book 2 хөцм

1

Äýëõèéí Ýð¿¿ëÌýíäèéí

Áàéãóóëëàãà

Ýð¿¿ë Ìýíäèéíßàì

Í¯Á-ûíÕ¿¿õäèéí Ñàí

WHO/MON/01.5. AÝÕ: ÀÍÃËÈ ÕÝËÝÝÐ

Õ¿¿õäèéí ªâ÷íèéÖîãö Ìåíåæìåíò

2 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõíàñíû ºâ÷òýé

õ¿¿õäèéã ¿íýë, àíãèë

2

Õª

ÖÌ

Õ¯

¯Õ

ÄÈ

ÉÍ

ªÂ

×Í

ÈÉ

ÖÎ

ÃÖ

ÌÅ

ÍÅ

ÆÌ

ÅÍ

Ò

WHO/MON/01.5.AÝÕ: ÀÍÃËÈ ÕÝËÝÝÐ

Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ªÂ×ÍÈÉÖÎÃÖ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

2 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõíàñíû ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã

¿íýë, àíãèë

Îð÷óóëñàí: Ä.Ìàë÷èíõ¿¿

Õÿíàñàí: ÕªÖÌ-èéí àæëûíõýñýã

ÄÝÌÁ ÝÌß Í¯ÁÕÑ

2003

3

ÀÃÓÓËÃÀ

ÎÐØÈË .................................................................................................................... 5

1.0 Õ¯¯ÕÝÄ ßÌÀÐ ÇÎÂÈÓÐÒÀÉÃ ÝÕÝÝÑ ÀÑÓÓÕ ............................................ 7

2.0 ÀÞÓËÒÀÉ ÅÐªÍÕÈÉ ØÈÍÆ¯¯ÄÈÉÃ ØÀËÃÀ ............................................ 9

ÄÀÑÃÀË A ......................................................................................................... 11

3.0 ÕÀÍÈÀËÃÀÑÀÍ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ Õ¯¯ÕÄÈÉÃ ¯ÍÝË ................ 14

3.1 ÕÀÍÈÀËÃÀ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÈÉÃ ¯ÍÝË ............... 153.2 ÕÀÍÈÀËÃÀ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÈÉÃ ÀÍÃÈË .............. 18

ÄÀÑÃÀË Á ........................................................................................................ 24ÄÀÑÃÀË Â (C) .................................................................................................. 28

4.0 ÑÓÓËÃÀËÒÛÃ ̄ ÍÝË, ÀÍÃÈË .......................................................................... 31

4.1 ÑÓÓËÃÀËÒÛÃ ̄ ÍÝË ............................................................................... 32

ÄÀÑÃÀË Ã ......................................................................................................... 35

4.2 ÑÓÓËÃÀËÒÛÃ ÀÍÃÈË ............................................................................. 36

4.2.1 Øèíãýí àëäàëòûã àíãèë ................................................................ 36

ÄÀÑÃÀË Ä ........................................................................................................ 40

4.2.2 Óæèã ñóóëãàëòûã àíãèë .................................................................. 424.2.3 Öóñàí ñóóëãàëòûã àíãèë ................................................................ 43

ÄÀÑÃÀË Å ......................................................................................................... 44ÄÀÑÃÀË ¨ (G) .................................................................................................. 49

5.0 ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ ̄ ÍÝË, ÀÍÃÈË ....................................................................... 51

5.1 ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ ̄ ÍÝË ............................................................................. 52

ÄÀÑÃÀË Æ ........................................................................................................ 57ÄÀÑÃÀË Ç ......................................................................................................... 59ÄÀÑÃÀË È ........................................................................................................ 61

5.2 ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ ÀÍÃÈË .......................................................................... 625.3 ÓËÀÀÍÁÓÐÕÍÛÃ ÀÍÃÈË ........................................................................ 64

ÄÀÑÃÀË Ê ......................................................................................................... 67

4

ÄÀÑÃÀË Ë (L) .................................................................................................. 81

6.0 ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÍÈÉÃ ̄ ÍÝË, ÀÍÃÈË ............................................................... 83

6.1 ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÍÈÉÃ ̄ ÍÝË .................................................................... 836.2 ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÍÈÉÃ ÀÍÃÈË ................................................................... 85

ÄÀÑÃÀË Ì ....................................................................................................... 87

7.0 ÒÓÐÀÀË, ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÀ ÐÀÕÈÒÛÃ ̄ ÍÝË ............................................ 89

7.1 ÒÓÐÀÀË ÁÓÞÓ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÛÃ ̄ ÍÝË ........................................... 91

ÄÀÑÃÀË Í ........................................................................................................ 93ÄÀÑÃÀË Î ........................................................................................................ 96

7.2 ÐÀÕÈÒÛÃ ̄ ÍÝË ..................................................................................... 100

7.3 ÒÓÐÀÀËÛÃ ÀÍÃÈË ................................................................................. 101

7.4 ÐÀÕÈÒÛÃ ÀÍÃÈË ................................................................................... 102

ÄÀÑÃÀË ª ....................................................................................................... 104

8.0 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÄÀÐÕËÀÀÆÈËÒ ÁÀ À ÀÌÈÍÄÝÌÈÉÍ ÕÀÍÃÀËÒÛÍÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ ........................................................................................... 114

8.1 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÄÀÐÕËÀÀÆÈËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ ......................... 1148.2 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ À ÀÌÈÍÄÝÌÈÉÍ ÕÀÍÃÀËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ ..... 117

ÄÀÑÃÀË Ï ........................................................................................................ 118

9.0 ÁÓÑÀÄ ªÂ×Í¯¯ÄÈÉÃ ̄ ÍÝË ......................................................................... 121

ÄÀÑÃÀË Ð ........................................................................................................ 122ÄÀÑÃÀË Ñ (S) .................................................................................................. 131ÄÀÑÃÀË Ò (T) ................................................................................................... 133

ÕÀÂÑÐÀËÒ: ¯çëýãèéí Ìàÿãòûí ÕÓÓÄÀÑ: 2 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñíûºâ÷òýé õ¿¿õäèéã ¿íýë, àíãèë .......................................................... 136

5

2 ÑÀÐÀÀÑ 5 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ ªÂ×ÒÝÉÕ¯¯ÕÄÈÉÃ ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË

ÎÐØÈË

Òîäîðõîé çîâèóð øàíàëãàà áóþó øèíæòýé õ¿¿õäýý ýõ ýìíýëýãò àâ÷èðäàã. Õýðýâòà òýð õ¿¿õäèéí çºâõºí òîäîðõîé çîâèóð áóþó øèíæèéã ¿íýëáýë ºâ÷íèé áóñàä øèíæ¿¿ä÷ òàíä õàðàãäàíà. Òýð õ¿¿õýä óóøãèíû õàòãàëãàà, ñóóëãàëò, óëààíáóðõàí áóþó òóðààëòàéáàéæ ìàãàä. Õýðýâ ýì÷ëýõã¿é áîë ýäãýýð ºâ÷í¿¿ä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã ýðýìäýã áîëãîõáóþó ¿õýëä ÷ õ¿ðãýæ áîëíî.

2 ÑÀÐÀÀÑ 5 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ ªÂ×ÒÝÉ Õ¯¯ÕÄÈÉÃ ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòýíäºâ÷íèé àæèãëàãäàõã¿é áàéãàà øèíæ¿¿ä áîëîí ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã õýðõýí ¿íýëýõ, àíãèëàõòóõàé òîäîðõîé áè÷ñýí. Òà ýõýýñ õ¿¿õäèéí çîâèóðûã õ¿ñíýãòèéí äàãóó àñóóõ áà àþóëòàéåðºíõèé øèíæ¿¿äèéã õ¿¿õäýä øàëãàõ ¸ñòîé. Òýãýýä äºðâºí ãîë øèíæ: õàíèàëãà áóþóàìüñãààäàëò, ñóóëãàëò, õàëóóðàëò áà ÷èõíèé ºâ÷íèé òàëààð àñóóíà. Õýðýâ õ¿¿õäýä ãîëøèíæ íýã áóþó õýä õýä áàéâàë òýð õ¿¿õýä õ¿íä ºâ÷òýé áàéæ áîëíî. Õ¿¿õýä òóðààë áàöóñ áàãàäàëòòàé ýñýõèéã øàëãà. Ìºí õ¿¿õäèéí äàðõëààæóóëàëòûí áàéäëûã øàëãàõ áàýõèéí õýëñýí áóñàä àñóóäëóóäûã ¿íýë.

6

ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄ

Òàíûã äàðààõ óð ÷àäâàðò äàäëàãàæèõ òóõàé ýíý ñóðàõ áè÷èãò áè÷ñýí:

• Õ¿¿õäèéí çîâèóðûí òóõàé ýõýýñ àñóóõ• Àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàõ• Ãîë äºðâºí øèíæèéí òàëààð ýõýýñ àñóóõ

- õàíèàëãà áóþó àìüñãààäàëò- ñóóëãàëò- õàëóóðàëò- ÷èõíèé ºâ÷èí

• Õýðýâ ãîë øèíæ áàéâàë:- òýð ãîë øèíæ òýìäýãòýé õîëáîîòîé áóñàä øèíæèéã öààøèä ¿íýëýõ- èëýðñýí áóþó èëðýýã¿é øèíæ¿¿äèéã ¿íäýñëýí ºâ÷íèéã àíãèëàõ

• Öóñ áàãàäàëò, òóðààë, ðàõèòûí øèíæ¿¿äèéã øàëãàõ áà õ¿¿õäèéíìàðèàëàëòûí áàéäàë, ðàõèòûã ¿íýëýõ

• Õ¿¿õäèéí äàðõëààæóóëàëò, À àìèíäýìèéí õàíãàëòûí áàéäëûã øàëãàõ áàõ¿¿õäýä îäîî ÿìàð íýã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãà, À àìèíäýì õýðýãòýéýñýõèéã øèéäâýðëýõ

• Áóñàä ºâ÷í¿¿äèéã ¿íýëýõ

¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòèéí òàëààð ñóðãàã÷ áàãø ÷èíü òàíä èë¿¿ òîäîðõîé ìýäýýëýëºãíº.

7

1.0 Õ¯¯ÕÝÄ ßÌÀÐ ÇÎÂÈÓÐÒÀÉÃ ÝÕÝÝÑ ÀÑÓÓÕ

Õ¿¿õäýý ºâ÷òýé ¿åä ýõ (ýñâýë ýöýã, ýìýý, ýã÷ áóþó àõ çýðýã ãýðèéíõíèé íýã íü)ãîëäóó ò¿¿íèéã ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëäýã. Ãýâ÷ ýõ÷¿¿ä ìºí ýð¿¿ë õ¿¿õäèéí çºâëºãººíä,äàðõëààæóóëàëòûí òîâëîëîîð, ìºí ãýìòëèéí ýì÷èëãýý õèéëãýõýýð õ¿¿õäýý ýìíýëýãòàâ÷èðäàã. Ýõ ºâ÷òýé õ¿¿õäýý ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõýýð àâ÷ èðýõýä òà þó õèéõ ̧ ñòîéã ̄ ÍÝË,ÀÍÃÈË øàòëàëä òîäîðõîéëñîí. Ýð¿¿ë õ¿¿õäèéã äàðõëààæóóëàëòàíä àâ÷ðàõàä áóþóò¿ëýãäñýí, ãýìòñýí õ¿¿õýä èðýõýä ýíý õ¿ñíýãòèéã àøèãëàõã¿é.

Èõýíõ ýìíýëã¿¿äýä ºâ÷òºí èðýõýä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õýä ÿàãààä èðñýíøàëòãààíûã òîãòîîíî. Òýð àæèëòàí õ¿¿õäèéí æèí, õàëóóíûã õýìæèæ ºâ÷òºíèé êàðòàíäòýìäýãëýõ áà ººð àæèëòàí æèæèã õóóäñàíä òýìäýãëýë áè÷íý. Òýãýýä ýõ õ¿¿õäýý ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàíä (ýì÷èä) ¿ç¿¿ëíý.

ªâ÷òýé õ¿¿õäýý àâ÷èðñàí ýõòýé óóëçàõäàà òà:

• Ýõòýé ýåëäýã ìýíäýëæ õ¿¿õýäòýé íü õàìò ñóóõûã óðèíà.

Òà õ¿¿õäèéí íàñûã ìýäñýíýýð ýìíýëç¿éí æèøèã óäèðäàìæ õ¿ñíýãòèéã çºâ ñîíãîæ÷àäíà. Õ¿¿õäèéí òýìäýãëýëèéã ¿çýæ ò¿¿íèé íàñûã îë.

- Õýðýâ õ¿¿õýä 2 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñòàé áîë ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòèéíøàòëàëûí äàãóó õ¿¿õäèéã ¿íýëæ, àíãèë.

- Õýðýâ õ¿¿õýä 1 äîëîî õîíîãîîñ 2 ñàð õ¿ðòýëõ íàñòàé áîë ÍßÐÀÉ õ¿¿õäèéíõ¿ñíýãòèéí øàòëàëûí äàãóó õ¿¿õäèéã ¿íýëæ àíãèë. (ýíý ñóðãàëòûí òºãñãºëäºâ÷òýé íÿðàé õ¿¿õäèéí îíîø ýì÷èëãýýíèé òàëààð òà èõ ìýäëýãòýé áîëíî)

Õ¿¿õäèéí æèí áà õàëóóí õýìæèãäñýí, òýìäýãëýãäñýíèéã õàð. Õýðýâ õýìæèãäýýã¿éáîë òà õ¿¿õäèéí ãîë øèíæ¿¿äèéã ¿íýëæ àíãèëñíû äàðàà õ¿¿õäèéí æèí, õàëóóíûã¿ç. Îäîîõîíäîî õ¿¿õäèéã òàé÷èõ áóþó ñàíäðààæ òºâºã áîëîõ õýðýãã¿é.

• Õ¿¿õýä ÿìàð çîâèóðòàé áóéã ýõýýñ àñóóõ.

Õ¿¿õäèéí çîâèóðûí òàëààð ýõ òàíä þó õýëñíèéã òýìäýãëý.

Ýõ÷¿¿äòýé èëýí äàëàíã¿é, çºâ óð ÷àäâàðòàé õàðèëöàæ ýíý àñóóëòûã àñóóõ íü÷óõàë. ¯çëýãèéí äàðàà ºâ÷òýé õ¿¿õäýý ãýðòýý àñðàõ òàëààð ýõ÷¿¿äýä òà çºâëºæçààæ ñóðãàõ íü õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã ýì÷ëýõýä ÷óõàë áîëîé. Òèéíõ¿¿ ¿çëýãèéí ýõíýýñë ýõ÷¿¿äòýé ñàéí ÿðèëöàæ îéëãóóëàõ íü íýí ÷óõàë áàéäàã.

• Ñàéí ÿðèëöàæ îéëãóóëàõ óð ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä:

- Ýõ òàíä þó õýëæ áóéã õè÷ýýíã¿éëýí ñîíñ. Ýíý íü ò¿¿íä ò¿¿íèé áàéäàëäîíöãîé àíõààðàë òàâüæ áóéã ¿ç¿¿ëíý.

- Ýõèéí îéëãîõóéö ¿ã õýëëýãýýð ÿðü. Õýðýâ òàíû àñóóñàí àñóóëòûãîéëãîõã¿é áîë òýð ýõ õ¿¿õäèéã çºâ ¿íýëæ àíãèëàõàä õýðýãòýé ìýäýýëýë òàíäºã÷ ÷àäàõã¿é.

8

- Àñóóëòàíä õàðèóëàõ õóãàöààã ýõýä îëãî. Æèøýýëáýë, Òàíû àñóóñàíøèíæ áàéñàí ýñýõèéã õàðèóëàõàä ò¿¿íä áîäîõ öàã õýðýãòýé áàéæ áîëíî.

- Ýõ ººðèéíõºº õàðèóëòàíä ýðãýëçýæ áàéâàë íýìýëò àñóóëò àñóó. Òàãîë øèíæ áóþó õîëáîãäîõ øèíæèéã àñóóõàä òèéì øèíæ áàéñàí ýñýõýä ýõýðãýëçýæ áàéæ áîëíî. Òîäîðõîé õàðèóëò ºãºõºä íü ò¿¿íä òóñ áîëîõóéöíýìýëò àñóóëò àñóó.

• Ýíý ºâ÷íººð ¿ç¿¿ëýõýýð àíõ áóþó äàâòàí èðñíèéã òîãòîî.

Õýðýâ ýíý ºâ÷íèé òîõèîëäîë áóþó çîâèóðààð õ¿¿õýä àíõ óäàà ¿ç¿¿ëæ áóé áîëýíý íü àíõíû ¿çëýã áîëíî.

Õýðýâ õ¿¿õýä õýäýí ºäðèéí óðüä èéì ºâ÷íººð ¿ç¿¿ëñýí áîë ýíý íü äàâòàí ¿çëýãáîëíî.

Äàâòàí ¿ç¿¿ëýëò àíõíûõûã áîäâîë ÿíç á¿ðèéí çîðèëãîòîé áàéäàã. Äàâòàí ¿çëýãèéíÿâöàä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àíõíû ¿çëýãèéí ¿åä õèéñýí ýì÷èëãýý õ¿¿õäýä òóñ áîëñîíýñýõèéã ìýäíý. Õýðýâ õ¿¿õýä ñàéæðààã¿é áóþó õýäýí ºäðèéí äàðàà äîðäñîí áîë ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõýýð èëãýýõ áóþó õ¿¿õäèéí ýì÷èëãýýãººð÷èëíº.

Àíõíû áóþó äàâòàí ¿çëýã ãýäãèéã ÿàæ ìýäýõ íü òàíàé ýìíýëýã ºâ÷òºíèéã ÿàæá¿ðòãýäýã áà òýäíèé ¿ç¿¿ëýõ øàëòãààíûã õýðõýí òîãòîîäãîîñ øàëòãààëíà. Çàðèì ýìíýëýãýõ÷¿¿äýä õýçýý èðýõèéã íü õýëæ äàâòàí ¿çëýãèéí õóóäàñ ºãäºã. Çàðèì ýìíýëýãò ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí îëîí óäààãèéí áóþó áàéíãûí êàðòàí äýýð íü õýçýý äàâòàí ¿ç¿¿ëýõòýìäýãëýë áè÷äýã. ªâ÷òºí á¿ðòã¿¿ëýõýä ýìíýëãèéí á¿ðòãýã÷ ÿàãààä ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõýýðèðñíèéã àñóóæ ìýäíý.

Ñóðãàëòûí òºãñãºëä òà äàâòàí ¿çëýãèéã ÿàæ ã¿éöýòãýõèéã ìýäýõ áîëíî. Ýíý ñóðàõáè÷èãò áóé äàñãàë, æèøýýí¿¿äýä àíõíû ¿çëýãò èðñýí õ¿¿õä¿¿äèéã áè÷ñýí.

9

2.0 ÀÞÓËÒÀÉ ÅÐªÍÕÈÉ ØÈÍÆ¯¯ÄÈÉÃ ØÀËÃÀ

ªâ÷òýé Á¯Õ õ¿¿õäýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãà.

Õýðýâ àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéâàë:

Òýð õ¿¿õýä óóõ áóþó õºõºõ ÷àäâàðã¿é.Òýð õ¿¿õýä óóñíàà á¿ãäèéã áººëæèíº.Òýð õ¿¿õýä òàòñàí áàéíà.Òýð õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é áàéíà.

ßìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæòýé õ¿¿õýä íîöòîé õ¿íä ºâ÷èíòýé áàéíà. Àþóëòàéåðºíõèé øèíæòýé õ¿¿õäèéí îëîíõ íü ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéáàéäàã. Òýä íàðò àíòèáèîòèê òàðèõ, õ¿÷èëòºðºã÷ ºãºõ áóþó òàíàé ýìíýëýãò áýëýí áóñáàéæ ìýäýõ áóñàä ñýõýýí àìüäðóóëàõ ýì÷èëãýý õýðýãòýé. ¯íýëãýýíèé ¿ëäñýíèéãÿàðàëòàé òºãñãº. ßàðàëòàé ýì÷èëãýý õýðõýí õèéõèéã Ýì÷èëãýýã Òîãòîî ñóðàõ áè÷èãòáè÷ñýí áàéíà.

Ýíä ¯ÍÝË áàãàíû ýõíèé í¿ä áàéíà. Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéã ÿàæ øàëãàõûãýíý òàíä õýëíý.

ÀÞÓËÒÀÉ ÅÐªÍÕÈÉ ØÈÍÆ¯¯ÄÈÉÃ ØÀËÃÀ

Õ¿¿õäýä ÿìàð íýã àþóëòàé øèíæ áàéâàë îíöãîé àíõààðàë õýðýãòýé. ¯íýëãýýã ßÀÐÀËÒÀÉòºãñãºæ ãàðààíû ýì÷èëãýýã öàã àëäàëã¿é õèéæ ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õýâò¿¿ë.

ÀÑÓÓ:• Õ¿¿õýä óóõ áóþó õºõºõ ÷àäâàðòàé áàéíà óó?• Õ¿¿õýä óóñàí á¿õíýý áººëæèæ áàéíà óó?• Õ¿¿õýä òàòñàí óó

ÀÆÈÃËÀ:• Õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é ýñýõèéã õàð.

Òà àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàõäàà:

Õ¿¿õýä óóõ áóþó õºõºº õºõºõ ÷àäâàðòàé áàéíà óó? ãýæ ÀÑÓÓ:

Õºõíèé ñ¿¿ áóþó óíäàà ºãºõºä õ¿¿õýä ñîðîõ áóþó çàëãèõ ÷àäâàðã¿é áîë “óóõáóþó õºõºõ ÷àäâàðã¿é” øèíæòýé õ¿¿õýä áîëíî.

Õ¿¿õýä óóõ ÷àäâàðòàé ýñýõèéã òà ýõýýñ àñóóæ àñóóëòûã òýð ýõ îéëãîñîí ýñýõèéãìýäíý. Õýðýâ òýð ýõ õ¿¿õýä óóæ áóþó õºõºæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ãýæ õýëñýí áîë òà õ¿¿õäýäóóõ þì ºãºõºä õ¿¿õýä ÿàæ áàéñíûã ýõýýñ àñóó. Æèøýý íü: Òýð õ¿¿õýä óóõ þì ºãºõºäò¿¿íèéã óóæ ÷àäàæ áàéñàí óó? Æèøýýëáýë, Òýð õ¿¿õýä ºãñºí óóõ þìûã àìàíäàà áàëãàæçàëãèæ ÷àäñàí óó? Õýðýâ ýõèéí õàðèóëò òàíä ¿íýìøèëã¿é áîë öýâýð óñ áóþó õºõíèéñ¿¿ãýý õ¿¿õäýä óóëãàõààð ºãºõèéã ò¿¿íýýñ õ¿ñ. Òýãýýä óñ áóþó õºõíèé ñ¿¿ã õ¿¿õýä çàëãèæáóé ýñýõèéã õàðæ àæèãëà.

Õ¿¿õäèéí õàìàð áèò¿¿ðñýí ¿åä õ¿¿õýä õºõºº õºõºõºä õýö¿¿ áàéäàã. Õýðýâõ¿¿õäèéí õàìàð áèò¿¿ áîë öýâýðëý. Õàìðûã íü öýâýðëýñíèé äàðàà õ¿¿õýä õºõºº õºõºæ÷àäàæ áàéâàë òýð õ¿¿õäýä “óóõ áóþó õºõºº õºõºõ ÷àäâàðã¿é” àþóëòàé øèíæ áàéõã¿éáàéíà.

10

Õ¿¿õýä óóñàí á¿õíýý áººëæèæ áàéíà óó? ãýæ ÀÑÓÓ.

Þó ÷ òîãòîîõã¿é á¿ãäèéã áººëæèæ áóé õ¿¿õäèéã “á¿ãäèéã áººëæèõ” øèíæòýé ãýæ¿çíý. Çàëãèñàí á¿ãä ýðãýæ ãàðíà. Á¿ãäèéã áººëæèæ áóé õ¿¿õýä õîîë, øèíãýí áóþó ýìþóã ÷ òîãòîîæ ÷àäàõã¿é. Õ¿¿õýä õýäýí óäàà áººëæñºí áîëîâ÷ çàðèì øèíãýíèéã òîãòîîæ÷àäàæ áàéâàë àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é áàéíà.

Òà àñóóõäàà ýõèéí îéëãîõ ¿ã õýëýýð ÿðü. Ò¿¿íä õàðèóëàõ áîëîìæèéí õóãàöàà ºã.Õýðýâ õ¿¿õýä á¿ãäèéã áººëæèæ áóé ýñýõýä ýõ ýðãýëçýæ áàéâàë òîäîðõîé õàðèóëàõàä íüòóñàë. Æèøýý íü, õ¿¿õýä õýäýí óäàà áººëæñºíèéã ýõýýñ àñóó. Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õýä õîîëáóþó øèíãýíèéã çàëãèõ á¿ðòýý áººëæèæ áàéãàà ýñýõèéã àñóó. Ýõèéí õàðèóëò òàíäýðãýëçýýòýé áàéâàë õ¿¿õäýä þì óóëãàõûã ò¿¿íýýñ õ¿ñ. Òýãýýä õ¿¿õýä áººëæèõ ýñýõèéãõàð.

Õ¿¿õýä òàòàæ áàéíà óó? ãýæ ÀÑÓÓ.

Òàòàëòûí òóðø áóë÷èí àãøèõ ó÷ðààñ õ¿¿õäèéí ãàð õºë ÷è÷èãíýíý. Õ¿¿õýä óõààíàëäàõ áóþó ÿðüæ áóé ç¿ãò õàðèó ¿éëäýë õèéõ ÷àäâàðã¿é áîëíî.

Õ¿¿õýä ýíý ºâ÷íèé ÿâöàä òàòàæ áàéñàí ýñýõèéã ýõýýñ àñóó. Ýõèéí îéëãîõîîð¿ãýýð õýë. Æèøýý íü, Ýõ òàòàëòûã “óíàõ” áóþó “òàòàæ óíàõ” ãýäãýýð ìýäýæ ìàãàäã¿é.

Õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é ýñýõèéã õàðæ ÀÆÈÃËÀ.

Óíòààðñàí õ¿¿õýä ñýðýõã¿é áà õýâèéí áàéäëààð ñýðýõã¿é. Òýð íîéðìîã áàîð÷èíäîî áîëæ áóé þìûã ñîíèðõîæ ¿çýõã¿é. Óíòààðñàí õ¿¿õýä òàíûã ÿðüæ áàéõàä ãîëäóóí¿¿ð ë¿¿ ÷èíü õàðàõã¿é áóþó ýõèéãýý àæèãëàõã¿é. Òýð õ¿¿õýä õèé ãºëºðñºí, îð÷èíäîîáîëæ áóé þìûã ìýäðýõã¿é áàéäëààð èëýðíý.

Óõààíã¿é õ¿¿õýä ñýðæ ÷àäàõã¿é. Ò¿¿íòýé ÿðèõ áóþó áèåä íü õ¿ðýõ, ñýãñðýõýä òýðõàðèóëàõã¿é.

Õ¿¿õýä åð áèø óíòààðñàí áóþó ñýðæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ýñýõèéã ýõýýñ àñóó. Òàíûãàëãàà òàøèõ áóþó õ¿¿õäèéã ñýãñðýõ ýñâýë ýõ íü äóóäàõàä õ¿¿õýä ñýðæ áàéãàà ýñýõèéãõàðæ àæèãëà.

Òýìäýãëýë: Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õýä óíòàæ áóé ¿åä òà õ¿¿õäèéãñýðýýõ ãýæ îðîëäîëã¿é þóíû ºìíº àìüñãàëûí òîîã òîîë.

Õýðýâ õ¿¿õýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæòýé áàéâàë ¿ëäñýí ¿íýëãýýã ÿàðàëòàé äóóñãà.Ýíý õ¿¿õýä õ¿íä ºâ÷òýé áàéãàà òóë ò¿¿íèé ýì÷èëãýýã õîéøëóóëàõã¿é õèéõ ¸ñòîé.

* * *Òà ºâ÷òýé õ¿¿õäèéí òóõàé ìýäýýëëèéã òóñãàé Ìàÿãòàä òýìäýãëýæ ñóðíà. Ýíý

ìàÿãòûã ¯çëýãèéí Ìàÿãò ãýæ íýðëýäýã. ¯çëýãèéí ìàÿãòûí í¿¿ð íü ¯ÍÝË, ÀÍÃÈËõ¿ñíýãòòýé àäèëõàí. Ýíä ýõýýñ àñóóõ àñóóëò áà òàíû àæèãëàõ, ÷àãíàõ, òýìòðýõ ¸ñòîéøèíæ¿¿äèéã æàãñààñàí.

Òà ýíý ñóðàõ áè÷ãèéí äàñãàëóóäûí îëîíõèä çºâõºí ¯çëýãèéí Ìàÿãòûí õýñãèéãàøèãëàõ áîëíî. Òà ýíý õ¿ñíýãòèéí øàòëàë á¿ðèéã ñóðâààñ ò¿¿íèéã èë¿¿ ñàéí àøèãëàíà.

¯çëýãèéí Ìàÿãòûã ñóðãàã÷ áàãø òàíü òàíä ¿ç¿¿ëýõ áà ÿàæ àøèãëàõûã õýëæ ºãíº.

11

ÄÀÑÃÀË A

Òýìäýãëýë: Èéì çóðàãòàé áîë òà áè÷ìýë äàñãàë õèéíý. Òà ºâ÷òýé õ¿¿õäýä áàéãààøèíæ òýìäã¿¿ä, øèíæèéã áè÷ñýí ºâ÷íèé ò¿¿õ óíøèíà. Õ¿¿õäýä áàéãàà øèíæ¿¿ä áàºâ÷íèé àíãèëëûã ºâ÷íèé ìàÿãòàä òýìäýãëýíý. Òàíûã äàñãàëàà õèéæ äóóñìàãö ñóðãàã÷áàãø òàíû àæëûã òàíòàé ø¿¿í õýëýëöýíý. Ñóðãàã÷ áàãø áàñ õ¿ñíýãòýíä áóþó ñóðàõáè÷èãò áóé ìýäýýëëèéí òàëààðõ òàíû àñóóëòàíä õàðèóëíà.

* * *Äàðààõ ºâ÷íèé ò¿¿õèéã óíøààä àñóóëòàíä íýã á¿ð÷ëýí õàðèóë.

Òîõèîëäîë 1: Ñàðóóë

Ñàðóóë 15 ñàðòàé. Æèí 8.5 êã, áèåèéí õàëóóí 38.5î Ñ õýì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Õ¿¿õýä ÿìàð çîâèóðòàé áàéíà?” ãýæ àñóóõàä ýõ íü:“Ñàðóóë äºðâºí ºäºð õàíèàëãàæ áàéíà. Òýð õîîëîíäîî ìóóäñàí” ãýæ õýëñýí. Ýíý íüýíý ºâ÷íèé ó÷èð Ñàðóóëûí ýìíýëýãò àíõíû èðýëò áàéâ.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ñàðóóëä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Òýð“Ñàðóóë óóæ áóþó õºõºæ ÷àäàæ áàéíà óó?” ãýæ àñóóõàä “¯ã¿é. Ñàðóóë õºõºº õºõºõõ¿ñýëã¿é áàéíà” ãýæ ýõ õàðèóëñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ñàðóóëä æààõàí óñ ºãñºí.Îõèí òîëãîéãîî ÷ ºðãºõºä õýö¿¿ òèéì ñóëõàí áàéñàí. Òýð àÿãàíààñ óóæ ÷àäàõã¿é áàéëàà.

Äàðàà íü òýð ýõýýñ “Îõèí áººëæèæ áàéíà óó?” ãýæ àñóóõàä, ýõ “¯ã¿é” ãýñýí. Òýãýýäýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Îõèí òàòàæ áàéíà óó?” ãýæ àñóóõàä ýõ “¯ã¿é” ãýñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ñàðóóë óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é ýñýõèéã õàðæàæèãëàñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíûã ýõòýé ÿðèëöàæ áàéõàä Ñàðóóë òýä íàðûã àæèãëàíºðººã òîéðóóëàí õàðæ áàéñàí. Îõèí óíòààðààã¿é áóþó óõààíòàé áàéâ.

Îäîî äàðààõ õóóäàñíû àñóóëòàíä õàðèóë.

12

Ýíä ¯çëýãèéí Ìàÿãòûí ýõíèé õýñýã áàéíà.

a. Ñàðóóëûí íàñ, æèí, õàëóóíûã ìàÿãòûí äýýä òàëûí øóãàìûí çàéä áè÷.

á. ÀÑÓÓ: “Õ¿¿õýä ÿìàð çîâèóðòàé áàéíà âý?” Àñóóëòûí äàðààõ çóðààñíû äýýðÑàðóóëûí çîâèóðûã áè÷.

â. Ýíý çîâèóðààð Ñàðóóëûí àíõíû áóþó äàâòàí ¿çëýã áîëîõûã çºâëºõ (√) òýìäýãýýðòýìäýãëý.

ã. Ñàðóóëä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó? Áàéãàà áîë “Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéãøàëãà” àñóóëòòàé í¿äýíä áóé øèíæýýñ ò¿¿íä áàéãàà øèíæèéã äóãóéë.

ÀÍÃÈË áàãàíûí äýýä ìºðºíä áóé “Àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó?” àñóóëòûíäàðààõ “Òèéì” áóþó “¯ã¿é” ãýñíèé àëü íýãíèé àðä çºâëºõ òýìäýã (√) òàâèõ.

2 ÑÀÐÀÀÑ 5 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ ªÂ×ÒÝÉ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ¯ÇËÝÃÈÉÍ ÌÀßÃÒ

ÍÝÐ: ___________________________________ ÍÀÑ: ____________ ÆÈÍ: ______ êã Áèåèéí òåìïåðàòóð______°CÕ¿¿õýä ÿìàð çîâèóðòàéã ÀÑÓÓ: _______________________________________ Àíõíû ¿çëýã? ____ Äàâòàí ¿çëýã? ____

¯ÍÝË (Áàéãàà á¿õ øèíæèéã äóãóéë) ÀÍÃÈË

Àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó?Òèéì ___ ¯ã¿é ___

Àíãèëàë ñîíãîõäîî àþóëòàéøèíæèéã ¿íäýñëýíý ãýäãèéã ñàíà

ÀÞÓËÒÀÉ ÅÐªÍÕÈÉ ØÈÍÆ¯¯ÄÈÉÃ ØÀËÃÀÓÓÕ ÁÓÞÓ ÕªÕªª ÕªÕªÕ ×ÀÄÂÀÐÃ¯É ÓÍÒÀÀ ÁÓÞÓ ÓÕÀÀÍÃ¯ÉÁ¯ÃÄÈÉÃ ÁªªËÆÈÕÒÀÒÀÕ

13

Òîõèîëäîë 2: Æóíàé

Æóíàé 4 íàñòàé, æèí 10 êã, áèåèéí õàëóóí 38 õýì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéí çîâèóðûã àñóóõàä Æóíàéí ýöýã ýõ íü “Òýðõàíèàëãàñàí, ÷èõ íü ºâäñºí” ãýñýí. Ýíý íü ýë ºâ÷íèé ó÷èð àíõíû ¿ç¿¿ëýëò.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Õ¿¿õýä óóæ áóþó õºõºæ ÷àäàæ áàéíà óó?” ãýæ àñóóõàäýã÷ íü “Òèéì” ãýñýí. “Æóíàé á¿ãäèéã áººëæèæ áàéíà óó?” ãýæ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíàñóóõàä ýã÷ íü “¿ã¿é” ãýñýí. “Õ¿¿õýä òàòñàí óó?” ãýæ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àñóóõàäòýä “¿ã¿é” ãýæ õàðèóëàâ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Æóíàéã àæèãëàõàä òýð ñýðãýëýí,óõààíòàé áàéñàí.

Ýíä ¯çëýãèéí Ìàÿãòûí ýõíèé õýñýã áàéíà:







a. Ìàÿãòûí äýýä çàéä õ¿¿õäèéí íýð, íàñ, æèí, áèåèéí õàëóóíûã áè÷.

á. “Àñóó___ Õ¿¿õýä ÿìàð çîâèóðòàé áàéíà âý?” Àñóóëòûí äàðààõ çóðààñàí äýýðÆóíàéí çîâèóðûã áè÷.

â. Æóíàé àíõ áóþó äàâòàí ¿ç¿¿ëæ áóéã çºâëºõ òýìäýãýýð (√) òýìäýãëý.

ã. Æóíàéä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó? Áàéãàà áîë ̄ çëýãèéí Ìàÿãòûí “Àþóëòàéåðºíõèé øèíæèéã øàëãà” ãýñýí í¿äýíä áóé øèíæ¿¿äýýñ ò¿¿íä áàéãàà øèíæèéãäóãóéë. Òýãýýä “Àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó?” Àñóóëòûí äîîðõ “Òèéì” áóþó“¯ã¿é” ãýñíèé íýãíèéõ íü àðä çºâëºõ òýìäýã (√) òàâü.

Ýíý äàñãàëûã õèéæ äóóñìàãö ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë

14

3.0 ÕÀÍÈÀËÃÀÑÀÍ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉÕ¯¯ÕÄÈÉÃ ¯ÍÝË

Õàìàð, õîîëîé, òºâºíõ, ìºãººðñ, ãóóðñàí õîîëîé áóþó óóøãè ãýõ çýðãýýðàìüñãàëûí çàìûí àëü ÷ õýñýãò àìüñãàëûí õàëäâàðóóä òîõèîëäîæ áîëíî.

Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õýä óóøãèíû õàòãàëãààòàé áóþó àìüñãàëûíçàìûí ººð õ¿íä ºâ÷òýé áàéæ áîëíî. Óóøãèíû õàòãàëãààíû øàëòãààí íü íÿí, âèðóñèéíàëü íü ÷ áàéæ áîëíî. Õºãæèæ áóé îðíóóäàä óóøãèíû õàòãàëãàà ãîëäóó íÿíãààð ¿¿ñäýãáà S.pneumoniea, H.influenzae õî¸ð õàìãèéí ò¿ãýýìýë ¿¿ñãýã÷ íü þì. Íÿíãèéí øàëòãààíòóóøãèíû õàòãàëãààòàé õ¿¿õä¿¿ä õ¿÷èëòºðºã÷èéí äóòàë (ìàø áàãà õ¿÷èëòºðºã÷) áóþó¿æëýýð (ò¿ãýýìýë õàëäâàð) íàñ áàðæ áîëíî.

Àìüñãàëûí õºíãºí õàëäâàðòàé îëîí õ¿¿õýä ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõýýð èðäýã.Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õäèéí îëîíõ íü çºâõºí õºíãºí ºâ÷òýé áàéäàã.Æèøýýëáýë, Õàíèàä õ¿ðñýí õ¿¿õäèéí íóñ õîîëîéí àð ëóó óðññàíààñ õàíèàëãàæ áîëíî.Ýñâýë õ¿¿õýä ãóóðñíû ¿ðýâñýë ãýæ íýðëýãääýã ãóóðñàí õîîëîéí âèðóñèéí õàëäâàðòàéáàéæ áîëíî. Èéì õ¿¿õä¿¿äèéí ºâ÷èí õ¿íä áèø. Òýäýíä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì÷èëãýýõýðýãã¿é. Òýäíèéã ýöýã ýõ íü (ãýðèéíõýí íü) ãýðòýý ýì÷èëæ áîëíî.

Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé ìàø õ¿íä ºâ÷òýé, ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì÷èëãýýøààðäëàãàòàé öººí õ¿¿õäèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä ÿëãàí òîãòîîõ õýðýãòýé.Ãàéõàìøèãòàé íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä àìüñãàë îëøèðñîí áà öýýæ õîíõîëçîõýìíýë ç¿éí õî¸ð øèíæèéã øàëãàí óóøãèíû õàòãàëãààíû áàðàã á¿õ òîõèîëäëûã îíîøëîæ÷àäíà.

15

Õ¿¿õäèéí óóøãè ¿ðýâñýõýä óóøãè õºø¿¿í áîëíî. Óóøãè õºøèíãº áîëîõîä ýä ýñýäõ¿÷èëòºðºã÷ áàãàññàíû õàðèóä áèåèéí ¿ç¿¿ëýõ íýã õàðèóëò íü àìüñãàë îëøðîõ øèíæþì.

Óóøãèíû õàòãàëãàà óëàì õ¿íäðýõ òóòàì óóøãè á¿ð ÷ õºøèíãº áîëæ öýýæ õîíõîëçîõøèíæ ãàðíà. Öýýæ õîíõîëçîõ íü óóøãèíû õ¿íä õàòãàëãààíû øèíæ áîëîé.

3.1 ÕÀÍÈÀËÃÀ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÈÉÃ ¯ÍÝË

Õ¿¿õýä õàíèàëãààä áóþó àìüñãàë ñààäòàé áîëîîä õèð óäñàíÀìüñãàë îëøðîõÖýýæ õîíõîëçîõÕ¿¿õýä òàéâàí ¿åäýý õÿõòíàæ àìüñãàëàõ çýðãèéã àíõààð÷ õàíèàëãàñàí áóþóàìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õäèéã ¿íýëíý.

Ýíä ¯ÍÝË áàãàíû í¿äýíä õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãààäñàí õ¿¿õäèéã ¿íýëýõäàðààëëûã (øàòëàëûã) æàãñààæýý:

ÒÝÃÝÝÄ ÃÎË ØÈÍÆ¯¯ÄÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ ÀÑÓÓ:Õ¿¿õýä õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé þó?

ÕÝÐÝÂÒÈÉÌ ÁÎËÀÑÓÓ

ÀÆÈÃËÀ, ×ÀÃÍÀ, ÒÝÌÒÝÐ:

Õýð óäààí - Àìüñãàëûã 1 ìèíóòàä òîîë- Öýýæ õîíõîëçîõûã àæèãëà- Õÿõòíàà àìüñãàëûã ÷àãíàæ,

àæèãëà

Õ¯¯ÕÝÄÒÀÉÂÀÍ

ÁÀÉÕ¨ÑÒÎÉ

}ªâ÷òýé õ¿¿õýä Á¯ÐÝÝÑ õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé ýñýõèéã àñóó.

Õ¿¿õýä õàíèàëãñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé þó? ãýæ ÀÑÓÓ

Õýâèéí áèø àìüñãàëûã “àìüñãàë ñààäòàé” ãýäýã. Ýõ÷¿¿ä ¿¿íèéã ÿíç á¿ðýýðèëýðõèéëäýã. Òýä íàð õ¿¿õýä “àìüñãààäààä”, “ò¿ðãýí àìüñãàëààä” áóþó “óóõèëààä”, ýñâýë“øóóãèæ, òàñàëäàæ àìüñãàëààä” ãýæ ÷ õýëæ ìàãàäã¿é.

Õýðýâ òýð ýõ “¯ã¿é” õýìýýí õàðèóëàõàä, õýðýâ òà õ¿¿õýä õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàëñààäòàé ãýæ áîäîæ áàéãàà áîë ò¿¿íèéã õàðæ àæèãëà. Õ¿¿õýä õýðýâ õàíèàãààã¿é áóþóàìüñãàë ñààòààã¿é áîë õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé õîëáîîòîé øèíæ¿¿äèéã öààø¿íýëýõã¿éãýýð äàðààãèéí ãîë øèíæ òýìäýã áîëîõ ñóóëãàëòûí òóõàé àñóó.

Õýðýâ òýð ýõ ÒÈÉÌ ãýæ õàðèóëáàë äàðààãèéí àñóóëòûã àñóó.

Õýð óäààí? ãýæ ÀÑÓÓ

Õ¿¿õýä 30-ààñ îëîí õîíîã õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé áàéñàí áîë àðõàã

16

õàíèàäòàé áàéäàã. Ýíý íü ñ¿ðüåý, áàãòðàà, õºõ¿¿ë õàíèàä áóþó ººð ºâ÷íèé øèíæ áàéæìàãàäã¿é.

Íýã ìèíóòàíä àìüñãàëûã ÒÎÎË.

Òà õ¿¿õýä àìüñãààäñàí ýñýõèéã ìýäýõèéí òóëä ò¿¿íèé àìüñãàëûã íýã ìèíóòàíäòîîëîõ ¸ñòîé. Õ¿¿õýä çºâõºí ÷èìýýã¿é, òàéâàí ¿åä ë õ¿¿õäèéí àìüñãàëûã àæèãëàæ,÷àãíàõ ̧ ñòîé. Õ¿¿õýä àéæ, óéëæ, óöààðëàæ áóé ¿åä òà àìüñãàëûã íàðèéí òîîëæ ÷àäàõã¿é.

Õ¿¿õäèéí àìüñãàëûã òîîëîõ ãýæ áóéãàà ýõýä õýë. Õ¿¿õäýý òàéâàí áàéëãàõûã ò¿¿íäñàíóóë. Õýðýâ õ¿¿õýä óíòàæ áàéãàà áîë ò¿¿íèéã ñýðýýõ õýðýãã¿é.

Àìüñãàëûã íýã ìèíóò òîîëîõîä:1. Ñåêóíäûí ç¿¿òýé áóãóéí öàã áóþó öàõèì öàã àøèãëà.

a. ªºð ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíûã öàã õàðæ 60 ñåêóíä áîëìîãö ìýäýãäýõèéããóéæ òà ººðºº õ¿¿õäèéí öýýæèéã õàðæ àìüñãàëûí õºäºëãººíèéã òîîë.

á. Õýðýâ òàíä òóñëàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí îëäîõã¿é áîë õ¿¿õäèéí öýýæèéãõàðæ áàéõàä ñåêóíäûí ç¿¿ã õàðæ áîëîõóéö ãàçàð öàãàà áàéðëóóë. Òýãýýäñåêóíäûí ç¿¿ã àæèãëàí õ¿¿õäèéí àìüñãàëûã íýã ìèíóòàíä òîîë.

2. Õ¿¿õäèéí àìüñãàëûí õºäºëãººíèéã õ¿¿õäèéí öýýæ áóþó õýâëèéí àëü íýãýíäàæèãëà. Òà åð íü õ¿¿õýä õóâöàñòàé áàéñàí ÷ àìüñãàëûí õºäºëãººíèéã õàðæ ÷àäíà.Õýðýâ àìüñãàëûí õºäºëãººí òèéì ÷ àìàð õàðàãäàõã¿é áàéâàë õ¿¿õäèéí öàìöûãäýýø ñºõºõèéã ýõýýñ ãóé. Õýðýâ õ¿¿õýä óéëæ ýõýëáýë àìüñãàë òîîëîõîîñ ºìíºõ¿¿õäýý òàéâøðóóëàõûã ýõýýñ õ¿ñ.

Õýðýâ òà àìüñãàëûã òîîëñîí òîîíäîî ýðãýëçýæ áàéâàë (æèøýýëáýë, õ¿¿õýäõºäëººä òèé÷ëýýä áàéñàí áà öýýæèéã õàðàõàä õýö¿¿ áàéñàí, ýñâýë õ¿¿õýäºíäºëçººä áóþó óéëààä áàéñàí ãýõ ìýò) äàõèí òîîë.

Àìüñãàë îëøèðñíû áîñãî õ¿¿õäèéí íàñíààñ õàìààðàëòàé. 2 ñàðààñ 12 ñàð õ¿ðòýëõ¿¿õäèéí àìüñãàëûí òîî, 12 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéíõýýñ îëîí áàéäàã. Èéìó÷ðààñ àìüñãàë îëøèðñîí áîñãî 2 ñàðààñ 12 ñàðòàé õ¿¿õäýä 12 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñíûõ¿¿õäèéíõýýñ ºíäºð áàéíà.

Õýðýâ õ¿¿õäèéí íàñ: Òàíûã òîîëîõîä àìüñãàë îëøèðñîí áàéâàë:

2 ñàðààñ 12 ñàð õ¿ðòýë Íýã ìèíóòàíä 50 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí

12 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñòàé: Íýã ìèíóòàíä 40 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí

Òýìäýãëýë: ßã 12 ñàðòàé õ¿¿õýä íýã ìèíóòàíä 40 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí àìüñãàëæáàéâàë àìüñãàë îëøèðñîí áàéíà.

* * *Öýýæ õîíõîëçîõ áà õÿõòíàà àìüñãàë ãýñýí äàðàà÷èéí õî¸ð øèíæèéã àæèãëàõûí

ºìíº òà õ¿¿õäèéí àìüñãàë àâàõ áà ãàðãàõûã òîãòîîõûí òóëä õ¿¿õäèéã àæèãëà.

17

Öýýæ õîíõîëçîõûã ÀÆÈÃËÀ.

Õýðýâ òà õ¿¿õäèéí öàìöûã ñºõºëã¿é àìüñãàëûã òîîëñîí áîë îäîî õ¿¿õäèéí öàìöûãäýýø áîëãîõûã ýõýýñ ãóé.

Õ¿¿õýä àìüñãàë ÀÂÀÕ ¿åä öýýæ õîíõîëçîõûã àæèãëà. Öýýæíèé äîîä õàíûã (äîîäõàâèðãóóä) àæèãëà. Õýðýâ àìüñãàë àâàõ ¿åä õ¿¿õäèéí öýýæíèé äîîä õàíà äîòîãøòàòàãäàæ áàéâàë òýð õ¿¿õäèéí öýýæ õîíõîëçîæ áàéíà. Àìüñãàë àâàõàä õýâèéíõýýñèë¿¿ õ¿÷ øààðäàãäàæ áàéâàë öýýæ õîíõîëçäîã. Õýâèéí àìüñãàëòàé ¿åä õ¿¿õýä àìüñãàëàâàõàä öýýæíèé õàíà á¿õýëäýý, (äýýä, äîîä õýñýã) ìºí õýâëèé ÃÀÄÀÃØ òýëýãäýíý. Öýýæõîíõîëçîõ øèíæ áàéâàë õ¿¿õýä àìüñãàë ÀÂÀÕ ¿åä öýýæíèé çºâõºí äîîä õàíà ÄÎÒÎÃØòàòàãäàíà. Õýðýâ òà õ¿¿õäèéí öýýæ õîíõîëçîæ áóé ýñýõýä ýðãýëçýæ áàéâàë äàõèíàæèãëà. Õ¿¿õäèéí áèå á¿ñýëõ¿éãýýðýý íóìàðñàí ¿åä öýýæíèé äîîä õàíûí õºäºëãººíèéãõàðàõàä õýö¿¿ áàéäàã. Õ¿¿õäèéí áàéðëàëûã ººð÷ëºí ºâºð äýýðýý òýãø õýâò¿¿ëýõèéãýõýýñ ãóé. Õýðýâ õ¿¿õäèéí àìüñãàë ÀÂÀÕÀÄ öýýæíèé äîîä õýñýã ÄÎÒÎÃØ òàòàãäàæõàðàãäàõã¿é õýâýýð áàéâàë ò¿¿íèé öýýæ õîíõîëçîõã¿é áàéíà.

Öýýæ õîíõîëçîæ áàéâàë òýð òîä õàðàãäàõ áà áàéíãà áàéíà. Õýðýâ õ¿¿õýä óéëàõáóþó õîîëëîõ ¿åä ë òà öýýæ õîíõîëçîõûã õàðñàí áîë ýíý íü öýýæ õîíõîëçîõ øèíæ áèø.

Õ¿¿õýä àìüñãàë àâàõ ¿åä çºâõºí õàâèðãà çàâñðûí çººëºí ýä (ò¿¿í÷ëýí õàâèðãàçàâñàð òàòàëäàõ áóþó õàâèðãà çàâñàð õîíõîëçîõ) äîòîãø òàòàãäàæ áàéâàë õ¿¿õäèéíöýýæ õîíõîëçîæ áóé õýðýã áèø. Ýíý ¿íýëãýýíä öýýæ õîíõîëçîõ ãýäýã íü öýýæíèé äîîäõàíà òàòàãäàõûã1 õýëýõ áà õàâèðãà çàâñàð òàòàãäàõûã òîîöîõã¿é.

1 Ýíý íü õàâèðãàíû äîîð õîíõîëçîõ áóþó õàâèðãàíû äîîð òàòàãäàõòàé àäèë þì.

Õÿõòíàà àìüñãàëûã ÀÆÈÃËÀ, ×ÀÃÍÀ.

Õ¿¿õýä àìüñãàë àâàõàä õÿõòíàñàí, øèð¿¿í ÷èìýý ãàðàõûã õÿõòíàà ãýíý. Òºâºíõ,ìºãººðñºí õîîëîéí í¿õ íàðèéñàõ áóþó õàâõëààñ ìºãººðñ õàâàãíàæ óóøãèíä àãààð îðîõ

18

ñààòàõàä1 õÿõòíàà ñîíñîãäîíî. Ýíýõ¿¿ õàâàíøèë õ¿¿õäèéí àãààð äàìæèõ çàìûãíàðèéñãàí õààõ øàëòãààí áîëîõîä àìèíä àþóë ó÷èð÷ áîëíî. Õ¿¿õýä òàéâàí áàéõäààõÿõòíàæ àìüñãàëæ áóé áîë àìèíä àþóëòàé øèíæ þì.

Õÿõòíààã àæèãëàæ, ÷àãíàõäàà õ¿¿õäèéí àìüñãàë ÀÂÀÕ ¿åèéã ë õàðæ àæèãëà. Òýãýýäõÿõòíààã ÷àãíà. Õÿõòíààã ñîíñîõîä õýö¿¿ òóë õ¿¿õäèéí àìàíä ÷èõýý îéðòóóë.

Çàðèìäàà õ¿¿õäèéí õàìàð áèò¿¿ðñíýýñ íîéòîí õýð÷èãí¿¿ð òàíä ñîíñîãäîíî.Õàìðûã öýâýðëýýä äàõèí ÷àãíà. Õ¿¿õýä çºâõºí óéëàõ áóþó òàéâàí áèø ¿åä õÿõòíààñîíñîãäâîë õ¿íä ºâ÷íèé óëìààñ áèø òóë õ¿¿õäèéã òàéâàí áàéõàä ë õÿõòíààã ñîíñîæ,àæèãëàíà ãýäýãò èòãýëòýé áàé.

Õ¿¿õýä àìüñãàë ÃÀÐÃÀÕ ¿åä òà øóóãèàíòàé àìüñãàëûã ñîíñîæ áîëíî. Ýíý áîëõÿõòíàà áèø.

3.2 ÕÀÍÈÀËÃÀ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÈÉÃ ÀÍÃÈË

ÀÍÃÈËËÛÍ Õ¯ÑÍÝÃÒ¯¯Ä: ̄ ÍÝË, ÀÍÃÈË êàðòûí àíãèëëûí õ¿ñíýãòýíä ºâ÷íèéøèíæ¿¿ä áà òýäíèé àíãèëëûã æàãñààñàí áàéíà. Îëîíõ àíãèëëûí õ¿ñíýãò ãóðâàí ýãíýýáàãàíàòàé. Õýðýâ õ¿ñíýãò ºíãºòýé áîë ÿãààí, øàð áóþó íîãîîí ºíãºòýé áàéíà. Õ¿¿õýäõ¿íä ºâ÷òýé áîë òàíûã ÿàðàëòàé õàíäàõûã ýíý ºíãº òàíä çààíà. Òà ìºí òîõèðîõ ýì÷èëãýýãÿàðàëòàé ñîíãîõ áîëíî. Ýíý íü ñóóëãàëò ºâ÷íèé áà àìüñãàëûí öî÷ìîã õàëäâàðûí îíîøýì÷èëãýýíèé õ¿ñíýãòýíä õýðýãëýäýãòýé àäèëõàí ºíãèéí òîãòîëöîî àæýý.

ßãààí ýãíýýíèé àíãèëàë õîéøëóóëøã¿é àíõààðàõ áà ýìíýëýãò ÿàðàëòàé èëãýýõáóþó õýâò¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã èëòãýíý.

¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýì áóþó ººð ýì÷èëãýý øààðäëàãàòàé õ¿¿õýä ãýñýí óòãûãøàð ýãíýýíèé àíãèëàë ¿ç¿¿ëíý. Ýì ÿàæ óóëãàõ áóþó õýñýã ãàçðûí õàëäâàðûã ÿàæýì÷ëýõèéã ýõ÷¿¿äýä çààæ ñóðãàõ àñóóäàë ýíý ýì÷èëãýýíä áàãòàíà. Õ¿¿õäýý ãýðòýýõýðõýí àñàð÷ ñóâèëàõ áà õýçýý ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ýõýäçºâëºíº.

Íîãîîí ýãíýýí äýõ àíãèëàë íü õ¿¿õäýä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì ìýòèéí òóñãàé ýìèéíýì÷èëãýý øààðäëàãàã¿é ãýñýí óòãàòàé. Õ¿¿õäýý ãýðòýý õýðõýí àñàð÷ ñóâèëàõûãýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí òýð ýõýä çààæ ºãíº. Æèøýýëáýë, Ñóóëãàëòûí ¿åä ºâ÷òýéõ¿¿õäýý õîîëëîõ áóþó øèíãýí óóëãàõ òóõàé òà çºâëºæ áîëíî.

Õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áà øèíæ òýìäãèéí õàâñàðñàí áàéäëààñ øàëòãààëàí òýðõ¿¿õäèéã ÿãààí, øàð, íîãîîí ýãíýýíèé àëü íýãíýýð àíãèëäàã. Ýíý íü õ¿¿õäèéí ºâ÷èíàíãèëëûí õ¿ñíýãò äýõ çºâõºí íýã àíãèëëààð àíãèëàãäàíà ãýñýí ¿ã.

* * *Ýíä õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õäèéã àíãèëæ áîëîõ áîëîìæèéí ãóðâàí

àíãèëàë áàéíà:

ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ÁÓÞÓ ÌÀØ Õ¯ÍÄ ªÂ×ÈÍ ÝÑÂÝËÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É: ÕÀÍÈÀÄ ØÓÓÕÈÍÀÀ

1 ýäãýýð áàéäëûã ãîëäóó ñàõóóëàé ãýæ íýðëýäýã.

19

Ýíä õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéí àíãèëëûí õ¿ñíýãò áàéíà.

Àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã õýðõýí àøèãëàõ: Ãîë øèíæ òýìäýã áà õîëáîîòîéøèíæ¿¿äèéã ¿íýëñíèé äàðàà òà õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã àíãèë. Æèøýýëáýë, Õàíèàëãà áóþóàìüñãààäàëòûã àíãèëàõäàà:

1. ßãààí ýãíýýã (áóþó äýýä õýñãèéã) àæèãëà.

Õ¿¿õäýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó? Õ¿¿õäèéí öýýæ õîíõîëçîõ áóþó òàéâàíáàéõäàà õÿõòíàæ àìüñãàëæ áàéíà óó?

Õýðýâ õ¿¿õäýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áóþó ÿãààí ýãíýýíä æàãñààñàí ººð ÿìàðíýã øèíæ áàéâàë ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ÁÓÞÓ ÌÀØ Õ¯ÍÄ ªÂ×ÈÍ õýìýýõõ¿íä àíãèëëûã ñîíãî.

2. Õ¿¿õäýä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàë áàéõã¿é áîë øàð ýãíýýã (áóþó õî¸ð äàõü) àæèãëà.

Ýíý õ¿¿õýä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàëã¿é áàéíà. Õ¿¿õäèéí àìüñãàë îëøèðñîí óó?

Õýðýâ õ¿¿õäýä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàë áàéõã¿é, õ¿¿õäýä øàð ýãíýýíèé àìüñãàëîëøèðñîí øèíæ áàéâàë øàð ýãíýýíä áóé ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ õýìýýõ àíãèëëûãñîíãîíî.

ÝÌ×ÈËÃÝÝØÈÍÆ¯¯Ä ÀÍÃÈËÀË

(Õýâòýõèéí ºìíº ÿàðàëòàéýì÷èëãýýã òîäîîð áè÷ñýí)

• ßìàð íýã àþóëòàéåðºíõèé øèíæ áóþó

• Öýýæ õîíõîëçîõáóþó

• Òàéâàí ¿åäýýõÿõíàæ àìüñãàëàõ.

• Àìüñãàë îëøðîõ.

• Ìàø õ¿íä ºâ÷èíáóþó óóøãèíûõàòãàëãààíûøèíæã¿é.

ÓÓØÃÈÍÛÕ¯ÍÄ

ÕÀÒÃÀËÃÀÀÁÓÞÓ ÌÀØ

Õ¯ÍÄ ªÂ×ÈÍ

ÓÓØÃÈÍÛÕÀÒÃÀËÃÀÀ

ÓÓØÃÈÍÛÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É:

ÕÀÍÈÀÄØÓÓÕÈÍÀÀ

¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéíýõíèé òóíã ºã.- Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.**- Öóñíû ÷èõýð áàãàñàõààñ ñýðãèéëæ

ýì÷èë.

¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéã5 õîíîã ºã.- Õîðã¿é çººëºí ýìýýð õîîëîéí ºâäºëò,

õàíèàëãûã ýì÷èë.- Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä

çºâëº.- 2 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

30-ààñ îëîí õîíîã õàíèàëãàñàíáîë îíîø òîäðóóëàõààð õýâò¿¿ë.- Õîðã¿é çººëºí ýìýýð õîîëîéí ºâäºëò,

õàíèàëãûã ýì÷èë.- Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä

çºâëº.- Õýðýâ ñàéæðàõã¿é áîë 5 õîíîîä äàâòàí

¿ç¿¿ë.

20

3. Õýðýâ õ¿¿õäýä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàë áàéõã¿é áóþó øàð ýãíýýíèé àíãèëàë áàéõã¿éáàéâàë íîãîîí ýãíýýã (äîîä òàëûí) àæèãëà.

Ýíý õ¿¿õäýä óëààí áóþó øàð ýãíýýíèé øèíæ¿¿äýýñ àëü íü ÷ áàéõã¿é áàéíà.

Õýðýâ õ¿¿õäýä ÿãààí áóþó øàð ýãíýýí äýõ øèíæ¿¿äýýñ àëü íü ÷ áàéõã¿é áàéâàëíîãîîí ýãíýýí äýõ ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É: ÕÀÍÈÀÄ ØÓÓÕÈÍÀÀ àíãèëëûãñîíãîíî

4. Òà àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã àøèãëàõäàà õýçýý ÷ äýýä ýãíýýíýýñ ýõýë. Àíãèëëûíõ¿ñíýãòýýñ õ¿¿õäýä çºâõºí ãàíö àíãèëàë àâíà. Õýðýâ õ¿¿õäýä íýãýýñ îëîí ýãíýýíèéøèíæ¿¿ä áàéâàë èë¿¿ õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëëûã äàíäàà ñîíãîæ áàé.

ÆÈØÝÝ: Àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áà àìüñãàë îëøðîõ øèíæ ýíý õ¿¿õäýä áàéãààó÷ðààñ õ¿¿õäèéã èë¿¿ õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëëààð —ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÁÀ ÌÀØ Õ¯ÍÄ ªÂ×ÈÍ ãýæ àíãèëíà.

• ßìàð íýã àþóëòàé åðºíõèéøèíæ áóþó

• Öýýæ õîíõîëçîõ áóþó• Òàéâàí ¿åäýý õÿõíàæ

àìüñãàëàõ.


• Ìàø õ¿íä ºâ÷èí áóþóóóøãèíû õàòãàëãààíûøèíæã¿é.

ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄÕÀÒÃÀËÃÀÀ ÁÓÞÓ

ÌÀØ Õ¯ÍÄªÂ×ÈÍ






àìüñãàëàõ.








¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòýýð ºâ÷íèéã àíãèëàõ òàëààð òàíä ÿìàð íýã àñóóëò áàéâàëñóðãàã÷ áàãø õàðèóëíà.

21

Ýíä õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéí àíãèëàë òóñ á¿ðèéí òîäîðõîéëîëòáàéãàà.

ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ÁÓÞÓ ÌÀØ Õ¯ÍÄ ªÂ×ÈÍ.

Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õäýä äàðààõ øèíæ¿¿äèéí àëü íýã áàéäàã.¯¿íä: ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ, öýýæ õîíõîëçîõ áóþó òàéâàí áàéõäàà õÿõòíàæàìüñãàëàõ øèíæ áàéâàë ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ÁÓÞÓ ÌÀØ Õ¯ÍÄ ªÂ×ÈÍ ãýæàíãèëíà.

Öýýæ õîíõîëçîæ áóé õ¿¿õýä ãîëäóó óóøãèíû õ¿íä õàòãàëãààòàé áàéíà. Ýñâýë òýðõ¿¿õýä ãóóðñàíöðûí ¿ðýâñýë, õºõ¿¿ë õàíèàä áóþó áàãòðààò àìüñãàë ãýõ çýðýã àìüñãàëûíäîîä çàìûí ººð õ¿íä öî÷ìîã õàëäâàðòàé áàéæ áîëíî.

Óóøãè õºøèíãº áîëñîí ¿åä ë öýýæ õîíõîëçäîã. Èéìýýñ õ¿¿õýä àìüñãàë àâàõäààõýâèéíõýýñ èë¿¿ èõ õ¿÷ëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

Öýýæ íü õîíõîëçîæ áóé õ¿¿õýä àìüñãàë îëøèðñîí áà öýýæ õîíõîëçîîã¿é õ¿¿õäèéãáîäâîë óóøãèíû õàòãàëãààãààð íàñ áàðàõ àþóë ºíäºð áàéäàã. Õºøèíãº óóøãèà òýëýõèéíòóëä õýòýðõèé èõ õ¿÷èëñíýýñ õ¿¿õýä ÿäðàí òóéëäàæ õ¿¿õäèéí àìüñãàë öººðíº. Òýãýõýýðöýýæ èõ õîíõîëçîæ áóé õ¿¿õäèéí àìüñãàë îëøèð÷ ÷àäàõã¿é áîëäîã. Öýýæ õîíõîëçîõ íüõ¿¿õäèéí óóøãèíû õ¿íä õàòãàëãààíû çºâõºí ãàíö øèíæ áàéæ áîëíî.

Ýì÷èëãýýÕºãæèæ áóé îðíóóäàä óóøãèíû õàòãàëãààíû çîíõèëîõ øàëòãààí íÿí áàéäàã. Òèéì

òîõèîëäîëä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì÷èëãýý øààðäëàãàòàé. Âèðóñ áàñ óóøãèíû õàòãàëãààíûøàëòãààí áîëæ áîëíî. Ãýâ÷ õ¿¿õäèéí óóøãèíû õàòãàëãàà íÿíãèéí ýñâýë âèðóñèéíøàëòãààíòàéã òîãòîîõ ãýäýã áîäèòîé áèø. Òýãýõýýð õýçýý ÷ óóøãèíû õàòãàëãààíûøèíæ¿¿äýýñ õ¿¿õäýä èëýðñýí ë áîë ò¿¿íä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéã ºãíº.

ÓÓØÃÈÍÛ Õ¯ÍÄ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ÁÓÞÓ ÌÀØ Õ¯ÍÄ ªÂ×ÒÝÉ ãýæ àíãèëñàí õ¿¿õýäõ¿íä ºâ÷òýé áàéíà. Òýð õ¿¿õäýä õ¿÷èëòºðºã÷ áóþó àíòèáèîòèê òàðèõ çýðýã ýì÷èëãýýøààðäëàãàòàé òóë ò¿¿íèéã ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õýâò¿¿ëýõ ̧ ñòîé. Õýâòýõýýð ÿâàõààñ ºìíº¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí àíõíû òóíã ºãíº. Òýð ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì óóøãèíû õ¿íäõàòãàëãàà öààø õ¿íäðýõýýñ ñýðãèéëíý. Ýíý íü ìºí öóñàí ¿æèë áóþó ìýíýí ãýõ ìýòíÿíãèéí áóñàä õ¿íä ºâ÷íèéã ÷ ýì÷ëýõýä òóñòàé.

ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ

Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õäýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é,öýýæ õîíõîëçîõã¿é, òàéâàí áàéõäàà õÿõòíàæ àìüñãàëàõã¿é, õàðèí àìüñãàë îëøèðñîíáàéâàë ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ãýæ àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÓóøãèíû õàòãàëãààã ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìýýð ýì÷èëíý. ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã

ýìèéã ÿàæ ºãºõèéã ýõýä ¿ç¿¿ë. Õýçýý äàõèí ¿ç¿¿ëýõýýð èðýõ, ÿàâàë ÿàðàëòàé ýðãýæ¿ç¿¿ëýõèéã ò¿¿íä çºâëº.

ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É: ÕÀÍÈÀÄ ØÓÓÕÈÍÀÀ

Õàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé õ¿¿õäýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é,öýýæ õîíõîëçîõã¿é, òàéâàí áàéõäàà õÿõòíàæ àìüñãàëàõã¿é, àìüñãàë îëøðîîã¿é áàéâàëÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É: ÕÀÍÈÀÄ ØÓÓÕÈÍÀÀ õýìýýí àíãèëíà.

22

Ýì÷èëãýýÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É: ÕÀÍÈÀÄ ØÓÓÕÈÍÀÀÒÀÉ õ¿¿õäýä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã

ýì õýðýãã¿é. ªâ÷íèé øèíæ òýìäãèéã ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì õºíãºâ÷ëºõã¿é. ̄ ¿ñãýã÷èéí ýñðýãýì õàíèàäíààñ óóøãèíû õàòãàëãàà ¿¿ñýõýýñ ñýðãèéëýõã¿é. Ãýâ÷ ýõ õ¿¿õäèéíõýý ºâ÷íèéòàëààð îéëãîõûí òóëä ò¿¿íèéã ýìíýëýãò àâ÷èðäàã. Ãýðèéí àñàðãàà, ýì÷èëãýý ñàéí õèéõòàëààð òýð ýõýä çºâëºãºº ºãíº. Ò¿¿íä àíüñòàé õàëóóí öàé çýðýã õîîëîéí ºâ÷èí áàõàíèàëãà çººëð¿¿ëýõ õîðã¿é çººëºí àðãóóäûã çààíà. Ýõèéã õ¿¿õäèéí àìüñãàë îëøðîõáóþó àìüñãàë ñààäòàé áîëîõ øèíæ¿¿äèéã áàéíãà àæèãëàæ àëü íýã íü ãàðâàë ýðãýæ¿ç¿¿ëýõèéã ò¿¿íä çºâëºíº.

Õàíèàäòàé õ¿¿õýä íýã õî¸ð äîëîî õîíîãò ë ñàéæèð÷ õýâäýý îðíî. Ãýâ÷ àðõàãõàíèàëãàòàé õ¿¿õýä (30 õîíîãîîñ óäàí õàíèàëãàñàí) ñ¿ðüåý, áàãòðàà, õºõ¿¿ë õàíèàäáóþó ººð õ¿íä ºâ÷òýé áàéæ áîëíî. Òýð àðõàã õàíèàëãàòàé õ¿¿õäèéã öààø îíîøòîäðóóëàõààð ýìíýëýãò õýâò¿¿ëíý.

ÆÈØÝÝ: Ýíý òîõèîëäëûã óíø. Ýíý õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíÿàæ àíãèëñíûã øèíæ.

* * *Àçõ¿¿ 18 ñàðòàé, 11.5 êã æèíòýé. Áèåèéí õàëóóí 37.5 õýì. Õàíèàëãàñàí ó÷èð ýõ íü

ò¿¿íèéã ýìíýëýãò àâ÷ èðñýí. Òýð ò¿ãø¿¿ðòýé àìüñãàëæ áàéíà ãýæ ýõ õýëñýí. Ýíý ºâ÷íººðàíõ óäàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Àçõ¿¿ä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Àçõ¿¿óóæ ÷àäíà. Áººëæèõã¿é, òàòààã¿é, òýð óíòàà íîîìîé áóþó óõààíã¿é áóñ.

“Àçõ¿¿ õèð óäààí õàíèàëãàñàí áý?” ãýæ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àñóóõàä ýõ íü“6-7 õîíîã õàíèàëãàæ áàéíà” ãýæ õýëñýí. Àçõ¿¿ ýõèéíõýý ºâºð äýýð ÷èìýýã¿é ñóóæ áàéâ.Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèé àìüñãàëûí òîîã íýã ìèíóòàíä òîîëîõîä 41 óäàà áàéâ.Òýð “Àçõ¿¿ 12 ñàðààñ äýýø íàñòàé òóë àìüñãàë îëøðîõ çààã (áîñãî) íü 40 ó÷ðààñ ò¿¿íèéàìüñãàë îëøèðñîí” áàéíà ãýæ áîäñîí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíä öýýæ õîíõîëçîõ øèíæ õàðàãäààã¿é, õÿõòíàà àìüñãàëñîíñîãäîîã¿é.

1. Àçõ¿¿ãèéí ìýäýýëëèéí òîõèîëäîë áà ºâ÷íèé øèíæ¿¿äèéã òýð ýð¿¿ë ìýíäèéíàæèëòàí ÿàæ òýìäýãëýñýí íü ýíä áàéíà.:






Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÍÈÀËÃÀÑÀÍ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÒÝÉ Þ¯? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õýð óäààí? ____ ºäºð • Àìüñãàëûã íýã ìèíóòàíä òîîë.

Íýã ìèíóòàíä ___ óäàà. Àìüñãàë îëøèðñîí óó?• Öýýæ õîíõîëçîõûã àæèãëà.• Õÿõòíàà àìüñãàëûã àæèãëà, ÷àãíà.

√

√

√Õàíèàëãàñàí37,518 ñàð 11,5Àçõ¿¿

6-741

2. Àçõ¿¿ãèéí ºâ÷íèéã àíãèëàõàä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õàíèàëãà áóþó àìüñãàëñààäòàé øèíæèéí ¿íýëãýýíèé õ¿ñíýãòèéã àøèãëàñàí.

23

a. Ýõëýýä òýð ÿãààí ýãíýýíèé øèíæ¿¿äýýñ àëü íýã íü ò¿¿íä áàéãàà ýñýõèéãøàëãàõààð õàðñàí. Ò¿¿íä ßìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó?áàéõã¿é ãýæ áîäñîí. Àçõ¿¿ä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëëûí øèíæýýñ àëü íü ÷áàéõã¿é.

á. Äàðàà íü òýð ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí øàð ýãíýýã àæèãëàñàí. Òýð “Øàðýãíýýíèé øèíæýýñ Àçõ¿¿ä áàéíà óó? Ò¿¿íèé àìüñãàë îëøèðñîí” ãýæ áîäñîí.

â. Òýð ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ ãýæ àíãèëñàí.



àìüñãàëàõ.












ÀÞÓËÒÀÉ ÅÐªÍÕÈÉ ØÈÍÆ¯¯ÄÈÉÃ ØÀËÃÀÓÓÕ ÁÓÞÓ ÕªÕªª ÕªÕªÕ ×ÀÄÂÀÐÃ¯É ÓÍÒÀÀ ÁÓÞÓ ÓÕÀÀÍÃ¯ÉÁ¯ÃÄÈÉÃ ÁªªËÆÈÕÒÀÒÀÕÕ¯¯ÕÝÄ ÕÀÍÈÀËÃÀÑÀÍ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÒÝÉ Þ¯? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õýð óäààí? ____ ºäºð • Àìüñãàëûã íýã ìèíóòàíä òîîë.


√

√

√Õàíèàíà, Çîâèóðòàé àìüñãàëíà37,518 ñàð 11,5Àçõ¿¿

6-741 ÓÓØÃÈÍÛ

ÕÀÒÃÀËÃÀÀ

3. Òýð ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä áè÷èâ.


24

ÄÀÑÃÀË Á

Ýíý äàñãàëààð òà õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæòýé õîëáîîòîéøèíæ¿¿äèéã òýìäýãëýõ äàäëàãà õèéíý. Òà ìºí õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã àíãèëàõ äàðààõòîõèîëäëûã óíø. ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä õ¿¿õäýä áóé øèíæ¿¿ä áà ºâ÷íèé àíãèëëûã òýìäýãëý.Ýíý äàñãàëûã õèéõäýý õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéí àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéãõàð. ¯¿íä ººðèéí õ¿ñíýãòýí òîâõèìîë áóþó õàíûí õ¿ñíýãòèéí àëü íýãèéã àæèãëàí õàð.

Òýìäýãëýë: Ýíý ñóðàõ áè÷èã äýõ òîõèîëäëûã òà õèéõ á¿ðòýý ̄ çëýãèéíÌàÿãòûí äýýä õýñýãò áóé “àíõíû ¿çëýã”èéã (√) òýìäýãýýð òýìäýãëý.

Òîõèîëäîë 1: Öýöãýý

Öýöãýý 6 ñàðòàé, æèí 5.5 êã, áèåèéí õàëóóí 38 õýì. Ò¿¿íèéã 2 ºäºð õàíèàëãàæ áóéãýæ ýõ íü õýëñýí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí.Öýöãýý õºõºæ ÷àäàæ áàéíà ãýæ ýõ íü õýëñýí. ªâ÷èí ýõýëñíýýñ õîéø òýð áººëæººã¿é,òàòààã¿é. Öýöãýý óíòààðñàí áèø óõààíòàé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Öýöãýýãèéí õàíèàäûã áè øàëãàÿ. Òà ò¿¿íèéã îäîî 2ºäºð õàíèàëãàñàí ãýæ õýëñýí. Áè ò¿¿íèé àìüñãàëûã òîîëú¸. Íàìàéã òîîëîõ ¿åä òýðòàéâàí áàéõ ¸ñòîé” ãýæ ýõýä õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àìüñãàëûã 1 ìèíóòàíä 58 óäàà ãýæ òîîëñîí. Òýð öýýæõîíõîëçîõûã õàðààã¿é áà õÿõòíàà àìüñãàë ñîíñîîã¿é.

a. Äîîðõ ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä Öýöãýýãèéí øèíæ¿¿äèéã òýìäýãëý.









25

á. Öýöãýýãèéí ºâ÷íèéã àíãèëàõäàà ººðèéíõºº íîìûí õ¿ñíýãò äýýð õàíèàëãàáóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéí àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã õàð. ßãààí ýãíýýã(äýýä òàëûã) àæèãëà.



àìüñãàëàõ.








- Öýöãýýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó? Øèéäâýðëý:Òèéì _____¯ã¿é ______

- Ò¿¿íä öýýæ õîíõîëçîõ øèíæ ýñâýë òàéâàí áàéõäàà õÿõòíàõ øèíæáàéíà óó? Òèéì _____¯ã¿é ______

- Ò¿¿íä óóøãèíû õ¿íä õàòãàëãàà áóþó ìàø õ¿íä ºâ÷èí ãýñýí ºâ÷íèéõ¿íä àíãèëàë áèé þ¿?

â. Õýðýâ ò¿¿íä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàë áàéõã¿é áîë øàð ýãíýýã (äóíä) àæèãëà.

- Öýöãýýãèéí àìüñãàë îëøèðñîí óó? Òèéì _____¯ã¿é ______

ã. Öýöãýýãèéí ºâ÷íèéã òà þó ãýæ àíãèëàõ âý? ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä àíãèëëàà áè÷.

26

Òîõèîëäîë 2: Áÿìáàà

Áÿìáàà 8 ñàðòàé, æèí 6 êã, áèåèéí õàëóóí 39 õýì.

Ýöýã íü “Áÿìáàà 3 ºäºð õàíèàëãàñàí. Îõèí çîâèóðòàé àìüñãàëæ áàéíà, áèå íü èõñóë áàéíà” ãýæ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíä õýëñýí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Òà ºíººäºðõ¿¿õäýý àâ÷èðäàã èõ ñàéí õýðýã. Áè îäîîõîí ¿çüå” ãýæ õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. “Áÿìáàà õºõººõºõºõã¿é áàéíà. Îõèí ººð ÿìàð ÷ óóõ þì ºãñºí óóõã¿é áàéíà” ãýæ ýõ õýëñýí. Áÿìáààáººëæººã¿é, òàòààã¿é õàðèí óíòààðñàí áàéäàëòàé. Òýäíèéã ÿðèëöàõàä òýð ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí ðóó áóþó ýöýã ýõ ð¿¿ãýý õàðàõã¿é áàéñàí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àìüñãàëûã òîîëîõîä 1 ìèíóòàíä 55 áàéñàí áà õàðàõàäöýýæ õîíõîëçîæ áàéñàí. Îõèí àìüñãàë àâàõ ¿åä øèð¿¿í øóóãèàí ñîíñîãäîæ áàéñàíó÷èð Áÿìáààã õÿõòíàñàí àìüñãàëòàé ãýæ ¿çñýí.

Äîîðõ ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä Áÿìáààãèéí øèíæ¿¿äèéã òýìäýãëý.

Îäîî õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéí õ¿ñíýãò äýýðõ àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéãõàð. Ýíä õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã àíãèëæ, àíãèëëûí áàãàíàä õàðèóëæ áè÷. Õ¿¿õäèéí àíãèëëûãõýðõýí ñîíãîæ àâñíàà ñóðãàã÷ áàãøäàà òàéëáàðëàõàä áýëòãý.









27

Òîõèîëäîë 3: Äàìáà

Äàìáà 18 ñàðòàé, æèí 9 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì.Õ¿¿ 3 ºäºð õàíèàëãàæ áàéãààãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Äàìáà óóæ÷àäàæ áóé áà áººëæººã¿é. Òýð òàòààã¿é ãýæ ýõ íü õýëñýí. Òýð ñýðãýëýí, óõààíòàé áàéñàí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèé àìüñãàëûã òîîëîõîä íýã ìèíóòàíä 38 óäàà áàéñàí.Ýõ õ¿¿õäèéí öàìöûã äýýø íü ñºõºõºä öýýæ õîíõîëçîõ øèíæ õàðàãäààã¿é. Òýð õ¿¿õäèéíàìüñãàëàõûã ÷àãíàõàä õÿõòíàà àìüñãàë ñîíñîãäîîã¿é.

Äîîðõ ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä Äàìáûí øèíæ¿¿äèéã òýìäýãëý. Òýãýýä õàíèàëãà áóþóàìüñãàë ñààäòàé øèíæèéí àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã õàðæ ýíý õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã àíãèëààäõàðèóëòàà àíãèëëûí áàãàíàíä áè÷.









Òà ýíý äàñãàëûã õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãö ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

28

ÄÀÑÃÀË Â (C)

Òýìäýãëýë: Èéì çóðàãòàé áàéâàë òà ä¿ðñ áè÷ëýãèéí äàñãàë õèéíý ãýñýí óòãàòàé.Ä¿ðñ áè÷ëýãèéí äàñãàëààð òà øèíæ¿¿äèéí æèøýýí¿¿ä õàðàõ áà òýäãýýðèéã òîäîðõîéëîõäàñãàë õèéíý. Òà ìºí õ¿¿õäýä îíöëîã ãîë øèíæ¿¿äèéã õýðõýí ¿íýëýõèéã ¿ç¿¿ëñýí¿ç¿¿ëáýð ¿çíý. Çàðèìäàà òà øààðäëàãàòàé ýìíýëç¿éí áîäëîãî áîäíî. Òà õ¿¿õäèéíºâ÷íèéã ¿íýëýõ áà àíãèëàõ äàäëàãà õèéõ áîëíî.

* * *

Ýíý äàñãàëààð òà àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ äàäëàãà õèéíý. Òàìºí õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéã ¿íýëýõ äàäëàãà õèéíý.

a. ¯ç¿¿ëæ áóé õ¿¿õýä òóñ á¿ðýýð àñóóëòàíä õàðèóë:

Õ¿¿õýä 1

Õ¿¿õýä 2

Õ¿¿õýä 3

Õ¿¿õýä 4

Õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

29

a. ¯ç¿¿ëñýí õ¿¿õýä òóñ á¿ðýýð àñóóëòàíä õàðèóë:

3. ¯ç¿¿ëñýí õ¿¿õýä òóñ á¿ðýýð àñóóëòàíä õàðèóë:

Mano

Wumbi

Õ¿¿õäèéí àìüñãàëîëøèðñîí áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯ÉÍàñ Íýã ìèíóòàíäàìüñãàëûí òîî

Petty

Helen

Simbu

Hassan

Õ¿¿õäýä õÿõòíàà àìüñãàë áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

Mary

Jenna

Ho

Anna

Lo

Õ¿¿õäèéí öýýæ õîíõîëçîæ áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

a. ¯ç¿¿ëñýí õ¿¿õýä òóñ á¿ðýýð àñóóëòàíä õàðèóë:

30

Ýìíýëç¿éí áîäëîãûí ä¿ðñ áè÷ëýã: Ýìíýëç¿éí áîäëîãûã ¿ç. Õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿äáà øèíæ òýìäã¿¿äèéã äîîðõ ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý. Òýãýýä õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã àíãèë.









31

4.0 ÑÓÓËÃÀËÒÛÃ ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË

Õ¿¿õäèéí áààñ õýâèéíõýýñ èõ óñàðõàã áîëîõîä ñóóëãàëò òîõèîëäîíî. Ñóóëãàëòûãóñàðõàã, óñàí ÷àöãà ãýæ ìºí íýðëýäýã. Ýíý ºâ÷èí õ¿¿õäýä ÿëàíãóÿà 6 ñàðààñ 2 õ¿ðòýëõíàñíû õîîðîíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Ýíý íü ¿íýýíèé ñ¿¿ áóþó õ¿¿õäèéí õóóðàé ñ¿¿ãýýðõîîëëîäîã 6 ñàð õ¿ðòýëõ íàñòàé õ¿¿õäýä á¿ð ýëáýã áàéäàã. Õýâèéí òîãòîöòîé áààñààðîëîí óäàà áààâàë ñóóëãàëò áèø. Õ¿¿õäèéí íàñ áà õîîëíîîñ õàìààð÷ ºäºðò áààõ áààñíûòîî õýâèéí ¿åä ÿíç á¿ð. Èõýíõ íóòàãò õ¿¿õýä 24 öàãèéí äîòîð ãóðàâ áóþó ò¿¿íýýñ îëîíóäàà óñàí áóþó óñàðõàã áààõûã ñóóëãàëò õýìýýí òîäîðõîéëäîã.

Åð íü ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý ñóóëãàñíûã ìýääýã. Òýä íàð õ¿¿õäèéí áààñ óñ øèã ãîîæèæáàéíà ãýæ õýëäýã. Ýõ÷¿¿ä ñóóëãàëòûã íóòãèéí õýëýýð íýðëýõ íü áèé (ã¿éëãýõ, ÷àöãààëäàõ, õîðäëîãî àâàõ ã.ì. îð÷óóëàã÷).

Çºâõºí õºõººð õîîëëîäîã õ¿¿õä¿¿äèéí áààñ äàíäàà øèíãýâòýð çººëºí áàéäàã íüñóóëãàëò áèø þì. Áààñíû òîãòîö áà òîî õýâèéíõýýñ ººð÷ëºãääºã òóë õºõ¿¿ë õ¿¿õäýýñóóëãàõûã ýõ÷¿¿ä òàíüæ ÷àäíà.

ßìàð õýâ øèíæèéí ñóóëãàëò áàéäàã âý?

Èõýíõ ñóóëãàëò øèíãýíýý àëäàæ õ¿¿õýä óñã¿éæèõ øàëòãààí áîëäîã. Óñàí áóþóóñàðõàã ñóóëãàëòûí æèøýý íü áóë÷èí çàäðàõ òàõàë àæýý. Áóë÷èí çàäðàõ òàõàë óñàíáóþó óñàðõàã ñóóëãàëòûí çºâõºí º÷¿¿õýí õóâèéã ýçýëäýã.

Ñóóëãàëò õýðýâ 14-ººñ öººí õîíîã ¿ðãýëæèëñýí áîë öî÷ìîã ñóóëãàëò ãýíý. Öî÷ìîãóñàí ñóóëãàëò øèíãýí àëäàëòûí øàëòãààí áîëîõ áà òóðààëä õ¿ðãýäýã. Öî÷ìîãñóóëãàëòòàé õ¿¿õýä åð íü ë øèíãýí àëäàëòûí óëìààñ íàñ áàðäàã.

Õýðýâ ñóóëãàëò 14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ¿ðãýëæèëñýí áîë óæèã ñóóëãàëò ãýíý.Ñóóëãàëò ºâ÷íèé 20 ãàðóé õóâü íü óæèãðàíà. Õ¿¿õýä òóðæ õ¿íäðýõ ãîë øàëòãààí óæèãñóóëãàëò áºãººä õ¿¿õäèéã ¿õýëä ÷ õ¿ðãýæ áîëíî.

Öóñòàé áààñòàé ñóóëãàëòûã çàëõàãòàé ÷, çàëõàãã¿é ÷ öóñàí ñóóëãàëò ãýæ íýðëýäýã.Öóñàí ñóóëãàëòûí õàìãèéí ò¿ãýýìýë ¿¿ñãýã÷ íü Shigell-èéí íÿí þì. Áàãà íàñíû õ¿¿õäýäàì¸áîîð ¿¿ñãýãäýõ öóñàí ñóóëãàëò õîâîð. Õ¿¿õýä óñàí áà öóñàí ñóóëãàëò õî¸óëàíãààðºâ÷èëæ áîëíî. Àì¸áîîð ¿¿ñãýãäýõ öóñàí ñóóëãàëò ìàíàéä òîõèîëääîãã¿é.

32

4.1 ÑÓÓËÃÀËÒÛÃ ¯ÍÝË

Ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéã:

Õ¿¿õýä õýð óäààí ñóóëãàñàíÕ¿¿õýä öóñàí ñóóëãàëòòàé ýñýõèéã òîãòîîõîä áààñ öóñòàé þó, ìºíØèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿äýýð ¿íýëíý.

Ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéã ¿íýëýõ äàðààõ øàòóóäûã àæèãëà:

ÕÝÐÝÂ ÒÈÉÌ ÁÎË ÀÑÓÓ: ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:• Õýð óäààí? • Õ¿¿õäèéí áèåèéí åðºíõèé áàéäëûã àæèãëà.• Áààñàíä íü öóñ áàéíà óó? Õ¿¿õýä:

- Óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é áàéíà óó?- Òàéâàí áóñ áà öî÷ðîìõîé áàéíà óó?

• Í¿ä õîíõîéëòûã àæèãëà.• Õ¿¿õäýä øèíãýí ºã. Õ¿¿õýä:

Óóæ ÷àäàõã¿é áóþó óóõäàà ìóó áàéíà óó?Öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóæ áàéíà óó?

• Õýâëèéí àðüñûã ÷èìõýýä òàâèõàä àðüñíû õóíèàñàðèëàõäàà:

Ìàø óäààí (2 ñåêóíäýýñ èõ)?Óäààí? ýñýõèéã ¿íýë.

Õ¯¯ÕÝÄ ÑÓÓËÃÀÆ ÁÀÉÍÀ ÓÓ?

Á¯Õ õ¿¿õäýýñ ñóóëãàëòûí òóõàé àñóó:

Õ¿¿õýä ñóóëãàæ áàéíà óó? ãýæ ÀÑÓÓ

Ñóóëãàëòûí òóõàé ýõèéí îéëãîõ ¿ãýýð ÿðü.

Õýðýâ ̄ Ã¯É ãýæ õàðèóëáàë ñóóëãàëòòàé õîëáîîòîé øèíæ¿¿äèéã òà öààøèä ¿íýëýõõýðýãã¿é õàðèí, äàðààãèéí ãîë øèíæ õàëóóðàëòûí òóõàé àñóó.

Õàðèí ýõ ÒÈÉÌ ãýæ õàðèóëàõ áóþó ýõ óðüä íü õ¿¿õýä ñóóëãàñàí ó÷èð ýìíýëýãòèðñíýý õýëñýí áîë ò¿¿íèé õàðèóëòûã òýìäýãëý. Òýãýýä õ¿¿õäýä øèíãýí àëäàëòûíøèíæ¿¿ä, óæèã ñóóëãàëò áà öóñàí ñóóëãàëòûã ¿íýë.

Õýð óäààí ñóóëãàñàí áý? ãýæ ÀÑÓÓ.

Ñóóëãàëò 14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ¿ðãýëæèëñýí áîë óæèã ñóóëãàëò áîëíî.

Ýõýä àñóóëòàíä õàðèóëàõ áîëîìæ îëãî. Ñóóëãàñàí õîíîãèéí òîîã ÿã ýðãýí ñàíàõàäò¿¿íä áîäîõ öàã õýðýãòýé.

Áààñàíä öóñ áàéñàí ýñýõèéã ÀÑÓÓ.

Ýíý ñóóëãàëòûí àëü ÷ ¿åä áààñàíä öóñ áàéñàí ýñýõèéã ýõýýñ àñóó.* * *

Äàðàà íü øèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿äèéã øàëãà.

33

Õ¿¿õýä øèíãýí àëäñàí ¿åä þóíû ºìíº òàéâàí áèø öî÷ðîìõîé áîëíî. Øèíãýíàëäàëò öààøèä ¿ðãýëæèëáýë õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é áîëíî.

Õ¿¿õäèéí áèå óñàà àëäàõûí õýðýýð í¿ä õîíõîéæ õàðàãäàíà. Àðüñûã ÷èìõýýäòàâèõàä õýâäýý ýðãýæ îðîõ íü óäààí áóþó ìàø óäààí áàéíà.

* * *

Äàðààõ øèíæ¿¿äèéã ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:

Õ¿¿õäèéí áèåèéí åðºíõèé áàéäëûã àæèãëà. Õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿éáàéíà óó? Òàéâàí áóñ öî÷ðîìõîé áàéíà óó?

Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéã øàëãàõäàà òà õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿éáàéãàà ýñýõèéã õàðæ øàëãàíà. Õýðýâ õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é áàéãààáîë ò¿¿íä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà. Ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéã àíãèëàõäàà òàýíä àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéã àæèãëàíà ãýæ áîä.

Õýðýâ õ¿¿õýä ò¿¿íä õ¿ðýõ, ºðãºõ á¿ðèéä áóþó ¿ðãýëæ òàéâàí áèø öî÷ðîìõîéáàéâàë òýð õ¿¿õäýä òàéâàí áèø öî÷ðîìõîé øèíæ áàéíà. Õýðýâ íÿðàé áóþó íÿëõõ¿¿õýä õºõºº õºõºæ áàéõäàà òàéâàí àòëàà õºõºõºº áîëüìîãö äàõèàä òàéâàí áóñöî÷ðîìõîé áîëæ áàéâàë òýð õ¿¿õýä “òàéâàí áóñ öî÷ðîìõîé” áàéíà ãýñýí ¿ã.Ýìíýëýã äýýð áàéãàà ó÷ðààñ îëîí õ¿¿õýä òàéâàí áóñ áàéäàã. Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéãñàòààðóóëæ òàéâøðóóëæ áîëíî. Òýä íàð “òàéâàí áóñ öî÷ðîìõîé” øèíæã¿é áàéíà.

Í¿ä õîíõîéñíûã ÀÆÈÃËÀ.

Øèíãýí àëäñàí õ¿¿õäèéí í¿ä õîíõîéñîí íü àæèãëàãäàíà. Òà í¿ä õîíõîéñîí ýñýõèéãòîãòîîíî. Äàðàà íü õ¿¿õäèéí í¿äèéã õýâèéí áóñ áîëñîí ãýæ áîäîæ áóé ýñýõèéãýõýýñ àñóó. Õ¿¿õäèéí í¿ä õîíõîéñîí ýñýõèéã øèéäýõýä ò¿¿íèé ñàíàë áîäîë òàíäòóñ áîëíî.

Òýìäýãëýë: Èëò æèíãýý àëäñàí õ¿íä òóðààëòàé (ìàðàçì õýëáýðèéí òóðààëòàé)õ¿¿õýä õýäèéãýýð øèíãýí àëäààã¿é ÷ áàéñàí í¿ä íü ãîëäóó õîíõîéñîí õàðàãäàíà.Í¿ä õîíõîéõ øèíæ èëò õ¿íä òóðààëòàé õ¿¿õäýä ò¿¿íèé øèíãýí àëäàëòûã ¿íýëýõíàéäâàðòàé áóñ øèíæ áîëîâ÷ ýä¿ãýý áîëòîë òîîöñîîð èðæýý.

Õ¿¿õäýä óóõ øèíãýí ºã. Õ¿¿õýä óóõäàà ìóó ýñâýë óóæ ÷àäàõã¿é áàéíà óó?Öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóæ áàéíà óó?

Õ¿¿õýääýý àÿãà õàëáàãààð áàãà çýðýã óñ ºã ãýæ ýõýä õýë. Õ¿¿õäèéí óóõûã àæèãëà.

ªãñºí óóõ þìûã õ¿¿õýä ñîðæ áóþó çàëãèæ ÷àäàõã¿é áàéâàë õ¿¿õýä óóõ ÷àäâàðã¿éáàéíà. Õ¿¿õýä óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é áîë óóæ ÷àäàõã¿é áàéæ áîëíî.

Õýðýâ õ¿¿õäèéí áèå ñóë, õýí íýãíèé òóñëàëöààã¿éãýýð óóæ ÷àäàõã¿é áàéâàë òýðõ¿¿õýä óóõäàà ìóó áàéíà. Çºâõºí øèíãýí àìàíä íü õèéñýí ¿åä ë òýð çàëãèõ÷àäâàðòàé áàéæ áîëíî.

Õýðýâ õ¿¿õýä óõààíòàé, óóõ õ¿ñýëòýé áàéâàë òýð õ¿¿õäýä öàíãàñàí, õîâäîãëîí

34

óóõ øèíæ áàéíà. Òà ò¿¿íä óñ ºãºõºä òýð àÿãà õàëáàãàíä õ¿ðýõ ãýæ ñàðâàëçàõûãàæèãëà. Õ¿¿õýä èë¿¿ óóõ õ¿ñýëòýé ó÷èð óñûã áóöààãààä àâàõàä äóðã¿éöýæ áóéýñýõèéã õàð.

Õýðýâ õ¿¿õýä óíäûã óðàìòàé àâñàí áà èë¿¿ óóõ õ¿ñýëã¿é áîë òýð öàíãàñàí,õîâäîãëîí óóõ øèíæã¿é áàéíà.

Õýâëèéí àðüñûã ×ÈÌÕ. Àðüñíû õóíèàñ õýâäýý îðîõäîî: ìàø óäààí (2 ñåêóíäýýñóäààí) ýñâýë óäààí áàéíà óó?

Õ¿¿õäèéã ¿çëýãèéí øèðýýí äýýð ãàðûã íü õàæóóãààð íü óíæóóëàí (òîëãîé äýýðýýòàâèõã¿é) õºëèéã æèéëãýæ íóðóóãààð íü õýâò¿¿ëýõèéã ýõýýñ õ¿ñ. Ýñâýë ýõèéãõ¿¿õäýý ºâºð äýýðýý òýãø õýâò¿¿ëýí áàðüæ áàéõûã ò¿¿íýýñ ãóé. Õýâëèéí õàæóóáà õ¿éñ õî¸ðûí õîîðîíä ãàðûã áàéðëóóëæ, ýðõèé äîëîîâîð õóðóóãààð àðüñûã÷èìõ. ªâòãºæ ìàãàäã¿é òóë õóìñàëæ áîëîõã¿é.

Õ¿¿õäèéí áèåä õºíäëºí áèø áîñîî øóãàìûí äýýä äîîä õýñýãò àðüñûã ÷èìõýõýýðãàðàà áàéðëóóë. Ýõëýýä àðüñíû á¿õ äàâõàðãà áà àðüñàí äîîðõ ýäèéã á¿õýëä íü÷èìõ. Àðüñûã ÷èìõýýä íýã ñåêóíäûí äàðàà áóöààæ òàâü

- ìàø óäààí (2 ñåêóíäýýñ óäààí)- óäààí- õóðäàí

Õýðýâ ÷èìõýýä òàâüñíààñ õîéø áîãèíîõîí õóãàöààíä ÷ õóíèàñ ¿ëäýæ áàéâàëàðüñíû õóíèàñ óäààí õýâäýý îðæ áàéíà ãýæ ¿çíý.

Òýìäýãëýë: Ìàðàçìòàé (õ¿íä òóðààë) õ¿¿õäýä øèíãýí àëäààã¿é áàéñàí ÷ àðüñíûõóíèàñ õýâäýý óäààí îðæ áîëíî. Èõ ìàðèàòàé áóþó õàâàíòàé õ¿¿õäýä øèíãýíàëäñàí ÷ ãýñýí àðüñíû õóíèàñ õýâäýý ò¿ðãýí îðäîã. Ýäãýýð õ¿¿õäýä àðüñíû õóíèàñíàéäâàð áàãàòàé øèíæ áîëîâ÷ õ¿¿õäèéí øèíãýí àëäàëòûã ¿íýëýõýä îäîî áîëòîëõýðýãëýñýýð áàéíà.

35

ÄÀÑÃÀË Ã

Ýíý äàñãàëààð òà ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéí ôîòî çóðàã õàðæ øèíãýí àëäàëòûíøèíæ¿¿äèéã òîãòîîíî.

Õýñýã 1: Çóðãèéí öîìãîîñ 1 áà 2 äóãààð çóðãèéã àæèãëà. Ôîòî çóðàã á¿ðèéíòàéëáàðûã óíø:

Çóðàã 1: Ýíý õ¿¿õäèéí í¿ä õîíõîéñîí áàéíà.

Çóðàã 2: Ýíý õ¿¿õäèéí àðüñíû õóíèàñ ìàø óäààí õýâäýý îðæ áàéíà

Õýñýã 2: 3-7-ð çóðãèéã øèíæ. Äàðàà íü ýäãýýð àñóóëòàíä õàðèóëò áè÷.

Çóðàã 3: Ýíý õ¿¿õäèéí í¿äèéã àæèãëà. Í¿ä õîíõîéñîí óó?




Çóðàã 7: Àðüñíû õóíèàñíû ýíý çóðãèéã àæèãëà. Àðüñíû õóíèàñÁóöàæ õýâäýý îðîõ íü óäààí ýñâýë ìàø óäààí áàéíà óó?

Ýäãýýð çóðãóóä äýýð òà øèíãýí àëäàëòûí øèíæ òîãòîîñíû äàðààººðèéí õàðèóëòûã ñóðãàã÷ áàãøòàéãàà õýëýëö.

36

4.2 ÑÓÓËÃÀËÒÛÃ ÀÍÃÈË

Ñóóëãàëòûã àíãèëàõ àíãèëëûí ãóðâàí õ¿ñíýãò áàéíà.Ñóóëãàëòòàé á¿õ õ¿¿õäýä øèíãýí àëäàëòûã àíãèëäàã.

Õýðýâ õ¿¿õýä 14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ñóóëãàñàí áîë õ¿¿õäèéã óæèãñóóëãàëòààð àíãèëíà.Õýðýâ õ¿¿õäèéí áààñ öóñòàé áàéâàë õ¿¿õäèéã öóñàí ñóóëãàëòààð àíãèë.

4.2.1 ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒÛÃ ÀÍÃÈË

Ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéí øèíãýí àëäàëòûí áîëîìæûí ãóðâàí àíãèëàë áàéíà:ØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÀËÒØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒÃ¯É

Õ¿¿õäèéí øèíãýí àëäàëòûã àíãèëàõäàà ÿãààí ýãíýýíýýñ (äýýä õýñýã) ýõýëíý.— Õýðýâ ÿãààí ýãíýýíèé øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí øèíæ áàéâàë õ¿¿õäèéã

ØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÑÀÍ õýìýýí àíãèëíà.

— Õýðýâ òýð øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí øèíæ áàéõã¿é áîë øàð ýãíýýã(äóíäàõ) àæèãëà. Ýíäýýñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí øèíæ áàéâàë õ¿¿õäèéã ØÈÍÃÝÍÀËÄÑÀÍ õýìýýí ¿íýë.

— Øàð ýãíýýíýýñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí øèíæ áàéõã¿é áîë õ¿¿õäèéã ØÈÍÃÝÍÀËÄÀÀÃ¯É õýìýýí ¿íýë. Ýíý õ¿¿õäèéã øèíãýí àëäñàí õýìýýí ¿íýëýõ øèíæ òýìäýãõàíãàëòã¿é áàéíà. Çàðèì íü øèíãýí àëäàëòûí ãàíö øèíæòýé áóþó øèíãýíàëäàëòûí ¿çýãäýõ øèíæã¿é áàéíà.

Äàðààõ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð íüáàéâàë:

• Óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é• Í¿ä õîíõîéõ• Óóæ ÷àäàõã¿é áóþó óóõäàà

ìóó• Àðüñíû õóíèàñ ìàø óäààí

àðèëàõ

Äàðààõ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð íüáàéâàë:

• Òàéâàí áóñ, öî÷ðîìõîé• Í¿ä õîíõîéõ• Öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóõ• Àðüñíû õóíèàñ óäààí

àðèëàõ

Øèíãýí àëäñàí áóþó èõàëäñàí ãýæ àíãèëàõ øèíæõàíãàëòã¿é

Õýðýâ õ¿¿õýä ººð õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàëä áàãòààã¿é áîë:• Øèíãýí èõ àëäàëòûí ýì÷èëãýýã õèé (Â òºëºâëºãºº)

ÁÓÞÓ

Õýðýâ õ¿¿õäýä ººð õ¿íä ºâ÷èí áàéâàë:• Çàìûí òóðø ØÑÄ-íû óóñìàë óóëãàí õ¿¿õäèéã ýõòýé íü

ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õ¿ðãý. Õºõºº ¿ðãýëæë¿¿ëýíõºõ¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.

• Òóõàéí íóòàãò áóë÷èí çàäðàõ òàõàë ãàðäàã áà õ¿¿õýä 2áóþó ò¿¿íýýñ äýýø íàñòàé áîë ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì ºã.

• Øèíãýí àëäàëòòàé õ¿¿õäèéã õîîëëî, øèíãýí óóëãà(Á òºëºâëºãºº)

• Õýðýâ õ¿¿õýä ººð õ¿íä ºâ÷òýé áîë:• Çàìûí òóðø ØÑÄ-íû óóñìàë óóëãàæ, õ¿¿õäèéã ýõòýé íü

ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õ¿ðãý.

• Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.• Ñàéæðàõã¿é áîë 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

• Ñóóëãàëòûã ãýðò íü õîîëëîí, øèíãýí ºã÷ ýì÷èë.(À òºëºâëºãºº)

• Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.• Ñàéæðàõã¿é áîë 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

ØÈÍÃÝÍ ÈÕÀËÄÀËÒ

ØÈÍÃÝÍÀËÄÀËÒ

ØÈÍÃÝÍÀËÄÀËÒÃ¯É

37

ÆÈØÝÝ: 5 ºäºð ñóóëãàñàí ó÷èð 4 íàñòàé Õàëèóíàà îõèíûã ýìíýëýãò àâ÷ èðñýí.Ò¿¿íä àþóëòàé øèíæýýñ áàéãààã¿é áà õàíèàëãààã¿é áàéñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíõ¿¿õäèéí ñóóëãàëòûã ¿íýëñýí. Òýð äàðààõ øèíæ¿¿äèéã òýìäýãëýñýí:

Õ¿¿õäýä ÿãààí ýãíýýíèé õî¸ð øèíæ áàéõã¿é òóë õ¿¿õýä ØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÀËÒáàéõã¿é áàéíà.

Õ¯¯ÕÝÄ ÑÓÓËÃÀÆ ÁÀÉÍÀ ÓÓ? Òèéì _____ ¯ã¿é _____• Õýð óäààí? _____ ºäºð • Õ¿¿õäèéí áèåèéí åðºíõèé áàéäëûã àæèãëà.• Áààñàíä íü öóñ áàéíà óó? Õ¿¿õýä:






√5

Ýíý õ¿¿õäýä øàð ýãíýýíèé õî¸ð øèíæ áàéãàà òóë ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéãØÈÍÃÝÍ ÀËÄÑÀÍ õýìýýí ¿íýëñýí.

Äàðààõ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð íü áàéâàë:

• Óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é• Í¿ä õîíõîéõ• Óóæ ÷àäàõã¿é áóþó óóõäàà ìóó• Àðüñíû õóíèàñ ìàø óäààí àðèëàõ


• Òàéâàí áóñ, öî÷ðîìõîé• Í¿ä õîíõîéõ• Öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóõ• Àðüñíû õóíèàñ óäààí àðèëàõ

Øèíãýí àëäñàí áóþó èõ àëäñàí ãýæ àíãèëàõ øèíæõàíãàëòã¿é










√5

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Õàëèóíààãèéí àíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëýñýíáàéäàë.


38

* * *Øèíãýí àëäàëòûí àíãèëëóóäûã íýã á¿ð÷ëýí òîäîðõîéëáîë:

ØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÀËÒ

Õýðýâ õ¿¿õäýä óíòàà áóþó óõààíã¿é, í¿ä õîíõîéñîí, óóõäàà ìóó áóþó óóæ ÷àäàõã¿éáîëîõ, àðüñíû õóíèàñ ýðãýæ õýâäýý ìàø óäààí îðîõ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð øèíæ áàéâàëØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÀËÒ õýìýýí ¿íýë.

Ýì÷èëãýý:Øèíãýí àëäñàí õ¿¿õýä á¿ðò øèíãýí èë¿¿ ºãºõ õýðýãòýé. ØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÑÀÍ

õýìýýí àíãèëñàí õ¿¿õäýä øèíãýí ò¿ðãýí ñýëáýõ øààðäëàãàòàé. Õóðààãóóð ñóäñàíäøèíãýí ñýëáýæ ýì÷èëíý. ÝÌ×ÈË õ¿ñíýãòèéí “Â òºëºâëºãºº: Øèíãýí èõ àëäàëòûã õóðäàíýì÷èë” í¿äýíä øèíãýí èõ àëäñàí õ¿¿õäýä øèíãýí ÿàæ ºãºõèéã áè÷æýý. Â òºëºâëºãººíèéòàëààð òà Õ¿¿õäèéã Ýì÷èë ñóðàõ áè÷èãò òîäîðõîé ¿çíý.

ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÑÀÍ

Õýðýâ õ¿¿õäýä ØÈÍÃÝÍ ÈÕ ÀËÄÀËÒ-ûí øèíæ áàéõã¿é áîë õ¿ñíýãòèéí äàðààõýãíýýã àæèãëà. Õ¿¿õäýä øèíãýí àëäñàí øèíæ áàéíà óó?

Õýðýâ õ¿¿õäýä òàéâàí áóñ, öî÷ðîìõîé, í¿ä õîíõîéõ, öàíãàõ, õîâäîãëîí óóõ, àðüñíûõóíèàñ óäààí àðèëàõ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð øèíæ áàéâàë ò¿¿íèéã ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒ õýìýýí¿íýë.

Ýì÷èëãýý:Øèíãýí àëäàëòòàé õ¿¿õäýä óíä õîîë õýðýãòýé. Õ¿¿õäèéã ØÑÄ-íû óóñìàëààð

ýì÷èë.

Øèíãýí àëäàëòòàé õ¿¿õäèéã øèíãýí óóëãàõààñ ãàäíà õîîëëîõ õýðýãòýé. Õºõ¿¿ëõ¿¿õýä õºõºº ¿ðãýëæë¿¿ëýí õºõ¿¿ëíý. Áóñàä õ¿¿õýä ØÑÄ-íû óóñìàë 4 öàã óóñíû äàðààåðäèéí óóäàã ñ¿¿ãýý óóõ áóþó õîîëëîõ ¸ñòîé.

ÝÌ×ÈË õ¿ñíýãòèéí “Á òºëºâëºãºº: Øèíãýí àëäàëòòàé õ¿¿õäèéã ØÑÄ-íûóóñìàëààð ýì÷èë” í¿äýíä ýíý ýì÷èëãýýã òîäîðõîé áè÷ñýí.

ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒÃ¯É

ßãààí áóþó øàð ýãíýýíèé àëèíû íü ÷ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí øèíæáàéõã¿é õ¿¿õäèéã ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒÃ¯É õýìýýí àíãèëíà..

Ýì÷èëãýý:Ýíý õ¿¿õäýä øèíãýí àëäàëòààñ ñýðãèéëæ øèíãýí èë¿¿ óóëãàõ õýðýãòýé. ØÈÍÃÝÍ

ÀËÄÀËÒÃ¯É õ¿¿õäèéí ýì÷èëãýýã ãýðýýð õèéíý. Ãýðèéí ýì÷èëãýýíèé 3 çàð÷èì íü:

1. øèíãýí èë¿¿ ºãºõ2. ¿ðãýëæë¿¿ëýí õîîëëîõ3. õýäèéä ýðãýí èðæ ¿ç¿¿ëýõèéã çààõ

39

“À òºëºâëºãºº: Ñóóëãàëòûã Ãýðòýý Ýì÷èë” õ¿ñíýãòýíä ÿìàð øèíãýíèéã, ÿìàðõýìæýýãýýð ÿàæ ºãºõèéã ýõýä ñóðãàõûã áè÷ñýí áàéíà. ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒÃ¯É õ¿¿õäèéãìºí õîîëëîõ õýðýãòýé áºãººä õýçýý ýìíýëýãò ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëºõ õýðýãòýé.Õîîëëîõ çààâðóóä áà õýçýý ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ìýäýýëýë ÝÕÝÄ ÇªÂËª õ¿ñíýãòýíäáàéãàà.

Àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàõ øàòóóäûã òóíãààõàä òóñ áîëîõñóðãóóëèëòûã ñóðãàã÷ áàãø óäèðäàæ õèéíý.

40

ÄÀÑÃÀË Ä

Ýíý äàñãàëààð òà ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäýä øèíãýí àëäàëòûã ¿íýëýõ áà àíãèëàõäàäëàãà õèéíý. Ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéí ýìíýëç¿éí äàðààõ áîäëîãûã óíø. Øèíãýíàëäàëòûí àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã àøèãëà.

1. Áàò 5 ºäºð ñóóëãàñàí. Áààñ íü öóñã¿é áàéñàí. Òýð öî÷ðîìõîé, í¿ä íü õîíõîéñîíáàéâ. Ýöýã íü ò¿¿íèé í¿ä õîíõîéæ áàéíà ãýæ áîäñîí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíÁàòàä æààõàí óñ ºãñºí áà õ¿¿õýä õîâäîãëîí óóñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíõ¿¿õäèéí õýâëèéí àðüñûã ÷èìõýýä òàâèõàä ýðãýæ õýâäýý îðîõ íü óäààí áàéñàí.

¯çëýãèéí Ìàÿãòàä õ¿¿õäèéí øèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿ä áà àíãèëëûã òýìäýãëý.

Äîîðõ àíãèëëûí õ¿ñíýãòýíä õ¿¿õäýä áóé øèíæ¿¿ä áà ýíý õ¿¿õäýä ñîíãîæ àâñàíàíãèëëàà äóãóéëæ ¿ç¿¿ë.


• Óíòààðñàí áóþó óõààíã¿é• Í¿ä õîíõîéõ• Óóæ ÷àäàõã¿é áóþó óóõäàà ìóó• Àðüñíû õóíèàñ ìàø óäààí àðèëàõ


• Òàéâàí áóñ, öî÷ðîìõîé• Í¿ä õîíõîéõ• Öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóõ• Àðüñíû õóíèàñ óäààí àðèëàõ

Øèíãýí àëäñàí áóþó èõ àëäñàí ãýæ àíãèëàõ øèíæõàíãàëòã¿é










41

2. Æàðãàëìàà 3 ºäºð ñóóëãàñàí. Áààñ íü öóñã¿é, õ¿¿õýä óõààíòàé ìºí òàéâàí áàéñàí.Ò¿¿íèé í¿ä õîíõîéñîí áà óóæ ÷àäàõ áîëîâ÷ õîâäîãëîí óóõã¿é. Àðüñíû õóíèàñò¿ðãýí àðèëíà.

¯çëýãèéí Ìàÿãòàä øèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿ä áà àíãèëëûã òýìäýãëý:


- Óíòàà áóþó óõààí?- Òàéâàí áóñ áà öî÷ðîìõîé?

• Í¿ä õîíõîéñíûã àæèãëà.• Õ¿¿õäýä óóõ þì ºã. Õ¿¿õýä:

Óóõäàà ìóó áóþó óóæ ÷àäàõã¿é þó?Öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóæ áàéíà óó?

• Õýâëèéí àðüñíû õóíèàñ àðèëàõ íü:Ìàø óäààí (2 ñåêóíäýýñ èõ)?Óäààí?

3. Ãýðýëìàà 2 ºäºð ñóóëãàñàí. Áààñ íü öóñã¿é, îõèí òàéâàí áóñ öî÷ðîìõîé, í¿äõîíõîéñîí, óóæ ÷àäàõã¿é áàéñàí. Àðüñíû õóíèàñ ìàø óäààí àðèëíà.







4. Ëîäîí 5 ºäºð ñóóëãàñàí. Áààñ íü öóñã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéí øèíãýíàëäàëòûí áàéäëûã ¿íýëñýí. Õ¿¿õýä óíòààðààã¿é áóþó óõààíòàé ò¿¿í÷ëýíöî÷ðîìõîé áóñ òàéâàí. Í¿ä íü õýâèéí, õîíõîéãîîã¿é, óñ ºãºõºä õîâäîãëîí óóñàí.Àðüñíû õóíèàñ ò¿ðãýí àðèëíà.







Ýíý äàñãàëûã õèéæ äóóñààä ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

42

4.2.2. Óæèã Ñóóëãàëòûã Àíãèë

Õýðýâ õ¿¿õýä 14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ñóóëãàñàí áîë òà õ¿¿õäèéí øèíãýíàëäàëòûã àíãèëñíû äàðàà óæèã ñóóëãàëòûã àíãèëíà. Óæèã ñóóëãàëòûã:

Õ¯ÍÄ ÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒãýæ àíãèëíà.

• Øèíãýí àëäàëòòàé • Õ¿¿õýä ººð õ¿íä ºâ÷èíã¿é áîë ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõýýñ ºìíºøèíãýí àëäàëòûã ýì÷èë

• Ýìíýëýãò õýâò¿¿ë.

Õ¯ÍÄ ÓÆÈÃÑÓÓËÃÀËÒ

• Øèíãýí àëäàëòã¿é • ÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒÀÉ õ¿¿õäèéã õîîëëîõ òàëààð ýõýä çºâëº.• 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.• Ìóëüòèâèòàìèí 14 õîíîã ºã.

ÓÆÈÃÑÓÓËÃÀËÒ

Õ¯ÍÄ ÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒ

14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ñóóëãàñàí, ìºí øèíãýí àëäñàí áóþó èõ àëäñàíõ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã Õ¯ÍÄ ÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒ õýìýýí àíãèë.

Ýì÷èëãýý14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ñóóëãàñàí ìºí øèíãýí àëäàëòòàé õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò

õýâò¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òýäãýýð õ¿¿õäýä øèíãýí àëäàëòààñ ñýðãèéëýõýä òóñëàõàä îíöãîéàíõààðàõ õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí òýä íàðûí õîîëîíä íü ººð÷ëºëò õèéõ õýðýãòýé. Ñóóëãàëòûíøàëòãààíûã òîãòîîõûí òóëä òýä íàðûí áààñíû ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý õýðýãòýé áàéæáîëíî.

Õýðýâ õ¿¿õäýä ººð õ¿íä ºâ÷èí áàéõã¿é áîë ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõýýñ ºìíº øèíãýíàëäàëòûã ýì÷èë. Õ¿íä ºâ÷òýé õ¿¿õäèéí øèíãýí àëäàëòûã ýì÷ëýõýä õýö¿¿ áàéæ áîëíî.Òýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä ýìíýëýãò ýì÷ëýãäýõ áîëíî.

ÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒ

14 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ñóóëãàñàí áîëîâ÷ øèíãýí àëäàëòûí øèíæã¿é õ¿¿õäèéãÓÆÈÃ ÑÓÓËÃÀËÒ õýìýýí àíãèë.

Ýì÷èëãýýÓæèã ñóóëãàëòûí õàìãèéí ÷óõàë ýì÷èëãýý íü òóñãàé õîîë. Óæèã ñóóëãàëòûí õîîëíû

çºâëºìæ¿¿äèéã ÝÕÝÄ ÇªÂËª ñóðàõ áè÷èãò òàéëáàðëàñàí áàéãàà. Èéì õ¿¿õä¿¿äýäìóëòèâèòàìèí ºãºõ õýðýãòýé.

43

4.2.3. Öóñàí Ñóóëãàëòûã Àíãèë

Öóñàí ñóóëãàëò çºâõºí íýã àíãèëàëòàé:

ÖÓÑÀÍ ÑÓÓËÃÀËÒ

• Áààñ öóñòàé • ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì 5õîíîã ºã.• 2 õîíîîä ¿ç¿¿ë.

ÖÓÑÀÍÑÓÓËÃÀËÒ

ÖÓÑÀÍ ÑÓÓËÃÀËÒ

Ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéí áààñ öóñòàé áîë öóñàí ñóóëãàëò ãýæ àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÕ¿¿õäèéí øèíãýí àëäàëòûã ýì÷èë. Ìºí òàíàé íóòàãò Shigell-èéí ýñðýã çºâëºäºã

¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì ºã.

— Ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëæ áóé òîõèîëäëûí 60% îð÷èì íü Shiegell-èéí øàëòãààíòàéáàéäàã.

— Öóñàí ñóóëãàëòûí àìü òýíññýí òîõèîëäîë áàðàã á¿ãä Shigell-ýýð ¿¿ñãýãäñýíáàéäàã ó÷ðààñ öóñàí ñóóëãàëò Shigell-èéí øàëòãààíòàé áàéäàã ãýæ òàòºñººëæ áîëíî. Öóñàí ñóóëãàëòûí æèíõýíý ¿¿ñãýã÷èéã òîãòîîõîä áààñíûºñãºâºð õýðýãòýé. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýíèé ä¿í íààíàäàæ 2 ºäðèéíäàðàà ãàðäàã.

Òýìäýãëýë: Ñóóëãàëò ºâ÷òýé õ¿¿õýä ñóóëãàëòûí íýã áóþó îëîí àíãèëëûíñóóëãàëòòàé áàéæ áîëíî. ¯çëýãèéí Ìàÿãòûí àíãèëàõ áàãàíàíä áàéãàà õ¿¿õäèéíñóóëãàëòûí àëü íýã àíãèëëûã òýìäýãëý. Æèøýýëáýë, Ýíý õ¿¿õýä øèíãýí àëäàëòã¿é öóñàíñóóëãàëò õýìýýí àíãèëàãäæýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèéã ÿàæ àíãèëñàí íü ýíýáàéíà.






√2


ÖÓÑÀÍÑÓÓËÃÀËÒ

44

ÄÀÑÃÀË Å

Ýíý äàñãàëààð òà ñóóëãàëò ºâ÷òýé õýäýí õ¿¿õäèéã àíãèëàõ äàäëàãà õèéíý.¯çëýãèéí Ìàÿãòàä õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý. Õ¿ñíýãòýý ¿ç.

Òîõèîëäîë 1: Ìàíäàõ

4 ºäºð ñóóëãàñàí ó÷ðààñ Ìàíäàõûã ºíººäºð ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëñýí. Îõèí 25 ñàðòàé,æèí 9 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì.

Ìàíäàõàä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéñàíã¿é. Òýð õàíèàëãàã¿é, àìüñãàë ñààòààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Ìàíäàõ õýçýý ñóóëãàñàí áý? Áààñàíä íü öóñ áàéíà óó?”ãýõýä “¯ã¿é” ãýñýí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí øèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí.Ìàíäàõ óõààíòàé ñýðãýëýí, öî÷ðîìõîé áóñ òàéâàí áàéñàí. Í¿ä íü õîíõîéãîîã¿é, æààõàíóñ ºãºõºä Ìàíäàõ õîâäîãëîí óóñàí. Àðüñíû õóíèàñ õóðäàí àðèëñàí.

¯çëýãèéí Ìàÿãòàä Ìàíäàõûí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý.









Õ¯¯ÕÝÄ ÑÓÓËÃÀÆ ÁÀÉÍÀ ÓÓ? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õýð óäààí? ____ ºäºð • Õ¿¿õäèéí áèåèéí åðºíõèé áàéäëûã àæèãëà. Õ¿¿õýä:• Áààñàíä öóñ áàéíà óó? Óíòàà áóþó óõààíã¿é?

Òàéâàí áóñ áà öî÷ðîìõîé?• Í¿ä õîíõîéñíûã àæèãëà.• Õ¿¿õäýä óóõ þì ºã. Õ¿¿õýä:


• Õýâëèéí àðüñíû õóíèàñ àðèëàõ íü:Ìàø óäààí (2 ñåêóíäýýñ èõ)?Óäààí óó?

45

Òîõèîëäîë 2: Ãàíàà

Ãàíàà 14 ñàðòàé, æèí 12 êã, áèåèéí õàëóóí 37.5õýì. Îõèí 3 äîëîî õîíîã ñóóëãàæ áàéíà ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ãàíààä ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæáàéãààã¿é. Îõèí õàíèàëãààã¿é, àìüñãàë ñààòààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèé ñóóëãàëòûã¿íýëñýí. Îõèí 21 õîíîã ñóóëãàñíûã òýð ìýäñýí. Õ¿¿õäèéíáààñàíä öóñ áàéñàí ýñýõèéã àñóóõàä ¯ã¿é ãýñýí. Ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí Ãàíààä øèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿äèéã¿íýëñýí. Îõèí ¿çëýãèéí îð÷èíä öî÷ðîìõîé áàéñàí, í¿äõîíõîéãîîã¿é, õîâäîãëîí óóíà. Àðüñíû õóíèàñ ò¿ðãýíàðèëíà.

¯çëýãèéí Ìàÿãòàä Ãàíààãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý.













46

Òîõèîëäîë 3: Àäüÿà

Àäúÿà 7 ñàðòàé, æèí 5.6 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì.Ò¿¿íèéã ñóóëãàñàí ó÷èð ýõ íü ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõýýðàâ÷èðñàí.

Ò¿¿íä ÿìàð ÷ àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéãààã¿é.Îõèí õàíèàãààã¿é, àìüñãàë ñààòààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Àäúÿàãèéí ñóóëãàëòûíøèíæ¿¿äèéã ¿íýëñýí. 2 ºäðèéí ºìíººñ ñóóëãàñàí ãýæ ýõíü õýëñýí. Áààñ íü öóñã¿é. Îõèí óõààíòàé, öîâîî,öî÷ðîìõîé áóñ òàéâàí áàéâ.Ò¿¿íèé í¿ä õîíõîéñîí, øèíãýíºãºõºä öàíãàñàí ä¿ðòýé õîâäîãëîí óóñàí. Àðüñíû õóíèàñò¿ðãýí àðèëíà.

¯çëýãèéí Ìàÿãòàä Àäúÿàãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý.













47

Òîõèîëäîë 4: Õýðëýí

Õýðëýí 3 íàñòàé, æèí 10 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì. Õýðëýí õàíèàëãàñàí áàñóóëãàñàí ó÷èð ºíººäºð ýõ íü ¿ç¿¿ëýõýýð àâ÷èð÷ýý.

Îõèíä ÿìàð íýã àþóëòàé øèíæ áàéãààã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí îõèíûãõàíèàëãàñàí áóþó àìüñãàë ñààäòàé ãýæ ¿íýëñýí. Òýð 3 ºäºð õàíèàëãàñàí. Àìüñãàë íü1 ìèíóòàíä 36 óäàà áàéâ. Õýðëýíä öýýæ õîíõîëçîõ áà õÿõòíàà àìüñãàëûí øèíæ áàéõã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Õýðëýíã õèð óäààí ñóóëãàñíûã àñóóõàä “2 äîëîî õîíîãîîñóäñàí” ãýæ ýõ õàðèóëñàí. Áààñ öóñã¿é áàéâ. Õýðëýí ¿çëýãèéí ¿åä öî÷ðîìõîé áàéñàí ÷í¿ä íü õîíõîéãîîã¿é. Îõèí öàíãààã¿é áîëîâ÷ óóæ ÷àäàæ áàéñàí. Àðüñíû õóíèàñ ò¿ðãýíàðèëíà.

Õýðëýíãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.













48

Òîõèîëäîë 5: Ýðäýíý

Ýðäýíý 10 ñàðòàé, æèí 8 êã, áèåèéí õàëóóí 38.5 õýì. 3 ºäºð ñóóëãàñàí ó÷ðààñõ¿¿ã ýíä àâ÷èðñàí. Ýõ íü áààñàíä íü öóñ áóéã àæèãëàñàí.

Ýðäýíýýä ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é, òýð õàíèàëãààã¿é áà àìüñãàëñààòààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ýðäýíèéí ñóóëãàëòûã ¿íýëñýí. “Òà Ýðäýíèéí áààñ öóñòàéáàéñàí ãýñýí. Îäîî øèíãýí àëäàëòûí øèíæ¿¿äèéã øàëãàÿ” Õ¿¿õäèéí óõààí ñàðóóë,óíòààðààã¿é, öî÷ðîìõîé áóñ òàéâàí áàéíà. Ò¿¿íèé í¿ä õîíõîéãîîã¿é. Ò¿¿íä æààõàí óñºãºõºä òýð åðäèéí óóñàí áà öàíãààã¿é õàðàãäñàí. Àðüñíû õóíèàñ ò¿ðãýí àðèëíà.

Ýðäýíèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.













49

ÄÀÑÃÀË ¨ (G)

Ýíý ä¿ðñ áè÷ëýãèéí äàñãàëààð òà ñóóëãàëòòàé õ¿¿õäèéã ÿàæ ¿íýëýõ, àíãèëàõ¿ç¿¿ëáýð ¿çíý. Òà øèíæ¿¿äèéí æèøýýã õàðæ òýäãýýðèéã òîäîðõîéëîõ äàäëàãà õèéíý.Òýãýýä òà õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã ¿íýëýõ, àíãèëàõ äàäëàãà õèéí, ýìíýëç¿éí áîäëîãî áîäíî.



Õ¿¿õýä 1

Õ¿¿õýä 2

Õ¿¿õýä 3

Õ¿¿õýä 4

Õ¿¿õýä 5

Àðüñíû õóíèàñ àðèëàõ íü:

Ìàø óäààí? Ò¿ðãýí?Óäààí?

Õ¿¿õýä 1

Õ¿¿õýä 2

Õ¿¿õýä 3

Õ¿¿õýä 4

Õ¿¿õýä 5

Õ¿¿õýä 6

Õ¿¿õäèéí í¿ä õîíõîéñîí óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

50

Ä¿ðñ áè÷ëýãèéí ýìíýëç¿éí áîäëîãî: Ýìíýëç¿éí áîäëîãûã àæèãëààä õ¿¿õäèéíøèíæ¿¿äèéã ýíý ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý. Äàðàà íü ºâ÷íèéã àíãèë.

Ýíý ä¿ðñ áè÷ëýãèéí äàñãàëûí òºãñãºëä á¿ëãèéí õýëýëöëýã õèéíý.







Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÍÈÀËÃÀÑÀÍ ÁÓÞÓ ÀÌÜÑÃÀË ÑÀÀÄÒÀÉ ØÈÍÆÒÝÉ Þ¯? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õèð óäààí? ____ ºäºð • Àìüñãàëûã íýã ìèíóòàíä òîîë.


Õ¯¯ÕÝÄ ÑÓÓËÃÀÆ ÁÀÉÍÀ ÓÓ? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õèð óäààí? ____ ºäºð • Õ¿¿õäèéí áèåèéí åðºíõèé áàéäëûã àæèãëà. Õ¿¿õýä:• Áààñàíä öóñ áàéíà óó? Óíòàà áóþó óõààíã¿é?




51

5.0 ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË

Õàëóóðñàí õ¿¿õýä óëààíáóðõàí áóþó ººð õ¿íä ºâ÷òýé áàéæ áîëíî. Ýñâýë ýíãèéíõàíèàä, øóóõèíàà áóþó âèðóñèéí ººð õàëäâàðòàé áàéæ áîëíî.

ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ: Õàëóóðàëò áà áèåèéí ò¿ãýýìýë òóóðàëò áîë óëààíáóðõíûøèíæ¿¿ä. Óëààíáóðõàí õóðäàí òàðõàöòàé õàëäâàðòàé ºâ÷èí. Ýõèéí ýñðýãáèå íÿëõñûã6 ñàð õ¿ðòýë íü óëààíáóðõíààñ õàìãààëäàã. Òýãýýä õàìãààëàëò ààæìààð áóóðíà. ªâ÷íèéèõýíõ òîõèîëäîë 6 ñàðààñ 2 íàñíû õîîðîíä òîõèîëäîíî. Õýò áººãíºðºë áà ÿäóó àìüäðàëóëààíáóðõíààð ýðò ºâ÷ëºõ õàëãààã èõýñãýäýã.

Óëààíáóðõàí âèðóñýýð ¿¿ñäýã. Àðüñ áà óóøãè, íàðèéí ãýäýñ, í¿ä, àì õîîëîéíõó÷óóð ýñèéí äàâõàðãà õàëäâàðò ºðòºíº. Óëààíáóðõíû âèðóñ ºâ÷èëñíººñ õîéø îëîíäîëîî õîíîãèéí òóðø äàðõëàà òîãòîëöîîã ãýìòýýäýã. Ýíý íü õ¿¿õäèéã ººð õàëäâàðóóäàäºðòºìòãèé áîëãîäîã.

Óëààíáóðõàí ºâ÷íèé á¿õ òîõèîëäëûí 30 îð÷èì õóâüä íü õ¿íäðýë òîõèîëääîãîîñõàìãèéí ýëáýã õ¿íäðýë¿¿ä íü:

- ñóóëãàëò (öóñàí áà óæèã ñóóóëãàëò îðíî)- óóøãèíû õàòãàëãàà- õÿõòíàà(òºâºíõèéí ñàõóóëàéò ¿ðýâñýë)- àìíû øàðõëàà(àì ãýìòýõ)- ÷èõíèé õàëäâàð áà- í¿äíèé õ¿íä õàëäâàð (òýð íü í¿äíèé ýâýðëýãèéí øàðõëàà áà ñîõðîõîä

õ¿ðãýæ ÷ áîëíî)

Òàðõèíû ýäèéí ¿ðýâñýë (òàðõèíû õàëäâàð) íýã ìÿíãàí òîõèîëäîëä íýã òîõèîëääîã.Òàðõè ¿ðýâññýí õ¿¿õäýä òàòàëò ýñâýë óõààíã¿é áîëîõ áóþó óíòààðàõ çýðýã àþóëòàéåðºíõèé øèíæ èëýðäýã.

Óëààíáóðõíû ñóóëãàëò, ºíäºð õàëóóðàëò áîëîí àìíû øàðõëààíààñ áîëæ õ¿¿õýäòóðàõàä õ¿ðäýã. Ýäãýýð õ¿íäðýë¿¿ä õîîëîíä äóðã¿é áîëãîíî. Òóðààëòàé õ¿¿õä¿¿äóëààíáóðõíû õ¿íäðýëýýð àìàðõàí õ¿íäýðíý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà À àìèíäýì äóòàãäàëòàéõ¿¿õäýä íýí ýëáýã. Óëààíáóðõíààð ºâ÷èëñºí õ¿íä òóðààëòàé 10 õ¿¿õäýýñ íýã íü íàñáàðæ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ óëààíáóðõàíòñàí õ¿¿õäèéã ºâ÷íèé òóðø ¿ðãýëæë¿¿ëýíõîîëëîõîä íü ýõýä òóñëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë.

52

5.1 ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ ¯ÍÝË

Õýðýâ õ¿¿õäèéí ãîë øèíæ òýìäýã õàëóóðàëò áàéãàà áîë:

• õàëóóðñàí ìýä¿¿ëýãòýé õ¿¿õýä áóþó• áèå íü õàëóó øàòñàí õ¿¿õýä áóþó ýñâýë• ñóãàíû õàëóóí 37.5 õýì ò¿¿íýýñ èë¿¿ áàéãàà õ¿¿õýä1

Õàëóóðñàí õ¿¿õäèéã ¿íýë. ¯¿íä:

õ¿¿õýä õýð óäààí õàëóóðñàíóëààíáóðõíààð ºâ÷èëñºí ýñýõõ¿ç¿¿íèé õºøèëòóëààíáóðõíûã ñýæèãëýõ øèíæ¿¿ä íü ò¿ãýýìýë òóóðàëò áà õàíèàõ, íóñ ãîîæèõáóþó í¿ä óëàéõ øèíæ¿¿äèéí íýãýí.õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí äîòîð áóþó îäîî óëààíáóðõàíòñàí áîëóëààíáóðõíû õ¿íäðýëèéí øèíæ¿¿äèéã ¿íýë. ̄ ¿íä: àìíû øàðõëàà, í¿äíýýñíóóõ ãîîæèõ áà ýâýðëýã á¿äãýðýõ

* * *

Äàðààãèéí õóóäàñíû õ¿ñíýãòýíä õàëóóðàëòòàé õ¿¿õäèéã ¿íýëýõ äàðààëëûã¿ç¿¿ëñýí.

Ýíý õ¿ñíýãò 2 õýñýãòýé. Í¿äíèé äýýä õýñýãò (òàñàðõàé øóãàìûí äýýä) óëààíáóðõàí,ìýíýí áà áóñàä øàëòãààíò õàëóóðàëòûí øèíæ¿¿äèéã õ¿¿õäýä ÿàæ ¿íýëýõèéã áè÷ñýí.Í¿äíèé äîîä õýñýãò õýðýâ õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí äîòîð áóþó îäîî óëààíáóðõàíòñàíáîë óëààíáóðõíû õ¿íäðýë¿¿äèéí øèíæèéã õ¿¿õäýä õýðõýí ¿íýëýõèéã áè÷ñýí.

1 ¯íýë, àíãèë õ¿ñíýãòýíä õàëóóðàëò áà ºíäºð õàëóóðàëòûã ñóãàíû õàëóóíä ¿íäýñëýñýí. Øóëóóí ãýäýñíèéõàëóóíû çààã îéðîëöîîãîîð 0.5 õýì ºíäºð áàéíà.

Õýðýâ òàíàé ýìíýëýãò ñóãàíû õàëóóí ¿çäýã áîë 37.5 ÎÑ (99.5 F) õàëóóðàëò, 38.5 ÎÑ (101.3 F) ºíäºðõàëóóðàëò. Õýðýâ òàíàé ýìíýëýãò øóëóóí ãýäýñíèé õàëóóí ¿çäýã áîë 38 ÎÑ (100.4 F) õàëóóðàëò, 39Î Ñ(102 F) ºíäºð õàëóóðàëò.

53

ªâ÷òýé Á¯Õ õ¿¿õäýýñ õàëóóðñíûã (áóþó õýìæñýíèéã) àñóó.

Õ¿¿õýä õàëóóíòàé áàéíà óó? ãýæ ÀÑÓÓ

Õ¿¿õýä õàëóóðñàí ìýä¿¿ëýãòýé áóþó òýìòðýõýä õàëóóí, ýñâýë áèåèéí õàëóóí 37.5õýì áóþó ò¿¿íýýñ äýýø áóéã ¿çýæ øàëãà

Õ¿¿õýä ýíý ºâ÷òýé áàéõäàà õàëóóð÷ ë áàéñàí áîë òýð õ¿¿õýä õàëóóðñàíìýä¿¿ëýãòýé áàéíà. “Õàëóóðàëò”-ûã ýõèéí îéëãîõ ¿ãýýð èëýðõèéë. Þóã õàëóóðàëòãýõèéã ýõ çºâ îéëãîæ áóéã øàëãà. Æèøýýëáýë, õ¿¿õäèéí áèå õàëóóí áàéñàí ýñýõèéãýõýýñ àñóó.

Õ¿¿õäèéí õîäîîä îð÷èì áóþó ñóãûã òýìòýð÷ õ¿¿õäèéí áèå õàëóóí áóé ýñýõèéãòîäîðõîéë.

Õ¿¿õäèéí õàëóóíûã ºíººäºð ¿çñýí áà õ¿¿õäèéí êàðòàíä òýìäýãëýñýí ýñýõèéã ¿çýæøàëãà. Õýðýâ õ¿¿õäèéí õàëóóí 37.5 õýì áóþó äýýø áàéâàë ýíý íü õàëóóíòàéõ¿¿õýä.

Õýðýâ õ¿¿õäèéí õàëóóíûã ¿çýýã¿é áîë òàíä õàëóóíû øèë áàéâàë õ¿¿õäèéíõàëóóíûã ¿ç.

Õýðýâ õ¿¿õýä õàëóóíã¿é áîë (ìýä¿¿ëãýýð ÷, òýìòðýõýä ÷ õàëóóíã¿é áóþó áèåèéíõàëóóí 37.5 õýì áóþó äîîø áîë) ¯çëýãèéí Ìàÿãòûí ¯Ã¯É-ä (√) òàâü. Òýãýýäõàëóóíòàé õîëáîîòîé øèíæ¿¿äèéã õ¿¿õäýä ¿íýëýõã¿éãýýð äàðààãèéí ãîë øèíæ,÷èõíèé ºâ÷íèé òóõàé àñóó.

Õýðýâ õ¿¿õýä õàëóóðñàí áîë (ìýä¿¿ëãýýñ, òýìòðýõýä õàëóóí áóþó áèåèéí õàëóóí37.5î Ñ áóþó äýýø) õ¿¿õäýä õàëóóíòàé õîëáîîòîé íýìýëò øèíæ¿¿äèéã ¿íýë.Õ¿¿õýä 37.5î Ñ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õàëóóðààã¿é áóþó îäîî õàëóóíã¿é áàéñàí ÷ò¿¿íèé õàëóóíûã ¿íýë. Õàëóóð÷ áàéñàí ìýä¿¿ëýãòýé áîë õ¿¿õäèéí õàëóóíûã¿íýëýõýä õàíãàëòòàé.

ÕÝÐÝÂ ÒÈÉÌ ÁÎË ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:ÀÑÓÓ:• Õýð óäààí? • Õ¿ç¿¿íèé õºøèíãèéã àæèãëà, ìýäýð.• Õýðýâ 5-ààñ îëîí õîíîã ÓËÀÀÍÁÓÐÕÍÛ øèíæèéã àæèãëà.

õàëóóðñàí áîë ºäºð á¿ð • Ò¿ãýýìýë òóóðàëò áàõàëóóð÷ áàéñàí ýñýõ? • Õàíèàëãà, íóñ ãîîæèõ áóþó í¿ä

• Õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí äîòîð óëàéõ øèíæèéí àëü íýãóëààíáóðõíààð ºâ÷èëñºí ¿¿?

Õ¿¿õýä îäîî áóþó ñ¿¿ëèéí 3 ñàð • Àìíû øàðõëààã àæèãëà.äîòîð áóþó óëààíáóðõíààð Òýð íü ã¿íçãèé áà ºðãºí ¿¿?ºâ÷èëñºí áîë: • Í¿äíýýñ íóóõ ãàð÷ áóéã àæèãëà.

• Í¿äíèé ýâýðëýã á¿äãýðñíèéã àæèãëà.

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀËÓÓÍÒÀÉ ÁÀÉÍÀ ÓÓ?(Áèåèéí õàëóóí ýñâýë õàëóóí íü 37,50Ñ** áóþó èõ)

54

Õýð óäààí? 5 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîã õàëóóðñàí áîë ºäºð á¿ð õàëóóðñàí ýñýõèéãÀÑÓÓ?

Õ¿¿õýä õýð óäààí õàëóóðñíûã ýõýýñ àñóó. Õýðýâ õ¿¿õýä 5 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õîíîãõàëóóðñàí áîë ºäºð á¿ð õàëóóð÷ áàéñàí ýñýõèéã àñóó.

Âèðóñèéí ºâ÷íèé õàëóóðàëòûí èõýíõ íü öººí õîíîãò áóóðäàã. ªäºð á¿ð 5 áóþóò¿¿íýýñ îëîí õîíîã ¿ðãýëæèëñýí õàëóóðàëò õ¿¿õýä õàëóóí õèæèã (áàëíàä) çýðýãìàø õ¿íä ºâ÷òýé ãýñýí õýðýã. Èéì õ¿¿õäèéã öààøäûí øèíæèëãýýíä ÿâóóë.

Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí äîòîð õ¿¿õýä óëààíáóðõàíòñàí óó? ãýæ ÀÑÓÓ:

Óëààíáóðõàí õ¿¿õäèéí äàðõëàà òîãòîëöîîã ãýìòýýõ ó÷èð õ¿¿õýä îëîí äîëîî õîíîãººð õàëäâàðò ºðòºìõèé áîëäîã.

Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí äîòîð óëààíáóðõàíòñàí ìýä¿¿ëýãòýé áà õàëóóíòàé õ¿¿õýäí¿äíèé õàëäâàð ìýòèéí óëààíáóðõíû õ¿íäðýëòàé áàéæ áîëíî.

Õ¿ç¿¿íèé õºøèíãèéã ÒÝÌÒÝÐ, ÀÆÈÃËÀ

Õ¿ç¿¿ íü õºøñºí áà õàëóóíòàé õ¿¿õýä ìýíýíòýé áàéæ áîëíî. Õ¿¿õýä õ¿ç¿¿ãýýáºõèéõ, ãýäèéõ áîëîí ýðãýí òîéðíîî àæèãëàõäàà õ¿íäðýëòýé ýñýõèéã õàð. Õýðýâõ¿¿õýä õ¿ç¿¿ãýý ÷ºëººòýé, çîâèóðã¿é õºäºëãºæ, íóãàëæ áàéâàë ò¿¿íèé õ¿ç¿¿õºøèíãº áèø.

Õýðýâ òà ÿìàð ÷ õºäºëãººíèéã õàðàõã¿é áóþó õýðýâ òà ýðãýëçýæ áàéâàë õ¿¿õäèéíàíõààðëûã õ¿éñ ð¿¿ íü áóþó òîãëîîì ðóó íü õàíäóóë. Æèøýý íü, òà õ¿¿õäèéíõ¿éñ áóþó òîãëîîì ðóó ñîíèó÷ çàíã õºäºëãºí ãýðýë òóñãàæ ò¿¿íèéã äîîø òîíãîéæõàðàõ äóðûã õ¿ðãý. Õ¿¿õýä õ¿éñ áóþó òîãëîîì ðóóãàà äîîø õàðàõäàà õ¿ç¿¿ãýýíóãàëæ áóéã õàðæ àæèãëà.

55

Ãýâ÷ òýð îäîî áîëòîë ººðºº õ¿ç¿¿ãýý íóãàëàõûã õ¿ñýõã¿é áîë õ¿¿õäýý íóðóóãààðíü õýâò¿¿ëæ òóñëàõûã ýõýýñ õ¿ñ. Òà õ¿¿õýä ð¿¿ òîíãîéí íóðóóãààðàà õýâòýõýä íü çººëºíäýìæèæ íýã ãàðààðàà ìºðíººñ íü ò¿øèí õ¿¿õäèéí òîëãîéã áºõèéëãº. Íºãºº ãàðààðààò¿¿íèé òîëãîéã áàðü. Òýãýýä öýýæ ð¿¿ íü óðàãø áîëãîîìæòîé íóãàë. Õýðýâ õ¿ç¿¿õÿëáàðõàí íóãàð÷ áàéâàë õ¿¿õäèéí õ¿ç¿¿ õºøººã¿é áàéíà. Õýðýâ õ¿ç¿¿ õºøèíãº áàíóãàëàõàä ýñýðã¿¿öýëòýé áàéâàë õ¿¿õäèéí õ¿ç¿¿ õºøñºí áàéíà. Òàíûã õ¿ç¿¿ã íóãàëàõààðîðîëäîõîä õ¿ç¿¿ íü õºøñºí õ¿¿õýä ãîëäóó áàðõèðäàã.

56

Óëààíáóðõàí ñýæèãëýõ øèíæ¿¿äèéã ÀÆÈÃËÀ.

Õàëóóíòàé õ¿¿õäèéã ¿íýëýõýä óëààíáóðõàí ñýæèãëýõ øèíæ¿¿ä áàéãàà ýñýõèéã¿íýë. Ò¿ãýýìýë òóóðàëò áà õàíèàëãà, íóñ ãîîæèõ áóþó í¿ä óëàéõ øèíæ¿¿äèéíàëü íýãíèéã àæèãëà.

Ò¿ãýýìýë òóóðàëò

Óëààíáóðõíû ¿åä ÷èõíèé àð áà õ¿ç¿¿íýýñ ýõýëæ óëààí òóóðàëò ãàðíà. Ýíý íüí¿¿ð ë¿¿ òàðõàíà. Äàðààãèéí ºäºðò òýð òóóðàëò áèåèéí ¿ëäñýí õýñýã áà ãàð õºëð¿¿ òàðõäàã. 4-5 ºäðèéí äàðàà òóóðàëò õàòàæ ýõëýõ áà àðüñ ãóóæèæ áîëíî. Õ¿íäõàëäâàðòàé çàðèì õ¿¿õäýä òóóðàëò èë¿¿ èõ áàéõ áà áèåèéí èõýíõ õýñýãò òóóðäàã.Òýð òóóðàëòûí ºíãº èõ õóâèðàìõàé (áàðààí áóþó õàðàâòàð áîëîõ) áà àðüñ èë¿¿èõ ãóóæñàí áàéíà.

Óëààíáóðõíû òóóðàëò íü öýâð¿¿ã¿é áóþó èäýýã¿é òóóðàëò áàéäàã. Ýíý òóóðàëòçàãàòíàõã¿é. Óëààíáóðõíû òóóðàëòûã ñàëõèí öýöýã, õàìóó áóþó õàëóóöñàíûòóóðàëò çýðýã õ¿¿õäýä ýëáýã òîõèîëääîã áóñàä òóóðàëòòàé áóäèëæ áîëîõã¿é.(Ñàëõèí öýöãèéí òóóðàëò öýâð¿¿ á¿õèé ò¿ãýýìýë, õàìóó ãàð õºë, ºâäºã, òîõîé,ºãçºã, õîíãî, ñóãàíä ãàðäàã. Ýíý ìºí çàãàòíàíà. Õàëóóöñàíû òóóðàëò ò¿ãýýìýëáàéæ áîëîõ áà òóóðàëò çàãàòíààòàé æèæèãõýí ã¿âäð¿¿ áà öýâð¿¿ áàéæ áîëíî.Õàëóóöñàíû òóóðàëòòàé õ¿¿õýä ºâ÷òýé áèø) Òàíû àìüäàð÷ áóé îð÷èíäóëààíáóðõíû áóñàä òîõèîëäîë ãàðñàí ¿åä òà óëààíáóðõíûã òóí õÿëáàð òàíèõáîëîìæòîé.

Õàíèàëãà, Íóñ Ãîîæèõ áóþó Í¿ä Óëàéõ

Õ¿¿õäèéã óëààíáóðõàíòñàí õýìýýí àíãèëàõàä õàëóóíòàé õ¿¿õýä ò¿ãýýìýëòóóðàëòòàé áàéõ áà õàíèàõ, íóñ ãîîæèõ áóþó í¿ä óëàéõ øèíæ¿¿äýýñ àëü íýã íüáàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ õ¿¿õäèéí í¿äíèé öàãààí õýñýãò óëàéëò áàéâàë ò¿¿íèé “í¿äóëàéñàí” áàéíà. Í¿ä ýð¿¿ë ¿åä í¿äíèé öàãààí õýñýã òóíãàëàã öàãààí áàéõ áà ºíãºíü ººð÷ëºãäººã¿é áàéíà.

Íóñ Ãîîæèõèéã ÀÆÈÃËÀ

Õàëóóðàëòòàé õ¿¿õäèéí õàìðààñ íóñ ãîîæèæ áàéâàë òýð õàíèàäòàé ÷ áàéæ áîëíî.

Õýðýâ õ¿¿õäèéí õàìðààñ íóñ ãîîæèæ áàéâàë ýíý ºâ÷èíòýé õàìò íóñ ãîîæñîíýñýõèéã ýõýýñ àñóó. Õýðýâ ýõ áàòòàé õýëæ ÷àäàõã¿é áîë õ¿¿õäýä öî÷ìîã áóþóàðõàã íóñ ãîîæèëò áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëàõûí òóëä àñóóëò àñóó.

57

ÄÀÑÃÀË Æ

Õýñýã 1: 8-11-ð ôîòî çóðãóóäûã øèíæ. Ýäãýýð íü õ¿¿õäèéí ò¿ãýýìýë òóóðàëòóóäûã¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýð çóðàã á¿ðèéí òàéëáàðûã óíø.

Çóðàã 8: Ýíý õ¿¿õýä óëààíáóðõíû ò¿ãýýìýë òóóðàëòòàé áà í¿ä óëàéñàí áàéíà.

Çóðàã 9: Õàëóóöñàíû òóóðàëòòàé õ¿¿õäèéí æèøýý ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý áîëóëààíáóðõíû ò¿ãýýìýë òóóðàëò áèø.

Çóðàã 10: Ýíý áîë óëààíáóðõíû ò¿ãýýìýë òóóðàëò áèø, õàìóóíû æèøýý.

Çóðàã 11: Ýíý ñàëõèí öýöãèéí òóóðàëò, óëààíáóðõíû òóóðàëò áèø

Õýñýã 2: 12 – 21 çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí òóóðàëòòàé õ¿¿õä¿¿äèéã øèíæ. Óëààíáóðõíûò¿ãýýìýë òóóðàëòòàé õ¿¿õäýä çóðàã á¿ð äýýð çºâëºõ òýìäýã òàâü.

Õýñýã 2(¿ðãýëæëýë):

Çóðàã 12

Çóðàã 13

Çóðàã 14

Çóðàã 15

Çóðàã 16

Çóðàã 17

Çóðàã 18

Çóðàã 19

Çóðàã 20

Çóðàã 21

Ýíý óëààíáóðõíû ò¿ãýýìýë òóóðàëò ìºí ¿¿?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

Tà áýëýí áîëìîãö ýíý äàñãàëûí õàðèóëòûã õýëýëöýõýä áýëýíáîëñíîî ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë

58

Õýðýâ õ¿¿õýä ñ¿¿ë÷èéí 3 ñàð äîòîð áóþó îäîî óëààíáóðõàíòñàí áîë:Õ¿¿õäèéí àì áóþó í¿äýíä õ¿íäðýë áóé ýñýõèéã õàðæ àæèãëà. Òàéâàí ¿åäýýõÿõàòíàæ àìüñãàëàõ, óóøãèíû õàòãàëãàà áà ñóóëãàëò çýðýã áóñàä õ¿íäðýëèéã ýðò¿íýëäýã. Òóðààë áà ÷èõíèé õàëäâàðûã õîæóó ¿íýëäýã.

Àìíû øàðõëààã ÀÆÈÃËÀ. Òýð èõ ã¿íçãèé áà ºðãºí áàéíà óó?

Àìíû øàðõëààã õ¿¿õäèéí àìàí äîòîð àæèãëà. Àìíû äîòîð òàëä óðóóë, õýëýíäýýðõ èë øàðõëààíóóä õºíä¿¿ð ºâ÷òýé áàéíà. Òýäãýýð íü äýýã¿¿ðýý öàãààíºíãºðòýé áóþó óëàéñàí áàéæ áîëíî. Õ¿íä ¿åä òýäãýýð íü ã¿íçãèé ºðãºí áàéíà.Óëààíáóðõàíòñàí õ¿¿õýä àìíû øàðõëààòàé áîë óóõ, èäýõýä õýö¿¿ áàéäàã.

Àìíû øàðõëààã Êîïëèêèéí òîëáî ãýã÷ æèæèã òîëáîîñ ÿëãà. Óëààíáóðõíûõàëäâàðûí ýõýí ¿åä àìàíä, õàöðûí äîòîð òàëä “Êîïëèêèéí òîëáî” ãàðäàã.Êîïëèêèéí òîëáî æèæèãõýí, æèãä áóñ àðçãàð öàéâàð, óëààí òîëáóóä òºâäºº öàãààíòîëáîòîé áàéäàã. Òýäãýýð íü óóõ, èäýõýä ñààä áîëîõã¿é. Òýäãýýðèéã ýì÷ëýõõýðýãã¿é.

59

ÄÀÑÃÀË Ç

Ýíý äàñãàëààð òà óëààíáóðõàíòàé õ¿¿õä¿¿äèéí ôîòî çóðàã àæèãëàíà. Òà àìíûøàðõ îíîøëîõ äàäëàãà õèéíý.

Õýñýã 1: 22 – 24-ð ôîòî çóðãèéã àæèãëàæ òóñ á¿ðèéíõ íü òàéëáàðûã óíø.

Çóðàã 22: Ýíý àìíû ñàëñòûí õýâèéí áàéäëûí æèøýý. Ýíý õ¿¿õýä àìíûøàðõëààã¿é áàéíà.

Çóðàã 23: Ýíý õ¿¿õýä Êîïëèêèéí òîëáîòîé áàéíà. Òýð òîëáóóä óëààíáóðõàíºâ÷íèé ýõýí ¿åä àìàíä õàöðûí äîòîð òàëä ãàðäàã. Òýäãýýð íü àìíûøàðõëàà áèø.

Çóðàã 24: Ýíý àìíû øàðõëààòàé õ¿¿õýä.

Õýñýã 2: Óëààíáóðõàíòñàí õ¿¿õä¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí 25 – 27-ð ôîòî çóðãèéã øèíæ. Çóðàãá¿ðèéã àæèãëàæ õýðýâ õ¿¿õäýä àìíû øàðõëàà áàéâàë çºâëºõ òýìäýã òàâü.

Çóðàã 25

Çóðàã 26

Çóðàã 27

Õ¿¿õäýä àìíû øàðõëàà áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

Ýíý äàñãàëûí õàðèóëòàà õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãö òà ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

60

Çîâõèíû øóãàì àíüñàãà áà í¿äíèé öàãààí õýñãèéã á¿ðõýíý. Ñîëîíãîëîã á¿ðõ¿¿ëíü í¿äíèé ºíãºëºã õýñýã. Õýâèéí ýâýðëýã á¿ðõýâ÷ (í¿äíèé òóíãàëàã öîíõ) ãýãýýí òóíãàëàãáàéíà. ̄ ¿íèéã íýâò ñîëîíãîëîã á¿ðõýâ÷ ò¿¿íèé òºâä áóé äóãèðàã õ¿¿õýí õàðààã òà õàðæáîëíî. Ýð¿¿ë ýâýðëýã á¿ðõýâ÷ òóíãàëàã áàéíà. Òà ñîëîíãîëîã á¿ðõýâ÷èéí ºíãèéã òîäõàðæ áîëíî. Õ¿¿õýí õàðàà õàð ºíãºòýé.

Í¿ä íóóõòàé ýñýõèéã ÀÆÈÃËÀ.

Í¿ä íóóõòàõ íü çîâõèíû ¿ðýâñëèéí øèíæ.. Çîâõè, àíüñãàíû äîòîð ãàäàðãà áàí¿äíèé öàãààí õýñýã, çîâõèíû àëèâ õàëäâàðûã çîâõèíû ¿ðýâñýë ãýíý.

Õýðýâ í¿ä íóóõòñàí õàðàãäàõã¿é áîë çîâõè áóþó àíüñàãàíä íóóõ áàéãàà ýñýõèéãõàð.

Õ¿¿õýä óíòàæ áàéõàä íóóõ íü ãîëäóó íààëäàæ áººãíºðºí çîâõèíû çàâñðûã õààäàã.¯¿íèéã öýâýð ãàðààð çººëõºí íýýæ áîëíî. Í¿ä íü íóóõòàé áóé ÿìàð ÷ õ¿¿õäèéíí¿äèéã ¿çñýíèé äàðàà òà ãàðàà óãàà.

Ýâýðëýãò öàãàà óíàñíûã ÀÆÈÃËÀ.

Ýâýðëýã á¿ðõýâ÷ åð íü òóíãàëàã. Ýâýðëýãò öàãàà óíàõàä ýâýðëýãèéí õýñýãò ¿¿ëòýéáîëäîã.

Ýâýðëýã á¿ðõýâ÷èíä ¿¿ë áóéã õÿíàìãàé àæèãëà. Óñòàé øèëýíä ñ¿¿ äóñààõàä õýðõýíòóíãàëàã áàéäëàà àëääàã øèã ýâýðëýãò öàãàà óíàñàí áóþó á¿äãýðñíýýñ òóíãàëàãáàéäàë íü àëäàãäàíà.

Íýã áóþó õî¸ð í¿äýíä ÷ öàãàà óíàäàã. Ýâýðëýãèéí ¿¿ë àþóëòàé áàéäàã. À àìèíäýìäóòàãäñàíààñ ýâýðëýã á¿äãýð÷ áîëîõ áà ýíý íü óëààíáóðõíààñ ÷ äîð. Õýðýâ í¿äíèéýâýðëýãèéí ¿¿ëèéã ýì÷ëýõã¿é áîë í¿äíèé ýâýðëýã øàðõàëæ áîëîõ áà ñîõðîõøàëòãààí áîëíî. Ýâýðëýã á¿äãýðñýí õ¿¿õäèéã À àìèíäýìýýð ÿàðàëòàé ýì÷ëýõõýðýãòýé.

Ýâýðëýã íü á¿äãýðñýí õ¿¿õäèéã ãýðýë ð¿¿ õàðóóëàõàä í¿äýý òàñ àíèàñòàé áàéæáîëíî. Òýð ãýðýëä õ¿¿õýä öî÷èð÷ áóõèìäàõ áà í¿ä ºâäºõ øàëòãààí áàéæ áîëíî.Õ¿¿õäèéí í¿äèéã øàëãàõûí òóëä ò¿¿íèéã í¿äýý íýýõèéã õ¿ëýý. Ýñâýë ¿¿ëèéãàæèãëàõûí òóëä äîîä çîâõèéã äîîø çººëºí òàò.

Õýðýâ í¿äíèé ýâýðëýã á¿äãýðñýí áàéâàë í¿ä ¿¿ëòýýä õèð óäàæ áóéã ýõýýñ àñóó.Öàãàà óíààä õèð óäñàí íü ýõýä òîäîðõîé áîë óðüä íü ò¿¿íèéã ýìíýëýãò îíîøëîæýì÷èëñýí ýñýõèéã àñóó. Õýðýâ òèéì áîë òà ýíý õ¿¿õäèéã ýâýðëýã á¿äãýðñýí ó÷ðààñäàõèí ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ õýðýãã¿é.

Õýâèéí ¿åä:

Ñîëîíãîëîã á¿ðõ¿¿ë

Õ¿¿õýí õàðàà

Çîâõèíû øóãàì í¿äíèéöàãààí õýñãèéã á¿ðõñýíí¿äíèé àíüñàãà

Õ¿¿õýí õàðàà áîëñîëîíãîëîã á¿ðõýâ÷èéãõó÷ñàí òóíãàëàã äàâõàðãà

61

ÄÀÑÃÀË È

Ýíý ôîòî çóðãèéí äàñãàëààð òà óëààíáóðõíû í¿äíèé õ¿íäðýëèéã òîäîðõîéëîõäàäëàãà õèéíý.

Õýñýã 1: 28-30-ð ôîòî çóðãèéã õàðæ, øèíæ.

Çóðàã 28: Ýíä ñîëîíãîëîã á¿ðõýâ÷, õ¿¿õýí õàðàà, çîâõè áà ýâýðëýã á¿ðõýâ÷èéã¿ç¿¿ëñýí õýâèéí í¿ä. Ýíý õ¿¿õýä óéëæ áàéíà. Í¿äíýýñ íóóõ ãàðààã¿éáàéíà.

Çóðàã 29: Ýíý õ¿¿õäèéí í¿äíýýñ íóóõ ãàð÷ áàéíà.

Çóðàã 30: Ýíý õ¿¿õäèéí ýâýðëýã á¿äãýðñýí. ¯¿ëòýé áóþó öàãàà óíàñàí áàéíà.

Õýñýã 2: Îäîî 31-37-ð ôîòî çóðãèéã àæèãëà. Çóðàã òóñ á¿ðýýð “òèéì” áóþó “¿ã¿é” ãýæáè÷ñýí áàãàíà òóñ á¿ðèéí àñóóëò á¿ðò õàðèóë. Õýðýâ òà í¿äíýýñ íóóõ ãàðñàíýñýõ áóþó ýâýðëýãò ¿¿ë áàéãàà ýñýõèéã øèéäýæ ÷àäàõã¿é áîë “øèéäâýðëýæ÷àäààã¿é” ãýæ áè÷. Äàðààãèéí õóóäñàíä áóé àñóóëòûí õóóäñûã àøèãëà.

Õýñýã 2(¿ðãýëæëýë):

Çóðàã 31

Çóðàã 32

Çóðàã 33

Çóðàã 34

Çóðàã 35

Çóðàã 36

Çóðàã 37

Õ¿¿õäýä áàéíà óó?

Í¿äíýýñ íóóõ ãàð÷áàéíà óó?

Ýâýðëýã á¿äãýðñýíáàéíà óó?

Òà ýíý äàñãàëûí õàðèóëòàà õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãö ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë

Òàíû ñóðãàã÷ áàãø íýã ìèíóò äàõü õ¿¿õäèéí àìüñãàëûí òîîíä ¿íäýñëýíàìüñãàë îëøèðñîí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ ñóðãóóëèëò õèéëãýíý.

62

5.2 ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ ÀÍÃÈË

Õýðýâ õ¿¿õýä õàëóóíòàé áà óëààíáóðõàíòñàí øèíæã¿é áîë õ¿¿õäèéã çºâõºíõàëóóíààð íü àíãèë.

Õýðýâ õ¿¿õäýä óëààíáóðõàí áà õàëóóðàëòûí øèíæ õî¸óë áàéâàë õ¿¿õäèéãóëààíáóðõàí, õàëóóíààð õî¸óëàíãààð íü àíãèë.

Ýíä õàëóóðàëòûí 2 àíãèëàë áàéíà.

ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒ ªÂ×ÈÍ ÕÀËÓÓÐÀËÒ

ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒ ªÂ×ÈÍ

Õýðýâ õàëóóíòàé õ¿¿õäýä õ¿ç¿¿ õºøèíãº áóþó àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéí àëüíýã áàéâàë ò¿¿íèéã ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒ ªÂ×ÈÍ ãýæ àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÕ¿¿õýä õàëóóíòàé áà ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæòýé áóþó õ¿ç¿¿ õºøèíãº

áàéâàë ìýíýí ýñâýë ¿æèë áàéæ áîëíî. Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýã¿éãýýð ýäãýýð õ¿íäºâ÷í¿¿äèéã õîîðîíä íü ÿëãàõ áîëîìæã¿é. ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒ ªÂ×ÈÍ õýìýýíàíãèëñàí õ¿¿õäèéã ÿàðàëòàé ýì÷ëýõ áà ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ õýðýãòýé. ßàðàëòàéõýâò¿¿ëýõèéí ºìíº òà áàéæ áîëîõ õ¿íä ºâ÷í¿¿äèéí õýäýí ýì÷èëãýýã õèéõ áîëíî.

Ìýíýí áîëîí áóñàä õ¿íä íÿíãèéí õàëäâàðò ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèéòóíã õ¿¿õäýä ºã. Ìºí öóñàíä ÷èõýð áàãàñàõààñ ñýðãèéëæ õ¿¿õäèéã ýì÷ëýõ õýðýãòýé.ªíäºð õýëóóíä ïàðàöåòàìîë ºã.

ÕÀËÓÓÐÀËÒ

Õýðýâ õ¿¿õýä ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒ ªÂ×ÈÍ-èé øèíæã¿é áîë ñ¿¿ë÷èéí ýãíýýãàæèãëà. Õ¿¿õäèéí íóñ ãîîæñîí óëààíáóðõàí áóþó áóñàä õàëóóðàëòûí øàëòãààíòàéáàéâàë ò¿¿íèéã õàëóóðàëò õýìýýí àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÕ¿¿õýä ºíäºð õàëóóíòàé áîë ïàðàöåòàìîë ºãíº. 2 ºíæººä õ¿¿õýä õàëóóíòàé

áàéâàë äàâòàí ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëºíº.

• Àþóëòàé åðºíõèéøèíæèéí àëü íýã áóþó

• Õ¿ç¿¿ õºøèíãº

• ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèé òóíã ºã.• Öóñíû ÷èõýð áàãàñàõààñ ñýðãèéëæ õ¿¿õäèéã ýì÷èë.• ªíäºð õàëóóíä ïàðàöåòàìîë ºã.

(38,50Ñ áà ò¿¿íýýñ äýýø)• Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.

ÌÀØ Õ¯ÍÄÕÀËÓÓÐÀËÒ

ªÂ×ÈÍ

• 37,50Ñ áóþó ò¿¿íýýñäýýø õàëóóðñàí

• ªíäºð õàëóóíä ïàðàöåòàìîë ºã.(38,50Ñ áà ò¿¿íýýñ äýýø)- Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.- Õýðýâ õàëóóðàëò íàìæèõã¿é áîë 2 õîíîîä äàâòàí

¿ç¿¿ë.- Õýðýâ 5-ààñ îëîí õîíîã õàëóóðñàí áîë îíîø

òîäðóóëàõààð ýìíýëýãò õýâò¿¿ë.

ÕÀËÓÓÐÀËÒ

63

5-ààñ îëîí õîíîã õ¿¿õýä ºäºð á¿ð õàëóóðñàí áîë îíîø òîäðóóëàõààð ýìíýëýãòõýâò¿¿ëíý.

ÆÈØÝÝ: 2 ºäºð áèå íü õàëóóí áàéñàí òóë 2 íàñòàé õ¿¿ã ýìíýëýãò àâ÷ èðæýý.Ò¿¿íä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéãààã¿é. Òýð õàíèàëãààã¿é, àìüñãàë ñààòààã¿é áóþóñóóëãààã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéí õàëóóíûã ¿íýëýõäýý òýäãýýð øèíæ¿¿äèéãòýìäýãëýæýý.

Õ¿¿õäýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿ä áóþó õ¿ç¿¿íèé õºøèíãº çýðýã ÿãààí ýãíýýíèéøèíæýýñ àëü íü ÷ áàéãààã¿é òóë ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒªÂ×ÈÍ õýìýýõ õ¿íä àíãèëëûã ñîíãîîã¿é.

Õàðèí òýð íîãîîí ýãíýýã àæèãëàñàí. Õ¿¿õýä çºâõºí õàëóóðñàí ó÷ðààñ òýð õ¿¿õäèéãÕÀËÓÓÐÀËÒ õýìýýí àíãèëñàí.

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀËÓÓÐÑÀÍ ÓÓ? (ìýä¿¿ëýãòýé/òýìòðýõýä õàëóóí/áèåèéí õàëóóí 37.5°Ñ áóþó èõ) Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õýð óäààí? ____ ºäºð • Õ¿ç¿¿íèé õºøèíãèéã àæèãëà, ¿ç.• 5-ààñ îëîí õîíîã ºäºð á¿ð õàëóóðñàí óó? ÓËÀÀÍÁÓÐÕÍÛ øèíæèéã àæèãëà.• Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä õ¿¿õýä óëààíáóðõíààð • Ò¿ãýýìýë òóóðàëò áà

ºâ÷èëñºí ¿¿? • Õàíèàëãàõ, íóñ ãîîæèõ áóþó í¿ä óëàéõ øèíæèéí íýã• Õàëóóðàëòûí áóñàä øàëòãààíûã àæèãëà, ¿íýë.

√2

Ñ¿¿ëèéí 3 ñàð äîòîð áóþó • Àìíû øàðõëààã àæèãëà.îäîî óëààíáóðõíààð ºâ÷èëñºí áîë: Øàðõëàà ã¿íçãèé áà ºðãºí ¿¿?

• Í¿äíýýñ íóóõ ãàð÷ áóéã àæèãëà.• Ýâýðëýã á¿äãýðñýí ýñýõèéã àæèãëà.

Õàëóóðàëò

• Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéí àëü íýã áóþó• Õ¿ç¿¿ õºøèíãº


ªÂ×ÈÍ

• 37,50Ñ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õàëóóðñàí ÕÀËÓÓÐÀËÒ

Òýð ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä àíãèëëûã áè÷ñýí áàéäàë:



√2



64

Õýðýâ îäîî áóþó ñ¿¿ëèéí 3 ñàðäîòîð ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍÒÑÀÍ áîëàæèãëà.

5.3 ÓËÀÀÍÁÓÐÕÍÛÃ ÀÍÃÈË

“Õàëóóðàëò” áà îäîî áóþó ñ¿¿ëèéí 3 ñàð äîòîð óëààíáóðõíû ãîë øèíæòýé õ¿¿õäèéãõàëóóí áà óëààíáóðõíû àëü àëèíààð íü àíãèëíà. Ýõëýýä õ¿¿õäèéã õàëóóðàëòààð íüàíãèëíà. Äàðàà íü óëààíáóðõíûã àíãèëíà.

ÕÝÐÝÂ ÒÈÉÌ ÁÎË ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:ÀÑÓÓ:• Õèð óäààí? • Õ¿ç¿¿íèé õºøèíãèéã• Õýðýâ 5-ààñ îëîí õîíîã àæèãëà, ìýäýð.

õàëóóðñàí áîë ºäºð á¿ð ÓËÀÀÍÁÓÐÕÍÛõàëóóð÷ áàéñàí ýñýõ? øèíæèéã àæèãëà.

• Ò¿ãýýìýë òóóðàëò áà• Õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí • Õàíèàëãà, íóñ ãîîæèõ

äîòîð óëààíáóðõíààð áóþó í¿ä óëàéõºâ÷èëñºí ¿¿? øèíæèéí àëü íýã

Õ¿¿õýä îäîî áóþó ñ¿¿ëèéí • Àìíû øàðõëààã àæèãëà. 3 ñàð äîòîð áóþó Òýð íü ã¿íçãèé áàóëààíáóðõíààð ºðãºí ¿¿?ºâ÷èëñºí áîë: • Í¿äíýýñ íóóõ ãàð÷

áóéã àæèãëà.• Í¿äíèé ýâýðëýã

á¿äãýðñíèéã àæèãëà.


• Õ¿ç¿¿ õºøèíãº

• ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèé òóíã ºã.• Öóñíû ÷èõýð áàãàñàõààñ ñýðãèéëæ õ¿¿õäèéã ýì÷èë.• ªíäºð õàëóóíä ïàðàöåòàìîë ºã.

(38,50Ñ áà ò¿¿íýýñ äýýø)• Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.


ªÂ×ÈÍ

• 37,50Ñ áóþó ò¿¿íýýñäýýø õàëóóðñàí

• ªíäºð õàëóóíä ïàðàöåòàìîë ºã.(38,50Ñ áà ò¿¿íýýñ äýýø)- Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.- Õýðýâ õàëóóðàëò íàìæèõã¿é áîë 2 õîíîîä äàâòàí

¿ç¿¿ë.- Õýðýâ 5-ààñ îëîí õîíîã õàëóóðñàí áîë îíîø

òîäðóóëàõààð ýìíýëýãò õýâò¿¿ë.

ÕÀËÓÓÐÀËÒ


• Ýâýðëýã á¿äãýðýõ áóþó• Àìíû ã¿íçãèé ºðãºí

øàðõëàà

• À àìèíäýì ºã.• ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèé òóíã ºã.• Õýðýâ í¿äíèé ýâýðëýã á¿äãýðñýí áóþó í¿ä íóóõòñàí

áîë òåòðàöèêëèíû òîñ õýðýãëý.• Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.

Õ¯ÍÄÕ¯ÍÄÐÝË

Á¯ÕÈÉÓËÀÀÍ-

ÁÓÐÕÀÍ***

• Í¿äíýýñ íóóõ ãîîæñîíáóþó

• Àì øàðõëààòàé

• À àìèíäýì ºã.• Õýðýâ í¿äíýýñ íóóõò ãîîæñîí áîë òåòðàöèêëèíû

òîñîîð í¿äíèé õàëäâàðûã ýì÷èë.• Õýðýâ øàðõëààòàé áîë ãåíöèàíâèîëåòýýð ýì÷èë.• 2 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

Í¯Ä ÁÓÞÓÀÌÍÛ

Õ¯ÍÄÐÝËÒÝÉÓËÀÀÍ-

ÁÓÐÕÀÍ***

• À àìèíäýì ºã.• Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä áóþóîäîî óëààíáóðõàíòñàíáóþ

ÓËÀÀÍ-ÁÓÐÕÀÍ

ÕÀËÓÓÐÀËÒÛÃ àíãèë

** Ýíý íü ñóãàíû õàëóóí þì. Øóëóóíû ãýäýñíèé õàëóóí 0,50Ñ-ààð èõ áàéäàã.*** Óëààíáóðõíû áóñàä õ¿äðýë¿¿ä - óóøãèíû õàòãàëãàà, õÿõòíàà àìüñãàë, ñóóëãàëò, ÷èõíèé õàëäâàð, õîîë òýæýýëèéí õÿìðàëûã áóñàä

õ¿ñíýãò¿¿äýä àíãèëñàí.

Õýðýâ õ¿¿õýä óëààíáóðõíû ñýæèãòýé øèíæã¿é áóþó ñ¿¿ëèéí 3 ñàð äîòîð óëààíáóðõàíòààã¿é áîë óëààí áóðõàí õýìýýí àíãèëàõã¿é. Äàðààãèéí ãîë øèíæ ÷èõíèéõàëäâàðûí òóõàé àñóó.

* * *

Óëààíáóðõíû áàéæ áîëîõ ãóðâàí àíãèëàë áàéíà:

Õ¯ÍÄ Õ¯ÍÄÐÝË Á¯ÕÈÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ Í¯Ä ÁÓÞÓ ÀÌÍÛ Õ¯ÍÄÐÝËÒÝÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ

Ñ¿¿ëèéí 3 ñàð äîòîð áóþó îäîî óëààíáóðõàíòñàí áîë àíãèëëûí õ¿ñíýãò äàðààõõóóäñàíä áàéíà.

65

Õ¯ÍÄ Õ¯ÍÄÐÝË Á¯ÕÈÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ

Õýðýâ õ¿¿õäýä ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ, áóþó ýâýðëýã á¿äãýðýõ áóþóàìàíä ã¿íçãèé ºðãºí øàðõëààòàé áàéâàë Õ¯ÍÄ Õ¯ÍÄÐÝË Á¯ÕÈÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍõýìýýí àíãèëíà. Ýíý õ¿¿õäèéã ÿàðàëòàé ýì÷ëýõ áà ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Óëààíáóðõàíòàé õ¿¿õä¿¿ä óëààíáóðõíû áóñàä íîöòîé õ¿íäðýë¿¿äòýé áàéæ áîëíî.¯¿íä: òàéâàí áàéõäàà õÿõòíàæ àìüñãàëàõ, óóøãèíû õ¿íä õàòãàëãàà, øèíãýí èõ àëäàëòáóþó õ¿íä òóðààë áàãòàíà. Òà ¿íýëãýýíèé ººð õ¿ñíýãòýýð òýäãýýð øèíæ¿¿äèéã ¿íýëýõáà àíãèëíà. Òýäãýýðèéí ýì÷èëãýý óëààíáóðõàíòàé õ¿¿õäèéí ýì÷èëãýýòýé òîõèð÷ áàéíà.

Ýì÷èëãýýÇàðèì õ¿íäðýë¿¿ä íÿíãèéí õàëäâàðààñ áîëäîã. Áóñàä íü óëààíáóðõíû âèðóñýýñ

øàëòãààëñàí àìüñãàëûí áà ãýäýñíèé çàìûí ãýìòëýýñ áîëíî. À àìèíäýì äóòàãäñàíààñýâýðëýãèéí øàðõëàà çýðýã çàðèì õ¿íäðýëä õ¿ðãýäýã. À àìèíäýìèéí äóòàë óëààíáóðõíûõàëäâàðààð õ¿íäýðäýã. Óëààíáóðõíû õ¿íäðýë¿¿ä õ¿íä ºâ÷èí áà ¿õýëä õ¿ðãýæ áîëíî.

Õ¯ÍÄ Õ¯ÍÄÐÝË Á¯ÕÈÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍÒÀÉ õ¿¿õýä á¿õýíä ÿàðàëòàé ýì÷èëãýýõèéõ ̧ ñòîé. Õ¿¿õäèéã À àìèíäýìýýð ýì÷èë. Ìºí ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèéòóíã ºãíº.

Õýðýâ ýâýðëýã á¿äãýðñýí áóþó í¿ä íóóõòñàí áàéâàë òåòðàöèêëèíòýé òîñ õýðýãëýíý.Õýðýâ ýíý íü ýì÷ëýãäýõã¿é áîë í¿äíèé ýâýðëýãèéí á¿äãýðýëò õàðààã¿é áîëîõîä õ¿ðãýæáîëíî. Á¿äãýðýëò õèð óäààí áàéñàí ýñýõèéã ýõýýñ àñóó. Ìºí ýìíýëýãò îíîøëóóëæýì÷ëýãäñýí ýñýõèéã ìýä. Õýðýâ òèéì áîë í¿äíèé ýíýõ¿¿ øèíæýýð õ¿¿õäèéã äàõèíýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ õýðýãã¿é.

Í¯Ä ÁÓÞÓ ÀÌÍÛ Õ¯ÍÄÐÝËÒÝÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ

Õýðýâ õ¿¿õäèéí í¿ä íóóõòñàí áóþó àìíû øàðõëàà ã¿í áà ºðãºí áèø áàéâàëò¿¿íèéã Í¯Ä ÁÓÞÓ ÀÌÍÛ Õ¯ÍÄÐÝËÒÝÉ ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ õýìýýí àíãèëíà. Èíãýæàíãèëñàí õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ õýðýãã¿é.

Òà ýíý ¿íýëãýýíèé ººð õýñýãò óëààíáóðõíû áóñàä õ¿íäðýë¿¿ä (óóøãèíû õàòãàëãàà,ñóóëãàëò, ÷èõíèé õàëäâàð, òóðààë)-èéã ¿íýëýõ áà àíãèëàõ áîëíî. Òýäãýýðèéí ýì÷èëãýýóëààíáóðõíû ýì÷èëãýýòýé òîõèðíî.

• Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéíàëü íýã áóþó

• Ýâýðëýã á¿äãýðýõ áóþó• Àìíû ã¿íçãèé ºðãºí

øàðõëàà

• À àìèíäýì ºã.• ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèé òóíã ºã.• Õýðýâ í¿äíèé ýâýðëýã á¿äãýðñýí áóþó í¿ä íóóõòñàí áîë

òåòðàöèêëèíû òîñ õýðýãëý.• Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.

Õ¯ÍÄÕ¯ÍÄÐÝË

Á¯ÕÈÉÓËÀÀÍ-

ÁÓÐÕÀÍ***

• Í¿äíýýñ íóóõ ãîîæñîí áóþó• Àì øàðõëààòàé

• À àìèíäýì ºã.• Õýðýâ í¿äíýýñ íóóõò ãîîæñîí áîë òåòðàöèêëèíû òîñîîð í¿äíèé

õàëäâàðûã ýì÷èë.• Õýðýâ øàðõëààòàé áîë ãåíöèàíâèîëåòýýð ýì÷èë.• 2 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

Í¯Ä ÁÓÞÓÀÌÍÛ

Õ¯ÍÄÐÝËÒÝÉÓËÀÀÍ-

ÁÓÐÕÀÍ***

• À àìèíäýì ºã.• Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä áóþó îäîîóëààíáóðõàíòñàí áóþ

ÓËÀÀÍ-ÁÓÐÕÀÍ

66

Ýì÷èëãýýÓëààíáóðõíû õ¿íäðýë¿¿äèéã õàëäâàðûí ýõýí ¿åä îíîøëîæ ýì÷èëáýë íàñ

áàðàëòûí îëîí òîõèîëäëîîñ ñýðãèéëæ áîëíî. Õ¿¿õäèéã À àìèíäýìýýð ýì÷èëáýë Ààìèíäýìèéí äóòëûã çàñàõàä òóñëàõ áà õ¿íäðýë¿¿äèéí õ¿íä áàéäëûã áóóðóóëíà.Õ¿¿õäèéí í¿äíèé õàëäâàð áóþó àìíû øàðõëààã ãýðýýð ýì÷ëýõèéã ýõýä çààæ ñóðãà.Õ¿¿õýä õýâèéí õîîëëîæ, õýâèéí áàéäàëä èë¿¿ ò¿ðãýí îðîõîä àìíû øàðõëààíû ýì÷èëãýýòóñàëíà.

ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ

Ñ¿¿ëèéí 3 ñàð äîòîð áóþó îäîî óëààíáóðõàíòàé õ¿¿õäýä ÿãààí áóþó øàð ýãíýýíääóðüäñàí øèíæ¿¿äýýñ àëü íü ÷ áàéõã¿é õ¿¿õäèéã ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ õýìýýí àíãèëäàã.Óëààíáóðõíû õ¿íäðýë¿¿äýýñ ñýðãèéëýõèéí òóëä õ¿¿õäýä À àìèíäýì ºãíº.

Óëààíáóðõàíòñàí á¿õ õ¿¿õýä À àìèíäýì óóõ ¸ñòîé.

67

ÄÀÑÃÀË Ê

Ýíý äàñãàëààð òà õàëóóðàëòûí øèíæòýé õ¿¿õýä áà óëààíáóðõíû ñýæèãòýé øèíæáóé, ¿ã¿é õ¿¿õä¿¿äèéí ºâ÷íèéã àíãèëíà. Ýõëýýä òà æèøýýí¿¿äèéã ñóäàë.

Äàðàà íü äàñãàëàà õèéæ ýõýë. Ýíý õóóäàñíààñ ýõëýõ ýìíýëç¿éí áîäëîãûí æèøýýãóíø. Ò¿¿í÷ëýí ýíý õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã òýð ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ÿàæ àíãèëñíûã ìºíñóäàë. Îðîëöîãñîä á¿ãä áýëýí áîëìîãö ýíý äàñãàëààð á¿ëãèéí õýëýëöëýã õèéíý.

* * *

ÆÈØÝÝ: Ïóíöàã 10 ñàðòàé, æèí 8.2 êã, áèåèéí õàëóóí 37.5 õýì. Õ¿¿õýä òóóðñàíáà õàíèàëãàñàí ãýæ ò¿¿íèé ýõ õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ïóíöàãò àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Ïóíöàãóóæ ÷àäíà, áººëæèõã¿é, òàòààã¿é, öîâîî áóþó óõààíòàé áàéñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíäàðàà íü Ïóíöàãèéí õàíèàäíû òàëààð àñóóñàí. Ïóíöàãèéã 5 ºäºð õàíèàëãàæ áàéãààãýæ ýõ íü õýëñýí. Àìüñãàë íü 1 ìèíóòàíä 43 óäàà, öýýæ õîíõîëçîõã¿é, òàéâàí ¿åä íüõÿõòíàà àìüñãàë ñîíñîãäîõã¿é áàéñàí.

Ïóíöàã ñóóëãààã¿é.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ïóíöàãèéí õàëóóðàëòûí òàëààð àñóóñàí.Ïóíöàãèéí áèå 2 ºäºð õàëóóí áàéãàà ãýæ ýõ õýëñýí. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø. Ýíýºâ÷èí ýõëýõýä ë íóñ íü ãîîæñîí ãýæ ò¿¿íèé ýõ õýëýâ. Ïóíöàã á¿õ áèåýðýý òàðñàíòóóðàëòòàé, ò¿¿íèé í¿ä óëààí áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäýä óëààíáóðõíûõ¿íäðýë¿¿äèéã øàëãàñàí. Àìàíä øàðõëààã¿é, í¿ä íóóõòààã¿é áà ýâýðëýã á¿ðõýâ÷á¿äãýðýýã¿é áàéñàí.

68

1. ªâ÷íèé øèíæ¿¿ä áà Ïóíöàãèéí ìýäýýëëèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õýðõýíáè÷ñýíèéã ýíä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ïóíöàãèéí õàëóóðàëòûã àíãèëàõäàà õàëóóðàëòûã àíãèëàõõ¿ñíýãòèéã àøèãëàñàí.

a. Òýð Ïóíöàãò ÿãààí ýãíýýíèé øèíæýýñ àëü íýã íü áàéãàà ýñýõèéã õàðæøàëãàñàí. Òýð “Ïóíöàãò ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéíà óó? ¯ã¿é,ò¿¿íä áàéõã¿é, Ïóíöàãèéí õ¿ç¿¿ õºøñºí ¿¿? ¯ã¿é, õºøèíãº áèø. Ïóíöàãòÿìàð íýã ÌÀØ Õ¯ÍÄ ÕÀËÓÓÐÀËÒ ªÂ×ÍÈÉ øèíæ áàéõã¿é” ãýæ áîäñîí

á. Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí øàð ýãíýýã àæèãëàñàí. Òýð “Ïóíöàãõàëóóíòàé. Õàëóóí íü 37.5 õýì. Ïóíöàãèéí áèå 2 ºäºð õàëóóí áàéñàí ãýæýõ íü õýëñýí ó÷ðààñ òýð ìºí õàëóóðñàí ìýä¿¿ëýãòýé áàéíà” ãýæ áîäñîí.

â. Ïóíöàã òàðõìàë òóóðàëòòàé áà í¿ä íü óëàéñàí. Ïóíöàãò óëààíáóðõíûñýæèãòýé øèíæ¿¿ä áàéíà. Ïóíöàãò óëààíáóðõíûã àíãèëàõàä ýð¿¿ë ìýíäèéíàæèëòàí óëààíáóðõíû àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã àøèãëàñàí.

ã. Òýð Ïóíöàãò ÿãààí ýãíýýíèé øèíæýýñ àëü íýã íü áàéãàà ýñýõèéã õàðæøàëãàñàí. Òýð “Ïóíöàãò ÿìàð ÷ àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é. Õ¿¿õäèéíí¿äíèé ýâýðëýã á¿äãýðýýã¿é. Àìàíä ã¿íçãèé, ºðãºí øàðõëàà áàéõã¿é.Ïóíöàãò óëààíáóðõíû õ¿íä õ¿íäðýë áàéõã¿é” ãýæ áîäñîí.

ä. Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí øàð ýãíýýã àæèãëàñàí. Òýð “øàð ýãíýýíèé

√Áèåýð òóóðàëò ãàðñàí, õàíèàëãàíà

37,510 ñàð 8,2Ïóíöàã

Õàíèàä øóóõèíàà

Õàëóóðàëò

Óëààíáóðõàí







Õ¯¯ÕÝÄ ÑÓÓËÃÀÆ ÁÀÉÍÀ ÓÓ? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• Õýð óäààí? ____ ºäºð • Õ¿¿õäèéí áèåèéí åðºíõèé áàéäëûã àæèãëà.• Áààñàíä öóñ áàéíà óó? Õ¿¿õýä:

Óíòàà áóþó óõààíã¿é?Òàéâàí áóñ áà öî÷ðîìõîé?










√

√

√2

543

√

69

ÿìàð íýã øèíæ Ïóíöàãò áàéíà óó? Ò¿¿íèé í¿ä íóóõòààã¿é, àì øàðõëààã¿é.Ïóíöàãò í¿ä áóþó àìíû õ¿íäðýëòýé óëàààíáóðõàí áàéõã¿é” ãýæ áîäñîí.

å. Ýöýñò íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí íîãîîí ýãíýýã õàðñàí. Ïóíöàãóëààíáóðõàíòñàí áîëîâ÷ ÿãààí áóþó øàð ýãíýýíèé øèíæýýñ áàéõã¿é áîëîâ÷Ïóíöàã óëààíáóðõíààð ºâ÷èëñºí áàéíà.

• Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéí àëü íýã áóþó• Õ¿ç¿¿ õºøèíãº


ªÂ×ÈÍ

• 37,50Ñ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õàëóóðñàí ÕÀËÓÓÐÀËÒ

• Àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéí àëü íýã áóþó• Ýâýðëýã á¿äãýðýõ áóþó• Àìíû ã¿íçãèé ºðãºí øàðõëàà

Õ¯ÍÄ Õ¯ÍÄÐÝËÁ¯ÕÈÉ

ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ***

• Í¿äíýýñ íóóõ ãîîæñîí áóþó• Àì øàðõëààòàé

Í¯Ä ÁÓÞÓ ÀÌÍÛÕ¯ÍÄÐÝËÒÝÉ

ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ***

• Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä áóþó îäîîóëààíáóðõàíòñàí áóþ

ÓËÀÀÍÁÓÐÕÀÍ

Îäîî äàðààõ ýìíýëç¿éí áîäëîãûã óíø. Õ¿¿õýä á¿ðèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéíàíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý. Øèíæ¿¿äèéã àíãèëàõäàà õ¿ñíýãò àøèãëàõàà ñàíà.

Òîõèîëäîë 1: Ñàðàí

Ñàðàí 5 ñàðòàé, æèí 5.2 êã, ñóãàíû õàëóóí 37.5 õýì. Òýð õîîëîî ñàéí èäýõã¿éáàéíà ãýæ ò¿¿íèé ýõ õýëñýí. Ò¿¿íèé áèå õàëóóí áàéíà ãýýä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíààñò¿¿íä òóñëàõûã õ¿ññýí.

Ñàðàí óóæ ÷àäíà, áººëæèõã¿é, òàòààã¿é áà öîâîî áóþó óõààíòàé áàéñàí.

Ñàðàíã õàíèàëãààã¿é ãýæ ò¿¿íèé ýõ õýëñýí. Òýð ñóóëãààã¿é.

Ñàðàíãèéí õàëóóí 37.5 õýì áà òýìòðýõýä áèå íü õàëóóí áàéñàí ó÷ðààñ ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íä öààøèä õàëóóðàëòòàé õîëáîîòîé øèíæ¿¿äèéã ¿íýëñýí. Ñàðàí2 ºäðèéí ºìíººñ õàëóóðñàí ãýæ ýõ õýëñýí. Òýð ñ¿¿ëèéí 3 ñàðûí äîòîð óëààíáóðõíààðºâ÷ëººã¿é. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø, íóñ ãîîæîîã¿é áà óëààíáóðõíû ñýæèãòýé øèíæ¿¿äáàéãààã¿é.

Äàðààãèéí õóóäñàíä áóé ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä Ñàðàíãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéíàíãèëëûã òýìäýãëý.

70

Äàñãàë K, Òîõèîëäîë 1


















71

Òîõèîëäîë 2: Àìàð

Àìàð 3 íàñòàé, æèí 9.4 êã, áèåèéí õàëóóí 38 õýì. Õ¿¿õäèéí áèå õàëóóí áàéíà,òýð áàñ õàíèàëãàíà ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Àìàð óóæ ÷àäíà,áººëæººã¿é, òàòààã¿é, óíòààðñàí áèø áóþó óõààíòàé.

Àìàðûã 3 ºäºð õàíèàëãàñàí ãýæ ýõ íü õýëñýí. Àìüñãàëûã òîîëîõîä 1 ìèíóòàíä51 óäàà, ò¿¿íèé öýýæ õîíõîëçîõã¿é, òàéâàí áàéõàä íü õÿõòíàà ñîíñîãäîõã¿é.

Àìàð ñóóëãààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Àìàðûí áèå õàëóóí áàéíà ãýæ ìºí áîäîîä õàëóóðàëòûíøèíæèéã öààøèä òýð ¿íýëñýí. 5 ºäºð ò¿¿íèé áèå õàëóóí áàéñàí ãýæ ýõ íü õýëñýí. Òýðñ¿¿ëèéí 3 ñàð óëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø, íóñ ãîîæîîã¿é áàò¿ãýýìýë òóóðàëòã¿é.

Äàðààãèéí õóóäàñíû ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûãòýìäýãëý.

72



















73

Òîõèîëäîë 3: Àëòàé

Àëòàé 5 ñàðòàé. Ò¿¿íèé æèí 5 êã. Áèåèéí õàëóóí 37.5 õýì. Ò¿¿íèéã 2 ºäðèéí òóðøõàíèàëãàñàí, õàëóóðñàí áà áèå õàëóóí áàéñàí ãýæ ò¿¿íèéã ãýðèéíõýí íü ýìíýëýãòàâ÷èðñàí. Òýð óóæ ÷àäíà, áººëæººã¿é áà òàòààã¿é, óíòààðñàí áèø óõààíòàé áàéñàí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Áè ò¿¿íèé õàíèàëãûã îäîî øàëãàÿ” ãýæ õýëñýí. Ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèé àìüñãàëûã 1 ìèíóòàíä 43 ãýæ òîîëñîí. Ò¿¿íèé öýýæõîíõîëçîîã¿é áà òàéâàí ¿åä õÿõòíàà ñîíñîãäîõã¿é.

Àëòàé ñóóëãààã¿é.

“Áè ò¿¿íèé õàëóóíûã øàëãàÿ” ãýæ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õýëñýí. Ò¿¿íèé ýõ íü“ò¿¿íèé áèå 2 ºäºð õàëóóí áàéñàí” ãýæ õýëñýí. Òýð ñ¿¿ëèéí 3 ñàð óëààíáóðõíààðºâäººã¿é. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøººã¿é áà íóñ ãîîæîîã¿é.

Àëòàéãèéí áèåýð ò¿ãýýìýë òóóðàëò ãàðñàí áàéâ. Í¿ä íü óëàéñàí. Ò¿¿íèé àì íüøàðõàëñàí. Ãýâ÷ òýð ã¿í áà ºðãºí áèø. Ò¿¿íèé í¿äíýýñ íóóõ ãàðààã¿é. Ò¿¿íèé ýâýðëýãòöàãàà óíààã¿é.

Äàðààãèéí õóóäñàíä áàéãàà ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä Àëòàéãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéíàíãèëëûã òýìäýãëý.

74



















75

Òîõèîëäîë 4: Äóëìàà

Äóëìàà 12 ñàðòàé, æèí 7.2 êã, ñóãàíû õàëóóí 38 õýì. Îõèíû áèå õàëóóí áàéõààðýõ íü ºíººäºð ò¿¿íèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâä àâ÷ðàâ.

Äóëìààä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é, îõèí õàíèàëãààã¿é, àìüñãààäààã¿é.

Ñóóëãàëòûí òàëààð àñóóõàä ýõ ”Òèéìýý, Äóëìàà 2-3 ºäºð ñóóëãàæ áàéíà” ãýñýí.Áààñàíä íü ÿìàð ÷ öóñ õàðàãäààã¿é. Äóëìàà óíòààðààã¿é áóþó óõààí ñàðóóë, í¿äõîíõîéãîîã¿é, õýâèéí óóæ áàéñàí. Ò¿¿íèé àðüñíû õóíèàñ ò¿ðãýí àðèëíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí “Îõèíû áèå õàëóóð÷ áàéãàà ó÷ðààñ òà ò¿¿íèéã ºíººäºðàâ÷ èðñýí. Áè õàëóóðàëòûã øàëãàÿ” ãýæ õýëñýí. 2 ºäºð Äóëìààãèéí áèå õàëóóí áàéíàãýæ ýõ õýëñýí. Îõèí ñ¿¿ëèéí 3 ñàð óëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é, õ¿ç¿¿íèé õºøèëòã¿é, íóñãîîæîîã¿é áà ò¿ãýýìýë òóóðàëòã¿é. Ò¿¿íä õàëóóðàõ ººð ÿìàð ÷ øàëòãààí áàéãààã¿é.


76



















77

Òîõèîëäîë 5: Ñ¿ðýí

Ñ¿ðýí 3 íàñòàé, æèí 10 êã. Ò¿¿íèé ñóãàíû õàëóóí 38 õýì.

Îõèí õàíèàëãàñàí ó÷ðààñ ýõ íü ò¿¿íèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâä àâ÷èðñàí. Òýð áàñòóóðàëòòàé áàéãàà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ñ¿ðýíä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Òýðóóæ ÷àäíà, áººëæººã¿é, òàòààã¿é, óíòààðñàí áèø áóþó óõààí ñàðóóë.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ñ¿ðýíãèéí õàíèàëãûã ¿íýëñýí. Ñ¿ðýí 2 ºäºð õàíèàëãàæáàéãàà ãýæ ýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíä õýëñýí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèéàìüñãàëûã òîîëîõîä 1 ìèíóòàíä 42 áàéíà. Îõèíû öýýæ õîíõîëçîîã¿é, òàéâàí áàéõàäíü õÿõòíàà ñîíñîãäîîã¿é.

Òýð Ñ¿ðýíã ñóóëãàñàí ýñýõèéã àñóóõàä ýõ “¿ã¿é” ãýæ õàðèóëñàí.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ñ¿ðýíãèéí õàëóóíûã ¿íýëñýí. 3 ºäºð îõèíûáèå õàëóóí áàéñàí ãýæ õýëñýí. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø, õàìðààñ íóñ ãîîæèõã¿é.

Ñ¿ðýíä ò¿ãýýìýë òóóðàëò áàéãàà. Í¿ä íü óëàéñàí õàðèí àìàíä íü øàðõëààáàéãààã¿é, í¿ä íóóõòààã¿é, ýâýðëýã á¿ðõýâ÷ á¿äãýðýýã¿é.


78



















79

Òîõèîëäîë 6: Àëòàíãýðýë

Àëòàíãýðýë 24 ñàðòàé, æèí 9.5 êã, ñóãàíû õàëóóí 37.8 õýì. Àëòàíãýðýë ñ¿¿ëèéí¿åä õîîëîî ñàéí èäýõã¿é áàéãààä õ¿¿äýý ñàíàà èõ çîâæ áàéíà ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Àëòàíãýðýëóóæ ÷àäíà, áººëæººã¿é, òàòààã¿é áà òýð óíòààðñàí áèø áóþó óõààí ñàðóóë.

Àëòàíãýðýë õàíèàëãàã¿é áà ñóóëãàëòã¿é.

Àëòàíãýðëèéã õàëóóíòàé áàéñàí ãýæ áîäîæ áóé ýñýõèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíàñóóñàí. Ñ¿¿ëèéí 2 ºäºð ò¿¿íèé áèå õàëóóí áàéñàí ãýæ ýõ õýëñýí. Òýð ñ¿¿ëèéí 3 ñàðóëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é, ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø, íóñ ãîîæèõã¿é.

Ò¿¿íä òóóðàëò áàéõã¿é, óëààíáóðõíû ñýæèãòýé øèíæ¿¿ä ÷ áàéõã¿é. Õàëóóðàõ ººðøàëòãààí ÷ áàéõã¿é.

80


Òà õàðèóëòàà õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãö ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë


















81

ÄÀÑÃÀË Ë (L)

Ýíý äàñãàëààð òà õàëóóðñàí õ¿¿õäèéã õýðõýí ¿íýëýõ áà àíãèëàõ ¿ç¿¿ëáýð ¿çíý.Òà õàëóóðàëò áà óëààíáóðõàíòàé õîëáîîòîé øèíæ¿¿äèéí æèøýýí¿¿äèéã ¿çíý. Òàõ¿ç¿¿íèé õºøèëò òîäîðõîéëîõ äàäëàãà õèéíý. Äàðàà íü òà ýìíýëç¿éí áîäëîãî ¿çíý.

¯ç¿¿ëñýí õ¿¿õýä òóñ á¿ðýýð àñóóëòàíä õàðèóë:

Õ¿¿õýä 1

Õ¿¿õýä 2

Õ¿¿õýä 3

Õ¿¿õýä 4

Õ¿¿õäèéí õ¿ç¿¿ õºøèíãº áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

82

Ýìíýëç¿éí ä¿ðñ áè÷ëýãèéí áîäëîãî: Äîîðõ ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä õ¿¿õäèéíøèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý.


















83

6.0 ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÍÈÉÃ ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË

×èõíèé ºâ÷òýé õ¿¿õýä ÷èõíèé õàëäâàðòàé áàéæ áîëíî.

Õ¿¿õýä ÷èõíèé õàëäâàðààð ºâ÷ëºõ ¿åä ÷èõíèé õýíãýðýãèéí àðä èäýý õóðàëäàõ íüºâäºëò áà áàéíãà õàëóóðàëòûí øàëòãààí áîëíî. Õýðýâ õàëäâàðûã ýì÷ëýõã¿é áîëõýíãýðýã õàëüñ öîîðíî. Áóëàã ãàð÷ õ¿¿õäèéí ºâäºëò áàãàñíà. Õàëóóðàëò áà áóñàäøèíæ¿¿ä íàìæèõ áîëîâ÷ ÷èõíèé õýíãýðýã öîîðñíîîñ õ¿¿õäèéí ñîíñãîë ñóëàðíà. ×èõíèéõýíãýðýã ãîëäóó ººðºº ýäãýæ áèò¿¿ðäýã. Çàðèì òîõèîëäîëä áóëàã ãàðàëò ¿ðãýëæèëæ÷èõíèé õýíãýðýãíèé öîîðõîé àíèõã¿é áà õ¿¿õäèéí òýð ÷èõ ä¿ëèéðíý.

Çàðèìäàà õàëäâàð ÷èõíýýñ ÷èõíèé àðûí õºõëºã óðãàöàã ÿñ ðóó òàðæ õºõëºã óðãàöàã¿ðýâñýõ øàëòãààí áîëæ áîëíî. Õàëäâàð ìºí çàðèìäàà ÷èõíýýñ ãàâàë ðóó äàìæèæìýíýíãèéí øàëòãààí áîëíî. Ýäãýýð íü õ¿íä ºâ÷í¿¿ä áºãººä öàã àëäàëã¿é àíõààð÷ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õýâò¿¿ëýõ õýðýãòýé.

×èõíèé õàëäâàð íàñ áàðàëòûí øàëòãààí áîëîõ íü öººí. Ãýâ÷ òýð íü õ¿¿õýä îëîíõîíîã ºâ÷ëºõ øàëòãààí áîëíî. Õºãæèæ áóé îðíóóäàä ÷èõíèé õàëäâàðóóä ä¿ëèéðýëòèéíãîë øàëòãààí áºãººä ä¿ëèéðýë ñóðãóóëüä ñóðàëöàõûã õ¿íäð¿¿ëäýã. ×èõíèé õàëäâàðûíºâ÷í¿¿äèéã òîãòîîõîä òàíä ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãò òóñ áîëíî.

6.1 ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÍÈÉÃ ¯ÍÝË

×èõíèé ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã:

÷èõ ºâäºëò÷èõ áóëàãòàõ áàáóëàãòñàí áîë õýð óäààí áóëàã ãàðñàí áà÷èõíèé àðä õºíä¿¿ð, õàâäàðòàé áîë õºõëºã óðãàöãèéí ¿ðýâñëèéí øèíæ ãýæ

¿íýëíý.Ýíä áóé ¿íýëýõ áàãàíû í¿ä ÷èõíèé ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã ÿàæ ¿íýëýõèéã òàíä õýëíý.

×èõíèé ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã ÿàæ ¿íýëýõèéã ¯ÍÝË áàãàíûí í¿äíýýñ ¿ç.

ªâ÷òýé Á¯Õ õ¿¿õäýýñ ÷èõíèé ºâ÷íèé òàëààð àñóó.

Õ¿¿õýä ÷èõíèé ºâ÷òýé þ¿? ãýæ ÀÑÓÓ:

Õýðýâ ýõ ¯Ã¯É ãýæ õàðèóëáàë ò¿¿íèé õàðèóëòûã òýìäýãëý.Õ¿¿õäèéã ÷èõíèé ºâ÷íººð ¿íýëýõã¿é, äàðààãèéí àñóóëòàíä øèëæèæ òóðààë áàöóñ áàãàäàëòûã øàëãà.

ÕÝÐÝÂ ÒÈÉÌ ÁÎË ÀÑÓÓ: ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:

• ×èõ ºâäºæ áàéíà óó? • ×èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áóéã àæèãëà.

• ×èõ áóëàãòñàí óó? • ×èõíèé àðä õºíä¿¿ð, õàâäñàí ýñýõèéã òýìòýð.Õýðýâ òèéì áîë, õýð óäààí?

Õ¯¯ÕÝÄ ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÒÝÉ ÁÀÉÍÀ ÓÓ?

84

Õýðýâ ýõ ÒÈÉÌ ãýæ õàðèóëáàë äàðààõ àñóóëòûã òàâü:

Õ¿¿õäèéí ÷èõ ºâäºæ áàéãàà þó? ãýæ ÀÑÓÓ:

×èõýýð ºâäºõ íü õ¿¿õýä ÷èõíèé õàëäâàðòàé áàéãàà ãýñýí ñàíàà. Õýðýâ õ¿¿õäèéí÷èõ ºâäºæ áóéä ýðãýëçýæ áàéâàë õ¿¿õýä öî÷ðîìõîé, ÷èõýý øºðãººæ áàéãàà ýñýõèéãàñóó.

×èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áàéíà óó? Õýðýâ òèéì áîë õèð óäààí? ãýæ ÀÑÓÓ:

×èõíýýñ áóëàã ãàðàõ ìºí ë õàëäâàðûí øèíæ.

×èõíèé áóëãèéí òàëààð àñóóõäàà ýõèéí îéëãîõ ¿ã õýðýãëý.

Õýðýâ õ¿¿õäèéí ÷èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áóé áîë õýð óäñàíûã àñóó. Ýõýä àñóóëòàíäõàðèóëàõ áîëîìæ îëãî. Òýð õýçýýíýýñ áóëàãòñàíûã áîäîõ õýðýãòýé áàéæ áîëíî.

×èõíýýñ áóëàã õèð óäààí ãîîæñîíîîñ õàìààðàí òà ÷èõíèé ºâ÷íèéã àíãèëæ, ýì÷ëýõáîëíî.

- ×èõíèé áóëàã 2 äîëîî õîíîã áóþó ò¿¿íýýñ óäààí ãàðñàí áîë ÷èõíèé àðõàãõàëäâàð õýìýýí ýì÷èëäýã.

- ×èõíèé áóëàã 2 äîëîî õîíîã õ¿ðýõã¿é ¿ðãýëæèëñýí áîë ÷èõíèé öî÷ìîãõàëäâàð õýìýýí ýì÷èëäýã.

Õýð óäààí áóëàãòñàí òàëààð òàíä èë¿¿ íàðèéí ìýäýýëýë õýðýãã¿é.

×èõíýýñ áóëàã ãîîæèæ áóéã ÀÆÈÃËÀ:

Õýäèéãýýð õ¿¿õäýä óäààí õóãàöààãààð ºâäºëòã¿é áàéñàí ÷ ãýñýí ÷èõíýýñ áóëàããàðàõ íü õàëäâàðûí øèíæ. ×èõíýýñ áóëàã ãàðñàí ýñýõèéã øàëãàõàä õ¿¿õäèéí÷èõíèé äîòîð òàëûã àæèãëà.

×èõíèé àðä õºíä¿¿ð õàâäàð áóé ýñýõèéã ÒÝÌÒÝÐ:

2 ÷èõíèé àðààð òýìòýð. Õºõëºã óðãàöàã ÿñ õàâäàðòàé õºíä¿¿ð ýñýõèéã ìýäýõèéíòóë òýäãýýðèéã õàðüöóóë. Íÿëõ õ¿¿õäýä õàâäàð ÷èõíèé äýýð áàéæ áîëíî.

Õºõëºã ÿñíû ã¿í õàëäâàð õºõëºã óðãàöãèéí ¿ðýâñëèéã àíãèëàõàä õºíä¿¿ðëýëò áàõàâäàð õî¸óë áàéõ ̧ ñòîé. ßñíû õàëäâàðûã òîìîðñîí òóíãàëàãèéí áóë÷èðõàéòàéáóäèëæ àíäóóð÷ áîëîõã¿é.

85

6.2 ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÍÈÉÃ ÀÍÃÈË

×èõíèé ºâ÷íèéã ãóðàâ àíãèëäàã.

ÕªÕËªÃ ÓÐÃÀÖÃÈÉÍ ¯ÐÝÂÑÝË×ÈÕÍÈÉ ÖÎ×ÌÎÃ ÕÀËÄÂÀÐ×ÈÕÍÈÉ ÀÐÕÀÃ ÕÀËÄÂÀÐ

Ýíä ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòèéí ÷èõíèé ºâ÷íèé àíãèëëûí õ¿ñíýãò áàéíà.

• ×èõíèé àðä õàâäñàí,õºíä¿¿

• ¯¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèé òóíã ºã.• ªâäºëòºíä ïàðàöåòàìîëûí ýõíèé òóíã ºã.• Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.

ÕªÕËªÃÓÐÃÀÖÃÈÉÍ

¯ÐÝÂÑÝË

• ×èõýíä áóëàã õàðàãäàõáà áóëàã ãàðààä 14õîíîîã¿é áóþó

• ×èõ ºâäºõ

• 5 õîíîã ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì ºã.• ªâäºëòºíä ïàðàöåòàìîë ºã.• ×èõýýñýýð ÷èõèéã õóóðàéøóóë.• 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

×ÈÕÍÈÉÖÎ×ÌÎÃÕÀËÄÂÀÐ

• ×èõýýñýýð ÷èõèéã õóóðàéøóóë.• 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

• ×èõýíä áóëàã õàðàãäàõáà 14 õîíîãîîñ óäààíãîîæñîí.

×ÈÕÍÈÉÀÐÕÀÃ

ÕÀËÄÂÀÐ

ÕªÕËªÃ ÓÐÃÀÖÃÈÉÍ ¯ÐÝÂÑÝË

Õýðýâ õ¿¿õäèéí ÷èõíèé àð õàâäñàí, õºíä¿¿ð áàéâàë ò¿¿íèéã ÕªÕËªÃ ÓÐÃÀÖÃÈÉÍ¯ÐÝÂÑÝË õýìýýí àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÝìíýëýãò ÿàðàëòàé õýâò¿¿ë. Õ¿¿õäýä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì òàðèõ øààðäëàãàòàé.

Ò¿¿íä ìºí ìýñ çàñàë õýðýãòýé. Ýìíýëýãò ÿâàõààñ ºìíº ò¿¿íä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõýìèéí ýõíèé òóíã ºãíº. Õýðýâ õ¿¿õäèéí ÷èõ ºâäñºí áàéâàë ïàðàöåòàìîëûí ýõíèé òóíãìºí ºãíº.

×ÈÕÍÈÉ ÖÎ×ÌÎÃ ÕÀËÄÂÀÐ

Õýðýâ õ¿¿õäèéí ÷èõíýýñ áóëàã ãàðààä 14 õîíîã áîëîîã¿é ýñâýë ÷èõ ºâäºæ áàéãààáîë õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã ×ÈÕÍÈÉ ÖÎ×ÌÎÃ ÕÀËÄÂÀÐ õýìýýí àíãèëíà.

Ýì÷èëãýý×èõíèé öî÷ìîã õàëäâàðòàé õ¿¿õäýä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã òîõèðîõ ýì ºãíº. ×èõíèé

èõýíõ õàëäâàðûí øàëòãààí áîëäîã íÿíãèéí ýñðýã óóøãèíû ¿ðýâñëèéã ýì÷èëäýã¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì¿¿ä ¿ð ä¿íòýé áàéíà. ×èõíèé ºâäºëò áóþó ºíäºð õàëóóíûã íàìæààõçîðèëãîîð ïàðàöåòàìîë ºãíº. Õýðýâ ÷èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áàéâàë ÷èõýýñ òàâüæõóóðàéøóóëíà.

86

×ÈÕÍÈÉ ÀÐÕÀÃ ÕÀËÄÂÀÐ

Õýðýâ ÷èõíýýñ áóëàã ãîîæîîä 2 äîëîî õîíîãîîñ óäñàí áîë õ¿¿õäèéí ºâ÷íèéã×ÈÕÍÈÉ ÀÐÕÀÃ ÕÀËÄÂÀÐ õýìýýí àíãèëíà.

Ýì÷èëãýý×èõíèé àðõàã õàëäâàð ¿¿ñãýã÷ èõýíõ íÿíãóóä ÷èõíèé öî÷ìîã õàëäâàðûí

øàëòãààíààñ ººð áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ àðõàã õàëäâàðûã ýì÷ëýõýä ¿¿ñãý÷èéí ýñðýã ýìóóëãàõ íü ãîëäóó ¿ð ä¿íã¿é. ×èõíýýñ áóëàã ãîîæèõîä ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýìèéí äàâòàíêóðñ õèéõã¿é.

×èõíèé àðõàã õàëäâàðûí õàìãèéí ÷óõàë, ¿ð ä¿íòýé ýì÷èëãýý íü ÷èõèéã ÷èõýýñýýðöýâýðëýæ õóóðàéøóóëàõ ó÷ðààñ ÷èõýíä ÷èõýýñ ÿàæ õèéæ, õýðõýí õóóðàéøóóëàõûã ýõýäçààíà.

87

ÄÀÑÃÀË Ì

Ýíä õî¸ð ýìíýëç¿éí áîäëîãîä ÷èõíèé ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã áè÷ñýí. Õ¿¿õäýä áóéøèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.

Òîõèîëäîë 1: Áàÿðàà

Áàÿðàà 3 íàñòàé, æèí 13 êã, áèåèéí õàëóóí 37.5 õýì. Ñ¿¿ëèéí 2 ºäºð Áàÿðààãèéíáèå õàëóóí áàéñàí ó÷ðààñ ýõ íü ºíººäºð ýìíýëýãò àâ÷ èðñýí. Îõèí óðüä øºíºæèí óéëñàíáà ò¿¿íèé ÷èõýýð ºâäºí çîâèóðëàæ áàéñàí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæèéã øàëãàõàä àëü íü ÷ áàéãààã¿é.

Áàÿðàà õàíèàëãààã¿é, àìüñãàë ñààäã¿é, ñóóëãààã¿é, ÕÀËÓÓÐÀËÒ ãýæ àíãèëñàí.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Áàÿðààãèéí ÷èõíèé ºâ÷íèé òàëààð àñóóñàí.×èõ íü ºâäñºí ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà ãýæ ýõ íü õýëñýí. Ò¿¿íèé ÷èõ ºâäñºí ó÷ðààñ õ¿¿õýäøºíèéí èõýíõèéã áàðõèð÷ ºíãºðººñºí. Áàÿðààãèéí ÷èõíýýñ æèë îð÷èì áóëàã ãàðäàãáàéñàí ãýæ ýõ õýëñýí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíã ¿çýõýä ò¿¿íèé ÷èõíýýñ ÿìàð ÷ áóëàããàðààã¿é áàéâ. Òýð õ¿¿õäèéí ÷èõíèé àðûã òýìòðýõýä íýã ÷èõíèé àð õàâäñàí, õºíä¿¿ðáàéñàí.

Õ¯¯ÕÄÝÄ ×ÈÕÍÈÉ ªÂ×ÈÍ ÁÀÉÍÀ ÓÓ? Òèéì ___ ¯ã¿é ___• ×èõ ºâäºæ áàéíà óó? • ×èõíýýñ áóëàã ãàðñíûã àæèãëà.• ×èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áàéíà óó? • ×èõíèé àðä õàâäàð, õºíä¿¿ð áàéãàà ýñýõèéã òýìòýð.

Õýðýâ òèéì áîë õýð óäààí? ___ ºäºð

Áàÿðààãèéí ÷èõíèé ºâ÷íèé øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ¿çëýãèéí ìàÿãòàäòýìäýãëý.

88

Òîõèîëäîë 2: Äàøàà

Äàøàà 18 ñàðòàé, æèí 9 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì. ªíãºðñºí 3 õîíîã Äàøààãèíé÷èõíýýñ áóëàã ãàðñàí ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Äàøàà ÿìàð ÷ àþóëòàé åðºíõèé øèíæã¿é, õàíèàëãààã¿é, àìüñãààäààã¿é,ñóóëãààã¿é, õàëóóðààã¿é áàéíà.

Äàøààãèéí ÷èõíèé ºâ÷íèé òàëààð ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àñóóñàí. Äàøààãèéí÷èõ ºâäºõã¿é áàéãàà áîëîâ÷ 3 áóþó 4 ºäºð ÷èõíýýñ íü áóëàã ãàð÷ áàéíà ãýæ ýõ õýëñýí.Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíã ¿çýõýä îõèíû áàðóóí ÷èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áàéñàí. ×èõíèé àðûãòýìòðýõýä ÿìàð ÷ õàâäàð, õºíä¿¿ðëýëò áàéãààã¿é.

Äàøààãèéí ÷èõíèé ºâ÷íèé øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ¯çëýãèéí Ìàÿãòàäòýìäýãëý.


Õýðýâ òèéì áîë õýð óäààí? ___ ºäºð

Õàðèóëòàà õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãö òà ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

89

7.0 ÒÓÐÀÀË, ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÀ ÐÀÕÈÒÛÃ ØÀËÃÀ

ªâ÷òýé á¿õ õ¿¿õäýä òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûí øèíæèéã øàëãà.Äàðàà íü 2 íàñ õ¿ðòýëõ á¿õ õ¿¿õäýä ðàõèòûã øàëãà.Õ¿¿õýä öî÷ìîã ºâ÷òýé ó÷ðààñ ýõ íü õ¿¿õäýý ýìíýëýãò àâ÷ èðæ áîëíî. Òýð õ¿¿õýä

òóðààë, öóñ áàãàäàëò áóþó ðàõèòûã çààõ îíöãîé çîâèóðã¿é áàéæ áîëíî. ªâ÷òýé õ¿¿õýäòóðæ áîëîõ àâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí áóþó õ¿¿õäèéí ãýðèéíõýí ò¿¿íèéã àæèãëàõã¿éáàéæ áîëíî.

Òóðààëòàé õ¿¿õýä îëîí ÿíçûí ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ áà ýíäýõ õàëãàà èõòýé. Õ¿¿õýäõºíãºí äóíä çýðãèéí òóðààëòàé áàéëàà ÷ ãýñýí íàñ áàðàõ àþóë èõýñäýã.

Õ¿¿õäèéí òóðààëûã àíãèëæ òýäíèéã ýì÷èëñíýýð îëîí ºâ÷íººñ áîëîí ýíäýãäëýýññýðãèéëæ áîëíî. Òóðààëûí çàðèì òîõèîëäëûã ãýðýýð ýì÷èëæ áîëíî. Òóñãàé õîîëëîõ,öóñ ñýëáýõ áóþó òóðààëä õ¿ðãýñýí ºâ÷íèé ºâºðìºö ýì÷èëãýýã (ñ¿ðüåý ã.ì) õèéõèéí òóëäõ¿íä òîõèîëäëóóäûã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëíý.

Òóðààëûí øàëòãààí: Òóðààëûí øàëòãààí îëîí ÿíç. Òýð íü óëñ óëñàä ÷ îíäîî.

Òóðààëûí íýã õýëáýð íü óóðàã-èë÷ëýãèéí òóðààë þì. Õîîë õ¿íñíýýñýý ººðèéíõýðýãöýýò øààðäëàãûã õàíãàõóéö èë÷ëýã áóþó óóðàã õàíãàëòã¿é àâ÷ áóé õ¿¿õäýä óóðàãèë÷ëýãèéí äóòàãäàë ¿¿ñäýã. Ò¿¿í÷ëýí áàéíãà ºâ÷èëäºã õ¿¿õäýä ìºí óóðàã èë÷ëýãèéíòóðààë ¿¿ñäýã. Òýð õ¿¿õäèéí õîîëíû äóðøèë áóóðàõ áà èäñýí õîîë íü ¿ð ºãººæòýéçàðöóóëàãäàõã¿é. Õ¿¿õýä óóðàã èë÷ëýãèéí äóòàãäëààñ:

• Òýð õ¿¿õýä õ¿íä òóðààëä îðæ Ìàðàçìûí øèíæòýé áîëíî.

• Òýð õ¿¿õýä õàâàãíàæ, Êâàøèîðêîðûí øèíæòýé áîëíî.

• Òýð õ¿¿õýä ñàéí ºñºõã¿é áà ºñºëò íü ñààòíà (èõ íàìõàí).

Òýð õ¿¿õýä ºâºðìºö àìèíäýì (À àìèíäýì çýðýã) áóþó ýðäñèéã (òºìºð ã.ì.)øààðäëàãàòàé õýðýãöýýíèéõýý õèðýýð õàíãàëòòàé èäýæ ÷àäàõã¿é ó÷ðààñ íýí ÷óõàëàìèíäýì áà ýðäýñ äóòàãäàëòàé õîîëîîð õîîëëîäîã õ¿¿õýä òóðààëä îðíî.

- À àìèíäýì àãóóëñàí õîîë èäýõã¿é áîë ýöýñò íü À àìèíäýìèéí äóòàë ¿¿ñíý.À àìèíäýìèéí äóòàëòàé õ¿¿õýä óëààíáóðõàí áà ñóóëãàëòààð íàñ áàðàõõàëãàà ºíäðººñ ãàäíà õ¿¿õäèéí õàðàà ìóóäàõ (óëìààð ñîõðîõ) àþóëòàé.

- Òºìðººð áàÿëàã õîîë èäýõã¿é áîë òºìºð äóòàãäàæ öóñ áàãàäàõàä õ¿ðãýæáîëíî.

Öóñ áàãàäàõàä óëààí ýñèéí òîî öººðäºã áóþó íýã óëààí ýñ äýõ ãåìîãëîáóëèíûõýìæýý íü áàãàñäàã. Õ¿¿õäýä ìºí öóñ áàãàäàëò äàðààõ øàëòãààíààð ¿¿ñ÷ áîëíî. ̄ ¿íä:

- Õàëäâàðóóä- Õ¿æ õîðõîé áóþó òóóçàí õîðõîé çýðýã øèìýã÷èä. Òýäãýýð íü ãýäýñíýýñ öóñ

àëäàõ øàëòãààí áîëæ öóñ áàãàäàëòàíä õ¿ðãýäýã.

90

Ðàõèò íü Ä àìèíäýìèéí äóòëààñ ÿñíû ýðäýñæèëò áàãàñàí ÿñæèëòûí ÿâö àëäàãäàõáàéäëààð èëýðäýã, çîíõèëîí áàãà íàñíû õ¿¿õäýä òîõèîëääîã ºâ÷èí þì. Ðàõèòûí ¿åäÿñ çººëðºõ áîëîí óðãàë ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí õÿìðàë èëýðäýã. Ä àìèíäýì íü íàðíûòóÿàí äîð àðüñàíä ¿¿ñäýã áà õîîë òýæýýëòýé õàìò áèåä îðäîã. Õ¿¿õäýä ðàõèò äàðààõøàëòãààíààð ¿¿ñäýã:

— Íàð àãààðò ãàðãàõã¿é áàéñíààñ— Ä àìèíäýìýýð áàÿëàã õîîë òýæýýë èäýõã¿é áàéõ.— Äóòóó òºðºëò.

91

7.1 ÒÓÐÀÀË ÁÀ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÛÃ ¯ÍÝË

Ýíä ̄ ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòèéí “¯íýë” áàãàíû í¿ä áàéíà. Õ¿¿õäýä òóðààë áà öóñáàãàäàëòûã ÿàæ ¿íýëýõèéã ýíä áè÷ñýí.

ÄÀÐÀÀ ÍÜ ÒÓÐÀÀË ÁÀ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÛÃ ØÀËÃÀ.

ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:• Èëò õ¿íä òóðààëûã àæèãëà.• Àëãàíû öàéëòûã àæèãëà. Ýíý íü:

Õóâõàé öàãààí óó?Áàãà çýðýã öàãààí óó?

• Õî¸ð õºëä õàâàí øàëãà.• Íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéë.

ªâ÷òýé Á¯Õ õ¿¿õäýä òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûã ¿íýë.

Èëò õ¿íä òóðààëûã ÀÆÈÃËÀ.

Í¿äýíä èëò òóðàíõàé õ¿¿õýä òóðààëûí õ¿íä õýëáýð áîëîõ ìàðàçì õýëáýðèéíòóðààëòàé áàéíà. Õýðýâ õ¿¿õýä ìàø òóðàíõàé, àðüñàí äîîð ººõëºã áàéõã¿é, õýðçèéñýíÿñ, àðüñ øèã õàðàãäàæ áàéâàë ýíý øèíæòýé áàéíà. Çàðèì õ¿¿õýä òóðàíõàé áîëîâ÷õàðààæèéí èëò òóðààëã¿é áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé øàò íü ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õýâò¿¿ëæýì÷ëýõ øààðäëàãàòàé õ¿íä òóðààëòàé õ¿¿õäèéã òîãòîîõîä òàíä òóñ áîëíî.

Èëò õ¿íä òóðààëûã àæèãëàõàä õ¿¿õäèéí õóâöñûã òàéëíà. Ìºð, ãàð, õîíãî, õºëíèéáóë÷èíãóóä øóóãäàæ ÷ºðèéñºí õàðàãäàõ õ¿íä òóðààëûã àæèãëà. Õ¿¿õäèéí õàâèðãàõýðçèéæ õàðàãäàõûã àæèãëà. Õ¿¿õäèéí ãóÿûã õàð. Òýäãýýð íü öýýæ áà õýâëèéòýé íüõàðüöóóëàõàä ÷ºðãºð æèæèãõýí õàðàãäàæ áîëíî. ªãçºã íü ººõòýé ýñýõèéã õàðàõûí òóëäõ¿¿õäèéã õàæóó òàëààñ íü àæèãëàíà. Ìº÷í¿¿ä øóóãäàæ èðýõýýð ºãçºã òàøààíû àðüñ èõ¿ð÷ëýýòíý. Ýíý íü õ¿¿õäèéã óóò óãëàñàí þì øèã õàðàãäóóëíà.

Èëò õ¿íä òóðààëòàé áàéñàí ÷ õ¿¿õäèéí í¿¿ð íýã õýñýãòýý õýâèéí õàðàãäàíà. Õýâëèéíü òîì áóþó ÿëõàéñàí áàéäàã.

92

Àëãà öàéëòûã ÀÆÈÃËÀ.

Àðüñ åð áóñ öîíõèéõèéã çýâõèé áóþó õóâõàé öàãààí ãýíý. Ýíý áîë öóñ áàãàäàëòûíøèíæ.

Àëãà õóâõàé öàéñàí ýñýõèéã ¿çýõäýý õ¿¿õäèéí àëãàíû àðüñûã àæèãëàíà. Õ¿¿õäèéíãàðûã àòãàæ àëãûã õàæóó òàëààñ íü ààæèì òýíèéëãýíý. Õóðóóíóóäûã àðàãø á¿¿ òàò. Ýíäöóñàí õàíãàìæ ñààòàõ íü àëãà õóâõàé öàéõ øàëòãààí áàéæ áîëíî.

Õ¿¿õäèéí àëãàíû ºíãèéã ººðèéíõºº àëãàòàé áîëîí ººð õ¿¿õäèéí àëãàòàéõàðüöóóëàí õàð. Õýðýâ õ¿¿õäèéí àëãàíû àðüñ öàéâàð áàéâàë õ¿¿õäèéí àëãà öàéñàíáàéíà. Õýðýâ õ¿¿õäèéí àëãà ìàø èõ öàéâàð áóþó öàãààí ºíãºòýé õàðàãäàæ áàéâàë òýðõ¿¿õäèéí àëãà õóâõàé öàéñàí áàéíà.

93

ÄÀÑÃÀË Í

Ýíý äàñãàëààð òà ôîòî çóðãèéí öîìãîîñ çóðãóóäûã àæèãëàõ áà õ¿¿õä¿¿äèéí àëãàõóâõàé öàéñíûã òîäîðõîéëîõ äàäëàãà õèéíý.

Õýñýã 1: 38-40-ð ôîòî çóðãóóäûã øèíæ. Çóðàã á¿ðèéí äîîðõ òàéëáàðûã óíø.

Çóðàã 38: Ýíý õ¿¿õäèéí àðüñ õýâèéí ºíãºòýé, àëãà öàéãààã¿é áàéíà.

Çóðàã 39à: Ýíý çóðàã äýýðõ ãàðóóä õî¸ð ººð õ¿¿õäèéíõ. Ç¿¿í òàëûí õ¿¿õýäöàéâàð àëãàòàé áàéíà.

Çóðàã 39á Áàðóóí òàëûí õ¿¿õäèéí àëãà õýâèéí

Çóðàã 40à: Ýíý çóðàã äýýðõ ãàðóóä õî¸ð ººð õ¿¿õäèéíõ. Ç¿¿í òàëûí õ¿¿õäèéíãàðûí àëãà õýâèéí

Çóðàã 40á: Áàðóóí òàëûí õ¿¿õäèéí àëãà õóâõàé öàãààí áàéíà.

Õýñýã 2: Îäîî 41-46-ð ôîòî çóðãóóäûã àæèãëà. Õ¿¿õäèéí ãàðûí àëãà õóâõàé öàãààí,öàéâàð, õýâèéí ãýäãýýð çóðàã òóñ á¿ðýýð òýìäýã (√ ) òàâü. Äàðààãèéí õóóäñàíäàõü õàðèóëòûí õóóäñûã àøèãëà.

94

Õýñýã 2 (¿ðãýëæëýë):

Õ¿¿õäèéí àëãà

Õóâõàé öàãààí öàéâàð õýâèéí

Çóðàã 41

Çóðàã 42

Çóðàã 43à

Çóðàã 43á

Çóðàã 44

Çóðàã 45

Çóðàã 46

Äàñãàëûí õàðèóëòóóäûã õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãöòà ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

95

Õ¿¿õäèéí õî¸ð õºë õàâàãíàñàí ýñýõèéã ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ

Õî¸ð õºë íü õàâàíòàé õ¿¿õýä òóðààëûí ººð íýã õ¿íä õýëáýð Êâàøèîðêîðòîé1

áàéíà. Õ¿¿õäèéí ýäýä åð áèøèéí èõ õýìæýýíèé øèíãýí õóðàëäàõûã õàâàí ãýíý. Òýäãýýðýä¿¿ä øèíãýíýýð ä¿¿ðñýí òóë õàâäñàí áóþó ñýëõýðñýí õàðàãäàíà.

Õ¿¿õýä õî¸ð õºëäºº õàâàíòàé ýñýõèéã òîäîðõîéëîõäîî àæèãëà, òýìòýð. ̄ ¿íä õºëøèëáýíèé äýýä õýñýãò ýðõèé õóðóóãààðàà õýäýí ñåêóíä çººëºí äàðíà. Òàíûã ýðõèéõóðóóãàà àâñíû äàðàà øèëáýí äýýð äàðàõàä ¿¿ññýí õîíõîð àðèëàõã¿é ¿ëäýíý. Õàâàíãõî¸ð õºëä àäèëõàí ¿çíý.

1 Êâàøèîðêîðûí áóñàä ò¿ãýýìýë øèíæ¿¿ä íü õ¿¿õýä ÷ºðãºð, ¿ñ àìàðõàí óíàäàã, øèíãýí, çýâõèé ºíãºòýé,ÿëàíãóÿà ãàð õºëíèé àðüñ õóóðàé, õàéðñòàé áà ñàð øèã áóþó ïýíäãýð õººíãº í¿¿ðòýé.

96

ÄÀÑÃÀË O

Ýíý äàñãàëààð òà çóðãèéí öîìãîîñ ôîòî çóðãóóä àæèãëàæ òóðààëòàé õ¿¿õäýä õàâàíáîëîí õ¿íä òóðààëûí øèíæ¿¿äèéã òîãòîîõ äàäëàãà õèéíý.

Õýñýã 1: Îäîî 47-50-ð çóðãèéã øèíæ.

Çóðàã 47: Ýíý áîë èëò õ¿íä òóðààëûí æèøýý. Ýíý õ¿¿õäèéí ãóÿ õºë íü õýâëèéòýéíü õàðüöóóëàõàä ÷ºðãºð áàéíà. Îäîî õ¿ðòýë í¿¿ðýíä õàöðûí ººõëºãõýâýýð áóéã àæèãëà.

Çóðàã 48: Ýíý áàñ 47-ð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí õ¿¿õýä áà ºãçºãíèé ººõ àðèëñíûã¿ç¿¿ëñýí.

Çóðàã 49: Ýíý áàñ 47-ð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí õ¿¿õýä. Ýíä ºãçºãíèé ººõ àðèëñíààñ¿¿ññýí àðüñíû ¿ð÷ëýýñèéã (“ýëáýã ºìä”) õàðóóëñàí. Èëò õ¿íäòóðààëòàé õ¿¿õýä á¿õýí èéì øèíæòýé áàéõã¿é. Ýíý áîë ýöñèéí øèíæ.

Çóðàã 50: Ýíý õ¿¿õýä õàâàíòàé áàéíà.

Õýñýã 2: Îäîî 51-58-ð çóðãóóäûã àæèãëà. Õ¿¿õýä èëò õ¿íä òóðààëòàé ýñýõèéã ôîòîçóðàã òóñ á¿ðýýð òýìäýã (√ ) òàâü. Ìºí 59-ð çóðãèéã àæèãëàí õàâàíòàé ýñýõèéãòýìäýãëý. Äàðààãèéí õóóäñàíä áóé õàðèóëòûí õóóäñûã àøèãëà.

97

Õýñýã 2 (¿ðãýëæëýë):

Õ¿¿õýä èëò õ¿íä òóðààëòàé áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

Çóðàã 51

Çóðàã 52

Çóðàã 53

Çóðàã 54

Çóðàã 55

Çóðàã 56

Çóðàã 57

Çóðàã 58

Õ¿¿õäèéí õî¸ð õºë õàâàíòàé áàéíà óó?

ÒÈÉÌ ¯Ã¯É

Çóðàã 59

Äàñãàëûí õàðèóëòûã õýëýëöýõýä áýëýí áîëìîãöòà ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

98

Õ¿¿õäèéí æèí íàñàíäàà òîõèðñîí ýñýõèéã òîäîðõîéë.

Õ¿¿õäèéí æèíã ÿã èæèë íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí æèíòýé õàðüöóóëñíûã õ¿¿õäèéí íàñíûæèí ãýíý.

Õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðñîí æèíãèéí õ¿ñíýãòèéí äîîä ìóðóéãààñ äîîø áàéãààæèíòýé õ¿¿õä¿¿äèéã òîäîðõîéëíî. Òýäãýýð õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðñîí æèí áàãà áàéíà.Õ¿ñíýãòèéí äîîä ìóðóé äýýð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä õýâèéí æèíòýé áàéíà.Äîîä ìóðóéãààñ äîîø áàéãàà áàãà æèíòýé õ¿¿õä¿¿äèéã õýðõýí õîîëëîäîã òàëààðàíõààðàõ õýðýãòýé.

Äàðààãèéí õóóäàñíààñ íàñàíä òîõèðñîí æèíãèéí õ¿ñíýãòèéã àæèãëà.

Íàñàíä òîõèðñîí æèíã òîäîðõîéëîõûí òóëä:

1. Õ¿¿õäèéí íàñûã ñàðààð òîîö.

2. Òýð óðüä íü æèíëýãäýýã¿é áîë îäîî õ¿¿õäèéã æèíëý. Æèíãèéí íàðèéíõýìæ¿¿ðòýé æèí õýðýãëý. Æèíëýõ ¿åä õ¿¿õýä õºíãºí õóâöàñòàé áàéõ ̧ ñòîé.Õ¿¿õäèéí äýýë, íîîñîí öàìö áóþó ãóòëûã òàéëàõûã ýõýýñ õ¿ñ.

3. Íàñíû æèí òîäîðõîéëîõäîî æèíãèéí íàñíû õ¿ñíýãòèéã àøèãëà.

- Õ¿¿õäèéí æèíã ¿ç¿¿ëñýí øóãàì áàéðëàõ ç¿¿í ãàð òàëûí áîñîîòýíõëýãèéã àæèãëà.

- Õ¿¿õäèéí íàñûã ñàðààð ¿ç¿¿ëñýí øóãàì áàéðëàñàí õ¿ñíýãòèéí äîîäòýíõëýãèéã àæèãëà.

- Õ¿¿õäèéí æèíãèéí øóãàì õ¿¿õäèéí íàñíû øóãàìòàé óóëçàæ áóéöýãèéã îë.

4. Òýð öýã äîîä ìóðóé äýýð, ò¿¿íýýñ äýýø áóþó äîîð áàéãàà ýñýõèéãøèéäâýðëý.

- Õýðýâ òýð öýã äîîä ìóðóéãààñ äîîð áàéâàë õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðñîíæèí áàãà áàéíà.

- Õýðýâ òýð öýã äîîä ìóðóé äýýð áóþó äýýø áàéâàë õ¿¿õäèéí íàñàíäòîõèðñîí æèí õýâèéí áàéíà.

99

ÆÈØÝÝ: 27 ñàðòàé õ¿¿õäèéí æèí 8.0 êã. Ýíý õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðñîí æèíãýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õýðõýí òîäîðõîéëñîí íü ýíä áàéãàà.

100

7.1 ÐÀÕÈÒÛÃ ¯ÍÝË

Ðàõèòòàé õ¿¿õäýä:

ãàâëûí ÿñ çººëðºõ“ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæáóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëðàõõºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëðºõ øèíæ¿¿äèéã ¿íýëíý.

Ýíä áóé “¯íýë” áàãàíû í¿äýíä ðàõèòòàé õ¿¿õäèéã ÿàæ ¿íýëýõèéã òàíä õàðóóëñàíáàéãàà.

ÀÑÓÓ: ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ:

• Õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà • Õ¿¿õäèéí ãàâëûí ÿñ çººëºðñºíõºëºð÷ áàéíà óó? ýñýõèéã òýìòýð.

• “Ñàìïèíãèéí ýðõ”-èéí øèíæÁóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëàðñàí ýñýõèéã øàëãà.

2 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õä¿¿äýä ðàõèòûã ¿íýë.

Õ¿¿õýä õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºð÷ áàéíà óó? ãýæ ÀÑÓÓ:

Ðàõèòûí íýã øèíæ íü õºëðºõ þì. Õ¿¿õýä õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºð÷òîëãîéí ¿ñ áîëîí äýð íü íîéòîí áîëäîã ãýæ ýõ õàðèóëæ áîëíî.

Õ¿¿õäèéí ãàâëûí ÿñ çººëºðñºí ýñýõèéã ÒÝÌÒÝÐ.

Õ¿¿õäèéí ãàâëûí ÿñûã õî¸ð ãàðûí äîëîîâîð, äóíä õóðóóíóóäààð òýìòýð÷ ¿ç.Õýðýâ óíäààíû ëààç øèã õîíõîëçîæ áàéâàë ãàâëûí ÿñ çººëºðñºí ãýæ ¿çíý.

“Ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ áàéãàà ýñýõèéã ÀÆÈÃËÀ, ÒÝÌÒÝÐ.

Õàâèðãà ºâ÷¿¿òýé íèéëñýí ¿å¿¿ä òîâîéæ “ñàìïèíãèéí ýðõ” øèã õàðàãäàõ áóþóòýìòðýãäýæ áàéâàë ðàõèòûí òîâðóó ¿¿ññýí ãýæ ¿çíý.

Áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëàðñàí ýñýõèéã ØÀËÃÀ.

Õ¿¿õäèéí õýâëèé áîëîí õºäºëãººíèéã àæèãëà. Õ¿¿õäèéí õýâëèé öàðäàéñàí“ìýëõèéí õýâëèé” øèã õàðàãäàíà. Ðàõèòûí ¿åä áóë÷èíãóóäûí õ¿÷äýë ñóëàð÷, ¿åí¿¿äèéíõºäºëãººí èõýñ÷ õºäºëãººíèé èäýâõ ñóëàðíà.

Ìº÷í¿¿äèéã íóãàëæ òýíèéëãýõ áàéäëààð áóë÷èíãèéí õ¿÷äýëèéã øàëãà.

101

7.3 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÌÀÐÈÀÃ ÀÍÃÈË

Õ¿¿õäèéí ìàðèàã ãóðàâ àíãèëíà. ¯¿íä íü :

Õ¯ÍÄ ÒÓÐÀÀË ÁÓÞÓ Õ¯ÍÄ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÀ ÒÓÐÀÀËÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É ÁÀ ÒÓÐÀÀËÃ¯É

• Èëò õ¿íä òóðààë áóþó• Àëãà õóâõàé öàãààí áóþó• Õî¸ð àëãà õàâàíòàé

• À àìèíäýì ºã.• Ýìíýëýãò ßÀÐÀËÒÀÉ õýâò¿¿ë.• Öóñíû ÷èõýð áàãàñàõààñ ñýðãèéëæ ýì÷èë.

Õ¯ÍÄ ÒÓÐÀÀËáóþó Õ¯ÍÄ ÖÓÑ

ÁÀÃÀÄÀËÒ

• Àëãà áàãà çýðýã öàéñàíáóþó

• Íàñàíä òîõèðñîí æèí áàãà.

• Õ¿¿õäèéí òýæýýëèéí áàéäëûã ¿íýëýõ áà ÝÕÝÄ ÇªÂËªõ¿ñíýãòèéí ÕÎÎË í¿äýíä áóé õîîëíû çºâëºãººã ýõýä çºâëº.

• Õýðýâ õîîëëîëòûí áýðõøýýëòýé áîë 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.• Õýðýâ àëãà öàéñàí áîë:• Òºìðèéí áýëäìýë ºã.• Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.• Àëãà öàéñàí áîë 14 õîíîîä äàõèí ¿ç¿¿ë.• Õýðýâ íàñàíä òîõèðîõ æèí áàãà áîë 30 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

ÖÓÑÁÀÃÀÄÀËÒ

áóþó ÒÓÐÀÀË(ÆÈÍ ÁÀÃÀ)

• Õýðýâ õ¿¿õýä 2 íàñ õ¿ðýýã¿é áîë õ¿¿õäèéí õîîëëîëòûíáàéäëûã ¿íýëýõ ÝÕÝÄ ÇªÂËª õ¿ñíýãòèéí ÕÎÎË í¿äýíä áóéõîîëëîëòûí çºâëºãººã ýõýä çºâëº.

• Õýðýâ õîîëëîëòûí áýðõøýýëòýé áîë 5 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

• Íàñàíä òîõèðñîí æèí áàãàáèø áà òóðààëûí áóñàäøèíæã¿é.

ÖÓÑÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É

áóþóÒÓÐÀÀËÃ¯É

Õ¯ÍÄ ÒÓÐÀÀË ÁÓÞÓ Õ¯ÍÄ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ

Õýðýâ õ¿¿õýä èëò õ¿íä òóðààëòàé, õóâõàé öàãààí àëãàòàé áóþó õî¸ð õºë õàâàíòàéáîë õ¿¿õäèéã Õ¯ÍÄ ÒÓÐÀÀË áóþó Õ¯ÍÄ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÒÀÉ1 õýìýýí àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÕ¯ÍÄ ÒÓÐÀÀË áóþó Õ¯ÍÄ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÒÀÉ õýìýýí àíãèëñàí õ¿¿õä¿¿ä

óóøãèíû õàòãàëãàà, ñóóëãàëò, óëààíáóðõàí áà áóñàä õ¿íä ºâ÷í¿¿äýýð íàñ áàðàõàþóëòàé. Òýäãýýð õ¿¿õäýä áàéíãûí íàðèéí õÿíàëò òàâüæ, ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õýâò¿¿ëýõõýðýãòýé. Òýä íàðò òóñãàé õîîëëîëò, ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì áóþó öóñ ñýëáýõ ýì÷èëãýýõýðýãòýé áîëîé. Õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõèéí óðüä ò¿¿íä À àìèíäýìèéí òóíã ºãíº.

1 Õî¸ð õºë õàâàíòàé õ¿¿õä¿¿ä áººðíèé õàìøèíæ ìýòèéí ººð ºâ÷òýé áàéæ áîëíî. Òèéì ÷ áàéñàí ýìíýëýãòõýâò¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé òóë Êâàøèîðêîðûã áóñàä òèéì áàéäëààñ çààâàë ÿëãàõ íü òèéì ÷ ÷óõàë áèø

102

ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÓÞÓ ÒÓÐÀÀË

Õýðýâ õ¿¿õäèéí àëãà öàéñàí áóþó íàñàíä òîõèðîõ æèí áàãà áàéâàë òýð õ¿¿õäèéãÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÓÞÓ ÒÓÐÀÀËÒÀÉ õýìýýí àíãèë.

Ýì÷èëãýýÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÓÞÓ ÒÓÐÀÀËÒÀÉ õýìýýí àíãèëñàí õ¿¿õýä õ¿íä ºâ÷ëºõ àþóë

èõòýé. Õ¿¿õäèéí õîîëëîëòûí áàéäëûã ¿íýëýõ áà ÝÕÝÄ ÇªÂËª õ¿ñíýãòèéí ÕÎÎË í¿äíèéçààâðûí äàãóó õ¿¿õäèéã õîîëëîõ òóõàé ýõýä çºâëºíº.

Àëãà íü çýâõèé öàãààí õ¿¿õýä öóñ áàãàäàëòòàé áàéæ áîëíî. Õ¿¿õäèéã òºìðººðýì÷èëíý.

Àëãà íü çýâõèé öàéñàí õ¿¿õäèéí ýõýä 14 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ëýõèéã çºâëºíº.Òóðààëòàé õ¿¿õýä 1 ñàðûí äàðàà äàâòàí ¿çëýãò èðýõ ¸ñòîé.

ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É ÁÀ ÒÓÐÀÀËÃ¯É

Õýðýâ õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðîõ æèí áàãà áèø áà òóðààëûí áóñàä øèíæã¿é áàéâàëòýð õ¿¿õäèéã ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É ÁÀ ÒÓÐÀÀËÃ¯É õýìýýí àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÕýðýâ õ¿¿õýä 2 íàñ õ¿ðýýã¿é áîë õ¿¿õäèéí õîîëûã ¿íýë. ÝÕÝÄ ÇªÂËª õ¿ñíýãòèéí

ÕÎÎË í¿äíèé çààâðûí äàãóó õ¿¿õäèéã õîîëëîõ òàëààð ýõýä çºâëºíº. Õ¿¿õýä 2 íàñõ¿ðýýã¿é áîë àõëàõ íàñíû õ¿¿õäèéã áîäâîë òóðààë áà õîîëëîëòûí õàëãàà ºíäºð áàéíà.

7.4 ÐÀÕÈÒÛÃ ÀÍÃÈË

Õ¿¿õäýä ðàõèòûã øàëãààä õî¸ð àíãèëíà. ¯¿íä íü :

ÐÀÕÈÒÐÀÕÈÒÃ¯É

Äàðààõ øèíæ¿¿äýýñ õî¸ð íüáàéâàë:• Ãàâëûí ÿñ çººëºðñºí.• “Ñàìïèíãèéí ýðõ”-èéí øèíæ• Áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë

ñóëàðñàí• Õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà

õºëðºõ

• Ýì÷èëãýýíèé òóíãààð Ä àìèíäýì ºã.• Íàð àãààðò ãàðãàõûã ýõýä çºâëº.• 30 õîíîîä äàâòàí ¿ç¿¿ë.

ÐÀÕÈÒ

• Ðàõèòòàé ãýæ àíãèëàõ øèíæõàíãàëòòàé áóñ.

• Ñýðãèéëýõ òóíãààð Ä àìèíäýì ºã.• Íàð àãààðò ãàðãàõûã ýõýä çºâëº.ÐÀÕÈÒÃ¯É

103

ÐÀÕÈÒ

Õ¿¿õäèéã ¿çýõýä äýýðõ 4 øèíæýýñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø øèíæ èëýðâýë òýðõ¿¿õäèéã ÐÀÕÈÒÒÀÉ ãýæ àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÐÀÕÈÒÒÀÉ õ¿¿õýä õ¿íä ºâ÷èíä ºðòºìòãèé áàéäàã. Ä àìèíäýìèéí ýì÷èëãýýíèé

òóíãààð ýì÷èëíý.

Õ¿¿õäýý íàð àãààðò ãàðãàõûã áîëîí 30 õîíîãèéí äàðàà äàâòàí ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýäçºâëº.

ÐÀÕÈÒÃ¯É

Õýðýâ õ¿¿õäýä ðàõèòûí íýã ë øèíæ èëýðñýí áóþó àëü íü ÷ èëðýýã¿é áîë ÐÀÕÈÒÃ¯Éãýæ àíãèëíà.

Ýì÷èëãýýÐÀÕÈÒÃ¯É õ¿¿õäýä ñýðãèéëýõ òóíãààð Ä àìèíäýì ºãíº.

Õ¿¿õäýý íàð àãààðò ãàðãàõûã áîëîí ñýðãèéëýõ òóíãààð Ä àìèíäýì ºãºõèéã ýõýäçºâëº.

104

ÄÀÑÃÀË ª

Õýñýã 1

Ðàõèò áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëñýí äàðààõ õî¸ð áîäëîãûã áîä. ¯çëýãèéí Ìàÿãòàäõ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý. Õ¿ñíýãòýí äýõ àíãèëëûíõ¿ñíýãòèéã ¿ç.

Òîõèîëäîë 1: Ã¿íäýãìàà

Ã¿íäýãìàà 11 ñàðòàé, æèí 9 êã, áèåèéí õàëóóí 37,5°C. Õ¿¿õäèéí áèå ñ¿¿ëèéí 2õîíîã õàëóóí áàéñíààñ ýõ íü ò¿¿íèéã ýìíýëýãò àâ÷ èðæýý.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ò¿¿íèéã ¿çýõýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿ä èëðýýã¿é.

Ã¿íäýãìàà õàíèàëãààã¿é, àìüñãàë ñààäòàé øèíæ èëðýýã¿é, ñóóëãààã¿é. Ò¿¿íèéõàëóóíûã ÕÀËÓÓÐÀËÒ ãýæ àíãèëñàí. ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É, ÒÓÐÀÀËÃ¯É áàéâ.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ÐÀÕÈÒÛÃ øàëãàñàí. ” Ã¿íäýãìàà õºõºº õºõºõ,óíòàæ áàéõäàà õºëºðäºã ¿¿?” ãýæ ýõýýñ òýð àñóóñàí. ªíººäºð ºãëºº ò¿¿íèé äýð íîðñîíáàéñàí ãýæ ýõ õàðèóëàâ. Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ãàâëûí ÿñûã òýìòýð÷ ¿çýõýäçººëðººã¿é, “ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëðýýã¿é, áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë õýâèéí áàéâ.

Ã¿íäýãìààãèéí ðàõèòûí øèíæ¿¿ä áà àíãèëëûã ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.

Õ¯¯ÕÝÄ 2 ÍÀÑ Õ¯ÐÝÝÃ¯É ÁÎË ÐÀÕÈÒÛÃ ØÀËÃÀ• Õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºð÷ áàéíà óó? • Õ¿¿õäèéí ãàâëûí ÿñ çººëºðñºí ýñýõèéã òýìòýð.

• “Ñàìïèíãèéí ýðõ”-èéí øèíæ• Áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëàðñàí ýñýõèéã àæèãëà.

105

Õýñýã 2

Ýìíýëç¿éí äàðààõ áîäëîãûã óíø. ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áàòýäãýýðèéí àíãèëëûã òýìäýãëý. Êàðòààñ àíãèëëûí õ¿ñíýãòèéã ¿ç.

Òîõèîëäîë 1: Íÿìàà

Íÿìàà 18 ñàðòàé, æèí 7 êã, áèåèéí õàëóóí 38.5° õýì. Õ¿¿õäèéí áèå õàëóóí áàéñàíáà òóóðñíààñ ýõ íü ò¿¿íèéã ºíººäºð àâ÷ èðæýý. Íÿìàà ÿñ àðüñ áîëñíûã ýð¿¿ë ìýíäèéíàæèëòàí õàðàâ.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Íÿìàà óóæ÷àäíà, áººëæèõã¿é, òàòààã¿é, óõààí ñàðóóë áóþó óíòààðààã¿é.

Îõèí õàíèàãààã¿é, àìüñãàë ñààäã¿é, ñóóëãààã¿é.

Õ¿¿õäèéí áèå õàëóóí áàéñàí ãýæ Íÿìààãèéí ýõ õýëñýí áà ò¿¿íèé õàëóóí 38.5°õýì áàéñàí ó÷ðààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õàëóóðàëòûã ¿íýëñýí. Òýð 5 ºäºð õàëóóíòàéáàéíà. Òóóðàëò íü ò¿ãýýìýë áºãººä ò¿¿íèé í¿ä óëààí áàéñàí.Òýð óëààíáóðõàíòñàíáàéíà. Îõèíû õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø, íóñ ãîîæîîã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí óëààíáóðõíû õ¿íäðýëèéí øèíæ¿¿äèéã ¿íýëýõýäÍÿìààãèéí àì øàðõëààã¿é, í¿äíýýñ íóóõ ãàðààã¿é, ýâýðëýã á¿äãýðýýã¿é áàéñàí.

Íÿìààä ÷èõíèé ÿìàð ÷ ºâ÷èí áàéãààã¿é.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí òóðààë áóþó öóñ áàãàäàëòûã øàëãàñàí. Íÿìààèëò õ¿íä òóðààëòàé, àëãàíû öàéëòã¿é áàéñàí. Ò¿¿íèé õî¸ð õºëä õàâàí áàéãààã¿é. Ýð¿¿ë

Òîõèîëäîë 2: Ýíõæèí

Ýíõæèí 18 ñàðòàé, æèí 11 êã, áèåèéí õàëóóí 37°C. Ò¿¿íèé ÷èõíýýñ ñ¿¿ëèéí 3õîíîã áóëàã ãîîæèæ áàéãàà ãýæ ýõ íü õýëýâ. Ò¿¿íèé ÷èõíèé ºâ÷íèéã ×ÈÕÍÈÉ ÖÎ×ÌÎÃÕÀËÄÂÀÐ ãýæ àíãèëñàí. Òýð ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É, ÒÓÐÀÀËÃ¯É áàéâ.

Ýíõæèíä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿ä èëðýýã¿é, õàíèàëãààã¿é, àìüñãàë ñààäã¿é,ñóóëãààã¿é, õàëóóíã¿é áàéâ.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ÐÀÕÈÒÛÃ øàëãàñàí. ” Ýíõæèí õºõºº õºõºõ,óíòàæ áàéõäàà õºëºðäºã ¿¿?” ãýæ ýõýýñ òýð àñóóñàí. “¯ã¿é” ãýæ ýõ õàðèóëàâ. Äàðàà íüýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ãàâëûí ÿñûã òýìòýð÷ ¿çýõýä çººëðººã¿é, õàðèí “ñàìïèíãèéíýðõ” øèíæ èëýðñýí, áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëàðñàí áàéâ.

Ýíõæèíãèéí ðàõèòûí øèíæ¿¿ä áà àíãèëëûã ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.



106

ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëñîí. (õ¿¿õäèéí íàñàíäòîõèðîõ æèíãèéí õ¿ñíýãòèéã íîìíîîñîî õàð. Õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðîõ æèí áàãà ýñýõèéãòîäîðõîéëæ ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý).

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ðàõèòûã øàëãàñàí. Íÿìàà õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäààõºëðºõã¿é, ò¿¿íèé ãàâëûí ÿñ çººëðººã¿é, “ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëðýýã¿é áàéâ.

Íÿìààãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã äàðààãèéí õóóäñàíä áóé ¯çëýãèéíÌàÿãòàä òýìäýãëý.



107

ÄÀÑÃÀË ª, Òîõèîëäîë 1

















Õýðýâ òèéì áîë õèð óäààí? ___ ºäºð

ÄÀÐÀÀ ÍÜ ÒÓÐÀÀË ÁÀ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÛÃ ØÀËÃÀ• Èëò õ¿íä òóðààëûã àæèãëà.• Àëãàíû öàéëòûã àæèãëà.

Õóâõàé öàãààí óó? Áàãà çýðýã öàãààí óó?• Õî¸ð õºëä õàâàíòàé ýñýõèéã àæèãëà.• Õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðñîí æèíã òîäîðõîéë.

Æèí Áàãà ____ Æèí Áàãà áèø ____





108

Òîõèîëäîë 2: Ãàíàà

Ãàíàà 11 ñàðòàé, æèí 8 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì. ªíãºðñºí 3 äîëîî õîíîã õóóðàéõàíèàëãàñàí ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ãàíààä àþóëòàé åðºíõèé øèíæýýñ àëü íü ÷ áàéõã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíò¿¿íèé õàíèàëãàëòûã ¿íýëñýí. Õ¿¿õýä 21 õîíîã õàíèàñàí. Àìüñãàë íýã ìèíóòàä 41 óäàà,öýýæ õîíõîëçîõã¿é, õ¿¿õýä òàéâàí áàéõàä õÿõòíàà ñîíñîãäîõã¿é áàéñàí.

Ãàíàà ñóóëãààã¿é. Ýíý ºâ÷íèé ÿâöàä òýð õàëóóðààã¿é áà ò¿¿íä ÷èõíèé ºâ÷èíáàéõã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ãàíààãèéí òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûã ¿íýëñýí. Ãàíààèëò òóðàíõàé áèø. Àëãà íü ìàø öàéâàð áà áàðàã öàãààí õàðàãäàíà. Õî¸ð õºëä õàâàíã¿é.Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ãàíààãèéí íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëñîí. (õ¿¿õäèéííàñàíä òîõèðîõ æèíãèéí õ¿ñíýãòèéã íîìíîîñîî õàðæ Ãàíààãèéí íàñàíä òîõèðîõ æèíãòîäîðõîéë).

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Ãàíààä ðàõèòûã øàëãàñàí. Ãàíààãèéí ãàâëûí ÿñçººëºðñºí, “ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëðýýã¿é, áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë õýâèéí áàéâ. Ãàíààõºõºº õºõºæ áàéõäàà õºëºðäºã ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ãàíààãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.

109


























110

Òîõèîëäîë 3: Àãâààí

Àãâààí 9 ñàðòàé, æèí 5 êã, áèåèéí õàëóóí 36.8 õýì. Ýöýã ýõ íü ò¿¿íèéã ñóóëãàñàíãýæ áîäñîí ó÷ðààñ ºíººäºð ýìíýëýãò àâ÷èðñàí.

Ò¿¿íä ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é, õàíèàõã¿é áóþó àìüñãàë ñààäã¿é.

Ýöýã íü ò¿¿íèéã 5 ºäºð ñóóëãàñàí ãýæ õýëñýí. Òýä íàð áààñàíä íü öóñ áàéõûãõàðààã¿é. Õ¿¿õýä öî÷ðîìõîé áóñ òàéâàí. Òýð óõààí ñàðóóë áóþó óíòààðààã¿é, í¿äõîíõîéãîîã¿é. Ò¿¿íä óñ óóëãàõààð ºãºõºä öàíãàñàí ÿíçòàé õîâäîãëîí óóæ áàéíà. Àðüñíûõóíèàñ óäààí àðèëíà.

Òýð õàëóóíã¿é, ÷èõíèé ºâ÷èíã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí äàðàà íü òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûí øèíæ¿¿äèéãøàëãàñàí. Õ¿¿õýä èëò òóðàíõàé , ãàðûí àëãà öàéãààã¿é, õî¸ð õºë íü õàâàíã¿é. Ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí Àãâààíû íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëñîí.

Àãâààí õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºðäºã ¿¿ ãýæ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíàñóóõàä “¯ã¿é” ãýæ ààâ íü õàðèóëñàí. Äàðàà íü áóñàä øèíæ¿¿äèéã ¿çýõýä Àãâààíû ãàâëûíÿñ çººëðººã¿é, “ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëðýýã¿é, õàðèí áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëàðñàíáàéâ.

Àãâààíû øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.

111


























112

Òîõèîëäîë 4: Àëòàí

Àëòàí 37 ñàðòàé, æèí 9.5 êã, áèåèéí õàëóóí 37.5 õýì. Áèå íü õàëóóí áàéñàí ãýæ ýõíü õýëñýí. Òýð ÷èõýý øºðãººæ óéëæ áàéñàí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Àëòàíä àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã ¿íýëýõýä òýð óóæ÷àäíà, óóñíàà áººëæèõã¿é, òàòààã¿é áà óõààí ñàðóóë áóþó óíòààðààã¿é áàéíà. Ò¿¿íäõàíèàëãà, ñóóëãàëò áàéãààã¿é.

Ýõ íü õ¿¿õýä õàëóóðñàí ìýä¿¿ëýã ºãñºí áîëîí ò¿¿íèé õàëóóí 37.5 õýì áàéñàíó÷ðààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Àëòàíãèéí õàëóóðàëòûã ¿íýëñýí. Òýð 3 õîíîã õàëóóðñàíãýæ ýõ õýëñýí. Òýð ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä óëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ ÷ºëººòýéõºäºëíº. Ò¿¿íä óëààíáóðõàí ñýæèãëýõ øèíæ áàéãààã¿é.

Àëòàíä ÷èõíèé ºâ÷èí áàéñàí ýñýõèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àñóóõàä ÷èõ íüºâäºæ áàéñàí ãýæ ýõ õýëñýí. Ìºí 5 õîíîã ÷èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áàéíà ãýæ òýð áàñ õýëýâ.Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíã ¿çýõýä ò¿¿íèé ÷èõíýýñ áóëàã ãàð÷ áàéâ. Õ¿¿õäèéí ÷èõíèé àðäõºíä¿¿ð õàâäàð òýìòðýãäýýã¿é.

Äàðàà íü òýð õ¿¿õäèéí òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûã øàëãàñàí. Àëòàí èëò òóðààëòàé,àëãà íü öàéâàð áèø,õî¸ð õºë íü õàâàíã¿é áàéñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí íàñàíäòîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëñîí.

Àëòàíãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã äàðààõ õóóäàñíû ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàäòýìäýãëý.

113


























114

8.0 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÄÀÐÕËÀÀÆÓÓËÀËÒ ÁÀ À ÀÌÈÍÄÝÌÈÉÍÕÀÍÃÀËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ

8.1 Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÄÀÐÕËÀÀÆÓÓËÀËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ

ªâ÷òýé Á¯Õ õ¿¿õäýä äàðõëààæóóëàëòûí áàéäëûã øàëãà. Òýä íàñààð íü òîâëîñîíñýðãèéëýõ òàðèëãóóäûã á¿ãäèéã õèéëãýñýí áàéíà óó? Òýäýíä ºíººäºð ÿìàð íýã ñýðãèéëýõòàðèëãà õèéõ øààðäëàãàòàé þó?

ÄÀÐÕËÀÀÆÓÓËÀËÒÛÍ ÒÎÂËÎËÛÍ ÕÓÂÀÀÐÈÉÃ ÀØÈÃËÀ

Õ¿¿õäèéí äàðõëààæèëòûí áàéäëûã øàëãàõäàà òà ººðèéí îðîíä ìºðäºæ áóéäàðõëààæóóëàëòûí õóâààðèéã àøèãëà. ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòýýñ äàðõëààæóóëàëòûíìºðäºõ õóâààðèéã õàð. Õ¿¿õäèéí äàðõëààæóóëàëòûí áàéäëûã õýðõýí øàëãàõûã óíøèæëàâëà.

ÍÀÑ ÂÀÊÖÈÍ

Òºðºõ ¿åä ÁÖÆ Ñàà-1 ÂÃ-1ÄÀÐÕËÀÀÆÓÓËÀËÒÛÍ 2 ñàðòàéä ÑÕÕÒ-1 Ñàà-2 ÂÃ-2ÒÎÂËÎË: 3 ñàðòàéä ÑÕÕÒ-2 Ñàà-3

4 ñàðòàéä ÑÕÕÒ-3 Ñàà-48-11 ñàðòàéä ÓÁ-1 ÂÃ-31 íàñ 2-6ñàðòàéä ÓÁ-22 íàñòàéä ÑÕÕÒ Ñàà

Òóñ á¿ðèéã õèéëãýâýë çîõèõ íàñ íü áîëîõîä õ¿¿õäýä õèéõ ¸ñòîé òàðèëãûã1 õèé.Õýðýâ õ¿¿õýä õýò íÿëõäàà ÿìàð íýã ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéëãýñýí áîë òýð õ¿¿õäèéí áèåòýð ºâ÷èíòýé ìàø ñàéí òýìöýõ ÷àäâàðòàé áîëîîã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õýä àõëàõ íàñõ¿ðòëýý ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéëãýõã¿é áîë òàðèëãààð ñýðãèéëýãäýõ ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ àþóëèõýñíý.

Á¿õ õ¿¿õýä îéíäîî õ¿ðýõýýñ ºìíº õèéëãýâýë çîõèõ á¿õ âàêöèíûã àâñàí áàéõ ̧ ñòîé.Õýðýâ õ¿¿õýä òîâëîëûí íàñàíäàà äàðõëààæóóëàëòàä èðýýã¿é áîë òýð íàñ õ¿ðñíýýñõîéø áîëîìæèéí ¿åä íýìýëò âàêöèíæóóëàëò õèéíý. Íààíàäàæ 4 äîëîîí õîíîãîîñ õîéø¿ëäñýí òóíã ºãíº. Òà õóâààðèéã á¿õýëä íü äàâòàõ õýðýãã¿é.

1 Õ¿¿õýä 9 ñàð õ¿ðýýã¿é áàéõàä óëààíáóðõíû ºâ÷ëºë, íàñ áàðàëòûí îíöãîé áàéäàëòàé ãàçàðò àñóóäàëíîöòîé áîë (ºâ÷ëºë,ýíäýãäëèéí 15%-èàñ äýýø) óëààíáóðõíû âàêöèíû íýìýëò òóíã 6 ñàðòàéä õèéíý. Ýíýíü áîëîìæ ãàðìàãö 9 ñàðòàéä õóâààðüò òóíã ìºí ºãºõ íýìýëò âàêöèí þì. Öàãàà÷äûí õîòõîíä áóé íÿëõàñ,ýìíýëýãò õýâòñýí õ¿¿õä¿¿ä,ñ¿éðëèéí ãîëîìò áà áîñëîãî ¿éìýýíä íýðâýãäñýí íÿëõàñ çýðýã óëààíáóðõíûýíäýãäëèéí àþóë èõòýé á¿ëã¿¿äýä ýíý õóâààðèéã áàñ ìºðäºíº.

115

Õ¯¯ÕÄÝÄ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÒÀÐÈËÃÓÓÄÛÍ ÝÑÐÝÃ ÇÀÀËÒÁÀÉÃÀÀ ÝÑÝÕÈÉÃ ÀÆÈÃËÀ

Óðä íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä ÿëàíãóÿà ºâ÷òýé ë áîë äàðõëààæóóëàëòûí ýñðýãçààëòòàé (õ¿¿õäèéã äàðõëààæóóëàõã¿é øàëòãààí) ãýæ áîäîæ áàéñàí. Òýä ºâ÷òýé õ¿¿õäèéãáóöààäàã áà ýõýä íü ýð¿¿ë áîëîõîîð íü àâ÷èð ãýæ õýëäýã. Ýíý áîë äàðõëààæèëòààñõîöðîîäîã ìóó äàäàë. Òýð ýõ ºâ÷òýé õ¿¿õäýý ýìíýëýãò àâ÷ èðýõ ãýæ õîëîîñ èðñýí áàäàðàà õ¿¿õäýý äàðõëààæóóëàëòàíä äàõèí àâ÷ èðíý ãýäýã òèéì ÷ àìàðã¿é áàéæ áîëíî.Òýð õ¿¿õäèéã óëààíáóðõàí, íóãàñíû ñàà, ñàõóó, õºõ¿¿ë õàíèàä, òàòðàí áóþó ñ¿ðüåýãýýðºâ÷ëºõ àþóëä ºðòºõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà. ªâ÷òýé áà òóðààëòàé õ¿¿õä¿¿äèéã òýäãýýðºâ÷íèé ýñðýã äàðõëààæóóëàõ ìàø ÷óõàë áàéäàã.

Äàðõëààæóóëàëòûí ýñðýã çààëò áîëîõ çºâõºí ãóðâàí íºõöºë áàéíà. ¯¿íä:

• ÄÎÕ-ûí õàëäâàðòàé õ¿¿õäýä ÁÖÆ òàðèëãà õèéõã¿é.• Òàòàëòòàé áàéñàí áóþó õàìãèéí ñ¿¿ëèéí òóí ºãñºí 3 õîíîãò öîõèóëàëò

áîëñîí õ¿¿õäýä ÑÕÕÒ2 áóþó ÑÕÕÒ3 õèéõã¿é.• Äàâòàí òàòàëòòàé áóþó òºâ ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû ººð èäýâõòýé

ºâ÷òýé áîë ÑÕÕÒ-ã õèéõã¿é.

Áóñàä á¿õ òîõèîëäîëä:

Õýðýâ ºâ÷òýé õ¿¿õäèéí áèåèéí áàéäàë õàðüöàíãóé ñàéí, ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõøààðäëàãàã¿é áàéâàë ò¿¿íèé äàðõëààæóóëàëòàä ýñðýã çààëò áàéõã¿é ãýñýí çàð÷ìûãáàðèìòàë.

Õýðýâ õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõýýð áîë õ¿¿õäèéã õýâòýõèéí íü ºìíºäàðõëààæóóëàõã¿é. Õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâòñýí õîéíî ýìíýëãèéí àæèëòàí õ¿ëýýí àâàõòàñàãò äàðõëààæóóëàõ ýñýõèéã øèéäâýðëýíý. Èíãýæ îðîéòîæ õýâòýõýýñ çàéëñõèéíý.

Ñààãèéí òàðèëãûã óóõ ¸ñòîé ñóóëãàëò ºâ÷òýé õ¿¿õä¿¿ä ¿çëýãèéí ¿åä ñààãèéíòàðèëãàà óóõ ó÷èðòàé áîëîâ÷ ¿¿íèéã æèíõýíý òóíä òîîöîõã¿é. Ýíý õ¿¿õýä 4 äîëîî õîíîîäýðãýí èðæ ñààãèéí òàðèëãûí íýìýëò òóí àâàõ ¸ñòîé.

Áóñàä õ¿¿õä¿¿ä íü á¿ãä äàðõëààæóóëàãäñàí ýñýõýä èòãýëòýé áàéãàà ýñýõèéã ýõýýñàñóó. Õýðýâ øààðäëàãàòàé áîë, ýõýä ñòàôèëîêîêêèéí ýñðýã õîðã¿éñ¿¿ð òàðü.

ªíººäºð õ¿¿õäýä ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéõ ýñýõèéã øèéä.

Ýìíýëãèéí òýìäýãëýëýýñ õ¿¿õäèéí íàñûã ÕÀÐ.Õýðýâ òà õ¿¿õäèéí íàñûã óðüä íü ìýäýõã¿é áîë íàñûã àñóó.

Õ¿¿õýä äàðõëààæóóëàëòûí êàðòòàé ýñýõèéã ýõýýñ ÀÑÓÓ.Ýõ õýðýâ ÒÈÉÌ ãýâýë ºíººäºð ýìíýëýãò õ¿¿õäèéí êàðòûã àâ÷èðñàí ýñýõèéã àñóó.

* Õ¿¿õäèéíõýý êàðòûã àâ÷ ÿâàà áîë ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ñ.

* Õ¿¿õäèéí äàðõëààæóóëàëòûí òýìäýãëýëèéã äàðõëààæóóëàëòûí òîâëîëûíõóâààðüòàé õàðüöóóëàí ¿ç. Õ¿¿õäèéí íàñàíä íü òîâëîñîí òàðèëãóóä á¿ãä õèéãäñýíýñýõèéã ìýä.

116

• Óðüä íü õ¿¿õäýä õèéñýí á¿õ äàðõëààæèëòûã ¿çëýãèéí ìàÿãòààñ øàëãà. Õàìãèéíñ¿¿ëä òàðèóëñàí ñýðãèéëýõ òàðèëãûí ºäðèéã áè÷. ªíººäºð ÿìàð íýã òàðèëãàõèéëãýõ õýðýãòýé áîë äóãóéë.

• Õýðýâ õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõã¿é áîë ºíººäºð õ¿¿õäýä ñýðãèéëýõ òàðèëãàõèéõ õýðýãòýéã ýõýä òàéëáàðëà.

Õýðýâ ýõ õ¿¿õäèéí òàðèëãûí êàðòûã àâ÷ðààã¿é ãýæ õýëáýë:

• ßìàð òàðèëãóóä õ¿¿õýä õèéëãýñíèéã ýõýýñ àñóó.

• Ýõ ¿íýí çºâ ìýäýýëýë ºãñºí ýñýõèéã øèéäýõýä ººðèéí áîäëîî õýë. Õýðýâ òàíäÿìàð íýã ýðãýëçýý áàéâàë õ¿¿õäèéã äàðõëààæóóë. Õ¿¿õäèéí íàñíû òîâëîëûí äàãóóõàëäâàðò øàð, Ñàà, ÑÕÕÒ áà óëààíáóðõíû òàðèëãûã õèé.

• Ýõýä òàðèëãûí êàðò ºã÷ õ¿¿õäýý ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõ á¿ðòýý àâ÷èð÷ áàéõûã ò¿¿íýýñõ¿ñ.

ÄÀÐÕËÀÀÆÓÓËÀËÒÛÍ ÒÎÂËÎË

Òºðñíººñ24-48 öàãò

2 ñàð 3 ñàð 8-11 ñàð 14-18 ñàð4 ñàð 2 íàñ

Äàðààãèéí äàðõëààæóóëàëòàíä èðýõ õóãàöàà: ____________________________________________________________________________________________________________________________________

ÁÖÆ ÑÕÕÒ 1 ÑÕÕÒ 2 ÑÕÕÒ 3 ÑÕÕÒÓÁ 2ÓÁ 1

Ñàà 1 Ñàà 2 Ñàà 3 Ñàà 4 Ñàà

ÂÃ 1 ÂÃ 2 ÂÃ 3

117

8.2 À ÀÌÈÍÄÝÌÈÉÍ ÕÀÍÃÀËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ

A àìèíäýìèéã ºâ÷íèé ýì÷èëãýý áîëîí ñýðãèéëýëòýíä õýðýãëýäýã.

• Óëààíáóðõàí áóþó õ¿íä òóðààëûí ýì÷èëãýýíä õýðýãëýíý.

• À àìèíäýìèéí äóòëûí ñýðãèéëýëòýíä õýðýãëýíý.

6 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñíû á¿õ õ¿¿õäýä À àìèíäýì ºãñíººð À àìèíäýìèéí äóòëààñá¿ðýí ñýðãèéëæ ÷àäíà. Ìºí óæèã ñóóëãàëò, òóðààë, óóøãèíû õàòãàëãàà áîëîí áóñàäºâ÷òýé õ¿¿õä¿¿äýä À àìèíäýì ºãíº. À àìèíäýìýýð õàíãàõ íü õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë, íàñáàðàëò áóóðóóëäàã ãýæ À àìèíäýìèéí äóòàëòàé íóòàãò õèéñýí ñóäàëãààãààð ãàðñàíáàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õäèéã õºõººð õîîëëîõ, 6 ñàðààñ õîéø À àìèíäýìýýð áàÿëàãíýìýãäýë õîîëîíä îðóóëñíààð À àìèíäýìèéí äóòëààñ ñýðãèéëæ áîëíî.

À àìèíäýìèéã ñýðãèéëýëòýíä ºãºõäºº ñ¿¿ëèéí 6 ñàð óóñàí ýñýõèéã íü àñóóõõýðýãòýé. Õ¿¿õäèéí êàðòàíä À àìèíäýì óóëãàñàí ºäðèéã òýìäýãëý.

6 ñàðààñ 5 õ¿ðòýëõ íàñíû á¿õ õ¿¿õýä 6 ñàð òóòàìä íýã òóí À àìèíäýì óóõ ¸ñòîé.Ýìíýëýãò ºâ÷íèé óëìààñ èðæ ¿ç¿¿ëýõýä íü õýçýý õàìãèéí ñ¿¿ëä À àìèíäýì óóñíûã íüøàëãàõ áîëîìæòîé þì. Õýðýâ 6 ñàðààñ äýýø íàñòàé õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 6 ñàð À àìèíäýìóóãààã¿é áàéâàë À àìèíäýìèéí íýã òóíã ýìíýëýãò ºã.

À àìèíäýìèéã óëààíáóðõàí áóþó õ¿íä òóðààëûí ýì÷èëãýýíä õýðýãëýõýä ãîëëîíàíõààð÷, õýðýâ À àìèíäýìèéí õàíãàëò ìóó áàéâàë ÇªÂÕªÍ ýäãýýð ºâ÷íèé ýì÷èëãýýíäõýðýãëýõ õýðýãòýé. Ñ¿¿ëèéí 6 ñàð À àìèíäýì óóãààã¿é áàéñàí ÷ ºãºõ õýðýãã¿é.

Õ¿¿õäèéí À àìèíäýìèéí õàíãàëòûí áàéäëûã øàëãà:

Õ¿¿õäèéí íàñûã òîäîðõîéë. Çºâõºí 6 ñàðààñ äýýø íàñòàé õ¿¿õä¿¿äýä Ààìèíäýìèéã ºãíº.

Õ¿¿õäèéí êàðòûã õàð.

• À àìèíäýì óóñàí ñ¿¿ëèéí õóãàöààã òýìäýãëýñýí ýñýõèéã õàð.

• Õýðýâ õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 6 ñàð óóãààã¿é áàéâàë íýã òóíã óóëãà. ¯çëýãèéíÌàÿãòàä À àìèíäýìèéí õàíãàëòûí í¿äèéã äóãóéë.

À ÀÌÈÍÄÝÌÈÉÍ ÕÀÍÃÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË- Õ¿¿õýä 6 ñàð áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñòàé þó?

- Õ¿¿õýä ñ¿¿ëèéí 6 ñàð À àìèíäýì óóñàí óó?

118

ÄÀÑÃÀË Ï

Õýñýã 1: 8.1-ð õýñýãò áàéãàà äàðõëààæóóëàëòûí ýñðýã çààëòûí òàëààðõìýäýýëëèéã äàõèí óíø. Òýãýýä äàðààõ õ¿¿õýä á¿ðò ýñðýã çààëò áóé ýñýõèéã øèéäâýðëý.

Õýðýâ õ¿¿õýä:

ãýðòýý ¿¿ñãýã÷èéí ýñðýã ýì óóõ ãýæ

áàéãàà

àðüñíû õýñýã ãàçðûí õàëäâàðòàé

ÑÕÕÒ1-èéí äàðààõàí òàòñàí áà

ºíººäºð ÑÕÕÒ2 áà Ñàà 3 òàðèëãà

õèéëãýõ õýðýãòýé

ç¿ðõíèé àðõàã ºâ÷òýé

õ¿íä ºâ÷íèé ó÷èð ýìíýëýãò õýâòýõ

áîëñîí

çºâõºí õºõººð õîîëëîäîã

àõ íü ºíãºðñºí æèë òàòñàí

òºðºõäºº øàðëàëòòàé áàéñàí

ÁÀÃÀ ÆÈÍÒÝÉ

ÄÎÕ-òîé íü ìýäýãäñýí áà åð íü ÿìàð ÷

òàðèëãà õèéëãýýã¿é

ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É: ÕÀÍÈÀÄ

ØÓÓÕÈÍÀÀÒÀÉ

Òîâëîëîîð áîëõ¿¿õäèéãºíººäºð

äàðõëààæóóëíà

ªíººäºðäàðõëàà-

æóóëàõã¿é

119

Õýñýã 2: Äàðààõ õ¿¿õä¿¿äèéí òóõàé óíø. ªíººäºð ÿìàð íýã äàðõëààæóóëàëòõèéõ ýñýõèéã õ¿¿õýä òóñ á¿ðò øèéäâýðëý.

1. Ñàðóóë 6 ñàðòàé. Àþóëòàé åðºíõèé øèíæã¿é, ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀÃ¯É:ÕÀÍÈÀÄ ØÓÓÕÈÍÀÀ, ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É ÁÀ ÒÓÐÀÀËÃ¯É õýìýýí àíãèëñàí.

Äàðõëààæóóëàëòûí ò¿¿õ: ÁÖÆ, ÂÃ1, ÂÃ2, Ñàà1, Ñàà2, Ñàà3, ÑÕÕÒ1, ÑÕÕÒ2,Ñàà3 áà ÑÕÕÒ2-ûã 6 äîëîî õîíîãèéí ºìíºõèéëãýñýí

à. Ñàðóóë òîâëîëûí äàãóó òàðèëãóóäàà õèéëãýñýí áàéíà óó?

á. Ñàðóóë ºíººäºð ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéëãýõ õýðýãòýé þó? Õýðýãòýé áîë ÿìàð?

â. Äàðààãèéí äàðõëààæóóëàëòàíä õýçýý ýðãýæ èðýõ ¸ñòîé âý?

ã. ªíººäºð ò¿¿íä À àìèíäýì óóëãàõ øààðäëàãàòàé þó?

Ä. ªíººäºð ò¿¿íä Ä àìèíäýì óóëãàõ øààðäëàãàòàé þó?

2. ×óëóóí 3 ñàðòàé. Àþóëòàé åðºíõèé øèíæã¿é. Õ¿¿õäèéã ØÈÍÃÝÍ ÀËÄÀËÒÃ¯ÉÑÓÓËÃÀËÒ ÁÀ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ õýìýýí àíãèëñàí.

Äàðõëààæóóëàëòûí ò¿¿õ: ÁÖÆ, ÂÃ1, ÂÃ2, Ñàà1, Ñàà2 áà ÑÕÕÒ1. Ñàà2 áàÑÕÕÒ1-èéã 5 äîëîî õîíîãèéí ºìíº õèéëãýñýí.

à. ×óëóóí òîâëîëûí äàãóó òàðèëãóóäàà õèéëãýñýí áàéíà óó?

á. ×óëóóí ºíººäºð ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéëãýõ õýðýãòýé þ¿? Õýðýãòýé áîëÿìàð?

â. ×óëóóí ñóóëãàëòòàé áàéãàà. Äàðààãèéí èðýëòýíäýý ÿìàð òàðèëãà õèéëãýõâý?

ã. ×óëóóí äàðààãèéí äàðõëààæóóëàëòàíä õýçýý èðýõ âý?

ä. ªíººäºð ò¿¿íä À àìèíäýì óóëãàõ øààðäëàãàòàé þó?

å. ªíººäºð ò¿¿íä Ä àìèíäýì óóëãàõ øààðäëàãàòàé þó?

3. Ìàíäóóë 9 ñàðòàé. Àþóëòàé åðºíõèé øèíæã¿é. Õ¿¿õäèéã ÓÓØÃÈÍÛ ÕÀÒÃÀËÃÀÀ,ÕÀËÓÓÐÀËÒ, ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒÃ¯É, ÒÓÐÀÀËÃ¯É, ÐÀÕÈÒÃ¯É õýìýýí àíãèëñàí.

Äàðõëààæóóëàëòûí ò¿¿õ: ÁÖÆ, ÂÃ1, ÂÃ2, Ñàà1,Ñàà2 áà ÑÕÕÒ1. Ìàíäóóë 7ñàðòàéäàà Ñàà3 áà ÑÕÕÒ2-ûã õèéëãýæ, À àìèíäýìóóñàí.

120

à. Ìàíäóóëûí òîâëîëûí äàãóó òàðèëãóóäàà õèéëãýñýí áàéíà óó?

á. Ìàíäóóë ºíººäºð ñýðãèéëýõ òàðèëãà õèéëãýõ õýðýãòýé þó? Õýðýãòýé áîëÿìàð?

â. Ìàíäóóë äàðààãèéí äàðõëààæóóëàëòàíä õýçýý èðýõ ¸ñòîé âý?

ã. ªíººäºð ò¿¿íä À àìèíäýì óóëãàõ øààðäëàãàòàé þó?

Ä. ªíººäºð ò¿¿íä Ä àìèíäýì óóëãàõ øààðäëàãàòàé þó?

Ýíý äàñãàëàà õèéæ äóóñààä ñóðãàã÷ áàãøäàà õýë.

Ñóðãàã÷ áàãø òàíü òà íàðààð õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðîõ æèíãèéíõ¿ñíýãò àøèãëàí äàäëàãà õèéëãýíý.

121

9.0 ÁÓÑÀÄ ªÂ×Í¯¯ÄÈÉÃ ¯ÍÝË

Õ¿ñíýãòèéí ¯ÍÝË õóóäàñíû ñ¿¿ë÷èéí í¿ä õ¿¿õäýä áàéæ áîëîõ áóñàä àëèâààºâ÷í¿¿äèéã ¿íýëýõèéã òàíä ñàíóóëæ áàéíà.

¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãò ºâ÷òýé õ¿¿õäèéí á¿õèé ë ºâ÷èíä ÷èãëýãäýýã¿é áîëîõîîðòà îäîî ýõèéí õýëñýí áóñàä ºâ÷í¿¿äèéã ¿íýëíý. Æèøýýëáýë, Õ¿¿õýä àðüñíû õàëäâàðòàé,çàãàòíóóðòàé áóþó õ¿ç¿¿íèé áóë÷èðõàéíóóä õàâäñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýñâýë òà¿íýëãýýíèé ÿâöàä ò¿¿íä ººð ºâ÷íèéã àæèãëàäàã. Òà ººðèéí ìýäëýã, äàäëàãà áà ýìíýëç¿éíáîäëîãûí äàãóó áóñàä àëèâàà ºâ÷í¿¿äèéã ¿íýëæ ýì÷èë. Òà ýì÷èëæ ÷àäàõã¿é, àëèâààºâ÷òýé õ¿¿õäèéã ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõýýð èëãýý.

* * *

Õ¿ñíýãòèéí àíãèëàõ òàëûí õîîñîí í¿äýíä ÿìàð ÷óõàë ñàíóóëãà áàéíà. ¯¿íä:

Õýçýý ÿàðàëòàé äàõèí ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.

Ýíý ñàíóóëãà òàíä ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæòýé õ¿¿õäèéã ÿàðàëòàé ýì÷ëýõáà õýâò¿¿ëýõèéã ñàíóóëæ áàéíà. Òýð õ¿¿õýä àþóëòàé åðºíõèé øèíæòýé áîëîâ÷ ãîëøèíæ¿¿ä áàéõã¿é, õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàë áàéõã¿é áàéõ íü ò¿ãýýìýë áóñ áîëîâ÷ áîëîìæòîéþì. Àþóëòàé åðºíõèé øèíæòýé áà ÿìàð íýã áóñàä õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàëã¿é õ¿¿õäèéãõýâò¿¿ëýõèéã ÿàæ øèéäâýðëýõ áà òºëºâëºõèéã ÝÌ×ÈËÃÝÝÃ ÒÎÃÒÎÎ íîìîíä çààñàíáàéãàà.

ÀÞÓËÒÀÉ ÅÐªÍÕÈÉ ØÈÍÆÈÉÍ ÀËÜ ÍÝÃ ÍÜ ÈËÝÐÑÝÍ Õ¯¯ÕÄÈÉÃ ¿¿ñãýã÷èéíýñðýã òîõèðîõ ýìèéí ýõíèé òóí áà áóñàä ÿàðàëòàé ýì÷èëãýý õèéñíèé äàðààÝÌÍÝËÝÃÒ ÕÝÂÒ¯¯ËÍÝ ãýäãèéã ñàíà.Òýìäýãëýë: Â òºëºâëºãººãººð øèíãýí ñýëáýæ àþóëòàé øèíæ¿¿äèéã àðèëãàõàäýìíýëýãò óäààí õýâòýõ øààðäëàãàã¿é.

122

ÄÀÑÃÀË Ð

Ýìíýëç¿éí áîäëîãóóäûã óíø. ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË õ¿ñíýãòýíä áè÷ñýí á¿õ ç¿éëèéãàøèãëàí äàäëàãà õèé. Õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã äàñãàë òóñ á¿ðýýð¯çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý. Äàñãàë õèéõäýý õ¿ñíýãòýý õàð.

Ýõíèé òîõèîëäîë äàðààãèéí õóóäàñíààñ ýõýëíý.

123

Òîõèîëäîë 1: Äàìáà

Äàìáà 9 ñàðòàé, æèí 9.5 êã, áèåèéí õàëóóí 39.5 õýì. Õ¿¿õýä 1 äîëîî õîíîãñóóëãàñàí ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Äàìáàä ÿìàð íýã àþóëòàé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é, õàíèàëãààã¿é, àìüñãààäààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Äàìáûí ñóóëãàëòûí øèíæ¿¿äèéã ¿íýëñýí. Ýõ óðüä íüÄàìáûã äîëîî õîíîã ñóóëãàñàí ãýæ õýëñýí. Äàìáûí áààñàíä öóñ áàéõã¿é. Òýð öî÷ðîìõîéáèø áóþó òàéâàí, ò¿¿íèé óõààí ñàðóóë, óíòààðààã¿é, í¿ä íü õîíõîéñîí. Óóõ þì ºãºõºäòýð öàíãàñàí, õîâäîãëîí óóíà. Àðüñíû õóíèàñ óäààí àðèëíà.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õàëóóíòàé õîëáîîòîé íýìýëò øèíæ¿¿äèéã¿íýëñýí. 2 ºäºð îð÷èì Äàìáûí áèå õàëóóí áàéíà ãýæ ýõ õýëñýí. Ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä óëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é. Ò¿¿íèé õ¿ç¿¿ õºøèíãº áèø, íóñ ãîîæèõã¿é, óëààíáóðõàí ñýæèãëýõøèíæ¿¿ä ò¿¿íä áàéõã¿é.

×èõíèé ºâ÷èí áàéõã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûí øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Äàìáàèëò õ¿íä òóðààëã¿é, àëãà öàéõ øèíæã¿é, õî¸ð õºëäºº õàâàíã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàíò¿¿íèé íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëñîí.

Äàìáà õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºðäºãã¿é, ãàâëûí ÿñ çººëðººã¿é,“ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëðýýã¿é, áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë õýâèéí.

Äàìáà ÁÖÆ, ÂÃ 1, ÂÃ2, ÑÕÕÒ1, ÑÕÕÒ2 áà ÑÕÕÒ3 ò¿¿í÷ëýí Ñàà1, Ñàà2, Ñàà3,Ñàà4-ûã õèéëãýñýí.

Äàìáàãèéí êàðòàíä À àìèíäýì óóæ áàéñàí òóõàé òýìäýãëýë áàéõã¿é, ýõ íü ÷ áàñóóæ áàéñíûã ñàíàõã¿é áàéãàà.

Äàìáûí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã äàðààãèéí õóóäñàíä áóé ¯çëýãèéíÌàÿãòàä òýìäýãëý.

124

ÄÀÑÃÀË Ð, Òîõèîëäîë 1























Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÄÀÐÕËÀÀÆÓÓËÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË ÁÀ À ÀÌÈÍÄÝÌÈÉÍ ÕÀÍÃÀËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ØÀËÃÀ.ªíººäºð õèéõ âàêöèíûã äóãóéë._____ _____ _____ _____ _____ÁÖÆ ÑÕÕÒ- 1 ÑÕÕÒ- 2 ÑÕÕÒ- 3 ÑÕÕÒ (äàâòàí) À ÀÌÈÍÄÝÌ_____ _____ _____ _____ _____ _____ _____Ñàà-1 Ñàà-2 Ñàà-3 Ñàà-4 ÓÁ-1 ÓÁ-2 Ñàà (äàâòàí)_____ _____ _____ÂÃ-1 ÂÃ-2 ÂÃ-3

Õ¯¯ÕÝÄ ÖÓÑ ÁÀÃÀÄÀËÒ ÁÓÞÓ ÆÈÍ ÁÀÃÀ ýñâýë 2 íàñ õ¿ðýýã¿é áîë Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÕÎÎËËÎËÒÛÍ ÁÀÉÄËÛÃ ̄ ÍÝË.

• Òà õ¿¿õäýý õºõººð õîîëëîäîã óó? Òèéì___ ¯ã¿é___Õýðýâ òèéì áîë 24 öàãò õýäýí óäàà? ___ óäàà. Òà øºíº õºõ¿¿ëäýã ¿¿? Òèéì___ ¯ã¿é___

• Õ¿¿õäýä ÿìàð íýã õîîë áóþó øèíãýí ºãäºã ¿¿? Òèéì___ ¯ã¿é___Õýðýâ òèéì áîë ÿìàð õîîë áóþó øèíãýí _____________________________________________________________ªäºðò õýäýí óäàà? ___ óäàà. Õ¿¿õäèéã õîîëëîõäîî òà þó õýðýãëýäýã âý? ________________________________Õýðýâ íàñàíä òîõèðñîí æèí áàãà áîë: ßìàð õýìæýýòýé õîîë èääýã âý? ___________________________________Õ¿¿õýä ººðºº õîîëîî èääýã ¿¿? ____ Õýí õ¿¿õäèéã õîîëëîäîã âý? ßàæ? __________________________________

• Ýíý ºâ÷íèé ÿâöàä õ¿¿õäèéí õîîëëîëò ººð÷ëºãäñºí ¿¿? Òèéì____ ¯ã¿é ____ Òèéì áîë, ÿàæ?



Äàðààãèéí âàêöèíä èðýõ:___________________________

(ªäºð)

ÁÓÑÀÄ ªÂ×Í¯¯ÄÈÉÃ ¯ÍÝË

Òà ýíý õýñãèéãÝÕÝÄ ÇªÂËª

ñýäýâò õè÷ýýë äýýðáºãëºæ ñóðíà

125

Òîõèîëäîë 2: Ìèøýýë

Ìèøýýë 4 ñàðòàé, æèí 5.6 êã, áèåèéí õàëóóí 38 õýì. Îõèí ñóóëãàñàí ó÷ðààñºíººäºð ýìíýëýãò èðñýí.

Ìèøýýë ÿìàð íýã àþóëòýé åðºíõèé øèíæ áàéõã¿é, õàíèàëãààã¿é, àìüñãààäààã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí öààøèä ñóóëãàëòûí øèíæ¿¿äèéã ¿íýëñýí. Îõèí 2 ºäºðöóñòàé ñóóëãàæ áàéíà ãýæ ýõ õýëñýí. Ìèøýýë öî÷ðîìõîé áóñ áóþó òàéâàí, óõààí ñàðóóëóíòààðààã¿é, ò¿¿íèé í¿ä õîíõîéãîîã¿é. Òýð õýâèéí óóæ áàéñàí áà öàíãàñàí õàðàãäààã¿é.Àðüñíû õóíèàñ ò¿ðãýí àðèëíà.

Äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õàëóóðàëòûã ¿íýëñýí. Ìèøýýë 2 ºäºð õàëóóð÷áàéíà ãýæ ýõ íü õýëñýí. Îõèí ñ¿¿ëèéí 3 ñàð óëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é, ò¿¿íèé íóñãîîæèõã¿é áà õ¿ç¿¿ õºøººã¿é. Óëààíáóðõíû ñýæèãòýé øèíæ ò¿¿íä áàéõã¿é.

Ìèøýýë ÷èõíèé ºâ÷èíã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûã¿íýëñýí. Îõèí èëò õ¿íä òóðààëã¿é, àëãà öàéõ øèíæã¿é, õî¸ð õºë õàâàíã¿é. Ýð¿¿ëìýíäèéí àæèëòàí íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëîâ.

Ìèøýýë õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºðäºãã¿é, ãàâëûí ÿñ çººëðººã¿é,“ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëðýýã¿é, áóë÷èíãèéí òîíóñ õýâèéí.

Ìèøýýë òºðºõäºº ÁÖÆ, ÂÃ1 áà Ñàà1 àâñàí. 4 äîëîî õîíîãèéí ºìíº ÑÕÕÒ1 áàÑàà2 õèéëãýñýí.

Ìèøýýëèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã äàðààõ õóóäñàíä áóé ¯çëýãèéíÌàÿãòàä òýìäýãëý.

126
































(ªäºð)




127

Òîõèîëäîë 3: Æèìñìàà

Æèìñìàà 37 ñàðòàé, æèí 15.3 êã, áèåèéí õàëóóí 38.5 õýì. Îõèíû õîäîîä ºâäñºí,íóñ ãîîæñîí, òóóðàëò ãàðñàí áà õàíèàëãàñàí ìºí áèå íü õàëóóí áàéñàí ó÷ðààñ ãýðèéíõýííü ºíººäºð ò¿¿íèéã ýìíýëýãò àâ÷ èðæýý.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí àþóëòàé åðºíõèé øèíæ¿¿äèéã øàëãàñàí. Îõèí óóæ ÷àäíà,óóñíàà áººëæèõã¿é, òàòààã¿é áà óíòààðààã¿é áóþó óõààí ñàðóóë.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéí õàíèàëãà áóþó àìüñãàë ñààäòàé øèíæèéãøàëãàñàí. 2 ºäºð õàíèàëãàæ áàéíà ãýæ ãýðèéíõýí íü õýëñýí. Àìüñãàë 1 õîðîìä 55 óäààáà õàðàõàä öýýæ õîíõîëçîõã¿é, àìüñãàë àâàõ ¿åä ÿìàð íýã åðèéí áóñ øóóãèàíñîíñîãäîõã¿é.

Æèìñìàà ñóóëãààã¿é, ãýñýí ÷ îõèíû áèå õàëóóí áàéñàí ãýæ òýä õýëñýí. Òýð 2ºäºð õàëóóíòàé áàéñàí áà ñ¿¿ëèéí 3 ñàðä óëààíáóðõíààð ºâ÷ëººã¿é, õ¿ç¿¿ õºøèíãºáèø. Ò¿¿íèé íóñ ãîîæíî. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí óëààíáóðõíû ñýæèãòýé øèíæ¿¿äèéãõàéñàí. Ò¿¿íèé òóóðàëò ò¿ãýýìýë áèø, çºâõºí ò¿¿íèé ãàð äýýð òóóðàëò ãàðñàí.

Æèìñìàà ÷èõíèé ºâ÷èíã¿é õýìýýí ãýðèéíõýí íü õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí Æèìñìààä òóðààë áà öóñ áàãàäàëòûã øàëãàñàí. Îõèíèëò òóðààëòàé áèø, ò¿¿íä àëãà öàéõ øèíæ áàéõã¿é, õî¸ð õºë õàâàíã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéíàæèëòàí ò¿¿íèé íàñàíä òîõèðîõ æèíã òîäîðõîéëñîí.

Æèìñìàà ÁÖÆ, ÂÃ1, ÂÃ2,ÂÃ3, ÓÁ1, ÓÁ2,Ñàà1, Ñàà2, Ñàà3, Ñàà4, ÑÕÕÒ1, ÑÕÕÒ2,ÑÕÕÒ3, ÑÕÕÒ áîëîí ñààãèéí äàâòàí òàðèëãóóä õèéëãýñýí. À àìèíäýì óóæ áàéñàíòýìäýãëýë áàéõã¿é. Æèìñìààãèéí øèíæ¿¿ä áà òýäãýýðèéí àíãèëëûã äàðààõ õóóäñàíäáóé ̄ çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.

128
































(ªäºð)




129

Òîõèîëäîë 4: Òýðáèø

Òýðáèø 6 ñàðòàé, æèí 4 êã, áèåèéí õàëóóí 37 õýì. Òýðáèø õàíèàëãàñàí ó÷èð ýõíü ò¿¿íèéã ýìíýëýãò àâ÷èðñàí. Òýðáèø ìºí òóðààä áàéõ øèã ãýæ ýõ íü õýëñýí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí ÿìàð ÷ àþóëòàé åðºíõèé øèíæ îëîîã¿é.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õàíèàëãàëòûã ¿íýëñýí. Òýðáèø 4 ºäºð õàíèàëãàæ áóéãýæ ýõ õýëñýí. Àìüñãàë 1 õîðîìä 52 óäàà áàéñàí. Òýðáèøèéí öýýæ õîíõîëçîõã¿é, òàéâàíáàéõàä íü õÿõòíàà ñîíñîãäîõã¿é.

Òýðáèø ñóóëãààã¿é, õàëóóðààã¿é, ÷èõíèé ºâ÷èíã¿é ãýæ ýõ õýëñýí.

Òýð èëò õ¿íä òóðààëòàéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õàðñàí. Ò¿¿íä àëãà öàéõ øèíæáàéãààã¿é, õî¸ð õºë õàâàíã¿é. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðîõ æèíãòîäîðõîéëñîí.

Òýðáèø õºõºº õºõºõ, óíòàæ áàéõäàà õºëºðäºãã¿é, ãàâëûí ÿñ çººëðººã¿é, õàðèí“ñàìïèíãèéí ýðõ” øèíæ èëýðñýí, áóë÷èíãèéí õ¿÷äýë ñóëàðñàí áàéâ.

Îõèí ÁÖÆ, ÂÃ1, ÂÃ2, Ñàà1, Ñàà2 áà ÑÕÕÒ1 òàðèëãà õèéëãýñýí, À àìèíäýì óóæáàéãààã¿é.

130
































(ªäºð)




131

ÄÀÑÃÀË Ñ (S)

Ýíýõ¿¿ ä¿ðñ áè÷ëýãèéí äàñãàëààð òà ÷èõíèé ºâ÷òýé õ¿¿õäèéã õýðõýí ¿íýëýõ ìºíòóðààë áà öóñ áàãàäàëòûí øèíæ¿¿äèéã ÿàæ àæèãëàõ ¿ç¿¿ëáýð ¿çíý. Òà ýìíýëç¿éíáîäëîãî ¿çíý. Õ¿¿õäèéí øèíæ¿¿ä áà àíãèëëûã äàðààãèéí õóóäàñíû ¯çëýãèéí Ìàÿãòàäòýìäýãëý.

132

ÄÀÑÃÀË Ñ, Ä¿ðñ Áè÷ëýãèéí Äàñãàë 1































(ªäºð)




133

ÄÀÑÃÀË T (T)

Ýíýõ¿¿ ä¿ðñ áè÷ëýãèéí äàñãàëààð òà ýìíýëç¿éí õî¸ð áîäëîãî àæèãëàíà. Õ¿¿õäèéíøèíæ¿¿ä áà àíãèëëûã äàðààãèéí õî¸ð õóóäñàíä áóé ¯çëýãèéí Ìàÿãòàä òýìäýãëý.

134

ÄÀÑÃÀË Ò, Ä¿ðñ Áè÷ëýãèéí Äàñãàë 1































(ªäºð)




135

ÄÀÑÃÀË Ò, Ä¿ðñ Áè÷ëýãèéí Äàñãàë 2































(ªäºð)




137

ÕÀÂÑÐÀËÒ

2 ÑÀÐÀÀÑ 5 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ ªÂ×ÒÝÉÕ¯¯ÕÄÈÉÃ ¯ÍÝË, ÀÍÃÈË

¯çëýãèéí ÌàÿãòûíÕÓÓÄÀÑ

138































(ªäºð)




139

ÝÌ×ÈËÃÝÝ

ªºð õ¿íä ºâ÷íèé àíãèëàëã¿é ÷ ãýñýí ÿìàð íýã

àþóëòàé øèíæòýé õ¿¿õäèéã õýâò¿¿ëíý ãýäãèéã ñàíà.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Äàâòàí ¿çëýãò ýðãýæ èðýõ õóãàöàà: ___________________________________

Õýçýý ÿàðàëòàé ýðãýæ ¿ç¿¿ëýõèéã ýõýä çºâëº.

ªíººäºð øààðäëàãàòàé äàðõëààæóóëàëòûã õèéæ, À àìèíäýì ºã: ________

_______________________________________________Õîîëëîëòûí çºâëºãºº ºã: _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

book 2 хөцм

Health & Medicine