strateg za ozna~avawevojskovo|e, a ne vojno-civilnog namesnika teme). Isto tako, ~esto se nailazi naliterarni opis zvani~ne funkcije: prema Lavu \akonu, na primer, Ni}iforFoka bio je œkatarhont vojski istokaŒ (twn thj Anatolhj strateumatwn ka-tarconta) a œtu vlast Romeji nazivaju domestik sholaŒ (Domestikon twnscolwn Rwmaioi archn thn toiauthn epifhmizousin), dok je wegov brat Lavimenovan (960) za œkatarhonta vojski EvropeŒ (twn thj Eurwphj stratiwtikwnkatalogwn katarconta) — œvlast koju Romeji zovu domestik zapadaŒ (Domesti-kon dusewj Rwmaioi thn toiauthn archn onomazousi).9

Vrednost tehni~kog termina trebalo bi da proisti~e iz odre|enog i ja-sno definisanog ovla{}ewa. Ako, dakle, postoji podatak o imenovawu Ni}i-fora Foke Starog za œmonostratega zapadnih tema, Trakije i Makedonije i Ke-falonije, Langobardije i KalabrijeŒ,10 re~ je o jasno definisanoj vojnoj vla-sti, i te{ko da je na navedenom mestu termin monostrateg upotrebqen u lite-rarnom zna~ewu: u pitawu je oficir ~ija je vojna vlast ne samo komandnog negoi preciziranog akumulativnog karaktera. U istom smislu ilustrativan je i po-datak Jovana Skilice o ovla{}ewima protovestijarija Lava, koji je od Vasili-ja II (976–1025) dobio vlast (exousia ek basilewj) — œnalik tiranskoj i bezobaveze da polaè nekom ra~unŒ (edoxe … isoturannon eilhfota archn kaianeuqunon);11 œvlast da nagra|uje po~astima i bogatim darovima one koji mupri|uŒ (exousian econta timaij te probibazein kai dwroij kataploutizein toujproscwrountaj); vlast œda bez kolebawa ~ini sve {to je dopu{teno caru da ra-diŒ (panta adistaktwj poiein, osa exesti basilei);12 Jovan Zonara saèo jeSkili~ino obja{wewe ovla{}ewa protovestijarija Lava na slede}i na~in: po-verena mu je œneograni~ena vlastŒ (akraton exousian) i œdobio je dozvolu da~ini sve {to i carevi (moglo bi se re}i na jeziku Latina — ~ovek diktator)Œ‰panta prattein osa kai basileusin aneitai adeian eilhfwj (eipen an tij tVLatinwn fwnV ton andra diktatora)Š.13 Razume se, u pitawu su ovla{}ewa koja


8 Guilland, Recherches I, 380–404.9 Diac. 7, 18. Zanimqiv je, tako|e, i primer iz De Vel. (XX 3), gde je domestik shola Ni}i-

for Foka Stari ozna~en literarnim izrazom twn strateumatwn dhmagwgoj (cf. Dagron, Trate 167).10 G. Monachos-Muralt 757. Imenovawe Ni}ifora Foke datuje se u 885. Wegova titulatura

je pod sumwom, utoliko {to spisak œzapadnih temaŒ nije odgovaraju}i (mada na ovom mestu nijere~ o administrativnim okruzima, nego o vojnim jedinicama), jer u to vreme status teme nemajuni Langobardije ni Kalabrija. Pomen stratega Langobardije poti~e tek iz 911; u po~etku, pod Va-silijem Makedoncem, Langobardija je bila turma Kefalonije, a kasnije je stavqena pod vlastdrugih stratega; {to se Kalabrije ti~e, wen strateg spomiwe se u DAI (spis redigovan izme|u948–952) i u jednom aktu iz 956, Oikonomides, Listes 75–76, 351–352, 356.

11 Re~ aneuqunoj zna~i neodgovoran; no, u politi~kom kontekstu re~ je o osobi koja nijeobavezna da na kraju svog mandata podnese izve{taj, euqunh. [to se ti~e upotrebe izraza tiran-ski, wegovo zna~ewe je vi{e anti~ko: samovlastan, samodrà~ki, dakle, na ovom mestu nema ne-gativnu konotaciju.

12 Scyl. 320.13 Zon. III, 542.

odgovaraju sadràju funkcije stratega avtokratora, koju pod tim imenom nije-dan od navedenih izvora nije spomenuo. Moè biti i da protovestijarije Lavformalno nije ni dobio doti~nu funkciju, ali je dobio vlast, kojoj se ne moèpore}i zvani~ni karakter: dodequje je car (exousia ek basilewj),14 a opis nad-le`nosti wenog nosioca nije ni{ta mawe odre|en nego u slu~aju imenovawa za,na primer, domestika shola.15 Pri tome, ne treba izgubiti iz vida da je posto-jala odre|enija i zvani~nija forma dodeqivawa ovla{}ewa stratega avtokrato-ra, o ~emu svedo~e podaci iz ne{to ranijeg perioda, koji se nalaze u IstorijiLava \akona: u dva navrata pisac govori o imenovawu Ni}ifora Foke za stra-tega avtokratora. Prvi put je to u~inio car Roman II (959–963) i Foka je tomprilikom (960) œizabran za stratega avtokratora u ratu protiv Kri}anaŒ(autokratora strathgon thj proj touj Krhtaj machj keceirotonhken).16 Me-|utim, drugi put je uz posredovawe patrijarha Polieukta progla{en za strate-ga avtokratora pred sinklitom i od strane sinklita (aneipein autokratorastrathgon, i na drugom mestu: autokratora strathgon thj Asiaj touton anak-hruxantej), ali se prethodno œstra{nim zakletvamaŒ (orkoij frikwdestatoij)obavezao na vernost legitimnim naslednicima pokojnog Romana II, maloletnimcarevima Vasiliju II i Konstantinu VIII (963).17

Ipak, postojala je su{tinska razlika izme|u kategorije zvani~nih i ne-zvani~nih funkcija, a ona se zasnivala na ~iwenici da su svakoj zvani~nojfunkciji, odnosno wenom nosiocu pripadali odre|eni pot~iweni funkcione-ri.18 Filotej je u klitorologionu koji je sastavio nabrojao 60 dostojanstava izgrupe axia dia logou, koja su dodeqivana tzv. kategoriji zvani~nika œs bra-domŒ (oi barbatoi);19 oni su se nalazili na ~elu dràvnog aparata — u presto-nici ili provinciji — i preko wih je vladar regulisao celokupnu dràvnucivilnu i vojnu upravu.20 Iz tih funkcija je proizlazila vlast nad jasno odre-|enim pot~iwenim funkcionerima, koji su, tako|e, imali definisano mesto uslu`benoj hijerarhiji (te se, shodno tome, i oni navode u taktikonima). Jedno-stavnije re~eno, sastavni deo funkcije jednog tematskog stratega, kao i zapo-


14 Scyl. 320.15 Pomenuta vanredna ovla{}ewa protovestijarije Lav dobio je radi gu{ewa pobune Varde

Sklira (976–979); me|utim, 977. pretrpeo je poraz u sukobu sa pobuwenikom i bio je zarobqen. Na-kon toga, car je imenovao Vardu Foku za domestika shola istoka koji je, u tom svojstvu, œu carevoimeŒ delio œpo~astiŒ i œdobro~instvaŒ onima koji su mu se pridruìli, Scyl. 324–325. Wegovaovla{}ewa bila su, prema tome, sli~na ili ista kao ona, vanrednog karaktera, dodeqena Lavu.

16 Diac. 7. Prema drugim izvorima, rat za Krit vodio je kao domestik shola, Theoph. Cont.473–481; Sym. Mag. 758–760.

17 Diac. 34.18 Na tu razliku ukazuju tri sa~uvana taktikona 9–10. veka (TU, FK, TB), ali ne i ~etvrti

— Taktikon Eskorijala.19 Kao {to je poznato, u Vizantiji su postojale dve kategorije zvani~nika: œqudi s bra-

domŒ i oni bez brade, tj. evnusi.20 Pored dostojanstava iz grupe axia dia logou, u Vizantiji su postojala i ona iz grupe

axia dia brabeiwn koju su, ve}inom, predstavqale po~asne titule. Filotej je izdvojio i dostojan-stava iz grupe axia dia logou koja su bila rezervisana za evnuhe, ali su neka od wih, vremenom,postala pristupa~na i zvani~nicima œs bradomŒ, Oikonomides, Listes 101–103; 125–135; 282.

vednika tagmatskih jedinica, bili su du`nosti i ~inovi niìh, wima pot~i-wenih oficira. Iz taktikona se, na primer, jasno vidi koji su oficiri bilipot~iweni strategu Anatolika, Armenijaka, ili koji predstavqaju {tab dome-stika shola, odnosno drungarija flote itd.21

Takva jasno definisana i odre|ena hijerarhijska razvrstanost ovla{}e-wa koja su proisticala iz zvani~nih vojnih funkcija najvi{eg ranga (tematskistratezi i tagmatski zapovednici) nisu, me|utim, proizlazila i iz vanrednihimenovawa. To, razume se, ne zna~i da jedan strateg avtokrator ili monostrategnije imao svoje pot~iwene. Oni su pod svojim zapovedni{tvom imali vojnefunkcionere poznate iz slu`benih rang-lista, ali je wihovo u~e{}e u pohoduzavisilo od trenutnih okolnosti, potreba i mogu}nosti.22

Car i avtokrator Romeja: intervencije u domenu zvani~nog

i nezvani~nog

Budu}i da su sva imenovawa na po~asna i stvarna zvawa proizlazila izcareve voqe, razumqivo je da je vladar imao mogu}nost da interveni{e u slu-`benoj, odnosno zvani~noj rang-listi funkcionera (a uzima se da wu oli~avajusa~uvani taktikoni23), {to je, uostalom, u nekoliko navrata ekplicitno potvr-|eno i od strane narativnih izvora.24 Zbog toga je poredak uspostavqen me|uvizantijskim dostojanstvima bio podloàn promenama — bilo tako {to su ne-ka vremenom izgubila ili dobila na zna~aju, ili tako {to je vladar uvo|ewem


21 Filotej je detaqno klasifikovao pot~iwene funkcionere koji pripadaju najvi{imvojnim i civilnim funkcionerima Carstva, Oikonomides, Listes 109–125.

22 U vreme kada se domestik shola afirmisao kao vrhovni zapovednik vojske u pohodu (v.daqe tekst), wegova komandna vlast protezala se i nad provincijskim, tematskim, a docnije i tag-matskim, jedinicima; u tom slu~aju, jednako kao i kod vanrednih imenovawa, pot~iweni provin-cijski oficiri domestika shola nisu bili definisani, jer je izbor trupa nad kojima je dobijaozapovedni{tvo tako|e zavisio od trenutnih okolnosti.

23 Od ~etiri sa~uvane rang-liste vizantijskih dostojanstvenika, poverewe uliva jedinoFilotejev klitorologion. Re~ je o dokumentu koji je doti~ni Filotej, ceremonijal majstor (arti-klin) sastavio da bi svojim zbuwenim prijateqima objasnio po kom principu funkcioni{e slo-èni dvorski ceremonijal, Oikonomides, Listes 81–85. [to se ti~e Taktikona Uspenskog, Bene{e-vi~a, a posebno Eskorijalskog — veliko je pitawe u kojoj meri oni predstavqaju zvani~ne i dovr-{ene rang-liste.

24 O novoj tituli ili funkciji saznaje se iz taktikona ili pak tako {to ona po~ne da sespomiwe u narativnim izvorima; me|utim, ponekad vizantijski pisci ekspliciraju koji je carustanovio novu titulu/du`nost i ko je bio wen prvi nosilac, na osnovu ~ega se moè zakqu~iti i{iri kontekst koji je prethodio i sledio tom doga|aju. Na primer, izvori spomiwu osnivawe do-stojanstva vasileopatora, {to u prevodu zna~i œcarev otacŒ: ovo dostojanstvo, koje je œsam smi-slioŒ (autoj kainourghsaj to onoma), Lav VI dodelio je Stilijanu Zaucesu (888–889), Theoph.Cont. 701 (Sym. Mag.); 357; isti podatak donosi i Filotej, koji listu od 60 dostojanstava iz gru-pe axia dia logou zapo~iwe re~ima: Kai prwth men kai megisth h tou basileopatoroj para Le-ontoj tou filocristou hmwn basilewj ekfwnhqeisa axia, Oikonomides, Listes 101. O datovawuustanovqewa dostojanstva v. V. Grumel, Chronologie des evenements du regne de Leon VI (886–912),EO 35 (1936) 36–41. Ili, Ni}ifor II Foka je, po dolasku na vlast, novostvoreno dostojanstvoproedra dodelio evnuhu Vasiliju Lakapinu, nagradiv{i ga tako za pomo} koju mu je pruìo pri-likom preuzimawa Carstva, Scyl. 284.

nove funkcije ili titule fakti~ki unosio izmene u do wegovog doba postoje-}em slu`benom hijerarhijskom redosledu — o ~emu svedo~e sa~uvani taktikonii razli~iti podaci koje oni donose.25

Ako postoji mogu}nost da vladar fakti~ki interveni{e u slu`benoj, od-nosno zvani~noj rang-listi funkcionera, onda se vredi zamisliti nad pita-wem na koje na~ine careva voqa uti~e na funkcionisawe dr`avnog aparata uonom delu koji bi se samo, razume se, uslovno mogao determinisati kao nezva-ni~an. U tom smislu, dodeqivawe vojnih ovla{}ewa (a ovde je o tome re~) pre-ko kategorije tzv. nezvani~nih ili vanrednih funkcija svakako predstavqa je-dan od uo~qivijih na~ina na koji je vladar zaobilazio postoje}u zvani~nu hi-jerarhiju. Me|utim, zanimqiviji su primeri wegovog, ne tako o~iglednog, me-{awa u ovla{}ewa ve} imenovanih funkcionera, koji se nalaze na du`nostimapoznatim iz sa~uvanih taktikona. Na primer, car je imao mogu}nost da privre-meno pridoda vojnu vlast (bez imenovawa na adekvatnu du`nost) dostojanstve-niku ~ija funkcija uop{te ne pripada vojnim. U izvorima se u nekoliko navra-ta kao glavnokomanduju}i u pohodu spomiwe logotet droma,26 funkcioner cen-tralne administracije, ~ija su se ovla{}ewa, ukratko re~eno, odnosila na ru-kovo|ewe po{tanskom slu`bom, koordinirawe nad diplomatskim aktivnosti-ma, kao i na obaveze vezane za funcionisawe policijske slu`be.27 Tako|e, ne-retko se sa vojnom vla{}u vrhovnog zapovednika spomiwu i evnusi, ~ije funk-cije pripadaju posebnoj kategoriji vezanoj za li~nu slu`bu kod vladara; ti ev-nusi-funkcioneri ne navode se u zvani~nim rang-listama jer predstavqaju ca-reve li~ne pomo}nike a ne zvanice. Najreprezentativnija dostojanstva ove gru-pe su parakimomen — na~elnik careve lo`nice, i protovestijarije, kome biglavna briga trebalo da bude {ta }e, kako i kada car da obu~e.28 U izvorima sekao predvodnici pohoda spomiwu evnusi iz carske palate, a da pri tome nijeprecizirano da li su uz vojna ovla{}ewa dobili i odgovaraju}e imenovawe naneku od vojnih funkcija. Dok iz ranije navedenog podatka o protovestijarijuLavu znamo da je dobio ovla{}ewa karakteristi~na za funkciju stratega avto-


25 Oikonomides, Listes 281–282.26 Recimo, u vreme samostalne Irinine vlade (797–802), veliki uticaj imao je logotet

droma, Stavrakije, koji je predvodio ekspediciju protiv Slovena, nastawenih u oblasti oko So-luna, severne Gr~ke i Peloponeza, Theoph. 456–457; cf. N. Oikonomides, A Note on the Campaign ofStaurakios in the Peloponnese (783/4), ZRVI 38 (1999/2000) 61–66. U vreme maloletstva Mihaila III,pod regenstvom wegove majke Teodore (842–856), dr`avnim poslovima rukovodio je logotet dromaTeoktist (ubijen 855), koji je, izme|u ostalog, predvodio i jednu ekspediciju na Krit (843), kao ipohod protiv Arabqana u Kapadokiji (844), Vasiliev, Byzance et les Arabes 194–198. Tako|e, logo-tet droma iz vremena Ni}ifora Foke, kuropalat Lav Foka, u~estvovao je, kao zapovednik jednogdela vojske, u pohodu protiv Tarsa, 965 (Scyl. 269).

27 Slikovito obja{wewe funkcije logoteta droma dao je Jovan Zonara: Ni}ifor II Foka jeJovanu Cimiskiju uskratio vojnu vlast i dao mu civilnu, odrediv{i ga za logoteta droma (thjstratiwtikhj archj pausaj auton eij politikhn metatiqhsi, logoqethn tou dromou proceirisame-noj), Zon. 516. Detaqnije o ovla{}ewima logoteta droma D. A. Miller, The Logothete of the Dromein the Middle Byzantine Period, Byz. 36/2 (1966) 438–470; R. Guilland, Les logothetes. Etudes sur l’hi-stoire administrative de l’Empire byzantin, REB 29 (1971) 31–70; Oikonomides, Listes 311–312.

28 O funkcijama evnuha iz palate v. detaqnije Guilland, Recherches I, 198–241; Oikonomi-des, Listes 305–307.

kratora (mada, podse}am, ni u tom slu~aju nismo sasvim sigurni da li je usle-dilo zvani~no imenovawe ili je samo re~ o dodeli ovla{}ewa), u drugim pri-merima vojnih aktivnosti dostojanstvenika pomenute kategorije ne raspolaè-mo ni indicijama o eventualnoj prate}oj funkciji. Tako se parakimomen Vasi-lije Lakapin pojavquje u samostalnoj ulozi glavnokomaduju}eg u pohodu pro-tiv Saif ad-Daula (958), a izvor ga ozna~ava jednostavno kao patrikija i para-kimomena;29 kasnije, pod Jovanom I Cimiskijem (969–976), u~estvova}e u poho-du na Veliki Preslav 971, kao predvodnik jednog dela vojske, a izvori }e gaopet prepoznavati po tada{woj tituli proedra i funkciji parakimomena.30

Razume se, moè biti da izvor pre}utkuje funkciju preko koje je u ovakvim isli~nim slu~ajevima data vojna vlast, ali {ta ako takve funkcije nema, ve} jesamo od vladara pridodata privremena vojna vlast?

Nepodudarnost vlasti i funkcije

Iako sumarno razmotreni, navedeni primeri pokazuju da treba razlikova-ti dodelu (vojnih) ovla{}ewa, tj. vlasti (arch, exousia), od imenovawa na od-re|enu (i adekvatnu vojnu) funkciju, zvani~nog ili nezvani~nog karaktera. Vi-zantijska praksa pokazuje u tom domenu veliki stepen fleksibilnosti, koja, ka-ko je re~eno, proisti~e iz ~iwenice da dodeqivawe ovla{}ewa, po~asnih do-stojanstava i funkcija zavisi od vladareve voqe. Otuda vojna vlast u brojnimslu~ajevima nije nu`no proisticala iz vojne funkcije, iako bi se takva podu-darnost mogla smatrati uobi~ajenijom praksom.

Kada je u pitawu vrhovna vojna komanda, mogu se razlu~iti bar tri na~i-na koja su primewevana u wenom organizovawu:

1) dodela vojne vlasti preko kategorije tzv. zvani~nih vojnih funkcija;

2) dodela vanrednih vojnih ovla{}ewa (imenovawe za stratega avtokra-tora ili monostratega);

3) pridodavawe i vojne vlasti zvani~niku ~ija (zvani~na) funcija nepripada kategoriji vojnih.

Tako|e, u okviru navedenih mogu}nosti vizantijska praksa pokazuje do-datnu raznovrsnost, koja je bila uslovqena razvojem odre|enih funkcija, pro-menama u vojnoj organizaciji, kao i tuma~ewem ovla{}ewa koja proisti~u izpojedinih vojnih du`nosti. Pomenuta raznovrsnost u na~inima organizacijevrhovne vojne komande su{tinski je proisticala iz wene osnovne karakteri-stike, a to je akumulativna vojna vlast. Jednostavno re~eno, bez akumulativnevojne vlasti nema ni govora o vrhovnoj vojnoj komandi. To je osnovni kriteri-jum na osnovu kojeg se jednoj funkciji ili ovla{}ewu pripisivao komandni


29 Teofanov Nastavqa~ jednostavno saop{tava da je Konstantin VII poslao patrikija iparakimomena Vasilija œsa ekspedicijom, velikom vojskom i mno{tvom naoruàwaŒ, Theoph.Cont. 461.

30 Diac. 132; Scyl. 296.

karakter, ili preciznije — stepen komandne vlasti. Akumulativna vojna vlastispoqavala se na vi{e na~ina, o ~emu postoje vrlo ilustrativni podaci u iz-vorima. Iako }e neki primeri biti razmatrani daqe u tekstu (pre svega onikoji se odnose na domestika shola), ovom prilikom bih se ukratko osvrnula naone koji pokazuju {ta se podrazumeva pod izrazom akumulativna vojna vlast ikoji problemi iz wih proisti~u.

Akumulativna vojna vlast mogla je biti zasnovana na komandovawu razli-~itim rodovima vojske, te je u tom smislu ilustrativno obja{wewe koje JovanZonara daje za funkciju monostratega: pantwn twn ippikwn kai pezwn strateu-matwn strathgon monwtaton.31 Ili, mogla je podrazumevati komandnu vlastnad vojskama koje su poticale iz razli~itih oblasti ili tema. Ve} je spomenu-ta titulatura Ni}ifora Foke Starog, œmonostratega zapadnih tema, Trakije iMakedonije i Kefalonije, Langobardije i KalabrijeŒ, ~ija je vojna vlast regu-lisana vanrednom funkcijom monostratega. Mnogo su, me|utim, zanimqivijiprimeri akumulativne vlasti jednog tematskog stratega, koji govore o privre-menom pro{irewu wegovih komandnih ovla{}ewa na vojske iz drugih tema,pri ~emu je wegova pro{irena vojna vlast, formalno gledano, i daqe po~ivalana funkciji stratega sasvim odre|ene (jedne) teme. Ti primeri su raznovrsni,ali zbog ~este nepreciznosti izvora, izazivaju i mnogo nedoumica.32 Objedi-wavawe komande nad tagmatskom i tematskom vojskom, tako|e predstavqa vidakumulativne vojne vlasti (karakteristika koja se, kako }e se videti daqe izteksta, pripisuje domestiku shola). Kritska ekspedicija koju je 960/961. pred-vodio Ni}ifor Foka, u svojstvu stratega avtokratora ili pak domestika sho-la,33 pokazala je da se pod wegovom komandom nalazi pe{adija i kowica, temat-ska i tagmatska vojska sa svojim zapovednicima, ali i flota.

Potencijal funkcije: primer domestika shola

Tuma~ewe koliko funkcije (bilo zvani~ne bilo nezvani~ne) toliko ivlasti koja iz we proisti~e predstavqalo je posledicu vladareve odluke i we-


31 Zon. III, 235.32 O akumulativnoj vlasti tematskog stratega bi}e vi{e re~i u ZRVI 44, ali ilustracije

radi navela bih slu~aj imenovawa Stefana Maksentija koji je u vreme Vasilija I imenovan zaœstratega vojski u LangobardijiŒ i poslat u ju`nu Italiju œsa Tra~anima i Makedoncima, oda-branim Harsijanitima i Kapado~animaŒ (Theoph. Cont. 312; Scyl. 160; cf. Falkenhausen, Untersuch-ungen 74–75). Na prvi pogled pomislilo bi se da je Maksentije postavqen za stratega Langobar-dije i da su mu pritom dodate pomo}ne jedinice iz drugih tema; me|utim, u vreme o kojem je re~(882/3–885) nije postojala tema Langobardija, te je na ovom mestu re~ o naknadnoj interpretacijiwegove funkcije (v. Oikonomides, Listes 75–76; 351–352), koja je, tako|e, na svoj na~in indikativ-na za problem akumulativne komandne vlasti tematskog stratega.

33 Prema jednim izvorima, Ni}ifor Foka predvodio je kritsku ekspediciju u svojstvudomestika shola (Theoph. Cont. 473–481; Sym. Mag. 758–760), dok je prema Lavu \akonu bio stra-teg avtokrator u ratu protiv Kri}ana (Diac. 7). Prema Dagron, Trate 153 i Cheynet, Phocas 313,Ni}ifor Foka predvodio je kritsku ekspediciju u svojstvu domestika shola zapada, a privreme-no je bratu Lavu ostavio polo`aj domestika istoka.

govih intervencija u na~inu na koji }e biti regulisano funkcionisawe dr-àvnog aparata. U nemalom broju slu~ajeva moè se konstatovati da wegovomvoqom tzv. zvani~ne funkcije — iz kojih, za razliku od vanrednih, tj. nezva-ni~nih, ipak proizlaze tradicionalno definisana ovla{}ewa — prerastajusvoj osnovni sadràj. Moglo bi se re}i da svaka od funkcija, navedenih u vi-zantijskim taktikonima, ima odre|eni potencijal, koji u potpunosti moè bi-ti ostvaren ukoliko se vladar za to pobrine, tako {to }e nekom zvani~niku do-deliti vi{e vlasti nego {to bi bilo uobi~ajeno za du`nost na kojoj se nalazi.

Proces razvoja neke funcije moè se tuma~iti promenom wenog primar-nog, odnosno prvobitnog sadràja: ukidawe ili ograni~avawe ovla{}ewa kojasu iz we proisticala imalo je za posledicu da pojedine du`nosti vremenomprerastu u po~asna zvawa ({to je, u neku ruku, bila sudbina ako ne svih a onove}ine vizantijskih funkcija); s druge strane, izmena ili pro{irivawe ovla-{}ewa postepeno je vodilo slabqewu, odnosno ja~awu neke du`nosti u pogleduvlasti koju donosi. Na koji na~in se ispuwava potencijal neke funkcije sa-svim dobro ilustruje primer domestika shola.

Kako je domestik shola vremenom postao najreprezentativnija (zvani~na)du`nost vizantijske vojne hijerarhije, preko razvoja te funkcije moè se u do-brom delu pratiti i istorija institucije vrhovne komande u Carstvu.34 U peri-odu od dva stole}a, koliko je proteklo od prvog pomena domestika shola kao ne-zavisnog oficira (767/8) do reforme vrhovne vojne komande, okon~ane pod Jova-nom I Cimiskijem, koja je svoj odraz na{la u Taktikonu Eskorijala (971–975),mogu se izdvojiti ~etiri va`nije etape u razvoju funkcije domestika shola.

I. Period prevlasti tematskih stratega

Uslovno re~eno, prva etapa u razvoju funkcije domestika shola moè sepratiti od vlade Konstantina V (741–775) do dolaska na vlast amorijske dina-stije (820).

Gledano sa stanovi{ta organizacije vrhovne komande u Carstvu, taj periododlikuje prevlast tematskih stratega, a pre svega, stratega Anatolika, ~ija jepresti`nost po~ivala na ~iwenici da se nalazio na ~elu teme koja je predsta-vqala zna~ajnu vojnu bazu velikog potencijala.35 U svojoj najranijoj istoriji,stratezi ove teme nisu predvodili samo pohode na isto~noj granici, ve} su seme{ali i u dinasti~ke sukobe u Carstvu, koriste}i trupe koje su imali pod svo-


34 O poreklu funkcije i wenoj genezi v. J. B. Bury, The Imperial Administrative System in theNinth Century, London 1911, 49–57; Guilland, Institutions I, 426–468; Ahrweiler, Administration55–58; Oikonomides, Listes 329–330; Kuhn, Armee 73–92.

35 Strateg Anatolika posvedo~en je prvi put 669. godine; De Them. 60–63; 114–117 (Pertu-si); up. Oikonomides, Listes 348. Prema De Cer. I, 696, u vreme Lava VI (886–912), stratezi Anatoli-ka, Armenijaka i Trakesijanaca bili su najboqe pla}eni me|u svojim kolegama (plata im je izno-sila 40 funti zlata). O zna~aju stratega Anatolika za odbranu vizantijske isto~ne granice Da-gron, Traite 241; za pregled istorije teme v. Vlisidu, Mikra Asia 69–111. O podacima vezanim zabroj~anu vrednost tematskih vojski v. nap. 40.

jom komandom i za sticawe carske vlasti.36 Me|utim, dru{tveni uticaj strategaAnatolika nije bio jednak u svim vremenima. Iako je wegov rang u vizantijskojslu`benoj hijerarhiji, bar sude}i po sa~uvanim taktikonima 9–10. veka, bio ne-promenqiv,37 treba ipak re}i da se wegov zna~aj kao vojnog zapovednika mewao,te da je prednost koja mu je u zvani~nim rang-listama davana nad predstavnicimavojne hijerarhije vi{e bila izraz po{tovawa tradicije nego realnog stawa stva-ri. Mogu}e je da je kao tematski namesnik strateg Anatolika zadrào prvenstvou odnosu na ostale svoje kolege, ali izvori su jasno pokazali da je vremenom iz-gubio prvobitnu prednost koju je imao u odnosu na domestika shola. Formalnipokazateq novog poretka uspostavqenog izme|u te dve du`nosti razli~itog ka-raktera — jedna je, naime, vojno-namesni~ka a druga komandna — bi}e vezan za re-dosled stupweva koji }e se prolaziti prilikom hijerarhijskog uzdizawa, dok }ese su{tinski odnositi na prirodu komandne vlasti pomenutih oficira.

Prvi podatak o domestiku shola — kao visokom i nezavisnom oficiru vi-zantijske vojske — poti~e iz 767/8, iz vremena vlade Konstantina V (741–775),cara ikonoborca, predstavnika dinastije ~iji je rodona~elnik dospeo do presto-la sa poloàja stratega Anatolika. Sve do dolaska Amorijaca na vlast (820) po-daci o aktivnostima domestika shola pokazuju da je re~ o uticajnim i uglednimli~nostima, bliskim vladaru i dvoru, ~ija se imena vezuju vi{e za unutra{wesukobe, verske i dinasti~ke,38 nego za ratne pohode, u kojima dominantnu uloguimaju tematski stratezi. Tako je, na primer, Konstantin V, na vest o arabqanskojopsadi tvr|ave Sike (770), naredio stratezima Anatolika, Vukelarija i Armeni-jaka, da im se suprotstave;39 wegov sin Lav IV (775–780) mobilisao je 778. vojskuod 100 000 qudi, pod komandom stratega Trakesijanaca, Anatolika, Vukelarija,


36 Prema Vlisidu, Mikra Asia 69, 71–76, u periodu tzv. prve faze u istoriji teme Anato-lika, koja po~iwe 669. godinom (spomen prvog stratega) a okon~ava se dolaskom na presto Mihai-la II Amorijca (820–829), trojica stratega Anatolika uspela su da se domognu carske krune, Leon-tije (695–698), zahvaquju}i dvorskoj zaveri, dok su se Lav III (717–741) i Lav V Jermenin(813–820), direktno posluìli anatolskim trupama koje su imali pod svojom komandom. Me|u-tim, za razliku od posledwe dvojice, Leontije je neposredno pre dolaska na vlast postavqen zastratega teme Helade, po{to je prethodno proveo tri godine u zatvoru (Theoph. 368).

37 U sve ~etiri spomenute rang-liste strateg Anatolika zadrào je prvenstvo ne samo uporetku tematskih namesnika ve} i u odnosu na nosioce vojno-komandnih funkcija. To je posebnointeresantno u slu~aju TE, gde je strategu Anatolika data prednost u odnosu na pet najvi{ih ko-mandnih funkcija (domestik istoka i zapada, stratopedarh istoka i zapada, i stratilat) i sedmo-rice funkcionera u rangu duke/katepana, Oikonomides, Listes 263. Tradicionalna prednost stra-tega Anatolika nije po~ivala samo na vojnom potencijalu koji je imala ova tema, ve} i na ~iweni-ci da su wene granice obuhvatale centralni deo Male Azije, teritoriju koja je bila od vitalnoginteresa za Carstvo.

38 U vreme Konstantina V poloàj domestika shola pripao je patrikiju Antoniju, koji sespomiwe kao carev pristalica u borbi protiv ikonofila (Theoph. 442). Neposredno pred svrga-vawe i oslepqewe Konstantina VI (780–797) bio je aktivan patrikije i domestik shola Vardani-je, kome je, uz komesa Opsikija, povereno hap{ewe Platona, igumana manastira Sakudiona (ibid.470–471). U vreme Irine (797–802) spomiwe se kao patrikije i domestik shola Nikita, koji jepodrào evnuha Aetija u sukobu sa logotetom droma, Stavrakijem, a kasnije se pridruìo prista-licama budu}eg cara Ni}ifora I (ibid. 474, 476). Up. Guilland, Recherches I, 435–436; za dopunuprosopografske liste v. Kuhn, Armee 74.

39 Theoph. 445.

Armenijaka i Opsikija, i poslao je protiv Germanikeje u Siriji.40 Izvor nijeprecizirao ko je u navedenim pohodima imao ulogu glavnokomanduju}eg, te ostajeotvoreno pitawe da li je u ovim i sli~nim slu~ajevima prednost davana nekomod tematskih stratega — mo`da onom koji je prvi naveden?41 Takva interpreta-cija omogu}ila bi da se jasnije defini{e komandna vlast tematskih stratega,koja je potencijalno imala privremeni akumulativni karakter.

O u~e{}u domestika shola u ratnim pohodima svedo~i podatak iz vreme-na vlade Konstantina VI (780–797) i Irine: prema Teofanu, carica je, 781/2,poslala Antonija, œdomestika shola sa tagmamaŒ (ton domestikon sun toij tag-masin) na Vani, ali se wegova uloga u pomenutim operacijama na istoku, kojesu bile {ireg obima, svodila, izgleda, na sadejstvovawe sa tematskim stratezi-ma (Trakesijanaca i Vukelarija) i drugim vojnim zapovednicima (me|u kojimase spomiwu logotet droma Stavrakije i magistar Petar).42

Me|utim, treba skrenuti pa`wu da Teofan na ovom mestu navodi dome-stika shola kao zapovednika œtagmiŒ, a ne, kako bi se o~ekivalo, tagme twnscolwn. U ne{to poznijem vremenu, upotreba mnoìne bila bi razumqiva,utoliko {to bi se dala objasniti ~iwenicom da se komandna vlast domestikashola, kao najuglednijeg prestoni~kog oficira, protezala po potrebi i napreostale tri prestoni~ke tagme. One su u izvorima ozna~avane izrazom tabasilika tagmata ili ta tessara basilika tagmata.43 Wihovi zapovednicibili su domestik ekskubita, drungarije vigle (ili tou ariqmou) i domestikhikanata. Domestik ekskubita se pod tim imenom pojavquje 765, dakle pre po-hoda koji je predvodio domestik shola Antonije; me|utim, pomeni dvojiceostalih poti~u iz vremena posle 781/782: drungarije vigle (ili tou ariqmou)iz 791, a domestik hikanata povezan je sa tagmom koju je 809. osnovao Ni}iforI (802–811).44 Ukoliko Teofan (hroni~ar koji je ìveo u drugoj polovini 8. ipo~etkom 9. veka45) nije anticipirao situaciju uobi~ajenu za wegovo doba (daje domestik shola mogao pod svojim zapovedni{tvom imati ~etiri carske tag-me), onda bi upotreba mnoìne u wegovoj Hronici ukazala na zakqu~ak da jeAntonije u pohodu iz 781/782. imao komandu nad tagmom shola i tagmom eks-kubita; odatle bi daqe sledilo da je komandna vlast domestika shola prema


40 Theoph. 451. Navedeni broj vojnika je, svakako, preteran. Prema W. Treadgold, ByzantineStates Finances in the Eighth and Ninth Centuries, New York 1982, 107, oko 842. godine tema Anato-lika raspolagala je sa 15 000 vojnika, Trakesijanaca — 10 000, Vukelarija — 8 000, Armenijaka —9 000, a Opsikija — 6 000, {to ukupno iznosi 48 000 vojnika; cf. Cheynet, Effectifs 321.

41 R. J. Lilie, Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Struktur-wandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd., Munchen 1976, 167, pretpostavqa da je 778.vrhovno zapovedni{tvo pripalo Mihailu Lahanodrakonu, tada{wem strategu Trakesijanaca; up.Vlisidu, Mikra Asia 207 i n. 46.

42 Theoph. 456.43 Theoph. Cont. 15, 181; Scyl. 76.44 Ina~e, svi prestoni~ki tagmatski zapovednici imali su svoje podre|ene oficire, koji

se spomiwu u sa~uvanim taktikonima, detaqnije Oikonomides, Listes 330–332.45 Postoji mi{qewe da je Teofan priredio a ne napisao hroniku koja mu se pripisuje, C.

Mango, Who wrote the Chronicle of Theophanes?, ZRVI 18 (1978) 9–17.

potrebi pro{irivana i na druge dve prestoni~ke jedinice, koje su osnovane ume|uvremenu.46 Utoliko bi bila razumqivija velika razlika u rangu koji jedomestik shola zauzimao u zvani~noj slu`benoj hijerarhiji u odnosu na svojekolege — zapovednike preostale tri prestoni~ke tagme: dok je zapovednikshola ustupao jedino pred strategom Anatolika, domestik ekskubita, drunga-rije vigle (ili tou ariqmou) i domestik hikanata imali su mnogo niè mestoi navo|eni su u taktikonima tek nakon tematskih stratega;47 izuzetak me|uwima predstavqao je domestik ekskubita, koji je zauzimao ne{to vi{i polo-àj od svojih kolega.48

Dominaciju vojne vlasti tematskih stratega na svojevrstan na~in ilu-struje podatak iz vremena Irinine vlade (797–802), koji se odnosi na poku{ajevnuha Aetija (801/802) da uspostavi kontrolu u dràvi, tako {to je svog bratapostavio za œmonostratega u Trakiji i MakedonijiŒ, dok je za sebe zadrào is-


46 Domestik shola imao je pod sobom prvobitno jednu tagmu twn scolwn. Teofanov Na-stavqa~ spomenu}e ta tessara basilika tagmata, koje su, uz tematske trupe, 863. bile podkomandom Petrone (Theoph. Cont. 181), ali u navedenom slu~aju, re~ je bila o ~etiri cari-gradske tagme: twn scolwn, twn exkoubitwn, tou ariqmou i twn ikanatwn. Od vremena RomanaII, posle deobe funkcije domestika shola, obrazovane su i dve tagme shola — istoka i zapada(v. daqe tekst).

47 Oikonomides, Listes 4921, 514,15,532 (TU); 10118; 1031, 6;1396, 25, 31 (FK); 24716, 24912, 20

(TB). Isto je i u TE, s tom razlikom {to se pojavquju dva domestika ekskubita — istoka i zapa-da, koji zauzimaju tradicionalno mesto (26516–17), a zatim slede drungarije vigle i domestikhikanata, 26929, 2711. TE spomiwe jo{ jednog domestika ekskubita (27118) na neobi~nom i ne po-sebno uglednom mestu, zbog ~ega je Ikonomidis pretpostavio da nije re~ o mehani~kom preno-{ewu podataka iz neke starije rang-liste, ve} da je poloàj domestika ekskubita izdeqen natri, od kojih je posledwi bio vezan za Carigrad (270 et n. 27). Me|utim, dok su u TE registrova-na dva topotirita shola — istoka i zapada (2736–7), za tagmu ekskubita bio je izgleda vezan samojedan (27323), kao {to je slu~aj i sa svim ostalim topotiritima tagmi. Ina~e, reforma presto-ni~kih tagmatskih jedinica nije se svodila samo na tagmu shola i ekskubita, kako bi se to mo-glo zakqu~iti iz TE: iz Cimiskijevog doba sa~uvani su pe~ati Lava Sarakinopula, protospata-rija i domestika hikanata zapada, koje izdava~ datuje u 971. godinu (Èordanov, Preslavn0168–174). Pored toga, u izvorima se spomiwe i domestik ekskubita Helade, aktivan u vremeVasilija II (Sovetá i rasskazá Kekavmena. So~inenie vizantièskogo polkovodca XI veka, izd.,prev., kom. G. G. Litavrin, Moskva 1972, 280; up. Ahrweiler, Administration 29, 31), za koga sepretpostavqa da je, u stvari, bio domestik ekskubita zapada ~ija je tagma bila stacionirana uHeladi (Catalogue of the Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1,Washington, D. C. 1991, p. 1).

48 Poredak uspostavqen izme|u zapovednika prestoni~kih tagmi proisticao je iz brojavojnika koji su im stavqeni na raspolagawe; podaci iz 10. veka pokazuju da je domestik shola ko-mandovao tagmom ~iji se broj vojnika kretao, po prora~unima, izme|u 1 500 i 4 000 qudi; iza tag-me shola dolazila je tagma ekskubita koja se 949. godine sastojala od 700 vojnika; mnogo mawe voj-nika imala je tagma hikanata — 456, dok o broj~anoj vrednosti tagme tou ariqmou nema podataka,detaqnije Cheynet, Effectifs 322. Domestik ekskubita je samo u TU dolazio nakon svih tematskihstratega, i tada se nalazio na jednom mestu iza carigradskog eparha (Oikonomides, Listes, 4921); odFK pa do TE navo|en je na jednom mestu ispred eparha grada; u FK on je sledio odmah iza 12 temakoje Filotej ubraja u isto~ne (Anatolika, Armenijaka, Trakesijanaca, Opsikija, Vukelarija, Ka-padokije, Harsijanona, Koloneje, Paflagonije, Trakije, Makedonije i Haldije), a ispred onih ko-je pripadaju zapadu (spisak zapo~iwe temama Peloponez i Nikopoq), Oikonomides, Listes103–105.U TB wegov rang je promewen utoliko {to je u me|uvremenu osnovano jo{ nekoliko tema na isto-ku. Te izmene su jo{ vi{e do{le do izraàja u TE, ali, kako je re~eno, dvojicu domestika eksku-bita (isto~nog i zapadnog) tradicionalno prati eparh grada.

to~ne teme — Anatolika i Opsikija.49 Nije poznato da li je evnuh Aetije poku-

{ao i da institucionalizuje svoju kontrolu nad pomenutim temama (od koji se

anatolska izdvajala vojnom snagom, a izbor teme Opsikija verovatno je bio po-

sledica wene geografske blizine prestonici), ali, ukoliko i jeste, to nije mo-

gao u~initi preko funkcije domestika shola, jer su, prema Filoteju, funkcije

domestika (uz eparha i kvestora) bile nedostupne evnusima.50 Interesanto je,

tako|e, da je akumulativna vojna vlast wegovog brata nad dvema najva`nijim

evropskim temama definisana terminom monostrateg, jednako kao u slu~aju

Vardana Tur~ina, koji je, po jednom izvoru, na po~etku vlade Ni}ifora I posta-

vqen za œmonostratega … pet isto~nih temaŒ (monostrathgon … twn pente qe-

matwn twn kata thn Anatolhn).51

Vesti iz Teofanove hronike koje se odnose na vizantijsko-bugarski sukob

iz 811. pokazuju da su se pod carevom komandom sabrale trupe iz Trakije ali i

isto~nih tema, predvo|ene tada{wom vojnom elitom, tematskim stratezima,

me|u kojima je eksplicitno naveden strateg Anatolika, kao i zapovednicima

prestoni~kih tagmi, me|u kojima je bio i domestik shola.52 Indikativne su i

aktivnosti patrikija Stefana, tada{weg domestika shola,53 koji je posle kata-

strofe iz 811. poku{ao da ustoli~i Stavrakija, sina poginulog cara Ni}ifora

I, i koji je potom podrào progla{ewe Mihaila I Rangabea (811–813). Radi pre-

cizirawa komandne vlasti domestika shola bitno je re}i da je, prema Teofanu,

Stefan u tu svrhu okupio na Hipodromu œtagmatske jedinice …. sa wihovim

arhontimaŒ (twn tagmatwn strateumata sunhgagen … meta twn oikeiwn ar-

contwn).54 Navedeni podaci bez sumwe prikazuju ovog funkcionera kao najuti-

cajnijeg oficira prestoni~ke vojske. Ali, za afirmaciju domestika shola kao

najvi{eg oficira vizantijske vojske bilo je potrebno da se on udaqi od dvora

i prestonice i uputi u provinciju, na istok, jer je jedino tamo, u borbama sa

Arabqanima, kao oficir sa najvi{om komandnom vla{}u mogao da potisne

provincijske stratege i preuzme vo|stvo u vojnoj hijerarhiji stavqaju}i i wih

i tematske trupe pod svoje zapovedni{tvo.


49 Theoph. 475. Navedeni podatak je zanimqiv zato {to ukazuje da je potreba za deobomvojne komande postojala mnogo pre nego {to }e se to formalno ozvani~iti u vreme Romana II.

50 Oikonomides, Listes 1359–10: Alla mhn kai ai allai pasai, osai kai toij barbatoij,prosginontai, plhn thj tou eparcou kai kuaistwroj kai domestikwn axiaj. Kada je u pitawu do-mestik shola, ovo pravilo bi}e pouzdano naru{eno od vremena Konstantina VIII.

51 Theoph. Cont. 6. Prema ve}ini izvora, me|utim, Vardan Tur~in bio je 803. patrikije istrateg Anatolika: Theoph. 479; Georg. Monach. II, 772; G. Monachos-Muralt 673; Genes. 6.

52 Theoph. 491. Da je u pitawu bila ne samo vojna elita ve} i dràvna, pokazuje spisak po-ginulih, me|u kojima su bili brojni patrikiji, eparh Carigrada (naveden kao eparh patrikije),strateg Anatolika, brojni protospatariji i spatariji, arhonti tagmi, domestik ekskubita, drun-garije vigle, strateg Trakije i mnogi œtematski arhontiŒ sa svojim trupama.

53 Postoje podaci o izvesnom domestiku Petru, koji je u tom svojstvu u~estvovao u sukobuiz 811, ali se navodno spasao i ìveo kao monah naredne 42 godine, Guilland, Recherches I, 436;The Chronicle of Theophanes Confessor, transl. and comm. C. Mango, R. Scott, Oxford 1997, 658 n. 4.

54 Theoph. 492–493.

II. Od prestoni~kog do provincijskog oficira

Dominaciju tematskih vojski i wihovih zapovednika potvrdilo je uzdi-zawe namesnika anatolske teme, Lava Jermenina, koji je iskoristio svoje truperadi preuzimawa vlasti u dr`avi. Vladavina Lava V (813–820) predstavqa po-sledwu etapu tzv. œherojske epoheŒ u istoriji teme Anatolika.55 Nakon wego-vog ubistva, 820, na vlast su do{li Amorijci, ~ija su tri predstavnika svojompolitikom otvorila put afirmaciji domestika shola. Dve uo~qivije karakte-ristike prate ustanovu vrhovne komande u doba Amorijaca: s jedne strane, u pi-tawu je su`avawe nadle`nosti provincijskih stratega, a sa druge — insistira-we na centralizaciji vrhovne komande.

Ve} tokom 8. veka razvoj tematskog sistema krenuo je u pravcu teritori-jalne reorganizacije prvobitnih, tzv. Iraklijevih tema, i taj se proces nasta-vio i u 9. stole}u.56 Tako je do prve deobe teme Anatolika do{lo jo{ u vremeLava III (717–741), kada je wen zapadni deo izdvojen u posebnu — Trakesijsku —tematsku jedinicu.57 Deoba velikih i starih tema posebno je uzela maha podMihailom II Amorijcem (820–829). Ustanovqeno je da je ve}ina novih malo-azijskih tema nastala posle gu{ewa ustanka Tome Slovena (821–823).58 U dobaMihailove vlade datuje se osnivawe tema Kapadokije (~ije su oblasti delompripadali temi Anatolika a delom okrugu Armenijaka),59 Optimata (koja je ra-nije potpadala pod granice teme Opsikija),60 Haldije (od delova Armenijaka)61

i Paflagonije62 (obrazovana od oblasti Armenijaka i Vukelarija).

Stvarawe mawih tematskih jedinica, svakako, treba posmatrati u {iremkontekstu geneze tematskog sistema, ali taj proces bio je, izvesno, izazvan i po-trebom da se predstavnici centralne vlasti emancipuju od provincijskih name-snika; smawewe teritorijalnog obima tzv. Iraklijevih tema moralo je uticati naumawewe i ograni~avawe vlasti provincijskih stratega,63 pre svega u vojnom do-menu utoliko {to je na taj na~in smawivan i regrutni potencijal mati~nih tema.


55 Vlisidu, Mikra Asia 71.56 U prvom talasu deoba je zahvatila Iraklijeve teme, a kasnije su se i ti, u posebne jedi-

nice izdvajani delovi, delili na mawe; na primer, Konstantin V obrazovao je temu Vukelarija,izdvajawem isto~nih oblasti iz teme Opsikija, da bi pod Mihailom Amorijcem od oblasti Arme-nijaka i Vukelarija bio obrazovan okrug Paflagonija, T. Lungis, Mikra Asia 276 i n. 7.

57 Strateg Trakesijske teme posvedo~en je prvi put 741, De Them. 124–126 (Pertusi); Oiko-nomides, Listes 48 n. 24; 348; detaqnije v. Vlisidu, Mikra Asia 201–234.

58 O ustanku Tome Slovena i wegovim posledicama v. Lemerle, Thomas le Slave 255–297.59 Strateg ove teme posvedo~en je prvi put 830, ali se smatra da je weno osnivawe palo u

vreme posle gu{ewa pobune Tome Slovena, dakle posle 823, Oikonomides, Listes 348; detaqnije oproblemu organizovawa kapadokijske teme v. St. Lambakis, Mikra Asia 259–274.

60 O temi Optimata, ~ije se osnivawe tako|e datuje u vreme posle 823, v. T. Lungis, MikraAsia 235–244.

61 A. Savidis, Mikra Asia 287–297.62 T. Lungis, Mikra Asia 275–285.63 Osnivawem teme Trakesion, Lav III obezbedio je da u relativnoj blizini prestonice

ima na raspolagawu trupe, lojalnije i pouzdanije od onih koje su stacionirane u temi Opsikija,Vlisidu, Mikra Asia 205. Isto tako, podela Opsikija i stvarawe teme Vukelarija (prvi spomen

Dok je Mihailo II Amorijac svoju pa`wu usmerio na suzbijawe otpora utemi Anatolika64 i ka administrativnoj reorganizaciji maloazijskih okruga,za vlade wegovog sina i naslednika Teofila (829–842) u~iweni su, po svojprilici, prvi zna~ajniji koraci u pogledu reorganizacije vrhovne vojne ko-mande, ~ija je pozadina bila vezana ne samo za ve} spomenute promene u temat-skoj nego i za one koje pripadaju domenu vrhovne vojne organizacije.

Vladu cara Teofila obeleìo je poku{aj Vizantije da poboq{a svoje po-zicije u odnosu prema Arabqanima. Gubitak Krita, potiskivawe sa Sicili-je,65 kao i intenzivirawe sukoba na isto~noj granici primorale su Teofila dapreduzme konkretne mere u ciqu vojnog oja~avawa granice. Wemu se pripisujestvarawe klisura na istoku (Harsijanon i Selevkija),66 kao i reorganizacijapograni~nog pojasa prema Pontu.67 Tako|e, primetno je da za wegove vlade do-lazi do centralizacije vrhovne vojne komande. Kako pokazuju izvori, Teofil sevi{e oslawao na komandni nego na vojno-namesni~ki (provincijski) oficir-ski kadar, {to je imalo posledica i po poloàj domestika shola.

Zna~ajno je re}i da iz perioda wegove vlade poti~u i prvi formalni po-kazateqi na osnovu kojih se moè zakqu~iti da je do{lo do promene u ranguizme|u stratega Anatolika i domestika shola. U tom smislu indikativna je,pre svega, karijera ~uvenog Manojla Jermenina:68 poznato je da je on postavqen


766), do koje je do{lo pod Konstantinom V, tuma~i se politi~kim razlozima, tj. kao posledicagra|anskog rata koji je ovaj car vodio sa svojim {urakom Artavazdom, Ostrogorski, Istorija166; detaqnije T. Lungis, Mikra Asia 163–200 (tema Opsikija); 245–257 (tema Vukelarija).

64 Izvori pokazuju da je postojalo nepoverewe izme|u Mihaila Amorijca i vojske temeAnatolika, Theoph. Cont. 52; Genes. 23: o men Micahl para pantoj tou twn Anatolikwn srateu-matoj etugcanen stughtoj. Nepoverewe je, svakako, bilo opravdano, s obzirom na to da se Mihai-lo na samom po~etku vlade suo~io sa ustankom Tome Slovena (821–823), koji je podr{ku na{aopre svega u temi Anatolika (prema Theoph. Cont. 52, Toma je bio zapovednik federata i nalazio seu temi Anatolika), a onda i u drugim maloazijskim pokrajinama, tako da je car zadrào kontrolujedino nad temama Armenijaka i Opsikija, detaqnije Lemerle, Thomas le Slave 291–297.

65 U vreme Mihaila II Amorijca, Vizantija je izgubila Krit (826–827), a od 826. Sicilijaje postala meta Arabqana iz severne Afrike. Osvajawe Sicilije bilo je postepeno: 831. pao jePalermo, 878. Sirakuza — administrativni centar Sicilije, i kona~no, padom Taormine 902.osvajawe je bilo zavr{eno, Helene Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre la politique et lesinstitutions maritimes de Byzance aux VIIe–XVe siecles, Paris 1966, 39–40, 93 sq.

66 Ferluga, Niè jedinice 79–80; Mikra Asia (St. Lambakis) 299–300, prerastawe Har-sijanona iz turme Armenijaka u klisuru datuje u period izme|u 830–845. godinu. Teofilu se pri-pisuje i stvarawe klisure Kapadokija (Ostrogorski, Istorija 210 i n. 1; up. Ferluga, Niè jedi-nice 77, 82–83; idem, Clisure 13), ali napred je re~eno da se strateg ove teme spomiwe ve} 830.Strateg Kapadokije nije naveden u TU, ali Ikonomidis smatra da je re~ o oma{ci, Oikonomides,Listes 48 n. 24. Teofanov Nastavqa~ eksplicitno spomiwe stratega Kapadokije na samom po~etkuvlade Teofila, 830, isto kao i 863, u vreme Mihaila III, Theoph. Cont. 120, 181.

67 Re~ je o osnivawu teme Herson (oko 833), Oikonomides, Listes 353.68 Re~ je o vizantijskom vojskovo|i koji, kako se izrazio Gregoar, predstavqa polulegen-

darnu i poluistorijsku li~nost. Nedoumice koje se odnose na karijeru i ìvot pomenutog Manoj-la posledice su postojawa dve tradicije koje se na wega odnose: po jednoj, Manojlo je umro pet da-na posle bitke kod Dazimona 838, a po drugoj, koju predstavqaju Josif Genesije i Teofanov Na-stavqa~, on je bio aktivan i u vreme Mihaila III. Gregoar je posvetio dve studije ovom problemu,i pokazao da je druga verzija o Manojlovom ìvotu nastala u 10. veku, te da su je sastavili monasi

za protostratora u vreme Mihaila I Rangabea (811–813),69 kao i da je na samompo~etku carevawa wegovog naslednika, Lava V Jermenina, uzdignut u rang pa-trikija i poloàj stratega Armenijaka;70 u toku vlade istog cara, Manojlo jedospeo i do poloàja stratega Anatolika;71 najverovatnije je pod Mihailom II

Amorijcem bio osumwi~en, zbog ~ega je pobegao Arabqanima, ali ga je Teofilvratio i uzdigao u rang magistra, postaviv{i ga ubrzo za domestika shola,72 teje u tom svojstvu pratio cara u pohodima. Bitno je re}i da je kontekst u kojem jedo{lo do ovog Manojlovog imenovawa bio posledica wegovog sukoba sa carem(Teofilom ili wegovim ocem?), koji je okon~an izmirewem,73 nakon ~ega jeusledilo nagra|ivawe, dakle unapre|ewe u vi{i hijerarhijski rang, koji jeformalno regulisan po~asnom titulom magistra. Smatra se da se Manojlo, kojije prebegao Arabqanima, vratio u Vizantiju po~etkom Teofilove vlade, iz ~egabi sledilo da je poloàj domestika shola obavqao sve do smrti 838. godine(posle poraza carske vojske kod Dazimona).

Podatke narativnih izvora koji ukazuju na potiskivawe stratega Anato-lika sa prvog mesta u vojnoj hijerarhiji u izvesnoj meri potkrepquje i sfragi-sti~ka gra|a. [ene je skrenuo pa`wu na pe~ate izvesnih Aetija i Andrije,74

koji bi se, mo`da, mogli identifikovati sa istoimenim li~nostima poznatimiz vizantijskih hronika. Pe~ati koji se pripisuju Aetiju pokazuju da je on kaocarski protospatarije obavqao du`nost stratega Anatolika (pe~at je datovan ukraj 9 — po~. 10. veka),75 a da je poloàj domestika shola drào kao patrikije(prema izdava~ima, re~ je o drugoj ~etvrtini 10. veka).76 Hroni~ari spomiwu


koji su ìveli u manastiru, ~iji je Manojlo bio osniva~, i koji su nastojali da ga prikaù kaojednu od zaslu`nijih li~nosti u kona~noj restauraciji ikona, v. H. Gregoire, Etudes sur le neuvie-

me siecle, Byz. 8/2 (1933) 520–524; idem, Manuel et Theophobe 183–185, 198–204; F. Halkin, Troisdates historiques precisees grace au Synaxaire, Byz. 24/1 (1954) 9–11; W. T. Treadgold, The Chronolo-gical Accuracy of the Chronicle od Symeon the Logothete for the Years 813–845, DOP 33 (1979)180–183; up., tako|e, Cheynet, Skylitzes 73 n. 3.

69 Theoph. Cont. 18, 24; Scyl. 65; Zon. III, 368. Re~ je o uglednoj du`nosti prvog carevog ko-wu{ara, Oikonomides, Listes 337–338.

70 Manojlo je pomenutu titulu i funkciju dobio u vreme kada je novi car, na po~etku vla-de, nagra|ivao i raspore|ivao svoje pristalice na dràvne poloàje, Theoph. Cont. 24.

71 Theoph. Cont. 110; Scyl. 65; up. Cheynet, Skylitzes 60 n. 56.72 Genes. 48; Theoph. Cont. 120; Sym. Mag. 634; Georg. Mon. Cont. 798. Prema Georg. Mon.

Cont. 796, Manojlo je i pre sukoba sa carem, koji je okon~an izmirewem i wegovim nagra|ivawemvi{om titulom i poloàjem domestika, imao vojnu vlast na celom istoku: Manouhl onomastota-toj strathlathj pantwn twn en tV anatolV, timwmenoj para tou basilewj. Skilica ne spomiweda je Manojlo po povratku nagra|en poloàjem domestika, ve} samo titulom magistra, ali ga ipakdaqe u tekstu navodi kao domestika shola, Scyl. 71, 75.

73 Izvesno je da je Teofil dodelio pomenutu titulu i funkciju Manojlu, ali postoje ne-slagawa u vezi sa imenom cara sa kojim je do{ao u sukob. Prema mi{qewu Gregoire, Manuel etTheophobe 198–200, koje je uglavnom prihva}eno u literaturi, Manojlo je prebegao Arabqanima uvreme Mihaila Amorijca a vratio se u Vizantiju 830–831. g.

74 Cheynet, Phocas 297 n. 27.75 Z. N. n0 81.76 W. S. II, n0 90. Kako se na ovom pe~atu Aetije navodi kao patrikije, carski protospa-

tarije i domestik shola, postoji velika verovatno}a da je u pitawu isti vlasnik — spomenut kaocarski protospatarije i strateg Anatolika.

izvesnog Aetija kao stratega Anatolika u rangu patrikija (!),77 koji je pod Teo-filom (829–842) branio Amorion od arabqanskog napada, ali se taj podatak ve-zuje za 838. godinu. Andrija, koga hroni~ari navode sa nadimkom Skit, bio jepod Vasilijem I (867–886) promovisan u patrikija i domestika shola.78 Wemuse pripisuje pe~at, datovan u period izme|u 850 — po~etak 10. veka, ~iji jeistoimeni vlasnik naveden kao carski protospatarije i strateg Anatolika.79

Zbog nepreciznog datovawa i nemogu}nosti da se decidno prihvati iden-tifikacija vlasnika pe~ata sa li~nostima poznatim iz vizantijskih hronika,pomenuti sfragisti~ki materijal ne predstavqa pouzdane pokazateqe nastalepromene u vojnoj hijerarhiji. Me|utim, podaci iz kasnijeg perioda, iz drugepolovine 9. veka a posebno oni koji se odnose na 10. stole}e80 (u pitawu je slu-`bovawe Ni}ifora i Lava Foke), jasno pokazuju da je uzdizawe u vojnoj hije-rarhiji na terenu bilo druga~ijeg redosleda u odnosu na onaj koji predo~avajutaktikoni 9–10. veka. Sude}i po izvorima, u periodu koji prethodi vladi caraTeofila poloàji stratega Anatolika i domestika shola nisu predstavqalidva u slu`benom uzdizawu povezana hijerarhijska stupwa: tek je slu`beno una-pre|ewe Manojla Jermenina — sa poloàja stratega Anatolika u rang domesti-ka shola — definisalo model po kojem }e se, u ve}ini slu~ajeva, ubudu}e odvi-


77 Theoph. Cont. 126; Scyl. 75. Ukoliko je u pitawu isti Aetije, kome je pripadao pe~atstratega Anatolika, treba notirati razliku u titulaturi — na pe~atu je naveden kao carski pro-tospatarije, a kod Teofanovog Nastavqa~a i Skilice kao patrikije. Ostaje otvoreno pitawe dali su hroni~ari pogre{ili, pripisuju}i mu titulu koju }e dobiti kasnije, kao domestik shola. Uizvorima, naime, ~esto postoje protivre~ni podaci o po~asnim dostojanstvima koja prate odre|e-nu funkciju, v. nap. 81.

78 Theoph. Cont. 284; Georg. Mon. Cont. 847; Scyl. 143, 144. Na du`nosti domestika sholaAndrija je bio neposredno pre imenovawa Stipiota, poraènog u borbi sa Arabqanima iz Tarsa883. godine, da bi potom, po Georg. Mon. Cont. (847), bio ponovo postavqen na istu du`nost posmewivawu Stipiota. Iz izvora proizlazi da je taj poloàj drào i pod Lavom VI (886–912), The-oph. Cont. 358. S obzirom na zbrku u vezi sa terminima koje koriste vizantijski pisci, vredispomenuti da ga Skilica u odeqku posve}enom Lavu VI navodi kao magistra i œstratilataŒ (Scyl.171–174). Pitawe je kako je upotrebqen termin stratilat: da se pod wim podrazumeva domestikshola, vidqivo je iz podatka da je Ni}ifor Foka imenovan za domestika œposle Andrijine smr-tiŒ, Theoph. Cont. 358; Scyl. 176; cf. Guilland, Recherches I, 438–439; \uri}, Foke, 234; Cheynet,Phocas 292. Ali, iz drugog mesta Skili~ine hronike pod stratilatom se podrazumeva jednostavnovojskovo|a: stratilata Andriju Skita po~astvova}e Vasilije titulom patrikija i uzdi}i za do-mestika shola, Scyl. 143.

79 Z.N. n0 91. Prema Cheynet, Phocas 313, Andrija je bio strateg Anatolika oko 875. Sa~u-van je i pe~at Andrije, carskog kandidata koji Zajbt pripisuje ovom domestiku shola, S. I, n0 112.Jedna od etapa karijere pomenutog Andrije bila je vezana za temu Opsikija: objavqen je pe~at gdeje on naveden kao carski protospatarije i strateg Opsikija, W.S. II, n0 329, p. 307–308; prema Ge-nesiji, Andrija Skit postavqen je za hipostratega u temi Opsikija, a zatim je, zbog iskazane hra-brosti u borbama, unapre|en u domestika shola, da bi kasnije po~astvovan i titulom magistra,Genes. 81.

80 [ene je izneo mi{qewe da su domestici shola, aktivni od druge polovine 9. veka, kaoi oni iz 10. veka, pre tog imenovawa, naj~e{}e dràli funkciju stratega Anatolika. Cheynet,Phocas 297 et n. 27; 313. [ene, dodu{e, skre}e pa`wu da je ta praksa posebno vaìla za Foke.Autor, tako|e, ostavqa mogu}nost da Lavu Foki, domestiku shola iz 917, pripada pe~at na kojemse pomiwe izvesni Lav (prezime nije navedeno), protospatarije i strateg Anatolika; Varda Foka,brat doti~nog Lava, tako|e je posvedo~en kao strateg Anatolika, a potom, pod Konstantinom VII,kao domestik shola (ibid. 297 et n. 28; 298). Up. i Vlisidu, Mikra Asia 79–80.

jati napredovawe u zvani~noj vojnoj hijerarhiji. Pri tome }e se, kao i u Manoj-lovom slu~aju, prvenstvo domestika shola formalno regulisati po~asnom ti-tulom, {to se, kako pokazuju izvori, uobi~ajilo u drugoj polovini 10. veka.81

Me|utim, i do tog doba, domestici shola koji se pojavquju sa titulom patriki-ja (poput Ni}ifora Foke Starog, na primer) zauzimaju, po komandnoj vlasti,vi{i rang od svih tematskih stratega.

Me|usobni odnos stratega Anatolika i domestika shola, dve, svakako,najreprezentativnije vizantijske vojne funkcije, simbolizuje, {ire gledano,odnos izme|u provincijske i centralne komande. Do Teofila prednost je dava-na tematskim stratezima, koji se pojavquju u ulozi predvodnika vojnih pohoda;potreba za centralizovawem vojne komande zadovoqavana je preko tzv. nezva-ni~nih funkcija, pre svega kroz imenovawe za monostratega, ili privremenimpro{irewem komandne vlasti tematskih stratega. Hronike pokazuju da je u vre-me Teofila prednost davana komandnom, a ne vojno-namesni~kom, kadru, te je uto doba veliki zna~aj imao ne samo domestik shola, Manojlo Jermenin, nego i~uveni Teofob, zapovednik œpersijske tagmeŒ (persikon tagma).82

Dok iz vremena Teofila poti~u prve indicije (formalnog karaktera) ocentralizaciji vrhovne komande, nesporne dokaze o tom procesu pruì}e vladawegovog naslednika.

Za problem organizacije vrhovne komande nad vizantijskom vojskom po-sebno su indikativni podaci iz perioda samostalne vlade Mihaila III

(842–867),83 koji se odnose na raspodelu najvi{ih vojnih funkcija. Mada vestivizantijskih hroni~ara, a posebno Teofanovog Nastavqa~a, nedvosmisleno po-kazuju da je porodica Amorijaca institucionalno — putem odre|enih vojnihfunkcija — preuzela kontrolu nad vojskom, ipak postoje nedoumice na koji jena~in to u~iweno u personalnom pogledu.


81 O prednosti domestika shola nad strategom Anatolika uglavnom se govorilo na osnovupodataka o slu`bovawu pripadnika Foka pod Konstantinom VII i wegovim sinom Romanom II;iako u pogledu po~asnih dostojanstava koja su pratila wihove funkcije postoje razmimoilaèwau izvorima, ipak je jasno da je uz domestika shola i{la titula magistra (jer se u izvorima vidida je upitawu unapre|ewe na vi{u funkciju). Tako je patrikije Ni}ifor Foka oko 955. napustiopoloàj stratega Anatolika da bi zamenio svog oca Vardu na funkciji domestika shola, uz koju jedobio i titulu magistra (Scyl. 249; prema Theoph. Cont. 472, Ni}ifor je postao magistar tek napo~etku vlade Romana II); wegov brat Lav, koji ga je smenio na poloàju stratega Anatolika, bi}epod Romanom II unapre|en na novu funkciju — domestika shola zapada, uz koju }e biti po~astvo-van titulom magistra (Theoph. Cont. 472; Sym. Mag. 758); tako|e, Jovan Cimiskije, patrikije istrateg Anatolika bi}e pod Ni}iforom II Fokom (963–969) uzdignut u rang magistra i domestikashola (Theoph. Cont. 428; Diac. 37; prema Scyl. 256; Zon. III, 496–497, Cimiskije je imao titulumagistra dok je bio strateg Anatolika). O prvenstvu domestika shola v. Oikonomides, Listes287–288; \uri}, Foke 253; Cheynet, Phocas 297; Vlisidu, Mikra Asia 83.

82 Vasiliev, Byzance et les Arabes 124 n. 3; Ahrweiler, Administration 33 et n. 4. O ìvotu Teo-foba i legendi koja ga je pratila v. Gregoire, Manuel et Theophobe 183–198.

83 Samostalna vlada Mihaila III zapo~iwe odstrawewem wegove majke Teodore s dvora(856); za vreme wenog regenstva veliku ulogu u upravqawu dràvnim poslovima imao je patrikijeevnuh Teoktist, logotet droma, ubijen 855, koji se pojavqivao u ulozi glavnokomanduju}eg u dvapohoda, v. nap. 26.

Prvo {to treba naglasiti jeste da u periodu o kojem je re~ dominira po-loàj domestika shola, {to zna~i da je kontrola nad vojskom institucionalnouspostavqena preko te funkcije. Kao weni nosioci spomiwu se Varda, wegovsin Antigon i brat Petrona. Prema izvorima, na ovu du`nost prvobitno jeimenovan Varda, carev ujak,84 i to nakon {to je sinklit proglasio Mihaila sa-modr{cem, 856. godine.85 Me|utim, zbog dràvnih obaveza, Varda nije bio umogu}nosti da zaista i obavqa tu funkciju,86 te je formalno na wu postavqenAntigon, Vardin sin. Nije poznato kada je Varda zvani~no napustio du`nostdomestika shola, ali se na osnovu, pre svega, Teofanovog Nastavqa~a zna da jepatrikije Antigon formalno nosio to zvawe 863, kao de~ak u uzrastu od 9–10godina, kao i u trenutku kada mu je otac ubijen, aprila 866. godine.87 Prepu-{taju}i sinu funkciju domestika shola, Varda je spre~io da se neko drugi, vanpouzdanih pripadnika porodice Amorijaca, domogne uticaja u vojsci. U vezi stim vaqa spomenuti da je prema nekim izvorima kontrola nad vojskom obezbe-|ena tako {to je Antigon imenovan za domestika shola, a drugi Vardin sin zaœmonostratega zapadnih vojskiŒ (monostrathgon twn dutikwn).88

Iako je Varda prvi od Amorijaca bio imenovan za domestika shola, on seu izvorima eksplicitno ne spomiwe kao aktivna li~nost na tom poloàju, ve}samo kao nominalni nosilac tog zvawa.89 Tako je Teofanov Nastavqa~, izlaù-}i doga|aje vezane za pohod protiv melitinskog emira Amra iz 856, slede}imre~ima opisao ulogu, tj. funkciju Vardinog brata Petrone, kome je tom prili-kom bila poverena vrhovna komanda nad vojskom: œProtiv wih je vodio vojskuPetrona, koji je tada imao vlast domestika; jer {irio se glas da je Varda oba-vqao tu du`nost/vlast, ali po{to je on sam bio prinu|en da se bavi poslovima(sc. carevog) tutora, udostojio je brata koji je bio strateg Trakesijanaca da ustvarnosti tu vlast izvr{ava i imaŒ (antestrateueto de autoij Petrwnaj, thntou domestikou tote archn dioikwn¶ logJ men gar Barda tauthn diepein ededo-to all’ epei scolazein outoj henagkazeto wj epitropoj, ton adelfon hxiou,strathgon onta twn Qrakhsiwn pragmati tauthn diepein kai dioikein).90 O


84 Theoph. Cont. 167. Up. narednu nap.85 Sym. Mag. 658; Georg. Mon. Cont. 823. Istom prilikom Varda je uzdignut u rang magistra.86 Teofanov Nastavqa~ u dva navrata obja{wava da Varda nije bio u mogu}nosti da u

praksi obavqa du`nost domestika shola, {to fakti~ki zna~i da preuzme zapovedni{tvo nad voj-skom u pohodu, te da je kontrolu nad vojskom uspostavqao posredno, Theoph. Cont. 167, 180.

87 Theoph. Cont. 180, 205; Genes. 74–75; Scyl. 112. Postoji jo{ jedna epizoda u kojoj se An-tigon navodi kao domestik shola i ona se (ukoliko joj se pokloni poverewe) odnosi na vreme prenego {to }e Vasilije Makedonac biti imenovan za stratora, odn. protostratora Mihaila III, The-oph. Cont. 229; Scyl. 123.

88 Sym. Mag. 665; Georg. Mon. Cont. 824; L. Gramm. 238: proballetai monostrathgon eijta dutika qemata. Prema Ahrweiler, Administration 57, ovaj podatak predstavqa prvi pomen pravepodele vrhovne komande na isto~ni i zapadni deo Carstva.

89 Poznato je da je Varda sa Mihailom III predvodio ekspediciju na Samosatu 859, ali uizvorima na tom mestu nije naveden sa funkcijom, Theoph. Cont. 176–177, ozna~ava ga kao kuropa-lata; up. Vasiliev, Byzance et Arabes 235–236.

90 Theoph. Cont. 167; Scyl. 93: antistrateuei de kat’ autwn o … Petrwnaj, thn tou dome-stikou twn scolwn archn dioikwn, logJ men tJ presbuterJ adelfJ Barda proshkousan, ergJ de

prenosu vojne vlasti koja nije bila pra}ena i zvani~nim imenovawem na odgo-varaju}u funkciju svedo~i jo{ jedno mesto kod Teofanovog Nastavqa~a: 863, uvreme kada je Antigon nominalno bio titulisan ~inom domestika shola, car jenaredio Petroni, strategu Trakesijanaca da na ~elu romejske vojske krene pro-tiv Amra; da je kontrola nad vojskom tada bila u Vardinim rukama, izvor po-tvr|uje slede}im re~ima: Varda œsamom sebi kao da je sve grabio i pribavqao,nije davao nikom drugom tu vlast u stra{nom i nepovoqnom vremenu, jedino{to je do tada wenu masku davao bratuŒ (eautJ panta oion lafusswn kai pro-sagomenoj, ouc eterJ thn toiauthn eneceirei archn en kairJ deinJ te kai du-scerei. plhn edidou to tauthj proswpeion tewj tJ adelfJ).91 U nastavku Teo-fanov Nastavqa~ nabraja vojne funkcionere koji su sa svojim trupama u~estvo-vali u bici 3. septembra 863, pod Petroninom komandom: na severnom delu bi-li su raspore|eni stratezi Armenijaka, Vukelarija, Koloneje i Paflagonije,na ju`nom — stratezi Anatolika, Opsikija i Kapadokije, zajedno sa klisurar-sima Selevkije i Harsijanona, a na zapadnom delu, kojim je komandovao li~noPetrona, bile su razme{tene ~etiri carske tagme, stratezi Trakije i Makedo-nije, i œtema TrakesijanacaŒ.92 Zbog pobede koju je postigao nad Amrom, Petro-na je i formalno nagra|en ~inom domestika, te œnije vi{e igrao ulogu dome-stika nego je od cara dobio tu po~astŒ (kai ‰all’Š o men Petrwnaj to tou dome-stikou ouketi proswpeion kaqupekrineto, all’ authn elambanen ek basilewjtimhn).93

Iz predo~enih, vrlo slikovitih vesti, proisti~u i odre|ena pitawa irazmi{qawa o mogu}im na~inima funkcionisawa ne samo ustanove vrhovnevojne komande ve}, {ire gledano, i vizantijskog dr`avnog aparata.

Prvo, kako objasniti fenomen personalnog prenosa vrhovne vojne vlasti,koji nije bio pra}en zvani~nim dodeqivawem odgovaraju}eg zvawa? Petrona seu dva navrata pojavquje kao izvr{ilac funkcije domestika shola, bez obzira nato {to sam ~in formalno pripada Vardi, odnosno Antigonu. Jedan doneklesli~an primer iz ne{to poznijeg perioda upu}uje na zakqu~ak da je Vizantija


par’ autou dioikoumenhn tJ mh ekeinon scolazein, alla peri thn epitrophn tou basilewj prose-cein ton noun. O pohodu v. Vasiliev, Byzance et Arabes 233.

91 Theoph. Cont. 180. L.Gramm. 238, ozna~ava Petronu kao stratilata istoka. Prema G.Monachos-Muralt 733, Petronu je car postavio da predvodi tagmu shola (proceirizetai hgeisqaitou tagmatoj twn scolwn).

92 Theoph. Cont. 181. Spisak navedenih oficira, u~esnika u sukobu 863, ne odgovara upotpunosti TU, ~ija se redakcija datuje u po~etak vlade Mihaila III, dakle u 842/843. U pomenu-toj rang-listi nedostaju strateg Koloneje, prvi put spomenut upravo na navedenom mestu kod Teo-fanovog Nastavqa~a; tako|e, nedostaje i klisurarh Selevkije, a postoji klisurarh Sozopoqa, ko-ga nijedan drugi izvor ne spomiwe, detaqnije Ferluga, Ni`e jedinice 80–81; idem, Clisure 13–14,19–20; Oikonomides, Listes 349; 54 n. 35; 350.

93 Theoph. Cont. 183; De Cer. I, 647; Scyl. 101. Prema Josifu Genesiji, Petrona je za nagra-du dobio titulu magistra, Genes. 69. Ukoliko je Petrona posle pobede iz 863. zaista bio imeno-van za domestika shola, to zna~i da je Antigonov mandat bio prekinut 863, i da je na ovu du`nostponovo imenovan (posle Petronine smrti 865), jer se kao domestik shola spomiwe u vreme kadamu je ubijen otac Varda, 866. godine.

poznavala i praksu koja bi se mogla formulisati kao posredno obavqawe funk-cije: 960/961, kada je Ni}ifor Foka (u svojstvu stratega avtokratora ili dome-stika shola?94) bio zauzet kritskom ekspedicijom, wegov brat Lav pojavio se uulozi glavnokomanduju}eg u pohodu na istoku, protiv emira Alepa; pri tome jeTeofanov Nastavqa~ objasnio da je Lav angaòvan œumesto svoga brataŒ: ekproswpou tou adelfou autou.95

Poznato je da je u Carstvu postojala institucija ek proswpou, koja jeomogu}avala da car (kome pripada pravo imenovawa tipa ek proswpou) izbegnezvani~no dodeqivawe odre|ene funkcije, ali ne i ovla{}ewa koja iz we prois-ti~u: ~esto je u tom smislu navo|en primer protospatarija i asikrita Evstati-ja, koga je Lav VI (886–912) poslao u temu Kivireota, u funkciji ek proswpoustratega.96 Me|utim, u trenutku Evstatijevog imenovawa za ek proswpou, temaKivireota nije imala stratega. Za razliku od toga, iz primera vezanih za Pe-tronu i Lava Foku, pokazuje se da je car, u okolnostima kada su zvani~ni nosi-oci jedne funkcije iz razli~itih razloga spre~eni da je obavqaju, imao mo-gu}nost da odobri privremeni prenos, ne du`nosti, ve} vlasti koja iz we pro-isti~e sa jednog na drugog funkcionera. Ono {to povezuje slu~aj Amorijaca iFoka jeste wihova izrazita te`wa da vrhovnu komandu nad vojskom sa~uvaju urukama svoje porodice, unutar koje je uspostavqen definisani hijerarhijskiodnos me|u wenim ~lanovima (utoliko {to se znalo kome zvani~no pripada po-loàj domestika shola). Treba ipak imati u vidu da je ovaj tip prenosa ovla-{}ewa koji proisti~e iz funkcije domestika shola, ali i drugih komandnihdu`nosti ovog ranga, redak (meni su, naime, poznata samo navedena dva prime-ra) iz vi{e razloga: logi~no je da li~nost imenovana na tako vaàn poloàj ka-kav je domestik shola zaista i obavqa tu funkciju, dakle da vojnu vlast koja izwe proisti~e ne prepu{ta nekom drugom; s druge strane, ukoliko je domestikspre~en da ispuni svoju du`nost, car je bio u mogu}nosti da pribegne vanred-nim imenovawima (kategoriji tzv. nezvani~nih du`nosti), dobro poznatim izvizantijske prakse.

Drugo, sam opis Petroninog delovawa, a posebno podaci koji se odnose nau~esnike u sukobu iz 863, omogu}avaju jasnije definisawe nadle`nosti dome-stika shola: primarna funkcija ovog oficira jeste bila vezana za zapovedni-


94 V. nap. 33.95 Theoph. Cont. 479.96 DAI c. 50, l. 174, 178, 180. Iz izvora se vidi da u trenutku Evstatijevog imenovawa, te-

ma Kivireonta nije imala stratega. Da je funkcija tipa ek proswpou stratega bila zvani~na po-kazuju sa~uvane rang-liste: TU (5317), FK (10315, 10525, 14110, 14528–29, 23124) i TB (24929,); o wi-hovim nadle`nostima, koje nisu jasno definisane v. detaqnije Ahrweiler, Administration 39–40;Oikonomides, Listes 342; Kuhn, Armee 144. Me|utim, funkcioneri iz kategorije ek proswpoustratega nisu na{li svoje mesto u TE. No, praksa definisana kroz instituciju ek proswpou ni-je ukinuta, o ~emu svedo~e pe~ati iz 11. veka ali i drugi izvori (npr. akta svetogorskih manasti-ra). Raspoloìvi podaci pokazuju da se zvani~nici tipa ek proswpou pojavquju kao imaoci vla-sti ali ne i odgovaraju}e funkcije — vojne (strateg ili komandna du`nost) i civilne, kao pred-stavnici grada (npr. pe~ati gde se navodi ek proswpou Adrijanopoqa) ili kao predstavnici od-re|ene li~nosti.

{tvo nad tagmom shola i drugim prestoni~kim tagmama, koje ga prate kada senalazi u provinciji i neposredno se nalaze pod wegovom komandom; me|utim,na osnovu mobilisanih tematskih vojski koje su sa svojim stratezima stavqenena raspolagawe domestiku shola, o~igledno je da je u vreme Mihaila III, do-ti~ni oficir — kao predstavnik centralne vrhovne komande — stekao vi{uvojnu vlast od provincijskih stratega. Fakti~ki, domestik se izborio za prvomesto u vojnoj hijerarhiji jer je wegova vojna vlast poprimila akumulativnikarakter: pod wegovim zapovedni{tvom nalaze se i tagmatske i tematske jedi-nice. Jednostavno re~eno, domestik shola se afirmisao kao vrhovni zapoved-nik vojske u odsustvu cara.97 Uostalom, Vardino starawe da institucionalnokontroli{e vojsku upravo preko funkcije domestika shola, kao i nastojawe dataj ~in i nominalno pripadne wemu ili najbliìm krvnim srodnicima, upu}u-je na zakqu~ak da po~etak prave afirmacije domestika shola pripada perioduamorijske dinastije. Od tada pa nadaqe, vojna vlast domestika shola protezalase na prestoni~ke tagme i provincijske trupe, koje su prvobitno bile sasta-vqene od tematskih, a kasnije (i) od tagmatskih jedinica. Na taj na~in jednojfunkciji iz kategorije zvani~nih omogu}ena je akumulativna vojna vlast, kojaje do Amorijaca proisticala ili iz vanrednih ovla{}ewa ili iz funkcije te-matskog stratega.98

U istom svojstvu domestik shola deluje i pod naslednicima Amorijaca,te se wegova prednost u vojnoj hijerarhiji potvr|uje i u vreme makedonske di-nastije. U organizaciji vojne komande vlada Vasilija I (867–886) pokazuje di-nami~nost, prouzrokovanu intenzivnijim vojnim angaòvawima na istoku i za-padu Carstva.99 Za razliku od vlade Mihaila Amorijca, kada se vodilo ra~unada poloàj domestika shola bude nominalno i fakti~ki pod iskqu~ivim nad-zorom najuìh ~lanova porodice, te se u tom smislu moè konstatovati izve-sna, u personalnom pogledu, stati~nost u organizaciji vrhovne komande, podVasilijem I (867–886) bilo je aktivno nekoliko funkcionera kojima je dode-qen ovaj ~in.

Konstantin Porfirogenit spomenuo je kao domestika shola Marijana,brata Vasilija Makedonca.100 Wegov mandat bi, po svoj prilici, trebalo dato-


97 U pitawu je dobro poznata definicija funkcije domestika shola, koja je do punog izra-àja do{la tek kada je car distribuirao vojnu vlast ovom funkcioneru i poslao ga u provincijuda samostalno predvodi pohode, dakle u 9. veku, Oikonomides, Listes 329.

98 Iako je komandna vlast odre|enog tematskog stratega privremeno mogla biti pro{ire-na i na jedinice iz drugih tema, ona se ipak nije protezala na prestoni~ke tagme; isto vaì i zamonostratega. [to se ti~e stratega avtokratora — za to nisam sigurna; ukoliko je vojna vlast ko-ja se dodequje tim vanrednim ovla{}ewem bila jednaka onoj koju je na rati{tu imao i sam car,onda bi strateg avtokrator mogao biti zapovednik svih vojski, i tematskih i tagmatskih.

99 Za vreme Vasilija Makedonca organizovano je vi{e pohoda koji predstavqaju ilustra-tivan materijal za problem organizacije vrhovne vojne komande u Vizantiji. Na primer, VasilijeNasar je u svojstvu drungarija flote bio glavnokomanduju}i u opse`noj pomorskoj ekspediciji,gde je sadejstvovao sa kopnenim trupama. Tako|e, vi{e ekspedicija bilo je poslato u podru~je ju-`ne Italije, a wihovi zapovednici bili su odre|eni ili funkcijom stratega ili monostratega.

100 De Cer. I, 648. Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, 296, 301, 303–304.

vati u po~etak Vasilijeve vlade. U tom slu~aju, imenovawe brata na poloàjdomestika shola moglo bi se protuma~iti kao te`wa novog cara da, po ugleduna svoje prethodnike, cezara Vardu i Mihaila III, osigura kontrolu nad trupa-ma ne samo preko bliskog srodnika ve} i li~nosti koja se u izvorima spomiwekao Vasilijev sau~esnik u dva, za wegovo uzdizawe do prestola, kqu~na doga|a-ja: ubistvo cezara Varde a potom i Mihaila III.101 Iako o aktivnostima kao i otrajawu Marijanovog mandata nema podataka,102 ~ini se da je, makar u prvom de-lu vlade, Vasilije prepu{tao srodnicima poloàj domestika: 872, kao glavno-komanduju}eg u pohodu protiv pavlikijanaca iz Tefrike i wihovog vo|e Hri-sohira, izvori spomiwu Hristofora, carevog zeta.103 Teofanov Nastavqa~ nenavodi po imenu vo|u ovog uspe{nog pohoda, ali daje ilustrativne podatke osadràju funkcije domestika shola: kada je Hrisohir ponovo napao romejskezemqe, car œpo obi~aju protiv wega {aqe domestika sholaŒ (apostellei kat’autou sunhqwj o basileuj ton twn scolwn exhgoumenon), koji je pod sobomimao celu romejsku vojsku, s tim {to su posebno spomenuti stratezi Harsija-nona i Armenijaka, kao wemu pot~iweni.104 Dominacija domestika shola vi-dqiva je i u slu~aju ranije spomenutog Andrije Skita, ~iji je mandat ponovqenu toku Vasilijeve vlade, i koji je, pod wegovim naslednikom Lavom VI

(886–912), taj ~in imao zajedno sa dostojanstvom magistra. I Andrija Skit iStipiot, koji ga je za kratko vreme smenio na poloàju, spomiwu se u ratu pro-tiv Arabqana iz Tarsa i Melitine kao zapovednici, nadre|eni œhipostratezi-ma, taksijarsima, lohagimaŒ, odnosno œtagmama i celoj vojsciŒ.105

Dominaciju domestika shola nad tematskim stratezima potvrdila je iepoha vi{edecenijskih sukoba sa Simeonom (893–927), koja je obeleìla neko-liko carigradskih vlada,106 kao i vizantijska ofanziva na istoku u ratu pro-tiv Arabqana. Na ovom mestu nema potrebe navoditi pojedina~na imena i ak-tivnosti domestika, aktivnih u 10. veku.107 Dovoqno je re}i da su se na tom po-


101 Kako je pokazao Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, 296–304, Marijan je u oba doga|ajapruìo Vasiliju podr{ku; up. Cheynet, Skylitzes 98 n. 118.

102 Poznato je samo da je umro od komlikacija izazvanih prelomom noge, Georg. Mon. Cont.840; up. Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, 304.

103 Ime domestika shola poznato je iz Georg. Mon. Cont. 841; L.Gramm. 255. Protiv Hri-sohira prvo je, 871, krenuo li~no Vasilije ali wegov pohod nije bio uspe{an; potom je organizo-vana nova ekspedicija, 872, pod zapovedni{tvom domestika shola, koja je okon~ana pogibijomHrisohira, detaqnije Lemerle, Pauliciens 98–103.

104 Theoph. Cont. 272 sq.; Scyl. 138.105 Theoph. Cont. 284 (vlast Andrije Skita izvor opisuje kao apo meizonoj exousiaj); 285;

286; Scyl. 143–145. Stipiot je poraèn u sukobu kod Tarsa 883. i potom smewen. Ukoliko je Andri-ja Skit bio neposredni Stipiotov naslednik, onda je on drào poloàj domestika od oko 883. dosvoje smrti; posledwa vest o Andriji Skitu poti~e iz 886, a zna se da ga je nasledio Ni}ifor FokaStari, koji se navodi kao domestik 894. godine, \uri}, Foke 234; Cheynet, Phocas 292–293, 312.

106 Re~ je o vladi Lava VI (886–912), wegovog brata Aleksandra (912–913) i periodu prenego {to je Konstantin VII Porfirogenit samostalno preuzeo vlast (913–944), u kojem su se sme-wivali regenstvo patrijarha Nikole Mistika, carice majke Zoje i, na kraju, vladavina RomanaLakapina (920–944).

107 Dovoqna je i prosopografska lista koju daju Guilland, Recherches I, 439–447; Kuhn, Ar-mee 78 sq.

loàju smewivali pripadnici najuglednijih porodica, poput Foka, Duka, Ar-gira, Kurkuasa. Koliko je vizantijskoj aristokratiji u ekspanziji bio potre-ban poloàj domestika shola, isto toliko su i pojedini weni pripadnici do-prinosili presti`nosti ove funkcije. U kojoj meri je dobro iskori{}en polo-àj mogao doprineti porastu dru{tvenog i politi~kog zna~aja pojedinca i we-gove porodice pokazalo se na primeru Foka koji su obavqali du`nost domesti-ka shola.

III. Deseti vek: fenomen privatizacije funkcije

Na prethodnim stranicama razmotrene su dve osnovne etape u razvojufunkcije domestika shola, na osnovu kojih je ukazano kako je postepeno ispu-wavan wen potencijal: od zapovednika prestoni~kih tagmi (druga polovina 8.veka), domestikova vojna vlast pro{irila se i na provincijske trupe, te se oddruge polovine 9. i tokom 10. veka u izvorima spomiwe u svojstvu glavnokoman-duju}eg nad vojskom u pohodu, afirmi{u}i se u potpunosti kao vrhovni zapo-vednik vojske u odsustvu cara. Deseti vek doneo je, me|utim, novi kvalitetfunkciji domestika, daju}i joj dve za vizantijsku praksu u velikoj meri neuo-bi~ajene karakteristike, koje su, budu}i proistekle iz vladareve voqe, dozvo-lile da se razmi{qa i o fenomenu privatizacije funkcija. Prva od wih odno-si se na vreme trajawa mandata, a druga na neposredno smewivawe ~lanova jedneporodice na ovom poloàju. Tako je u vreme Romana Lakapina (920–944) JovanKurkuas 22 godine i 7 meseci108 obavqao ovu du`nost; u vreme samostalnog ca-revawa Konstantina VII (944–959), mandat Varde Foke trajao je jednu deceniju(945–954/955), pribli`no koliko i wegovom sinu Ni}iforu Foki (aktivnim iu vreme Romana II), koji ga je neposredno nasledio na poloàju.109 Prvi korakzvani~ne reforme institucije vrhovne vojne komande, zapo~ete pod Romanom II,bio je, tako|e povezan sa Fokama: po~etkom svoje vlade car je osnovao poloàjdomestika shola zapada i dodelio ga Lavu Foki, te se tako vrhovna vojna vlastnalazila u rukama dvojice bra}e. Bitno je ista}i da je od 945. godine (imenova-wa Varde Foke) do dolaska na vlast Ni}ifora II Foke (963), poloàj domestikashola istoka, kao najugledniji u vojnoj hijerarhiji, bio dostupan iskqu~ivo~lanovima ove porodice.110

Koji su razlozi uticali na, kako }e se na kraju pokazati za predstavnikecentralne vlasti ipak rizi~no, dodeqivawe najvi{e vojne vlasti jednoj li~no-


108 Theoph. Cont. 426; Scyl. 230.109 Kako nije jasno da li je Ni}ifor Foka kritsku ekspediciju predvodio u svojstvu do-

mestika shola ili stratega avtokratora, ne moè se ni ta~no precizirati koliko je trajao wegovmandat na poloàju domestika shola.

110 [to se ti~e funkcije domestika zapada, wu je, sude}i po Teofanovom Nastavqa~u,krajem vlade Romana II dobio Marijan Argir (œmonostrateg u temi Makedonija i tada{wi kate-pan zapadaŒ), naslediv{i, verovatno, Lava Foku, koji je œumesto svoga brataŒ, zauzetog kritskomekpedicijom 960/961, preba~en na istok, Theoph. Cont. 480. O sinonimnoj upotrebi termina kate-pan i domestik v. Ahrweiler, Administration 58, 65; Kuhn, Armee 145 n. 42.

sti, odnosno porodici u duèm periodu? Da li je u pitawu potreba da se uokolnostima intenzivne vizantijske ofanzive na istoku obezbedi personalnastabilnost u funkcionisawu centralne vrhovne komande? Takvo obja{wewe,iako umesno, ne ~ini se kao dovoqno. Slu~aj porodice Foka — ~iji su ~lanoviu nekoliko generacija obavqali du`nost domestika shola,111 s tim {to su seod 945. neposredno smewivali na toj funkciji — bio je neponovqiv u vizantij-skoj istoriji. Izlaze}i u susret zahtevu Foka da kontrolu nad vojskom usposta-ve preko funkcije domestika shola (istoka), vizantijski car je fakti~ki dopu-stio wenu privatizaciju. S druge strane, mandatom dvojice Foka, Ni}ifora iLava, bio je u potpunosti ispuwen potencijal te du`nosti.

Iako su pomenuti domestici — Jovan Kurkuas, Varda Foka i wegovi si-novi Ni}ifor i Lav — sa~uvali vernost vladarima koji su ih neposredno ime-novali na ovaj poloàj, po smrti Romana II vlast u dràvi pripala je porodiciFoka. Imaju}i, bez sumwe, u vidu posledice sopstvenog dugogodi{weg dràwafunkcije domestika shola, a rukovode}i se i dràvnim potrebama, Ni}ifor II

Foka (963–969) nastavio je reformu vrhovne vojne komande Carstva, koja je su-{tinski ozna~ila po~etak ograni~avawa ovla{}ewa domestika shola.

IV. Reforma vrhovne vojne komande: stvarawe konkurentskih poloàja

Na osnovu podataka koje predo~avaju taktikoni 9–10. stole}a mogu se, uosnovnim crtama, uo~iti pravac, na~in i su{tina razvoja institucije vrhovnevojne komande u Vizantiji. Ve} na prvi pogled uo~qiva je velika razlika kojapostoji u rang-listi dostojanstvenika navedenih u Taktikonu Eskorijala u od-nosu na onu koju pokazuju prethodne tri (Taktikon Uspenskog, Filotejev kli-torologion i Taktikon Bene{evi~a). Rang-lista Cimiskijeve epohe, umesto do-tada{weg jednog, registruje petoricu najvi{ih vojnih zapovednika sa komand-nom vla{}u — domestika shola istoka i zapada, stratopedarha istoka i za-pada, i stratilata.112 Wihov poloàj u hijerarhiji odgovara onom koji je ra-nije imao domestik shola: umetnuti su izme|u stratega Anatolika i nove grupeprovincijskih funkcionera, koji su titulisani kao duke i katepani, iza kojihslede tematski stratezi. Taktikon Eskorijala, dakle, pokazuje pove}awe broja


111 Poloàj domestika shola postao je dostupan Fokama od druge generacije ove porodice.Prvi Foka kome je dodeqena ova funkcija bio je Ni}ifor Foka Stari (pod Lavom VI), a potom suje dràli wegovi sinovi Lav (917) i Varda (945–955), pa Vardini sinovi, Ni}ifor i Lav, aktiv-ni u vreme Konstantina VII i Romana II. Posledwi Foka domestik shola (istoka) bio je Varda, po-znati uzurpator iz vremena vlade Vasilija II. Tako|e, treba naglasiti da Fokama nije pripadaosamo poloàj domestika shola, ve} i vlast u temama Anatolika, Kapadokije i Harsijanona, koju sunaj~e{}e dràli pripadnici wihove porodice, ali i wihovi ro|aci Maleini. \uri}, Foke;Cheynet, Phocas.

112 Oikonomides, Listes 263. Razvrstavawe zapovednika isto~nih i zapadnih vojnih jedini-ca nije bilo karakteristi~no samo za domen vrhovne vojne komande, tj. za najvi{e vojne funkcije.Ranije sam navela da je podeqena i du`nost domestika ekskubita, o ~emu svedo~i TE, a pe~ati izCimiskijevog doba pokazuju da je istu sudbinu doìveo i domestik hikanata, v. nap. 47.

komandnih oficira najvi{eg ranga u domenu centralne, ali i provincijskevojne komande.

Reforma institucije vrhovne komande bila je delo trojice vladara. Zapo-~ela je pod Romanom II deobom dotada{we jedinstvene funkcije domestika sho-la, te su ustanovqeni odvojeni poloàji domestika shola istoka i domestikashola zapada, vrhovnih zapovednika vizantijske vojske u isto~nom, odnosno za-padnom delu Carstva. Komandna vlast pomenutih oficira nije, me|utim, bilaodre|ena toliko teritorijom nad kojom su se protezala wihova ovla{}ewa ko-liko trupama koje su imali pod svojim zapovedni{tvom, te je otud domestikshola istoka (zapovednik isto~nih vojnih jedinica) mogao, po potrebi, reali-zovati svoju funkciju i u evropskim delovima Carstva.113

Postoji mi{qewe da je ustanovqewe poloàja domestika shola zapadaimalo podlogu u razvoju vojne organizacije tokom 10. veka; wegov rezulat bio jeobrazovawe dve tagmatske vojske — isto~ne i zapadne — koje su predstavqaleglavninu vizantijskih mobilnih trupa i koje su bile stavqene pod zapovedni-{tvo oficira centralne komande. Deoba funkcije domestika shola predstavqa-la je, tako, samo jedan vid, kako se Dagron izrazio, bipolarizacije Carstva, kojase nije ogledala samo u dvema komandama nad dvema vojskama, ve} u razli~itojdiplomatskoj i odbrambenoj politici Carstva, druga~ijem tipu vojnih karijeraostvarivanih na istoku, odnosno zapadu, kao i u razli~itim karakteristikamakoje su uslovqavale i pratile razvoj regionalne aristokratije itd.114

Potreba za deobom vrhovne komande postojala je, razume se, i pre nego{to ju je Roman II ozvani~io, i zadovoqavana je ili dodelom vanrednih ovla-{}ewa (kroz funkciju monostratega, prevashodno) ili angaòvawem domestikashola u zapadnim podru~jima (kako je bilo, na primer, u ratu protiv Simeona).U vezi s tim, skrenula bih pa`wu da se ovla{}ewa domestika shola, a kasnije idomestika shola zapada, vezuju za teritoriju ju`no od Dunava, te bi u tom smi-slu glavnina tzv. zapadne vojske pripadala oblastima vizantijske Trakije iMakedonije, kao i solunske teme.115 Sicilija i ju`na Italija predstavqale su


113 O tome bi mogao da svedo~i primer Ni}ifora Urana, koji se u vatopedskim aktimaozna~ava kao œdomestik sholaŒ, u vreme kada je iz Soluna predvodio operacije protiv Samuila(996–999), Vatop. n0 2 (septembar 998), n0 3 (akt iz 1001). Smatra se, naime, da se iskqu~ivo za do-mestika shola istoka mogao upotrebiti izraz domestik shola (Ahrweiler, Administration 57–58), tebi otud proiza{lo da je Uran, zapovednik isto~nih tagmi, svoju funkciju ostvario na zapaduCarstva, tj. na Balkanu. Jovan Skilica, me|utim, ozna~ava Urana kao œarhonta celog zapadaŒ(Scyl. 341; Zon. 558), odnosno kao domestika shola zapada, te treba ostaviti mogu}nost da je izrazœdomestik sholaŒ mogao ozna~avati isto~nog i zapadnog vojnog zapovednika.

114 Dagron, Trate 153, 255.115 U izvorima se ~esto nailazi na termine œisto~ne tagmeŒ, œisto~na vojskaŒ i sl. Me|u-

tim, pod zapadnom vojskom ili zapadnim tagmama uglavnom su se podrazumevale trupe regrutova-ne u temama Trakiji i Makedoniji — podru~ju primarne nadle`nosti domestika shola zapada. I u11. veku, tzv. zapadna vojska bila je regrutovana i stacionirana u istim oblastima, {to pokazujei beseda Jovana Mavropoda (Johannis Euchaitorum metropolitae quae in codice Vaticano graeco 676supersunt, ed. P. de Lagarde, Abhandlungen der hist.-philol. Klasse der Konigl. Gesellschaft d. Wiss. zuGottingen, 28, 1882, N0186) posve}ena pobedi Konstantina IX Monomaha (1042–1055) nad uzurpa-torom Lavom Tornikijem (1047). Iz we saznajemo slede}e: œzapadne vojskeŒ bile su zaduène pre

poseban segment vizantijske unutra{we/spoqne politike na zapadu; do deobevrhovne komande, operacije preduzimane u ciqu povratka vizantijske vlasti upomenutim podru~jima bile su ili lokalnog karaktera, te su padale na teretsusednih tema i wihovih zapovednika, ili se zapovedni{tvo u ekspedicijamaregulisalo vanrednim imenovawima (monostrateg); posle ustanovqewa polo-àja katepana Italije, koga registruje Taktikon Eskorijala,116 vojne operacijena ovom podru~ju bi}e u wegovoj nadle`nosti,117 ali }e se tokom 11. veka u iz-vorima ~esto nailaziti na podatke o vanrednim imenovawima, pre svega o stra-tezima avtokratorima, koji }e biti aktivni u tom podru~ju.118

Po{to je ve} bilo re~i o poretku izme|u stratega Anatolika i domestikashola, istakla bih da je prvi nosilac ~ina domestika shola zapada, Lav Foka,unapre|en u taj poloàj sa du`nosti stratega u temi Anatolika. Kao i u pret-hodnim slu~ajevima, i ovom prilikom titula magistra regulisala je formalnorang izme|u dve funkcije.119 Navedeni primer pokazuje da je poredak prikazanu Taktikonu Eskorijala tako|e bio izraz po{tovawa tradicije a ne realnogstawa stvari: u doba koje karakteri{e prevlast tagmatske nad tematskom voj-skom, izvesno je da su domestik shola, stratopedarh i stratilat u vojnoj hije-rarhiji imali prednost nad tematskim stratezima, pa prema tome i nad strate-gom Anatolika.

Su{tinski doprinos reformi vrhovne komande dao je Ni}ifor II Foka,ustanovqewem poloàja stratopedarha, koji je mo`da ve} u wegovo vreme, a naj-kasnije u doba wegovog naslednika, bio podeqen po ugledu na domestika shola.Stratopedarh je u pravom smislu re~i predstavqao konkurentski poloàj do-mestiku shola, i budu}i da je bio dostupan evnusima (politi~ki pouzdanijojkategoriji podanika), obezbe|ivao je vladara od odmetawa najvi{eg oficiracentralne komande. Izvori iz perioda vlade Ni}ifora II Foke, Jovana I Cimi-skija i Vasilija II prikazuju stratopedarha kao oficira ekvivalentnog dome-


svega za odbranu Trakije, koju su ugroàvali varvari sa Dunava (‡ 7); ta vojska, koja je podràlauzurpatora, bila je doma}a, tj. pripadala je Trakiji (‡ 61: œzlo tamo nije bilo nepoznato, niti jedo{lo sa strane, ve} je do{lo odatle, i bilo je doma}eŒ; Trakiji su œutrobu razdirali weni sop-stveni potomciŒ, itd.), detaqnije J. Lefort, Rhetorique et politique. Trois discours de Jean Mauropousen 1047, TM 6 (1976) 268, 272–303; Krsmanovi}, Uspon 132–136. Indikativno je, tako|e, da JovanSkilica spomiwe i imawa koja su pobuwenici iz 1047. imali u Trakiji, Scyl. 441.

116 Poloàj katepana Italije ustanovio je Ni}ifor II Foka, Oikonomides, Listes 354.117 Katepan Italije bio je, u stvari, upu}en na teritoriju teme Langobardije, pa se smatra

da je ta funkcija samo novi naziv za staru du`nost — onu stratega Langobardije; on je fakti~kikoegzistirao sa strategom Kalabrije, Falkenhausen, Untersuchungen 49, 84, 86–87; CatherineHolmes, Basil II and the Governance of Empire (976–1025), Oxford 2005, 436. Me|utim, u hijerarhij-skom poretku katepan Italije ipak je imao znatno vi{i rang, koji je morao proisticati iz stepe-na wegove komandne vlasti.

118 Na primer, prema Skilici, Mihailo Paflagonac poslao je Georgija Manijakisa oko1037. u ekspediciju protiv Arabqana sa Sicilije, imenovav{i ga za stratega avtokratora, Scyl.398. Prema istom izvoru, 1042. godine, u vreme Zoje i Mihaila Kalafata Manijakis je imenovanza œstratega avtokratora tagmi u ItalijiŒ (ibid. 422); detaqnije o protivre~nim podacima u izvo-rima v. Krsmanovi}, Uspon 93–94; 98.

119 Patrikija i stratega Antolika, Lava Foku, uzdigao je Roman II za domestika shola za-pada i magistra, Theoph. Cont. 472; Sym. Mag. 758.

stiku shola. Po~ev od ~iwenice da je Ni}ifor Foka od imenovawa evnuha Pe-tra za stratopedarha (965. ili 967)120 drào upra`wen poloàj domestika sho-la, preko podataka o aktivnostima stratopedarha u Cimiskijevom ratu za Bu-garsku, kada se ovaj oficir pojavquje kao zapovednik œTra~ana i Makedona-caŒ,121 do opisa wegovih aktivnosti na po~etku vlade Vasilija II, kada ga JovanSkilica, svakako preteruju}i, ozna~ava kao zapovednika œsvih isto~nih tag-miŒ (twn eJwn … pantwn tagmatwn),122 komandna vlast stratopedarha ispoqa-vana je na isti na~in kao i u slu~aju wegovih kolega, domestika shola i strati-lata. Me|utim, u Taktikonu Eskorijala ne spomiwu se niì oficiri stratope-darha, karakteristi~ni za {tab tagmatskog zapovednika (npr. topotirit).123

Stratopedarh je, prema tome, jedini tagmatski oficir najvi{eg ranga, kome uzimenovawe na du`nost nije sledovala sasvim odre|ena tagma (domestik sholadobijao je tagmu shola a stratilat — tagmu stratilata124). Otud se i postavqapitawe da li je wegova komandna vlast mogla da se proteè na tagmu shola.125 Usvakom slu~aju, od kraja 10. veka i tokom narednog stole}a, predstavnici vr-hovne komande gube neposredno zapovedni{tvo nad tagmama, tako da }e tagmomshola komandovati topotiriti, dok se domestik shola i stratopedarh pojavqu-ju kao najvi{i zapovednici vojske u pohodu, ~iji je sastav bio provizornog ka-raktera.126

Reforma vrhovne vojne komande okon~ana je uvo|ewem stratilata u redzvani~nih (taktikonskih) funkcija, do kojeg je do{lo pod Jovanom I Cimiski-jem. Prvobitno, stratilat je, kako se pretpostavqa, bio vezan za osnivawe œtag-me stratilataŒ,127 ali je vrlo brzo ta funkcija stekla karakter jednak domesti-


120 U literaturi se prvi pomen stratopedarha razli~ito datuje i uvo|ewe te du`nostistavqa se u kontekst smewivawa Jovana Cimiskija sa poloàja domestika shola istoka; dakle,Ni}ifor II Foka smenio je Cimiskija, a potrebu za oficirom ~ija je komandna vlast istog rangazadovoqio je imenovawem Petra za stratopedarha, Oikonomides, Listes 335; prema Blusidou, Mi-kra Asia 82, do Cimiskijeve demobilizacije do{lo je oko 965; Cheynet, Skylitzes 228 n. 54, seopredequje za 967.

121 Scyl. 300. Prema Lavu \akonu, stratopedarh Petar bio je uz Vardu Sklira ve} na po-~etku Cimiskijeve vlade postavqen za zapovednika u vizantijsko-ruskom ratu za Bugarsku, Diac.107.

122 Scyl. 315.123 Umesto dotada{weg jednog TE registruje dva topotirita shola, jednog za isto~ni a

drugog za zapadni deo Carstva (Oikonomides, Listes 2736–7); tako|e spomiwe se i topotirit strati-lata (27322), kao i ostali topotiriti vezani za tagmatske oficire.

124 I ostali tagmatski zapovednici imali su svoje tagme — domestik ekskubita tagmu eks-kubita, domestik besmrtnih — istoimenu tagmu, itd., Oikonomides, Listes 334.

125 Pitawe ima smisla samo za period koji je neposredno sledio osnivawu funkcije stra-topedarha. Komandna vlast najvi{ih oficira iz TE — domestika shola, stratopedarha i strati-lata — nad provincijskom vojskom bila je provizornog karaktera, jednako kao u slu~aju vanred-nih imenovawa (monostrateg, strateg avtokrator).

126 Oikonomides, Evolution 142.127 Scyl. 315; cf. Oikonomides, Listes 332. Mogla bi se, donekle, napraviti paralela izme|u

domestika shola i stratilata: stratilat je kao i stari domestik shola imao pod sobom posebnutagmu koja je ovom oficiru pripadala uz imenovawe, na isti na~in kako je tagma shola pripadaladomestiku shola. Tako|e, stratilat iz TE, naveden u formi jedinstvene funkcije, podse}a na sta-rog domestika shola, ~ije su se nadle`nosti odnosile na isto~ni deo Carstva, odnosno na is-

ku shola i stratopedarhu, te se s takvom komandnom vla{}u on spomiwe u izvo-rima ve} od Cimiskijevog doba.

Najuo~qivija posledica sprovedene reforme bila je da su tokom nared-nog veka vizantijski carevi imali mogu}nost da svoje vrhovne vojskovo|e ime-nuju ne samo na jednu od pomenutih funkcija, nego su teoretski ({to praksa,ipak, nije zabeleìla) bili u prilici da popune svih pet. Uvo|ewe konkurent-skih funcija domestiku shola u red zvani~nih (redovnih) dostojanstava nu`noje ograni~avalo ovla{}ewa svih predstavnika vojnog vrha: od vremena Ni}ifo-ra II Foke, oni se, u ve}ini slu~ajeva, pojavquju u ulozi vojnih zapovednika te-ritorijalno, ciqno i vremenski ograni~enih ekspedicija. Ako se navedenomdoda da je i posle zvani~ne reforme institucije vrhovne komande, vladar nesamo imao nego i ~esto koristio pravo da po sopstvenoj proceni dodequje van-redna ovla{}ewa, postaje jasnije do koje mere je umawena vojna vlast komand-nih oficira.128 Ne treba, tako|e, izostaviti ni ~iwenicu da Taktikon Eskori-jala registruje reformu provincijske komande: duke i katepani, ~ija je vojnavlast bila vezana za tagmatske jedinice, preuzimali su ulogu vrhovnih zapo-vednika u odre|enim podru~jima, te su tako u mnogim okolnostima u~inili iz-li{nim imenovawe oficira centralne komande.

Konkurencija koju je tokom {ezdesetih i sedamdesetih godina 10. stole}adobio domestik shola imala je za posledicu da se ovaj poloàj ~esto drào upra-`wen.129 Pouzdani pomeni ovog oficira pripadaju vremenu Vasilija II

(976–1025), ali se u tim slu~ajevima nije radilo o neuobi~ajenim mandatima.130


to~nu vojsku. Da je uvo|ewe stratilata u red taktikonskih du`nosti ozna~avalo ja~awe pozicijacentralne komande na istoku, upu}uju i sinhroni izvori koji u Vardi Skliru, prvom poznatomstratilatu iz Cimiskijevog doba, vide zapovednika œisto~nih tagmiŒ, tj. œcelog istokaŒ (Scyl.288, 300–301, 308, 314; Zon. 525).

128 Kriza vrhovne komande koja }e nastupiti u 11. veku o~ituje se, izme|u ostalog, u sve~e{}em pribegavawu vanrednim ovla{}ewima. Na primer, izvori su zabeleìli veliki brojimenovawa na funkciju stratega avtokratora u vreme Konstantina IX Monomaha (1042–1055). Po-nekad se dodeqivawe neke od zvani~nih funkcija komandnog karaktera poja~avalo dodavawemvanrednih ovla{}ewa, pa tako iz vremena vlade Mihaila VI Stratiotika (1056–1057) imamo iprimer imenovawa za domestika istoka i stratega avtokratora (Scyl. 493), koji je samo pokazateqozbiqne devalvacije vlasti koja proisti~e iz komandnih funkcija.

129 Jedini domestik shola iz vremena Ni}ifora Foke bio je Jovan Cimiskije; za Cimi-skijeve vlade, poloàj domestika shola istoka bio je na kratko ispuwen: 973. domestik Meliasporaèn je u sukobu sa Arabqanima kod Amide i dopao je zarobqeni{tva (H. Gregoire, Notes epi-graphiques, Byz. 8/1 (1933) 79–88; Kuhn, Armee148); oko 977. za domestika istoka postavqen jeVarda Foka, koji je, mogu}e, taj poloàj drào sve do svoje carske proklamacije; na zapadu su podVasilijem delovala jo{ dvojica domestika shola: Stefan-Kondostefan (986) i Ni}ifor Uran.Postoji, tako|e mogu}nost da je pod istim carem du`nost domestika shola zapada obavqao i LavMelisin (Èordanov, Preslav n0161–162).

130 Izuzetak bi mogao predstavqati mandat Varde Foke, me|utim, nejasno}e u izvorima nedopu{taju da se precizira vreme wegovog trajawa, jer postoje indicije da je privremeno smewensa funkcije domestika shola, a zatim ponovo postavqen. U svakom slu~aju, Varda Foka je uzurpi-rao carsku titulu 987, a u izvorima je prikazan kao jedan od vode}ih qudi u vizantijskoj vojnojhijerarhiji, koji se neposredno pred pobunu nalazio na poloàju domestika shola istoka; zna seda je imao veliku samostalnost u delovawu u vreme kada je gu{io pobunu Varde Sklira, a tako|esu zapaène wegove vojne aktivnosti u sirijskom podru~ju.

S razlogom, me|utim, nepoverewe u domestika shola i{~ezlo je tek kada je, vla-darevom voqom, ova funkcija postala dostupna evnusima: Konstantin VIII

(1025–1028) postavio je na po~etku svoje vlade evnuha Nikolu za domestikashola u rangu proedra.131

Zakqu~ak

Centralizacija vrhovne vojne komande zvani~no je u doba Amorijacasprovedena preko funkcije domestika shola, pro{irewem vojne vlasti koja izwe proisti~e. Kako je domestik shola bio, pre svega, komandni oficir tagmat-ske vojske, osnovno pitawe koje treba postaviti jeste na koji na~in je pro{ire-we wegovih komandnih ovla{}ewa na tematske trupe bilo povezano sa vizan-tijskom vojnom organizacijom. Da li je prednost koja je u vojnoj hijerarhiji da-ta tagmatskom zapovedniku bila posledica ve} nastalih promena u dota{wojvojnoj organizaciji ili je re~ o novoj koncepciji komandne vlasti, sprovedenojodozgo?

Prevlast tagmatske (profesionalne) vojske nad tematskom nedvosmislenoje potvr|ena u izvorima druge polovine 10. stole}a. Ve} od samostalne vladeKonstantina VII Porfirogenita teret arabqansko-vizantijskog rata na is-to~noj granici morali su snositi profesionalni vojnici, koji su u du`em ikontinuiranom periodu bili pod oru`jem. Vrhovna komanda organizovana pre-ko funkcije domestika shola pokazala je neuobi~ajenu stati~nost u personal-nom pogledu, utoliko {to je du`nost glavnokomanduju}eg bila u rukama pri-padnika jedne porodice. Ratovi koji su, zatim, vo|eni u doba tri cara vojnika— Ni}ifora Foke, Jovana Cimiskija i Vasilija II — samo su potvrdili nasta-le promene u vojnoj organizaciji i prelazak Vizantije na najamni~ku, tj. pro-fesionalnu vojsku organizovanu po tagmatskom principu.132 Tu prevlast iska-zao je i Taktikon Eskorijala i to ne samo u pogledu pove}awa broja najvi{ihkomandnih oficira, ve} i u ustanovqewu centara tagmatske komande na pro-vincijskom nivou. Svi duke i katepani koji se navode u toj rang-listi bili sugeografski upu}eni na neku oblast ili grad, a visok rang koji su nosioci ovih~inova zauzimali u slu`benoj hijerarhiji formalno je potvrdio da je re~ o po-tiskivawu klasi~ne tematske vojske na provincijskom nivou.133


131 Scyl. 370. Na osnovu pe~ata na kojima se spomiwe Petar, domestik shola zapada, Jorda-nov je ostavio mogu}nost da se vlasnik pe~ata identifikuje sa stratopedarhom Petrom, evnuhom,vojskovo|om iz vremena Ni}ifora II Foke, Jovana I Cimiskija i Vasilija II, I. Jordanov, Molybdo-bulles de domestiques des scholes du dernier quart du Xe siecle trouves dans la strategie de Preslav, Studiesin Byzantine Sigillography 2, 1990, 203–206; isti, Pe~atite n0148–157, 158; iz navedenog bi proi-za{lo da je polo`aj domestika shola (zapada) postao dostupan evnusima pre nego {to je tu novinuuveo Konstantin VIII. Me|utim, identifikacija pomenute dve li~nosti nije pouzdana.

132 J.-C. Cheynet, La politique militaire byzantine de Basile II a Alexis Comnene, ZRVI 29/30(1991) 61–74.

133 U TE dukama i katepanima prethodili su strateg Anatolika i petorica najvi{ih ko-mandnih oficira vizantijske vojske, a sledili su im funkcioneri u rangu stratega tema i grado-

Me|utim, suzbijawe tematskog komandnog kadra koje zapo~iwe tridesetihgodina 9. veka, u vreme Teofila, a potvr|uje se pod Mihailom III Amorijcem,moralo je imati podlogu u vojnoj organizaciji. Prenos vrhovnih komandnihovla{}ewa nad vizantijskom vojskom na zapovednika tagme shola u najmawu ru-ku sugeri{e pitawe koje su mu provincijske trupe stavqane po potrebi na ras-polagawe. U literaturi je obra}ena pa`wa na postojawe posebnih jedinica uokviru klasi~ne tematske vojske,134 ~iji su pripadnici, najverovatnije, biliprofesionalni vojnici, koji su, za razliku od ostalih tematskih vojnika, ne-prekidno bili pod oru`jem; oni su u izvorima ozna~avani kao taxewtai, taxa-toi i taxatiwnej.135 Prvi podaci o aktivnostima taksata poti~u iz druge polo-vine 7. veka, dakle, iz perioda pre nego {to se domestik shola pojavquje kaovrhovni zapovednik vojske u odsustvu cara.

U prilog mi{qewu o postojawu profesionalnih jedinica u okviru te-matskih vojski idu i vesti koje pokazuju veliku mobilnost tematskih strategai wihovih trupa. U tom smislu upadqive su, na primer, aktivnosti vojski Tra-kije i Makedonije i wihovih stratega. Bilo je uobi~ajeno da trupe stacionira-ne u jednoj temi u~estvuju pre svega u odbrani mati~nih oblasti ali i onih ko-je su im geografski bliske. Utoliko se primarni vojni zadatak tra~kih i make-donskih trupa i wihovih zapovednika mo`e definisati kao odbrana severnegranice Carstva od Bugara ({to je, prema Konstantinu Porfirogenitu, bio irazlog obrazovawa ovih okruga136). Navedeno potvr|uje i Teofanov Nastavqa~,koji obja{wava da je postojao zakon (nomoj) œda kada su Bugari mirovaliŒ ovevojske budu upotrebqene i na istoku, tj. u drugim oblastima Carstva.137 Dakle,tra~ke i makedonske tematske jedinice brane severnu granicu, te na wihov te-ret pre svega (ali, ne iskqu~ivo138) padaju bugarsko-vizantijski sukobi, alione aktivno u~estvuju u pohodima na istoku,139 a u vi{e navrata spomiwe se


va. Zakqu~no sa Cimiskijevom vladom bilo je ustanovqeno ukupno sedam komandnih centara tag-matske vojske na provincijskom nivou: u Antiohiji (koja je bila sedi{te duke), u Mesopotamijina istoku (duka), u Haldiji (duka), u dunavskoj Mesopotamiji (katepan), u Italiji (katepan), u So-lunu (duka) i u Adrijanopoqu (duka), Oikonomides, Listes 263.

134 O tematskim vojnicima v. Marta Grigoriu-Joanidu, Parakmh kai ptwsh tou qemati-kou qesmou. Sumbolh sthn exelixh thj dioikhtikhj kai stratiwtikhj organwshj tou Buzantiouapo to 10o aiwna k.e., Solun 1985 (meni nedostupno). Q. Maksimovi}, Tematski vojnici u vizan-tijskom dru{tvu — prilog novom procewivawu problema, ZRVI 39 (2001/2002) 25–49 (sa pregle-dom literature).

135 Ahrweiler, Administration 42 et n. 3; 71 et n. 5; Martha Grigoriou-Ioannidou, Un probleme de l’institution de themes pendant les Xe et XIe siecles, ByzF 19 (1993) 35–41 (posebno str. 38, 39 i n. 22; 40).

136 De Them. 84. Tema Trakija obrazovana je u vreme Konstantina IV (668–685), a na prela-zu iz 8. u 9. vek od wenih zapadnih oblasti obrazovana je tema Makedonija, detaqnije P. Soustal,Tabula Imperii Byzantini 6 (Thrakien), Wien 1991, 76 et n. 131; 82.

137 Theoph. Cont. 181.138 Isto~ne trupe su po potrebi bivale anga`ovane na zapadu. Ve} su spomenuti podaci o

u~esnicima u bici sa Krumom iz 811, me|u kojima se spomiwe strateg Anatolika (v. nap. 52); ta-ko|e, 813, Lav Jermenin, tada{wi strateg Anatolika u~estvovao je sa strategom Makedonije u bi-ci kod Versinikije, Theoph. 500–501.

139 Kod Teofanovog Nastavqa~a spomenut je pohod koji je Mihailo III preduzeo 861. pro-tiv emira Melitine Amra, predvode}i 40 000 œTra~ana i MakedonacaŒ, Theoph. Cont. 177; Scyl.

wihovo delovawe na podru~ju ju`ne Italije.140 Sli~ni podaci postoje i o dru-

gim tematskim vojskama, pa se, na primer, spomiwu œodabraneŒ (epilektwn) je-

dinice Harsijanona i Kapadokije, koje su pod zapovedni{tvom Stefana Mak-

sentija poslate u ju`nu Italiju u vreme Vasilija Makedonca.141

U navedenim slu~ajevima izvesno je da nisu svi tematski kontingenti

slati u ugroèna podru~ja ve} odre|eni broj jedinica koje su mogle biti mobi-

lisane u kra}em periodu. Od vremena Amorijaca, takva raznorodna vojska sta-

vqana je, po pravilu, pod zapovedni{tvo pre svega domestika shola ili ofici-

ra ~ija je komandna vlast bila regulisana vanrednim ovla{}ewima. Pri tome,

treba naglasiti da su se aktivnosti domestika shola prevashodno odnosile na

isto~ni i balkanski deo Carstva,142 dok se na zapadu komanda i daqe organizo-

vala preko, pre svega, funkcije monostratega.

O vojnim ovla{}ewima domestika shola podaci iz izvora pokazuju slede-

}e: on se, po pravilu, navodi kao zapovednik œtagmi i temaŒ; wegova ovla{}ewa

proteù se na kopnene trupe; ukoliko je re~ o sadejstvovawu kopnene vojske i

flote, uz domestika }e se spomiwati i drungarije flote (kao, na primer, u vre-

me rata sa Simeonom143); domestik shola je na rati{tu mogao da prati cara ili

da na neki na~in deli komandu sa wim144 (u tom slu~aju, dolazi do promene u

komandnom lancu utoliko {to car preuzima ulogu vrhovnog zapovednika), {to,


99. Genes. 65 spomiwe u~e{}e Tra~ana i Makedonaca, ali i drugih tema: sun loipoij qematwnstrateumasi; cf. Lemerle, Pauliciens 94.

140 O tome posebno govore podaci iz vremena vlade Vasilija I Makedonca; u tri ekspedi-cije koje su jedna za drugom bile poslate u podru~je ju`ne Italije, u~estvovale su trupe iz Tra-kije i Makedonije: oko 880, Lav Apostip œtada{wi strateg Trakije i MakedonijeŒ poslat je u ju-`nu Italiju; 882/883, za œstratega vojski u LangobardijiŒ ozna~en je Stefan Maksentije, koji je uju`nu Italiju do{ao sa œTra~anima i Makedoncima i odabranim Harsijanitima i Kapado~ani-maŒ; wega je 885. nasledio Ni}ifor Foka Stari, œmonostrateg zapadnih tema, Trakije i Makedo-nije i Kefalonije, Langobardije i KalabrijeŒ , Theoph. Cont. 305, 312; G. Monachos-Muralt 757;cf. J. Gay, L’ Italie meridionale et l’ Empire byzantin depuis l’ avenement de Basile I jusqu’ a la prise deBari par les Normands (867–1071), Paris 1904, 112, 132–133; \uri}, Foke 231–233; Falkenhausen,Untersuchungen 74–75.

141 Theoph. Cont. 312; up. Scyl. 160, koji saèto prenosi Teofanovog Nastavqa~a, izosta-vqaju}i Harsijanite.

142 To je bio razlog zbog koga je, posle deobe funkcije domestika shola iz vremena RomanaII, pravim naslednikom domestika shola smatran domestik shola istoka, koji je, shodno tome, ~e-sto i nazivan jednostavno œdomestik sholaŒ, Ahrweiler, Administration 57–58.

143 Re~ je o slu~ajevima kada se primewuje tzv. taktika dvostruke ofanzive i kada kopnenavojska ide od juga ka Dunavu (preko vizantijske Trakije) a istovremeno crnomorska flota prekou{}a Dunava zatvara Bugare sa severa. U vreme kada je Ni}ifor Foka Stari predvodio kopnenetrupe kao domestik shola (894), drungarije flote, Evstatije, spomenut je, tako|e, uz wega kao za-povednik, Theoph. Cont. 358.

144 Uobi~ajeno je bilo da domestik shola deluje samostalno, ali postoje i drugi primeri,ne samo onaj koji se odnosi na Teofila i Manojla, ve} na domestika shola zapada, Stefana Kondo-stefana, koji je 986. pratio Vasilija II u pohodu protiv Serdike, Scyl. 331. Isto vaì i za ko-mandne funkcionere koji se pojavquju u TE; izvori pokazuju da, po pravilu, oni deluju samostal-no, ali u slu~aju da je na prestolu car-vojnik, onda se de{ava da on preuzima ulogu glavnokoman-duju}eg u nekom pohodu.

na primer, nije bila karakteristika glavnokomanduju}eg sa vanrednim ovla-{}ewima stratega avtokratora.145

Centralizacija vrhovne komande morala je biti podstaknuta i potrebomda Vizantija popravi pozicije u ratu sa Arabqanima. Veliki gubici koje jeCarstvo pretrpelo pod Mihailom II Amorijcem, kao i pritisak na isto~nojgranici zahtevali su druga~iju organizaciju vrhovne komande, te se prenosomvrhovnih ovla{}ewa na domestika shola obezbedilo efikasnije rukovo|ewevojnim pohodima. Od vremena Amorijaca domestik shola u~estvuje na rati{ti-ma koja su u datom trenutku bila od vitalnog interesa za Vizantiju. Pod Teo-filom, Mihailom III i Vasilijem Makedoncem radilo se o odbrani maloazij-skih pokrajina, a od Lava VI prioritet je dat bugarsko-vizantijskom ratu, kojije vo|en na podru~ju Trakije i Makedonije. Posle epohe ratova sa Simeonom,Vizantija se okre}e istoku, u kojem je borba za odbranu Male Azije i pro{ire-we vlasti van wenih granica obeleìla ne samo drugu polovinu 10. veka ve} ivladu Vasilija II. Veliki vojni uspesi, koje je Vizantija postigla tokom togperioda, ostvareni su, pre svega, preko funkcije domestika shola.

Posle reforme institucije vrhovne komande, koja je sprovedena za vladeRomana II, Ni}ifora II Foke i Jovana I Cimiskija, komandna vlast domestikashola se postepeno ograni~ava, te se on naj~e{}e pojavquje u ulozi zapovedni-ka teritorijalno i ciqno ograni~enih ekspedicija. Ve} od kraja 10. veka dola-zi do razdvajawa tagme shola od domestika shola, a od Konstantina VIII taj po-loàj se otvara prema evnusima. Otud se u izvorima 11. veka domestik shola na-vodio samo kao domestik istoka i domestik zapada. Prednost istoka mogla sepotvrditi i u ~iwenici da je do epohe Komnina domestik istoka ozna~avan ikao veliki domestik.146


145 Tendencija ka ve}oj kontroli komandnih funkcija, koja se moè pratiti od ustano-vqewa zvani~nih poloàja konkurentskih domestiku shola, vidqiva je i na primeru stratega av-tokratora: u vreme Vasilija II, pri kraju rata sa Samuilovim naslednicima, David Arijanit je,prema Skilici, imenovan œza stratega avtokratoraŒ u Skopqu (Scyl. 358; prema dopuni MihailaDevolskog, re~ je o poloàju katepana Bugarske). U to vreme car se, tako|e, nalazio na balkanskomrati{tu, dodu{e, ne u onom podru~ju koje je povereno Arijanitu. Utoliko je zanimqivije spomenu-ti da se prema P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans,900–1204, Cambridge 2000, 74, vlast Davida Arijanita, stratega avtokratora u Skopqu, odnosila nastratege tema-tvr|ava obrazovanih u podru~ju severno od linije Dra~–Solun; u tom slu~aju, dakle,strateg avtokrator bi ipak imao svedena ovla{}ewa, a izraz avtokrator ozna~avao bi vrhovnogstratega u doti~noj oblasti; me|utim, pitawe je koliko takvu interpretaciju dozvoqava prirodafunkcije stratega avtokratora, jer podaci iz izvora pokazuju da iz we proisti~u pre svega komand-na ovla{}ewa nad vojskom u pohodu. Tako|e, vesti o stratezima avtokratorima iz poznijeg periodasvedo~e da u pohodima koje predvodi taj oficir car, po pravilu, ne u~estvuje.

146 Detaqnije Oikonomides, Evolution 142–143.

SPISAK SKRA]ENICA

Ahrweiler,Administration

Helene Glykatzi- Ahrweiler, Recherches sur l’administration del’empire byzantin aux IXe–XIe siecles, BCH 84 (1960) 1–111(VR = Etudes sur les structures administratives et sociales deByzance, London 1971, n0 VIII).

BCH Bulletin de Correspondance hellenique

Byz. Byzantion, Bruxelles.

ByzF Byzantinische Forschungen, Amsterdam.

CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae.

Cheynet, Phocas Dagron, Trate (Appendice).

Cheynet, Effectifs J.-C. Cheynet, Les effectifs de l’armee byzantine aux Xe–XIIe s.,Cahiers de civilisation medievale X–XII siecles, XXXVIII/n0 4(1995) 319–335.

Cheynet, Skylitzes Jean Skylitzes. Empereurs de Constantinople, trad. B. Flusin, an-note J.-C. Cheynet, Paris 2003.

Dagron, Trate G. Dagron, H. Mihaescu, Traite sur la guerilla (De velitatione) del’empereur Nicephore Phocas (963–969), Paris 1986.

DAI Constantine Porphyrogenitus De Administrando Imperio, ed. Gy.Moravcsik, transl. R. J. H. Jenkins, CFHB, Washington 1967.

De Cer. I Constantini Porphyrogeniti imperatoris De Cerimoniis aulaeByzantinae libri duo, I, ed. J. J. Reiske, Bonn 1829.

De Them. Constantino Porfirogenito, De Thematibus, ed. A. Pertusi, Studi eTesti 160, Vatican 1952.

De Vel. Dagron, Trate.

Diac. Leonis Diaconi Caloensis historiae libri decem, ed. C. B. Hase,Bonn 1828.

DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington.

\uri}, Foke I. \uri}, Porodica Foka, ZRVI 17 (1976)189–296.

EO Echos d’ Orient, Kadikoy–Bucharest.

Falkenhausen,Untersuchungen

Vera von Falkenhausen, Untersuchungen uber die byzantinischeHerrschaft in Suditalien vom 9. bis 11. Jahrhundert, Wiesbaden1967.

Ferluga,Ni`e jedinice

J. Ferluga, Ni`e vojno-administrativne jedinice tematskogure|ewa, ZRVI 2 (1953) 61–98.

Ferluga, Clisure J. Ferluga, Le clisure bizantine in Asia Minore, ZRVI 16 (1975)9–23.

FK Filotejev klitorologion, Oikonomides, Listes 65–235.

G. Monachos-Muralt Georgies Monachos dictus Hamartolos, Chronicon, ed. E. De Mu-ralto, Petropolis 1859.

Genes. Iosephi Genesii regum libri quattuor, rec. A. Lesmueller-Werner etI. Thurn, CFHB 14, Berlin 1978.

Georg. Mon. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, 761–924.


Georg. Monach. II Georgii Monachi Chronicon II, ed. C. de Boor, Leipzig 1904.

Gregoire, Manuelet Theophobe

H. Gregoire, Manuel et Theophobe ou la concurrence de deuxmonasteres, Byz. 9/1 (1934) 183–204.

Guilland,Recherches I

R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines I, Berlin —Amsterdam 1967.

Èordanov,Preslav

I. Èordanov, Pe~atite ot strategiàta v Preslav (971–1088),Sofià 1993.

Krsmanovi},Uspon

Bojana Krsmanovi}, Uspon vojnog plemstva u Vizantiji XI ve-ka, Beograd 2001.

Kuhn, Armee H.-J. Kuhn, Die Byzantinischen Armee im 10. und 11. Jahrhun-dert, Wien 1991.

L. Gramm. Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker, Bonn 1842.

Lemerle,Pauliciens

P. Lemerle, L’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure d’apres lessources grecques, TM 5 (1973) 1–144.

Lemerle, Thomasle Slave

P. Lemerle, Thomas le Slave, TM 1 (1965) 255–297.

Mikra Asia V. Vlisidu, E. Kundura-Galaki, St. Lambakis, T. Lungis, A.Savidis, H Mikra Asia twn qematwn. Ereunej panw sthngewgrafikh fusiognwmia kai proswpografia twn buzan-tinwn qematwn thj Mikraj Asiaj (7oj –11oj ai.), Aqhna 1998.

Oikonomides,Listes

N. Oikonomides, Les listes de preseance byzantines des IXe et Xe

siecles, Paris 1972.

Ostrogorski, Bra}aVasilija I

G. Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, SD III, Beograd 1970,296–304 (=Bratâà Vasilià I, Sbornik v pametâ na profesorPetãr Nikov, Sofià 1939, 324–350).

Ostrogorski,Istorija

G. Ostrogorski, Istorija Vizantije 1959 (SD VI, 1970).

REB Revue des etudes byzantines, Paris.

S. I W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Osterreich, I: Kaiser-hof, Wien 1978.

Scyl. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, ed. I. Thurn, V, SeriesBerolinensis, Berlin — New York 1973.

SD Sabrana dela.

Sym. Mag. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, 601–760.

Theoph. Theophanis Chronographia, rec. C. De Boor I, Leipzig 1883.

Theoph. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838.

TB Taktikon Bene{evi~a, Oikonomides, Listes 237–253.

TE Taktikon Eskorijala, Oikonomides, Listes 255–277.

TM Travaux et Memoires, Paris.

TU Taktikon Uspenskog, Oikonomides, Listes 41–63.

Vasiliev, Byzanceet les Arabes

A. A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, I: La dynastie d’Amorium(820–867), ed. Franüaise H. Gregoire, M. Canard, Bruxelles1935.


Vatop. Actes de Vatopedi I: des origines a 1329, Archives de l’AthosXXI, ed. J. Bompaire, J. Lefort, Vassiliki Kravari, Ch. Giros, Pa-ris 2001.

W.S. II Alexandra-Kyriaki Wassiliou, W. Seibt, Die byzantinischen Bleisie-gel in Osterreich, II: Zentral- und Provinzialverwaltung, Wien2004.

Z.N. Byzantine Lead Seals, by G. Zacos, comp. and ed. J. W. Nesbitt,II, Bern 1984.

Zon. III Ioannis Zonarae epitomae historiarum III, ed. Th. Butner —Wobst, Bonn 1897.

ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, Beograd.

Bojana Krsmanovi}

THE POTENTIAL OF THE OFFICE OF DOMESTIKOS TON SCHOLON

(8TH–10TH CENTURIES)*

The flexibility of the Byzantine state apparatus was provided by the Emperor'scapacity to grant competences, offices and honorary titles at his will, a feature that had

a considerable impact on the organization of the supreme command in the Empire.

Two basic types of military offices can be distinguished: the so-called official

(those known from taktika) and the unofficial, i.e. extraordinary ones

(monostrategos, strategos-autokrator). The designations of the latter are often denied

the status as technical terms. Now, whether these terms are technical or not is only to

be determined on the basis of the existence or non-existence of clearly defined com-

petences attached to them. For instance, the report of Nikephoros Phokas the Elder'sappointment to the post of “monostrategos of the Western Themes, Thrace and Mac-

edonia and Kephalonia, Longobardia and Calabria” (G. Monachos-Muralt 757) bears

witness to the clearly defined military competences of the monostrategos. It is there-

fore highly improbable that the term ‘monostrategos’ was used in its literal sense

here: it is an officer whose power is not only military, but also explicitly accumula-

tive in nature. Accumulative military power, i.e. a power over military units of dif-


* The present paper is a part of a wider research project dealing with the institution of the su-preme command in Byzantium in the period between the 8th and the 11th centuries. The first part of theproject, presented here, is devoted to the development of the office of domestikos ton Scholon, whereasthe second one, to appear in ZRVI 44, deals with comparison of the accumulative military powers of thedomestikos ton Scholon, the strategoi of the themes, and the extraordinary functions of monostrategosand strategos-autokrator.

ferent types and origins, is the basic characteristic of the highest commanding of-

fices.

From the standpoint of the Byzantine practice, the bestowal of a command or

prerogatives (arch, exousia) has to be kept apart from the appointment to an office,

since in many cases a certain kind of military power did not necessarily follow from

a certain kind of military office, even the coincidence of power and office was com-

mon enough. As for the supreme military command, at least three ways of granting it

can be distinguished:

1) bestowal of official, i.e. taktikon military offices (strategoi of the themes,

commanders of tagmata);

2) bestowal of extraordinary military competences (naming to the office of

strategos-autokrator or monostrategos);

3) bestowal of military competences to an official whose post does not belong

to the category of military offices (logothetes tou dromou, eunuchs of the Imperial

palace as supreme commanders of military campaigns — parakoimomenos,

protovestiaros, etc.).

The interpretation of both an office (official or unofficial) and the power it was

to be invested with depended on the decision of the ruler and on his interventions in

the functioning of the state apparatus. In a considerable number of attested cases, for

instance, the so-called official offices — which, in contrast to the extraordinary, un-

official ones, did imply a set of traditionally defined competences — transcended

their basic content through a decision by the Emperor. Thus, all offices mentioned in

the Byzantine taktika had a certain potential which was fully realized only if the

ruler saw to it by granting the bearer of the office more power than was common for

the duty he was performing.

The process of the historical development of an office is to be interpreted as a

change of its original content. On the one hand, when the competences attached to an

office were abolished or restricted, the office tended to turn into an honorary title

over time (a fate shared by many, if not all, Byzantine offices). On the other hand, if

the prerogatives were changed or widened, an office could grow weaker or stronger

with respect to the power it carried. The way the potential of an office was realized is

neatly illustrated by the example of the office of domestikos ton Scholon.

Since domestikos ton Scholon came to be the most prestigious (official) office

in the Byzantine military hierarchy, the way it developed is illustrative of the devel-

opment of the entire institution of supreme command in the Empire. In the course of

two centuries, which is the time that passed between the first mention of the

domestikos ton Scholon as an independent officer (767/8) and the final stage of the

military reform under John I Tzimiskes, reflected in the Escorial Taktikon (971–975),

four stages in the development of the office of domestikos ton Scholon can be dis-

cerned.


I. Time of the predominance of the Strategoi of the themes

The first stage in the development of the office of domestikos ton Scholon can

be traced back to the time of Constantine V, more precisely to the first mention of

the domestikos ton Scholon as an independent officer in the Byzantine army (767/8);this stage ended with the seizure of power by the Amorian dynasty (820). From the

point of view of the organization of the supreme command, this period is character-

ized by the predominance of the strategoi of the themes, first of all the strategos of

Anatolikon, who played the dominant role in warfare. At the same time, the

domestikos ton Scholon is indisputably the most eminent officer of the Capital, the ti-

tle being frequently mentioned in the context of internal religious and dynastic con-

flicts. If he took part in warfare, the domestikos ton Scholon cooperated with the

strategoi of the themes, but he was not their superior.

The entry for 781/2 from Theophanes, mentioning a certain Antonios, who par-

ticipated in the campaign at the lake Bane as a “domestikos ton Scholon with

tagmata” (Theoph. 456: ton domestikon sun toij tagmasin), shows that at this

time this officer had a command not only of the tagma ton Scholon, but also of the

tagma of the Exkoubitoi (first mentioned in 765). Later, after the creation of the re-

maining two Constantinopolitan tagmata — tagma tou ariqmou (791) and tagma of

the Hikanatoi (809) — the power of the domestikos extended, so that he was occa-

sionally in command of all four tagmata, known as ta basilika tagmata or tatessara basilika tagmata.

II. From officer of the Capital to provincial officer

The second stage in the development of the office of domestikos ton Scholon

falls in the time of the Amorian dynasty. In this period, the Capital's most eminent

officer took over the leading role in the military hierarchy and became the supreme

commander of the army at war in the absence of the Emperor, with both the tagmata

of the Capital and the armies of themata (i.e. of the provinces) under his control. A

process of centralization of the supreme command was taking place, reflected on the

one hand in the reduction of the military power of the strategoi of the themes (first of

all the strategos of Anatolikon), and on the other in the expansion of the command-

ing power of the domestikos ton Scholon, who was now the commander of “tagmata

and themata”, i.e. of the military units of both the Capital and the provinces.

The first step in this process was the administrative reorganization of the

themes of Asia Minor (triggered by the uprising of Thomas the Slav) in the time of

Michael II the Amorian, whereby large themes were fragmented, with the resulting

curtailment of the military power exercised by the strategoi.

During the reign of his son Theophilos, it was the commanding officers that

were favored instead of the military-administrative representatives, as witnessed by

the activities of the most eminent military leaders of that period, the domestikos ton

Scholon Manuel the Armenian and the commander of the Persian tagma (persikontagma) Theophobos. The first formal indications of the change in the military hier-


archy date back to the period of Theophilos' reign. All four preserved taktika of the

9th and 10th centuries clearly indicate the primacy of the strategos of Anatolikon

over the domestikos ton Scholon. Until Theophilos, the posts of strategos of

Anatolikon and domestikos ton Scholon had not constituted hierarchically intercon-

nected ranks on the path of career advancement. It was only with the official promo-

tion of Manuel the Armenian from the office of strategos of Anatolikon to the rank

of domestikos ton Scholon that the model of advancement in the military hierarchy to

be predominantly used in the future was defined. Manuel's case served as a model in

yet another important issue: the primacy of the domestikos ton Scholon was as a rule

formally justified by an honorary title, a practice that, according to the sources, be-

came common in the second half of the 10th century (the rank of the domestikos ton

Scholon was usually supplemented by the title of magistros). However, even before

that, the rank of the domestikos ton Scholon with the title of patrikios (such as

Nikephoros Phokas the Elder) was higher than that of the strategoi of the themes

with respect to the commanding power they were invested with.

The increasing importance of the office of domestikos ton Scholon is unequivo-

cally attested from the time of the independent reign of Michael III (856–867).Theophanes Continuatus and other sources are explicit that at this time the Amorian

family took over the control of the army, using the office of domestikos ton Scholon

as a means for that purpose. The way this post was filled is illustrative of the flexibil-

ity of the Byzantine state apparatus, one of the most important features of which was

the lack of coincidence between the competences (arch, exousia) and the office.

In the period between 856 and 867, the nominal office bearers were the Em-

peror's uncle Bardas, Bardas' eldest son Antigonos, and Petronas, Bardas' brother.Bardas got this post in 856, but it is not known when he formally left it; Antigonos is

mentioned as the domestikos ton Scholon in 863 and 866 (at the time his father was

killed); Petronas is said to have officially assumed the office after the victory in the

battle of Poson, 863 (Theoph. Cont. 183; De Cer. I,647; Scyl. 101); he probably held

it until his death in 865. In two places, Theophanes Continuatus mentions that

Bardas held the office of the domestikos ton Scholon, but since he was not fully able

to perform the duties connected with it because of his other political functions, he

yielded it to his brother Petronas (Theoph. Cont. 167, 180). Thus Petronas, strategos

of the Thrakesion theme, appears as the supreme commander of the Byzantine army

already in 856, even though Bardas only temporarily yielded him the competences of

the domestikos ton Scholon, not the office itself. Yet another instance of the transfer

of military power not followed by an official naming to the corresponding office is

attested in 863. The official domestikos ton Scholon at that time was Antigonos, but

the offensive of ‘Umar, emir of Melitene, prompted the Emperor to order Petronas,strategos of the Thrakesion theme, to take over the command of the Byzantine army.Petronas was thus a superior of the strategoi of the themes of Armeniakon,Boukellarion, Koloneia, Paphlagonia, Anatolikon and Cappadocia, to the

kleisourarchoi of Seleukeia and Charsianon, and to the strategoi of Thrace and Mac-

edonia. On the top of it, “the theme of Thrakesion” and four Imperial tagmata were


under his command. After the victory, Petronas was officially named domestikos ton

Scholon (Theoph. Cont. 181).

This example is important for two reasons. First, it shows the practice of grant-

ing broadest possible military competences to a person without raising him to the

corresponding office. There is one more instance of this indirect exercising of an of-

fice, attested somewhat later: while Nikephoros Phokas was preoccupied with the

Cretan campaign (960/961), his brother Leo took charge on the eastern front, which

is explained by Theophanes Continuatus as Leo's engagement ek proswpou touadelfou autou (Theoph. Cont. 479). Second, the detailed description of Petronas'prerogatives together with the data on the parties in the conflict of 863 allow us to

define more precisely the competences of the domestikos ton Scholon. Primarily, he

was the commander of the tagma ton Scholon, whose commanding power could, if

necessary, be extended to cover all the tagmata of the Capital. From the time of Mi-

chael III (probably already since Theophilos), the competences of this officer could

be expanded to include the control over all provincial armies, i.e. the armies of

themata. Domestikos ton Scholon was thus advanced to the position of the com-

mander of the whole army in the absence of the Emperor, the sources often referring

to him as the commander of ‘both tagmata and themata'.

III. The tenth century: The phenomenon of the privatization of the office

In the 10th century, the office of domestikos ton Scholon underwent a new de-

velopment, in the course of which it assumed two features highly uncharacteristic for

the Byzantine state practice. Arising from the decisions made by the Emperor him-

self, these two features may be subsumed under the term privatization of the office.The first one pertains to the duration of the mandate of the domestikos ton Scholon,at that time the only holder of the supreme command (John Kourkouas under

Romanos I Lekapenos; Bardas and Nikephoros Phokas during the reigns of

Constantine VII and Romanos II). The second is the succession of the members of

one family in this office (the case of the Phokades at the time of Constantine VII and

Romanos II). The fact that the supreme command was in the hands of few people for

long periods of time (a phenomenon unique in the history of Byzantium) at first

doubtlessly contributed to its centralization. Later, however, this caused increasing

decentralization of the supreme command, insofar as the domestikos ton Scholon

now stood between the Emperor in Constantinople and the (professional) army on

the eastern frontier. Furthermore, he was not merely a loyal subject anymore, like

John Kourkouas used to be; instead, he was assuming the role of the creator and co-

ordinator of the entire eastern policy and was only formally subjected to the Emperor

(the case of the Phokades family).

IV. The reform of the supreme command: Creation of rival offices

The fourth stage in the development of the office of domestikos ton Scholon

falls in the period of the reforms of the institution of supreme command in the Em-

pire. The basic characteristics of this period are, one the one hand, the increasing


number of the commanding officers of highest rank (because of the introduction of

new duties), and on the other, the curtailing of their power, so that since the reign of

Nikephoros II Phokas they functioned merely as leaders of individual military expe-

ditions within limited territories and with limited goals. This naturally also led to the

curtailment of the competences of the domestikos ton Scholon.

Formally, the reform started with the division of the office of domestikos ton

Scholon and the creation of two new offices — domestikos ton Scholon of the East and

domestikos ton Scholon of the West — in the first years of the reign of Romanos II.

The reform gained momentum during the reign of Nikephoros II Phokas, when

the office of stratopedarches was created. The Escorial Taktikon mentions two

stratopedarchai, those of the East and of the West. This points to the split position of

the domestikos ton Scholon as the model for the organization of this new command-

ing office of highest rank. The office of stratopedarches had two salient features.The first is commented upon in the narrative sources: ever since its creation (in 965or 967), the new office was accessible to eunuchs. The second feature can be inferred

from the Escorial Taktikon, which does not mention any lower officers belonging the

staff of stratopedarchai (like e.g. topoteretes). This means that this officer did not

have a specific tagma under his command. In view of these facts, one may wonder

whether a stratopedarches could replace a domestikos ton Scholon and take over the

command of the tagma ton Scholon from the outset. If this was the case, he was the

deputy of the domestikos ton Scholon in the narrow sense of the word, endowed with

the same type of commanding power. In any case, from the end of the 10th century

onwards, the tagma ton Scholon was headed by the topoteretes ton Scholon, not by

the domestikos, this new development only increasing the similarity of domestikos

ton Scholon with stratopedarches as described in the Escorial Taktikon.

The reform of the institution of supreme command was completed under

Tzimiskes with the creation of the office of stratelates, described in the Escorial

Taktikon as a singular position. Initially, this office resembled the old function of

domestikos ton Scholon in that it was connected with the command of tagma of

stratelatai. However, stratelates was also soon to become a commander of armies

provisionally assembled for a particular campaign.

Thus, beginning with the reign of Tzimiskes, the Emperor could choose be-

tween one of the five officers of highest rank, with the result that the power of the

previously first officer of the Byzantine army — the domestikos ton Scholon — was

clearly limited. In addition, the reform of the commanding system also brought about

changes in the provinces: the creation of the offices of the provincial doukai and

katepano often rendered the nomination of the representatives of the central com-

mand superfluous.

Conclusion

The centralization of the supreme command at the time of the Amorian dy-

nasty (under Theophilos and Michael III) was carried out by expanding the compe-

tences of domestikos ton Scholon from the tagmata of the Capital to the provincial


army. The units of the provincial army put at his disposal when necessary were proba-

bly units made up of professional soldiers which were incorporated into the armies of

the themes (perhaps taxewtai/taxatoi/taxatiwnej). The hypothesis of the existence

of professional military units within the armies of the themes is supported by the re-

ports which point to great mobility of the strategoi of the themes and their troops. A

good example of this are the activities of the Thracian and Macedonian armies and

their strategoi. The primary duty of these troops was to defend the territories of their

respective themes (Thrace and Macedonia) and the northern frontiers of the Empire

from Bulgarian incursions. In addition to this, however, Theophanes Continuatus

claims that there was a law (nomoj) according to which “when the Bulgarians were at

peace” these armies could be used in the East (Theoph. Cont. 181). There are also re-

ports on the activities of Thracian and Macedonian armies in South Italy.

Concerning the military competences of the domestikos ton Scholon, the data

given by the sources reveal the following: As a rule, he is mentioned as a com-

mander of “tagmata and themata”, primarily responsible for the land forces. If the

army and the navy were to act together, droungarios tou ploimou was always men-

tioned along with the domestikos (so e.g. during the war with Symeon). The

domestikos ton Scholon could follow the Emperor on the battlefield or share the com-

mand with him in one way or another, in which case the chain of command was

changed, with the Emperor assuming the role of the supreme commander. This never

occurred with the supreme commanders invested with extraordinary prerogatives,such as strategos-autokrator.

The centralization of the supreme command was certainly provoked by the

need to strengthen the positions of Byzantium in the war against the Arabs. Great

losses the Empire suffered under Michael II the Amorian as well as the pressure on

the eastern frontier made the reorganization of the supreme command imperative, the

transfer of the supreme command to the domestikos ton Scholon being a solution

which rendered the management of military campaigns more efficient. Since the

time of the Amorians, the domestikos ton Scholon was involved in battles which

were of vital interest for Byzantium at the given moment. Under Theophilos, Mi-

chael III and Basil I, his major task was the defense of the borders in Asia Minor, the

priorities changing only at the time of Leo VI, when the Byzantine-Bulgarian war,led on the territories of Thrace and Macedonia, came to the fore. After the era of

wars against Symeon, Byzantium once again turned to the East, where the struggle

for the defense of Asia Minor and for the spreading of Byzantine power across its

limits marked not only the second half of the 10th century, but also the reign of Basil

II. Great military achievements of Byzantium during this period are for a greater part

due to the office of the domestikos ton Scholon. It should not go unmentioned that

Southern Italy and Sicily did not belong to the competences of the domestikos, the

campaigns in this part of the Empire being led by the strategoi of the themes or by

extraordinary officers (monostrategos, later also strategos-autokrator). After the re-

form of the provincial organization, the defense of the regions in South Italy was in

the hands of the katepano of Italy.


The reform of the institution of supreme command had as its consequence the

gradual curtailing of the power of the domestikos ton Scholon, so that at the end he

acted only as a commander of individual campaigns, within limited territories and

with limited goals. At the end of the 10th century the office of domestikos ton

Scholon was separated from tagma ton Scholon; in the course of the reign of

Constantine VIII the position was opened for eunuchs. The sources of the 11th cen-

tury refer to this office only as domestikos of the East and domestikos of the West.The seniority of the East is visible from the fact that until the age of the Komnenoi

the domestikos of the East was also referred to as grand (megas) domestikos.


bojana krsmanovic - potencijal funkcije domestika shola (viii-x vek

Documents