bursa kent mÜzesİ ÇengİÇ beylerİ’ne aİt sİlah ...tez.sdu.edu.tr/tezler/ts02726.pdfsanat...

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI

BURSA KENT MÜZESİ ÇENGİÇ BEYLERİ’NE AİT SİLAH

KOLEKSİYONU

Gizem DEDE

1530226022

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Doç. Dr. Abdullah Şevki DUYMAZ

ISPARTA- 2018

iii

(DEDE, Gizem, Bursa Kent Müzesi Çengiç Beyleri’ne Ait Silah Koleksiyonu,

Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018)

ÖZET

Sanat tarihi çalışmalarında silahlar, süsleme özellikleri bakımından bir dönemin

tarihine ve estetik anlayışına yönelik iyi bilgiler sunabiliyor olmalarına rağmen, seramik,

cam gibi diğer küçük eserlere göre daha az konu edinilmektedir. Bu bağlamda “Bursa

Kent Müzesi Çengiç Beyleri’ne Ait Silah Koleksiyonu” başlıklı çalışma ile Osmanlı

dönemi silahlarının Sanat Tarihi disiplini içerisinde değerlendirilmesi ve alandaki

boşlukların giderilmesi amaçlanmıştır.

Bursa Kent Müzesi’nde sergilenen Osmanlı dönemine ait 37 adet eser

incelenmiştir. İncelenen eserler iki grup halindedir; 14 tabanca, 5 tüfek, 6 kılıç, 3 adet

yatağan ve 1 adet kama silahlar grubunu oluştururken, 2 barutluk, 3 muhafaza ve 1 adet

kolçak ise savaş gereçleri kısmını oluşturmaktadır.

Tez kapsamındaki eserlerin tamamının 18. ve 19. yüzyıllara ait olduğu

anlaşılmıştır. Eserlerin yarıya yakın kısmının Avrupa diğer yarısının ise Osmanlı menşeili

olduğu süsleme özellikleri ve üzerlerindeki kitabelerden anlaşılmaktadır.

Anahtar kelimeler: Bursa Kent Müzesi, Silah, Çengiç Beyler, Osmanlı Silahları,

Maden Süsleme.

iv

(DEDE, Gizem, Bursa City Museum Çengiç Beyler’s Weapon Collection, Yüksek

Lisans Tezi, Isparta, 2018)

ABSTRACT

In art history, weapons are less subject than other handcraft objects like ceramics

and glass, although they can provide good information about the history and aesthetic

sense of a period in terms of their decorative features. In this context, it was aimed to

evaluate the Ottoman era weapons in the discipline of Art History with the title entitled

"Bursa City Museum Çengiç beyler’s weapon collection" and to eliminate the gaps in the

area.

37 pieces belonging to the Ottoman period exhibited at Bursa City Museum were

examined. The materials studied are in two groups; 14 pistols, 5 rifles, 6 swords, 3

yatağans and 1 wedge arms group, while 2 barutluks, 3 protector box and 1 vambrace the

part of the war equipment.

It is understood that all of the works under the thesis belong to the 18th and 19th

centuries. It is understood from the ornamentation features and close references that half

of the works are from Europe and the other half are from Ottoman origin.

Key Words: Bursa City Museum, Weapon, Çengiç Beyler, Ottoman Weapons,

Metal Ornament.

v

İÇİNDEKİLER

TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI .......................................................................... i YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii

ÖZET ............................................................................................................................... iii ABSTRACT .................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................... vi FOTOĞRAF LİSTESİ ................................................................................................. vii

ÇİZİM LİSTESİ ........................................................................................................... xiii ÖNSÖZ .......................................................................................................................... xiv GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKLERDE SİLAH KULLANIMININ GELİŞİMİ VE SANAT TARİHİ

AÇISINDAN SİLAH

1.1. TAARRUZ SİLAHLARI ....................................................................................... 9

1.1.1. Ateşsiz Silahlar ................................................................................................ 9 1.1.1.1. Vurucu Silahlar ....................................................................................... 10 1.1.1.2. Delici Silahlar.......................................................................................... 11

1.1.1.3. Kesici Silahlar ......................................................................................... 14 1.1.2. Ateşli Silahlar ................................................................................................ 21

1.2. SANAT TARİHİ AÇISINDAN SİLAH .............................................................. 30 1.2.1. Malzeme......................................................................................................... 32 1.2.2. Yapım Teknikleri ........................................................................................... 35

1.2.2.1. Süsleme Tekniği ...................................................................................... 37

İKİNCİ BÖLÜM

KATALOG

2.1. ATEŞSİZ SİLAHLAR ......................................................................................... 40 2.2. ATEŞLİ SİLAHLAR ........................................................................................... 64

KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME ......................................................... 141 SONUÇ ......................................................................................................................... 157 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 159 EKLER ......................................................................................................................... 165

TEZ İÇİN KISA SÖZLÜK ........................................................................................ 173 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 176

vi

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Eserlerin Tür Döküm Tablosu ........................................................................ 165

Tablo 2: Malzeme Ve Yapım Tekniği .......................................................................... 167

Tablo 3: Süsleme Tekniğine Göre Döküm Tablosu ...................................................... 169

Tablo 4: Eserlerin Süsleme Döküm Tablosu ................................................................ 171

vii

FOTOĞRAF LİSTESİ

Fotoğraf 1: Kılıç Ve Kını Genel Görünüş (2017) ........................................................... 41

Fotoğraf 2: Kılıç Ve Kını Genel Görünüş (2017) ........................................................... 41

Fotoğraf 3: Kılıç Tabanının Bir Yüz (2017) ................................................................... 41

Fotoğraf 8: Kılıç Kını Genel Görünüş (2017) ................................................................. 45

Fotoğraf 9: Kılıç Kını Genel Görünüş (2017) ................................................................. 45

Fotoğraf 10-11: Kabza Balçak Ayrıntı (2017) ................................................................ 45

Fotoğraf 12: Kılıç Kını Genel Görünüş (2017) ............................................................... 47


Fotoğraf 14: Kılıç Balçak Ayrıntı (2017) ....................................................................... 47



Fotoğraf 17: Kabza Balçak Ayrıntı (2017) .................................................................... 49

Fotoğraf 18: Kını Ayrıntı (2017) .................................................................................... 49



Fotoğraf 21: Kabza Balçak Genel Görünümü (2017) ..................................................... 51

Fotoğraf 22: Kılıç Ayrıntı, Güneş Ve Ay Betimi (2017) ................................................ 52

Fotoğraf 23: Yatağan Genel Görünüş (2017).................................................................. 54

Fotoğraf 24: Yatağan Ve Kını Genel Görünüş (2017) .................................................... 54

Fotoğraf 25: Yatağan Namlusu Detay (2017) ................................................................. 55

Fotoğraf 26: Yatağan Kabza Detay (2017) ..................................................................... 55




Fotoğraf 30: Kama Ve Kını (2017) ................................................................................. 59



Fotoğraf 33: Yatağan Ve Kını (2017) ............................................................................ 61

Fotoğraf 34: Yatağan Ve Kını (2017) ............................................................................. 61

Fotoğraf 35: Yatağan Kabza Ayrıntı (2017) ................................................................... 61

Fotoğraf 36: Yatağan Namlu Ayrıntı (2017) .................................................................. 62

Fotoğraf 37: Yatağan Kabza Ayrıntı (2017) ................................................................... 62

viii

Fotoğraf 38: Yatağan Namlu Kitabe (2017) ................................................................... 62

Fotoğraf 39: Kamçı (2017).............................................................................................. 63

Fotoğraf 40: Çakmaklı Tüfek (2017) .............................................................................. 65

Fotoğraf 41: Çakmaklı Tüfek Dipçik, Namlu Genel Görünüm (2017) .......................... 65

Fotoğraf 42: Çakmaklı Tüfek Çakmağındaki Süsleme (2017) ....................................... 66

Fotoğraf 43: Çakmaklı Tüfek Çakmağındaki Süsleme Diğer Tabanı (2017) ................ 66

Fotoğraf 44: Çakmaklı Tüfek Üst Görünüş (2017) ......................................................... 66

Fotoğraf 45: Çakmaklı Tüfek Çakmağındaki Süsleme Üst Görünüş (2017) ................. 67

Fotoğraf 46: Çakmaklı Tüfek Genel Görünüm (2017) ................................................... 69


Fotoğraf 48: Çakmaklı Tüfek Kabza Ayrıntı (2017) ...................................................... 69

Fotoğraf 49: Çakmaklı Tüfek Namlu Ayrıntı (2017) ...................................................... 70

Fotoğraf 50: Çakmaklı Tüfek Namlu (2017) .................................................................. 70


Fotoğraf 52: Çakmaklı Tüfek Genel Görünüm, Diğer Tabanı (2017) ............................ 72

Fotoğraf 53: Çakmaklı Tüfek Çakmak Mekanizması (2017) ......................................... 72




Fotoğraf 57: Çakmaklı Tüfek Çakmak Mekanizması (2017) ........................................ 75

Fotoğraf 58: Çakmaklı Tüfek Namlu Üst Görünüş (2017) ............................................. 75

Fotoğraf 59: Çakmaklı Tüfek Namlu Ayrıntı (2017) ...................................................... 75



Fotoğraf 62: Çakmaklı Tüfek Kabza Görünüm (2017).................................................. 77

Fotoğraf 63: Çakmaklı Tabanca Genel Görünüm (2017) ............................................... 79


Fotoğraf 65: Çakmaklı Tabanca Kabza(2017) ................................................................ 79

Fotoğraf 66: Çakmaklı Tabanca Kabza (2017) ............................................................... 80




Fotoğraf 70: Çakmaklı Tabanca Namlu (2017) ............................................................. 83


ix


Fotoğraf 73: Çakmaklı Tabanca Kabza (2017) .............................................................. 85

Fotoğraf 74: Çakmaklı Tabanca Kabza Topuzu (2017) .................................................. 86







Fotoğraf 81: Çakmaklı Tabanca Namlu Ucu (2017)....................................................... 91



Fotoğraf 84: Çakmaklı Tabanca Namlu (2017) .............................................................. 93




Fotoğraf 88: Çakmaklı Tabanca Çakmak Mekanizması (2017) ..................................... 96

Fotoğraf 89: Çakmaklı Tabanca Kabza Dibi Yuvarlak Topuzu Mask (2017) ................ 96

Fotoğraf 90: Çakmaklı Tabanca Tetik Korkuluğu Üzerindeki Kuş Motifi (2017) ........ 96



Fotoğraf 93: Çakmaklı Tabancı Kabza (2017)................................................................ 99

Fotoğraf 94: Çakmaklı Tabanca Namlu (2017) ........................................................... 100

Fotoğraf 95: Çakmaklı tabanca tetik korkuluğu üzerindeki kuş tasviri (2017) ............ 100

Fotoğraf 96: Çakmaklı Tabanca Kabza Dibi Yuvarlak Topuzu Mask (2017) .............. 100

Fotoğraf 97: Çakmaklı Tabanca Genel Görünüm (2017) ............................................ 103

Fotoğraf 98: Çakmaklı Tabanca Topuz Kısmı (2017) ................................................. 103

Fotoğraf 99: Çakmaklı Tabanca Kabza Dibi Yuvarlak Topuzu Mask (2017) .............. 104

Fotoğraf 100: Çakmaklı Tabanca Mahfazanın Alt Kısmı Maske (2017) ..................... 104

Fotoğraf 101: Çakmaklı Tabanca Genel Görünüm (2017) ........................................... 106


Fotoğraf 103: Çakmaklı Tabanca Mahfazanın Alt Kısmı Maske (2017) ..................... 107

Fotoğraf 104: Çakmaklı Tabanca Kabza Dibi Yuvarlak Topuzu Mask (2017) ............ 107


x


Fotoğraf 107: Çakmaklı Tabanca Kabza (2017) .......................................................... 110

Fotoğraf 108: Çakmaklı Tabanca Namlu (2017) ......................................................... 111


Fotoğraf 110: Çakmaklı Tabanca Kabza (2017) .......................................................... 113

Fotoğraf 111: Çakmaklı Tabancanın Tetik Korkuluğu (2017) ................................... 113

Fotoğraf 112: Çakmaklı Tabanca Namlu (2017) ......................................................... 114

Fotoğraf 113: Çift Namlulu Tabanca (2017) ................................................................ 116



Fotoğraf 116: Mahfaza Kutusu Ön Yüz (2017) ............................................................ 118

Fotoğraf 117: Mahfaza Kutusu Arka Yüz (2017) ......................................................... 118

Fotoğraf 118: Mahfaza Kutusu Üst Görünüş (2017) .................................................... 118

Fotoğraf 119: Mahfaza Kutusu Alt Görünüş (2017) ..................................................... 119

Fotoğraf 120: Mahfaza Kutusu Yan Yüz (2017) .......................................................... 119




Fotoğraf 124: Mahfaza Kutusu Alt Görünüş (2017) ..................................................... 122

Fotoğraf 125: Mahfaza Kutusu Üst Görünüş (2017) .................................................... 122





Fotoğraf 130: Mahfaza Kutusu Ön Yüz Ayrıntı (2017)............................................... 126

Fotoğraf 131: Mahfaza Kutusu Zincirin Üstteki Kartal (2017) ................................... 126

Fotoğraf 132: Mahfaza Kutusu Genel Görünüm (2017) ............................................... 128

Fotoğraf 133: Mahfaza Kutusu Ön Yüz (2017) ........................................................... 128

Fotoğraf 134: Mahfaza Kutusu Yan Yüz (2017) ......................................................... 129

Fotoğraf 135: Mahfaza Kutusu İçi (2017) ................................................................... 129

Fotoğraf 136: Barutluk Ön Yüz (2017) ......................................................................... 131

Fotoğraf 137: Barutluk Arka Yüz (2017)...................................................................... 131



xi

Fotoğraf 140: Barutluk Yan Yüz (2017) ....................................................................... 134

Fotoğraf 141: Barutluk İçi (2017) ................................................................................. 134



Fotoğraf 144: Barutluk Yan Yüz (2017) ....................................................................... 137

Fotoğraf 145: Barutluk İçi (2017) ................................................................................ 137

Fotoğraf 146: Barutluk Alt Kısmı (2017) .................................................................... 137

Fotoğraf 147: Kolçak Genel Görünüş (2017) .............................................................. 139

Fotoğraf 148: Kolçak Genel Üst Görünüş (2017) ....................................................... 139

Fotoğraf 149: Kolçak Genel Yan Yüzey (2017) .......................................................... 139

Fotoğraf 150: Kolçak Genel Arka Yüzey (2017) ......................................................... 140

Fotoğraf 151: Kolçak İçi (2017) ................................................................................... 140

Fotoğraf 152: Bursa Kent Müzesi Kılıç Genel Görünüm ............................................. 142

Fotoğraf 153:Karaman Müzesi Etnografik ................................................................... 143

Fotoğraf154: Bursa Kent Müzesi kılıç kabza................................................................ 143

Fotoğraf 155: Bursa Kent Müzesi namlu kısmının kabzaya yakın yüzünde

“HUNLARİA” yazısı ve arması okunmaktadır. .................................... 144

Fotoğraf 156: Bursa Kent Müzesi Namlu Detay........................................................... 144

Fotoğraf 157: Bursa Kent Müzesi Namlu Detay........................................................... 145

Fotoğraf 158: Bursa Kent Müzesi Çengiç Beyleri Silah Koleksiyonu ......................... 145

Fotoğraf 159: Bursa Kent Müzesi Kını Genel Görünüm .............................................. 145

Fotoğraf 160: Bursa Kent Müzesi Kama Genel Görünüm............................................ 146

Fotoğraf 161: Van Müzesi’nde Kama Genel Görünüm (Kalay,2007:210) .................. 146

Fotoğraf 162: Kırıkkale MKEK Müzesindeki kama Genel Görünüm

(Aydın, 2009:324) ................................................................................. 146

Fotoğraf 163: Bursa Kent Müzesi Yatağan Genel Görünüm. ....................................... 147

Fotoğraf 164: Bursa Kent Müzesi Süngü Genel Görünüm. .......................................... 147


Fotoğraf 166: Bursa Kent Müzesi Tabanca Genel Görünüm........................................ 148

Fotoğraf 167: Bursa Kent Müzesi Tüfek Genel Görünüm............................................ 149



Fotoğraf 170: Bursa Kent Müzesi Kama Ve Kını Genel Görünüm. ............................. 150

Fotoğraf 171: Bursa Kent Müzesi Av Tüfeği Genel Görünüm..................................... 151

xii

Fotoğraf 173: Bursa Kent Müzesi Tören Kılıç Ve Kını Genel Görünüm. .................... 152

Fotoğraf 174: Bursa Kent Müzesi Kasatura Ve Kılıfı Genel Görünüm........................ 152

Fotoğraf 175: Bursa Kent Müzesi Kılıç Ve Kını Genel Görünüm. .............................. 153

Fotoğraf 176: Bursa Kent Müzesi Süvari Kılıcı Genel Görünüm................................. 153



Fotoğraf 179: Kırıkkale MKEK Müzesindeki Çakmaklı Tabanca Kabza Genel

Görünüm (Aydın, 2009:324).................................................................. 156

Fotoğraf 180: Bursa Kent Müzesi Çakmaklı Tabanca .................................................. 156

xiii

ÇİZİM LİSTESİ

Çizim 1. Bursa Kent Müzesi Bodrum Kat Planı (Bursa Kent Müzesi Arşivinden) .......... 5

Çizim 2. Bursa Kent Müzesi Zemin Kat Planı (Bursa Kent Müzesi Arşivinden) ............ 6

Çizim 3. Bursa Kent Müzesi 1. Kat Planı (Bursa Kent Müzesi Arşivinden) .................... 6

Çizim 4. Kılıç Ve Kını (2017)......................................................................................... 45

Çizim 5: Kılıç Ayrıntı, Güneş Ve Ay Tasviri (2017)...................................................... 52

Çizim 6: Yatağan Genel Görünüş (2017)........................................................................ 55

Çizim 7: Çakmaklı Tüfek (2017) .................................................................................... 70

Çizim 8: (2013 34 E) Envanter Nolu Çakmaklı Tabanca (2017).................................... 80

Çizim 9: (2013 /32 / E) Çakmaklı Tabanca Çizim (2017) .............................................. 83

Çizim 10: Çakmaklı Tabanca Namlu Ucu (2017) ......................................................... 91

Çizim 11: Çakmaklı Tabanca (2017) .............................................................................. 97

Çizim 12: Çakmaklı Tabanca Tetik Korkuluğu Üzerindeki Kuş Tasviri (2017) ............ 97

Çizim 13: Çakmaklı Tabanca Kabza Dibi Yuvarlak Topuzu Mask (2017) .................... 97

Çizim 14: Çakmaklı Tabanca (2017) ............................................................................ 101

Çizim 15: Çakmaklı Tabanca Namlu (2017) ................................................................ 101

Çizim 16: Çakmaklı Tabanca Tetik Korkuluğu Üzerindeki Kuş Tasviri (2017) .......... 101

Çizim 17: Çakmaklı Tabanca Tetikle Çakmak Arasındaki Figür Kompozisyonu

(2017) .......................................................................................................... 107

Çizim 18: Çakmaklı Tabanca Kabzadan Namluya Geçen Bölümdeki Gümüş

Pafta (2017) ................................................................................................. 108

Çizim 19: Çakmaklı Tabanca Kabza Dibi Topuzu Mask (2017) ................................. 108

Çizim 20: Çakmaklı Tabanca Çizim (2017) ................................................................. 111

Çizim 21: Çakmaklı Tabanca (2017) ............................................................................ 114

Çizim 22: Mahfaza Kutusu Yan Yüz (2017) ................................................................ 123

Çizim 23: Mahfaza Kutusu Ön Yüz (2017) .................................................................. 123

Çizim 24: Mahfaza Kutusu Ön Yüz Çizim(2017) ........................................................ 134

Çizim 25: Kolçak Çizim (2017) .................................................................................... 140

xiv

ÖNSÖZ

Araştırmanın konusunu “Osmanlı silah koleksiyonu” başlığı altında, silah

kullanımın gelişimi, sanat tarihi açısından silah, koleksiyonda yer alan silahların

üzerindeki el sanatı işçiliği oluşturmaktadır. Etnografik eserler arasında yer alan silahların

yapım ve süslemeleri açısından sanat eserleri içerisindeki yeri önemlidir. Silahlar hem

savunma hem de saldırma anlamında bir gereksinim olarak ortaya çıkmıştır. Zaman

içinde gelişerek kesici silahlar yerini ateşli silahlara ve yine ateşli silahlar da yerini

nükleer silahlara bırakmıştır.

Köklü bir kültüre sahip olmamıza rağmen söz konusu Osmanlı silah kültürüne ait

yazılara az rastlanmaktadır. Bursa Kent Müzesinde yer alan bu silahlar hakkında herhangi

bir akademik çalışma yapılmamış olması, bu konu çerçevesi içinde bizi bu çalışmayı

yapmaya yönlendirmiştir.

Böyle bir araştırma konusu seçmek için teşvik eden Bursa Kent Müzesi

koordinatörü Ahmet ERDÖNMEZ’e, çalışmalarımda bana her türlü yardımı esirgemeyen

ve yönlendirmeyi yapan danışman hocam Doç. Dr. Abdullah Şevki DUYMAZ’a, değerli

hocalarım, Doç. Dr. Doğan DEMİRCİ, Dr. Öğretim Üyesi Mustafa Kemal ŞAHİN, Dr.

Öğretim Üyesi Hacer Aslan KALAY, Araştırma Görevlisi Ali Rıza BİLGİN’e ve ayrıca

çalışmamda bana desteğini esirgemeyen Yasin UÇARCI’ya teşekkür ederim.

Bursa, 2018

Gizem DEDE

1

GİRİŞ

Tanım

İnsanın temel fizyolojik ihtiyaçlarının başında korunma ile beslenme gelmektedir.

Yaşamın sürekliliği için ihtiyaçların giderilmesi gerekmektedir. Korunma ile beslenme

gibi insanoğlunun temel ihtiyaçları, bunları karşılayacak bazı icatların yapılmasını

gerektirmiştir. İlk silahlar, bu gerekçelerle icat edilmiştir. Etnografik eserler en eski

kültürlerin izlerini gelecek çağlara aktarmada, yazılı kaynaklar kadar önemli iletişim aracı

olmuştur. Silahlar da etnografik eserler içerisinde bulunarak yapıldıkları dönemin

sanatına ve askeri durumu aydınlattıklarından dolayı önemli bir belge özelliğine sahip

olmuşlardır.

Silahlar, insanlık tarihinin başlangıcından itibaren insanlar tarafından, öncelikle

kendilerini doğaya ve düşmanlarına karşı korumak, daha sonra ise yaşadıkları bölgelere

hâkim olmak için vurucu, delici, kesici, koruyucu ve ateşli şeklinde olmak üzere, sürekli

geliştirilerek kullanılmışlardır.

Silahlar savunma ve saldırma anlamında bir gereksinim olarak ortaya çıkmıştır.

Zaman içinde gelişerek kesici, delici, vurucu silahlar yerini ateşli silahlara ateşli silahlar

da yerini nükleer silahlara bırakmıştır. Erken dönemde savunma ve saldırma için yapılan

silahlar zaman içinde kullanım amacı ve yapım tekniği olarak değişime uğramış, yerine

göre sanat eseri değeri görmüştür. Zamanla şekiller değişmiş silahlar daha küçük ve

estetik bir hal almıştır. Süsleme açısından da önemli sanat eserleri haline gelmişlerdir.

Bursa Kent Müzesi’nde yer alan Osmanlı Dönemi Silahları konulu hazırladığımız,

çalışmada Kent Müzesi’ndeki 18 ve 19. Yüzyıl Osmanlı silahlarının tarihçesi ve tanıtımı

yapılmıştır. Katalog düzeni çerçevesinde yapılan çalışmada, Bursa Kent Müzesi’nde

bulunan silahlar incelenerek Osmanlı dönemine ait 37 örnek savunma ve saldırı araç

gereçleri, yapım, süsleme ve teknik açısından ele alınarak tanıtılmaya çalışılmıştır.

Amaç

Araştırmadaki amacımız, etnografik eserler arasında yer alan silahların Osmanlı

dönemindeki gelişimleri, yapım ve süslemeleri açısından sanat eserleri içerisindeki yerini

ve önemini ortaya koymaktır. Bursa Kent Müzesi’nde içerisinde bulunan Osmanlı

dönemi silahlarının kültürel miras içerisindeki yerini ve sanatsal boyutunu gözlemler

2

dahilinde inceleyerek tablolar halinde sunmaktır. Bu bağlamda çalışmanın ana amacı;

Bursa Kent Müzesi vitrinde sergilenen örnekleri de tez kapsamında, metin içerisinde yer

verilmeye çalışılmıştır. Bursa Kent Müzesinde yer alan silahların; tarihçe, yapım, süsleme

ve teknik açısından incelenmesini oluşturmaktadır.

Kapsam Ve Sınırlılık

Bursa Kent Müzesi’nde yer alan Osmanlı dönemi ateşli ve ateşsiz silahları gerek

konunun bütünlüğü, gerekse araştırmamızın Osmanlı dönemine ait Çengiç Beyleri

dönemini kapsaması nedeniyle, diğer dönemlere ait eserler araştırma kapsamına

alınmamıştır. Konunun bir bütün teşkil etmesi bakımından da bu zaman dilimine ait

eserlerin tamamı değil 18 ve 19. yüzyıllara ait olan eserlerin incelenmeye alınması uygun

görülmüştür. Materyal olarak da Bursa Müzesi’nde yer alan bu döneme ait ateşli ve

ateşsiz silahlar, envanterlik eserler incelenmeye alınmıştır. Ayrıca müzede sergilenen

mahfazalar ve barutluklar da silahların bir parçası olduğu için teze dahil edilmiştir.

Yöntem

Bursa Kent Müzesinde yer alan ateşsiz silahlar ve savunma araç gereçlerinden

oluşan söz konusu eserlerle ilgili yapılan çalışmamız giriş ve 4 ana bölümden sonuç,

kaynakça ve eklerden oluşmaktadır. Literatür çalışmasının ardından çalışmamızın ilk

aşamasında Kent Müzesi’ne gidilerek müze personelinin gözetimi çerçevesinde eserler

yerinde incelenerek çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Silahlar ayrıntılarıyla incelenip metin

için gerekli malzeme oluşturulmuştur.

Giriş bölümünde; tanım, amaç, kapsam ve sınırlılık oluşup, Bursa Kent

Müzesi’nde yer alan, saldırma ve savunma araç gereçlerinden oluşan söz konusu eserlerle

ilgili yaptığımız literatür çalışmasında konu hakkındaki gerekli kaynak ve dokümanların

toplanması, incelenmesi oluşturulmuştur. Bu amaç doğrultusunda Bursa Kent Müzesi,

Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi ve Bursa Uludağ Üniversitesi, Balıkesir

Üniversitesi ve benzeri kütüphanelerde literatür çalışması yapılarak konuyla ilgili

bilimsel yayınlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Çalışmamızın önemli bir kısmını teşkil eden

ve silah yapımında kullanılan madenlerin yapım, süsleme ve teknikleri hakkında esere

fazla rastlanmamıştır. Son olarak da; Katolog kısmında yer alan silahların bulunduğu

Bursa Kent Müzesi hakkında kısa bir özet yer alır.

3

II. bölümde, Türklerde Silah Kullanımının Gelişimi ve Sanat Tarihi Açısından

Silah ana başlığı altında ele alınıp müzenin etnografik seksiyonunda sergilenen ateşli ve

ateşsiz silahların, eser envanter kayıtlarından genel bir listesi oluşturulmuş, bu eserler

ateşli ve ateşsiz silahlar olmak üzere sınıflandırılması yapılarak çalışma kapsamı

içerisinde değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmede silahların gelişimi, Türklerde silah

kullanımı ateşli ateşsiz silahlar hakkında bilgi, sanat tarihi disiplini içerisinde silah,

malzeme yapım teknikleri, ana hatları ile ele alınmıştır. Bu çalışma aşamasından sonra

katalog çalışması yapılacak olan eserlerin envanter kayıtları detaylı bir şekilde incelenip

taraması yapılmıştır. Eserlerin tek tek ölçüleri alınıp fotoğrafları çekilmiş, çizimleri

yapılarak dikkatli bir şekilde incelenmiştir.

III. bölümde, Bursa Kent Müzesinde yer alan tezimizin konusu silahlardan 37 adet

eser katalog bölümünde sıralamasına göre tanıtılmıştır. Bu kısımda sıralanan eserler,

türlerine göre ele alınıp, incelenmiştir. Katalog fişlerinde “eserin türü”, “müzeye geliş

tarihi”, “müzeye geliş şekli”, “fotoğraf no”, “inceleme tarihi”, “envanter no”, “demirbaş

no”, “dönemi”, “çizim”, “ölçüleri”, “maden cinsi”, “yapım teknikleri”, “süsleme tekniği”,

“müzedeki yeri” başlıkları altında, eserler hakkında tablolar halinde bilgi verilmiş, tanım

kısmında ise ayrıntılı olarak tanıtılmıştır.

IV. bölümde ise karşılaştırma ve değerlendirme olarak ele alınıp katalog kısmında

incelenen eserlerin müzeye geliş tarihleri ve geliş biçimleri, eserlerin müzede bulunuş

şekilleri ve günümüzdeki durumları, eserlerin türleri, yapım ve süsleme teknikleri

bakımından değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca başka müzelerde sergilenen ateşli ve

ateşsiz silahlarla karşılaştırma yapılmıştır.

Sonuç bölümünde ise; çalışmada elde edilen bilgiler ışığında ortaya konulan

veriler yer almıştır. Sonuç bölümünden sonra çalışmamızda kullanılan kaynaklar

gösterilmiş, katalog kısmında yer alan eserlerin müzeye geliş tarihleri, yapım ve süsleme

teknikleri tablo halinde gösterilmiştir.

Literatür

Çalışmamızın yazılı kaynaklarının irdelenmesi ve bu kaynakların tezimizdeki

seçme yayınlarının etkisine baktığımızda;

Nejat Eralp’in “Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silah ve Osmanlı

İmparatorluğunda Kullanılan Silahlar”, kitabı üç ana bölümden oluşmaktadır. I.

Bölümde silah ve insan arasındaki etkileşim, silahın doğuşu ve gelişimi hakkında bilgiler

4

verdikten sonra Türk Toplumunda silahın yeri ve önemi hakkında bilgiler vermektedir.

Tez çalışmamız da bu bölümlerden yararlanılmıştır. II. bölümde Osmanlı

İmparatorluğunun kullanılan silahlar hakkında sınıflandırma yapılarak bu silahlar

ayrıntılı bir şekilde az da olsa çizimler kullanılarak zenginleştirilmeye çalışılmıştır.

Çizimlerin kara kalem çalışmaları yapılarak silahların ayrıntılı çalışılmasına olanak

sağlanmıştır. III. Bölümde ise Osmanlıların silahlarda kullandıkları madenler ile silahlara

uygulanan yapım ve süsleme teknikleri hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölümde silahlar

süsleme tekniklerinden yararlanılmıştır. , S.Tekeli, C. Çürük, E. Bilgütay, T. Çoruhlu, A.

Çötelioğlu, S. Yacan, “Askeri Müze Koleksiyonları” isimli eserde Askeri Müzenin

tarihçesinden bahsedilmiş olup ateşli ve ateşsiz silahların tanımları verilerek Askeri

Müzede sergilenen silah çeşitlerinden, çadırlardan, kıyafetlerden, madalya ve

nişanlardan, bayrak ve sancaklardan örnekler verilmiştir. Bu örnekler tezimizde yer

almadığı için faydanılanamamıştır. Ateşli ve ateşsiz silahların tanımlarından

yararlanılmıştır. Ülker Erginsoy, “İslam Maden Sanatının Gelişmesi” İslamiyet’in

başlangıcından Selçuklu Devri sonuna kadar Orta Asya’dan İspanya’ya kadar o döneme

ait İslam ülkeleri maden sanatı incelenmiştir. Tezimizde malzeme, teknik, form ve

süsleme açısından yararlanılmıştır. Gabor Agoston, “Barut, Top ve Tüfek, Osmanlı

İmparatorluğu’nun Gücü ve Silah Sanayisi”, başlıklı çalışmasında; Osmanlı silah sanayi,

açısından incelenip tezimizde faydalanılmıştır. Salim Aydüz, “Osmanlı Silahları, Silah

Üretim Merkezleri ve Literatürü Tarihi” başlıklı makalesinde tarih boyunca

Osmanlıların kullanmış oldukları her türlü saldırı ve savunma silahları ile bu silahların

üretim merkezleri ele alınmıştır. Çalışmamızda üretim merkezlerinden yararlanılmıştır.

Hilmi Aydın, Sultanların Silahları” adlı eseri, Tülin Çoruhlu, Osmanlı Tüfek, Tabanca

ve Teçhizatları” adlı eseri ve silahlar ile ilgili yayınlanmış birçok makalesi, Birol Çetin,

“Osmanlı İmparatorluğunda Barut Sanayi 1700-1900” adlı eseri, Hacer Arslan “Van

Müzesi’nde Bulunan Osmanlı Dönemi Silahları (18-19 Yüzyıllar)” adlı yüksek lisans tezi,

İsmail Atcı, “Karaman Müzesi Etnografik Seksiyonda Sergilenen Ateşli Ve Ateşsiz

Silahlar”, adlı yüksek lisans tezi, Cemile Aydın, “Kırıkkale MKEK Silah Müzesinde

Bulunan Osmanlı Dönemi Silahları”, adlı yüksek lisans tezi, Sultan Güneşli, “Diyarbakır

Arkeoloji, Müzesi’nde Bulunan Osmanlı Dönemi Silahları” adlı yüksek lisans tezi,

başlıca kaynaklardır.

5

Bursa Kent Müzesi

Bursa’daki devlet dairelerinin bir arada bulunması amacıyla 1926 yılında Heykel

Meydanı’nda Mimar Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından defterdarlık, adliye ve vilayet

binaları yapılmıştır. 75 yıl boyunca Bursa Adliyesi görevini yürütmüş olan bina 2001

yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi’ne devredilmiştir. Geniş çaplı bir restorasyon ve

hazırlık aşamasından sonra 2004 yılında Bursa Kent Müzesi olarak hizmete açılmıştır.

Müzenin galerileri 7000 yıllık geçmişi daha algılanabilir ve anlaşılır şekilde aktarabilmesi

için her katta ayrı ayrı içeriğe sahiptir (Bursa Kent Müzesi Kataloğu).

Giriş katında kronolojik, alt ve üst katlarda ise tematik anlatım söz konusudur.

Galerilerdeki sergileme sisteminde tek boyutlu anlayıştan uzaklaşmak amacıyla çeşitli

objeler, canlandırmalar, maketler ve mankenler kullanılmıştır. Üç kattan oluşan müze

çağdaş, yaşayan kent müzelerine uygun olarak düzenlenmiştir. Giriş katında bulunan

galerilerde Bursa’nın 7000 yıl önce Neolitik dönemdeki ilk ayak izlerinden başlayıp,

Roma, Bizans, Osmanlı dönemleriyle günümüze kadar gelen bir zaman koridorunda

Bursa’nın tanıklık edilmiştir. Üst kattaki tematik galeri Bursa’da yaşam, kaplıcaları,

yemek kültürünü, ünlüleri, Karagöz ve Hacivat ile diğer kültürel zenginlikleri anlatır.

Çizim 1. Bursa Kent Müzesi Bodrum Kat Planı (Bursa Kent Müzesi Arşivinden)

Bodrum katta bulunan tematik galeri “El Sanatları Çarşısı” adını taşımaktadır. Bu galeri

18. Yüzyıl da Bursa’ya gelen Avrupalı seyyahların çektiği dönemin Bursa çarşısı

fotoğrafları kaynak edilerek hazırlanmıştır. Koridor şeklinde düzenlenmiş olan galeride

tamamen dükkân canlandırmalarına yer verilmiştir. Bursa kent müzesinde kurulduğu

günden beri yaklaşık 1000 parça eser çeşitli kurum ve kişiler tarafından bağışlanmıştır.

6

Çizim 2. Bursa Kent Müzesi Zemin Kat Planı (Bursa Kent Müzesi Arşivinden)

Müzenin üst katında bulunan “kent belleği” Bursa’da bulunan tarihi evrak, kitap, film,

belgesel, fotoğraf gibi dokümanları bir bütün halinde arşivleyerek korumak ve

araştırmacılara kaynak temin etmek amacıyla oluşturulmuştur.

Çizim 3. Bursa Kent Müzesi 1. Kat Planı (Bursa Kent Müzesi Arşivinden)

Sergileme mekânları haricinde müzenin zemin katında ziyaretçilerin

dinlenebileceği bir kafeterya, hediyelik eşya satış birimi ile birinci katında

araştırmacıların yararlanabileceği bir kent belleği, dia, multivizyon gösterileri ve küçük

toplantıların yapılabileceği 55 kişilik çok amaçlı salon ve yönetim birimleri yer

almaktadır.

7

BİRİNCİ BÖLÜM

TÜRKLERDE SİLAH KULLANIMININ GELİŞİMİ VE SANAT TARİHİ

AÇISINDAN SİLAH

İnsan, genel deyimi ile savaş diye adlandırılan hayat ve mücadele kavgasında

kendi fizik gücünün yetmediği zorlu mücadelelerde hayatın başlangıcından itibaren

kolaylaştırıcı, üstünlük sağlayıcı güven verici ve kendi fizik gücünü tamamlayıcı araçlara

ihtiyaç duymuştur (Eralp,1993: 4). Fillerin diş ve hortumlarını, boğanın boynuzları,

kirpinin fırlattığı dikenleri, böcekkapan bitkisinin yaprakları savunma ve saldırı

araçlarındaki içgüdüsel yapı özelliklerini, hayatta kalabilmek amacıyla kullandıkları bir

silah olarak görülmüştür (İhsan,1927: 85-89). Tarihte silah olarak kullanılan ilk araçlar

taşlar ve sopalardır. Daha sonra uygun biçimde yontulmuş taşlar sopaların ucuna

bağlanarak ilk mızraklar ve baltalar yapılmıştır. Taş, sopa ve mızrakların daha uzaklara

fırlatılabilmesi gereksinimi doğunca önce sapan, ardından da yay ve ok geliştirilmiştir

(Eralp,1993: 5). Her gelişme hareketinde olduğu gibi silahın gelişmesinde de bir önceki

yapı ve şekli ele alınmıştır (Kansu, 1946: 190-201).

İslamiyet’ten önce Türkler silah olarak ok, yay, kılıç, hançer, gürz, mızrak ve zırh

kullanmışlardır. Orta Asya Hun İmparatorluğunu kuran Hunların ok atmaktaki ustalıkları

özellikle hava da ıslığa benzer sesler çıkararak düşmanı dehşete düşüren ıslıklı oklarının

bulunduğu Hun yaylarının üstün özellikleri nedeniyle Romalılarca aranır olduğu

bilinmektedir (Eralp,1993: 65). Türk Hakanı Mao-Tun M.Ö. 176 yılında Çin

imparatoruna gönderdiği mektubunda 26 devleti yenerek egemenliği altına aldığı ve

böylece bütün yay kullanan kavimlerin Hunlar haline geldiklerini Hunlulaştırıldıklarını

belirtmiştir (Eralp,1993: 119).

Altaylarda II. Pazırık Kurganında Hun savaşçısının atının kalıntılarının yanında

silahları bulunmuştur. Diğer Hun savaşçısı için at şeklinde yontulmuş bir mezar taşının

üzerine eyere asılı kılıç, kalkan ve yay resmedilmiştir (Diyarbekirli, 1972: 197-228). At

ve silahın mezara konulması, mezar taşlarında konu olarak işlenmesi İslamiyet’ten önce

Türklerde ölümden sonraki hayat ve bu hayatta savaşçının kötü ruhlarla mücadelesi

hakkında fikir vermektedir.

Göktürk kağanlıkları, gelişmiş silah üretim teknolojisi ve eğitimli savaş atlarıyla

örnek teşkil etmiştir. Yakın ve uzak taktiklerde kullanılan savaş silahlarının birçok çeşidi,

8

yaylar, oklar ve hançerler en uygun şekilde geliştirilmiştir. Demir başlıklar ve vücudu

koruyan kıyafetleri askerlerin savaşta vazgeçilmez aksesuarları olmuştur. Savaş atları için

de özel sert palan ve üzengi kullanmışlardır. Atlı özel koruyucu kıyafetleri ve kullandığı

silahlarla ordunun direği olarak nitelendirmişlerdir (Hudyakov,2002: 846).

Gazneliler Devletinin başkenti Gazne’nin kuzeyindeki kazılarda ortaya çıkarılan

bir evde bulunan taş levhalardaki tasvirler İslami dönemde silah konusunun resim ve

heykelde işlenmesinin hemen hemen bilinen ilk örneklerindendir. Bu tasvirlerde; elinde

asası (gürz veya topuz) bulunan bir savaşçı ve yine silahlarıyla gösterilen üç savaşçı

figürleri yer alır (Baştav,1964: 42). Bu konuda Gazneli Döneminden kalan en önemli eser

M. Schlumberger tarafından ortaya çıkarılan Leşkeri Bazar Sarayının freskleridir. Bu

fresklerde silahları ile bir Türk Muhafız alayı tasvir edilmektedir (Bombacı,1962: 90).

Selçuklu ordusunda ok ve yay, süngü (mızrak), topuz (gürz), nacak (teberzin),

sapan, bıçak, hançer (bügde/bükte), kamçı, kargı, çomak, tolga, zırh (yarık,kaz-agand),

kalkan gibi hafif saldırı ve savunma silahları kullanılmıştır. Ayrıca kale kuşatmalarında

kullanılan mancınık bir düzenekle karşı tarafa ok atan çarh ve tiriçarh, merdiven, taş gülle

ve arrade (küçük top) gibi ağı silahlar ve yakma yıkma silahı olarak da tiner ve neft

bulunmuştur. Öte yandan İslam öncesi Türk toplumlarında olduğu gibi at da savaş için

önemli bir unsurdu ve Türklerin savaşlardaki başarıları, genellikle at ve silahı çok iyi

kullanmalarından ileri gelmiştir (Bombacı,1962: 91).

Osmanlı ordu teşkilatı Anadolu Selçukluları, İlhanlılar ve Memlüklüler devletinin

askeri teşkilat yapılarından belirli ölçülerde yararlanılarak kurulmuştur. Orduda

Başkomutanlık görevini Hakanlar yapmışlardır. Yaya ve atlılardan oluşturulan ordunun

atsız kısmı yaya, süvarileri ise müsellim şeklinde adlandırılmıştır. Kapıkulu Ocakları’nın

kuruluşuna kadar savaşlarda fiili olarak hizmet görmüşlerdir (Koca,2002: 271).

Osmanlılarda ateşsiz silahların yanı sıra ateşli silahlarda kullanılmıştır.

Osmanlılarda kullanılan ateşsiz silahların kullanımıyla ilgili en önemli delilleri,

müzelerimizde bulunan mevcut eserler oluşturmakla birlikte, arşiv belgeleri, tasvirler ve

tarih kaynakları da bu konuda açıklayıcı ipuçları vermektedir. Tarihi kaynaklardan

bilindiği üzere bu silahların Osmanlılarda hediye amaçlı olarak verilen kıymetli eşyalar

arasında yer aldığı da görülmektedir. 18.Yüzyıl’dan itibaren Osmanlı Dönemi ateşsiz

silahlarından olan kılıçlarla yeni bir formun ortaya çıktığı söylene bilinmektedir. Pala

adını verilen yeni tip kılıç formunun belirgin özelliği, namlunun kısa, enli ve uca doğru

9

genişleyerek sonuçlanmasıdır. 16.Yüzyıl’ın ikinci yarısında Osmanlı ordusunda

genellikle piyade sınıfı olarak bilinen Yeniçeriler ile denizci askerler olan Leventler

tarafından yaygın olarak kullanılan kesici silahlardan yatağan, dönemin savaşlarında

sıkça kullanılmış silahlardandır. Balta, gibi en eski savaş silahları da Osmanlı savaş

koşullarında geniş kullanım alanı bulmuş silahlardandır (Halaçoğlu,2002: 14).

Ateşli silahların ilk ortaya çıktığı kabul edilen dönemde, 14. yüzyıl başlarında

Osmanlı, sistemi henüz yerine oturtmamış küçük bir beyliktir. Bu dönemde Osmanlının

ateşli silah kullanıp kullanmadığına dair bir kayda rastlanmamıştır. Türkler bir

araştırmaya göre ilk kez I. İstanbul Muhasarası (1369) sırasında top kullanmışlardır. 14.

Yüzyıl ikinci yarısında Timur’un ordusunda ve Kazan bölgesinde ateşli silah kullanıldığı

bilinmektedir. Türkler barutla hemen hemen icadıyla aynı tarihlerde tanışmışladır.

Barutun mucidi sayılan Çinlilerle Türklerin yakın komşu olmaları onların barutu

tanımalarında etkin rol oynamıştır. Türklerin Osmanlı Devleti öncesindeki tarihlerinde

barutla işleyen silahları kullandıklarına dair herhangi bir kayıt bulunamamıştır. Osmanlı

Devleti’nin kurulmasının ardından Balkanlara doğru genişleyen devlet bölgede ateşli

silahlar Balkan milletleri ile karşılaşmış ve bu silahların önemini kavrayarak kendi

ordusunda istihdam etmeye başlamıştır (Eralp,1993: 41). Türklerde savaşlarda kullanılan

silahlar iki ana başlık altında incelenebilir. Bunlar taarruz silahları ve savunma araç

gereçleridir.

1.1. TAARRUZ SİLAHLARI

Bu silahlar düşmanın direnme gücünü kırmak, kuvvetlerini imha etmek, savunma

mevziini ve savaş araçlarını tahrip ederek savaşın zaferle sonuçlanmasını sağlamak

amacıyla kullanılmıştır. Barutun silahlarda kullanılmaya başlaması ile birlikte taarruz

silahları Ateşsiz Silahlar ve Ateşli Silahlar olmak üzere iki gruba ayrılmışlardır

(Gölen,2002: 136).

1.1.1. Ateşsiz Silahlar

Barutun icadından önce ve ateşli silahların ortaya çıkmasıyla geçen zaman

süresince kullanılan silahlara ateşsiz silahlar denilmektedir. Osmanlı Devleti'nin

kuruluşunun ilk yüzyılı geleneksel silahların hakim olduğu dönemdir. Ancak 14. yüzyılın

sonlarından itibaren ateşli silahlar yavaş yavaş ordu içinde etkili olmaya başlamış ve

10

geleneksel ateşsiz silahlar 15-16. Yüzyıl ile 16. yüzyıl boyunca ateşli silahlarla birlikte

kullanılmışlardır. Ancak 16. asrın ikinci yarısından itibaren geleneksel silahlar önemini

kaybetmiş ve onların yerini ateşli silahlar almıştır. Ateşsiz silahların en büyük özelliği,

yapımlarında olduğu kadar kullanılmalarında da insan zekâsına ve beden gücüne

dayanmasıdır (Eralp,1993: 45).

1.1.1.1. Vurucu Silahlar

Vurucu silahlar, tek veya iki elle kullanılan hedef üzerinde yıkıcı, ezici ve

parçalayıcı etki bırakan silahlardır. Genellikle, sap ve baş denilen gövde kısımlarından

oluşmakta olup; bas kısımlarında etkili olmaları için demir, pirinç veya tunç gibi sağlam

madenlerin kullanıldığı görülmektedir. Silahların sap kısımları yine bu madenlerden

oluşabilmekte olup, sağlam ahşaptan da yapılabildiği görülmektedir. Gürz veya topuz,

şeşper, kamçı, döğen, koçbaşı bu gurubun önemli silahlarındandır (Aydüz,2011: 6).

Gürz, ateşsiz silahların icadından önce kullanılan bir savaş aletidir. Tek veya

sadece başı demir, bakır, sapı ise ahşap ve bakır olan bir nevi topuzdur. Bu nedenle buna

“topuz” da denmektedir (Eralp,1993: 45).

Farsçadan gelme bir sözcük olan gürzün Türkçesi “bozdoğan” dır. Bozdoğan bir

çeşit yırtıcı kuştur savaş aletinin bozdoğanın kafasına benzediği için bu adla anılmıştır.

Osmanlılar tarafından kullanılan silahın en etkili kısmı küre veya beyzi formda yapılmış

olan baş kısmıdır. Bu kısmın yaralama ve ezme gücünü arttırması için bazılarına 2-4 cm.

uzunlukta konik veya piramidal çivi ve çıkıntılar konularak etkileri genişletilmiştir.

Gövde veya sap kısmı diyebileceğimiz baş kısmının üzerine takıldığı ve hareketini

sağlayan kısım ise 2-3 santimetre çapında ve baş kısmın ağırlığı ile orantılı uzunlukta

ahşap veya madeni bir sopa görünümünde yapılmıştır (Pakalın,1993: 689). Osmanlı’nın

seçkin savaşçı-bürokrat kadrosunu oluşturan Enderunlular, çeşitli ağırlık kaldırma

idmanlarına yabancı değillerdir. Topuz kaldırmayı önemseyen, bizzat yapan ve bu alanda

çok başarılı olan ilk Osmanlı padişahı Orhan Gazi’dir (1324-1360). Elçileri huzuruna

kabul ettiğinde, kaldırdığı ağır mermer topuzları onlara göstermek için yanında

bulundurduğu söylenir. Şehzâde Cem (1459-1495) de ağır gürz kaldırmakla ün yapmıştır.

Karaman’da vali iken (1474-1481), I. Alaeddin Keykubad’ın ve Karamanoğulları’nın

kaldırdığı topuzlara birkaç okka ek ağırlık koyarak idman yaptığı rivayet edilir. Ağırlık

kaldırarak değil de, at üzerindeyken topuzunu havaya atıp tutarak hüner gösteren ve bu

11

nedenle adına nişan taşı dikilmiş olan padişah, Sultan I. Ahmet’tir (1603-1617). Topuz

kaldıran Osmanlı padişahlarının sonuncusu Sultan 4. Murad’dır (1623-1640). 4. Murad’ın

fiziksel açıdan olağanüstü güçlü ve okçuluk, cirit atma ve lobut fırlatma dallarında

fevkalâde usta ve rekortmen bir sporcu olduğu bilinir (Acar,2013: 94-95)

Şeşper, Türkçe adı altı dilimli olup gürz ve topuzun baş kısmının değişikliğe

uğramasıyla ortaya çıkan bir silahtır (Eralp,1993: 46). Gürz ve topuzlarda yuvarlak veya

beyzi olan baş kısmından farklı olarak altı dilimden oluşmaktadır. Dilimler gövdeden

çıkışta enlidir ve dış kenara geldikçe incelmektedir. Kenarları kesici silah ağzı gibi keskin

değillerdir. Uzun saplı ağır başlı şeşperler olduğu gibi, kısa ve hafif olan şeşperlerde

vardır. Gürz ve topuzlarda bulunan çivi veya çıkıntılara şeşperlerde rastlanmaz ancak

dilimlerin dışa bakan kenarlarında baş formuna uygun olarak meydana getirilen sivri köşe

çıkıntıları bu görevi yerine getirmektedir (Eralp,1993: 47). Şeşperlerde malzeme olarak

demir, gümüş, yeşim ve necef kullanılmıştır (Eralp,1993: 49). Asalet ve üstünlük sembolü

olarak da kullanılan şeşperler üzerlerinde gürz veya topuzlarda yapılan tezyinat ve

süslemeler bulunanları da vardır (Aydın,2012: 157).

Kamçı, süvari ve piyadeler tarafından kullanılan vurucu silahlardandır.

(Eralp,1933: 49). Yarım metre uzunluğunda ucuna sabitleştirilmiş bir zincire bağlı olan

dikenli ve eski bir dövüş aracıdır. Ahşap bir sapa takılı olan ve zırhlı miğferli düşmana

yakın dövüş sırasında kullanılan bu araca “kamçı topuz” da denilmektedir (Eralp,1993:

49).

Döğen, ateşli silahların icadından önce kullanılan savaş aracıdır. Harman

aletlerinden biridir. Döğene benzediği için bu ismi almıştır. Demir bir sap ile ucuna

uzunca bir zincir takılmış çivili bir toparlaktan oluşmaktadır (Anonim,1986: 452).

1.1.1.2. Delici Silahlar

Tarihin en eski silahlarından olan delici silahlar, hedefin hayati noktalarını delip,

parçalama amaçlı olarak kullanılan silahlardır. Bu silahların baş kısmı, türüne göre

değişiklik göstermekte olup metalden yapılmaktadır. Gövde kısımları ise sağlam ve esnek

olması gereken çoğunlukla 3 - 4 cm. çapında esnek uzun ahşaptan oluşmaktadır. Gövde

kısmı, baş kısmı ile tek parça metalden yapılmış olanlar da vardır. Ancak bunlar savaş

için değil güç ve yetenek amaçlı sportif yarışmalarda kullanılan mızrak ve ciritlerdir.

12

Mızrak veya kargı, cirit, harbe, tırpan, çatal veya neyze, zıpkın ve alem delici silah türleri

arasında olarak çıkmaktadır (Pakalın,1993: 474).

Mızrak, Türk kavimlerinin tarafından kullanılan mızrak, kaynaklarda süngü (sünü,

sünüg), kargı, cıda, gönder, gibi çeşitli adlarla anılmaktadır. Mızrak, Türklerin başlıca

saldırı silahlarından biri olup, düşmana dürtmek, saplamak veya fırlatmak suretiyle tesir

yapan bir silahtır (Eralp,1993: 72).

Türklerin kullandıkları silahlar hakkında Kaşgarlı’nın Divan’ından, 11. yüzyılda

da Türklerin mızrak karşılığı olarak sünü (süngü) kelimesini kullandığı anlatılmaktadır.

Kaynaktaki bilgilerden hareketle mızrak anlamındaki sünü (süngü) nün yapısı, okun

ucunda olduğu gibi süngünün ucunda da bir sivri demir parçası bulunmaktadır. Bu demire

11. Yüzyılda Oğuzlar Temürgen (Temren), öteki Türkler ise başak demektedir. Ayrıca ok

ve süngülerin ucuna takılan bir çeşit yassı temrene aynı yüzyılda “yasıç” denildiği de

bilinmektedir. Temrenin içine ok veya süngü ucu girecek şekilde yapılmış kısmına da

temren veya başak borusu denilmektedir. Süngünün ucu, boru denilen bu kısma

geçirildikten sonra iyice berkitilmiştir. Bu berkitme işinin bazen, temrenle süngünün

birleştiği kısmın üzerine, ince bir sırım sarılmak suretiyle yapıldığı ve bu sırıma bu

yüzyılda tili denildiği anlaşılmaktadır (Orkun,1994: 368).

Osmanlılar Orta Asya Türk kültürüne bağlı kalarak mızrakların uç kısmına,

“perçem” adı verilen kırmızı renkli kumaş veya kıl püsküller takmışlardır. Osmanlıların

kullandığı mızraklar arasında, temren arasında sapa diken olarak yerleştirilmiş ve temren

ucu yönünde sağa, sola açılan iki bıçağa sahip mızrak dikkati çeker. Savaş sırasında iki

muharip ’in karşı karşıya gelmesiyle kullanılan mızrak, ateşli silahların kullanılmasıyla

önemini yitirmiştir (Genç,1981: 136).

Cirit, ateşli silahların icadından önce süvari askerlerin kullandığı savaş

aletlerindendir. Uzunlukları tahminen 130–140 santimetre olup, uçlarında savaş mızrak

temreni gibi sivri metal bulunan hafif süvari silahıdır.

Cirit, elle atılır bir mızrak türüdür. Sarayda Enderun ağalarına öğretilen cirit, aynı

zamanda tarihimizin en eski sporlarından biri olan cirit oyununda da kullanılmıştır. Bu

ciritler tahminen 100-110 santimetre uzunluğundadır. Bunların ucunda temrenin yerini,

bazen kullanılan sosyal yapısına uygun olarak 5-10 santimetre uzunluğunda gümüş

işlemeli bir yüzük yer alır (Eralp,1993: 51).

13

Çatal, ateşli silahların icadından önce Osmanlı ordusunda kullanılan savaş

silahlarındandır (Eralp,1993: 52). Birbirine paralel iki sivri ucu olan mızraktır. Farsça

neyse denilen çatal mızrak ve kargı anlamında kullanılmaktadır.

Çatallarda iki sivri ucu dışarıya bakan kısımlarında iki kıvrık demir

bulunmaktadır. Bu demirler yırtmaya, parçalamaya ve arkadan yakalamak için

kullanılmaktadır. Demirden çatal seklindeki uç mızraklarda olduğu gibi yine ahşap bir

gövdeye bağlıdır (Pakalın,1993: 331).

Harbe, iki veya tek ucu temrenli, hafif mızraklara denir. Piyadeler ve Kapıkulu

süvarileri tarafından kullanılmış bir silahtır. Harbe silah olarak kullanılmasının yanında

barış zamanlarında da kullanılmakta olup, haberdarların bir rütbe işareti görevi de

görmüştür.

Harbeciler, yeniçerilerden olup ellerinde harbe taşımıştır (Eralp,1993: 53). İki ucu

temrenli bu harbelerin sap (gövde) kısımları kadife, diğer kısımları ise başka kıymetli

kumaşlarla bezenmişlerdir (Pakalın,1993: 737).

Tırpan, süvariler tarafından da kullanılan delici silahtır. Mızrak gibi bir ahşap

gövde ucunda, mızrağa göre daha uzun ve daha amaçlı bir temrene sahip olan tırpanlardan

bazılarında temren üzerinde uçları sivri hilal ve mahzur şeklinde çıktılar daha da etkili bir

hale getirilmişlerdir (Eralp,1993: 51).

Osmanlıların kullandıkları tırpanların hafif eğimli, temren bitiminde tek

mahmuzlu, uzun, ince bir bıçak halinde olduğu söylenir. Buna karşılık Avrupalıların

kullandıkları tırpanların daha enli olduklarını ve üzerinde daha çok çıkıntı bulunduğunu

görülmektedir (Pakalın,1993: 737).

Zıpkın, delici, parçalayıcı ve kesici etkisi olan silahlardandır. Gövdenin devamı

olarak uzanan üçgen mızrak temreni, delici görev yapmaktadır. Temrenin altındaki yukarı

ve aşağı kancalar düşmanı attan düşürmek zırhına takarak zırhı parçalamak, atın

ayaklarını keserek, atla birlikte düşürmek amacına yöneliktir. Zıpkınlarda gövde kısmı

delici silahlara da olduğu gibi sağlam ahşaptan veya tamamen demirdendir (Eralp,1993:

54).

Âlem, Türkçede karşılığı “nişane, işaret, bayrak, sancak” anlamına gelen Arapça

kökenli bir kelimedir (Eralp,1993: 55).

Bu tanımlamalar âlemi silahlar içerisinde sayılan, fakat gördüğü iş yönünden

silahla ilgisi olmayan bir obje gibi göstermektedir. Eski Türklerde bayrak saplanacak bir

14

silahın sancak ise, saplamak için kullanılan sivri uçlu bir silahın adı olarak ortaya çıkınca

âleminde mızrak türünden bir silah olduğu ortaya çıkmıştır (Köprülü,2002: 401).

Orta Asya’dan itibaren Türk ordusunda kullanılan âlem, temsil ettiği kişiye

kabileye göre değişik şekillerde olan değişik yapı ve bezeme karakteri gösteren ve

toplumdaki diğer benzerlerine göre üstünlüğü bulunan bir silahtır.

Âlemler de diğer silahlar gibi, bir baş (temren) ve bir de gövde (sap) olmak üzere

iki ana parçadan oluşmaktadır. Ahşap veya demir bir sapa takılan uç, âlem sahibi kişinin

veya kabilenin yerine, makamına ve önemine göre değişiklik gösterir. Mızrak başlarının

gövde ile birleştikleri boyun kısmına kırmızı bezden küçük bir bayrak asılması Türk

tarihinde kökü çok eskiye dayanan bir gelenektir. Bu gelenek Osmanlılarda da devam

etmiştir (Deny,1925: 187).

Âlemler Osmanlılarda genişleme döneminin sonlarına doğru mızrak formunu

yitirmeye başlamış tuğ ve sancakların tepelerinde mahçe denilen hilal şeklinde ve altında

felekesi bulunan başlar kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönemden itibaren âlemlerin silah

olarak özelliği kalmamış ve kutsal bir sembol olarak günümüze kadar gelmiştir

(Ögel,1998: 229).

1.1.1.3. Kesici Silahlar

Ateşli silahların icadına kadar en çok kullanılan ve türleri, şekil ve form açısından

çok zengin olan kesici silahlar vuruldukları yeri keserek kesici güçleri ile delerek etkili

olan silahlardır. Kesici silahların namlusu; keskin olmayan arka kısmında ahşap, boynuz,

fildişi, kemik yanın da altın, gümüş gibi kıymetli madenlerden yapılan kapaklar arasına

alınmasıyla kabza kısmı meydana getirilmiştir (Eralp,1993: 56).

Osmanlılarda tek veya iki elle kullanılan kesici silahların Avrupa örneklerinde

çift el epesi bulunmaktadır. Bu silahlar el için özel olarak yapılmış olup, kabza ve asıl

görevi üstlenen namlu bölümlerinden oluşmaktadır. Kılıç, meç, yatağan, pala, kama,

hançer, teber ve balta gibi türleri bulunan kesici silahların her türü kendi içerisinde

sayılamayacak kadar çok çeşitlilik göstermektedir (Eralp,1993: 57).

Kılıç, ateşli silahların icadından önce kullanılmış en önemli savaş aletlerinden

biridir. Türklerin ok ve yaydan sonra kullandıkları en önemli silah olduğu bilinmektedir.

En eski dönemlerden itibaren Türkler tarafından kullanılan kılıç kelime olarak

15

“kılıç”,“kılınç kilic, kilis, kiliş” anlamlarında kullanılmıştır. Bununla birlikte İslami

dönemde Arapça “seyf”; Farsça kılıcın yanı sıra Osmanlıca ’da da “şemşîr” gibi adlarla

da kullanılmıştır (Eralp,1993: 57).

İlk Türk kılıçları hakkında, Berel I, Koska I, Yako Nur, Katanda I, Kudırge ve

Stroski kurganlarından çıkan örneklerden fikir sahibi olunmaktadır. Türk kılıçlarının

prototipi sayılan en eski eğri kılıçlar, Altaylardaki M.Ö 1.2. yüzyıllara tarihlenen Kudirge

ve Katanda kurganlarından çıkmıştır. Bu tür kılıçların son örnekleri Türklerin İslam

dinine girdikleri Karahanlıların kuruluş ve yükseliş dönemlerine ait olduğu tahmin edilen

Stroski kurganında bulunmuştur (Bozkurt,2002: 405).

Türk kılıçlarının genel olarak kabzaya yakın kısmının düz, uca yakın kısmının ise

hafif kavisli olduğu bu örnekler etkisiyle bilinmektedir. Bazı araştırmacılar eğri kılıcın

ilk defa Türkler tarafından yapıldığını belirtmişlerdir (Aydın,2012: 53).

Türk kılıcı olarak bilinen eğri kılıcın en büyük özelliği, darbe esnasında bütün

gücün uca yakın kısımdaki kaviste toplanması, böylece kılıcın kesme gücünün artmasıdır.

Eğri kılıcın kullanımı tamamen bilek hareketine bağlıdır. Eğri kılıcı kullanmak özel bir

talim ve ustalık istemektedir. Kılıç çalmasını bilmeyen eğri kılıcı çok çabuk

kırabilmektedir (Gumilev,2003: 113). Türk kılıçlarının diğer bir özelliği ince yapılı

olmalarıdır. Avrupa Hunlarının sanatında madenî ince levhaların ağaç ve maden üzerine

kaplandığı, özellikle balıksırtı motiflerin zirvede olduğu görülmektedir. Birbirlerini

düzenli açılar ile kesen levhalara çok rastlanmaktadır (Bozkurt,2000: 405-406). Türk

kılıcının en iyi örneklerinden birini Kırgızlar yapmışlardır. En iyi çeliklerin Kırgızlarda

olduğu, çelik işleyen Hint, Arap, İran ustalarının ısrarla Kırgız çeliklerini talep ettikleri

bu çeliği diğerlerinden üstün tuttukları bilinmektedir (Turan,2006: 113).

Göktürklerin de tarih sahnesine çıktıkları sırada, Altay Dağlarının doğu

eteklerinde demircilikle uğraştıkları ve Juan-Juan Devletine silah imal ettikleri

bilinmektedir (Ögel,1948: 188). Uygurların kılıç yapımcılığında usta olduklarına dair

kayıtlar da mevcut olmaktadır. 8. yüzyılda Semerkand Müslümanlarına esir düşen Uygur

Türkleri, kılıç yapma sanatı öğretmişlerdir. Uygurlar, Selçuklu devrinde Şam’da da

görülecek, savat işi ile süslü kılıçlar imal etmişlerdir (Eberhard,1995: 86). Hazarların

kılıçları da Ruslar arasında bilindiği gibi Anadolu da Hazarân kılıç adıyla yer tutmuştur

(Esin,1997: 16-17). Avar mezarlarında yapılan arkeolojik çalışmalarda altın ve gümüş

16

safi halarla kaplı kılıçlara rastlanmıştır (Togan,1993: 404). Peçenek, Uz ve Kumanlara ait

mezarlarda bulunan kılıçların genellikle 1 metre uzunluğunda, eğrimsi ve genişçe olduğu,

balçaklarının genellikle ağaçtan ve nadiren demirden yapıldığı bilinmektedir

(Baştav,1964: 495).

Büyük Selçukluların kullandıkları kılıçlarını diğer milletlerin kullandıkları

kılıçlardan farklı kılan çeşitli damga, işleme gibi özelliklere sahip olduğu bilinmektedir.

Türk kılıçlarının karakteristik özelliklerini çağına göre ileri bir teknikle yapılan süsleme,

bezeme ve hat sanatı uygulamaları olarak gösterilmektedir (Kurat,1952: 106). Büyük

Selçuklu ordusunda da kılıç kullanıldığına dair birçok kayıt bulunmaktadır. Büyük

Selçuklularında şemşîrger ve seyyâf adı verilen kılıç ustalarının olduğu bilinmektedir

(Köymen,2001: 60). Döneme ait sikkelerde ve bazı minyatürlerde süvarilerin uzun ve eğri

kılıçlarıyla resmedildiği görülmektedir (Merçil,2000: 160). Bunun dışında çeşitli

kabartmalarda kılıçlı savaşçılar resmedilmiştir. Bu kabartmalarda bellerinde kıvrık

kılıçlar bulunan askerler dikkat çekmektedir (Sevin,1990: 38).

Ortaçağ İslâm dünyasında iyi bir kılıcın çeliği, yapı ve teknik özellikleri, hafifliği,

boyu, alt ve üst kısımlarının düzgünlüğü, sesi hatta kokusuyla bile ayırt edilebileceği

bilinmektedir (Süslü,1989:129).Bu dönemde en iyi kılıçların Hint demirinden yapıldığı

ve bu kılıçların çok değerli olduğu anlaşılmaktadır. Mühenned, Hindî, Hinduvânî gibi

adlarla anılan ve özelliklerine göre değişik isimleri olan bu Hint kılıçlarına sahip olmak,

iftihar vesilesi sayılmıştır (Bakır,1997: 390-400). Ortaçağ İslam âleminde kılıçları ile ün

yapmış şehir Şam (Dimaşk) şehridir. Bu kılıca Şam’ın Arapça adı olan Dimaşk ile

bağlantı kurarak Dimaşkî adı verildiği bilinmektedir. Dimaşkî kılıcın, keskin boyu uzun,

uzunluğu dört karış ve genişliği dört parmaktan az ve diğer kılıçlardan keskin olduğu

bilinmektedir (Bozkurt,2002: 406). Şam’da silah yapımcılığı ve imalathanelerin kuruluşu

4. yüzyılda Roma İmparatoru Diocletanus zamanına rastlamaktadır. Bölgede çıkarılan

silah yapımına elverişli cevherler silah endüstrisi, Timur’un istilasına uğraması ve

buradaki ustaları da yanında Semerkant’a götürmesi sonucu büyük bir çöküntüye

uğramıştır (Altan,2007: 225).

Kılıcın birçok çeşidi olmasıyla birlikte yapıldığı şehre göre meşhur olanları,

yapıldığı şehrin adıyla anılan birçok kılıç çeşidi olduğu bilinmektedir. Bu şehirlerden

bazıları şunlardır: Yemen, Dımaşk, Kırgız, Nahcivan (Bozkurt,2002: 407). Kılıcın gerek

17

yapımında gerekse kullanımında tarihi bir geçmişe ve ustalığa sahip olan Türk toplumu

bu özelliğini Osmanlılar zamanında da devam ettirmiştir. Tarih boyunca hükümdarlar

birbirlerine ve muzaffer komutanlarına şeref sembolü olarak kılıç hediye etmişlerdir.

Osmanlılarda padişahın tahta çıkmasından sonra bir hâkimiyet göstergesi olarak yapılan

kılıç alayı padişahlığın ilanın da başlıca törenlerindendir. Padişahın saltanat makamına

oturmaları üzerine hükümdarlık alameti olarak kılıç kuşanmaları bazı İslam devletlerinde

olduğu gibi Osmanlılarda da kanun olduğundan bu adet ve anane saltanatlarının sonuna

kadar devam etmiştir. Osmanlılardaki kılıç kuşanma usulü, protokol ve hiyerarşik düzen

içerisinde, önemli bir biçimde yapılması açısından kralların taç giyme merasimine

denktir. Osmanlı Devletinde kılıç ustaları ehli-i hiref arasında kabul edilmiştir. Kılıçların

yapılmasında devrin meşhur hattat, nakkaş, kuyumcu ve kılıç ustaları iş birliği içinde

çalışmışlardır. “Hacı Sungur, Mehmet Seyyid Bayram, Zülfikar Zeki Mehmet,

Hayreddin, vb.” Türk kılıçlarını imal eden ustalardan birkaçı olduğu bilinmektedir.

Osmanlı Türk kılıçlarının süslemelerinde sarayın geleneksel uygulaması hâkim olmuştur.

Süslemelerde ana hattı kuyumculuk oluşturmuştur (Aydın,2012: 33).

Süslemelerde altın, gümüş, demir, tunç, bakır, fildişi üzerinde oymacılık

kakmacılık şeklinde kendini göstermiştir. Bu şekilde yapılan kılıçların esas dekorasyonu

yazı oluşturmuştur. En çok nesih yazı tercih edilmiştir. Kılıçların taban kısımlarında kılıcı

imal eden ustanın adı, padişahın tuğrası, Kuran’ı Kerim’den ayetler, hadisler, dualar,

şecereler, manzum parçalar yer almıştır. Bütün bu süslemeler ve yazı örneklerinin çelik

üzerinde yer alması için; oyma, kakma, kazıma, kabartma, telkâri, savat teknikleri

kullanılmıştır (Aydın,2012: 34). 15-16. Yüzyıllara ait eserlerde dönemin süslemesine

uygun olarak rumi motifleri bolca kullanılmıştır. Lale, rumi, yaprak, kıvrık dallar kabza

ve balçak üzerinde ki diğer motifleri oluşturmuştur (Aydın,2012: 77). Aydın’a göre ise;

Kılıç görünüm itibariyle, kabza, balçak, namlu, kın gibi 4 ana bölümden oluşmaktadır.

Kabza, Arapça kökenli olan sözcük “elle tutulan yer” anlamına gelmektedir.

Kabzanın silahlarda önemli bölümü olarak görülmesinin sebebi; indirilen darbe

üzerindeki etkisidir. Osmanlı kılıçlarının kabzaları genellikle üzerinde ip deliği adı

verilen bir deliğin bulunduğu, namlu eğiminin ters yönünde kıvrık armut biçiminde bir

baş kısmı ile başlar, boyun kısmında balçak bölümüne kadar konik bir şekilde

genişleyerek namlu enine ulaştığı yerde bitmektedir.

18

Kabza kılıçlarda en az namlu kadar önem taşımaktadır. Namlunun tersi yönünde

kıvrık olan armut biçimindeki bas kısmı çarpışma sırasında kılıcın elden fırlayıp gitmesini

önlemek amacına yöneliktir. Kabza üzerinde eli rahatsız edebilecek hiçbir çıkıntı ve

keskin köselere rastlanmamaktadır. Tören amaçlı kullanılan hükümdar kılıçlarında bu

kısımda değerli taslara yer verildiği görülmektedir. Kabzalar üzeri deri kaplı, tahta, fildişi,

balık dişi, gibi maddelerden, yeşim taşı, altın, gümüş, demir gibi madenler yapılmıştır.

Kabzalar kılıcın en tezyinatlı bölümleridir (Aydın,2012: 78).

Balçak, kılıç tutan eli darbelerden koruyarak siperlik görevini yerine

getirmektedir. Balçak iki taraflı ve tek parça olarak sert ve darbeye dayanıklı madenden

yapılmıştır. Kabza ve namlu üzerine gelen kolları yassı ve kısa, namlu kenarlarına dikey

olarak gelen ve esas koruyucu rolü oynayan kollarının uçları yuvarlak, küçük topuzlu ve

uzun olmaktadır (Aydın,2012: 53). Türk kılıçlarında, 15. Yüzyıl da kolları düz balçak,

15-18. Yüzyıl da kolları düz ve başları yuvarlak balçak, 18- 19.Yüzyıllarda kolları kılıcın

tabanına doğru kıvrık balçak formları görülmektedir (Aydın,1972: 53). Genelde demirden

yapılmalarına rağmen özellik taşıyan kılıçlarda kıymetli taşlardan süslemeler bulunmakta

olup, bu kısma çoğu zaman kakma tekniği ile altın veya gümüş bitkisel ve geometrik

süslemeler uygulanabilmektedir. Süslemeler, merkeze uyumlu bir şekilde kolları sararak

balçağın her iki yüzünde simetri meydana getirmektedir. Bu süslemeler dışında balçak

tümüyle altın sıvalı veya gümüş kaplamalı da olabilmektedir (Aydın,2012: 54).

Namlu, kesici silahın kesme ve delme görevini yerine getiren ana parçasıdır.

Genelde dövme demir ya da çelikten imal edilmiştir. Üzerinde namluyu hafifletmek

amacı ile kan olukları yer almaktadır (Eralp,1993: 58). Namlu bölümünün uzunluğu ve

genişliği üzerinde standart ölçüleri olmayan namlu Osmanlı kılıçlarında form olarak

farklılık göstermektedir. Osmanlı kılıçları Avrupa kılıçlarından bu farklılığıyla

ayrılmaktadır. Türk kılıçlarının en önemli özelliği; namlular üzerinde bulunan, çağına

göre ileri bir tekniğin kullanılmasıyla uygulanmış olan çeşitli bezemeler ve hat sanatı

örnekleridir.

Kın, kılıcı korumak amacıyla tahtadan ya da madenden yapılmış kılıftır. Kılıçlar

genelde kın içerisinde taşınmaktadır (Eralp,1993: 59). Kınlar, kabzanın balçak altında

kalan bitiş noktasından başlayarak namlu ucuna kadar uzanmaktadır. Sivri olan kılıç

ucunu dış etkilerden korumak ve kın ucunu delerek dışarı çıkmasına engel olmak

19

amacıyla kının ucuna, 5-6 cm uzunluğunda “çamurluk” denilen yassı, madeni bir plaka

kullanılmaktadır (Aydın,2012: 56).

Kesici silahı dış etkilerden korumak ve taşıma sırasında istenmeyen zararlardan

korumak amacıyla imal edilen parçadır. Kınlar, kabzanın balçak altında kalan bitiş

noktasından başlayarak namlu ucuna kadar olan uzunluktadır. Sivri olan kılıç ucunu dış

tesirlerden korumak, kın ucunu delerek dışarı çıkmasına engel olmak amacı ile kının

ucuna 5- 6 cm. uzunluğunda ve “çamurluk” diye adlandırılan yassı bir madeni plaka

konulmaktadır. Kılıcın rahatça girip çıkması için namlu formuna uygun bir eğrilikte olan

kınlar ahşap veya metalden yapılmışlardır.

Ahşap kınların dış yüzeyleri, hava ve rutubete dayanıklı deri ile kaplanmıştır. Deri

ahşap üzerini doğrudan yapıştırma ile kaplamış olmayıp, kının elbise ile temas eden iç

yüzünde, kenarlar sırımla gezdirilerek birleştirme biçiminde uygulanmıştır. Demir kınlar

ise; aynı görevi yapmak üzere demirden yapılmış olanlarıdır. Kınlar üzerindeki taşıma

halkalar kılıcın kaytan, kayış ya da sırma ile boyuna asılmasını sağlamaktadır. Kılıç,

19.Yüzyıl’dan itibaren bele asılmaya başlanmış olarak karşımıza çıkmaktadır

(Anonim,2000: 50)

Meç, kesici özelliğinden ziyade, delici bir özelliğe sahip olup eski hazine

kayıtlarında “meç kılıç” ismi de verilmiştir. Ensiz tabanlı, tek veya çift ağızlı bir kılıçtır

(Eralp,1993: 59).

Osmanlılarda kılıç kadar değer görmemiş olan meç, ateşli silahlarla birlikte

önemini kaybetmiştir. Genellikle askeri spor alanında kullanılan bir talim silahı olarak

kullanılmıştır. Kılıçlar gibi kabza, balçak ve namludan oluşmaktadır. Kılıçlarda olduğu

gibi meçlerde de kısa bir kan oluğu bulunmaktadır. Avrupalı ustalarca yapılmış ve

Avrupalıların ordularında kullanılmıştır (Aydın,2012: 54).

Yatağan, 16.Yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan Türk silahlarıdır. Tabanları

kısa, az eğri, iç kenarı keskin ve ucu sivridir. Bu nedenle kesici ve delici fonksiyonları

fazladır (Eralp,1993: 69).

Belde taşınırken dış bükey kısmı üstte kaldığı ve yatay bir görünümde bulunduğu

için bu ismi almıştır. 16.Yüzyıl’ın ikinci yarısında Osmanlı ordusunda genellikle piyade

sınıfı olarak bilinen yeniçeriler ile denizci askerler olan Leventler tarafından yaygın

olarak kullanılan bir kesici silah çeşididir (Tezcan,1983: 16).

20

Yatağanların kabzaları fildişindendir. Kabzanın baş kısmı iki geniş kulak şeklinde

sağa ve sola ayrılmaktadır. Namlunun eğimine paralel bir eğim yapan, kabza başı hafifçe

içeri kıvrılarak tutulduğunda eli kavrayan bir tırnak meydana getirmektedir. Yatağanlarda

balçak bulunmamaktadır. Bir “Y” harfi meydana getiren kabza enli ve kalın bir metal

bilezik altında namlu ile birleşerek namlunun kabza içerisinde baş kısma kadar

uzanmıştır. İnce ve keskin olarak ve en iyi çelikten yapılmış olup, üzeri altın, gümüş

işlemelerle bezenmişlerdir (Tekeli,v.d.,1993: 58).

Tarihi kaynak ve belgelerde kılıçların yatağan kasabasında yapıldığına dair yazılı

bilgiler bulunmaktadır. Yatağanlar İstanbul, Bursa ve Filibe gibi kentlerde üretilmiştir

(Eralp,1993: 71).

Pala, Araplar bu tür kılıçlara “Zülfikar” adını vermişlerdir. 18.Yüzyıl’da yeni bir

kılıç formu olarak ortaya çıkan pala, kemik ya da boynuzdan yapılmış kabza

kaplamalarına sahip bir silahtır (Kılıç,2001: 61).

Pala namlusunun her iki yüzünde de enli birer kan oluğu bulunmaktadır. Namlu

üzerindeki tezyinat da klasik Türk kılıç tipinden farklıdır. Sadeliğin hakim olduğu

süslemede madalyon ve kartuş içine alınmış kısa kitabeler ve Mührü Süleyman motifi,

bitkisel motifler, yapraklar, rumi ve palmetlere de sık rastlanmaktadır (Anonim,2000: 65).

Hançer ve Kama, delme ve kesmeye yarayan iki tarafı keskin, ucu sivri enlice

bıçak seklindeki silaha verilen isimdir. Bıçak, pıçak, kesgü, kezlik (Tekeli,2000: 62).gibi

birbirinden farklı isimlerle anılan ve birçok toplumda olduğu gibi Türkler arasında da en

fazla kullanılan kesici aletlerden biridir. Bıçağın, savaş aleti olarak daha özelleşmiş

şekline kama veya hançer denilmektedir. Hançer ortalama 30–35 cm. uzunluğunda eğri,

sivri uçlu, çift veya tek ağızlı bir bıçak türü olup eğriliğinden dolayı düz ve çift ağızlı

kamadan ayrılmaktadır. Hançerin eğri olmasının sebebi, ilk vuruş anında eğri kılıcın daha

iyi kesmesi gibi bununda daha iyi ve daha kolay saplanmasıdır (Kaşgarlı,1985: 478). Eğri

uçlu ve iki yüzü keskin olan bu silahlar, en fazla yakın muharebelerde kullanılmıştır

(Çoruhlu,1997: 548).

Ok, kılıç, mızrak, harbe, tırpan ve gürz kadar önemli olmasa da Türklerin

kullandıkları savaş aletleri veya saldırı silahları arasında sayabilecek bir bıçak türü olan

hançer ve kama, genellikle göğüs göğse çarpışmalarda kullanılmıştır (Pakalın,1993: 727).

21

Bir kabza ve onu takip eden uca doğru incelerek sivrileşen iki tarafı keskin eni dar

ve kısa çelik bir namludan meydana gelmiştir. Kabza, kemik, boynuz, fildişi, som altın

veya gümüştendir. Bele sokularak taşındığı ve kabza kısmı ilk bakışta dıştan görüldüğü

için, taşıyan kişinin önemini, zenginliğini ve saygıdeğer olduğunu vurgulamak üzere

zenginliğine ve süslemesine önem verilmiştir. Eğri olmayan namluyu koruyan kını da

benzer şekilde süslenmiştir (Ahmetbeyoğlu,2001: 160).

Hançer, savaşta bir silah, barışta ise şahsın karşılaşabileceği hayati tehlikeler için

bir koruyucu niteliği taşımaktadır. 1806 yılında eğri kılıçların yasaklanmasıyla birlikte

hançerin de ordu mensuplar tarafından taşınması yasaklanmıştır (Eralp,1993: 72).Ateşli

silahların ortaya çıkmasıyla birlikte diğer ateşsiz silahların birçoğu gibi önemini

kaybetmiş ve ordudaki kullanım alanları bitmiştir (Önder,1999: 198-200).

Teber (Balta), Türkçe de“ balta”, Farsça “teber” adıyla da bilinen eski çağlardan

baş

bursa kent mÜzesİ ÇengİÇ beylerİ’ne aİt sİlah ...tez.sdu.edu.tr/tezler/ts02726.pdfsanat...

Documents