महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

इयतता दहावी

B{Vhmg d amÁ¶emñÌ

शासि निणमिय करमाक ः अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ ददिाक २५.४.२०१६ अनवय सापिकरणयात आललया समनवय सनमतीचया ददिाक २९.१२.२०१७ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक

सि २०१८-१९ या शकषनणक वरामिपासि निधामिदरत करणयास मानयता दणयात आली आह.

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA App दयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q.R. Code दयार हिहिरल पयाठयपसतक व परतक पयाठयाध असललया Q.R.Code दयार तया पयाठयासबहित अधन-अधयापनयासयाठी उपकत दक -शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

N/PB/2018-19/QTY.- 50,000

M/s. VIJAYALAXMI CREATIONS, NAGPUR

(डॉ.सनिल मगर)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती वअभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

पणनििाक :

परसताविताविदयारथी वितयाानो,

इयतया वसरी पयाचिीपयय इवहयास ि नयागररकशयासत विषययाच अधययन मही ‘पररसर अभययास’िधय कल आह. इयतया सहयािीपयासन अभययासकरिया इवहयास ि नयागररकशयासत ह सिात विषय आह. इयतया सहयािीपयासन यया दोनही विषययााचया सियािश एकयाच पयाठयपसकया करणयया आलया आह. इयतया दहयािीच पयाठयपसक िचयया हयाी दयानया आमहयाालया आनाद ियाटो.

पयाठयपसकयाची रचनया विषय नीट सिजयािया, िनोराजक ियाटयािया, यया हन कलली आह. यया पयाठयपसकयाचयया अभययासयान जयानयाबरोबरच महयाालया आनाद विळयािया अस आमहयाालया ियाट. तययासयाठी पयाठयपसकया रागी वचत वदलली आह . पयाठयपसकयाील परतयक पयाठ लकषपिवक अभययासयािया. तययाील जो भयाग महयाालया सिजणयार नयाही ो भयाग वशकषक, पयालक ययााचययाकडन सिजयािन घययािया. वदललयया चौकटीील िजकर िचयया जयानया भरच घयालल ! अविक ियावहीसयाठी ‘ॲप’चयया ियाधयियान कय.आर.कोडदयार परतयक पयाठयासाबािी उपयकत दक -शयावय सयावहतय आपणयाास उपलबि होईल. तययाचया अधययनयासयाठी वनशचच उपयोग होईल. इवहयास हया विषय राजक असन ो आपलया वित आह, अस सिजन ह पसक अभययासल र महयाालया तययाची गोडी वनशचपण लयागल.

इवहयासयाचयया भयागया ‘उपयोवज इवहयास’ वदललया आह. इवहयास हया एक कहलयाचया विषय आवण छाद महणन अनकयााचयया आिडीचया असो. परा ो शयालय अभययासकरिया खरोखरीच वकी आियक आह, ययािर विशष लकष कवरि कलययास पढील अयायषयया विदयारययायनया कोणतयया परकयारचयया वययािसयावयक सािी उपलबि होऊ शकील, तययाानी अागीकयारललयया वयिसयायया तययाानया तयया विषययाचयया अभययासयाचया कयाही विशष लयाभ होईल कया, ययासाबािी अनकयााचयया िनया सयाशाकया अस. आियक ियावही उपलबि नसलययािळ ही सयाशाकया दर करण कठीण जया. ी ियावही यया पयाठयपसकयादयार ‘इवहयास’ यया विषयया उपलबि करन दणयया आलली आह. रोजचयया जीिनयाील कोणीही गोषट असो, वयिसयाययाच कोणही कषत असो, तयया तयया गोषटीचया, तयया तयया वययािसयावयक कषतयााचयया विकयासयाचया सिःचया इवहयास असो. तयया इवहयासयाचयया जयानयाचया वयिसयाययाील कौशलयियाढीसयाठी उपयोग होो, ही बयाब यया पयाठयपसकया सपषट कलली आह.

रयाजयशयासतयाचयया भयागया ‘भयारीय साविियानयाची ियाटचयाल’ ययाविषयी ियावही दणयया आली आह. ययािधय वनिडणक परवकरयची ियावही, रयाषटटीय ि परयादवशक पयाळीिरील परिख रयाजकीय पकष, तययााची भविकया, लोकशयाहीलया सकषि करणयाऱयया सयाियावजक ि रयाजकीय चळिळी सच भयारीय लोकशयाहीसिोरील आवहयान ययााबयाब चचयाव कलली आह. यया िगयावील विदयारथी लिकरच िदयार होणयार आह. यया नवयया भविकसयाठी विदयारययायनया सकषि करणययासयाठी पयाठयपसकयाील आशय उपयकत आह.

१८ माचमि २०१८, गढीपाडवा भारतीय सौर नििाक : २७ फालगि १९३९

‘इवहयास’ हया एक कहलयाचया विषय आवण छाद महणन अनकयााचयया आिडीचया असो. परा ो शयालय अभययासकरिया खरोखरीच वकी आियक आह, तययािर विशष लकष कवरि कलययास पढील आयषयया िलयाानया कोणतयया परकयारचयया वययािसयावयक सािी उपलबि होऊ शकील वकिया तययाानी अागीकयारललयया वयिसयायया तययाानया तयया विषययाचयया अभययासयाचया कयाही विशष लयाभ होईल कया, ययासाबािी बहकयााचयया िनया सयाशाकया अस. आियक ियावही उपलबि नसलययािळ ही सयाशाकया दर करण कठीण भयास. ी ियावही यया पयाठयपसकयादयार उपलबि करन दणयया आली आह.

इवहयासयाची अभययासपदधी आवण इवहयासलखन महणज कयाय, सच इवहयासलखनयाचया इवहयास यया गोषटीची ियावही विदयारययायनया आयापयय फकत िहयाविदयालयीन आवण विदयापीठीय पयाळीिरच करन वदली जया अस. शयालय अभययासकरिया तययाचया सियािश कलया गलया नवहया. तययािळ इवहयासयाची शयासतशदध पदधी महणज कयाय, ययाबददल विदयारययायचयया िनया साभरि वनियावण होणययाची शकयया विचयारया घऊन, यया पयाठयपसकया इवहयासलखन यया विषययािर पवहलयया दोन पयाठयाा सलभ पदधीन रोडकयया ियावही वदलली आह.

फकत विविि रयाजसतया आवण तययााचययाििील यदध सच रोर योद धययााचयया परयाकरियाचयया करया एिढयापरयाच इवहयास िययाववद नसो, यया गोषटीची जयाणीि शयालय विदयारययायनया इवहयासयाचयया पयाठयपसकयााििन िळोिळी करन दणयया आलली आह. रीही यया गोषटीचयया पलीकडचया इवहयास महणज निक कयाय आवण इवहयासयाचया िवियानयाशी परतयकष साबाि कसया असो, ययाच आकलन करन घणययाची सािी शयालय विदयारययायनया परयापत हो नवही, ही बयाब विशषतियान डोळयाासिोर ठिन दहयािीचयया अभययासकरियाची आखणी कली गली. यया पयाठयपसकयाील पयाठयााची आखणीही तयया अनषागयान कलली आह.

ियासविक पयाहया इवहयासयाच रोजचयया वययािहयाररक जीिनयाशी अतया घटट नया आह. सपषट करणयारी ‘उपयोवज इवहयास’ वकिया ‘जनयाासयाठी इवहयास’ ही निीन जयानशयाखया गलयया कयाही दशकयाािधय विकवस होऊ लयागलली आह. परदशयााििील विदयापीठयााििन यया विषययाच अभययासकरि उपलबि आह . यया पयाठयपसकया यया निीन विषययाची ियावही करन दणययाबरोबरच विविि वयिसयाययााील िलयिविव सियाासयाठी इवहयासयाचयया सखोल अभययासयाची सच असया अभययास असणयाऱयया जयाणकयार इवहयासकयारयााची आियकया कशी भयास, ही सयाावगल आह. तययासयाठीच अभययासकरि आवण अभययासकरि वजर उपलबि आह अशया सासरयााची ियावही करन वदलली आह.

रोजचयया जीिनयाील कोणीही गोषट असो, वयिसयाययाच कोणही कषत असो, तयया तयया गोषटीचया, तयया तयया वययािसयावयक कषतयाचयया विकयासयाचया सिःचया इवहयास असो आवण तयया इवहयासयाचयया जयानयाचया वयिसयाययाील कौशलयिद िीसयाठी उपयोग होो, ही बयाब यया पयाठयपसकया सपषट कलली आह.

िहयाविदयालयीन परिशयाचयया उाबरठययािर उभ असललयया दहयािीचयया विदयारययावस पदिी विळिणययासयाठी आवण पढील आयषययाील परगीसयाठी अनकल वयिसयाय वनिडया ययािया महणन योगय वदशया कशी ठरियायची ययाबददल अनक परन असया. विशषः इवहयास विषययािधय परयािीणय विळिणययाची इचछया असणयाऱयया विदयारययायनया परोतसयाहनपर ियागवदशवन दणयारी पसक अभयाियानच उपलबि आह. यया पयाठयपसकयादयार ी तटी भरन कयाढणययाचया परयतन कललया आह. तययासयाठी उपयकत ियावहीबरोबर राजक ियावही आवण सायशकतक वचत ययााचयाही सियािश करणयया आलया आह.

शयालय पयाळीिरील नयागररकशयासत आवण रयाजयशयासत विषययाचयया अभययासकरिया सयाियावजक-रयाजकीय पररसरयाची ओळख इरपयासन आाररयाषटटीय साबाि आवण आपलयया दशयाील रयाजकीय परवकरययााच सिरप इकया वययापक आशय सियाविषट कलया आह. यया आशययाची अधययन उद वदषट आपण अधययापनयान सयाधय करयालच, पण तययाचबरोबर इयतया दहयािी ियात िगयावील आारवकरयया ियावहीिजया अस नय. तयया दनावदन घटनया ि घडयािोडीशी जोडलयया जयावयया. भयारीय लोकशयाहीसिोर आवहयान नकीच आह, परा लोकशयाही बळकट करणयाऱयया परापरयाही िोठयया परियाणयािर वनियावण झयालयया आह . तययाच िसवनषठ वििचन चचयाव, साियाद ययादयार होऊ शकल. छोटया गटयााििन विदयारययायनया अवभवयकत होणययास सािी असयािी.

पयाठयपसकयाील आशययाची ियााडणी विदयारययायिधय नि कयाही री वशकणययाची उिथी वनियावण करणयारी अयाह. तययालया वशकषक ि पयालक पणव पयावठाबया दील, यया शाकया नयाही.

- नशकषकासाठी -

कषमता नवधािकर. घटक कषमता

१. परयाचीन आिवनक कयालखाडयाील इवहयासयाच वचवकतसक सियालोचन

इवहयासलखनयाची परापरया सपषट करण. इवहयासलखनयाच शयासत विकवस होणयया अनक पयाचयातय विचयारिायााचया हयाभयार

लयागलया ह जयाणन घण. भयारीय इवहयासयाील विविि कयालखाडयाचया वचवकतसक, लनयातिक अभययास

करया यण. भयारया सच जगया झयाललयया ऐवहयावसक साशोिनयाची ियावही विळिया यण. इवहयास हया शयासतशदध अभययासविषय आह ह सयाागया यण.

२. उपयोवज इवहयास उपयोवज इवहयासयाची साकलपनया सयाागया यण. इवहयासयाच विविि विषयया ि जीिनया होणयार उपयोजन सिजन घण ि

आचरणया आणण. ऐवहयावसक घटनयााच सिकयालीनति ओळखया यण. ऐवहयावसक लखनयाील विविि विचयार परियाहयााची ओळख करन घण.

३. परसयारियाधयि आवण इवहयास

विविि परसयारियाधयि ि इवहयास ययााचययाील सहसाबाि ओळखया यण. विविि परसयारियाधयियाील ियावहीचयया आियार टसरपण सिःचया ऐवहयावसक

दशषटकोन विकवस करया यण. साबावि वयिसयाययाील वययािसयावयक कषतयााची ियावही विळिण.

४. िनोराजनयाची ियाधयि आवण इवहयास

िनोराजनयाची आियकया सपषट करया यण. िनोराजनयाची ियाधयि ि इवहयास ययााचययाील परसपर साबाियााच विलषण करया यण. िनोराजनयाचयया ियाधयियाा होणयार बदल जयाणन घण.

५. कलया, करीडया ि सयावहतय कषत आवण इवहयास

भयारयाील विविि कलयााची ियावही सयाागया यण. भयारीययााचयया िगिगळया खळयाील कयािवगरीविषयी अवभियान बयाळगण ि तययान

पररणया घण. कलया, करीडया ि सयावहतय कषतयााील विविि घटकयााची ियावही सयाागण. कलया, करीडया ि सयावहतय ययााच ऐवहयावसक उपयोजन सयाागया यण.

६. पयवटन आवण इवहयास पयवटन कषतयासयाठी इवहयासयाचया उपयोग होऊ शको ह जयाणण. आपलयया दशयाील पयवटनयाचयया सािी सयाागया यण. पयवटन अनकयाानया रोजगयारयाचयया सािी उपलबि करन द ह जयाणण. इवहयास आवण पयवटन ययााचया सहसाबाि सिजन घण.

७. इवहयास ि अनय कषत इवहयासयाचयया अभययासयाील सागरहयालययााच/गरारयालययााच िहति सयाागया यण. इवहयासयाचयया अभययासयान िसवनषठ विलषण करया य ही भयािनया विकवस

करण. इवहयासयाचया अनय अभययासकषतयााशी सिनिय सयािण.

अिकरमनणका

उपयोनजत इनतहास

कर. पाठाच िाव पषठ कर.

१. इवहयासलखन : पयाचयातय परापरया ............. १

२. इवहयासलखन : भयारीय परापरया ............... ७

३. उपयोवज इवहयास ........................... १५

४. भयारीय कलयााचया इवहयास ..................... २२

५. परसयारियाधयि आवण इवहयास .................. ३२

६. िनोराजनयाची ियाधयि आवण इवहयास ........... ३९

७. खळ आवण इवहयास .......................... ४६

८. पयवटन आवण इवहयास ........................ ५२

९. ऐवहयावसक ठवययााच जन ..................... ५९

1

१. इतिहासलखन : पाशाततय परपरा

१.१ इतिहासलखनाी परपरा१.२ आधतनक इतिहासलखन१.३ तयरोपमधील वजातनक दषटिकोनाा

तवकास आति इतिहासलखन१.४ महतवा तवारवि

गतकाळात घडन गलला घटनाची करमशः सगती लावन ताच आकलन करन घण ा उद ददषान इदतहासाच सशोधन, लखन आदण अभास कला जातो. ही एक अखदडतपण चालणारी परदकरा असत.

वजादनक जानशाखामध उपलबध जानाची सतता पडताळन पाहणासाठी पराोदगक पदधती आदण परतकष दनरीकषण ाचा अवलब कला जातो. ा पदधतीचा आधार दवदवध घटनाचा सदराभातील सावभाकादलक आदण सावभादरिक दनम माडण आदण त दनम पनहा पनहा दसदध करता ण शक असत.

इदतहास सशोधनामध पराोदगक पदधती, परतकष दनरीकषण ाचा अवलब करण शक नसत कारण

इदतहासातील घटना घडन गलला असतात, तवहा ताचा दनरीकषणासाठी आपण तथ नसतो व ता घटनाची पनरावतती करता त नाही. तसच सावभाकादलक आदण सावभादरिक दनम माडण आदण त दनम दसदध करता ण शक नसत.

सवभापरथम ऐदतहादसक दसतऐवज दलदहणासाठी जा राषचा आदण दलपीचा वापर कला गला असल, ताच वाचन करणासाठी आदण ताचा अथभा समजणासाठी ती राषा आदण दलपी जाणणाऱा तजजाची आवशकता असत. तानतर अकषरवदटका महणज अकषराच वळण, लखकाची राषाशली, वापरलला कागदाचा दनदमभातीचा काळ आदण कागदाचा परकार, अदधकारदशभाक मदा ासारखा दवदवध गोषटीच जाणकार सबदधत दसतऐवज अससल आह की नाही, ह ठरवणास मदत कर शकतात. तानतर इदतहासतजज ऐदतहादसक सदराभाचा तौलदनक दवशलषणाचा आधार दसतऐवजातील मादहतीचा दवशवासाहभातची पडताळणी कर शकतात.

इतिहासाी माडिी

इदतहासाचा साधनाच दचदकतसक सशोधन

उपलबध ऐदतहादसक मादहतीच सदरभा तपासण ऐदतहादसक मादहतीच सकलन, ऐदतहादसक

बदलाना कारणीरत असणाऱा परदकराच सवरप अधोरखखत करण, ताच

तौलदनक दवशलषण करण.

दवदशष ऐदतहादसक घटनाचा उपलबध मादहतीच सथलकालातमक सदरभा तसच ऐदतहादसक अभासपदधतीचा दवदवध

सकलपनातमक चौकटटीच आकलन करन घण.

ऐदतहादसक सदरााशी दनगदडत ोग परशनाची

माडणी करण.

सराव पररकलपना माडण.

इतिहास सशोधन पदधिी

2

१.२ आधतनक इतिहासलखन

आधदनक इदतहासलखनाचा पदधतीची चार परमख वदशषट सादगतली जातात :

(१) ही पदधती शासरिशदध आह. दतची सरवात ोग परशनाची माडणी करणापासन होत.

(२) ह परशन मानवकददत असतात. महणजच त रतकाळातील दवदवध मानवी समाजाचा सदसानी दवदशष कालावधीत कलला कतटीसबधी असतात. इदतहासात ता कतटीचा सबध दवी घटना दकवा

इदतहास सशोधनास साहायरत होणाऱा दवदवध जानशाखा व ससथा आहत. उदा., पराततव, अदरलखागार, हसतदलखखताचा अभास, परादरलख, अकषरवदटकाशासरि, राषारचनाशासरि, नाणकशासरि, वशावळटीचा अभास, इतादी.

१.१ इतिहासलखनाी परपरा

इदतहासात उपलबध परावाच दचदकतसापवभाक सशोधन करन, रतकाळात घडन गलला घटनाची माडणी कशी कली जात, ह आपण पादहल. अशी माडणी करणाचा लखनपदधतीला इदतहासलखन अस महणतात. अशा परकार इदतहासाची दचदकतसापवभाक माडणी करणाऱा सशोधकाला इदतहासकार अस महटल जात.

अथाभातच इदतहासाची माडणी करताना रतकाळात घडन गलला परतक घटनची नोद घण आदण दतच जान करन दण, इदतहासकाराला शक नसत. इदतहासाची माडणी करताना इदतहासकार रतकाळातला कोणता घटनाची दनवड करतो, ह ताला वाचकापात का पोचवाच आह ावर अवलबन असत. दनवडलला घटना आदण ताची माडणी करताना अवलबलला वचाररक दखषकोन ा गोषी इदतहासकाराचा लखनाची शली दनखशचत करतात.

जगररातील पराचीन ससकतटीमध अशा परकार इदतहासलखन करणाची परपरा नवहती. परत ता लोकाना रतकाळाची जाणीव दकवा दजजासा नवहती अस महणता णार नाही. वडीलधाऱा वकटीकडन ऐकलला पवभाजाचा जीवनाचा, पराकरमाचा गोषी पढचा दपढीपात पोचवणाची आवशकता ता काळीही रासत होती. गहादचरिादार समतटीच जतन, कहाणाच कथन, गीत आदण पोवाडाच गान ासारखा परपरा जगररातील ससकतटीमध अदतपराचीन काळापासन अखसततवात होता. आधदनक इदतहासलखनात ता परपराचा साधनाचा सवरपात उपोग कला जातो.

माहीत आह का तमहााला?

वरील दचरिात हातात ढाल आदण राला घतलला सदनकाची दशसतबदध राग आदण ताच नततव करणार सनानी ददसत आहत.

ऐदतहादसक घटनाचा दलखखत नोदी करणाचा परपरची सरवात मसोपटोदमातील समर ससकतीमध झाली, अस सदयपररखसथतीत महणता ईल. समर सामाजात होऊन गलल राज, ताचामधील सघषाभाचा कहाणा ाची वणभान ततकालीन दशलालखामध जतन कलली आहत. तातील सवाभादधक पराचीन दशलालख समार ४५०० वषाापववी समरमधील दोन राजामध झालला दधाची नोद करणारा असन, तो सधा फानसमधील लवर ा जगपरदसदध सगरहालात ठवलला आह.

फानस तयथील लवर तया सगरहालतयािील सवावातधक पाीन तशलालख

3

दवदवताचा कथाकहाणाशी जोडणाचा परतन कला जात नाही.

(३) ा परशनाचा इदतहासातील उततराना दवशवासाहभा परावाचा आधार असतो. तामळ इदतहासाची माडणी तककससगत असत.

(४) मानवजातीन रतकाळात कलला कतटीचा आधार मानवजातीचा वाटचालीचा वध इदतहासात घतला जातो.

वरील वदशषटानी क असलला आधदनक इदतहासलखनाचा परपरची बीज पराचीन गरीक इदतहासकाराचा लखनात आढळतात, अस मानल जात. ‘दहसटरी’ हा शबद गरीक राषतील आह. इ.स.प ५ वा शतकात होऊन गलला दहरोडोटस ा गरीक इदतहासकारान तो परथम ताचा ‘द दहसटररज’ ा गरथाचा शीषभाकासाठी वापरला. १.३ तयरोपमधील वजातनक दषटिकोनाा तवकास

आति इतिहासलखनइसवी सनाचा अठरावा शतकाचा काळापात

रोपमध ततवजान आदण दवजान ा कषरिामध लकषणी परगती झाली. वजादनक पदधतीचा उपोग करन सामादजक आदण ऐदतहादसक वासतवाचाही अभास करता ण शक आह, असा दवशवास दवचारवताना वाट लागला होता. पढील काळात रोप-अमररकमध इदतहास आदण इदतहासलखन ा दवषासबधी खप दवचारमथन झाल; इदतहासलखनामध वसतदनषठतला महतव त गल.

अठरावा शतकाचा आधी रोपमधील दवदयापीठामध सवभारि ईशवरदवषक चचाभा आदण ततसबधीच ततवजान ा दवषानाच अदधक महतव ददल गल होत. परत ह दचरि हळहळ बदल लागल. इसवी सन १७३७ मध जमभानीमधील गॉदटगन दवदयापीठाची सथापना झाली. ा दवदयापीठात परथमच इदतहास ा दवषाला सवतरि सथान परापत झाल. ता पाठोपाठ जमभानीमधील इतर दवदयापीठही इदतहासाचा अभासाची कद बनली.

१.४ महतवा तवारविइदतहासलखनाच शासरि दवकदसत होणात अनक

दवचारवताचा हातरार लागला. तातील काही महतवाचा दवचारवताची मादहती घऊा.

रन दकािवा (१५९६ - १६५०) : इदतहासलखनासाठी वापरला जाणाऱा ऐदतहादसक साधनाची दवशषतः कागदपरिाची दवशवासाहभाता तपासन

घण आवशक आह, अस मत आगरहान माडल जात होत. तामध रन दकातभा हा फच ततवज अगररागी होता. तान दलदहलला ‘दडस कोसभा ऑन द मथड’ ा गरथातील एक दनम शासरिशदध सशाधनाचा

दषीन फारच महतवाचा मानला जातो. ‘एखादी गोष सत आह अस दनःसशररता परसथादपत होत नाही तोपात दतचा सवीकार कदादप कर न’ हा तो दनम हो.

वहहॉलअर (१६९४-१७७८) : वहॉलटअरच मळ नाव फानसवा मरी अरए अस होत. वहॉलटअर ा फच ततवजान इदतहासलखनासाठी कवळ वसतदनषठ सत आदण घटनाचा कालकरम एवढावरच लकष कददत न करता ततकालीन समाजाचा परपरा, वापार, आदथभाक ववसथा, शती इतादी गोषटीचा दवचार करण आवशक आह, हा दवचार माडला. तामळ इदतहासाची माडणी करताना मानवी जीवनाचा सवाागीण दवचार वहाला हवा, हा दवचार पढ आला. ता दषीन वहॉलटअर आधदनक इदतहासलखनाचा जनक होता अस महणता ईल.

जहॉजवा तवलहम फरडररक हगल (१७७०-१८३१) : ा जमभान ततवजान ऐदतहादसक वासतव तककशदध

रन दकािवा

वहहॉलअर

4

पदधतीन माडल गल पादहज ावर रर ददला. इदतहासातील घटनाकरम परगतीच टपप दशभावणारा असतो. ताचबरोबर इदतहासाची माडणी

इदतहासकाराला वळोवळी उपलबध होत असलला परावानसार

बदलत जाण सवारादवक असत, अस परदतपादन तान कल. ताचा दववचनामळ इदतहासाचा अभासपदधती दवजानाचा पदधतटीपकषा वगळा असला तरी ता कमी परतीचा नाहीत, अशी अनक ततवजाची खारिी पटली. ‘एनसाकोदपदडा ऑफ दफलॉसॉदफकल सानसस’ ा गरथामध ताची वाखान आदण लख ाच सकलन आह. हगलन दलदहलल ‘ररझन इन दहसटरी’ ह पसतक परदसदध आह.

जहॉजवा तवलहम फरडररक हगल

जािन घतया.हगलचा मत कोणताही घटनचा अथभा

लावणासाठी दतची वगभावारी दोन दवरोधी परकारात करावी लागत. तादशवा मानवी मनाला ता घटनच आकलन होत नाही. उदाहरणाथभा; खर-खोट, चागल-वाईट. ा पदधतीला ‘ददवाद’ (डालखकटकस ) अस महटल जात. ा पदधतीत परथम एक दसदधानत माडला जातो. तानतर ता दसदधानताला छद दणारा परदतदसदधानत माडला जातो. ता दोनही दसदधानताचा तकाभादधखषठत ऊहापोहानतर ता दोहोच सार जात सामावलल आह अशा दसदधानताची समनवातमक माडणी कली जात.

दलओपॉलड वहॉन राक ाचा दवचाराचा परराव होता. तान इदतहास सशोधनाची दचदकतसक पदधती कशी असावी त सादगतल. मळ दसतऐवजाचा आधार परापत झालली मादहती ही सवाभादधक महतवाची आह, ावर तान रर ददला. तसच ऐदतहादसक घटनाशी सबदधत असलला सवभा परकारची कागदपरि

आदण दसतऐवज ाचा कसन शोध घण अतत महतवाच असलाच तान सादगतल. अशा पदधतीन ऐदतहादसक सतापात पोचता ण शक आह, असा दवशवास तान वक कला. इदतहासलखनातील

कालपदनकतवर तान टीका कली. तान जागदतक इदतहासाचा माडणीवर रर ददला. ‘द दथअरी अड पररखकटस आरफ दहसटरी’ आदण ‘द दसकरट ऑफ वलडभा दहसटरी’ ा गरथामध ताचा दवदवध लखाच सकलन आह.

कालवा मारसवा (१८१८-१८८३) : एकोदणसावा शतकाचा उततराधाभात कालभा माकसभा ान माडलला दसदधानतामळ इदतहासाचा दखषकोनात महतवाचा बदल घडवन आणणारी वचाररक परणाली अखसततवात आली. इदतहास अमतभा कलपनाचा नसन दजवत माणसाचा असतो. माणसामाणसामधील नातसबध ताचा मलरत गरजा रागवणासाठी उपलबध असलला उतपादन साधनाचा सवरपावर व मालकीवर अवलबन असतात. समाजातील

वगवगळा घटकाना ही साधन समपरमाणात उपलबध होत नाहीत. तातन समाजाची वगाभावर आधाररत दवषम दवरागणी होऊन वगभासघषभा दनमाभाण होतो. मानवी इदतहास अशा कालवा मारसवा

तलओपहॉलड वहहॉन राकर

तलओपहॉलड वहहॉन राकर (१७९५-१८८६) : एकोदणसावा शतकातील इदतहासलखनाचा पदधतीवर परामखान बदलभान दवदयापीठातील

5

वगभासघषाभाचा इदतहास असन जा वगाभाचा ताबात उतपादन साधन असतात तो इतर वगााच आदथभाक शोषण करतो, अशी माडणी तान कली. ताचा ‘दास कदपटल’ हा गरथ जगपरदसदध आह.

अ नलस पिाली : दवसावा शतकाचा सरवातीस फानसमध अ रनलस नावान ओळखली जाणारी इदतहासलखनाची परणाली उदाला आली. अ रनलस परणालीमळ इदतहासलखनाला एक वगळीच ददशा दमळाली. इदतहासाचा अभास फक राजकी घडामोडी, राज, महान नत आदण ता अनषगान राजकारण, मतसददगरी, दध ाचावर कददत न करता ततकालीन हवामान, सथादनक लोक, शती, वापार, तरिजान, दळणवळण, सपकाभाची साधन, सामादजक दवरागणी आदण समहाची मानदसकता ासारखा दवषाचा अभास करणही महतवाच मानल जाऊ लागल. अ रनलस परणाली सर करणाच आदण दतचा दवकास करणाच श फच इदतहासकाराना ददल जात. सतीवादी इतिहासलखन

सरिीवादी इदतहासलखन महणज खसरिाचा दखषकोनातन कलली इदतहासाची पनरभाचना. सीमा-द-बोवहा ा फच दवदषीन सरिीवादाची मलरत रदमका दसदध कली. सरिीवादी इदतहासलखनामध खसरिाचा अतराभाव करणाबरोबर इदतहासलखनाचा कषरिातील परषपरधान दखषकोनाचा पनदवभाचार करणावर रर ददला गला. तानतर खसरिाचा आषाशी दनगदडत नोकरी, रोजगार, टड दनन, ताचासाठी काम करणाऱा ससथा, खसरिाच कौटदबक आष ासारखा दवदवध पलचा सदवसतर दवचार करणार सशाधन सर झाल. १९९० नतर ‘सरिी’ हा एक सवतरि सामादजक वगभा मानन इदतहास दलदहणावर रर ददला गलला ददसतो.

मातयकरल फको (१९२६-१९८४) : दवसावा शतकातील फच इदतहासकार माकल फको ाचा दलखाणातन इदतहासलखनाची एक नवी सकलपना पढ आली. ताचा ‘आककऑलॉजी ऑफ नॉलज’

ा गरथामध तान इदतहासाची

कालकरमानसार अखड माडणी करणाची पदधत चकीची आह, अस परदतपादन कल. पराततवामध अदतम सतापात पोचण ह उद ददष नसन

रतकाळातील खसथततराच सपषीकरण दणाचा परतन असतो ाकड तान लकष वधल. फको ान इदतहासातील खसथततराच सपषीकरण दणावर रर ददला. महणन तान ा पदधतीला जानाच पराततव अस महटल.

इदतहासकारानी पववी दवचारात न घतलला मनोदवकती, वदयकशासरि, तरगववसथा ासारखा दवषाचा तान इदतहासाचा दषीतन दवचार कला.

आधदनक इदतहासलखनाची वापती अशा रीतीन सतत दवसतारत गली. सादहत, सथापत, दशलपकला, दचरिकला, सगीतकला, नतकला, नाटकला, दचरिपटदनदमभाती, दरदशभान ासारखा दवदवध दवषाच सवतरि इदतहास दलदहल जाऊ लागल.

मातयकरल फको

6

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) आधदनक इदतहास लखनाचा जनक ........... ास महणता ईल.

(अ) वहॉलटअर (ब) रन दकातभा (क) दलओपोलड राक (ड) कालभा माकसभा

(२) आककऑलॉजी ऑफ नॉलज हा गरथ .......... ान दलदहला.

(अ) कालभा माकसभा (ब) माकल फको (क) लदसआ फबर (ड) वहॉलटअर

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) जॉजभा दवलहम फडररक हगल - ररझन इन दहसटरी (२) दलओपॉलड वहॉन राक - द दथअरी ॲणड

पररखकटस ऑफ दहसटरी (३) दहरोडोटस - द दहसटरीज (४) कालभा माकसभा - दडसकोसभा ऑन द मथड

२. पढील सकलपना सपटि करा. (१) ददवाद (२) ॲनलस परणाली

३. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) खसरिाचा आषाशी दनगदडत दवदवध पलवर

दवचार करणार सशोधन सर झाल. (२) फको ाचा लखनपदधतीला जानाच पराततव

महटल आह.

४. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) इदतहासलखन महणज का ? (२) रन दकातभा ानी इदतहासलखनात कोणता मताचा

आगरह धरला ? (३) वहॉलटअर ाना आधदनक इदतहासलखनाच जनक

अस का महटल जात ?

५. पढील सकलपनातत पिवा करा.

रोपातील महतवाच दवचारवत

६. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) कालभा माकसभा ाचा वगभादसदधानत सपष करा. (२) आधदनक इदतहासलखन पदधतीची चार वदशषट

कोणती ? (३) सरिीवादी इदतहासलखन महणज का ? (४) दलओपॉलड वहॉन राक ाचा इदतहासदवषक

दखषकोन सपष करा.

उपकरम

तमहाला आवडणाऱा कोणताही एका दवषावर दवसतत मादहती दमळवा व ताचा इदतहास दलहा. उदा.,

* पन (लखणी)चा इदतहास * मदणकलचा इदतहास * सगणकाचा इदतहास

सवाधतयातय

7

२. इततहासलखन : भारतीय परापरा

२.१ भारिीतय इतिहासलखनाी वााल २.२ भारिीतय इतिहासलख : तवतवध िाषतवक

पिाली

२.१ भारिीतय इतिहासलखनाी वााल इदतहासलखनाचा पाशचात परपरची ओळख

आपण पदहला पाठात करन घतली. ा पाठात आपण रारती इदतहासलखनाचा परपरबदल मादहती घणार आहोत.

पाीन काळािील इतिहासलखन : पराचीन रारतामध पवभाजाच पराकरम, दवतपरपरा, सामादजक खसथततर इतादटीचा समती कवळ मौखखक परपरन जपला जात होता.

हडपपा ससकतीमध दमळालला पराचीन लखाचा आधार रारतामध लखनकला इसवी सनापववी दतसऱा सहसरकापासन दकवा ताही पववीपासन अखसततवात होती अस ददसत; परत हडपपा ससकतीची दलपी वाचणात अजनही श दमळाल नाही.

रारतातील ऐदतहादसक सवरपाच सवाभादधक पराचीन दलखखत सादहत ह कोरीव लखाचा सवरपातील आह. ताची सरवात मौभा समाट अशोकाचा काळापासन महणज इसवी सनापववी दतसऱा शतकापासन होत. समाट अशोकाच कोरीव लख ह परसतरावर आदण दगडी सतरावर कोरलल आहत.

इसवी सनाचा पदहला शतकापासन धातची नाणी, मतवी आदण दशलप, तामपट इतादटीवरील कोरीव लख उपलबध होऊ लागतात. ामधन महतवाची ऐदतहादसक मादहती दमळत. ा सवभा परकारचा कोरीव लखामळ सबदधत राजाचा काळ, वशावळ, राजदवसतार, ततकालीन शासनववसथा,

महतवाचा राजकी घडामोडी, ततकालीन सामादजक रचना, हवामान, दषकाळ ासारखा महतवाचा बाबटीची मादहती दमळत.

पराचीन रारती सादहतामध रामाण, महारारत ही महाकाव, पराण, जन आदण बौदध गरथ, धमभागरथाखरीज रारती गरथकारानी दलदहलल ऐदतहादसक सवरपाच सादहत तसच परकी परवाशाची

सोहगौडा तामरपट : हा तामपट सोहगौडा (दजलहा गोरखपर, उततर परदश) थ सापडला. हा तामपट मौभा काळातील असावा अस मानल जात. तामपटावरील कोरीव लख बाही लीपीत आह. लखाचा सरवातीस जी दचनह आहत तातील पारासदहत असलला वकष तसच पवभात (एकावर एक असलला तीन कमानी) ही दचनह पराचीन आहत नाणावरही आढळतात. चार खाबावर उर असलल दमजली इमारतीपरमाण ददसणार दचनह कोठारघराच दनदशभाक असावत, अस अभासकाच मत आह. ा कोठारघरामधील धान जपन वापरणात ाव, असा आदश ता लखात ददलला आह. दषकाळजन पररखसथतीच दनवारण करणासाठी का काळजी घावी, ा सदराभातील हा आदश असावा, अस मानल जात.

ह समजन घया.

8

परवासवणभान ही इदतहासलखनाची महतवाची साधन मानली जातात.

पराचीन काळातील राजाची चरररि तसच राजघराणाच इदतहास सागणार लखन ह रारती इदतहासलखनाचा वाटचालीतील महतवाच टपप आहत. इसवी सनाचा सातवा शतकात बाणरटट ा कवीन दलदहलल ‘हषभाचररत’ ह ससकत काव ऐदतहादसक चरररिगरथाचा सवरपाच आह. तामध ततकालीन सामादजक, आदथभाक, राजकी, धादमभाक आदण सासकदतक जीवनाच वासतववादी दचरिण कलल आह.

मधतयतयगीन काळािील इतिहासलखन : इसवी सनाचा १२वा शतकात कलहण ान दलदहलला ‘राजतरदगणी’ हा काशमीरचा इदतहासावरील गरथ आह. इदतहासलखन शासरिशदध कस असाव, ाचा आधदनक सकलपनशी हा गरथ जवळच नात सागतो. तामध अनक कोरीव लख, नाणी, पराचीन वासतच अवशष, राजकलाचा अदधकत नोदी आदण सथादनक परपरा अशा अनक साधनाचा दचदकतसक अभास करन आपण हा गरथ रचला, असा उलख कलहणान कला आह.

मधगीन रारतामध मसलीम राजकतााचा दरबारातील इदतहासकाराचा लखनावर अरबी आदण फारसी इदतहासलखनाचा परपरचा परराव असलला ददसता. मधगीन मसलीम इदतहासकारामध दझाउदीन बरनी हा एक महतवाचा इदतहासकार होता. ‘तारीख-इ-दफरजशाही’ ा ताचा गरथात तान इदतहासलखनाचा हत सपष कला आह. ताचा मत इदतहासकाराच कतभाव फक राजकतााचा पराकरमाच आदण कलाणकारी धारणाच वणभान करन सपत नाही तर ताचा दोषाच आदण चकीचा धोरणाच दचदकतसक दववचनही तान कराला हव. एवढच नवह तर सबदधत काळातील दवदान वकी, अभासक, सादहखतक आदण सत ाचा सासकदतक जीवनातील पररावही लकषात घाला हवा. बरनीचा ा दवचारसरणीमळ इदतहासलखनाची वापती अदधक दवसतारली.

मघल बादशहाचा दरबारातील इदतहासकाराचा लखनात राजकतााची सतती आदण ताचाबदलची दनषठा ा पलना दवशष महतव परापत झाल. ताखरीज ताचा वणभानात समपभाक पदय उतार आदण सदर दचरिाचा अतराभाव करणाची पदधतही सर झालली ददसत. मघल सामाजाचा ससथापक बाबर ाच आतमचरररि ‘तझक-इ-बाबरी’मध ताला करावा लागलला दधाची वणभान आहत. ताचा बरोबरीन तान परवास कलला परदशाची आदण शहराची वणभान, तथील सथादनक अथभाववसथा आदण रीतीररवाज, वनसपतीसषी ाची बारकाईन कलली दनरीकषण ाचाही समावश आह.

इदतहासलखनाचा दचदकतसक पदधतीचा दषीन अबल फजल ान दलदहलला ‘अकबरनामा’

माहीत आह का तमहााला?

अलबरनीन दवदवध जानशाखामध रारतीानी कलली कामदगरी आदण रारतातील समाजजीवन ासबधीची मादहती अरदबक राषमध दलहन ठवली. पढील काळात अनक परदशी इदतहासकारानी रारतादवषी मादहती दणार गरथ दलदहल. तातील हसन दनजामी दलखखत ताजल-मादसर, दमनहाज-इ-दसराज दलखखत तबाकत-इ-नादसरी, अमीर खसरो ाच दवपल लखन, तझक-इ-दतमरी ह तमरलग ाच आतमचरररि, ाहा दबन अहमद सरदहदी दलखखत तारीख-इ-मबारकशाही ासारख गरथ महतवाच आहत. ताचा लखनातन आपलाला रारतातील मधगीन कालखडासबधी महतवाची मादहती दमळत.

परदशी परवाशानी दलहन ठवलल वततातही रारताचा इदतहासाची महतवाची साधन आहत. इबन बतता, अबदल रझझाक, माकको पोलो, दनकोलो कॉनती, बाबकोसा आदण डॉदमगोस पस ह तापकी होत. ताचा लखनातन मधगीन रारतासबधीची ऐदतहादसक मादहती दमळत. ईशवरदास नागर, रीमसन सकसना, खाफी खान आदण दनकोला मनची ह बादशाह औरगजबचा काळातील इदतहासकार होत. मघल काळातील इदतहास समजन घणासाठी ताच लखन अतत महतवाच आह.

9

ा गरथाच दवशष महतव आह. अदधकत नोदीचा आधार ऐदतहादसक कागदपरिाच काळजीपवभाक कलल सकलन आदण तातील मादहतीचा दवशवासाहभातची कसन कलली छाननी ही अबल फजलन अवलबलली सशोधनपदधती पवभागरहदवरदहत आदण वासतववादी होती अस मानल जात.

‘बखर’ हा ऐदतहादसक सादहतातील एक महतवाचा परकार आह. शरवीराच गणगान, ऐदतहादसक घडामोडी, लढाा, थोर परषाची चरररि ादवषीच लखन आपणास बखरीत वाचाला दमळत.

मराठी राषत दवदवध परकारचा बखरी उपलबध आहत. ातील एक महतवाची बखर ‘सरासद बखर’ हो. छरिपती राजाराम महाराजाचा कारदकदवीत कषणाजी अनत सरासद ानी सदर बखर दलदहली. छरिपती दशवाजी महाराजाचा कारदकदवीची मादहती ातन दमळत.

‘राऊसाहबाची बखर’ ा बखरीत पादनपतचा लढाईच वणभान आह. ाच दवषावर आधाररत ‘पादनपतची बखर’ अशीही सवतरि बखर आह. ‘होळकराची कदफत’ ा बखरीतन आपणास होळकराच घराण आदण ताच ोगदान समजत.

बखरटीच चरररिातमक, वशानचरररिातमक, परसग वणभानातमक, पथी, आतमचरररिपर, कदफत, पौरादणक आदण राजनीदतपर अस परकार आहत.

आधतनक काळािील इतिहासलखन आति तरितश इतिहासकाळ : दवसावा शतकात दबदटशाचा राजवटीत रारती पराततवाचा अभासास सरवात झाली. रारती पराततव सववकषण खाताच पदहल सरसचालक अलकझाडर कदनगहरमचा दखरखीखाली अनक पराचीन सथळाच उतखनन कल गल. तासाठी तानी परामखान बौदध गरथामध उलख असलला सथळावर लकष कददत कल. पढ जॉन माशभाल ाचा कारदकदवीत हडपपा ससकतीचा शोध लागला आदण रारती ससकतीचा इदतहास इसवी सनापववी दतसऱा सहसरकापात दकवा ताहनही पववीपात जाऊ शकतो

ह दसदध झाल. रारतात आलला अनक दबदटश अदधकाऱानी

रारती इदतहासासबधी लखन कल. तानी कलला लखनावर दबदटशाचा वसाहतवादी धोरणाचा परराव असलला ददसतो.

जमस दमल ान दलदहलला ‘द दहसटरी ऑफ दबदटश इदडा’ ा गरथाच तीन खड १८१७ साली परदसदध झाल. दबदटश इदतहासकारान रारती

इदतहासावर दलदहलला हा पदहला गरथ. ताचा लखनात वसतदनषठ दखषकोनाचा अराव आदण रारती ससकतीचा दवदवध पलसबधीचा पवभागरहददषत दखषकोन सपषपण उमटलला ददसतो.

सन १८४१ मध माउट सटअटभा एखलफनसटन ानी ‘द दहसटरी ऑफ इदडा’ हा गरथ दलदहला. माउट सटअटभा एखलफनसटन ह मबईच गवहनभार (१८१९-१८२७) होत.

रारताचा इदतहासामध मराठी सामाजाचा कालखडाच सथान अतत महतवाच आह. मराठी सामाजाचा इदतहास दलदहणाऱा दबदटश अदधकाऱामध जमस गरट डफ ाच नाव महतवाच आह. तान ‘ए दहसटरी ऑफ द मराठाज’ हा गरथ दलदहला. ा गरथाच तीन खड आहत. रारती ससकती आदण इदतहास ाना कमी लखणाची

जमस तमल

जहॉन माशवालअलराडर कतनगहम

10

दबदटश अदधकाऱाची परवतती गरट डफ ाचा लखनातही उमटलली ददसत. अशीच परवतती राजसथानचा इदतहास दलदहताना कनभाल टॉडसारखा अदधकाऱाचा लखनात आढळत. दवलम दवलसन हटर ान दहदसथानचा द दवखडातमक इदतहास दलदहला. तामध ताची दनःपकषपाती वतती ददसत.

डफ ाचा इदतहासलखनाचा माभादा नीलकठ जनादभान कीतभान आदण दव. का. राजवाड ानी एकोदणसावा शतकात दाखवन ददला. २.२ भारिीतय इतिहासलखन : तवतवध िाषतवक

पिालीवसाहिवादी इतिहासलखन : रारती इदतहासाचा

अभास आदण लखन करणाऱा सरवातीचा इदतहासकारामध परामखान दबदटश अदधकारी तसच खरिशचन धमभापरसारकाचा अतराभाव होता. रारती ससकती गौण दजाभाची आह, ा पवभागरहाच परदतदबब ताचामधील काहटीचा लखनात सपषपण उमटलल ददसत. वसाहतवादी दबदटश सततचा समथभानासाठी ताचा इदतहासलखनाचा वापर कला गला. १९२२ त १९३७ चा दरमान परदसदध झालल ‘कदबज दहसटरी ऑफ इदडा’ ा गरथाच पाच खड ह वसाहतवादी इदतहासलखनाच ठळक उदाहरण आह.

पाचतयवादी इतिहासलखन : रोपमधील अभासकामध पववकडील ससकती आदण दश ाचाबदल कतहल जागत झालल होत. ताबदल आदर, कौतक असलल काही अभासक ताचामध होत. ताना पराचवादी महटल जात.

पराचवादी अभासकानी ससकत आदण रोपी राषामधील साधमाभाचा अभास कला. वददक वाङ म आदण ससकत सादहताचा अभास करणावर पराचवादी दवदानाचा रर होता. तातन ा राषाची जननी असणारी एक पराचीन इडो-रोपी राषा होती, अशी कलपना माडली गली.

इसवी सन १७८४ मध सर दवलम जोनस ानी कोलकाता थ एदशादटक सोसाटीची सथापना

कली. तादार पराचीन रारती वाङ म आदण इदतहास ाचा अभासास चालना दमळाली.

पराचवादी अभासकामध फडररक मरकसमलर ा जमभान अभासकाचा

परामखान उलख कराला हवा. ताचा दषीन ससकत राषा ही इडो-रोपी राषागटातील अदतपराचीन शाखा होती. ससकत सादहतात ताला दवशष रस होता. तान ‘दहतोपदश’ ा ससकत गरथाचा जमभान राषत अनवाद कला. तसच ‘द सकरड बकस ऑफ द ईसट’ ा नावान ५० खड सपाददत कल. तान ऋगवदाच सकलन करणाच काम कल. त सहा खडामध परदसदध झाल आह. तान ऋगवदाचा जमभान राषत अनवाद कला होता.

अलीकडचा काळात पराचदवदयावताचा लखनामागील छप सामाजवादी दहतसबध परकाशात आणणाच काम एडवडभा सद ा दवदानान कल.

राटिटरवादी इतिहासलखन ः एकोदणसावा-दवसावा शतकामध इगरजी दशकषणपदधतीमध दशकन तार झालला रारती इदतहासकाराचा लखनामध रारताचा पराचीन वरवाचा अदरमान आदण रारतीाची आतमजाणीव जागत करणाकड असलला कल ददसतो. ताचा लखनास राषवादी इदतहासलखन अस महटल जात. महाराषातील राषवादी इदतहास लखनास दवषणशासरिी दचपळणकर ाचापासन पररणा दमळाली. दबदटश अदधकाऱानी दलदहलला पराचीन रारताचा पवभागरहददषत इदतहासाला तानी दवरोध कला. अशा परकार राषवादी लखन करणाऱा इदतहासकारानी रारताचा इदतहासातील सवणभाकाळ शोधणाचा परतन कला. अस करत असताना परसगी

तवलतयम जोनस

फरडररक मरसमतयलर

11

‘‘मानवी इदतहास काल व सथल ानी बदध झालला आह. कोणताही परसगाच वणभान दयाच महटल महणज ता परसगाचा पररषकार*

दवदशष कालावर व दवदशष सथलावर पसरवन दाखवला पादहज.

काल, सथल व वकी ा रिीची जी सागड दतलाच परसग वा ऐदतहादसक परसग ही सजा दता त.’’

- तव.का.राजवाड

इदतहासलखन, राषाशासरि, वतपतती, वाकरण अशा अनक दवषावर मलरत सशोधन करणार आदण मराठी राषतन लखन करणार इदतहासकार महणन राजवाड पररदचत आहत. आपला इदतहास

आपण दलदहला पादहज, ाचा परसकार तानी कला. ‘मराठाचा इदतहासाची साधन’ अस शीषभाक असणार २२ खड तानी सपाददत कल. तातील ताचा परसतावना अतत अभासपणभा आहत. ‘‘इदतहास महणज

रतकालीन समाजाच सवाागीण समगर जीवनदशभान. कवळ राजकी घडामोडी, सततातरासाठी कटकारसथान आदण दध ाचाच हदककती नवहत’’, अस ताच मत होत. अससल कागदपरिाचाच आधार इदतहास

रारतीानी दबदटशादवरदध ददलला सवाततलढाला पररणा दणासाठी राषवादी इदतहासलखनाचा उपोग झाला. तामध सवाततवीर

दव.दा. सावरकरानी दलदहलल ‘द इदडन वॉर ऑफ इखनडपनडनस 1857’ (१८५७ च ‘सवाततसमर’) ा पसतकाच दवशष महतव आह.

राषवादी इदतहासलखनाचा पररावामळ पराददशक इदतहास दलदहणालाही चालना

दमळाली. ददकषण रारताचा रौगोदलक वदशषटाकड आदण इदतहासाकड इदतहासकाराच सवतरिपण लकष वधल गल.

सवािततयोतिर काळािील इतिहासलखन ः एकीकड राजघराणाचा इदतहासावर रर दणार इदतहासलखन कल जात असतानाच सासकदतक, सामादजक, आदथभाक इदतहासही दलदहणास सरवात

तव. का. राजवाड

सवािततयवीर सावरकर

माहीत आह का तमहााला?

इदतहास सशोधनाचा कााभासाठी दव.का.राजवाड ानी पणात ७ जल १९१० रोजी रारत इदतहास सशोधक मडळ सथापन कल.

ऐदतहादसक वासतवाची दचदकतसापवभाक छाननी करणाकड दलभाकष कल गल, असा आकषपही ताचावर घतला जातो. महादव गोदवद रानड, रामकषण गोपाळ राडारकर, दवनाक दामोदर सावरकर, राजदलाल दमश, रमशचद मजमदार, काशीपरसाद जसवाल, राधाकमद मखजवी, रगवानलाल इदजी, वासदव दवषण दमराशी, अनत सदादशव आळतकर ही काही राषवादी इदतहासकाराची नाव उदाहरणादाखल दता तील.

माहीत आह का तमहााला?

‘द राईज ऑफ द मराठा पॉवर’ ा गरथात ना.महादव गोदवद रानड ानी मराठा सततचा उदाची पाशवभारमी दवसतारान माडली. मराठी सततचा उद महणज अचानक पटलला वणवा नसन ताची सामादजक, सासकदतक व धादमभाक कषरिातील तारी बराच काळ महाराषात चाल होती, ह तानी परदतपादल.

दलदहला पादहज, असा ताचा आगरह होता.

*(अदतम दचरिण)

12

झाली होती. सवाततोततर काळात समाज, दवजान, अथभाववसथा, राजकी परणाली, धादमभाक दवचारसरणी, सासकदतक पल ाचा इदतहास अभासणाची आवशकता दवचारवताना वाट लागली. ा काळातील इदतहासलखनात परामखान तीन नव वचाररक परवाह आढळतात. (१) माकसभावादी इदतहास (२) वदचताचा (सबऑलटनभा) इदतहास (३) सरिीवादी इदतहास.

मारसवावादी इतिहास : माकसभावादी इदतहासकाराचा लखनात आदथभाक ववसथतील उतपादनाची साधन, पदधती आदण उतपादनाचा परदकरतील मानवी सबध ाचा दवचार मधवतवी होता. परतक सामादजक घटनचा सवभासामान लोकावर का पररणाम होतो ाच दवशलषण करण ह माकसभावादी इदतहासलखनाच महतवाच सरि होत.

माकसभावादी इदतहासकारानी जादतववसथत होत गलला बदलाचा अभास कला. रारतामध माकसभावादी इदतहासलखन पदधतीचा अवलब पररावी

रीतीन करणाऱा इदतहासकारामध दामोदर धमाभानद कोसबी, कॉमड शीपाद अमत डाग, रामशरण शमाभा, कॉमड शरद पाटील इतादटीच ोगदान महतवाच आह. डाग ह रारती कमदनसट पकषाचा ससथापक

सदसापकी एक होत. ताच ‘दपरदमदटवह कमदनझम ट सलवहरी’ ह पसतक माकसभावादी इदतहासलखनाच उदाहरण आह.

वतिाा (सबऑलनवा) इतिहास ः वदचत समहाचा इदतहास दलदहणाची सरवात माकसभावादी इदतहासलखनाचा परपरतनच झाली, अस महणता ईल. इदतहासलखनाची सरवात समाजाचा तळाशी असलला सवभासामान लोकाचा सतरापासन कराला पादहज, ही कलपना माडणामध अटोदनओ गरामची ा इटादलन ततवजाच सथान महतवाच आह.

वदचताचा इदतहास दलदहणासाठी लोकपरपरा ह

एक महतवाच साधन मानल गल आह. वदचताचा इदतहासाला एक महतवाची दवचारसरणी महणन सथान दमळवन दणाच महतवाच काभा रणदजत गहा ा रारती इदतहासकारान कल. परत तापववीच रारतामध वदचताचा इदतहासाचा दवचार महातमा जोतीराव फल आदण डॉ.बाबासाहब आबडकर ाचा लखनातन ददसतो.

महातमा फल ानी ‘गलामदगरी’ ा पसतकात शदादतशदाचा इदतहास नवान उलगडन दाखवला. धमाभाचा नावाखाली खसरिा, शद व अदतशद ाचा होणाऱा शोषणाकड लकष वधल.

रारताचा सासकदतक आदण राजकी घडणीत ददलत वगाभाचा मोठा वाटा आह. रारताचा वसाहतवादी आदण राषवादी इदतहासलखनात ताकड

दलभाकष कल गल. डॉ.बाबासाहब आबडकरानी ही गोष कदसथानी ठवन सतत लखन कल. तानी कलला दवपल लखनापकी ‘ह वअर द शदाज’ आदण ‘द अनटचबलस’ ह गरथ वदचताचा इदतहासाच उदाहरण महणन सागता तील.

सतीवादी इतिहास : रारती इदतहासलखनाचा कषरिात सरवातीस परामखान परष अभासक काभारत असलामळ रारती इदतहासातील खसरिाच सथान आदण ताची कामदगरी हा दवष तलनन दलभादकषत रादहला होता. तावर अदधक परकाश टाकण ह सरिीवादी इदतहासकारापढ पदहल आवहान होत. तसच खसरिानी दनदमभालला सादहताच सशोधन आदण सकलन करणही आवशक होत. इदतहासातील खसरिाचा सथानाचा दवचार नवान हाण आवशक होत.

दामोदर कोसबी

महातमा जोिीराव फल

डहॉ. बाबासाहब आबडकर

13

एकोदणसावा शतकात खसरिादवषी लखन करणाऱा लखखकामध ताराबाई दशद ाच नाव अगरणी आह. तानी परषपरधान ववसथा आदण

जादतववसथा ाना दवरोध करणार लखन कल. सन १८८२ मध परदसदध झालल ‘सरिीपरष तलना’ ह ताच पसतक रारतातील पदहल सरिीवादी लखन समजल जात. सन १८८८ मध पदडता रमाबाई ाच ‘द

हा कासट दहद वमन’ ह पसतक परदसदध झाल. सवाततोततर काळात झालल लखन खसरिाना

घरी आदण कामाचा दठकाणी दमळणारी वागणक, ताचा राजकी समतचा हकक ासारखा दवषावर कददत झालल ददसत. अलीकडचा काळात परदसदध झालला सरिीवादी लखनात मीरा कोसबी ाचा ‘करॉदसग थशोलडस ः फदमदनसट एससज इन सोशल दहसटरी’ ा पसतकाचा उलख करता ईल. तात महाराषातील पदडता रमाबाई, रारतातील पदहला काभारत सरिी डॉकटर रखमाबाई ासारखा खसरिाचा जीवनावरील दनबध आहत. महाराषामध ददलत खसरिाचा दखषकोनातन सामादजक वगभा, जात इतादी बाबटीचा सदराभात लखन कल गल. तामध शदमभाला रग ाच लखन महतवाच आह. ‘रादटग कासट, रादटग जडर ः ररदडग ददलत वमनस टखसटमोनीज’

ामध ददलत खसरिाचा आतमचरररिावर तानी दलदहलला दनबधाच सकलन आह.

दवदशष दवचारपरणालीचा आश न करता इदतहास दलदहणाऱामध सर दनाथ सरकार, सरदनाथ सन, ररासतकार गो.स.सरदसाई, तबक शकर शजवलकर ाचा नामोलख करावा लागतो.

िाराबाई तशद

अलीकडचा काळात .दद.फडक, रामचद गहा इतादी सशोधकानी आधदनक इदतहासलखनात महतवाची कामदगरी बजावली आह.

रारती इदतहासलखनावर रारतात उदाला आलला सामादजक आदण राजकी चळवळटीचा परराव होता. ताचा बरोबरीन रारती इदतहासलखनाची परपरा सवतरिपण आदण समदधररता दवकदसत होत गलली ददसत.

माहीत आह का तमहााला?

गोदवद सखाराम सरदसाई ानी ‘मराठी ररासत’ परकादशत करन मराठी इदतहासलखन कषरिात मोठी कामदगरी कली. ताच ह काभा इतक लोकदपर झाल, की समाज ताना ‘ररासतकार’ ा नावान ओळख लागला. तानी मराठाचा समगर इदतहास अनक खडात परकादशत कला आह.

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) रारती पराततव सववकषण खाताच पदहल सरसचालक ........... ह होत.

(अ) अलकझाडर कदनगहरम (ब) दवलम जोनस

(क) जॉन माशभाल (ड) फडररक मरकसमलर

(२) दहतोपदश ा ससकत गरथाचा जमभान राषत अनवाद .......... ानी कला.

(अ) जमस दमल (ब) फडररक मरकसमलर (क) माऊट सटअटभा एखलफनसटन (ड) जॉन माशभाल

सवाधतयातय

14

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) ह वअर द शदाज - वदचताचा इदतहास (२) सरिीपरष तलना - सरिीवादी लखन (३) द इदडन वॉर ऑफ इखनडपनडनस 1857 -

माकसभावादी इदतहास (४) गरड डफ - वसाहतवादी इदतहास

२. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) पराददशक इदतहासलखनाला चालना दमळाली. (२) बखर हा ऐदतहादसक सादहतातील महतवाचा

परकार आह.

३. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) मघल समाट बाबर ाचा आतमचरररिात कोणता

बाबटीचा समावश आह ? (२) राषवादी इदतहासलखनात सवाततवीर सावरकराच

ोगदान कोणत ?

४. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) माकसभावादी इदतहासलखन महणज का ? (२) इदतहासाचाभा दव. का. राजवाड ाच इदतहास

लखनातील ोगदान सपष करा.

५. (अ) पढील िका पिवा करा.

जमस मिल द मिसटरी ऑफ मरिमटश इमियाजमस गरि िफ ................................................ द मिसटरी ऑफ इमियाशी.अ.िाग ................................................ ह वअर द शदाज

(ब) पढील सकलपनातत पिवा करा.

६. पढील सकलपना सपटि करा. (१) पराचवादी इदतहासलखन (२) राषवादी इदतहासलखन (३) वदचताचा इदतहास

उपकरम

पाठात उलख कलला दवदवध इदतहासकाराचा कााभाची मादहती दणार सदचरि हसतदलखखत आतरजालाचा साहायान तार करा.

दझाउदीन

बरनी

बाबराला करावा लागलला

दधाची वणभान

तझक-इ-बाबरी

सरासद बखर

कलहणकाशमीरचा इदतहास

इदतहास

लखनाचा ह

त

छरिपती दश

वाजी म

हाराजाच

ा

कारदकदवीच

ी मादहत

ी

15

३. उपयोतजत इततहास

३.१ उपतयोतजि इतिहास महिज कातय ?३.२ उपतयोतजि इतिहास आति तवतवध तवषतयामधील

सशोधन३.३ उपतयोतजि इतिहास आति विवामानकाळ ३.४ सासककतिक आति नसतगवाक वारशा वतयवसथापन ३.५ सबतधि वतयावसाततयक कत

३.१ उपतयोतजि इतिहास महिज कातय ? ‘उपोदजत इदतहास’ ा सजसाठी ‘जनासाठी

इदतहास’ (पखबलक दहसटरी) असा पाभाी शबदपरोग परचारात आह. रतकाळातील घटनासबधटीच ज जान इदतहासादार परापत होत, ताचा उपोग वतभामान आदण रदवषकाळात सवभा लोकाना कसा होईल,

जािन घतया.जनासाठी इतिहास : इदतहासादवषी

लोकाचा मनात अनक गरसमज असतात. उदा., इदतहास हा दवष फक इदतहासकारासाठी आदण इदतहास दवषाचा अभास कर इखचछणाऱा दवदयाराासाठी असतो, दनददन जीवनात इदतहासासारखा दवषाचा काही उपोग नसतो, इदतहासासारखा दवष आदथभाकदषटा उतपादक कषरिाशी जोडला जाऊ शकत नाही, इतादी.

अशा गरसमजावर मात करत इदतहासाची नाळ लोकाचा वतभामानातील जीवनसरणीशी जोडणार कषरि महणज ‘जनासाठी इदतहास’.

परदशातील अनक दवदयापीठामध जनासाठी इदतहास ा दवषातील अभासकरम दशकवल जातात. रारतात बगळर थ ‘सखष इदनसटटट ऑफ आटभा दडझाईन अड टकनॉलॉजी’ ा ससथत ‘सटर फॉर पखबलक दहसटरी’ हा सवतरि दवराग आह. दतथ ा दवषातील परकलप आदण सशोधनाच काम चालत.

ाचा दवचार उपोदजत इदतहास ा दवषादार कला जातो. वतभामानातील सामादजक आवहानावर उपाोजना करण, सामादजक उपकतच दनणभा घण ासारखा गोषटीसाठी पववी होऊन गलला घटनाच दवशलषण ददशादशभाक ठरत. तासाठी इदतहासाच जान आवशक असत.

उपोदजत इदतहासाचा कषरिात कवळ तजज वकटीचाच नवह तर सवभासामान लोकाचा दवदवध अगानी सहराग अस शकतो. सगरहाल, पराचीन सथळ ाना रट दणार पभाटक ा नातान ताचा सहराग महतवाचा असतो. पभाटनामळ लोकामध इदतहासासबधीची आवड वाढीस लागत. समाजमनामध इदतहासाची जाणीव दनमाभाण होत. तसच ताचा सवतःचा शहरात दकवा गावात असणाऱा पराचीन सथळाचा जतन आदण सवधभानाचा परकलपामधही त सहरागी होऊ शकतात. ३.२ उपतयोतजि इतिहास आति तवतवध तवषतयामधील

सशोधन इदतहास रतकाळात घडन गलला घटनाशी

सबदधत असतो. वतभामानात ददसणाऱा मानवी जीवनाची घडण ही ता घटनावरच आधारलली असत. ा घटना राजकारण, सामादजक-धादमभाक सघटन, ततवजान, तरिजान आदण दवजान ासारखा दवदवध कषरिामध घडलला असतात. परतक कषरिातील जानसचाचा सवतरि इदतहास असतो. ता ता कषरिातील पढील वाटचालीची ददशा ा जानसचाचा खसथतीवर अवलबन असत. ता अनषगान अनक दवषाचा सशाधनात इदतहासाची सशोधनपदधती उपक ठरत. उदाहरणाथभा,

१. ितवजान ः दवदवध दवचारसरणटीचा उगम, तामागील वचाररक परपरा आदण ता दवचारसरणटीचा वाटचालीचा इदतहास समजन घण. ासाठी

16

ततवजानाचा इदतहास अभासावा लागतो. ततवजान समजन घताना त ततवजान जा राषतन वक झाल ता राषचा इदतहासाचाही उपोग होतो.

२. तवजान ः वजादनक शोध आदण दसदधानत ाचा कालकरम आदण ता शोधामागील कारणपरपरची साखळी समजावन घण. ासाठी दवजानाचा इदतहास अभासावा लागतो. गरज ही शोधाची जननी असत, अस महटल जात. अनकदा वजादनक शोध ह मानवी गरजाची पतवी आदण दजजासच समाधान करणाचा परतनातन लागलल असतात. तासाठी आधी अखसततवात असलला वजादनक जानाचा उपाग कला जातो. ा शोधामागील कारणपरपरा, कालकरम समजन घणासाठी दवजानाचा इदतहासाच जान उपोगी पडत.

३. ितजान ः कषी उतपादन, वसतच उतपादन, सथापत, अदरादरिकी इतादटीमध होत गलल बदल आदण तामागील कारणपरपरची साखळी समजावन घण. ासाठी तरिजानाचा इदतहास अभासावा लागतो. वजादनक शोध आदण तरिजानातील परगती परसपरावलबी असतात. मानवाचा उतकरातीचा वाटचालीत दगडी हतार घडवणापासन त कषीउतपादनाचा दवकासापात ताला समजलल दवजान आदण तावर आधारलल तरिजान अतत महतवाच होत. पढ दवजानाचा परगतीमळ उतपादन परदकराच ादरिकीकरण होत गल. त कस होत गल, दवजान आदण तरिजान कस नहमीच एकमकावर अवलबन असतात, ह समजणासाठी तरिजानाचा इदतहास समजावन घण आवशक असत.

४. उदोगधद आति वतयापार ः उदयोगधद आदण वापार ामळ मानवी समाजामधील परसपर ववहाराच कषरि दवसतारत. तामळ सासकदतक सबधाच जाळही सतत दवकसत असत. उदयोगधद आदण वापाराचा ववसथापनाचाच हा एक राग असतो. ताचा इदतहास समजावन घण महतवाच

असत. बाजार आदण वापार ाच सवरप बदलत गल, ा सवाामागील मानवी नाताच सवरप आदण समाजरचना बदलत गली. हा सवभा परवास समजणासाठी सासकदतक घडण, सामादजक रचना, आदथभाक ववसथा इतादटीचा इदतहास अभासावा लागतो.

५. वतयवसथापनशासत ः उतपादनाची ससाधन, मनषबळ आदण उतपादनाचा दवदवध परदकरा, बाजार आदण दवकरी ाचा ववसथापनाचा साखळीत तासबधातील रतकालीन रिणा कशा होता, ह समजावन घण आवशक असत. ा साखळीत गतलला दवदवध सतरावरील लोकाची परपरागत मानदसकता समजावन घणासाठी ा सवााचा डोलारा जा वगवगळा सामादजक आदण आदथभाक ससथाचा सघटनावर अवलबन असतो, ताचा इदतहास समजला तर वतभामानात दवदवध पातळावरील ववसथापन करण सोप होत.

६. कला ः दवदवध कलाकषरिामधील अदरवकी व तामागील वचाररक-रावदनक-सासकदतक परपराचा आधारान झालला कलाचा दवकास समजावन घण महतवाच असत. कोणताही कलादवषकाराच ममभा, कलाकतीचा दनमाभाताची मानदसकता आदण दवदशष कलाशलीचा दवकासाचा करम सासकदतक इदतहासाचा अभासादार समज शकतो.

७. मानवतय जानशाखा ः इदतहास, पराततव, समाजशासरि, मानवशासरि, राजशासरि, अथभाशासरि ासारखा जानशाखाचा उगम आदण दवकास ाचा इदतहास समजावन घण ह ा जानशाखाचा अभासाचा आवशक राग आह. ततवजान ही दवजान आदण इतर सवभाच जानशाखाची जननी मानली जात. वखशवक पसारा आदण मानवाच तातील अखसततव ाचा परसपरसबध समजन घणाचा दजजासतन जगररातील सवभाच मानवी समाजामध तासबधीची अनमान लोक बाध लागल. तातन

17

३.४ सासककतिक आति नसतगवाक वारशा वतयवसथापन (अ) सासककतिक वारसा : हा मानवदनदमभात

असतो. तो मतभा आदण अमतभा अशा दोन परकारचा असतो.

१. मिवा सासककतिक वारसा ः ा परकारात पराचीन सथळ, वासत, वसत, हसतदलखखत, दशलप, दचरि इतादटीचा समावश होतो.

२. अमिवा सासककतिक वारसा ः ा परकारात पढील गोषटीचा समावश होतो.* मौखखक परपरा आदण तासाठी उपोगात

आणली जाणारी राषा.* पारपररक जान.* सणसमारर साजर करणाचा सामादजक पदधती

आदण धादमभाक दवधी.* कला सादरीकरणाचा पदधती.* दवदशष पारपररक कौशल.* अशा परपरा, पदधती, कौशल इतादटीच

परदतदनदधतव करणार समह, गट.(ब) नसतगवाक वारसा ः दनसगाभातील जववदवधाचा

दवचार नसदगभाक वारशाचा सकलपनत कलला आह. तामध पढील गोषटीचा समावश होतो ः

(१) पराणी (२) वनसपतीसषी (३) ताचा अखसततवासाठी आवशक असणाऱा पररससथा आदण ररचनातमक वदशषट.

पढील मानवी दपढाचा दहतासाठी आपला वारशाच जतन होण आवशक आह. नामशष होणाचा वाटवर असलला सासकदतक आदण नसदगभाक वारशाच जतन आदण सवधभान वहाव ा हतन नसको ा जागदतक सघटनन काही ददशादशभाक ततव जाहीर कलली आहत. ता ददशादशभाक ततवाचा आधारान जागदतक वारशाचा पदास पारि ठरणारी सथळ, परपरा ाची ादी जाहीर कली जात.

जगाचा उतपततीसबधीचा कथा, सखषचकर आदण मानवी जीवनासबधीची दमथक, दव-दवतासबधीचा कलपना आदण ता दवदवताना परसनन करणासाठी कलल दवधी, तासबधीच ताखतवक दववचन ाचा दवकास झाला. पराचीन लोकानी कलला ा गोषटीदवषटीचा दवचारात ततवजानाची बीज आहत. इथ उलख कलला मानवशाखतील दवदवध शाखाचा दवकासाला ततवजानातील दसदधानताचा पाा आह. इदतहासाचा आधार ा वाटचालीच आकलन होऊ शकत.

३.३ उपतयोतजि इतिहास आति विवामानकाळ इदतहासाचा दनददन ववहारामध उपोग का,

असा परशन नहमी दवचारला जाता. उपोदजत इदतहास महणज का ा परशनाचा उततरात वरील परशनाच उततरही आपोआप दमळत. रतकाळाच मतभा आदण अमतभा सवरपातील अनक अवशष वतभामानकाळात अखसततवात असतात. ताचाबदल आपला मनात कतहल असत, आतमीता असत. ताचा अखसततवाचा इदतहास आपलाला समजावन घावासा वाटतो कारण त आपला पवभाजानी दनमाभाण कलला कलाकतटीच, परपराच अवशष असतात. तो आपला सासकदतक वारसा असतो. ती आपली ओळख असत. ताचा इदतहासाच जान आपलाला आपला उगमाकड घऊन जाणार असत. तामळ तो सासकदतक वारसा आपला आदण पढील दपढाचा दहतासाठी दीघभाकाळ जतन करणाची, ताच सवधभान करणाची आवशकता दनमाभाण होत. उपोदजत इदतहासाचा आधार मतभा आदण अमतभा सवरपातील सासकदतक वारशाच जतन आदण सवधभान करता त. तामळ ववसााचा अनक सधी दनमाभाण होतात. थोडकात सागाच महणज इदतहासाचा आधार वतभामानकाळाच थाोग आकलन आदण रदवषकाळासाठी ददशादशभान, अस उपोदजत इदतहासाच वणभान करता ईल.

18

एका दषटिकपात :

भारिािील जागतिक मौषखक आति अमिवा वारसा तयादीि समातवटि ाललतया परपरा ः २००१ : ‘कटियटटम’  ही  करळमधील  ससककत 

नाटयपरपरा.२००३ : वटिक  पठणपरपरा.२००५ : उततर  भारतातील  ‘रामलीला’  सािरीकरण २००९ : गढवाल  (उततराखड)  यथील  ‘रममन’ 

धाटममिक  उतसव  आटण  टवधीनाटय.   २०१० : राजसथानच  कालबटलया  लोकसगीत 

आटण  लोकनतय.२०१० : पशचम  बगाल,  झारखड  आटण  ओटडशा 

यथील  छाऊ  नतय.२०१० : करळातील  ‘मटडयटटट’  टवधीनाटय  आटण 

नतयनाटय.२०१२ : लडाख,  जममम  आटण  कामीर  यथील 

बौदध  मतरपठणाची  परपरा.२०१३ : मटणपमर  यथील  ‘सकीतमिन’  परपरा.२०१४ : पजाबमधील  ठठरा  जमातीची  ताबयाची 

आटण  टपतळी  भाडी  बनवणयाची कलापरपरा.

२०१६: नवरोज२०१६ : योग

भारिािील जागतिक वारसा सथळ - सासककतिक १९८३  :  आगराचा  टकला१९८३  :  अटजठा  लणी १९८३  :  वरळ  लणी१९८३  :  ताजमहाल १९८४  :  महाबलीपरम  यथील  मटिर१९८४  :  कोणाकक  समयमिमटिर१९८६  :  गोवयातील  चचचस  आटण  कॉनवहनिट स१९८६  :  फततपमर  टसकी१९८६  :  हपी  यथील  वासतमसकल१९८६  :  खजराहो  यथील  मटिर१९८७  :  घारापरी  (एटलफनिा)  लणी

१९८७,  : चोळ मटिर-तजावरच  बहटिवर  मटिर,२००४  गगकोडचोळीवरमच  बहिीवर  मटिर 

आटण  िारासरमच  ऐरावतवर  मटिर१९८७  :  पटटिकल  यथील  मटिर   १९८९  :  साचीचा  सतमप१९९३  :  हमायमनची  कबर१९९३  :  कतबटमनार  आटण  पररसरातील  वासतम१९९९  :  (१)  िाटजमिटलग  टहमालयन  रलव, 

(२)  नीलटगरी  माउनिन  रलव,   (३)  ि  कालका  टशमला  रलव

२००२  :  बोधगया  यथील  महाबोधी  मटिर आटण पररसर

२००३  :  भीमबिका  यथील  शलाशरय २००४  :  चपानर-पावागढ  पराततवीय  सथळ२००४  :  छतरपती  टशवाजी  महाराज  िटममिनस, 

मबई२००७  :  लाल  टकला,  टिली२०१०  :  जतर  मतर,  जयपमर२०१३  :  राजसथानमधील  पवमितीय  टकल२०१४  :  गजरातमधील  पािण  यथील   

‘रानी-की-बाव’   २०१६  :  नालिा  महाटवहार  पराततवीय  सथळ२०१६  :  चटडगढ  यथील  कटपिल  कामपकस २०१७  :  अहमिाबाि-ऐटतहाटसक  शहर

भारिािील जागतिक वारसा सथळ - नसतगवाक १९८५  : काझीरगा  राषटीय  उदान १९८५  : कवलिव  राषटीय  उदान १९८५  : मानस  वनयजीव  अभयारणय १९८७  : सिरबन  राषटीय  उदान१९८८,  : निािवी  आटण  वहली  ऑफ  फॉवसमि २००५   राषटीय  उदान   २०१२  : पशचम  घाि२०१४  : गि  टहमालयन  पाकक 

भारिािील तमशर सवरपा जागतिक वारसासथळ २०१६  :  काचनगगा  राषटीय  उदान 

19

नसकोचा जागदतक नसदगभाक वारशाचा ादीत पखशचम घाटाचा समावश २०१२ मध कला गला आह. सातारा दजलहातील कास पठार पखशचम

(३) सासकदतक वारसासथळाच जतन आदण सवधभान करत असताना सथादनक लोकाचा रावना दखावला जाऊ नत ासाठी करावा लागणाऱा उपाोजनाच दनोजन करता त.

(४) सथादनक लोकाना ता परकलपात सामील करन घता त.

(५) सथादनक लोकाचा परपरागत कौशलाना परोतसाहन दऊ शकतील, अशा उदयोग ववसााना चालना दमळावी, ासाठी पदधतशीर दनोजन करण शक होत. ३.५ सबतधि वतयावसाततयक कत

पढ उलख कलला कषरिाशी सबदधत कादशीर दनम आदण सावभाजदनक धोरण ठरवणासाठी इदतहासाच जान परक ठरत.

१. सगरहाल आदण अदरलखागार २. ऐदतहादसक सथळाच जतन आदण सवधभान३. पभाटन आदण आदतर ४. मनोरजन आदण सपकक माधम

कलास मतदर, वरळ

घाटरागामधच आह. सासकदतक आदण नसदगभाक वारशाच ववसथापन ह उपोदजत इदतहासाच एक परमख अग आह. ा वारशाच जतन आदण सवधभान करणाच बहताश काम रारत सरकारच पराततव खात आदण रारतातील परतक राज शासनाची पराततव खाती करत असतात. इनटरक ही (इदडन नरशनल टसट फॉर आटभा अड कलचरल हररटज) सवसवी ससथा ा कषरिात १९८४ पासन काभारत आह. सासकदतक आदण नसदगभाक वारशाचा सथळाचा जतन आदण सवधभानाचा परकलपामध अनक दवषातील तजजाचा सहराग आवशक असतो. ता सवाामध सबदधत सथळाचा सासकदतक, सामादजक, राजकी इदतहासाची जाणीव दनमाभाण करणाच काम उपोदजत इदतहासादार करता त. तामळ :

(१) परकलपातगभात वारसासथळाच मळ सवरप न बदलता जतन आदण सवधभानाची काम करण शक होत.

(२) सथादनक समाजाची घडण आदण मानदसकता, ताचापढ असणारी वतभामानातील दवदवध आवहान, सथादनक लोकाचा अपकषा ाचा आढावा घता तो.

जगातील सवाात पराचीन समजल जाणार (इ.स.प. ६ व शतक) सगरहाल मसोपोटदमातील ‘उर’ ा पराचीन शहराच उतखनन करताना सापडल. ह उतखनन दबदटश पराततवज सर दलओनाडभा वली ानी १९२२ त १९३४ ा काळात कल

होत. ह सगरहाल एदनगॉलडी नावाचा मसोपोटदमाचा राजकनन बाधल होत. ती सवतः ता सगरहालाची सगरहपाल महणन काम पाहत अस.

ा सगरहालात सापडलला पराचीन वसतसोबत ता वसतच सदवसतर वणभान करणाऱा मातीचा वदटका (clay tablets) होता.

माहीत आह का तमहााला?

परावसि विवान करिारीमािीी वतका

20

ा पाठामध आपण पादहल, की ‘उपोदजत इदतहास’ ह काभाकषरि लोकामध इदतहासासबधीच परबोधन कस करता ईल, आपला सासकदतक आदण नसदगभाक वारशाच जतन आदण सवधभान करणादवषी समाजात जागती कशी दनमाभाण करता ईल, तासाठी इदतहासाचा जानाचा उपोग कसा करता ईल, ता अनषगान वावसादक कौशल आदण उदयोगववसााचा कषरिात वाढ कशी करता ईल, इतादी गोषटीचा दवचार आदण दनोजन करणाच काम उपोदजत इदतहासात कल जात.

कोलकाता थ असलल ‘इदडन मदझम’ ाची सथापना एदशादटक सोसाटीतफक सन १८१४ मध झाली. नरथादनएल वॉदलक ह डरदनश वनसपतीशासरिज ताच ससथापक आदण पदहल सगरहपाल होत. इथ ददलल सगरहालाच छाादचरि १९०५ सालच आह. सगरहालाच कला, पराततव आदण मानवशासरि अस तीन परमख दवराग असन ताचाशी सलगन असलल जतन, परकाशन, छाादचरिण, परदशभान-सादरीकरण, परदतकती दनदमभाती, परदशकषण, गरथाल, सरकषा अस दवराग आहत.

माहीत आह का तमहााला?

इतडतयन मतयततयम - कोलकािा

ातील परतक कषरिाचा ववसथापनासाठी दवशष कौशल परापत असलला मनषबळाची आवशकता असत. उदा., सथापतदवशारद, अदरता, इदतहासकार, पराततवज, सगरहपाल, समाजशासरिज, अदरलखागार ववसथापक, कादतजज, छाादचरिण तजज इतादी. ही ादी एवढावरच सपत नाही. पराचीन सथळ, वासत आदण वसत ाचा ऐदतहादसक पाशवभारमीच सवभा तजजाना परस जान असण आवशक असत. उपोदजत इदतहासाचा कषरिातील परकलपामळ वर उलख कलला कषरिामध ववसााचा अनक सधी उपलबध होऊ शकतात.

माहीि करन घतया.अदरलखागारामध महतवाची जनी

कागदपरि, दपतर, जन दचरिपट, इतादी जतन करन ठवली जातात.

रारताच राषी अदरलखागार ददलीमध आह. रारतातील परतक राजाच सवतरि अदरलखागार आह.

वतशषटयपिवा अतभलखागारपणामध ‘नरशनल दफलम अकाभाइवह’

(राषी दफलम सगरहाल) ा ससथची मख कचरी आह. रारत सरकारचा मादहती आदण परसारण खाताचा माधम दवराग महणन सन १९६४ मध ताची सथापना झाली. तामाग परमख तीन उदश होत. रदवषातील दपढासाठी दमवीळ रारती दचरिपटाचा शोध घण, त दमळवण आदण दचरिपटाचा ता वारशाच जतन करण.

दचरिपटाशी सबदधत महतवाचा बाबटीच वगवीकरण करण, ताचा कामसवरपी नोदी तार करण आदण सशोधन करण;

दचरिपट ससकतीचा परसाराच कद परसथादपत करण.

21

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) जगातील सवाात पराचीन सगरहाल ........... ा शहराच उतखनन करताना सापडल.

(अ) ददली (ब) हडपपा (क) उर (ड) कोलकाता

(२) रारताच राषी अदरलखागार .......... थ आह.

(अ) ददली (ब) कोलकाता (क) मबई (ड) चननई

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) कदटटटम - करळमधील ससकत नाटपरपरा (२) रममन - पखशचम बगालमधील नत (३) रामलीला - उततर रारतातील सादरीकरण (४) कालबदला - राजसथानच लोकसगीत आदण लोकनत

२. पढील सकलपना सपटि करा. (१) उपोदजत इदतहास (२) अदरलखागार

३. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) ‘जनासाठी इदतहास’ ही सकलपना सपष करा. (२) ऐदतहादसक वारसासथळाचा सदराभात नसकोन

कोणत काभा कल आह ? (३) सासकदतक वारसासथळाचा ादीतील

महाराषातील दठकाण कोणती ह शोधन दलहा.

४. पढील सकलपनातत पिवा करा.

उपकरम

रारताचा नकाशा आराखडात वारसासथळ दाखवा.

ऐदतहादसक आदण सावभाजदनक सथळाच दवदपीकरण होऊ न, ताच पढील दपढाचा दहतासाठी

सासकदतक वारसा

मतभा अमतभा

ोगररता जतन-सवधभान वहाव महणन ह आवशक आह.

५. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) तरिजानाचा इदतहास अभासावा लागतो. (२) जागदतक वारशाचा पदास पारि ठरणारी सथळ,

परपरा ाची ादी नसकोद वार जाहीर कली जात.

६. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) पढील दवषाचा सशोधनात इदतहासाची सशोधन

पदधती कशी उपक ठरल त सपष करा. (अ) दवजान (ब) कला (क) ववसथापनशासरि (२) उपोदजत इदतहासाचा वतभामानकाळाशी कसा

सहसबध असतो ? (३) इदतहासाचा साधनाच जतन वहाव ासाठी

दकमान १० उपा सचवा. (४) नसदगभाक आदण सासकदतक वारसा जतन

करणाचा परकलपातन कोणता गोषी साध होतात ?

सवाधतयातय

22

४. भारतीय कलााचा इततहास

४.१ कला महिज कातय ?४.२ भारिािील दककला परपरा४.३ भारिािील लतलि/आतगक कला परपरा४.४ कला, उपतयोतजि कला आति वतयवसातयाचतया

सधी

४.१ कला महिज कातय ?सवतःला आलल अनरव आदण तातन परापत

झालल जान तसच मनातील रावरावना इतरापात पोचवावा, ही परतक वकीची सहजपरवतती असत. ा सहजपरवततीचा पररणतन जवहा एखादी सौदभापणभा दनदमभाती कली जात, तवहा दतला कला अस महटल जात. कलादनदमभातीचा मळाशी कलाकाराची कलपकता, सवदनशीलता, रावनाशीलता आदण कौशल ह घटक अतत महतवाच असतात.

दककला आति लतलि कला : ‘दककला’ आदण ‘लदलत कला’ अशी कलापरकाराची दवरागणी कली जात. लदलत कलाना आदगक कला असही महटल जात. दककलाचा उगम परागदतहादसक काळातच झाला, ह दशभावणार अनक कला नमन जगररातील अशमगीन गहामधन परापत झालल आहत.

लोककला आति अतभजाि कला ः कलचा ‘लोककला’ आदण ‘अदरजात कला’ अशा दोन परपरा मानला जातात. ‘लोककला’ ही एक अशमगीन काळापासन अखदडतपण चालत आलली परपरा आह. दतचा आदवषकार हा लोकाचा रोजचा जगणाचा राग असतो. तामळ ा परपरतील अदरवकी अदधक उतसफतभा असत. लोककलची दनदमभाती समहातील लोकाचा परतकष सहरागातन होत. ‘अदरजात कला’ ही परमादणत दनमाचा चौकटीत बाधलली असत. ती आतमसात करणासाठी दीघभाकालीन परदशकषणाची आवशकता असत.

कलाशली ः कलादनदमभातीची परतक कलाकाराची सवतरि पदधत महणज शली असत. एखादी पदधत जवहा परपरच सवरप धारण करत तवहा ती पदधत दवदशष कलाशली महणन ओळखली जाऊ लागत. परतक ससकतीमध वगवगळा कालखडाशी आदण परदशाशी दनगदडत असलला वदशषटपणभा कलाशली दवकदसत होतात. ता शलटीचा आधार ता ता ससकतीमधील कलचा इदतहासाचा अभास करता तो.

मराठा ततशली : कलाशलीच उदाहरण महणन मराठा दचरिशलीचा दवचार करता ईल.साधारणपण इसवी सनाचा सतरावा शतकाचा उततराधाभात मराठा दचरिशली दवकदसत होणास सरवात झाली. ा शलीतील दचरि रगीत असन ती दरखततदचरि आदण हसतदलखखतामधील लघदचरिाचा सवरपातील आहत. वाई, मणवली, सातारा ासारखा दठकाणी जना वाडामधन मराठा दचरिशलीतील काही दरखततदचरि पाहणास दमळतात. मराठा दचरिशलीवर राजपत दचरिशलीचा आदण रोपी दचरिशलीचा परराव पडलला ददसतो.

एखादी दवदशष दचरिशली जा काळात दवकदसत झाली असल, ता काळातील राहणीमान, पोशाख, रीतीररवाज इतादी गोषटीचा अभास ता शलीतील दचरिाचा आधार करता तो.

23

४.२ भारिािील दककला परपरादककलामध दचरिकला

आदण दशलपकला ाचा समावश होतो.

ततकला : दचरिकला द दवदमती असत. उदा., दनसगभादचरि, वसतदचरि, वखकदचरि, वासतच आरखन इतादी दचरि रखाटली जातात. तासाठी दशलाखड,

दरती, कागद, सती दकवा रशमी कापडाच फलक, मातीची राडी ासारखा माधमाचा उपोग कला जातो. उदा., अदजठा लणातील बोदधसतव पदमपादणच दरखततदचरि.

लोकततकला शली : अशमगीन काळातील गहादचरि अनक दशामध आढळन तात.

रारतामध मध परदश, उततर परदश, दबहार, उततराखड, कनाभाटक, आधर परदश आदण तलगणा ा राजामध गहादचरि असलली सथळ आहत. मध परदशातील रीमबटका थील गहादचरि परदसदध आहत. रीमबटकाचा समावश जागदतक सासकदतक वारसासथळामध करणात आलला आह.

गहादचरिामध मनषाकती, पराणी आदण काही रौदमदतक आकतटीचा समावश असतो. पराशमग त शतीची सरवात होईपातचा काळापात ा दचरिाची शली, ताचा दवष ामध बदल होत गलल आढळतात. दचरिामध नवीन पराणी आदण वनसपती ाचा समावश झालला ददसतो, तसच मनषाकतटीचा रखाटनाचा पदधतीत आदण वापरलला रगामध सदधा फरक होत जातो. ा दचरिामध काळा, लाल, पाढरा ासारख नसदगभाक दवापासन तार कलल रग वापरलल असतात. ता ता काळातील लोकाच ताचा पररसरासबधीच जान आदण नसदगभाक सरोताचा उपोग करन घणाच तरिजान ाचा दवकास कसा होत गला, ाची कलपना ा दचरिादार करता ऊ शकत.

लोकदचरिकलची परपरा गहादचरिाचा परपरशी नात सागणारी आह. घरातील लगनकााभात, सणासदीला दरतटीवर दचरि काढण, अगणात रागोळी काढण तसच

इसवी सनाचा बारावा शतकातील सोमशवर ा चालक राजान दलदहलला ‘मानसोलास’ दकवा ‘अदरलदषताथभादचतामणी’ ा गरथात दचरिकथी परपरच वणभान कलल आढळत. तावरन ा परपरचा पराचीनतवाची कलपना त. कठपतळा दकवा दचरिाचा साहायान

तभषतितत : बोतधसतव पदमपाति

माहीत आह का तमहााला?

महाराषातील वारली दचरिपरपरा आदण दपगळ दकवा दचरिकथी परपरा ही लोककला शलीची दनवडक उदाहरण आहत. ठाण दजलहातील दजवा सोमा मश ाचा वारली दचरिकला लोकदपर करणात फार मोठा वाटा आह. ताना ताचा वारली दचरिासाठी रारती आदण जागदतक सतरावरच अनक परसकार दमळाल आहत. सन २०११ मध ताना पदमशी हा बहमान दमळाला आह.

ह जाणन घया.

24

दचरिाचा साहायान आखान सागण ातन पराददशक लोककला परपरतील दवदवध दचरिशली दवकदसत झाला.

अतभजाि ततकला ः पराचीन रारती वाङ मामध दवदवध कलासबधी सागोपाग दवचार झालला ददसतो. तामध एकण ६४ कलाचा उलख आह. तामध दचरिकलचा उलख ‘आलखम’ दकवा ‘आलख दवदया’ ा नावान कलला आह. आलख दवदयची ‘षडाग’ महणज सहा महतवाच पल आहत. ताचा दवचार पराचीन रारतीानी अतत बारकाईन कला होता. तामध रपरद (दवदवध आकार), परमाण (परमाणबदध रचना आदण मोजमाप), राव (रावपरदशभान), लावणोजन (सौदाभाचा सपशभा), सादशता (वासतवाचा जवळ जाणार दचरिण) आदण वदणभाकारग (रगाच आोजन) ाचा समावश आह.

दवदवध धादमभाक पथाच आगमगरथ, पराण आदण वासतशासरिावरील गरथ ामधन दचरिकला, दशलपकला ाचासबधीचा दवचार मददर बाधणीचा सदराभात कलला ददसतो.

हसितलषखिामधील लघतत : हसतदलखखतामधील लघदचरिावर सरवातीला पदशभान शलीचा परराव होता. ददकषणकडील मसलीम राजवटटीचा आशाखाली दखखनी लघदचरिशली दवकदसत झाली. मघल समाट

अकबराचा कारदकदवीत पदशभान आदण रारती दचरिकाराचा शलीतन मघल लघदचरिशलीचा उद झाला.

तयरोपीतय ततशली : दबदटश राजवटीत पाशचात दचरिशलीचा परराव रारती दचरिशलीवर पडलला

ददसतो. पणातील शदनवारवाडात सवाई माधवराव पशवाचा काळात जमस वलस ा सकॉदटश

दचरिकाराचा नततवाखाली एक कलाशाळा सथापन करणात आली होती. तान सवाई माधवराव आदण नाना फडणवीस ाच दचरि काढल होत. वलसचा सोबत काम करणार एक मराठी

रामाण, महारारतातील कथा सागणाची परपरा महणज दचरिकथी परपरा. ती कोकणातील कडाळजवळचा दपगळी गावातला ठाकर ा आददवासी समाजाचा लोकानी जपली आह. ा परपरतील दचरि कागदावर काढन नसदगभाक रगात रगवलली असतात. एका कथसाठी साधारणपण ३० त ५० दचरिाचा वापर कला जातो. वगवगळा कथा सागणासाठी अशा दचरिाचा दपढान दपढा चालत आलला पोरा दचरिकथी कटबामध जपलला असतात. नामशष होणाचा मागाभावर असलला ा परपरच पनरजजीवन करणाच परतन सरकार आदण कलाकारातफक कल जात आहत.

मघल शली

सवाई माधवराव आति नाना फडिवीस

गगाराम िाब तया ततयाचतया गरसमवि रखालल सव-तत

दचरिकार गगाराम ताबट ाचा इथ दवशष उलख कराला हवा. तानी वरळ, कालव थील लणाची दचरि काढली होती. ताची काही दचरि अमररकतील ल दवदयापीठात असलला ‘ल सटर ऑफ दबदटश आटभा’ थ जतन कलली आहत.

25

दचरिवसतच हबहब दचरिण ह पाशचात दचरिशलीच दवशष वदशषट समजल जात. मबईत सन १८५७ मध सथापन झालला ज.ज.सकल ऑफ आटभा अरनड इडसटी ा पाशचात कलाशलटीच दशकषण दणाऱा कलाशाळतन अनक गणवत दचरिकार नावारपाला आल. तातील पसतनजी बोमनजी ानी अदजठा लणामधील दचरिाचा परदतकती बनवणाच काम कल.

तशलपकला : दशलपकला दरिदमती असत. उदा., मतवी, पतळा, कलापणभा राडी आदण वसत. दशलप कोरली दकवा घडवली जातात. तासाठी दगड, धात आदण माती ाचा उपोग कला जातो. वरळच कलास लण ह अखड दशलाखडातन कोरलल अद दवती दशलप

आह. सारनाथ थील अशोकसतराचा शीषाभावरील चार दसहाचा दशलपावर आधारलल दचरि ह रारताच राषी मानदचनह आह.

लोकतशलपकला शली : दचरिकलपरमाणच दशलपकला ही सदधा अशमगीन काळाइतकी पराचीन आह. दगडी हतार बनवणाची सरवात ही एक परकार दशलपकलचीच सरवात होती अस महणता ईल. रारतामध धादमभाक परसगी मातीचा मतवी तार करन ताची पजा करणाची दकवा ता अपभाण करणाची परथा हडपपा ससकतीचा काळापासन होती. ती आजतागात बगाल, दबहार, गजरात, राजसथान अशा अनक राजामध अखसततवात असलाच ददसत. महाराषामध तार कला जाणाऱा गणशमतवी, गौरटीच मखवट, बलपोळासाठी तार कल जाणार मातीच बल, पवभाजाचा समरणासाठी उर कलल लाकडी मखवटाच खाब, वीरगळ, आददवासी घरामधील साठवणीचा मातीचा कोठा, इतादी गोषी ा दशलपकलचा लोकपरपरची साकष दतात.

अतभजाि तशलपकला शली : हडपपा

ससकतीमधील मदा, दगडी आदण कास पतळ पाच हजार वषव दकवा तापकषा अदधक पराचीन असलला रारती दशलपकलचा परपरची साकष दतात. मौभा समाट अशोकाचा काळातील दगडी सतरापासन रारतातील कोरीव दगडी दशलपदनदमभातीला खऱा

अथाभान सरवात झाली, अस मानल जात.

मध परदशातील साची थील सतप परथम अशोकाचा काळात उरारला गला. ताचावरील दखणा दशलपाची सजावट मारि

नतरचा काळात कली गली असावी, अस मानल जात. रारतातील दशलपकलचा दवकास नतरचा काळात होत रादहला. ाची साकष आपलाला रारहत थील सतपावरील दशलपादार दमळत. बौदध धमाभाचा परसार रारताबाहर दरवर झाला. तामळ ता दशामध सतप उरारणाची परपरा सर झाली. इडोनदशातील बोरोबदर थील सतप हा जगातील सवाभादधक मोठा सतप आह. तो इसवी सनाचा आठवा-नववा शतकात बाधला गला. इसवी सन १९९१ साली नसकोन बोरोबदर जागदतक वारसासथळ महणन जाहीर कल.

अशोकसिभ

भारहि सिप : तशलप

भारिीतय मतिवातवजान ः अफगादणसतान आदण आसपासचा परदशात इसवी सनापववी दसऱा शतकात गरीक आदण पदशभान परराव दशभावणारी गाधार दशलपकलाशली उदाला आली.

इसवी सनाचा पदहला त दतसऱा शतकात

बोरोबदर सिप

26

महणज कशाण काळात मथरा दशलपशली उदाला आली. ा शलीन रारती मतवीदवजानाचा पाा घातला. दवपरदतमाचा उपोग करणाची कलपना कशाण नाणावर परथम पाहणास दमळत. गपत

सामाजाचा काळात रारती मतवीदवजानाच दनम तार होऊन दशलपकलच मापदड दनमाभाण झाल. इसवी सनाचा नववा त तरावा शतकात चोळ राजाचा अादधपताखाली ददकषण रारतात कासमतवी घडवणाची कला दवकदसत झाली. तामध दशव-पावभाती, नटराज, लकमी, दवषण ासारखा दवताचा मतवी बनवला जाऊ लागला.

सथापततय आति तशलपकला : रारतामध अनक कोरीव लणी आहत. कोरीव लणाची परपरा रारतामध इसवी सनापववी दतसऱा शतकात सर झाली. तादरिकदषटा सपणभा लण ह सथापत आदण कोरीव दशलपाच एकदरित उदाहरण असत. परवशदार, आतील खाब आदण मतवी ह दशलपकलच उततम नमन असतात. दरती आदण छत ावर कलल उततम दचरिकाम काही लणामध अजनही काही परमाणात दटकन आह. महाराषातील अदजठा आदण वरळ

थील लणाना इसवी सन १९८३ मध जागदतक वारशाचा दजाभा दणात आला.

रारतात मददर सथापताची सरवात साधारणपण इसवी सनाचा चौरा शतकात गपत सामाजाचा काळात झाली. गपतकाळाचा सरवातीस गारारा आदण ताबाहरील चार सतर असलली ओसरी एवढच मददराच सवरप होत.

इसवी सनाचा आठवा शतकापात रारतातील मददर सथापत पणभा दवकदसत झाल होत, ह वरळ थील कलास मददराचा रव रचनवरन सहज लकषात त. मधगीन

काळापात रारती मददर सथापताचा अनक शली दवकदसत झाला. दशखराचा रचना वदशषटानसार ा शली ठरतात. तामध उततर रारतातील ‘नागर’ आदण ददकषण रारतातील ‘दादवड’ ा दोन शली परमख मानला जातात. ा दोहोमधन दवकदसत झालला दमश शलीला ‘वसर’ अस महटल जात. मध परदश आदण महाराषात आढळणारी ‘रदमज’ मददरशली आदण ‘नागर’ मददरशली ाचामध रचनचा दषीन साम आढळत. रदमज शलीत करमशः लहान होत जाणाऱा दशखराचा परदतकती वरपात रचलला असतात.

अतजठा लि कर. १९ पवशदार

नागर शली तशखर

दातवड शली गोपर

नराज

27

जगपरदसदध उदाहरण आहत. कतबदीन ऐबक (इ.स.बाराव शतक) ाचा काळात कतबदमनार बाधणास परारर झाला आदण अलतमश (इ.स.तराव शतक) ाचा कारदकदवीत कतबदमनारच बाधकाम पणभा झाल. कतबदमनार जगातील सवाभादधक उच दमनार आह. ताची उची ७३ मीटर (२४० फट) आह. जा वासतसकलाचा कतबदमनार दहससा आह त कतब वासतसकल नसकोन जागदतक वारसासथळ महणन जाहीर कल आह.

किबतमनार

गोदशवर मतदर - तसननर

ह माहीत करन घया.

मघल समाट शहाजहान ान ताची बगम ममताजमहल दहचा समरणाथभा ताजमहाल बाधला. ताजमहाल ह रारतातील मसलीम सथापताचा

िाजमहाल

मधगीन रारतामध मसलीम सतताचा आशाखाली पदशभान, मध आदशाई, अरबी आदण इसलामपवभा रारती अस सथापतशलीच अनक परवाह एकरि आल. तातन रारतातील मसलीम सथापत दवकदसत झाल. अनक दखणा वासतची दनदमभाती कली गली. ददलीजवळचा महरौली थील कतबदमनार, आगरा थील ताजमहाल आदण दवजापर थील गोलघमट ा वासत मसलीम सथापतशलीची

महाराषातील बारावा-तरावा शतकातील मददराना ‘हमाडपती’ मददर अस महणतात. हमाडपती मददराचा बाहय दरती बऱाचदा तारकाकती असतात. तारकाकती मददराचा बाधणीत मददराची बाहय दरत अनक कोनामध दवरागली जात. तामळ ता दरती आदण तावरील दशलप ाचावर छाापरकाशाचा सदर पररणाम पाहणास दमळतो. हमाडपती मददराच महतवाच वदशषट महणज दरतीच दगड साधणासाठी चना वापरलला नसतो. दगडामधच एकमकात घटट बसतील अशा कातलला खोबणी आदण कस ाचा आधारान दरत उरारली जात. मबईजवळील अबरनाथ थील अबशवर, नादशकजळच दसननर थील गोदशवर, दहगोली दजलहातील औढा नागनाथ ही हमाडपती मददराची उततम उदाहरण आहत. ताची बाधणी तारकाकती परकारची आह. ताखरीज महाराषात अनक दठकाणी हमाडपती मददर पहावास दमळतात.

28

सौदाभाच अगरगण उदाहरण मानल जात. जगपरदसदध असलली ही वासत जागदतक वारसासथळ महणन नसकोन जाहीर कली आह.

इसवी सनाचा सतरावा शतकात बाधलला दवजापरचा गोलघमट ा अतत रव इमारतीत मोहममद अददलशहा ाची कबर आह. ा इमारतीला गोलघमट ह नाव जामळ दमळाल ता घमटाचा आतला घराचा बाजन गोल सजजा आह. ा सजजात उर राहन कजबजल तरी तो आवाज सवभारि ऐक जातो. जोरात टाळी वाजवली तर दतचा परदतधवनी अनकदा घमतो.

गोलघम

रारतात दबदटश सतता परसथादपत झालानतर एक नवीन सथापतशली उदाला आली. दतला इडो-गोदथक सथापतशली अस महटल जात. दबदटश काळात बाधला गलला चचभा, सरकारी कचऱा, मोठा पदादधकाऱाची दनवाससथान, रलव सटशन ासारखा इमारतटीमध ही शली पहावास दमळत.

छतपिी तशवाजी महाराज रलव तमवानस

मबईच ‘छरिपती दशवाजी महाराज रलव टदमभानस’ ही इमारत ा शलीच एक उतकष उदाहरण असन त नसकोचा जागदतक वारसासथळाचा ादीत समादवष झाल आह. ४.३ भारिािील लतलि/आतगक कला परपरा

लोककलचतया परपरा : रारतातील परतक परदशाचा वदवधपणभा अशा लोकगीत, लोकवादय, लोकनत आदण लोकनाटाचा परपरा आहत. महाराषातही लोककलचा अनक परपरा अखसततवात आहत. ा लोककला धादमभाक उतसव आदण सामादजक जीवन ाचा एक अदवराज राग महणन दवकदसत झाला. कोळीनत, तारपा नत, कोकणातील दशावतार, पोवाडा, कीतभान, जागर-गोधळ ही तापकी काही ठळक उदाहरण आहत.

अतभजाि कलचतया परपरा : रारताला लोककलापरमाणच अदरजात कलाचाही अतत समदध वारसा लारलला आह. ररतमनटीनी दलदहलल ‘नाटशासरि’ हा गान, वादन, नतभान, नाट ा कलाचा सदवसतर ऊहापोह करणारा सवाभादधक पराचीन गरथ समजला जातो. शगार, हास, बीरतस, रौद, करण, वीर, रानक, अदत आदण शात अस नऊ रस ह रारती लदलत कलाचा सादरीकरणात मलरत मानलल आहत.

रारती लोकाचा बाहरील दशातील लोकाशी सतत सपकक त रादहला आदण तादार ता कलाचा सादरीकरणामध अनक परवाह दमसळत गल. तामळ ता अदधकादधक समदध होत गला.

शासरिी गान, वादन, नत ाचा दवदवध शली आदण ता शलटीच जतन करणारी घराणी दनमाभाण झाली.

रारतातील शासरिी गानाचा ‘दहदसथानी सगीत’ आदण ‘कनाभाटक सगीत’ अशा दोन परमख शाखा आहत. तसच शासरिी आदण उपशासरिी अस दोन रद आहत. उपशासरिी गानात अनक लोकगीत शलटीचा समावश झालला ददसतो.

29

तर परदशामधनही अनक रदसक तात. पणातील परदतवषवी सवाई गधवभा ाचा नावान होणारा सगीतमहोतसव परदसदध आह.

अलीकडील काळात रारती सगीताचा कषरिात दवदशष शली दकवा दवदशष घराण ाचा माभादा ओलाडन अदरनव परोग करणाकड कल असलला ददसतो. तामध पाशचात सगीत, पाशचात नत ाचा मळ रारती सगीताशी घालणाचा परतनही ददसतो. अशा परकार नवीन शली दवकदसत करणाऱा कलाकारामध उद शकर ाच नाव परामखान घाव लागल. तानी रारती शासरिी नत आदण रोपी रगरमीवरील नतनाट परपरा ाचा मळ साधला. ताचबरोबर तानी ताचा शलीमध लोकनताचा दवदवध शलटीनाही सथान ददल. रारती

लाविी नततय-महाराटिटर

कथकली-कररळ

माहीत आह का तमहााला?

दवजापरचा सलतान इबादहम आददलशाह दसरा ान पदशभान राषत ‘दकताब-ए-नवरस’ हा गरथ दलदहला. हा गरथ सगीतशासरिाशी सबदधत असन, गानानकल गीत असलला, धपद गाकीला समोर ठवन गीताना साकार करणारा, उततम दजाभाचा कावगरथाची अनरती रदसकाना दणारा हा गरथ आह.

ा गरथाच डॉ.अरण पररण ानी मराठीत सपादन कल आह. ा गरथाचा मखपषठावरील दोहऱाचा अनवाद पढीलपरमाण आह.

‘‘ह मात सरसवती, त जगजोती आदण सवभागणी आहस. इबादहमवर तझी कपा झाली तर (तझा आशीवाभादान) नवरसाच गीत ग ग दजवत राहील.’’

उततर रारतातील करथक, महाराषातील लावणी, ओदडशाच ओदडसी, तदमळनाडच ररतनाटम, आधरच कदचपडी, करळच कथकली आदण मोदहनीअटटम ा नतशलटीचा सादरीकरणात शासरिी गान, वादन आदण नत ाचा सरख मळ पाहणास दमळतो.

सवतरि रारतात शासरिी सगीत आदण नत सामान रदसकापात पोचाव ा दषीन दवदवध दठकाणी सगीत-नताच महोतसव साजर कल जातात. ताचा आसवाद घणासाठी कवळ रारतातनच नवहत

30

लदलत कलाचा सादरीकरणाच कषरि अशा तऱहन दवसतारताना ददसत आह. ही गोष रारती दककलाचा कषरिातही साततान घडत आह.

४.४ कला, उपतयोतजि कला आति वतयवसातयाचतया सधीकला : कलचा इदतहास ही एक जानशाखा

आह. ता कषरिात सशोधनाचा आदण ववसााचा सधी उपलबध होऊ शकतात :

(१) कलचा इदतहासाच अभासक परिकाररतचा कषरिातही काम कर शकतात.

(२) कलावसतचा खरदी-दवकरीच एक सवतरि जग आह. दतथ कलावसतच मल ठरवणासाठी ती कलावसत नकली नाही ना, ह पारखणाची आवशकता असत. तासाठी कलचा इदतहासाचा सखोल अभास असणाऱा तजजाची आवशकता असत.

(३) सासकदतक वारशाच जतन आदण सवधभान तसच सासकदतक पभाटन ही आता नवान दवकदसत होणारी कषरि आहत. ा कषरिामधही कलचा अभासकाना अनक वावसादक सधी उपलबध आहत. तामध सगरहाल आदण अदरलखागार, गरथाल आदण मादहती परसारणाच तरिजान, पराततवी सशोधन आदण रारती दवदया ही काही महतवाची कषरि आहत.

उपतयोतजि कला : दक आदण लदलत कलाचा कषरिात कलचा कवळ रदसकानी रसासवाद घावा महणन कलादनदमभाती कली जात. सवभा कलाकषरिातील कलाकाराचा तो पराथदमक हत असतो. ताखरीज कलातमक रचना आदण उपकता ाची सागड घालन अनक परकारची दनदमभाती कली जात. अशा परकार उपकता हा हत ठवन कला दनदमभाती करण महणज उपोदजत कला.

(१) औदयोदगक आदण जादहरात कषरि, तसच घराची सजावट आदण सजावटीचा वसत, रगमचावरील नपर, दचरिपट आदण दरदशभानवरील काभाकरम ासाठी आवशक असणार कला ददगदशभान,

परकाशन आदण मदण कषरिात पसतक, दनतकादलक, वतभामानपरि ाची माडणी, सजावट व सलखन, रटकाडव, आमरिणपदरिका, वखकक लखनसामगरी, रटवसत, इतादी अनक गोषटीसाठी उपोदजत कला कषरिातील जाणकाराची आवशकता असत.

(२) सथापत आदण छाादचरिण ही कषरिही उपोदजत कला ा सदराखाली तात. सधाचा काळात सगणकावर तार कलली खसथर आदण चलत दचरि, नकषी आदण आरखन वापरली जातात. ती सदधा उपोदजत कलचाच राग आहत. दागदादगन, मौलवान धातचा कलावसत, रगीत नकषीची मातीची राडी, बाब आदण वताचा वसत, काचचा कलापणभा वसत, सदर कापड आदण वसरि इतादटीची दनदमभाती अशी ही उपोदजत कलची अतत दवसतत ादी आह.वरील परतक कषरिात बौद दधक पातळीवर एखादी

सकलपना माडन ती परतकषात उतरवपात दनदमभातीच अनक टपप असतात. परतक टपपावर परदशदकषत आदण कशल वकटीची मोठा परमाणावर आवशकता असत. कलावसतच उतपादन करताना ताचा दनदमभातीचा परदकरा काही दवदशष सासकदतक परपरानी बाधलला असतात. ा कषरिामधील परदकराचा परतक टपपाचा दवकासाचा इदतहास असतो. परदशकषणाचा अभासकरमात कलावसतचा उतपादनपरदकरचा औदयोदगक, सासकदतक परपराचा इदतहासाचा अतराभाव कलला असतो.

वर उलख कलला कषरिामध तादरिक आदण वावसादक दशकषण दणाऱा अनक ससथा रारतात आहत. गजरातमधील नरशनल इदनसटटट ऑफ दडझाईन, अहमदाबाद, ही अशा परकारच परदशकषण दणाऱा जगातील अगरगण ससथापकी एक समजली जात. सन २०१५ मध ा ससथन एक ऑनलाईन अभासकरम सर कला आह.

पढील पाठात आपण परसारमाधम आदण इदतहास ाबाबत मादहती घणार आहोत.

31

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) दचरिकला आदण दशलपकला ाचा ........... मध समावश होतो.

(अ) दककला (ब) लदलत कला (ब) लोककला (क) अदरजात कला

(२) मथरा दशलपशली .......... काळात उदाला आली.

(अ) कशाण (ब) गपत (क) राषकट (ड) मौभा

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) कतबदमनार - महरौली (२) गोलघमट - दवजापर (३) छरिपती दशवाजी महाराज रलव टदमभानस - ददली (४) ताजमहाल - आगरा

२. पढील सकलपना सपटि करा. (१) कला (२) हमाडपती शली (३) मराठा दचरिशली

३. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) कलचा इदतहासाचा सखोल अभास असणाऱा

तजजाची आवशकता असत. (२) दचरिकथीसारखा नामशष होणाऱा मागाभावर

असलला परपरच पनरजजीवन करण गरजच आह.

४. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) लोकदशलपकला ादवषी मादहती दलहा. (२) गाधार दशलपशलीची मादहती दलहा.

५. पढील िका पिवा करा.

मतदर सथापततय शली

नागर दातवड हमाडपिी

वदशषटउदाहरण

६. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) लोकदचरिकला शलीदवषी सदवसतर मादहती

दलहा. (२) रारतातील मसलीम सथापतशलीची वदशषट

सोदाहरण सपष करा. (३) कला कषरिात ववसााचा कोणता सधी उपलबध

आहत ह सपष करा. (४) पषठ कर. २३ वरील दचरिाच दनरीकषण करन

खालील मद दयाचा आधार वारली दचरिकलदवषी मादहती दलहा.

(अ) दनसगाभाच दचरिण (ब) मानवाकतटीच रखाटन (क) ववसा (ड) घर

उपकरम

(१) रारतातील नसकोन जाहीर कलला जागदतक वारसासथळाची अदधक मादहती दमळवा.

(२) आपला पररसरातील मतवी बनवणाऱा कारादगराचा कामाच दनरीकषण करा व ताची मलाखत घा.

सवाधतयातय

32

जमस ऑगसस तहकी

५. परसारमाधयम आतण इततहास

ाचा समावश असलल, ठरलला वळी दनदमतपण छापन दवतररत कल जाणार परकाशन महणज ‘वतभामानपरि’ हो.

वतभामानपरि सथादनक, दशातगभात व जागदतक सवरपाचा दवदवध बातमा परवणाच काम करतात. चाल घडामोडटीचा नोदटीचा वतभामानपरि महणज एक ऐदतहादसक दसतऐवज आह.

विवामानपता पववासरी : इदजपतमध इसवीसन पवभाकाळात सरकारी आदशाच कोरीव लख सावभाजदनक दठकाणी लावन ठवत असत. पराचीन रोमन सामाजात सरकारी हकम कागदावर दलहन काढत व त कागद परातोपराती वाटल जात. ात दश व राजधानीतील घटनाची मादहती अस. जदलअस सीझरचा अादधपताखाली ‘ॲकटा डानाभा’ (डली ॲकट - रोजचा घटना) नावाची वाताभापरि, रोममध सावभाजदनक दठकाणी लावत. लोकापात सरकारी दनवदन पोहचवणाचा तो एक पररावी मागभा होता. सातवा शतकात चीनमध सरकारी दनवदन सावभाजदनक दठकाणी वाटत असत. इगलडमध लढााची दकवा महतवाचा घटनाची परिक अधनमधन वाटत असत. धमभाशाळामध उतरणार परवासी, दफरसत तथील सथादनक लोकाना दरवरचा बातमा रगवन सागत असत. राजाच परदतदनधी वगवगळा दठकाणी असत. त ताजा बातमा राजदरबारात पाठवत.

बगहॉल ग : रारतातील पदहल इगरजी वतभामानपरि २९ जानवारी १७८० रोजी सर झाल. ‘कलकतता जनरल ॲडवहटाभाझर’ दकवा ‘बगॉल गरझट’ ा नावान त ओळखल जात. जमस ऑगसटस दहकी ा आररश वकीन त सर कल.

५.१ पसारमाधतयमाी ओळख ‘परसारमाधम’ ा शबदात ‘परसार आदण

माधम’ अस दोन शबद आहत. परसार ाचा अथभा दरवर पोहचवण. एखादी मादहती आपण एखादया माधमाचा साहायान दरवर पोहचव शकतो. पववीचा काळी राजाला एखादी बातमी सपणभा राजात पोहचवाची असल तर तासाठी दकतक ददवस लागाच. पववी गावोगाव दवडी दपटवत असत. एकाकडन दसऱाला, दसऱाकडन दतसऱाला असा बातमीचा परवास वहाचा. ५.२ पसारमाधतयमाा इतिहास

रारतात इगरजाच आगमन झालावर मदणकला, वतभामानपरि सर झाली. वतभामानपरिामळ छापील बातमी सगळीकड पोहचणास मदत होऊ लागली. वतभामानपरि ह मादहतीचा आदण जानाचा परसाराच साधन झाल.

विवामानपत : मखतः बातमा, अगरलख, लोकाची मत, जादहराती, रजक व अन परक मजकर

तवार करा.मघल काळात दबहारमध दषकाळ पडलावर

ताची बातमी ददलीला कशी पोहचत असल ? तावर दवचारदवदनम होऊन ददलीचा समाट जा उपाोजना करत असल, ता दबहारमध पोहचाला दकती वळ लागत असल ?

५.१ पसारमाधतयमाी ओळख५.२ पसारमाधतयमाा इतिहास५.३ पसारमाधतयमाी आवशतयकिा५.४ पसारमाधतयमादार तमळिाऱतया मातहिी

ततकतसक आकलन५.५ सबतधि वतयावसाततयक कत

33

‘दपभाण’चा अकातील बातमामधन आपणास राजकी, आदथभाक, सामादजक आदण सासकदतक इदतहास सापडतो. उदा., (१) ‘कपनी सरकारचा तीन इलाखातील

जमाखचाभाची ादी (२) ा दशावर रदशनाचा हला होणाच र (३) शहर साफ ठवणाकररता मडळीची नमणक (४) दहद दवधवाचा पनदवभावाह (५) कोलकाता थ दथएटरची सरवात. (६) राजा राममोहन रॉ ाची इगलडमधील कामदगरी. ावरन ततकालीन पररखसथतीवर परकाश पडतो.

दपवाि : ‘दपभाण’ ह परि १८३२ साली मबईत सर झाल. बाळशासरिी जारकर ह ‘दपभाण’च सपादक होत.

तयादी करा.सवाततपवभा काळातील काही परमख नत व

तानी सर कलली वतभामानपरि ाची ादी करा.

वगाभातील परतक दवदयाराभान एका बातमीच कारिण आणन ताची वही तार करा.

करन पहा.

बाळशासती जाभकर

माहीत आह का तमहााला?

‘दपभाण’ ा पदहला मराठी परिाच सपादक ा नातान बाळशासरिी जारकराना आदयसपादक महटल जात. ६ जानवारी हा ताचा जनमददवस ‘परिकार ददन’ महणन महाराषात साजरा कला जातो.

पभाकर : ह वतभामानपरि राऊ महाजन ानी सर कल. तात फचाचा बडाचा इदतहास (फच राजकराती), लोकदहतवादी (गोपाळ हरी दशमख) ाची समाजपरबोधनपर ‘शतपरि’ परदसदध झाली.

जानोदतय : ‘जानोद’ परिात १८४२ मध आदशा खडाचा व १८५१ मध ‘रोपचा नकाशा’ छापणात आला. मराठी वतभामानपरिात पदहल दचरि

छापणाचा मान जानोदकड जातो. दवजचा साहायान बातमी पोहचवणाच रि महणज टदलगराफ १८५२ पासन सर झालाची मादहती ‘जानोद’ मधन दमळत. रारतात परथम रलव सर झाली ताची बातमी जानोदमध ‘चाका महसोबा’ शीषभाकातगभात छापन आली. १८५७ चा सघषाभाचा बातमा ा वतभामानपरिात छापला होता.

वतभामानपरि ह समाजपरबोधनाच काभा करणार महतवाच माधम होत. उदा., ‘इदपरकाश’ परिान दवधवा-दववाहाचा जोरदार परसकार कला. बहजनसमाजाच मखपरि महणज ‘दीनबध’, महातमा जोतीराव फल ाच सहकारी कषणराव रालकर ानी ह परि सर कल. ा परिातन आपणास बहजनसमाजाची समकालीन पररखसथती समजत.

करसरी आति मराठा : सवाततपवभा काळातील रारती वतभामानपरिाचा इदतहासातील महतवाचा टपपा ‘कसरी’ आदण ‘मराठा’ ा वतभामानपरिानी गाठला. १८८१ मध गोपाळ गणश आगरकर आदण बाळ गगाधर दटळक ानी ही परि सर कली. ा परिानी ततकालीन, सामादजक आदण राजकी परशनाना वाचा फोडली. ‘दशखसथती, दशराषतील गरथ व दवलाततील राजकारण’ ा दवषाचा सबधान कसरीन लखन सर कल.

एकदवसावा शतकात वतभामानपरि लोकशाहीचा चौथा सतर महणन महतवाची रदमका बजावत आहत.

तनतयिकातलकर : ठरावीक कालावधीत परकादशत होणार मददत सादहत महणज दनतकादलक हो. ात सापतादहक, पादकषक, मादसक, दमादसक, रिमादसक, षाणमादसक, वादषभाक ाचा समावश होतो.

34

माहीत आह का तमहााला?

२३ जल १९२७ रोजी रारतातल पदहल इगरजी नज बलटीन मबई रदडओ कदावरन परसाररत कल गल. तानतर कोलकातावरन बगाली बातमा सर झाला.

ाखरीज अदनतकादलक हाही परकार रढ आह. अदनतकादलकाचा परदसदधीचा काळ दनखशचत नसतो.

दनतकादलकाचा समावश होतो. ामधही ‘इदतहास’ हा पराधानाचा दवष असतो. वब नज पोटभालस, सोशल दमदडा, वब चरनलस, टब ावर इगरजी आदण रारती राषामधन वाचक आदण परकषकासाठी मजकर उपलबध करन ददला जातो.

आकाशवािी : सवाततपवभा कालखडात १९२४ मध ‘इदडन बॉडकाखसटग कपनी’ (आबीसी) ा

नावान दर ददवशी काभाकरमाच परसारण करणार एक खासगी रदडओ कद सर झाल. नतर दबदटश सरकारन ाच कपनीच ‘इदडन सटट बॉडकाखसटग

सखवहभासस’ (आएसबीएस) अस नामकरण कल. ८ जन १९३६ रोजी ा कपनीच नामकरण ‘ऑल इदडा रदडओ’ (एआआर) अस झाल.

रारत सवतरि झालावर AIR रारत सरकारचा मादहती व परसारण खाताचा एक राग झाल. शासकी काभाकरम व उपकरमाची मादहती दणार अदधकत कद अस ाच सरवातीला सवरप होत. खातनाम कवी पदडत नरद शमाभा ाचा सचननसार ‘आकाशवाणी’ ह नाव ददल गल. आकाशवाणीतफक दवदवध मनोरजनपर, परबोधनपर व सादहखतक मल असणार काभाकरम सादर कल जातात. ताचपरमाण शतकरी, कामगार, वक आदण खसरिा ाचासाठी दवशष काभाकरम परसाररत कल जातात. ‘दवदवधरारती’ ा लोकदपर रदडओ सवदार २४ राषा आदण १४६ बोलीराषामध काभाकरम सर झाल. अलीकडचा काळात खासगी रदडओ सवा सर झाला आहत. उदा., रदडओ दमचवी.

ला शोधतया.वरील उदाहरणावदतररक महाराष आदण

कद पातळीवर इदतहास सशोधनाशी दनगदडत असणाऱा ससथा/दवदयापीठ मराठी, दहदी आदण इगरजी राषत दनतकादलक परकादशत करतात. आतरजालाचा साहायान ताचा शोध घा.

बाळशासरिी जारकर ानी मराठी राषतील पदहल मादसक ‘ददगदशभान’ सर कल. दनतकादलकाचा दवचार कराचा झालास ‘परगदत’ (१९२९) सापतादहक महतवाच आह. ताच सपादक तबक शकर शजवलकर ह होत. तानी ‘परगदत’मधन इदतहासशासरि, महाराषाचा इदतहास आदण सामादजक चळवळी इतादी दवदवध दवषावर दवपल लखन कल.

आधदनक काळात रारती इदतहासाशी सबदधत अनक दनतकादलक दनघत आहत. उदा., मराठी राषतील ‘रारती इदतहास आदण ससकती’, ‘मराठवाडा इदतहास पररषद पदरिका’ इतादी.

आधदनक काळात अनक वततपरिानी तरिजानाचा उपोग करन इ-आवता सर कलला आहत. ताना वाचकामधन चागला परदतसाद दमळत आह.

दशकषकाचा मदतीन इ-वततपरि कशी वाचाची त समजन घा.

करन पहा.

वब पतकाररिा : अताधदनक दनतकादलकामध ‘वब परिकाररता’ परकारात परदसदध होणाऱा

35

होणाच एक जगपरदसदध उदाहरण आह. ‘सटनभा’ नावाचा एका जमभान सापतादहकान ॲडॉलफ दहटलरचा हसताकषरातील अनक रोजदनशी दवकत घतला आदण ता इतर परकाशक कपनाना दवकला. दहटलरचा ा तथाकदथत हसतदलखखत रोजदनशी दमळालाची बातमी परदसदध झाली. परत ता रोजदनशा नकली असलाच दसदध झाल. ामळ परसारमाधमामधन दमळणारी मादहती वापरताना काळजी घावी लागत.

५.५ सबतधि वतयावसाततयक कत

वतभामानपरिाना रोजचा रोज ताजा बातमा वाचकापात पोहचवाचा असतात. ह काम करत असताना ‘बातमी मागची बातमी’ सागावी लागत. अशा वळी वतभामानपरिाना इदतहासाची गरज पडत. एखादया बातमीचा सदवसतर आढावा घताना रतकाळात तशाच सवरपाची एखादी घटना इतररि घडली असलास वतभामानपरि ती बातमीमध चौकट दऊन छापतात. तवहा वाचकाला जादा मादहती दमळत आदण घटनचा मळापात जाता त.

वतभामानपरिामधील सदरामध पननास वषाापववी, शरर वषाापववी अशा परकारची सदर असतात. ती इदतहासाची साधन आदण इदतहासावर आधाररत असतात. ा परकारचा सदरामधन आपणास रतकाळातील आदथभाक, सामादजक, राजकी, ऐदतहादसक घटना समजतात. रतकाळाचा पाशवभारमीवर वतभामान कळणास मदत होत.

दरदशवान : १५ सपटबर १९५९ रोजी रारताच पदहल राषपती डॉ.राजदपरसाद ानी ‘ददली दरदशभान कदा’च उद घाटन कल. महाराषात १ म १९७२ रोजी मबई कदाच काभाकरम सर झाल. १५ ऑगसट १९८२ ा ददवशी रगीत दरदशभानच आगमन झाल. १९९१ मध परदशी व दशी खासगी वादहनाना कबल तरिाचा माधमातन काभाकरम परसाररत करणाची परवानगी ददली गली. आजदमतीला रारती परकषकासाठी १०० हन अदधक वादहना उपलबध आहत.

५.३ पसारमाधतयमाी आवशतयकिा

मादहतीचा मक परवाह समाजात पसरवणासाठी परसारमाधमाची आवशकता असत. अगरलख, दवदवध सदर, परवणा ह वतभामानपरिाच अदवराज राग असतात. वाचकाचा परिववहाराचा माधमातन वाचकही आपल महणण माडत असतात. लोकशाही अदधक सदढ होणास वतभामानपरि मदत कर शकतात.

दरदशभान ह दक -शाव माधम असलान तान वतभामानपरि आदण आकाशवाणी ाचा माभादा ओलाडन जनतला ‘परतकष का घडल’ ह दाखवाला सरवात कली. जनतला एखादया घटनचा ‘आखो दखा हाल’ पाहणासाठी दरदशभानला पाभा नाही.

सधाचा काळातील दवदवध दरदचरिवाणीवरील वादहनाची मादहती आपला दमरिाचा गटात गटकाभा महणन दलहन काढा.

करन पहा.

इदतहास

अगरलख

आढावा

सदर लख

बातमी ददनदवशष

५.४ पसारमाधतयमादार तमळिाऱतया मातहिी ततकतसक आकलन

परसारमाधमादार दमळणाऱा मादहतीच दचदकतसक आकलन करन घाव लागत. परतक वळी वतभामानपरिामधन आपणासमोर णारी मादहती वासतवाला धरन असलच अस नाही. आपणास ती तपासन घावी लागत. अनदधकत बातमी परदसदध

36

वतभामानपरिाना दवशष परसगी परवणा दकवा दवशषाक काढाव लागतात. उदा., १९१४ मध पदहल महादध सर झाल ताला २०१४ मध १०० वषव पणभा झाली. ता दधाचा सवाकष आढावा घणारी परवणी काढताना ता घटनचा इदतहास माहीत असावा लागतो. १९४२ चा ‘चल जाव’ आदोलनाला २०१७ मध ७५ वषव पणभा झाली. अशा परसगी वतभामानपरि लख, अगरलख, ददनदवशष, आढावा ाचादार ता घटनचा वध घतात. ता वळी इदतहासाचा अभास उपोगी पडतो.

घटनस १ वषभा, २५ वषव, ५० वषव, १०० वषव वा तापकषा ता पटीत जासत वषव पणभा होत असतील तर ताची चचाभा करणासाठी ता घटनची मादहती लागत. राषी नताचा कााभावर राषण दणासाठी वकताना इदतहासाचा आधार घावा लागतो. आकाशवाणीवरही ददनदवशष काभाकरम परसाररत होतो.

दरदशभान आदण इदतहासाच जवळच नात आह. इदतहासाचा सदराभात आवड दनमाभाण करणाच आदण जागती करणाच महतवाच काम दरदशभान आदण इतर वादहना करतात. दरदशभानवरील रामाण, महारारत अशा पौरादणक मादलका तसच रारत एक खोज, राजा दशवछरिपती ा ऐदतहादसक मादलकानी फार मोठा परकषकवगभा आकदषभात कला. रामाण-महारारत सारखा मादलकाची दनदमभाती करताना ततकालीन वातावरण, वषरषा, शसरिासरि, राहणीमान, राषा ासबधटीचा जाणकाराचा मदतीची गरज लागत. तासाठी इदतहासाचा बारकाईन अभास करावा लागतो.

आधदनक काळात दडसकवहरी, नरशनल दजऑगराफी, दहसटरी ासारखा चरनलसवर परसाररत होणाऱा मादलकामधन जगररचा इदतहासाचा खदजना परकषकासाठी खला कला गला आह. तादार लोक जगाचा इदतहास आदण रगोल घरबसला जाणन घऊ शकतात. ा मादलका अदधक रजक होणासाठी काही वळा इदतहासातील दनवडक रागाच वखकरखाचा माधमातन सादरीकरण कल जात. उदा., कतभातववान सरिी-परष, खळाड, सनानी, इतादी. ताखरीज वासत, दकल सामाजाच उदासत इतकच नवह तर पाककलचा इदतहासावरील मादलकाही लोक उतसकतन पाहतात.

वरील सवभाच कषरिासाठी इदतहासाचा सखोल अभासाची गरज असत.

जािन घतया.१९४२ चा चळवळीत रदमगत रदडओ

कदानी बजावलला कामदगरीची मादहती दशकषकाचा मदतीन दमळवा.

वतभामानपरि कोडासाठी सदधा इदतहासाचा आधार घतात. तमही सदधा वगवगळी शबदकोडी तार करणाचा परतन करन पहा. उदा., दकललाची नाव वापरन कलली शबदकोडी.

करन पहा.

आकाशवाणीसाठी सदधा इदतहास हा महतवाचा दवष असतो. उदा., १५ ऑगसट १९४७ दकवा तानतरचा परधानमताची सवातत ददनादनदमततची राषण आकाशवाणीचा सगरहात असन ताचा समकालीन पररखसथती समजणासाठी उपोग होतो.

आकाशवाणीला काही दवशष काभाकरम परसगी इदतहासाचा अभासकाची गरज लागत. राषी नताची जती वा पणदतथी, एखादया ऐदतहादसक

37

जािन घतया. रारताचा पराचीन त अवाभाचीन इदतहासाचा

सदराभात दरदशभानवरन परसाररत झालली ‘रारत एक खोज’ ही मादलका महतवाची आह. पदडत नहर ाचा ‘दडसकवहरी ऑफ इदडा’ ा गरथावर आधाररत ही मादलका होती. शाम बनगल ददगददशभात ा मादलकन पराचीन काळ त अवाभाचीन काळाचा सामादजक, सासकदतक आदण राजकी इदतहास माडला. सखोल सशोधन आदण सादरीकरण ा पातळीवर ही मादलका सरस ठरली.

हडपपा ससकती, वददक काळ, रामाण-महारारताचा अनवाथभा, मौभा कालखड, तकक-अफगाण आदण मोगलाच आकरमण, मघल

कालखड आदण मघल बादशहाच ोगदान, रखकचळवळ, छरिपती दशवाजी महाराजाच काभा, समाजसधारणा चळवळी आदण सवाततसगराम अशा अनक घटना ा मादलकतन माडला गला.

ा मादलकत नाट, लोककला, परबोधनपर मादहती असा आधार घत नहरचा रपातील कलावत रोशन सठ परासतादवक व अनवाथभा सागत असत. नहरचा इदतहासाकड बघणाचा दखषकोन आदण ताच पररावी सादरीकरण ामळही मादलका सपणभा रारतरर वाखाणली गली.

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) रारतातील पदहल इगरजी वतभामानपरि ........... ानी सर कल.

(अ) जमस ऑगसटस दहकी (ब) सर जॉन माशभाल (क) ॲलन हम

(२) दरदशभान ह .......... माधम आह. (अ) दक (ब) शाव (क) दक -शाव

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) परराकर - आचाभा पर.क.अरि (२) दपभाण - बाळशासरिी जारकर (३) दीनबध - कषणराव रालकर (४) कसरी - बाळ गगाधर दटळक

२. ीपा तलहा. (१) वतभामानपरिाच सवातत सगरामातील काभा (२) परसारमाधमाची आवशकता (३) परसारमाधमाशी सबदधत वावसादक कषरि

३. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) परसारमाधमादार दमळणाऱा मादहतीच

दचदकतसक आकलन करन घाव लागत. (२) वतभामानपरिाना इदतहास ा दवषाची गरज पडत. (३) सवभा परसारमाधमात दरदशभान अदतश लोकदपर

माधम आह.

४. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) वतभामानपरिाची उद ददष सपष करा. (२) आकाशवाणीसाठी इदतहास हा दवष कसा

महतवाचा आह, ह सपष करा.

५. पढील उिाऱतया वान करन खालील पशनाी उतिर तलहा.आकाशवािी : सवाततपवभा कालखडात १९२४ मध

‘इदडन बॉडकाखसटग कपनी’ (आबीसी) ा नावान दर ददवशी काभाकरमाच परसारण करणार एक खासगी रदडओ कद सर झाल. नतर दबदटश सरकारन ाच कपनीच ‘इदडन सटट बॉडकाखसटग सखवहभासस’ (आएसबीएस) अस नामकरण कल. ८ जन १९३६ रोजी ा कपनीच नामकरण ‘ऑल इदडा रदडओ’ (एआआर) अस झाल.

सवाधतयातय

38

(३) दवदवधरारतीवरन दकती राषा व बोलीराषामध काभाकरम सादर हातात ?

(४) आकाशवाणी ह नाव कस पडल ?

६. सकलपनातत ितयार करा.

विवामानपत आकाशवािी दरदशवान

सरवात/पाशवभारमीमादहतीच/काभाकरमाच सवरपकाव

उपकरम

तमही पादहलला एखादया ऐदतहादसक मादलकच परीकषण करा.

रारत सवतरि झालावर AIR रारत सरकारचा मादहती व परसारण खाताचा एक राग झाल. शासकी काभाकरम व उपकरमाची मादहती दणार अदधकत कद अस ाच सरवातीला सवरप होत. खातनाम कवी पदडत नरद शमाभा ाचा सचननसार ‘आकाशवाणी’ ह नाव ददल गल. आकाशवाणीतफक दवदवध मनोरजनपर, परबोधनपर व सादहखतक मल असणार काभाकरम सादर कल जातात. ताचपरमाण शतकरी, कामगार, वक आदण खसरिा ाचासाठी दवशष काभाकरम परसाररत कल जातात. ‘दवदवधरारती’ ा लोकदपर रदडओ सवदार २४ राषा आदण १४६ बोलीराषामध काभाकरम सर झाल. अलीकडचा काळात खासगी रदडओ सवा सर झाला आहत. उदा., रदडओ दमचवी. (१) आकाशवाणी कोणता खातातगभात त ? (२) IBC च नामकरण का झाल ?

39

६. मनोराजनाची माधयम आतण इततहास

मनाला दवरगळा दमळवन दणाऱा गोषी महणज मनोरजनाची साधन होत. दनरदनराळ छद, खळ, नाटक-दचरिपटादी करमणकीची साधन, लखन-वाचनादी सवी इतादटीचा अतराभाव मनोरजनात होतो. ६.१ मनोरजनाी आवशतयकिा

उततम परतीच दनखळ मनोरजन वकीचा दनकोप वाढीसाठी महतवाच असत. चाकोरीबदध जगणातील कटाळा दर करन मनाला चतन, ताजपणा, शरीराला उतसाह व काभाशकी दमळवन दणाच काम मनोरजन करत. छद वा खळाची जोपासना कलान वखकमतवाचा दवकास होतो. रारतात पराचीन व मधगीन काळात उतसव, सण-सोहळ, खळ, नाच-गाण इतादी मनोरजनाची साधन होती.

आधदनक काळात मनोरजनाची अनक साधन उपलबध आहत.

आपण जवहा खळाचा सामना पाहतो, सगीत ऐकतो, दचरिपट पाहतो तवहा त मनोरजन अकदतशील पातळीवर असत. आपण तामध फक परकषक असतो.

तयादी करतया.मनोरजनाच दवदवध परकार सागन ताच

वगवीकरण करा.

इदतहास दवषाशी दनगदडत कदतशील आदण अकदतशील मनोरजनाचा तका तार करा.

करन पहा.

६.२ लोकनाटयकठपिळाा पतयोग : मोहजोदडो, हडपपा,

गरीस व इदजपत थील उतखननात मातीचा बाहलाच अवशष सापडल अाहत. ता कठपतळापरमाण

मनोरजनाच दोन परकारात वगवीकरण करता त. कदतशील आदण अकदतशील. कदतशील रजन महणज एखादया दकरमध ता वकीचा परतकष शारीररक-मानदसक सहराग हो. हसतववसा, खळ ही कदतशील मनोरजनाची उदाहरण आहत.

कळसती बाहलतयाा खळ

६.१ मनोरजनाी आवशतयकिा६.२ लोकनाटय६.३ मराठी रगभमी६.४ भारिीतय ततपसटिी६.५ मनोरजन कतािील वतयावसाततयक सधी

वापरला असणाची शकता आह. ावरन हा खळ पराचीन आह ह समजत. पचतरि व महारारतात ा खळाचा उलख आह.

पराचीन रारतात ा बाहला बनवणासाठी लाकड, लोकर, कातड, दशग व हखसतदत ाचा वापर करत असत. ा खळाचा राजसथानी व दादकषणात अशा दोन पदधती आहत.

उततर परदश, महाराष, राजसथान, आसाम,

40

पखशचम बगाल, आधरपरदश, तलगणा, कनाभाटक, करळ ा राजात कठपतळीच परोग करणार कलावत आहत. कठपतळीचा परोग रगणासाठी सरिधाराच कौशल अतत महतवाच असत. लहान रगमच, परकाश व धवनी ाचा सचक उपोग ात करतात. छाा-बाहली, हात-बाहली, काठी-बाहली आदण सरि-बाहली अस ाच परकार आहत.

दशाविारी नाकर : दशावतारी नाटक हा महाराषातील लोकनाटाचा एक परकार आह. सगीनतर कोकण आदण गोवा थ दशावतारी नाटकाच परोग होतात. दशावतारी नाटक मतस, कमभा, वराह, नरदसह, वामन, परशराम, राम, कषण, बदध व कलकी ा दहा अवतारावर आधाररत असतात. सवभापरथम सरिधार दवघनहताभा गणपतीला आवाहन करतो.

दशावतारी नाटकातील पारिाचा अदरन, रगरषा, वशरषा, परपरागत असत. नाटकातील बहतक राग पदयम असता. काही सवाद पारि सवसफतवीन बोलतात. दवासाठी लाकडी मखवट वापरतात. नाटकाचा शवट हडी फोडन दहीकाला वाटण व आरती करण ा कतीन होतो.

ामळ मराठी नाटकाची पवभापीदठका दशावतारी नाटकापात जात.

भजन : टाळ, मदग दकवा पखवाज इतादी वादयाचा साथीत ईशवरगणवणभानपर व नामसमरणपर कावरचना गाण ास रजन महणतात. रजनाच चकरी रजन आदण सोगी रजन ह दोन परकार आहत.

चकरी रजन : न थाबता चकराकार दफरत रजन महणण.

सोगी रजन : दवरकाची रदमका घऊन सवादसवरपात रजन महणण.

अलीकडचा काळात सत तकडोजी महाराजानी ‘खदजरी रजन’ लोकदपर कल.

उततर रारतात सत तलसीदास, महाकवी सरदास, सत मीराबाई आदण सत कबीर ाची रजन परदसदध आहत.

दशाविारी नाक

तलसीदास, सरदास, मीराबाई आदण कबीर ा सताची रजन ऐका व ती सगीत दशकषकाचा दकवा जाणकाराचा मदतीन समजन घा.

करन पहा.

कनाभाटकात परदरदास, कनकदास, दवजदास, बोधदगरसवामी, तागराज आदटीचा रचना रजनामध गाला जातात.

गजरातमध सत नरसी महता ानी रकी सपरदाास चालना ददली. महाराषात सत नामदवानी वारकरी पथाचा माधमातन रजन-कीतभानास परोतसाहन ददल. वारकरी सपरदाान नामसमरणाचा परकार महणन रजनास वरव परापत करन ददल.

कीिवान : परपरनसार कीतभानपरपरच आदय परवतभाक नारदमनी होत अस मानल जात. सत नामदवाना महाराषाच आदय कीतभानकार मानतात. ताचानतर अन सतानी ा परपरचा परसार कला.

कीतभानकारास हररदास दकवा कथकरीबवा महणतात. कीतभान करणाऱास पोशाख, दवदतता,

१८ वा शतकात शामजी नाईक काळ ानी दशावतारी खळ दाखवणारा एक फड सथापन कला होता. तो फड घऊन त महाराषरर दफरत असत.

दवषणदास राव ानी दशावतारी नाटतरिाच ससकरण करन आपली पौरादणक नाटक सादर कली.

41

लदळताचा सादरीकरणामध धादमभाक उतसवपरसगी उतसवदवता दसहासनावर बसली आह अस मानन दतचासमोर मागण मागतात. ‘जयालया ज हव असल तयालया त मिळो । सगळया गयाव आनदयान पढचया लमळतयापयत नयादो । आपयापसयातल कलह लमळतयात मिटोत । कोणयाचयाही िनयात मकलिष न उरो । मनकोप िनयान ववहयार चयालोत । सदयाचरणयान सियाज वयागो ।’ अशा परकारच ह मागण असत.

नाटपरवशापरमाण लदळत सादर कल जात. तामध कषण व रामकथा आदण रकाचा कथा सागतात. काही लदळत दहदी राषतही आहत. आधदनक मराठी रगरमीला लदळताची पाशवभारमी आह.

भारड : आधाखतमक व नदतक दशकवण दणार मराठीतील रपकातमक गीत महणज रारड हो. पथनाटापरमाण रारड परोगशील असत. महाराषात सत एकनाथाची रारड दवदवधता, नाटातमता, दवनोद आदण गता ामळ लोकदपर झाली. लोकदशकषण हा सत एकनाथाचा रारड रचणाचा उदश होता.

िमाशा : ‘तमाशा’ हा शबद मळात पदशभान राषतील आह. दचतताला परसननता दणार दश असा ाचा अथभा आह. दवदवध लोककला आदण अदरजात कलाच परवाह सामावन घत अठरावा शतकापात तमाशा दवकदसत झाला. पारपररक तमाशाच दोन परकार आहत - सगीत बारी आदण ढोलकीचा फड. सगीत बारीमध नाटापकषा नत आदण सगीतावर अदधक रर असतो. पराधानान नत-सगीताचा समावश असलला तमाशात कालातरान ‘वग’ ा नाटरपाचा समावश कला गला. उतसफतभा दवनोदाचा आधारान वग रगत जातो. तमाशाचा सरवातीला ‘गण’ महणज गणशवदना गाली जात. तानतर ‘गवळण’ सादर कली जात. तमाशाचा दसऱा रागात मख नाटक महणज ‘वग’ सादर कला जातो. ‘दवचछा माझी परी करा’ आदण ‘गाढवाच लगन’

माहीि करन घतया.कीतभानाचा नारदी अथवा हररदासी

आदण वारकरी ा दोन मख परपरा आहत. हररदासी कीतभान एकपारिी परोगासारख असत. ा कीतभानात ‘पवभारग’ व ‘उततररग’ असतात. नमन, दनरपणाचा अरग व दनरपण ाला पवभारग आदण उदाहरणादाखल एखाद अाखान सागण ाला उततररग महणतात. वारकरी कीतभानात सामदहकतवर रर असतो. कीतभानकाराबरोबर टाळकऱाचा सहराग महतवाचा असतो. सवातत चळवळीचा काळात राषी कीतभान नावाचा नवा परकार पढ आला. ह कीतभान नारदी कीतभानापरमाणच सादर कल जात. तामध सवातत चळवळीतील नत, शासरिज, समाजसधारक अशा थोर लोकाचा चरररिाचा आधार समाजपरबोधन करणावर रर असतो. ताची सरवात वाईच दततोपत पटवधभान ानी कली.

ादशवा महातमा जोतीराव फल परदणत सतशोधक समाजानही कीतभानाचा माधमातन समाजजागतीच काभा कल. सत गाडग महाराजाची कीतभान सतशोधकी कीतभानाशी नात सागणारी होती. जादतरद दनमभालन, सवचछता, वसनमकी ासारखा दवषावर त ताचा कीतभानातन परबोधन करत असत.

वकतव, गान, वादन, नत, दवनोद ाकड लकष दयाव लागत. ताचा अगी बहशतता असावी लागत. कीतभान मददरात दकवा मददराचा पररसरात कल जात.

लतळि : महाराषातील मनोरजनाचा एक जना परकार महणज लदळत. नारदी कीतभान परपरत ा परकाराचा समावश होतो. कोकण आदण गोवा रागात ाच महतव खप आह.

42

दादकषणात राषामध नाटकाना उततजन ददल. ता राजवशातील राजानी सवतः नाटक दलदहली तसच ससकत नाटकाची राषातर कली.

महाराषातील रगरमीचा दवकासात १९वा शतकाच सथान महतवाच आह. दवषणदास राव मराठी रगरमीच जनक महणन ओळखल जातात. ‘सीतासववर’ ह तानी रगरमीवर आणलल पदहल नाटक हो. दवषणदास रावानी दलदहलला नाटकानतर महाराषात ऐदतहादसक, पौरादणक नाटकाबरोबरच हलकाफलका पदधतीची परहसन परकारातील नाटकही रगरमीवर अाली. तामध दवनोदी पदधतीन सामादजक दवष सादर कल जात.

सरवातीचा नाटकाचा सदहता दलखखत सवरपात नसत. बऱाचदा तातील गीत दलदहलली असली तरी गदय सवाद उतसफतभा सवरपाच असत. मददत सवरपात सदहता उपलबध असणार पदहल नाटक दव.ज.कीतभान ानी १८६१ साली दलदहलल ‘थोरल माधवराव पशव’ ह हो. ा नाटकामळ सपणभा दलखखत सदहता असलला नाटकाची नवी परपरा सर झाली.

एकोदणसावा शतकाचा अखरचा पवाभात उततर दहदसथानातील खाल सगीत महाराषात रजवणाच काम बाळकषणबवा इचलकरजीकर ानी कल. ताचानतर उसताद अलाददा खा, उसताद अबदल करीम खा आदण उसताद रदहमत खा ानी महाराषातील रदसकामध सगीताची आवड दनमाभाण कली. ताचा पररणाम होऊन सगीत रगरमीचा उद झाला. दकलकोसकर मडळी ा नाटक कपनीची सगीत नाटक लोकदपर झाली. तामध ‘सगीत शाकतल’ ह अणणासाहब दकलकोसकरानी दलदहलल नाटक अदतश गाजल. सगीत नाटकामध गोदवद बलाळ दवल ानी दलदहलल ‘सगीत शारदा’ ह नाटक अतत महतवाच आह. ा नाटकात जरठकमारी दववाह ा ततकालीन अदनषठ परथवर दवनोदी पदधतीन परत मादमभाक टीका कली आह. ाखरीज शीपाद कषण कोलहटकर ाच ‘मकनाक’, कषणाजी परराकर

छरिपती दशवाजी महाराज, छरिपती सराजी महाराज, महातमा जोतीराव फल, लोकमान दटळक, महातमा गाधी, डॉ.बाबासाहब आबडकर ाचा जीवनाशी दनगदडत नाटकाची मादहती दमळवा.

ासारख मराठी रगरमीवर गाजलल परोग ह तमाशाच आधदनक सवरप दशभावतात.

पोवाडा : हा एक गदयपदयदमदशत सादरीकरणाचा परकार आह. पोवाडामध शर सरिी-परषाचा पराकरमाच आवशक व सफदतभादाक राषत कथन कल जात. छरिपती दशवाजी महाराजाचा काळातील अजानदास ा कवीन अफझलखान वधादवषी रचलला आदण तळशीदासान रचलला दसहगडचा लढाईचा पोवाडा परदसदध आह.

दबदटशाचा काळात उमाजी नाईक, चापकर बध, महातमा गाधी ाचावर पोवाड रचल गल. स क महाराष चळवळीचा काळात अमर शख, अणणाराऊ साठ आदण गवाणकर ा शादहरानी रचलला पोवाडानी महाराष गाजवला आदण पोवाडाचा माधमातन जागती करणात आली.

६.३ मराठी रगभमीलदलत कला वकीन दकवा समदाान सादर

करणाच सथान महणज रगरमी. लदलत कलमध कलावत आदण परकषक ा दोहोचा सहराग आवशक असतो. नाटसदहता, नाटददगदशभाक, कलावत, रगरषा, वशरषा, रगमच, नपर, परकाशोजना, नाटपरोगाचा परकषक आदण समीकषक अस अनक घटक रगरमीशी सबदधत असतात. नत आदण सगीत ाचाही समावश नाटकामध अस शकतो. नाटक ह बहतक वळा सवादादार सादर कल जात. परत काही नाटकामध मकादरन सदधा असतो. ा परकाराला मकनाट अस महणतात.

तजावरचा रोसल राजवशान मराठी व

43

माहीत आह का तमहााला?

दचरिपट परकार - वगदचरिपट, वाताभापट, अनबोधपट, परदसदधीपट, बालदचरिपट, सदनकी दचरिपट, शकषदणक दचरिपट, कथादचतती इतादी.

माहीत आह का तमहााला?

महारारत ा महाकावातील घटना घऊन ततकालीन दबदटश सामाजशाहीवर सचक टीका करणार ‘कीचकवध’ ह नाटक खादडलकर ानी दलदहल. कीचकवधातील दौपदी महणज असहाय रारतमाता, दधखषठर महणज मवाळ पकष, रीम महणज जहाल पकष आदण कीचक महणज सतताध वहाईसरॉ लॉडभा कझभान अशा रपकात परकषक ह नाटक पाहत आदण ताचा मनात दबदटश सामाजशाहीबदल चीड दनमाभाण होई.

माहीत आह का तमहााला?

खातनाम सादहतकार दव.वा.दशरवाडकर तथा कसमागरज ानी शकसदपअरचा ‘दकग दलअर’ नाटकाचा धतवीवर दलदहलल ‘नटसमाट’ ह नाटक खप गाजल. ा नाटकातील शोकातम नाक गणपतराव बलवलकर ह पारि दशरवाडकरानी पववीचा काळी गाजलल गणपतराव जोशी आदण नानासाहब फाटक ा नटशषठाचा वखकमतवामधील रगछटाची सरदमसळ करन दनमाभाण कल होत.

खादडलकर ाच ‘सगीत मानापमान’, राम गणश गडकरी ाच ‘एकच पाला’ ही नाटक रगरमीचा इदतहासात महतवाची आहत.

६.४ भारिीतय ततपसटिी

ततप : दचरिपट ह कलातमकता व तरिजान ाचा सगम असलल माधम आह. चलत दचरिणाचा शोध लागलावर दचरिपटकलचा जनम झाला. ातन मकपटाच ग दनमाभाण झाल. पढ धवदनमदण शक झाल आदण बोलपटाच ग आल.मराठी रगरमीचा पडता काळात आचाभा अरि

ाचा ‘साषाग नमसकार’, ‘उदयाचा ससार’, ‘घराबाहर’ ासारखा लोकदपर नाटकानी रगरमीला सावरणास मदत कली. अलीकडचा काळात झालली वसत कानटकर ाच ‘रागडाला जवहा जाग त’, ‘इथ ओशाळला मत’, दवज तडलकर ाच ‘घाशीराम कोतवाल’, दवशाम बडकर ाच ‘दटळक आदण आगरकर’ इतादी नवा धतवीची नाटक परदसदध आहत.

दवदवध दवषावरील नाटक व नाटपरकाराचा आदवषकारामळ मराठी रगरमी समदध झाली. नाटकलावत महणन गणपतराव जोशी, बालगधवभा तथा नाराणराव राजहस, कशवराव रोसल, दचतामणराव कोलहटकर, गणपतराव बोडस इतादटीची नाव अगरकरमान घतली जातात. ताची मराठी नाटक मोकळा पटागणात होत असत. दबदटशानी परथम मबईत ‘प हाऊस’, ‘ररपन’, ‘खवहकटोररा’ ही नाटगह बाधली. तानतर हळहळ मराठी नाटकाच परोगही बददसत नाटगहात होऊ लागल.

रारतात पदहला पणभा लाबीचा दचरिपट तार करणाचा आदण परददशभात करणाचा मान महाराषाकड जातो. ‘रारती दचरिपटाची जननी’ अशी महाराषाची खाती आह. रारती दचरिपटाचा दवकासात मदनराव माधवराव दपतळ, कलाणच पटवधभान कटबी आदण हररशचद सखाराम राटवडकर उफक सावदादा ाच ोगदान आह.

पढ ददगदशभाक गोपाळ रामचद तथा दादासाहब तोरण आदण अ.प.करदीकर, एस.एन.पाटणकर, वही.पी.ददवकर ानी परदशी तरिजाच साहाय घऊन ‘पडदलक’ हा कथापट १९१२ मध मबईत दाखवला. १९१३ मध दादासाहब फाळक ानी सवतः ददगददशभात

44

कमलाबाई मगरळकर ा मराठीतील पदहला सरिी दचरिपटदनमाभाता. तानी ‘सावळा ताडल’ आदण ‘पननादाई’ (दहदी) ह बोलपट तार कल. १९४४ मध पररात कपनीन काढलला ‘रामशासरिी’ दचरिपट गाजला. सवाततोततर काळात आचाभा अरि ानी ‘महातमा फल’ ाचा जीवनावर, दवशाम बडकर ानी वासदव बळवत फडक ाचा जीवनावर दचरिपट काढला. ददनकर द. पाटील ानी ‘धन त सताजी धनाजी’ हा दचरिपट काढला. परराकर पढारकर ाचा ‘बाल दशवाजी’ हा दचरिपट महतवाचा हो.

कलला आदण सवभा परदकरा रारतात पणभा कलला ‘राजा हररशचद’ हा दचरिपट मबई थ परददशभात कला. तापाठोपाठ मोदहनी-रसमासर, सादवरिी-सतवान ह मकपट

आदण वरळची लणी व नादशक आदण तबकशवर ही तीथभाकषरि ावर फाळक ानी अनबोधपट तार कल. थन पढ ऐदतहादसक आदण पौरादणक दवषावरच दचरिपट तार करणाची परपरा सर झाली.

पढ रारतात पदहला दसन-कमरा तार करणार आनदराव पटर ानी दचरिपट दनदमभातीत रस दाखवला. ताच मावस बध बाबराव पटर तथा दमसरिी ानी १९१८ मध ‘सरधरी’ दचरिपट काढला. ‘दसहगड’ हा पदहला ऐदतहादसक मकपट, कलाणचा खदजना, बाजीपरर दशपाड, नताजी पालकर ह ऐदतहादसक दचरिपट तानी काढल. ताखरीज ‘सावकारी पाश’ हा पदहला वासतववादी दचरिपटही तानी काढला. १९२५ मध ‘बाजीराव-मसतानी’ दचरिपट काढणाऱा रालजी पढारकराचा ऐदतहादसक दचरिपटामधन राषी दवचारसरणीचा परसार होत आह ह लकषात आलावर दबदटशानी तावर दनबाध घातल.

मराठी राषमध जापरमाण ऐदतहादसक दचरिपट बनवल गल ताचपरमाण दहदी राषतही अनक ऐदतहादसक दचरिपट बनवल गल. सवाततपवभाकाळात बनवलला दहदी दचरिपटापकी दसकदर, तानसन, समाट चदगपत, परवीवलर, मघल-ए-आझम, इतादी दचरिपट इदतहासाचा आधार घऊन बनवल होत. ‘डॉ.कोटणीस की अमर कहानी’ हा दचरिपट सतघटनवर आधाररत होता. सवातत चळवळीवर आधाररत ‘आदोलन’, ‘झासी की रानी’ ह दचरिपट महतवाच होत.

बॉमब टॉदकज, दफलमीसतान, राजकमल परॉडकशनस, आर.क.सटदडओज, नवकतन, इतादी कपनानी दचरिपट दनदमभातीचा कषरिात ररीव कामदगरी कली.

ला शोधतयाि.ा पाठात उलख नसलल परत इदतहासाशी

सबदधत असणाऱा दचरिपटाची ादी आतरजालाचा मदतीन तार करा.

माहीि करन घतया.पववी दचरिपटगहात दचरिपट सर होणापववी

अनबोधपट व वततपट दाखवल जात असत. ताचा दनदमभातीसाठी रारत सरकारन ‘दफलम स दडखवहजन’ची सथापना कली. ा अनबोधपट आदण वततपटाचा उपोग लोकाचा समाजपरबोधनासाठी होई. ताची मादहती करन घा.

रारती दचरिपटाना आतरराषी सतरावर सथान दमळवन दणारा पदहला दचरिपट महणज सत तकाराम. हा दचरिपट परररस थील आतरराषी दचरिपट महोतसवात परददशभात झाला. ा दचरिपटात दवषणपत पागनीस ानी सत तकारामाची रदमका कली होती.

दादासाहब िोरि

दादासाहब फाळकर

45

ला शोधतया.अातरजालाचा मदतीन १९७० त २०१५

पातच ऐदतहादसक दवषाशी सबदधत मराठी दचरिपट शोधा.

६.५ मनोरजन कतािील वतयावसाततयक सधी

रगरमी आदण दचरिपट कषरिामध इदतहासाचा दवदयारााना अनक सधी उपलबध आहत.

नाक : (१) नपर, वशरषा, कशरषा, रगरषा इतादटीच तपशील अचक असणासाठी सबदधत ऐदतहादसक काळातील दचरिकला, दशलपकला, सथापत ा दवषाचा सखोल अभास असणाऱा जाणकाराना कलाददगदशभानाच दनोजन करता त

दकवा तासाठी सलागार महणन काम करता त.(२) सवादलखनाचा परदकरत लखक आदण

लखकाच सलागार महणन राषा आदण ससकतीचा इदतहासाचा जाणकाराची आवशकता असत.

ततप : (१) दचरिपटामध कथशी सबदधत काळाचा वातावरण दनदमभातीच तसच पारिाचा वशरषा, कशरषा, रगरषा इतादटीच दनोजन करणाच काम कलाददगदशभाक करतात. ा कषरिातही इदतहासाचा जाणकाराना परतकष कलाददगदशभाक दकवा कलाददगदशभानासाठी सलागार महणन काम करता त.

(२) दचरिपटाचा सवादलखनासाठी राषा व ससकतीचा जाणकाराची आवशकता असत.

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) महाराषाच आदय कीतभानकार ........... ाना मानतात.

(अ) सत जानशवर (ब) सत तकाराम (क) सत नामदव (ड) सत एकनाथ

(२) बाबराव पटर ानी ......... हा दचरिपट काढला. (अ) पडदलक (ब) राजा हररशचद (क) सरधरी (ड) बाजीराव-मसतानी

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) रागडाला जवहा जाग त - वसत कानटकर (२) दटळक आदण आगरकर - दवशाम बडकर (३) साषाग नमसकार - आचाभा अरि (४) एकच पाला - अणणासाहब दकलकोसकर

२. पढील िका पिवा करा.

भजन कीिवान लतळि भारडगणवदशषट

उदाहरण

३. ीपा तलहा. (१) मनोरजनाची आवशकता (२) मराठी रगरमी (३) रगरमी व दचरिपट कषरिाशी सबदधत वावसादक

कषरि

४. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) दचरिपट माधमात इदतहास हा दवष महतवाचा

आह. (२) सत एकनाथाची रारड लोकदपर झाली.

५. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) रारती दचरिपटसषीची जननी अशी महाराषाची

खाती का आह ? (२) पोवाडा महणज का ह सपष करा.

उपकरम

सत एकनाथाच ‘दवच चावला’ ह रारड दमळवन शाळचा सासकदतक काभाकरमात सादरन सादर करा.

सवाधतयातय

46

७. खळ आतण इततहास

महाकावामधन दयत, कसती, रथाचा आदण घोडाचा शभाती आदण बद दधबळ ाच उलख तात.

मनोरजन व शारीररक वााम ासाठी कली जाणारी कोणतीही कती महणज खळ.

खळाचा इदतहास हा माणसाएवढाच जना आह कारण खळण ही माणसाची नसदगभाक परवतती आह. मानवाचा पराररीचा काळात दवदवध परकारच खळ खळल जात. दशकार हा जसा उदरदनवाभाहाचा मागभा होता तसाच तो खळ व मनोरजनाचाही एक राग होता. रारतातील पराचीन सादहतात आदण

माहीत आह का तमहााला?

खळ आदण गरीक लोक ाच नात पराचीन काळापासनच आह.

खळाना दनदमत व ससघदटत सवरप गरीकानी ददल. धावण, थाळीफक, रथ व घोडाचा शभाती, कसती, मखषदध इतादटीच सामन तानी सर कल. पराचीन ऑदलदपक ही खळाची सपधाभा ऑदलदपा ा गरीक शहरात घतली जात अस. ा सपधवत राग घण व दवज दमळवण मानाच समजल जात.

माहीत आह का तमहााला?

वडोदरा थील परदसदध पदहलवान जममादादा आदण मादणकराव ाची वाामशाळा, पदताळा थील करीडा दवदयापीठ, गजरातमधील ‘सवदणभाम गजरात सपोटभास दवदयापीठ’, गाधीनगर, कोलहापर थील खासबाग व मोतीबाग तालीम, अमरावती थील हनमान वााम परसारक मडळ, पणातील बालवाडी थील शीदशवछरिपती करीडा सकल कसती व इतर खळाचा परदशकषणासाठी परदसदध आह.

७.१ खळा महतव७.२ खळा पकार७.३ खळा आिरराटिटरीतयीकरि७.४ खळा सातहततय आति खळिी

७.५ खळिी आति इतिहास७.६ खळ आति वाङमतयीन सातहततय व ततप७.७ खळ आति वतयावसाततयक सधी

कसिी ७.१ खळा महतव

खळाला आपला जीवनात महतवाच सथान आह. जीवनातील वथा आदण दचता दवसराला लावणाच सामरभा खळामध आह. मनाला दवरगळा दण आदण मन ताजतवान करणाच काम खळ करतात. जा खळात ररपर शम दकवा शारीररक हालचाली करावा लागतात ता खळामळ खळाडचा वााम होतो. शरीर काटक व बळकट बनवणास खळ मदत करतात. खळामळ मनोध भा, दचकाटी, खखलाडपणा इतादी गणाची वाढ होत. सादघक खळ खळलामळ आपापसात सहकाभा, सघरावना वाढीस

47

लागत आदण नततवगणाचा दवकास होतो. ७.२ खळा पकार

खळाच बठ आदण मदानी अस दोन परकार आहत.

बठ खळ : बठ महणज बसन खळाच खळ. उदा., बद दधबळ, पतत, सोगटा, करम, काचकवडा ह खळ कोठही बसन खळता तात. सागरगोट हा बठा खळ परामखान मली खळतात. रातकली हा खळही लहान मलटीचा समजला गला असला तरी तात घरातील सवभाजण सामील होऊ शकत. दवशषतः बाहला-बाहलीच लगन हा एक कौटदबक आनदाचा सोहळा अस.

दवदशी मदानी खळात बरडदमटन, टबल टदनस तसच हॉकी, दकरकट, फटबॉल, गोलफ, पोलो इतादी खळाचा समावश होतो.

मदानी खळामध धावणाचा शभाती जगरर लोकदपर आहत. ात १०० मीटर, २०० मीटर, मररथॉन आदण अडथळाचा शभाती ाचा समावश होतो.

मदानी खळ : मदानी खळामध दशी आदण दवदशी खळ अस परकार आहत. दशी खळामध लगडी, कबडी, आटापाटा, खो-खो इतादी खळाचा समावश होतो.

लगडी

बल-तनस

बद तधबळ

माहीत आह का तमहााला?

ाशीी रािी लकमीबाई तयाी तदनतयावा :‘‘बाईसाहबास शरीराचा शोक फार

होता. पहाटस उठोन मलखाबासी जाऊन दोन घटका कसरत करन नतर घोडा मडळावर धरन लागलीच हततीवर बसन हततीस फरफटका करन चार घटका ददवसास खराकाच खाण व दध दपण करन सनान होत अस.’’

मला-मलटीमध गोटा, लगोरी, दवटीदाड, दरगऱा, रोवर, फगडी, दझममा, लगडी अस खळ लोकदपर आहत.

कबडी

(दवषणरट गोडस ाचा ‘माझा परवास’ ा पसतकातन)

48

फबहॉल

मललखाब

शारीररक कौशलावर आधाररत मदानी खळामध गोळाफक, थाळीफक, लाब उडी व उच उडी, पाणातील खळामध पोहणाचा शभाती, वॉटर पोलो, नौकानन तसच शारीररक कसरतीचा खळामध मलखाब, दोरीवरचा मलखाब, दजमनरखसटकस इतादटीचा समावश होतो.

साहसी खळ - सकदटग आदण खसकइग (घसरणाचा शभाती), आईस हॉकी ह खळ लोकदपर आहत.

साहसी व रोमाचकारी खळामध परसतरारोहण, गलादडग, मोटारसाकल, मोटार कार ाचा शभातटीचा समावश होतो.

सकरतग

तकरकर

माहीत आह का तमहााला?

शीमती मदनषा बाठ ानी कलला सशोधनानसार कसतीसाठी परक असा मलखाब व तातील पकडी ाची दनदमभाती उततरपशवाईतील मलदवदयागर बाळरट दवधर ाची आह. बाळरटदादाना हा वााम परकार वानराचा झाडावरील करीडा पाहन सफरला असही तानी नमद कल आह.

ला शोधतयाि.दशकषक, पालक आदण आतरजालाचा

मदतीन कसतीगीर खाशाबा जाधव, मारती मान, रारतरतन सदचन तडलकर ाचा जीवनादवषी मादहती दमळवा.

खळाचतया सपधावा : खळाचा सपधााना जगरर मानता दमळाली आह. ऑदलदपक, एदशाड, ददवागाच ऑदलदपक, दकरकट दवशवचषक सपधाभा, हॉकी, कसती, बद दधबळ इतादी खळाचा सपधाभा जागदतक पातळीवर होतात. आपला दशात हॉकी, दकरकट ह खळ लोकदपर आहत. हॉकी हा रारताचा

49

माहीत आह का तमहााला?

कथासररतसागर ा गरथात अनक मनोरजक खळ व खळणाच वणभान आल आह. तात उडणाऱा लाकडी बाहलाच वणभान आह. ा बाहला कळ दाबलावर उच उडत, काही नाचत तर काही आवाज करत अस उलख आहत.

७.३ खळा आिरराटिटरीतयीकरिदवसावा-एकदवसावा शतकात खळाच

आतरराषीीकरण झाल आह. ऑदलदपक, एदशाड, दबदटश राषकल, दवबलडन ासारखा सपधाामधन खळला जाणाऱा दकरकट, फटबॉल, लॉन टदनस इतादी सामनाच थट परकषपण दरदशभान व अन वादहनावरन जगरर एकाच वळी कल जात. जा दशाचा ता खळात काही सहराग नाही अस परकषक सदधा ता खळाचा आनद घत असतात. उदा., दकरकट दवशवचषक सपधवत रारत अदतम फरीत पोहचलावर जगररातील परकषकानी तो सामना पादहला. ा जगररचा परकषकानी खळाच अथभाकारणच बदलन टाकल आह. हौशी खळाड दशकणासाठी सामन बघतात. परकषक मनोरजनासाठी बघतात. कपना जादहरातीची सधी महणन सामनाकड बघतात. परकषकाना सामन समजावन दणासाठी दनवतत खळाड तात.

७.४ खळा सातहततय आति खळिीलहान मलाचा करमणकीसाठी आदण

दशकषणासाठी जी रगीबरगी दवदवध साधन व उपकरण असतात, ताना खळणी महणतात. पराचीन सथळाचा उतखननामध मातीपासन बनवलली खळणी सापडली आहत. ही खळणी हातान दकवा साचातन तार करत असत.

पराचीन काळातील रारती सादहतात बाहलाचा उलख आह. शदकाचा एका नाटकाच नाव मचछकटीक अस आह. मचछकटीक महणज मातीची गाडी.

ला शोधतयाि.पववी रारतातील अनक रागामध लाकडी

बाहला बनवत असत. महाराषात ‘ठकी’ नावान ओळखला जाणाऱा रगीत लाकडी बाहला तार कला जात.

अशा लाकडी बाहला बनवणाची परपरा रारतात इतर कोणता परदशामध होती/आह ह शोधात.

ता ता परातात ता बाहलाना का नाव आहत, त शोध ात.

राषी खळ आह. ा खळाचा सथादनक, शहर, तालका, दजलहा, राज, राष आदण आतरराषी सतरावर सपधाभा होतात. राषी-आतरराषी सपधाभा गाजवणाऱा खळाडस ताच कषरिात उततम कररअर करता त.

माहीत आह का तमहााला?

मजर धानचद ह रारती हॉकीच खळाड आदण सघनाक होत. ताचा नततवाखाली १९३६ साली रारती हॉकी सघान बदलभान ऑदलदपकमध सवणभापदक दजकल. तापववी १९२८ आदण १९३२ मधही रारती हॉकी सघान सवणभापदक दजकली होती. तवहा धानचद ह रारती सघाकडन खळल होत. २९ ऑगसट हा ताचा जनमददवस ‘राषी करीडाददवस’ महणन पाळला जातो. ताना ‘हॉकीच जादगार’ अस महणतात. १९५६ मध ताचा हॉकीतील कामदगरीबदल ताना ‘पदमरषण’ ा सनमानान दवरदषत करणात आल.

७.५ खळिी आति इतिहासखळणामधन इदतहास आदण तरिजानाची परगती

ावर परकाश पडतो, धादमभाक आदण सासकदतक परपरा समजतात. महाराषात ददवाळीत दकल

50

दकवा अन दठकाणी ‘करीडा’ ा दवषावर दलदहताना खळाचा इदतहास माहीत असण आवशक असत.

७.७ खळ आति वतयावसाततयक सधी

खळ आदण इदतहास ा गोषी वरवर पाहता दरनन वाटला तरीसदधा ताचा दनकटचा सबध आह. इदतहासाचा दवदयारााना ‘करीडा’ कषरिात अनक सधी आहत. ऑदलदपक दकवा एदशाड सामन दकवा कोणताही सवरपाची राषी वा आतरराषी सपधााचा सदराभातील लखन, समीकषा करणासाठी इदतहासाचा जाणकाराची मदत घावी लागत.

खळाचा सपधाभा सर असताना ताबदल समीकषापणभा दनवदन करणासाठी तजजाची आवशकता असत. ा तजजाना खळाचा इदतहास, मागील आकडवारी, खळातील दवकरम, गाजलल खळाड, खळासबधीची ऐदतहादसक आठवण अशा गोषटीची मादहती दण गरजच असत. ासाठी इदतहास उपक ठरतो.

दरदशभानवरन हॉकी, दकरकट, फटबॉल, कबडी, बद दधबळ इतादी खळाचा सामनाच परतकष सामना चाल असतानाच परकषपण चाल असत. दवदवध वादहनामळ ा खळासबदधत नोदी ठवणाऱाना महतव परापत झाल आह. खळाशी सबदधत असणाऱा वादहना २४ तास सर असतात. तामळ ा कषरिात रोजगाराचा अनक सधी उपलबध आहत.

खळाचा सपधाामध पचाची आवशकता असत. पच महणन पारिता परापत करणासाठी परीकषा असतात. अशी पारिता परापत कलला पचाना दजलहा, राज, राषी आदण आतरराषी सतरावर काम करणाची सधी दमळत. सरकारी आदण खासगी पातळीवरन खळाना उततजन दणाच परतन चाल आहत. खळाडसाठी दशषवततटीची ववसथा करणात आली आह. सरकारी आदण खासगी आसथापनामध खळाडसाठी राखीव जागा ठवणात आला आहत.

करणाची मोठी परपरा आह. ा मातीचा दकललावर छरिपती दशवाजी महाराज आदण ताच सहकारी ाचा परदतमा ठवतात. महाराषातील दकललाचा साहायान घडलला इदतहासाला उजाळा दणाचाच हा एक परकार आह.

इटलीतील पापई शहराचा उतखननात एक रारती हखसतदती बाहली सापडली. ती पदहला शतकातील असावी असा इदतहासकाराचा अदाज आह. तावरन रारत आदण रोम ाचातील परसपर सबधाबदल अनमान करता त. अशा रीतीन उतखननात दमळालली खळणी ही पराचीन काळी दवदवध दशामधील परसपरसबधावर परकाश टाक शकतात.

७.६ खळ आति सबतधि सातहततय व ततप

खळाशी सबदधत सादहत ही एक नवी जानशाखा आह. खळाशी सबदधत पसतक, कोश नवान तार होत आहत. मराठी राषत नकताच मलखाबाचा इदतहास परकादशत झाला. वााम ा दवषावर कोश आह. खळ ा दवषाला वादहलल ‘षट कार’ नावाच दनतकादलक पववी परदसदध होत होत. इगरजीमध ‘खळ’ ा दवषावर दवपल परमाणात सादहत उपलबध आह. खळ ा दवषाला वाहन घतलला दरदशभान वादहना आहत.

अलीकडचा काळात ‘खळ’ आदण खळाडचा जीवनपट ावर काही दहदी व इखगलश दचरिपटाची दनदमभाती झाली आह. उदा., मरी कोम आदण दगल. मरी कोम ही ऑदलदपकमध राग घणारी आदण कासपदक दमळवणारी पदहली मदहला मखषोदधा आदण फोगट रदगनी ा पदहला मदहला कसतीगीर ाचा जीवनावर ह दचरिपट आधारलल आहत.

दचरिपट बनवताना दचरिपटाचा कालखड, ता काळातील राषा, पहराव, सामान जनजीवन ा सगळाचा सखोल अभास करावा लागतो. ा गोषटीचा सखोल अभास करण इदतहासाचा दवदयारााना शक असत. कोशातगभात वा वतभामानपरि

51

माहीत आह का तमहााला?

दकरकट सामनाच मराठी राषतन समालोचन पववी बाळ ज. पदडत करत असत. आकाशवाणीवरन ह धावत वणभान ऐकणासाठी लोक जीवाचा कान करत असत. ह समालोचन करताना बाळ पदडत ता मदानाचा इदतहास, खळाडचा

इदतहास, खळाशी सबदधत असणाऱा आठवणी आदण पववीच दवकरम ाची मादहती दत असत. ताना खळाच अादण खळाचा इदतहासाच उततम जान असलामळ ताच समालोचन रजक वहाच.

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) ऑदलदपक सपधााची परपरा ........... थ सर झाली.

(अ) गरीस (ब) रोम (ब) रारत (क) चीन

(२) महाराषात तार होणाऱा लाकडी बाहलीला .......... महणत.

(अ) ठकी (ब) कादलचदडका (क) गगावती (ड) चपावती

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) मलखाब - शारीररक कसरतीच खळ (२) वॉटर पोलो - पाणातील खळ (३) सकटटीग - साहसी खळ (४) बद दधबळ - मदानी खळ

२. ीपा तलहा. (१) खळणी आदण उतसव (२) खळ व दचरिपट

३. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) सधाचा काळात खळाच अथभाकारण बदलल

आह. (२) खळणादार इदतहासावर परकाश पडतो.

४. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) खळाच महतव सपष करा. (२) खळातन वावसादक सधी कशा परापत होतात ?

५. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) रारतातील खळाचा सादहताचा इदतहासादवषी

मादहती दलहा. (२) खळ आदण इदतहास ाचातील परसपरसबध

सपष करा. (३) मदानी खळ व बठ खळ ाचातील फरक सपष

करा. उपकरम

(१) तमचा आवडीचा खळाची व ता खळाशी सबदधत खळाडची मादहती दमळवा.

(२) करीडापटवरील पसतक/मादहतीपट/दचरिपट ातन खळाडना ता खळासाठी दकती कष घाव लागतात, ावर चचाभा करा.

सवाधतयातय

52

८. पययटन आतण इततहास

८.१ पतयवानाी परपरा८.२ पतयवाना पकार८.३ पतयवानाा तवकास८.४ ऐतिहातसक सथळा जिन आति सवधवान८.५ पतयवा न आति आतथततयकतािील वतयावसाततयक सधी

८.१ पतयवानाी परपरा

आपला दशात पभाटनाची परपरा पराचीन काळापासन चाल आह. तीथभाकषरिाना रट दण, सथादनक जरिाारिाना जाण, दवदयाभासासाठी दरचा परदशात जाण, वापारासाठी जाण, ा दनदमततानी पववी पभाटन घडन त अस. साराश सवरपात सागाच तर मानवाला खप पववीपासन दफरणाची आवड आह.

माहीत आह का तमहााला?

बौदध वाङ मात लोकाचा उदबोधनासाठी सवतः गौतम बदधानी रारतातील अनक पराचीन शहराना रटी ददलाच उलख आहत. बौदध दरकखना सतत भरमण करत राहण आवशक अस. तसच जन मनी आदण साध हही सतत भरमण करत असत.

इ.स.६३० मध दचनी परवासी आन शवाग चीनमधन रारतात आला होता. मधगात सत नामदव, सत एकनाथ, गर नानकदव, रामदास सवामी ह रारतभरमण करत होत.

पतयवान : दरवरचा सथळाना दवदशष हतन रट दणासाठी परवास करण महणज पभाटन हो.

एकोदणसावा शतकाचा उततराधाभात थॉमस ककन ६०० लोकाची लीसटर त लाफबरो अशी रलव

माहीत आह का तमहााला?

जगातील पदहला रोपी शोधक परवासी महणन बजादमन टडला परदसदध आह. ताचा जनम सपनमध झाला. ११५९ त ११७३ दरमान तान फानस, जमभानी, इटली, गरीस, दसररा, अरबसथान, इदजपत, इराक, पदशभाा (इराण), रारत व चीन ा दशाना रटी ददला. तान आपला परवासादरमानच अनरव दनददनीमध दलदहल. ही दनददनी इदतहासाचा महतवाचा दसतऐवज आह.

माकको पोलो : तरावा शतकातील माकको पोलो ा इटादलन परवाशान आदशा खड आदण दवशषतः चीनची ओळख रोपला करन ददली. तो १७ वषव चीनमध रादहला. आदशातील दनसगभा, समाजजीवन, सासकदतक जीवन आदण वापार ाची ओळख तान जगाला करन ददली. ातनच रोप व आदशा ाचात सवाद व वापार सर झाला.

इबन बििा : इसलामी जगताची परदीघभा सफर घडवन आणणारा चौदावा शतकातील परवासी महणज इबन बतता. तो तीस वषव जग दफरत होता. एकाच रसतान दोन वळा परवास कराचा नाही अस ताच धोरण होत. मधगाचा इदतहास आदण समाजजीवन समजणासाठी बतताच लखन उपोगी आह.

गरहावा मककर : सोळावा शतकातील गरहाटभा मककटर हा जगाचा नकाशा आदण परवीचा गोल बनवणारा नकाशा आरखक महणन परदसदध आह. ताचामळ रोपातील शोध मोदहमाना गती दमळाली.

53

८.२ पतयवाना पकार

आधदनक काळात पभाटन हा एक सवतरि असा सथादनक, आतरराजी, राषी आदण आतरराषी ववसा झालला आह. दशातील व परदशातील परावासत, इदतहासपरदसदध व दनसगभारम सथळ, पराचीन कलादनदमभातीची कद, तीथभाकषरि, औदयोदगक व इतर परकलप इतादटीना रटी दण ही पभाटनामागील मख पररणा असत. दनसगभादनदमभात आदण मानवदनदमभात गोषटीमधील रमता व रवता ाचा परतकष अनरव घणाची इचछा जगररचा पभाटकाना असत. तामळ दहमदशखर, समददकनार, घनदाट जगल अस उपदकषत

परदश पभाटनात आल. ताचावर दक -शाव परसारमाधमातन काभाकरम तार होऊ लागल. पभाटनाच सथादनक, आतरराजी, आतरराषी, धादमभाक, ऐदतहादसक, आरोगपरक, दवजान, कषी, नदमखततक, करीडा पभाटन अस ढोबळमानान परकार पडतात.

सथातनक व आिरराजतयीतय पतयवान : हा परवास सलर असतो. तो दशातला दशात असलान ात राषा, चलन, कागदपरि ाचा फारसा अडथळा नसतो. दवशष महणज आपलाला उपलबध असलला वळपरमाण आपण ताच दनोजन कर शकतो.

आिरराटिटरीतय पतयवान : जहाज, रलव आदण दवमान ाचामळ आतरराषी पभाटन करण पववीपकषा सोप झाल आह. जहाजामळ समददकनाऱावरच दश जोडल गल. रलवचा रळानी रोप जोडला आह. दवमानानी जग जवळ आणल. आदथभाक उदारीकरणानतर रारतातन परदशात जाणाऱाची आदण परदशातन रारतात णाऱाची सखा वाढली आह. अभास, दवरगळा, सथलदशभान, वावसादक काम (बठका, करारमदार इतादी) दचरिपटाच दचरिीकरण ासारखा कामासाठी दश-दवदशात णाऱा-जाणाऱा पभाटकाच परमाण वाढल आह.

ऐतिहातसक पतयवान : सपणभा जगररातील हा एक महतवाचा पभाटन परकार आह. लोकाच इदतहासाचा सदराभातील कतहल लकषात घऊन ऐदतहादसक पभाटन सहलटीच आोजन कल जात. महाराषात छरिपती दशवाजी महाराजाशी सबदधत असणाऱा दकललावर दगभा अभासक गोपाळ नीळकठ दाडकर दगभाभरमण ारिा आोदजत करत असत. रारती पातळीवर राजसथानातील दकल, महातमा गाधी आदण आचाभा दवनोबा राव ाचाशी सबदधत आशम, १८५७ चा सवाततलढाशी सबदधत सथळ अशाही ऐदतहादसक दठकाणचा सहली आोदजत कला जातात.

भौगोतलक पतयवान : ात दवदवध रौगोदलक वदशषट दनरीकषणासाठी पभाटन कल जात. अरारण, वहरली ऑफ फॉवसभा (उततराखड), समददकनार,

माहीत आह का तमहााला?

तीथभाारिसाठी दशाचा एका टोकापासन दसऱा टोकापात पाी परवास करणाची परपरा रारतामध पववीपासन परचदलत होती. महाराषातन उततरकड अोधपात व तथन पनहा महाराषापात परवासाच वणभान दवषणरट गोडस ानी दलहन ठवल आह. ‘माझा परवास’ ह ताचा परवासवणभानाचा पसतकाच नाव आह. ा पसतकाच वदशषट महणज दवषणरटानी हा परवास १८५७ चा सवाततसगरामाचा काळात कला. ा सवाततसगरामासबधीचा अनक गोषटीच त परतकष साकषीदार होत. तामळ ा सवाततसगरामाच आदण दवशषतः राणी लकमीबाई ाचा जीवनादवषीच अनक तपशील आपलाला समजतात. एवढच नवह तर अठरावा शतकातील मराठी राषच सवरपही आपलाला समजत. ह पसतक ततकालीन इदतहासाच एक महतवाच साधन आह.

सहल आोदजत कली. पणभा रोपची रव वतभाळाकार सहल शसवीपण घडवन आणली. ककनच पभाटक दतदकट दवकणाचा एजनसी ववसा सर कला. ातन आधदनक पभाटनग सर झाल.

54

रौगोदलक वदशषटपणभा सथळ (उदा., लोणार सरोवर, दनघोज थील राजणखळग, इतादी) इतादटीचा समावश रौगोदलक पभाटनात होतो. ातील अनक सथळामधील दनसगाभाच अवलोकन कराव ा इचछपोटी आदण कतहलापोटी अनक पभाटक दतथ जात असतात.

परदशी पभाटक रारतात तात.ककषी पतयवान : शहरी ससकतीत वाढलला

आदण कषी जीवनाची मादहती नसललासाठी कषी पभाटन हा परकार अलीकडचा काळात झपाटान पढ आला आह. अलीकड रारती शतकरी दरवरचा कषी सशोधन कद, कषी दवदयापीठ, इझाईलसारख शतीचा कषरिात अदरनव परोगादार नवीन तरिजान दवकदसत करणार दश ासारखा दठकाणाना शतीचा आधदनक तरिजानाची मादहती करन घणासाठी रट दऊ लागल आहत.

करीडा पतयवान : करीडा पभाटन हा दवसावा शतकात उदाला आलला परकार आह. जागदतक पातळीवर ऑदलदपक, दवबलडन आदण जागदतक बद दधबळ सपधाभा, आतरराषी दकरकटचा सपधाभा तर रारती पातळीवर दहमालीन कार ररली आदण महाराष पातळीवर महाराष कसरी कसतीसपधाभा ासारख परकार आहत. ह सामन पाहाला जाण महणज करीडा पभाटन.

नतमषतिक पतयवान : माणस पभाटनासाठी कारण शोधत असतो. एकदवसावा शतकात अशा अनक सधी उपलबध झालला आहत. उदा., जगररातील दवदवध दशामधील दफलम फखसटवलस, समलन, आतरराषी पसतक परदशभान इतादी. अशा कारणासाठी लोक दठकदठकाणी जात असतात. महाराषातील सादहत रदसकही दरवषवी ररणाऱा अखखल रारती मराठी सादहतसमलनासाठी जात असतात.

माहीि करन घतया.जगररातील दवदवध समाजातील लोक

अनक दठकाणी दवखरलल आह. ताचामध परचदलत असलला पराणकथा आदण ता पराणकथाशी जोडली गलली रौगोदलक सथळ ामळ ताचातील एकातमतची रावना दटकन राहत. ता सथळाना रट दणास महतव त. तातनच धादमभाक पभाटनाची सरवात होत. उदा., चारधाम, बारा जोदतदलाग. ामधील बहसख दठकाणी लोकाची सो वहावी महणन पणशलोक अहलाबाई होळकर ानी आपला वखकगत गगाजळीतन लोकोपोगी काम कलली आहत.

वहली ऑफ फहॉवसवा

ला शोधतया.वरील परकारावदतररक दवजानदवषक

पभाटन, दवरगळा, सासकदतक पभाटन व समह पभाटन ा परकाराची मादहती दशकषक व आतरजालचा (इटरनट) मदतीन शोधात.

आरोगतय पतयवान : रारतातील वदयकी सवा व सदवधा पाशचाताचा मत सवसत व दजवदार आहत. ा कारणासतव परदशी लोक रारतात ऊ लागल आहत. रारतात मबलक स भापरकाश उपलबध असतो. ताचा लार घणासाठी दकतीतरी लोक रारतात तात. ोगदशकषण आदण आववददक उपचारासाठी

८.३ पतयवानाा तवकास

दशी अादण परदशी पभाटकाच उदबोधन हा सगळात महतवाचा मदा आह.

55

माहीि करन घतया.सवचछ रारत अदरानाची मादहती घा.

पभाटकासाठी आपणास कोणकोणता सदवधा उपलबध करन दयाला हवात?

पभाटकाशी सथादनक ा नातान तमही कस वागाल?

साागा पाह ?

पभाटकाची वाहतक आदण सरदकषतता, परवासातील सखसोई, उततम दजाभाचा दनवाससथानाची उपलबधता,

घारापरी लिी

परवासात सवचछतागहाचा सोई ा गोषटीना पभाटनामध पराधान दण आवशक आह. ामध ददवाग पभाटकाचा गरजाकड दवशष लकष परवण आवशक आह.

ऐदतहादसक वारशाचा जतनासाठी आपणास काही काळजी घण आवशक असत. ऐदतहादसक वारशाचा सथळाच दवदपीकरण करण, दरतीवर मजकर दलदहण दकवा झाडावर कोरण, जना वासत रडक रगात रगवण, पररसर सथळी सदवधाचा अराव असण जाोग असवचछता वाढत ासारखा गोषी टाळाला हवात.

दशाला पराचीन, मधगीन आदण अवाभाचीन अशा ऐदतहादसक सथळाचा वारसा दमळाला आह. ताचबरोबर नसदगभाक समद धीचा वारसाही आपलाला लारलला आह. ा वारशाच नसदगभाक आदण मानवदनदमभात (सासकदतक) अशा दोन परकारचा वारसा असतो. सपणभा जगात गौरवली गलली काही महतवाची सथळ रारतात आहत. ताजमहाल आदण जतरमतर वधशाळचा बरोबरीन महाराषातील अदजठा, वरळ, घारापरी (एदलफटा लणी), छरिपती दशवाजी महाराज रलव सथानक, पखशचम घाटातील कास पठार ाचा समावश आह.

जागदतक सतरावरील महतवाचा राषामध मादहतीपखसतका, मागभाददशभाका, नकाश, इदतहासदवषक पसतक उपलबध करन दण गरजच आह. पभाटकाना गाडीतन दफराला नणाऱा वाहन चालकाना दराषाच परदशकषण दण, तानी मागभादशभाक महणन काम करण ा गोषी करता तील. ८.४ ऐतिहातसक सथळा जिन आति सवधवान

ऐदतहादसक सथळाच जतन आदण सवधभान करण ह एक मोठ आवहान आह. आपला

आतरजालाचा साहायान रारतातील सासकदतक, नसदगभाक व सदमश ऐदतहादसक वारसा सथळाची दचरि जमा करा.

करन पहा.

कास पठार

56

जागदतक वारसा सथळाना रट दणाची इचछा जगररातील पभाटकाना असत. ही वारसा सथळ बघणासाठी आपला दशात परदशातन हजारो लोक तात. जागदतक वारसा सथळामध रारतातील एखादया सथळाची दनवड झाली की आपली छाती अदरमानान फगन त. परत आपण जवहा सहलीचा दनदमततान अशा दठकाणी जातो तवहा आपणास का दचरि ददसत? सथळाचा पररसरात पभाटक खडन, कोळशान आपली नाव दलदहतात, दचरि काढतात. ताचा दवपरीत पररणाम आपला दशाचा परदतमवर होतो. पभाटन सथळाचा जतनासाठी पढील दनशच करण आवशक आह.

(१) मी पभाटन सथळाची सवचछता राखीन, कचरा टाकणार नाही.

(२) कोणताही ऐदतहादसक वासतच दवदपीकरण करणार नाही. ८.५ पतयवान आति आतिथतयकतािील वतयावसाततयक

सधीपभाटन हा सवाभादधक रोजगार दनमाभाण करणारा

उदयोग होऊ शकतो. जर आपण ताकड वावसादक पदधतीन लकष ददल तर हा एक कामसवरपी ववसा आह. ात नावीनपणभा परोग करणास परचड सधी आहत.

पभाटनामळ अनक लोकासाठी रोजगाराचा सधी दनमाभाण होतात. परदशी पभाटकान दवमानतळावर पाऊल ठवणाआधीपासन तो रट दणाऱा दशाला उतपनन दमळवन दणास सरवात करतो. तान ररलला खवहसा फीमळ आपला दशाला महसल दमळतो. परवासखचभा, हॉटलमध राहण, खाण, दराषाची मदत घण, वतभामानपरि, सदरभा सादहत दवकत घण, आठवण महणन सथादनक वसत दवकत घण एवढा गोषी पभाटक मादशी जाईपात करतो.

पभाटन कदाचा पररसरात बाजारपठाचा दवसतार होतो. तथील हसतोदयोग व कटीरोदयोग ाचा दवकास होतो. ता वसतचा खरदी-दवकरीत वाढ होत. उदा., सथादनक खादयपदाथभा, तथील

वारसा मशातफरी (हररज वहॉक) : ऐदतहादसक वारसासथळाला रट दणासाठी जाण ाला ‘हररटज वॉक’ अस महणतात. जथ इदतहास घडला तथ परतकष जाऊन इदतहास जाणन घण ही अनरती हररटज वॉकमध त.

जगरर अशा परकारच उपकरम चालवल जातात. रारताला शकडो वषााचा इदतहास आह. रारतातील परतक राजात ऐदतहादसक सथळ आहत. ात पराचीन, मधगीन आदण आधदनक सथळ ाचा समावश होतो. गजरातमधील अहमदाबाद शहरातील हररटज वॉक परदसदध आह. महाराषात मबई-पण इतादी शहरामध ा उपकरमाच आोजन कल जात. ामळ ऐदतहादसक वासत जतन करण, ताची मादहती जमवण आदण ती जगरर दवदवध माधमातन पोहचण इतादी उपकरम चालवल जातात. ऐदतहादसक वकटीची दनवाससथान ही सदधा ऐदतहादसक वारसा असतात. काही दठकाणी अशा सथळावर नीलफलक लावणाची पदधत आह.

महाराटिटरािील पतयवानाा तवकास : महाराष ह पभाटनाचा दषीन वरवशाली वारसा लारलल राज आह. अदजठा, वरळ, घारापरी (एदलफटा) ासारखी जागदतक कीतवीची लणी, दचरि व दशलप, पढरपर, दशडवी, शगाव, तळजापर, कोलहापर, नादशक, पठण,

आपला पररसरातील ऐदतहादसक सथळाना रट दणासाठी दशकषकाचा मदतीन वारसा मशादफरी आोदजत करा.

करन पहा.

हसतकौशलाचा वसत इतादी गोषी पभाटक आवडीन खरदी करतात. तामळ सथादनकाचा रोजगारात वाढ होत.

57

समजन घतया.दजवदार दशकषण ससथाना रट दण,

एखादया सथळाची सथादनक ससकती, इदतहास, परपरा आदण ऐदतहादसक समारकाना रटी दण, तथील लोकानी दमळवलल दवदवध कषरिातील श अभासण तसच तथील नत, सगीत, महोतसव ामध राग घण इतादी उदशानी कलल पभाटन महणज सासकदतक पभाटन.

माहीत आह का तमहााला?

महाबळशवर, पाचगणी ही थड हवची दठकाण आहत. ा दठकाणाला हजारो पभाटक रट दत असतात. तथ मागभादशभाक पभाटकाना काही महतवाचा दठकाणाची मादहती सागतात, ती दठकाण दाखवतात. काही दवदशष दठकाणी फोटोगराफर फोटो काढन दतात. घोडवाल घोडावरन फरफटका मारन आणतात, घोडागाडीत दफरवतात. ही सवभा काम तथील सथादनक लोक करतात. ता कामातन ताना चागला रोजगार दमळतो. महणजच पभाटन ताचा उपजीदवकच साधन ठरत.

तबकशवर, दह, आळदी, जजरी अशी अनक दवसथान, हाजीमलग, नादड थील गरदारा, मबईच माउट मरी चचभा, महाबळशवर, पाचगणी, खडाळा, लोणावळा, माथरान, दचखलदरा ही थड हवची दठकाण, कोनानगर, जाकवाडी, राटघर, चादोली ही धरण, दाजीपर, सागरशवर, ताडोबा ही अरारण ही महाराषातील पभाटनसथळ महतवाची

पभाटनामळ तमचा पररसरात कोणकोणत ववसा दनमाभाण झाल आहत?

पभाटनामळ पररसरातील लोकाचा राहणीमानात कोणता बदल झालला ददसन तो ?

साागा पाह ?

माहीत आह का तमहााला?

महाबळशवर थन जवळच असलल दरलार ह दनसगभारम आदण सटॉबरीचा गोडवा असलल गाव. ा पसतकाचा गावामध अनक घरात पभाटकासाठीच पसतक आहत. वाचन चळवळ वाढावी, मराठी राषतील

नव-जन लखक, सत सादहत, कथा-कादबरी,

आहत. इ.स.१९७५ मध ‘महाराष पभाटन दवकास महामडळा’ची सथापना करणात आली. तामळ पभाटन दवकासाला चालना दमळाली आह. ा महामडळातफक राजात ४७ दठकाणी पभाटक दनवासाची सो कली आह. तात समार चार हजाराहन अदधक पभाटकाची दनवासाची सो होत. तसच अनक खासगी वावसादकही ा ववसाात उतरल आहत.

भारिािील पतहल आगळवगळ ‘पसिका गाव’

कदवता, लदलत, चरररि-आतमचरररि, सरिी सादहत, करीडा, बालसादहत ाचा फललला बहारदार दवशवात तमही ‘वाचन-आनद’ घावा, ासाठी महाराष शासनान हा परकलप राबवला आह.

आपण पभाटनासाठी महाबळशवरला गला तर दरलार गावाला महणजच पसतकाचा गावाला अवश रट दया.

58

१. (अ) तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) ककन ........... दवकणाचा एजनसी ववसा सर कला.

(अ) हसतकौशलाचा वसत (ब) खळणी (क) खादयवसत (ड) पभाटन दतदकट

(२) महाबळशवरजवळील दरलार ह ........... गाव महणन परदसदध आह.

(अ) पसतकाच (ब) वनसपतटीच (क) आबाच (ड) दकललाच

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) माथरान - थड हवच दठकाण (२) ताडोबा - लणी (३) कोलहापर - दवसथान (४) अदजठा - जागदतक वारसासथळ

२. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) आजचा काळात परदशात जाणाच परमाण वाढत

आह. (२) आपण आपला नसदगभाक आदण सासकदतक वारसा

जपला पादहज.

३. ीपा तलहा. (१) पभाटनाची परपरा (२) माकको पोलो (३) कषी पभाटन

४. पढील पशनाी २५ ि ३० शबदाि उतिर तलहा. (१) पभाटनाचा दवकासासाठी कोणती काळजी घण

आवशक आह ?

(२) पभाटन ववसाामळ सथादनक पातळीवर राजगार दनदमभाती कशी होत ?

(३) आपला पररसराचा पभाटनाचा दषीन कसा दवकास कराल ?

५. पढील सकलपनातत सपटि करा. महाराटिटरािील जागतिक वारसा ठरलली पतयवानसथळ....

६. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) पभाटनाशी सबदधत वावसादक कषरि सपष करा. (२) पभाटनाच कोणतही तीन परकार सपष करा.

उपकरम

ऐदतहादसक सथळाचा जतन व सवधभानाची गरज सपष करा. ासाठी कोणता उपाोजना करता तील, ाची चचाभा करा.

लिी

अभतयारणतय

नसतगवाक वारसा रलव सशनजागतिक

वारसा सथळ

सवाधतयातय

59

९. ऐततहातसक ठवयााच जतन

९.१ इतिहासाी साधन आति ततया जिन९.२ काही नावाजलली सगरहालतय९.३ गरथालतय आति अतभलखागार९.४ कोशवाङ मतय

अनक इदतहासकारानी कलला अथक पररशमाच फदलत महणज आज आपलाला उपलबध असलली इदतहासाची साधन आदण ता साधनाचा आधार दलदहल गलल गरथ. अतत मोलाचा अशा ा ऐदतहादसक ठवाच सवधभान-जतन करणाच आदण तातील दनवडक दसतऐवज, गरथ, परावसत परददशभात करणाच काम सगरहाल, ताचाशी दनगदडत असलली अदरलखागार आदण गरथाल करतात. लोकापात ताचा कामाची शासरिशदध मादहती पोचावी महणन ताचातफक सशोधन दनतकादलक आदण इतर परकाशन परदसदध कली जातात.

ज दसतऐवज, परावसत इतादी परददशभात कल जात नाहीत परत ऐदतहादसकदषटा महतवाच असतात त सगरहाल आदण अदरलखागारामध जतन कल जातात. सशोधकाना त दसतऐवज आदण परावसत आवशकतनसार उपलबध करन ददल जातात. गरथाल गरथाच जतन आदण ववसथापन करतात. ९.१ इतिहासाी साधन आति ततया जिन

इदतहासाची साधन दमळवण, ताचा नोदी करन ताची सची तार करण, हसतदलखखत, जन गरथ, परावसतचा सवरपातील रौदतक साधनाची साफसफाई आदण ता परददशभात करण ा गोषी अतत काळजीपवभाक करावा लागतात. ता कामासाठी दवदवध दवषामधील कतटीसाठी परदशकषणाची आवशकता असत. ोग परदशकषण परापत झालानतरच ा कती करता तात.

१. मौषखक साधन लोकपरपरतील गीत, कहाणा इतादटीच सकलन

करण. सकदलत सादहताच वगवीकरण आदण दवशलषण

करण, अनवाथभा लावण. सशोदधत मौखखक सादहत परकादशत करण.

उपतयक पतशकि ः (१) समाजशासरि (२) सामादजक मानवशासरि (३) दमथक आदण राषाशासरि (४) गरथाल ववसथापन (५) इदतहास आदण इदतहास सशोधनपदधती (६) सशोधनपर लखन.

२. तलषखि साधन तामपट, दरबारी दपतर, खासगी परि आदण

दनददनी, ऐदतहादसक गरथ, हसतदलखखत, दचरि, छाादचरि, जन गरथ. इतादी दसतऐवजाच सकलन-सपादन करण.

दसतऐवजाचा सवधभानासाठी आवशक असणाऱा सफाई आदण इतर रासादनक परदकरा करण.

दसतऐवजाच ऐदतहादसक मल दनखशचत करण. दनवडक दसतऐवज परददशभात करण. सपाददत सादहत आदण सशोधनाच दनषकषभा

परकादशत करण.उपतयक पतशकि

१. बाही, मोडी, पदशभान ासारखा दलपी आदण ताचा दवकासाचा करमाच जान.

२. इदतहासकालीन समाजरचना आदण परपरा, सादहत आदण ससकती, राजसतता, शासनववसथा इतादटीच पराथदमक जान.

३. दवदवध दचरिशली, दशलपकलाशली आदण ताचा दवकासाचा करम ाच जान.

४. कागदाच परकार, शाई आदण रग ाच जान.

60

५. कोरीव लखासाठी वापरलला दगड, धात ाचा सवरपादवषीची मादहती.

६. दसतऐवजाची सफाई आदण सवधभान ासाठीचा आवशक रासादनक परदकरासाठी लागणारी उपकरण आदण रसान ाची मादहती.

७. सगरहालाचा दालनामधील परदशभान ववसथापन आदण मादहती तरिजान.

८. सशोधनपर लखन.३. भौतिक साधन

परावसतच सकलन, कालखड आदण परकार ानसार वगवीकरण करण, सची तार करण.

परावसतच सवधभान करणासाठी आवशक असणाऱा सफाई आदण इतर रासादनक परदकरा करण.

दनवडक परावसत दकवा ताचा परदतकती परददशभात करण.

परावसतसबधी सशोधनपर लखन परदसदध करण. वनसपती आदण पराणी ाच अशमीरत अवशष

(जीवाशम) ाच वगवीकरण करण. सची तार करण.

दनवडक जीवाशम दकवा ताचा परदतकती परददशभात करण.

उपतयक पतशकि१. पराततवी अभासपदधती, दसदधानत आदण

पराचीन ससकती ाचा पररच.२. परावसत बनवणासाठी वापरलला दगड,

खदनज, धात, दचकणमाती ासारखा माधमाच परादोदशक सरोत, ताचा रसानशासरिी वदशषटाच जान.

३. परावसतची सफाई आदण इतर रासादनक परदकरासाठी लागणारी उपकरण आदण रसानाची मादहती.

४. दवदवध कलाशली आदण ताचा दवकासाचा करम ाच जान.

५. परावसत आदण जीवाशम ाचा परदतकती बनवणाच कौशल.

६. सगरहालाचा दालनामधील परदशभान ववसथापन आदण मादहती तरिजान.

७. सशोधनपर लखन. ९.२ काही नावाजलली सगरहालतय

मधगात रोपमधील राजघराणातील वकी आदण शीमत लोकानी सगरदहत कलला कलावसतचा ववसथापनाचा गरजतन सगरहालाची कलपना उदाला आली.

लवर सगरहालतय, फानस : परररस शहरातील लवर सगरहालाची सथापना इसवी सनाचा अठरावा शतकात झाली. फच राजघराणातील वकटीनी जमा कलला कलावसतच सगरह लवर सगरहालात परथम परददशभात कल गल. तामध दलओनादको द दवची ा जगपरदसदध

इटादलन दचरिकारान रखाटलला ‘मोनादलसा’ ा बहचदचभात दचरिाचा समावश आह. दलओनादको द दवची फानसचा सोळावा शतकात होऊन गलला राजा पदहला फाखनसस ाचा पदरी होता. नपोदलअन बोनापाटभान आपला सवाऱाचा दरमान मादशी आणलला कलावसतमळ लवर सगरहातील सगरह खपच वाढला. सधा ा सगरहालात अशमगीन त आधदनक काळातील ३ लाख ८० हजाराहन अदधक कलावसत आहत.

तरितश सगरहालतय, इगलड : लडन शहरात असलला दबदटश सगरहालाची सथापना इसवी सनाचा अठरावा शतकात झाली. सर हरनस सलोअन ा ततकालीन दनसगभाशासरिजान ताचा सगरहातील समार एकाहततर हजार वसत इगलडचा राजा दसरा जॉजभा ाचाकड सपदभा कला. तामध अनक गरथ, दचरि, वनसपतटीच नमन इतादटीचा समावश होता. पढ इगरजानी ताचा अमलाखालील दवदवध वसाहतटीमधन मादशी आणलला कलावसत, पराचीन अवशष

मोनातलसा

61

नशनल मतयततयम ऑफ नरल तहसरी, तयनातयड स स ऑफ अमररका : अमररकतील खसमथसोदनन इदनसटटशन ा ससथचा ववसथापनाखाली असलल नसदगभाक इदतहासाच ह सगरहाल इसवी सन १८४६ मध सर झाल. इथ वनसपती, पराणी ाच अवशष आदण जीवाशम खदनज, दगड, मानव परजातटीच अशमीरत अवशष आदण परावसत ाच बारा कोटटीहन अदधक नमन सगरदहत कलल आहत.

भारिािील सगरहालतय : कोलकाता थील ‘रारती सगरहाल’ ह रारतातील पदहल सगरहाल ‘एदशादटक सोसाटी ऑफ बगॉल’ ा ससथतफक इसवी सन १८१४ मध सथापन झाल. चननई थील इसवी सन १८५१ मध सर झालल ‘गवहममट मदझम’ ह रारतातील दसर सगरहाल. इसवी सन १९४९ मध ददलीतील ‘राषी वसतसगरहाला’ची (नरशनल मदझम) सथापना झाली. आजदमतीला रारतातील दवदवध राजामध अनक सगरहाल आहत. बहतक मोठा सगरहालाची सवतःची अदरलखागार आदण गरथाल असतात. काही सगरहाल दवदयापीठाशी सलगन असतात. अशा सगरहालातफक सगरहालशासरि ा दवषाच दवदवध अभासकरम दशकवल जातात.

तरितश सगरहालतय, इगलड

ामळ दबदटश सगरहालातील वसतची सखा वाढत गली. आजदमतीला ा सगरहालात समार ऐशी लाख इतका वसत सगरदहत आहत. रारतातील अनक परावसतचा समावश तामध आह.

नशनल मतयततयम ऑफ न रल तहसरी

जािन घतया.भारिािील पतसदध सगरहालतय इदडन मदझम, कोलकाता; नरशनल

मदझम, ददली; छरिपती दशवाजी महाराज वसतसगरहाल, मबई; सालारजग मदझम, हदराबाद; द कदलको मदझम ऑफ टकसटाइलस, अहमदाबाद ही रारतातील परदसदध सगरहालापकी काही आहत.

सगरहालशासरिातील पदवी आदण पददवका अभासकरम उपलबध करन दणाऱा रारतातील काही परमख ससथा आदण दवदयापीठ ः१. राषी वसतसगरहाल, ददली२. महाराज साजीराव दवदयापीठ,

वडोदरा३. कोलकाता दवदयापीठ, कोलकाता४. बनारस दहद दवदयापीठ, वाराणसी५. अदलगढ मखसलम दनवहदसभाटी,

अदलगढ६. दजवाजी दवदयापीठ, गवादलर

62

सगरहालाची वासत इडो-गोदथक शलीत बाधलली आह. दतला मबई शहरातील ‘पदहला परतीची सासकदतक वारसा इमारत’ असा दजाभा दणात आलला आह. सगरहालात कला, पराततव आदण दनसगाभाचा इदतहास अशा तीन वगाात दवरागलला समार पननास हजार परावसत सगरदहत कलला आहत. ९.३ गरथालतय आति अतभलखागार

गरथाल ही जानाची आदण मादहतीची राडारघर असतात. गरथालशासरिाचा ववसथापनशासरि, मादहती तरिजान, दशकषणशासरि ासारखा दवषाशी दनकटचा सबध आह. गरथाच सकलन, ताच पदधतशीर आोजन, जतन आदण सवधभान, मादहतीचा सरोताच परसारण अशी महतवाची काम गरथालामाफकत पार पाडली जातात. ातील बहतक काम अदयावत

सगणकी परणालीचा आधार कली जातात. वाचकाना आवशकतनसार हव तवहा नमक गरथ उपलबध करन दण, ा गोषीला गरथाल ववसथापनात अतत महतव आह.

तकषदशला दवदयापीठ थील गरथाल (इ.स.प.समार पाचव शतक त इ.स.पाचव शतक), मसोपोटदमातील अदसररन सामाजाचा समाट असरबानीपाल ाच गरथाल (इ.स.प सातव शतक) आदण इदजपतमधील अलकझादडा थील गरथाल (इ.स.प चौथ शतक) ही जगातील सवाभादधक पराचीन गरथाल होती अस समजल जात.

तदमळनाडतील तजावर थील ‘सरसवती महाल गरथाल’ ह इसवी सनाचा सोळावा-सतरावा शतकातील नाक राजाचा काळात बाधल गल. इसवी सन १६७५ मध वकोजीराज रोसल ानी तजावर दजकन घतल आदण सवतःच सवतरि राज सथापन कल. वकोजीराज रोसल आदण ताचा वशजानी सरसवती महाल गरथाल अदधकादधक समदध कल. तामध सरफोजीराज रोसल ाचा महतवाचा वाटा होता. ताचा सनमानाथभा इसवी सन १९१८ मध ा गरथालाला ताच नाव दणात आल.

ा गरथालाचा सगरहात समार एकोणपननास हजार गरथ आहत.

रारतातील अनक गरथालापकी काही गरथाल दवशष नोद घणासारखी आहत. तामध कोलकाता थील ‘नरशनल लाबरी’, ददली थील नहर ममोररल मदझम अ रनड लाबरी’, हदराबाद थील ‘सटट सटल लाबरी’, मबई थील ‘लाबरी ऑफ एदशादटक सोसाटी’ आदण ‘डखवहड ससन लाबरी’ इतादी गरथालाचा समावश होतो.

अदरलखागाराच ववसथापन ह तादरिकदषटा गरथाल ववसथापनाचच एक अग असत. महतवाचा नोदी असलली कागदपरि तामध कोणताही बदल न करता सरदकषत ठवण, ताचा सची तार करण आदण ती हवी तवहा उपलबध करन दण ही काम

छतपिी तशवाजी महाराज वसिसगरहालतय, मबई : इसवी सन १९०४ साली मबईतील काही परदतखषठत नागररकानी एकरि ऊन दपरनस ऑफ वलसचा रारतरटीचा समरणाथभा एक वसतसगरहाल उरारणाचा दनणभा घतला. इसवी सन १९०५ चा नोवहबर मदहनात ा सगरहालाचा इमारतीची पााररणी झाली आदण सगरहालाच नाव ‘दपरनस ऑफ वलस मदझम ऑफ वसटनभा इदडा’ अस दनखशचत करणात आल. इसवी सन १९९८ मध सगरहालाच नाव बदलन ‘छरिपती दशवाजी महाराज वसतसगरहाल’ अस ठवणात आल.

छतपिी तशवाजी महाराज वसिसगरहालतय, मबई

63

अदरलखागाराचा ववसथापनात महतवाची असतात. तामळ ही कागदपरि ऐदतहादसकदषटा अतत दवशवासाहभा मानली जातात. सगणकी परणालटीचा उपोगामळ गरथाल आदण अदरलखागार ाच आधदनक काळातील ववसथापन अपररहाभापण मादहती तरिजानाशी जोडल गल आह.

रारतातील पदहल सरकारी अदरलखागार इसवी सन १८९१ मध ‘इदपररल रकॉडभा दडपाटभामट’ ा नावान कोलकाता थ सथापन झाल. इसवी सन १९११ मध त ददलीमध आणल गल.

इसवी सन १९९८ मध रारताच ततकालीन राषपती क. आर. नाराणन ानी ‘राषी अदरलखागार’ महणन त जनतसाठी खल करणात आलाच जाहीर कल. त रारत सरकारचा सासकदतक मरिालाचा अतगभात असलल एक खात आह. इसवी सन १७४८ पासनची कागदपरि इथ करमवार लावन ठवलली आहत. तामध इगरजी, अरबी, दहदी, फारसी, ससकत, उदभा ा राषा आदण मोडी दलपीतील नोदटीचा समावश आह. ा नोदटीची वगभावारी सावभाजदनक, पराचदवदयादवषक, हसतदलखखत आदण खासगी कागदपरि अशा चार परकारात कली आह.

ताखरीज रारतातील परतक राज शासनाची सवतरि अदरलखागार आह. महाराष राज शासनाचा अदरलखागार सचालनालाचा शाखा मबई, पण, कोलहापर, औरगाबाद आदण नागपर थ आहत. पण अदरलखागारात मराठाचा इदतहासाशी सबदधत समार पाच कोटी मोडी दलपीतील कागदपरि आहत. ताला पशव दपतर अस महणतात.

९.४ कोशवाङ मतय

कोश महणज शबदाचा, दवदवध मादहतीचा वा जानाचा कलला पदधतशीर सगरह. दवदवध जानाच दवदशष पदधतीन कलल सकलन आदण माडणी महणज कोश. उपलबध जानाच ववसथापन आदण सलर रीतीन ताचा उपलबधीची सो, ह ताच उद ददष हो.

कोशाी आवशतयकिा : कोशामळ वाचकापात जान पोचवल जात, ताची दजजासा पणभा करणाचा परतन कला जातो. एखादया मद दयाचा सदवसतर उलगडा कला जातो. वाचकाला ताचा अभास वाढवणाची पररणा दमळत. ज अभासक, सशोधक असतात ताचासाठी जानाचा पवभासगरह उपलबध करन दऊन तात अदधक रर घालणाची, सशोधन करणाची गरज कोश दनमाभाण करतात. कोशवाङ म राषाचा सासकदतक अवसथच परतीक असन समाजाची बौद दधक वा सासकदतक गरज जा-जा परकारची असल, ता परकारचा कोशवाङ माची दनदमभाती ता-ता समाजात होत.

कोशातील मादहतीचा माडणीकररता अचकपणा, नमकपणा, वसतदनषठता, बाधीवपणा आदण अदयावतता ा गोषी आवशक असतात. अदयावतता राखणासाठी ठरावीक काळान कोशाचा सधाररत आवता दकवा परवणा काढावा लागतात.

कोशरचना करताना अकारदवलह आदण दवषवार अशा दोन पदधती ढोबळमानान वापरतात. ह करत असताना वाचकाची सो आदण मादहती शोधणाची सो ा गोषी लकषात घावा लागतात. कोशाचा शवटी सची ददलली असल तर वाचकाची उततम सो होत.

वरील परकारची कोशरचना एखादी वकी दकवा सपादक मडळ कर शकत. कोशवाङ मातील लखन करत असताना दवदवध दवषामधील तजजाची गरज रासत.

कोशा पकार : कोशाच सवभासाधारणपण चार दवरागात वगवीकरण करता त. (१) शबदकोश (२) दवशवकोश (३) कोशसदश वाङ म (४) सची वाङ म.

(१) शबदकोश : ात शबदाचा सगरह, शबदाचा अथभा, परदतशबद, पाभाी शबद, शबदाची वतपतती ददलली असत. शबदकोशाच महतवाच परकार महणज

64

सवभासगराहक, दवदशष शबदकोश, पररराषाकोश, वतपखततकोश, समानाथवी दकवा दवरदधाथवी शबदकोश, महणी-वाकपरचार सगरह कोश इतादी.

(२) तिशवकोश : दवशवकोशाच दोन राग पडतात. (अ) सवभासगराहक (उदा., एनसाकोपीदडा दबटादनका, महाराषी जानकोश, मराठी दवशवकोश इतादी) (आ) दवदशष दवषपर कोश - ह एखादया दवषाला वाहन घतलल कोश असतात. उदा., रारती ससकती कोश, वााम जानकोश इतादी.

(३) कोशसदश िाङ मय : ात एखादया दवषाची समगर माडणी कलली असत. ामध एखादया दवदशष दवषावर तजजाकडन लख दलहन घऊन गरथदनदमभाती करतात. उदा., महाराष जीवन खड-१,२, शहर पण खड-१,२, इरबक (मनोरमा, टाईमस ऑफ इदडा)

(४) सतचिाङ मय : गरथाचा अखरीस ददलली ता गरथातील वकी, दवष, सथळ व गरथ ाची ादी, शबद ाचा ादयाना सची महणतात. सची सहसा अकारदवलह असत. ती ता-ता गरथाचा वाचनास मदत करणारी असत. उदा., मराठी दनतकादलकाची दात ानी दसदध कलली सची.

कोश आति इतिहास : इदतहास दवषात आदण कोशात वसतदनषठतला महतव असत हा ा दोघामधला समान धागा आह. परतक राषातील, परतक राषतील, दवशवकोश वगळ असतात. कारण ताच पराधानकरम वगळ असतात. सवराषाची धधोरण, जीवनमल, आदशभा ाचा परराव कोशावर पडतो. ततवजान आदण परपरा ाचाही परराव कोशावर पडतो. राषी अखसमता जागी करणाचा परतन कोशादार करता तो. उदा., महादवशासरिी जोशी सपाददत रारती ससकती कोश. जीवनाचा दवदवध कषरिामधील जान सवााचा दवकासासाठी उपलबध करन दण, ही कोशरचनची एक पररणा असत. जानाजभान व जानपरसार ास एक जीवनशदधा मानन तासाठी वखकगत व सामदहक सवरपात

परतन कल जातात. महणन कोश महणज समाजाच मानदचनहच समजल जात. समाजाची परजा आदण परदतरा ाचा परादतदनदधक आदवषकार कोशरचनत बघाला दमळतो.

इतिहास तवषतयाशी सबतधि कोश : इदतहास ा दवषातील कोशपरपरा समदध आह. रघनाथ रासकर गोडबोल ाचा रारतवषवी पराचीन ऐदतहादसक कोश (१८७६) हा आदयकोश हो. रारतवषवी पराचीन ऐदतहादसक कोशात पराचीन काळातील रारती वकी आदण सथळ ाचा अतराभाव आह. ा कोशात ‘ररतवषाभात पववी आपणामध ज ज परखात लोक होऊन गल ताचा, ताचा खसरिा, ताच परि, ताचा धमभा, ताच दश व राजधाना, तसच ता ता दशातील नदया व पवभात इताददकासदहत.... जो इदतहास तो’ ात ददला आह.

शीधर वकटश कतकर ाच ‘महाराषी जानकोशा’च तवीस खड आहत. मराठी माणसाना बहशत कराव, ताचा जानाची ककषा दवसतारावी, ताचा दवचाराच कषरि अदधक वापक वहाव आदण जगातील परगत लोकाचा बरोबरीन तानी परगलर

माहीत आह का तमहााला?

पखशचमकडील दशामध (१) ‘नरचरल दहसटी’ (इ.स.पदहल शतक) हा थोरला खपनीन रचलला पदहला कोश. (२) १८ वा शतकातील फच दवशवकोश हा दडडरो ाचा कोश महतवाचा आह. (३) एनसाकोपीदडा ऑफ दबटादनका हा कोश परथम इ.स.१७६७ मध परदसदध झाला. हा कोश रचनचा वाटचालीतील अतत महतवाचा टपपा मानला जातो.

ससकत राषत दनघट, धातपाठ ासारखा शबदकोशाची परपरा पराचीन आह. मधगात महानराव पदथाची कोशरचना, छरिपती दशवाजी महाराजाचा कारदकदवीतील राजववहारकोश ह महतवाच आहत.

65

वहाव ही कतकराची जानकोशरचनमागील रदमका होती. ा खडामधन तानी वापक इदतहासाची माडणी कली आह.

ा पढचा महतवाचा कोश महणज रारतवषवी चरररिकोश हो. दसदधशवरशासरिी दचरिाव ानी ‘रारती चरररिकोश मडळा’ची सथापना करन दतचातफक रारतवषवी पराचीन चरररिकोश (१९३२), रारतवषवी मधगीन चरररिकोश (१९३७), रारतवषवी अवाभाचीन चरररिकोश (१९४६) अस तीन चरररिकोश सपादन परदसदध कल. ा कोशाची कलपना ावी महणन पराचीन चरररिकोशातील नोदी बघता तील. ा कोशात शती, समती, सरि, वदाग, उपदनषद, पराण तसच जन व बौदध सादहतातील दनदवदशत वकटीची मादहती दणात आली आह.

कलपना ा गरथावरन त. लीळाचरररिातील दवदवध घटना कवहा, कोणता सथळी व कोणता परसगान घडला हही सथानपोथीकार सागतात. तामळ शीचकरधरसवामटीचा चरररिलखनासाठी हा उततम सदरभागरथ आह.

(२) पराचीन रारती सथलकोश (१९६९) : दसदधशवरशासरिी दचरिाव ानी ा कोशाची रचना कली आह. वददक सादहत, कौदटली अथभाशासरि, पादणनीच वाकरण, वालमीकी-रामाण, महारारत, पराण, मधगीन ससकत आदण शबदकोश सादहत, तसच फासवी, जन, बौदध, गरीक आदण दचनी सादहत ामधील रौगोदलक सथळाची मादहती कोशात ददली आह.

तवशवकोश : महाराष राजाच पदहल मखमरिी शवतराव चवहाण ानी मराठी राषा व सादहत ाचा अदरवदधीसाठी महाराष राज सादहत ससकती मडळाचा वतीन मराठी दवशवकोश दनदमभातीस चालना ददली. तककतीथभा लकमणशासरिी जोशी ाचा नततवाखाली दवशवकोश दनदमभाती सर झाली. जगररातील जान साररपान ा कोशामध आणल आह. इदतहास दवषाशी दनगदडत असणाऱा महतवाचा नोदी ात आह.

भारिीतय ससककिी कोश : महादवशासरिी जोशी ाचा सपादकतवाखाली रारती ससकती कोशाच दहा खड तार करणात आल. ा कोशामध आसतदहमाचल अशा रारताचा इदतहास, रगोल, दरनन राषक लोक, तानी घडवलला इदतहास, सण-उतसव सासकदतक बाबी ाची दखल घणात आली आह.

सजा कोश : इदतहासातील सजा वगळा काढन ता समजावन सागणार कोश इदतहासात तार करतात. अभासकाना ताचा उपोग होतो.

इदतहास दवषाचा अभासकाना कोशरचनचा कामात ररपर सधी उपलबध आहत. कोणताही दवषावरचा कोश असो ताला इदतहासाची जोड दण

माहीत आह का तमहााला?

काही वतशषटयपिवा कोश(१) सगीतशासरिकार व कलावत ाचा इदतहास

(लकमण दततारि जोशी),(२) करादतकारकाचा चरररिकोश (श.रा.दात)

जात रारतातील समार २५० करादतकारकाची चरररि व छाादचरि आहत.

(३) सवाततसदनक : चरररिकोश (न.र.फाटक) ा कोशात सवाततलढात परतकष दहदड, कारावास रोगलला व सवाततपवभाकाळात समाजाचा दनरदनराळा कषरिात काम कलला सवाततसदनकाची मादहती आह.

सथळ कोश : इदतहासाचा अभासासाठी रगोल महतवाचा आह. दवदवध ऐदतहादसक सथळाचा सदराात मादहती दणार कोश आहत.

(१) महानराव पथातील मनी वास ानी रचलला सथानपोथी (१४ व शतक) ा गरथात महानराव पथाच परवतभाक शीचकरधर सवामी जा-जा गावी गल ता गावाची तपशीलवार नोद आह. ततकालीन महाराषाची

66

आवशक असत. परतक दवषाला इदतहास असतो. इदतहासाच अभासक कोशाचा अभासातन घटना कोश, ददनदवशष, वखककोश, सजाकोश, सथलकोश इतादी कोश तार करणात सहरागी होऊ शकतात.

ा पाठपसतकाचा अभासानतर तमचा हही

१. तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) दलओनादको द दवची ा जगपरदसदध इटादलन दचरिकारान रखाटलला ........... ा दचरिाचा समावश लवर सगरहालात आह.

(अ) नपोदलन (ब) मोनादलसा (क) हरनस सलोअन (ड) दसरा जॉजभा

(२) कोलकाता थील ........... ह रारतातील पदहल सगरहाल हो.

(अ) गवहनममट मदझम (ब) राषी वसतसगरहाल (क) छरिपती दशवाजी महाराज वसतसगरहाल (ड) रारती सगरहाल

(ब) पढीलपकी कीी जोडी दरसि करन पनहा तलहा.

(१) महाराज साजीराव दवदयापीठ - ददली (२) बनारस दहद दवदयापीठ - वाराणसी (३) अदलगढ मसलीम दनवहदसभाटी - अदलगढ (४) दजवाजी दवदयापीठ - गवादलर

२. पढील तवधान सकारि सपटि करा. (१) अदरलखागार व गरथाल दनतकादलक आदण

इतर परकाशन परदसदध करतात. (२) दवदवध दवषामधील कतटीसाठी परदशकषणाची

आवशकता असत.

३. ीपा तलहा. (१) सथल कोश (२) दवशवकोश (३) सजा कोश (४) सरसवती महाल गरथाल

४. पढील पशनाी सतवसिर उतिर तलहा. (१) गरथाल ववसथापन का महतवाच आह ? (२) अदरलखागाराचा ववसथापनात कोणती काम

महतवाची आहत?

५. पढील सकलपनातत पिवा करा.

उपकरम

आतरजालाचा मदतीन महाराषातील परमख गरथालाची मादहती दमळवा. तमचा पररसरातील गरथालाला रट दऊन तथील काभापदधती समजावन घा.

कोशा पकार

लकषात आल असल की इदतहास ा दवषात परावीण सपादन कल तर अनक कषरिामधील ववसााचा सधी उपलबध होऊ शकतात. ा पाठपसतकात ददलला मादहतीचा उपोग करन तमहाला तमचा आवडीपरमाण रदवषातील काभाकषरि दनवडता ईल.

सवाधतयातय

67

कर. पाठाच नाि पषठ करमााक

१. समवधानाची वाटचाल ...................... ६९

२. मनविणक परमरिया .......................... ७५

३. राजकीय पकष ............................. ८२

४. सािामजक व राजकीय चळवळी ............ ९१

५. भारतीय लोकशािीसिोरील आविान ....... ९७

राजयशासतर

अनकरमतणका

सातिधानाची िाटचाल

68

अ.कर. घक कमिा

१. सदवधानाची वाटचाल सदवधानामळ रारतातील लोकशाही दढ झाली ह जाणन घण. सदवधानाची वाटचाल सामादजक पररवतभानाचा ददशन होत असलाच

सागता ण.

२. दनवडणक परदकरा दनवडणक आोगाच महतव जाणन घण. दनवडणकीत परतक मतदारान मतदान करण ही सदवधानातमक जबाबदारी

आह, ही जाणीव दवकदसत करण. दनवडणक परदकरत जनतची रदमका महतवाची असत ह ओळखण. दनवडणक परदकरची मादहती दमळवणासाठी खवहडीओ खकपची मदत घण. मतदारसघाचा नकाशात सवतःचा मतदारसघ शोधतो/लोकसरा मतदारसघ

शोधण/दशभावण.

३. राजकी पकष (राषी) राजकी पकषाची जबाबदारी व काव जाणन घण. नवान अखसततवात णाऱा पकषाची कारणमीमासा करता ण. रारतातील राषी पकषाचा धोरणाची तलना करन दनषकषभा काढता ण. राजकी पकषाचा दनवडणक दचनहाचा सगरह तका तार करण.

४. राजकी पकष (पराददशक) महाराषातील पराददशक पकषाची ततव व काव सागता ण. एखादया पकषाच नत, ताचा सरा ादवषीचा बातमाच सकलन करता

ण. पराददशक पकष परबळ का होतात ाची चचाभा करण.

५. सामादजक व राजकी चळवळी

सामादजक व राजकी चळवळटीचा अथभा समजन घण. सामादजक चळवळी जनजागतीसाठी कोणता मागााचा अवलब करतात ह

ओळखता ण. मदहला व अन दबभाल घटकाचा सकषमीकरणाचा अथभा सागता ण. शतकरी व कामगाराचा मागणाची मादहती करन घण. दवदयाथवी चळवळीसबधी वतभामानपरिातील बातमा गोळा करण.

६. रारतापढील आवहान ‘दवदवधततील एकता’ ाचा अथभा सागता ण. रारतातील दवदवधतचा आदर करणाची वतती दवकदसत होण. दवदवध आवहानाच वसतदनषठ सवरप सपष करता ण. अतगभात आवहानाना तोड कस दता त ाच दववचन करता ण.

कमता तिधान

69

राजशासरिाचा आतापातचा पाठपसतकामधन आपण सथादनक शासनससथा, रारती सदवधानातील मल आदण तातन वक होणार ततवजान ाचबरोबर सदवधानान दनमाभाण कलली शासनरिणा आदण आतरराषी सबधातील रारताच सथान ाचा दवसतत आढावा घतला. रारताचा सदवधानान रारताच धमभादनरपकष लोकशाही गणराज दनमाभाण करणाच उद ददष माडल आह. नागररकाना ना दमळावा, ताच सवातत अबादधत राहाव महणन सदवधानात अतत महतवपणभा तरतदी कला आहत. सामादजक ना आदण समतवर आधारलला एक परागदतक दवकदसत समाज दनमाभाण करणासाठीच एक साधन महणन रारताचा सदवधानाकड पादहल जात. रारतात सदवधानानसार राजकाररार करणास २६ जानवारी १९५० पासन सरवात झाली. तवहापासन त आतापात सदवधानाचा आधार जो राजकाररार झाला तातन रारतातील लोकशाहीच वापक होत गलल सवरप, रारतातला राजकी परदकरत झालल महतवाच बदल, सामादजक ना व समता परसथादपत करणाचा दषीन उचलली गलली पावल, ाचा परसतत परकरणात आपण थोडकात आढावा घणार आहोत. हा आश अथाभातच तीन मद दयापरता माभाददत आह. (१) लोकशाही (२) सामादजक ना व समता (३) नाववसथा.

लोकशाहीराजकीतय पगलभिा : लोकशाही शासनपदधतीची

कवळ सरचना असन चालत नाही. ता सरचनाआधार परतकष ववहार कलासच लोकशाही, समाजाचा राजकी जीवनाचा एक अदवराज राग बनत. तानसार आपला दशात लोकाना थट परदतदनदधतव दणाऱा ससद, राज दवधानसरा आदण सथादनक

शासनससथा आहत. जनतचा सहरागाचा आदण राजकी सपधवचा दवचार करता रारतातील लोकशाही मोठा परमाणात शसवी झालाच ददसत. ठरावीक मदतीनतर मक आदण नाय वातावरणात होणाऱा दनवडणका ह रारती लोकशाहीच श आह. लोकसखा व दवसतार ा दोनहटीबाबत मोठा असलला आपला दशात दवदवध पातळटीवर दनवडणका घण ही बाब आवहानातमक आह. वारवार होणाऱा दनवडणकामळ रारती मतदाराचा राजकी जादणवा परगलर होणास मदत झाली आह. दनवडणकीदरमान समोर णाऱा सावभाजदनक धोरण आदण परशनाबाबत रारती मतदार रदमका घत आहत. परशनाचा पाभााचा दवचार करन मतदान करणाचा वततीत वाढ झाली आह.

मिातधकार : रारताचा सदवधानान परौढ मतादधकाराची तरतद कलली होतीच. तानसार मतादधकाराची वापती मळातच वापक होती. मतादधकाराचा सकोच करणाऱा सवाततपवभाकाळात परचदलत असलला सवभा तरतदी नष करन सवतरि रारतात परतक रारती सरिी-परषाला २१ वषव वाची अट दनखशचत करन मतदानाचा अदधकार सदवधानान ददला होता. तो आणखी वापक करत मतदाराच व २१ वरन १८ वषव इथपात आणल. सवतरि रारतातील नवा वा वगाभाला ामळ अथाभातच राजकी अवकाश परापत झाल. अशा लोकशाहीची वापती वाढवणाऱा बदलामळ रारती लोकशाही जगातील सवाात मोठी लोकशाही मानली जात. इतकी मतदारसखा अन कोणताच लोकशाही असलला दशात आढळत नाही. हा बदल कवळ सखातमक नसन तो गणातमकही आह. अनक राजकी पकष ा वा मतदाराचा पादठबामळ सततचा सपधवत उतरल. रारतातील राजकी सपधवच सवरपही तामळ बदलल आह.

१. सातिधानाची िाटचाल

70

मातहिीा अतधकार (R.T.I.2005) : लोकशाहीत नागररकाच सकषमीकरण अनक मागाानी झाल पादहज. नागररकाना सहरागाचा सधी दत असतानाच ताचाशी असणारा शासनाचा सवाद वाढला पादहज. शासन व नागररक ाचात दजतक अतर कमी आदण सवाद जासत, ता परमाणात लोकशाही परदकरा सकस, सदढ होत जात. ताचातील परसपर दवशवास वाढणासाठीही शासन का करत ह

सामातजक नतयातय व समिासामादजक ना व समता ह आपला सदवधानाच

उद ददष आह. ा दोन मलावर आधारलला एक नवा समाज दनमाभाण करण ह आपल ध आह.

लोकाचा इचछा-आकाकषाना परदतदनदधतव दणाचा हतन आज अनक पकष ा सपधवत ददसतात.

लोकशाही तवकदीकरि : सततच दवकदीकरण हा लोकशाहीचा गारा आह. दवकदीकरणामळ सततचा गरवापराला जसा आळा बसतो, ताचपरमाण सामान जनतला सततत सहरागी होणाचा सधीही दमळतात. लोकशाही दवकदीकरणाचा सदराभात सदवधानातील मागभादशभाक ततवामध तरतदी आहत. सथादनक पातळीवरील शासनससथाना परस अदधकार दऊन ताचादार खरीखरी लोकशाही परतकषात आणणाचा परतन करावा अशा सवरपाच त मागभादशभाक ततव आह. ताला अनसरन सवतरि रारतात लोकशाही दवकदीकरणाच खप परतन झाल. ातील सवाात मोठा परतन अथाभातच ७३ व ७४ वा सदवधान दरसतीचा होता. ा दरसतामळ सथादनक शासनससथाना सदवधानाची मानता तर दमळालीच पण ताहीपकषा ताचा अदधकारात खप मोठी वाढ झाली.

खालील बदल कशामळ ाल ि साग शकाल का ?� राजकाररारात मदहलाचा सहराग वाढावा महणन

ताचासाठी राखीव जागा ठवणात आला.� दबभाल समाजघटकाना सततत सहरागी होता

ाव महणन ताचासाठी राखीव जागा ठवणात आला.

� राज दनवडणक आोग दनमाभाण करणात आला.� सदवधानात अकरा व बारा अशा नवा दोन

पररदशषाची रर पडली.

नागररकाना समजल पादहज. पारदशभाकता आदण उततरदादतव ही सशासनाची दोन वदशषट परतकषात आणणासाठी रारती नागररकाना मादहतीचा अदधकार दणात आला. मादहतीचा अदधकारामळ शासनाचा काररारातील गोपनीता कमी झाली व शासनाच ववहार अदधक खल व पारदशवी होणास मदत झाली.

इ.स.२००० नतरचा काळात नागररकासाठी सधारणा करताना तो ताचा हकक मानन सधारणा करणाकड कल वाढला. तानसार मादहतीचा, दशकषणाचा व अननसरकषचा हकक रारतीाना दमळाला आह. ा हककामळ रारतातील लोकशाही दनखशचतपण बळकट झाली आह.

चचाय करा.रारती नागररकाना रोजगार दमळवणाचा

हकक असावा अस तमहास वाटत का?सवााना दनवाऱाचा हकक दमळाला तर

आपला दशातील लोकशाहीवर ताच कोणत पररणाम होतील अस तमहाला वाटत?

हककाधाररि दषटिकोन (Rights based approach) : सवाततानतरचा काही दशकामध रारताच लोकशाहीकरण वहाव महणन अनक सधारणा झाला, परत तात नागररकाकड ‘लाराथवी’ महणन पाहणाची दषी होती. गला काही दशकातील सधारणा मारि ‘नागररकाचा तो हककच आह’ ा रदमकतन त आहत.

अशा परकारचा दखषकोनामळ शासन व नागररक ाचा सबधात कोणत बदल होतील, अस तमहाला वाटत ?

माहीत आह का तमहााला?

71

सदवधानान ता ददशन जाणाचा मागभाही सपष कला आह व ता ददशन आपली वाटचालही होत आह.

सामादजक ना परसथादपत करण महणज जा जा सामादजक बाबटीमळ वकटीवर अना होतो तो दर करण व वकी महणन सवााचा दजाभा समान असतो ाचा आगरह धरण. जात, धमभा, राषा, दलग, जनमसथान, वश, सपतती इतादटीवर आधाररत शषठ व कदनषठ असा रद न करण व सवााना दवकासाची समान सधी उपलबध करन दण ह ना व समतच उद ददष आह.

सामादजक ना व समता परसथादपत करणासाठी समाजात सवभा सतरावर परतन कराव लागतात, परत शासनाचा धोरणाना व अन परतनाना दवशष महतव असत. लोकशाही अदधकादधक सवभासमावशक होणासाठी सवभा सामादजक घटक मख परवाहात आल पादहजत. लोकशाही ही सवभा समाजघटकाना सामावन घणाची परदकरा आह. ताचपरमाण समावदशत लोकशाहीमळ समाजातील सघषभाही कमी होतात. ा सवभा दषीन आपला दशात कोणत परतन झाल त पाह.

राखीव जागा धोरि : ज लोकसमह अथवा समाजघटक दशकषण आदण राजगाराचा सधीपासन दीघभाकाळ वदचत रादहल अशा समाजघटकासाठी राखीव जागाच धोरण सवीकारणात आल. तानसार अनसदचत जाती व अनसदचत जमातटीसाठी दशकषण व सरकारी नोकऱामध काही जागा राखीव ठवला जातात. ताचपरमाण इतर मागासवगवीासाठीही राखीव जागाची तरतद आह.

अनसति जािी व अनसति जमािी तयाचतयावरील अततयाारापासन सरकि दिारा कातयदा :

सामादजक ना आदण समता परसथादपत करणाचा दषीन हा एक महतवाचा कादा करणात आला. अनसदचत जाती व अनसदचत जमातीतील वकटीवर कोणताही परकारचा अना करणास ा कादयादार परदतबध करणात आला

अलपसखतयाकातवषतयीचतया िरिदी : रारती सदवधानान अलपसखाकाच सरकषण करणासाठी अनक तरतदी कला आहत. अलपसखाकाना दशकषणाचा व रोजगाराचा सधी दमळावात ासाठी शासनान अनक ोजना राबवला आहत. रारती सदवधानान जात, धमभा, वश, राषा व परदश इतादी घटकावर आधाररत रदराव करणास परदतबध कला आह. अलपसखाकादवषीची ही वापक तरतद असन समतचा हकक, सवातताचा हकक, शोषणादवरदधचा हकक आदण सासकदतक व शकषदणक हककामळ अलपसखाकाना मलरत सवरपाच सरकषण दमळाल आह.

मतहलासबधी कातयद व पतितनतधतवतवषतयक िरिदी : सवाततोततर काळापासन मदहला- सकषमीकरणाचा परतनाना सरवात झाली. मदहलामधील दनरकषरता दर करण, ताना दवकासाचा परशा सधी दण ासाठी राषी व आतरराषी पातळीवर मदहलाचा समसाची दखल घऊन काही धोरण दनखशचत करणात आली.

वदडलाचा व पतीचा सपततीत मदहलाना समान वाटा, हडापरदतबधक कादा, लदगक अताचारापासन सरकषण दणारा कादा, घरगती दहसाचार परदतबधक कादा अशा काही महतवपणभा तरतदटीनी मदहलाना ताच सवातत जपणास आदण सवतःचा दवकास साधणास अनकल वातावरण दनमाभाण कल.

आपला दशात राजकारण आदण राजकी ससथा ाचातील खसरिाच परदतदनदधतव ह

वरील कादयातील तरतदी वाचा. दशकषकाचा मदतीन ता समजन घा. अताचार होऊच नत महणन कोणता परतनाची गरज आह ?

करन पहा.

असन अताचार घडलास दशकषची तरतद करणात आली आह.

72

सरवातीपासनच कमी आह. जगररातला अनक दशानी मदहलाच परदतदनदधतव वाढवणाचा परतन कला. रारतातही ा दषीन बदल होत आहत. ७३ वा व ७४ वा घटनादरसतीन सथादनक शासनससथामध ३३% जागा मदहलासाठी राखीव ठवला. तानतर ह परमाण महाराषासह अनक राजामध ५०% पात वाढवणात आल आह. मदहलासाठी राषी मदहला आोग सथापन करणात आला. राजामधही राज मदहला आोग आह.

नतयातयालतयाी भतमकालोकशाही बळकट करणाचा परदकरत आदण

सामादजक ना व समता ा उद ददषाचा ददशन दशाची परगती करणात रारतातील नाालाची

अ.कर.

वषवामतहला

खासदाराी सखतया

मतहला खासदाराी ककरवारी

१. १९५१-५२ २२ ४.५०%२. १९५७ २२ ४.४५%३. १९६२ ३१ ६.२८%४. १९६७ २९ ५.५८%५. १९७१ २८ ५.४१%६. १९७७ १९ ३.५१%७. १९८० २८ ५.२९%८. १९८४ ४३ ७.९५%९. १९८९ २९ ५.४८%

१०. १९९१ ३९ ७.३०%११. १९९६ ४० ७.३७%१२. १९९८ ४३ ७.९२%१३. १९९९ ४९ ९.०२%१४. २००४ ४५ ८.२९%१५. २००९ ५९ १०.८७%१६. २०१४ ६६ १२.१५%

करन पहा.

घरगती दहसाचारापासन मदहलाना सरकषण दणारा कादा ह लोकशाहीकरणाला पोषक असलल महतवाच पाऊल आह. सरिीची परदतषठा व आतमसनमान राखणाची आवशकता ा कादयान अधोरखखत कली. पारपररक वचभासव आदण अदधकारशाहीला नाकारणाऱा ा दनणभाान रारती लोकशाहीचा आवाका वाढवला, तातील समावशन (inclusion) अदधक अथभापणभा कल.

शजारील तका काळजीपवभाक वाचा व ददलला परशनाची उततर दलहा. सवाात कमी मदहला खासदाराची सखा कोणता

वषवीचा दनवडणकीत आढळत ? सवाभादधक मदहला खासदाराची सखा कोणता

वषवीचा दनवडणकीत आढळत ? तकतातील मादहतीचा आधार लोकसरा

दनवडणकीतील मदहला खासदार (१९५१-२०१४) वततालख (Pie Chart)/सतरालख (Bar Chart) तार करा.

तमहााला काय िाटत ?सावभाजदनक जीवनातील मदहलाची दशमानता

(visibility) कमीच रादहलली आह. कटब रचना, सामादजक पररसर, आदथभाक कषरि आदण राजकी अवकाश अदधकादधक खल होत गलास मदहलाना दनणभापरदकरत सामील होऊन एकण राजकारराराला वगळी ददशा दणाची सधी दमळल. ासाठी परादतदनदधक ससथामधील मदहलाचा सहराग वाढला पादहज.

रदमकाही खप महतवाची आह. नाालान सदवधानातील तरतदटीचा अथभा लावताना सदवधानातील मळ उद ददष आदण सदवधानकाराच हत ाना पराधान ददल. नाालाच ा सदराभातील ोगदान आपण

लोकसभिील मतहला पतितनतधतव

73

खालील मद दयाचा आधार समजन घऊ.(१) सतवधानाी मलभि ौक : सदवधान

परवाही असत. एखादया दजवत दसतऐवजापरमाण (living document) ताच सवरप असत. पररखसथतीनसार सदवधानात बदल कराव लागतात आदण तो अदधकार अथाभातच ससदला आह. ससदचा हा अदधकार मान करत नाालान सदवधानाला ा दतचा अदधकारावरील माभादाची जाणीव करन ददली. सदवधानात बदल करताना सदवधानाचा मलरत चौकटीला (Basic structure of the Constitution) ससदला धकका लावता णार नाही अशी नाालान रदमका घतली.

समजन घतया ! काही महतवा आह.लोकशाहीसाठी सशासन दकवा उततम

शासनववहार करण आवशक असत. तासाठी खालील वदशषटाचा समावश आवशक असतो. सशासनाची ही वदशषट लोकशाहीत आणणासाठी का कराव लागल ? उततरदादतव/जबाबदारी जाणणार सरकार पररावी आदण काभाकषम सरकार परदतसादातमक सरकार पारदशवी काररार नाय व सवभासमावशक दवकास शासकी रिणत व दनणभा परदकरत

लोकाचा सहराग

रारतातील लोकशाहीचा सदराभात सदवधान व तावर आधाररत शासनान कलली वाटचाल ाचा आपण इथ आढावा घतला. अथाभात रारती लोकशाहीपढ अनक आवहान आहत. शासनाचा कादयामळ व धोरणामळ सवभा समसा सपषात आला असा ाचा अथभा नाही. आजही आपलासमोर अनक नवीन परशन आहत, परत लोकशाहीसाठी आवशक अस दकमान जनमानस आकारास आल आह.

पढील पाठात आपण रारतातील दनवडणक परदकरा ादवषी मादहती घणार आहोत.

हही जाणन घया !सदवधानाचा मलरत चौकटीत साधारणतः

पढील तरतदटीचा समावश होतो. शासनाच परजासतताक आदण लोकशाही

सवरप सदवधानाच सघराजातमक सवरप दशाचा ऐक व एकातमतच सवधभान दशाच सावभारौमतव धमभादनरपकषता आदण सदवधानाची सवभाशषठता

(२) महतवपिवा नतयातयालतयीन तनिवातय : सदवधानातील मलरत हककादार नागररकाना दमळालल सरकषण अदधक अथभापणभा करणाचा दषीन नाालान अनक दनणभा ददल आहत. नाालान जा काही महतवाचा दवषावर दनणभा ददल आहत तात बालकाच हकक; मानवी हककाची जपणक; मदहलाची परदतषठा आदण ताचा सनमान राखणाची गरज; वखकसवातत; आददवासटीच सकषमीकरण ासारखा दवषाचा समावश करता ईल. नाालाचा ा दवषावरील दनणभाातन रारतातील राजकी परदकरा पररपकव होणास मदत झाली आह.

जाणन घया !सवकोचच नाालान अलीकडचा काही

वषाात वरील दवषावर का दनणभा ददल आहत त शोधा व तावर चचाभा करा.

74

१. तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) महाराषात सथादनक शासनससथामध मदहलासाठी ........... जागा राखीव ठवणात आलला आहत.

(अ) २५% (ब) ३०% (क) ४०% (ड) ५०%

(२) पढील कोणता कादयादार मदहलाना ताच सवातत जपणास आदण सवतःचा दवकास साधणास अनकल वातावरण दनमाभाण कल आह ?

(अ) मादहतीचा अदधकार कादा (ब) हडापरदतबधक कादा (क) अननसरकषा कादा (ड) ापकी कोणतही नाही.

(३) लोकशाहीचा गारा महणज ........ (अ) परौढ मतादधकार (ब) सततच दवकदीकरण (क) राखीव जागाच धोरण (ड) नाालीन दनणभा

२. पढील तवधान क की बरोबर ि सकारि सपटि करा. (१) रारती लोकशाही जगातील सवाात मोठी लोकशाही

मानली जात. (२) मादहतीचा अदधकारामळ शासनाचा काररारातील

गोपनीता वाढली आह. (३) सदवधानाच सवरप एखादया दजवत दसतऐवजापरमाण

असत.

३. ीपा तलहा. (१) अलपसखाकदवषक तरतदी (२) राखीव जागादवषक धोरण (३) लोकसरतील मदहलाच परदतदनदधतव

४. पढील सकलपना सपटि करा. (१) हककाधाररत दखषकोन (२) मादहतीचा अदधकार

५. पढील पशनाी उतिर तलहा. (१) मतदाराच व २१ वषाावरन १८ वषव कलामळ

कोणत पररणाम झाल ? (२) सामादजक ना परसथादपत करण महणज का ? (३) नाालान ददलला कोणकोणता दनणभाामळ

मदहलाचा सनमान व परदतषठची जपणक झालली आह ?

उपकरम

(१) मादहतीचा अदधकारातन कोणता परकारची मादहती दमळवता त, ाची दशकषकाचा मदतीन मादहती दमळवा.

(२) अलपसखाक दवदयाराासाठी शासन कोणता सोई-सवलती दत ताची ादी करा.

(३) राषी दनवडणक आोगाचा अदधकत सकतसथळास रट दऊन ताबदल अदधक मादहती दमळवा.

(४) आपला पररसरातील सथादनक शासनससथामध परदतदनदधतव करणाऱा मदहला परदतदनधटीची रट घऊन ताची मलाखत घा.

सवाधतयातय

75

२. तनिडणक परतकरया

रारताचा लोकशाहीचा ददशन होणाऱा वाटचालीत दनवडणकाचा फार मोठा वाटा आह. दनवडणका आदण परदतदनदधतव ा लोकशाहीशी सबदधत अतत महतवाचा परदकरा असन दनवडणकीचा माधमातन लोकपरदतदनधी दनवडल जातात, ह आपणास माहीत आह. दनवडणकामळ सतता शातताम मागाभान बदलली जात. वगवगळा पकषाना राजकारराराची सधी दमळत. शासनाचा धोरणामध बदल घडतात व समाजजीवनही बदलत. आपण ज परदतदनधी दनवडन दतो त काभाकषम, परामादणक, दवशवास, जनमताची कदर करणार असावत अशी एक रावना असत. जा दनवडणक परदकरदार आपण ताना दनवडन दणार आहोत, ती दनवडणक परदकराही खली, नाय आदण दवशवासाहभा असावी लागत. ादषीन रारताचा सदवधानान दनवडणका घणासाठी एका सवतरि दनवडणक आोगाची तरतद कली आह.

रारताचा दनवडणक आोग आदण राजपातळीवर असणारा राज दनवडणक आोग आपला दशातील सवभा महतवाचा दनवडणका घतात. दनवडणकीचा तारखा घोदषत करणापासन त दनवडणकाच दनकाल जाहीर करपातची सवभा दनवडणक परदकरा दनवडणक आोगाचा मागभादशभानाखाली अादण दनरिणाखाली

चालत. एका मोठा व वापक लोकशाही परदकरचा दनवडणक परदकरा हा एक अदवराज राग आह.

परसतत पाठात आपण दनवडणक आोगाची रचना, काव व रदमका समजावन घणार आहोत. दनवडणक परदकरत कोणता सधारणा आवशक आहत, ाचीही चचाभा आपण करणार आहोत.

तनवडिक आतयोग

रारतातील दनवडणक परदकरचा कदसथानी अथाभातच दनवडणक आोग आह. रारती सदवधानाचा कलम ३२४ न ा सवातत रिणची दनदमभाती कली असन तात एक मख दनवडणक आक व अन दोन दनवडणक आक असतात.

दनवडणक आकाची नमणक राषपती करतात. दनवडणक आोगाच सवातत जपल जाव महणन मख दनवडणक आकाना सहजासहजी अथवा एखादया राजकी कारणावरन पदभरष कल जात नाही. दनवडणक आोगाचा खचाभासाठी सवतरि आदथभाक तरतद असत.

परदतदनदधतव महणज का ? आधदनक लोकशाही ही परादतदनदधक लोकशाही आह. लोकशाहीतील दनणभा परदकरत सपणभा जनतला सामावन घण शक नाही. ातन जनतन आपला वतीन काही लोकाना राजकाररार करणासाठी परदतदनधी महणन दनवडन दणाची पदधत दनमाभाण झाली. परदतदनधटीनी जनतला जबाबदार राहन जनतचा कलाणाला पराधान दत राजकाररार करण अपदकषत असत.

माहीत आह का तमहााला?

सथापना झालानतर ताना दनवडणक आकाचा पदरार ददला. अदतश परदतकल व कठीण पररखसथतीत दखील सन ानी अगदी कौशलान आोगाच कामकाज साराळल.

माहीत आह का तमहााला?

सकमार सन

सवतरि रारतातील पदहल मख दनवडणक आक सकमार सन होत. १९२१ साली सन ह दबदटशकालीन रारती परशासकी सवत दाखल झाल. पढ १९५० मध दनवडणक आोगाची

76

तमही सााग शकाल ?राजकी पकषाना मानता दताना दनवडणक

आोग कोणत दनकष लावत ?

दनवडणक आोगाकड सवतरि कमभाचारी वगभा नाही. इतर शासकी दवरागातील अदधकारी, दशकषक व कमभाचाऱाचा मदतीन दनवडणक परदकरा पार पाडली जात.

तनवडिक आतयोगाी कातयय

(१) मिदार तयादा ितयार करि : वाची १८ वषव पणभा कलला परतक रारती नागररकाला मतदानाचा हकक आह. तो बजावणासाठी ताच नाव मतदार ादीत असाव लागत. मतदार ादया तार करण, ता अदयावत करण, नवा मतदाराचा समावश करण इतादी काम दनवडणक आोग करत. मतदाराना ओळखपरि दणाचा अदधकार दनवडणक आोगाला आह.

उमदवाराना फकत वाची अट असताना तानी इतर मादहती दनवडणक आोगाला दण का महतवाच आह ?

उमदवाराना ताचाकडील मालमततची मादहती दनवडणक आोगाला का दयावी लागत ?

अस का कराि लागत ?

सवतरिपण काही उमदवार दनवडणक लढवतात. अशा अपकष उमदवारासह दनवडणक लढव इखचछणाऱा ा सवभा उमदवाराना अजभा ररावा लागतो व तात सवतःसबधी सवभा मादहती दयावी लागत. ा अजााची काटकोर छाननी दनवडणक आोग करत व पारि उमदवाराना दनवडणक लढवणास परवानगी दत.

(४) राजकीतय पकाना मानतयिा दि : आपला दशात बहपकषपदधती आह. तसच नवनव पकष दनमाभाण होतात. पकषामध फट पडन नव पकष अखसततवात तात. अशा सवभा पकषाना दनवडणक आोगाची मानता आवशक असत. एखादया पकषाची मानता रद करणाचा अदधकारही दनवडणक आोगाला असतो. दनवडणक आोग राजकी पकषाना दनवडणक दचनह दत.

(५) तनवडिकीसबधी वाद सोडवि : दनवडणकीसबधी काही वाद दनमाभाण झालास त सोडवणाची जबाबदारी दनवडणक आोगावर असत. तानसार एखादया मतदारसघात पनहा दनवडणका घण अथवा उमदवाराची अपारिता घोदषत करण ही काम दनवडणक आोगाची आहत.

मतदार नोदणीसाठी दवशष मतदार जागती मोहीम आखणात त. तासाठी राषी मतदार ददवस साजरा कला जातो.

माहीत आह का तमहााला?

(२) तनवडिका वळापतक व सपिवा कातयवाकरम ठरवि : दनवडणकीच सपणभा सचालन ही दनवडणक आोगावरील जबाबदारी असलान कोणता राजात कवहा व दकती दकती टपपात दनवडणका घाचा ह दनवडणक आोग ठरवत.

(३) उमदवाराचतया अजााी छाननी : दनवडणकाचा तारखा जाहीर झालानतर दवदवध राजकी पकष आपल उमदवार दनवडणकीसाठी उर करतात. तसच कोणताही पकषाचा पादठबा न घता

अनसदचत जाती व अनसदचत जमातटीसाठी काही मतदारसघ राखन ठवल जातात.

सवभाच राजकी पकषाना दनवडणक दचनह असतात.

मतदानाचा वळी आदण मतमोजणी करताना राजकी पकषाच अदधकत परदतदनधी हजर असतात.

दरदशभान, आकाशवाणी ा परसार माधमावर आपली बाज माडणाची सवभा मानतापरापत पकषाना समान सधी असत.

अस का ?

77

मिदारसघाी पनरवाना : लोकसरतील एकण सदससखा ५४३ आह. ह सरासद कस दनवडन तात ? परतक सरासद एका मतदारसघाच परदतदनदधतव करतो. महणजच लोकसरच ५४३ मतदार सघ आहत. ह मतदारसघ दनमाभाण करणाच काम दनवडणक आोगाचा पररसीमन सदमतीच (Delimitation Commission) असत.

खालीलपकी कोिततया दोन बाबी आारसतहिा भग करिाऱतया आहि अस िमहाला वाि ?* उमदवाराकडन वसाहतीत घरगती वापराचा

वसतच वाटप.* दनवडन ददलास पाणीपरशन सोडवणाच

आशवासन.* घरोघरी जाऊन मतदाराना रटण व दनवडन

दणाची दवनती करण.* जातीच वा धमाभाच आवाहन करन पादठबा

दमळवण.

मतदारासाठीचा आचारसदहतत तमही कोणता दनमाचा समावश कराल ?

दहमाचल परदश ा राजातील शाम शरण नगी रारताच पदहल मतदार ठरल. २५ ऑकटोबर १९५१ रोजी घणात आलला लोकसरा दनवडणकीत

लकाि ठवा.

मग दनवडणक आोग शषठ की

सरकार ?

तानी आपला मतदानाचा हकक बजावला.

कोणताही दबावाखाली न ता ही रिणा तटसथपण मतदारसघाची पनरभाचना करत.

तमही काय कराल ?मतदान करण ह आपल कतभाव आह आदण

जबाबदारीही !

दनवडणक आोगान जाहीर कलला

आचारसदहतच सरकारलाही पालन कराव लागत.

78

तनवडिक पतकरतया

मतदारसघाची दनदमभाती

मतदार ादया दनखशचती

उमदवाराकडन नामाकन परि व छाननी

दनवडणक परचार

परतकष मतदान

मतमोजणी

दनवडणकाच दनकाल

दनवडणकीसबधीचा वादाच दनराकरण

आारसतहिा महिज कातय ?रारतातील दनवडणका जासतीत जासत खला व

नाय वातावरणात होणासाठी दनवडणक आोगान सवतरिपण जा उपाोजना राबवला आहत, तात आचारसदहतचा (code of conduct) समावश करता ईल. गला काही दशकापासन दनवडणक आोगान आपल सवभा अदधकार वापरन दनवडणकीतील गरपरकाराना आळा घालणाचा परतन कला आह. दनवडणकीपववी काही काळ व दनवडणकीचा दरमान सरकार, राजकी पकष व मतदारानी दनवडणकीसबधी कोणता दनमाच पालन कराव त आचारसदहतत सपष कलल असत. ा दनमाचा शासनालाही रग करता त नाही. गला काही दनवडणकामध आचारसदहतचा सदराभातील कारवाामळ सामान मतदार आशवसत झालाच ददसत.

मक व नतयायतय तनवडिका घणतयासमोरील आवहान : आपला दशाचा दवसतार व मतदारसखा लकषात घता दनवडणका घण ह अदतश आवहानातमक काम आह. दनवडणक आोगाला कादयाचा

चौकटीत राहन ा आवहानाचा सामना करावा लागतो. काही आवहानाचा थ उलख कला आह. उदा., दनवडणकामध आदथभाक गरववहार मोठा

परमाणावर होत आह. तो रोखणासाठी दनवडणक आोगाला अनक उपाोजना करावा लागतात.

काही उमदवाराची गनहगारी पाशवभारमी असनही राजकी पकष ताना दतकीट दतात व त दनवडनही तात. ामळ राजकारणाच गनहगारीकरण तर होतच; पण ताचबरोबर दनवडणक आोगाला मक वातावरण राखणात अडचणी तात.

दनवडणकामध होणारी दहसा हही एक मोठ आवहान आह. दनवडणकीदरमान होणाऱा दहसच परमाण वाढत आह. दहसा रोखणासाठी सवभाच राजकी पकषानी पढाकार घऊन दनवडणक आोगाला मदत कली पादहज.

पदहला लोकसरा दनवडणकीचा वळी मतदार ादया तार करणाच काम आवहानातमक होत. आपला दशात दनरकषरतच परमाण अदधक होत व तामळ मतदान करणाची दवशष पदधत वापरली गली. मतदानासाठी सटीलचा जवळजवळ वीस लाख मतपटा तार कला गला आदण ता मतपटावर पकषाची दनवडणक दचनह दचकटवली गली. जा पकषाला मतदान कराच ता पकषाच दनवडणक दचनह असलला पटीत मतदारानी कोऱा कागदाची घडी करन टाकाची अशी पदधत ठरवणात आली. तामळ दनरकषर लोकाना मतदान करता आल.

माहीत आह का तमहााला?

79

तिचार करा. घराणशाहीमळ राजकी पकषाच कोणत

नकसान होत असल ? ‘एक मत, एक मल’ ातन तमहाला

का समजत ?

खसरिाच राजकारणातील परदतदनदधतव वाढवणासाठी राजकी पकषानी उमदवारी दतानाच ५०% मदहला उमदवाराना दयावी व ताना दनवडन आणणाचा परतन करावा.

गनहगारी पाशवभारमी असलला वकटीना राजकी पकषानी उमदवारी दऊ न. ा सदराभात नाालानी ददलला दनणभााच काटकोर पालन कराव.

दनवडणकाचा खचभा सरकारन करावा. तामळ राजकी पकष आदथभाक गरववहार करणार नाहीत व दनवडणकीतील पशाचा गरवापर थाबवता ईल.

लोकपरदतदनदधतवाचा कादयातही ता दषीन बदल करन गनहगारी पाशवभारमीच उमदवार दनवडणकीत सामील होणार नाहीत ाची काळजी घावी.

तनवडिक सधारिा : दनवडणका ही एक साततान चालणारी परदकरा आह. दनवडणकावर लोकशाहीच रदवतव अवलबन असत. ोग सधारणा कलास दनवडणक परदकरची दवशवासाहभाता वाढत. इथ काही दनवडणक सधारणा सचवला आहत. ताच कोणत पररणाम होतील अस तमहाला वाटत ?

सवतरि रारतातील पदहली दनवडणक १९५१-५२ मध पार पडली. दनवडणकीचा राजकारणाला व तातन लोकशाही ववसथला आकार दणास ा काळात सरवात झाली. सरवातीचा अनक दनवडणकामध मतपटाचा वापर कला जात अस. १९९० चा दशकापासन मारि इलकटॉदनक वोदटग मशीन (EVM Machine) वापरणात ऊ लागल. मतदान करताना रिाचा वापर सर झालान अनक बाबी साध करता आला. इवहीएम मशीनवर दशभावलला उमदवारापकी कोणालाही

मिपी ि इवहीएम मशीनपतयािा पवास

राजकारणावर आपलाच कटबाचा परराव राहील ासाठी नातवाइकानाच दनवडणक उमदवारी दणाचा परतन कला जातो. तामळ परादतदनदधक ससथामध कौटदबक मकदारी दनमाभाण होऊ शकत.

मत दयाच नसल तर वरीलपकी कोणी नाही (None Of The Above-NOTA) हा पाभा दता ण मतदाराना शक झाल. ददवाग वकटीनाही मतदान करण सोप जाऊ लागल. पाभावरणाचा रकषणाला मदत झाली. दवशषतः वकषतोडीला परदतबध झाला. तसच दनवडणकाच दनकाल लवकर लाग लागल.

80

८ ऑकटोबर २०१० रोजी दनवडणक आोगान तजजाचा समावश असलला एका सदमतीची सथापना कली. इलकटॉदनक मतदान रिामध मतदाराची पडताळणी पावती VVPAT (Voter Verified Paper Audit Trail) ही सदवधा समादवष करणाच ठरल व तास सवभा राजकी पकषानी पादठबा ददला. मतदाराना तानी ददलल मत ोग परकार नोदवल गल आह की नाही ह तपासणाची सदवधा उपलबध झाली. दनवडणकीतील गरववहार रोखणासाठी ह महतवाच पाऊल उचलणात आल.

माहीत आह का तमहााला?हही जािन घतया.साववाततक तनवडिका - दर पाच वषाानी

होणाऱा लोकसरचा दनवडणकाना सावभादरिक दनवडणका अस महणतात.

मधतयावधी तनवडिका - दनवडन आलल सरकार मदत पणभा होणाआधीच अलपमतात आल दकवा आघाडीच शासन असलास अथवा घटक पकषानी पादठबा काढन घतलास सरकारच बहमत सपषात त. पाभाी सरकार सथापन करणाची शकता नसल तर अशा वळस मदत पणभा होणाआधीच दनवडणका घावा लागतात. ता मधावधी दनवडणका महणन ओळखला जातात.

पोतनवडिका - दवधानसरा, लोकसरा आदण सथादनक शासनससथामधील एखादया लोकपरदतदनधीन राजीनामा ददलास अथवा एखादया लोकपरदतदनधीचा मत झालास ती जागा ररकामी होत. ता जागसाठी पनहा दनवडणक घतली जात, तास पोटदनवडणक अस महणतात.

ा पाठात आपण दनवडणक परदकरचा अनक बाजनी दवचार कला. पढील पाठात आपण रारतातील राजकी पकषाचा अभास करणार आहोत.

१. तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) दनवडणक आकाची नमणक ........... करतात. (अ) राषपती (ब) परधानमरिी (क) लोकसरा सरापती (ड) उपराषपती (२) सवतरि रारतातील पदहल मख दनवडणक आक

महणन ........... ाची नमणक झाली. (अ) डॉ.राजदपरसाद (ब) टी.एन.शषन (क) सकमार सन (ड) नीला सतनाराण (३) मतदारसघ दनमाभाण करणाच काम दनवडणक

आोगाची ....... सदमती करत. (अ) दनवड (ब) पररसीमन (क) मतदान (ड) वळापरिक

२. पढील तवधान क की बरोबर ि सकारि सपटि करा. (१) दनवडणक आोग दनवडणकीदरमान आचारसदहता

लाग करत. (२) दवदशष परसगी दनवडणक आोग एखादया मतदार

सघात पनहा दनवडणका घतात. (३) एखादया घटकराजात कवहा व दकती टपपात

दनवडणका घाचा ह राजसरकार ठरवत.३. ीपा तलहा. (१) मतदारसघाची पनरभाचना (२) मतपटी त इवहीएम मशीनपातचा परवास

सवाधतयातय

81

दनवडणक परदकरा

दनवडणक आोग(रदमका)

मतदार(रदमका)

राजकी पकष व ताच उमदवार (रदमका)

४. पढील सकलपनातत पिवा करा. ५. थोडरतयाि उतिर तलहा. (१) दनवडणक आोगाची काव सपष करा. (२) दनवडणक आक पदादवषी अदधक मादहती

दलहा. (३) दनवडणक आचारसदहता महणज का ह सपष

करा. उपकरम अदररप मतदान परदकरा (mock poll) शाळत

आोदजत करन मतदान परदकरा समजन घा.

82

मागील पाठात आपण सदवधानाची वाटचाल आदण दनवडणक परदकरच सवरप समजन घतल. सामान जनता, लोकशाही, परदतदनदधतव आदण दनवडणका ा सवााना जोडणारा सवाात महतवाचा दवा राजकी पकष असतो. आपण राजकारणादवषी ज ऐकतो अथवा वाचतो त बरचस पकषाशी सबदधत असत. राजकी पकषाच अखसततव सवभा लोकशाही ववसथामध असत. दकबहना लोकशाहीमळ राजकी पकष सततसाठी सपधाभा करतात. परसतत पाठात आपण रारतातला राजकी पकषपदधतीची ओळख करन घणार आहोत.

तमचा शाळत आदण पररसरात तमही अनक गट, ससथा अथवा सघटना कोणतातरी कामाचा पाठपरावा करताना पादहला असतील. सावभाजदनक परशन सोडवणासाठी एखादी सघटनाही पढाकार घत. दवदवध चळवळटीचा आदोलनादवषीही तमही वाचता. ाचा अथभा असा की समाजात जापरकार गट, ससथा, चळवळी सदकर असतात ताचपरकार राजकी पकषही दनवडणका लढवणात पढाकार घताना ददसतात. समाजातील अन ससथा, सघटना व राजकी पकष ाचात फरक आह. राजकी पकष हसदधा सामादजक सघटनाच असतात, परत ताची उद ददष व काभापदधती मारि वगळी असत. ा पाशवभारमीवर आपलाला अस महणता ईल, की राजकी सतता परापत करणासाठी जवहा लोक एकरि ऊन दनवडणक परदकरत सहरागी होतात तवहा ता सघटनाना ‘राजकी पकष’ महटल जात. राजकी पकष महणज दनवडणक लढवन ती दजकणासाठी व तानतर सतता दमळवन आपला पकषाच शासन सथापन करणाऱा लोकाचा गट हो.

राजकी पकषाची काही ठळक वदशषट आपलाला पढीलपरमाण सागता तील.

सतिा तमळवि : राजकी पकषाचा हत कवळ

दनवडणकाचा माधमातन सतता दमळवण हाच असतो. तामळ सततसाठी दवदवध राजकी पकष परसपराशी सतत सपधाभा करत असतात. अशी सपधाभा करणात अोग काहीच नाही. परत सपधवच सवरप दनकोप असाव.

तवारसरिीा आधार : परतक राजकी पकष काही धोरणाचा, दवचाराचा परसकार करणारा असतो. सावभाजदनक परशनाबाबत पकषाची एक दवदशष रदमका असत. ा सवााचा समावशातन पकषाची दवचारसरणी तार होत. ही दवचारसरणी जाना ोग वाटत त लोक ता ता पकषाला पादठबा दतात. पकषाला लोकाचा जो पादठबा दमळतो, ताला ता ‘पकषाचा जनाधार’ असही महटल जात. आधदनक काळात सवभाच राजकी पकषाची दवचारसरणी सारखीच ददसत. तामळ पकषामध दवचारसरणीवर आधाररत फरक करण अवघड झाल आह.

पक कातयवाकरम : दवचारसरणी परतकषात आणणासाठी राजकी पकष तावर आधाररत काभाकरम दनखशचत करतात. सतता दमळाली की ा काभाकरमाची अमलबजावणी कली जात. सतता नाही दमळाली तरी काभाकरमाचा आधार लोकाचा पादठबा दमळवणाचा परतन राजकी पकष करतात.

सरकार सथापन करि : राजकी पकष सरकार सथापन करतात आदण दशाचा राजकाररार करतात. अथाभात ह काभा दनवडणकीत बहमत दमळवणाऱा पकषाच असत. जा पकषाना बहमत दमळत नाही त दवरोधी पकष महणन काभा करतात.

शासन व जनिा तयाचतयािील दवा : राजकी पकष शासन आदण जनता ाचातील दवा महणन काम करतात. जनतचा मागणा आदण गाऱहाणी शासनापात पोहचवणाच काभा राजकी पकष करतात, तर शासन पकषामाफकत आपला धोरण-काभाकरमाना पादठबा दमळवणाचा परतन करत.

३. राजकीय पक

83

भारिािील पकपदधिी बदलि सवरप

(१) सवाततोततर काळात कागरस हा एक परबळ पकष होता. काही अपवाद वगळता कद व राज पातळीवर ा पकषाला बहमत होत. रारतातील राजकारणावर ा पकषाची पकड होती. महणन ा काळातील पकषपदधतीच वणभान ‘एक परबळ पकष पदधती’ अस कल जात.

(२) एक परबळ पकष पदधतीला १९७७ मध आवहान ददल गल. ह आवहान कागरसतर पकषानी एकरि ऊन ददल.

(३) १९८९ चा लोकसरा दनवडणकानतर राजकारणात एकाच पकषाच वचभासव असण ही बाब सपषात आली. तानतरचा काळात अनक पकषानी

समजा, तमही दवरोधी पकषनत आहात आदण आरोग कषरिात सरकारन चागली कामदगरी कली नाही, ह तमचा पकषाचा नजरत आल आह. दवरोधी पकषनता महणन तमही का कराल ?

विवामानपतािील तया बािमतयािन िमहाला कातय समजल ि थोडरतयाि सागा. सतताधारी पकषाचा दवरोधात सवभा दवराधी

पकषाची मबईत बठक झाली. शतकऱाच परशन हाती घणार !

सतताधारी पकषान गरामीण रागात सवाद ारिाच आोजन कल.

तवार करा व तलहा.महातमा गाधी, दवनोबा राव आदण

जपरकाश नाराण ानी ‘पकषदवरदहत’ लोकशाहीची कलपना माडली. आधदनक काळात अशी लोकशाही आणाची असल तर का कराव लागल ?

एकाच राजकी पकषाचा हाती सतता दीघभाकाळ असलास व अन कोणतच पकष राजकारणात पररावी नसलास ता पकषपदधतीला ‘एकपकष पदधती’ अस महणतात.

राजकारणात दोन राजकी पकष पररावी असतात आदण आलटन पालटन ा दोन राजकी पकषाचा हाती सतता जात तवहा ती शासनपदधती ‘द दवपकष पदधती’ हो.

अनक राजकी पकष सततचा सपधवत असतात आदण सवााचा कमी-अदधक परमाणात राजकी परराव असतो. अशी पदधती ‘बहपकष पदधती’ महणन ओळखली जात.

माहीत आह का तमहााला ?

एकरि ऊन आघाडीच शासन सथापन करणास सरवात कली. आघाडी सरकार सथापन करणाच परोग रारती जनता पकष व कागरस ा दोनही पकषानी कल. आघाडी शासनातन अखसथरता दनमाभाण होत हा समज आपला दशातील पकष पदधतीन खोटा ठरवला. आघाडीच शासन ही बाब आता रारताचा राजकी ववसथत खसथरावली आह.

राजकी पकषाचा परमख दोन आघाडा इथ ददला आहत. तातील घटकपकष शोधा व ताची नाव दलहा.

(१) राषी लोकशाही आघाडी (NDA)(२) स क परोगामी आघाडी (UPA)

करन पहा.

84

राटिटरीतय पक(सदरभा : Election Commission of India,

Notification No. 56/201/PPS-111, dated 13 December 2016)

(१) भारिीतय राटिटरीतय कागरस : १८८५ साली रारती राषी कागरसची सथापना झाली. सथापनचा वळी कागरस ही सवभासमावशक सवरपाची राषी

सवाततासाठी परतन करणारी चळवळ होती. तामळ तात दवदवध दवचारसरणीच गट एकरि आल होत. सवाततोततर काळात कागरस एक सवाात पररावी पकष महणन

आकारास आला. धमभादनरपकषता, सवाागीण दवकास, दबभाल घटकासाठी आदण अलपसखाक वगाभासाठी ‘समान हकक, वापक समाजकलाण’ ह ा पकषाच सरवातीपासनच धोरण आह. तानसार ा पकषान अनक काभाकरमही राबवल. लोकशाही समाजवाद, आतरराषी शातता व सामादजक समता ावर ा पकषाचा दवशवास आह.

(२) भारिीतय कमतयतनस पक : माकसभावादी दवचारसरणीवर आधारलला ा पकषाची सथापना १९२५ साली झाली. रारतातला हा एक जना पकष आह. मजर, कषकरी वगभा व कामगाराचा दहतासाठी हा पकष काभा करतो. ा पकषाचा राडवलशाहीला दवरोध आह.

१९६२ चा समारास चीन व सोखवहएट दनन ा दोनही सामवादी दशापकी कोणाच नततव सवीकाराच, ावरन ा पकषातील नतामध वचाररक मतदरननता दनमाभाण झाली व रारती कमदनसट पकषात फट पडली व तातन रारती कमदनसट पकष (माकसभावादी) हा पकष सथापन झाला.

हही जाणन घया.राषी पकष आदण पराददशक पकष कोणाला

महणतात ?राटिटरीतय पक महिन मानतयिा तमळणतयासाठी

तनवडिक आतयोगान सपटि करललतया पढील तनकषाी पिवािा वहावी लागि. (अ) चार दकवा अदधक राजामध लोकसरा

दकवा दवधानसरचा मागील दनवडणकीत दकमान ६% वध मत दमळवण आवशक असत. तसच मागील दनवडणकीत कोणताही राजातन अथवा राजामधन दकमान चार सदस लोकसरवर दनवडन आल पादहजत.

दकवा(ब) एकण लोकसरा मतदारसघाचा दकमान

२% मतदारसघामधन तसच दकमान तीन राजामधन उमदवार दनवडन ण आवशक असत.

पादतशक तकवा राजतयपािळीवरील पक महिन मानतयिा तमळवणतयासाठी तनवडिक आतयोगान पढील तनकष सपटि करल आहि.(अ) लोकसरा दकवा दवधानसरचा मागील

दनवडणकीत दकमान ६% मत दमळवण आदण दकमान दोन सदस दवधानसरवर दनवडन ण आवशक असत.

दकवा(ब) दवधानसरचा एकण सदससखचा

दकमान ३% जागा दकवा दकमान ३ जागा परापत करण आवशक आह.

रारतातील काही परमख राजकी पकषाची आपण ओळख करन घऊ.

85

(३) भारिीतय जनिा पक : रारती जनता पकष हा राषी सतरावरील एक महतवाचा पकष आह.

रारती जनसघ हा पकष १९५१ मध सथापन झाला. १९७७ मध सथापन झालला जनता पकषात रारती जनसघ दवलीन झाला, परत जनता पकषाच ह सवरप फार काळ दटकल नाही. पकष फटला

व तातील रारती जनसघान रारती जनता पकष ा नावान १९८० मध नवा पकष सथापन कला. पराचीन रारती ससकती, परपरा ाच जतन कल पादहज अशी ा पकषाची रदमका आह. आदथभाक सधारणावर ा पकषाचा रर आह.

(४) भारिीतय कमतयतनस पक (मारसवावादी) : समाजवाद, धमभादनरपकषता आदण लोकशाही ाचा हा पकष परसकार करतो. सामाजवादास ा पकषाचा दवरोध आह. कामगार, शतकरी, शतमजर ाचा दहतसबधाची जपणक करण ह ा पकषाच धोरण आह.

(५) बहजन समाज पक : बहजन समाज पकष हा समाजवादी दवचारसरणीचा पकष आह. बहजनाच दहत ह ा पकषाच उद ददष असन १९८४ साली ा पकषाची सथापना झाली. ददलत, आददवासी,

इतर मागासवगवी आदण अलपसख ाचा समावश ‘बहजन’ ा शबदात होतो. बहजन समाजाला सतता दमळवन दण ह ा पकषाच उद ददष आह.

(६) राटिटरवादी कागरस पक : कागरसमधन बाहर पडन राषवादी कागरस पकषाची सथापना १९९९ मध झाली. लोकशाही, समता, धमभादनरपकषता ा मलावर

पकषाचा दवशवास आह. कागरस पकषाबरोबर ती करन हा पकष १९९९ त २०१४ पात महाराषात सततवर होता. तसच कदामधही २००४ त २०१४ इतका परदीघभा

काळात हा पकष कागरसचा नततवाखालील आघाडीचा एक घटकपकष होता.

(७) ििमल कागरस : ऑल इदडा तणमल कागरस ा पकषाची सथापना १९९८ मध झाली. २०१६ मध दनवडणक आोगान ा पकषाला राषी पकष महणन मानता ददली. लोकशाही, धमभादनरपकषता आदण दबभाल घटकाच सरकषण ह ा पकषाच धोरण आह.

लोकसभा तनिडणक २००९ ि २०१४ मधील राटिटीय पकाानी तमळिललया जागा

राजकीय पकाच नाितमळाललया जागा

२००९ २०१४

रारती राषी कागरस २०६ ४४

रारती कमदनसट पकष ४ १

रारती जनता पकष ११६ २८२

रारती कमदनसट पकष (माकसभावादी) १६ ९

बहजन समाज पकष २१ -

राषवादी कागरस ९ ६

86

वतभामानपरिात तमही अशा परकारचा बातमा वाचला असतील. ातन अथाभातच आपलाला रारती सघराजातील दवदवध राजामध असणाऱा पकषाबाबत मादहती समजत. ह पकष कवळ राजापरतच माभाददत का आहत ? राजातील काही नत राषी पातळीवर ददसतात

तर काही राजापरतच पररावी असतात. अस का ?तमहाला पडलला अशा परशनाचा आधार

आपण रारतातला काही पराददशक पकषाची थोडकात ओळख करन घऊ. रारताचा चारही ददशाचा राजामध काही परादतदनदधक पकषाचा आपण थ दवचार करणार आहोत.

रारताचा दवदवध परदशात दवदवध राषा बोलणार आदण परपरा, ससकती ाचातही दवदवधता असणार लोक आहत. परदश आदण ताची एक सवतरि राषा अस दचरि आपलाला ददसत. परदशाचा रौगोदलक रपातही दवदवधता आह. महाराषातील दवदवध रौगोदलक परदशाचा तमही अभास कला आह. महाराष जसा मधपरदश दकवा कनाभाटक ाचापकषा वगळा आह ताचपरमाण महाराषातही रौगोदलक, सासकदतक दवदवधता ददसत.

आपली राषा आदण आपला परदश ाचादवषीची आतमीतची रावना दनमाभाण होऊन काही काळानतर दतचाबाबत अखसमता दनमाभाण होऊ

लागली की तातन ‘पराददशकता’ दनमाभाण होत. लोक आपला परदशाचा दहताचा व दवकासाचा पराधानान दवचार कर लागतात. आपली राषा, आपल सादहत, परपरा, सामादजक सधारणाचा इदतहास, शकषदणक व सासकदतक चळवळी इतादटीबाबत अदरमान वाट लागतो व तातन रादषक अखसमता परबळ होऊ लागत. आपला परदशाचा दवकास वहावा, तथील साधनसामगरी व रोजगाराचा सधीवर आपला हकक असावा ा रावनतन पराददशक अखसमता आकारास ऊ लागत.

अशा परकारचा रादषक, पराददशक, सासकदतक व ताचाशी सलगन अखसमता सघदटत झाला की तातन पराददशकतची रावना बळावत. तातन काही वळस सवतरि राजकी पकष अखसततवात तात, तर काही वळस दवदवध दबाव गट, चळवळी दनमाभाण होतात. ा सवााचा हत एकच असतो व तो महणज आपला परदशाचा दहतसबधाच जतन करण.

पादतशक पकदवदशष परदशाचा वगळपणाचा अदरमान

बाळगणार आदण ताचा दवकास वहावा महणन सततचा सपधवत उतरणाऱा राजकी गटाना ‘पराददशक पकष’ महणतात. ताचा परराव ता-ता परदशापरता माभाददत असतो. तरीही आपला परदशात पररावी रदमका घऊन त राषी राजकारणावर आपली छाप पाडतात. पराददशक पकष पराददशक समसाना पराधान

87

महाराषातील परमख राजकी पकष. १९६६ मध सथापना.

िराठी िाणसाचया िकाची जपणक, िराठी भाषच सवधधन, परपरातीयाना मवरोध.

१९९५ िधय भारतीय जनता पकषाशी यती करन मशवसना िा पकष सवधपरथि ििाराषटात सततवर आला. २०१४ चया मनविणकीनतर ििाराषटात भाजपसोबत सततत सिभागी.

दतात. आपला परदशाचा दवकास करणासाठी ताना कवळ अदधकाराऐवजी सवाततता आवशक वाटत. सघशासनाला सहकाभा करत आपल सवातततच कषरि अबादधत ठवणाचा पराददशक पकष परतन करतात.

तसच पराददशक समसा पराददशक पातळीवरच हाताळावात. सतता ही ता परदशातील वकटीचाच हाती असावी. परशासनात आदण ववसाामध ता परदशाचा रदहवाशाना अगरकरम ददला जावा, असा आगरह पराददशक पकषाचा असतो.

भारिािील पादतशक पका बदलि सवरप : सवाततोततर काळापासन रारतात पराददशक पकष अखसततवात आह, परत ताचा सवरपात आदण रदमकत मारि महतवाच बदल झालाच ददसत.

(१) सरवातीचा काळात पराददशक अखसमतामधन काही फटीर चळवळी दनमाभाण झाला. सवतरि खदलसतान, ददवडसथान अशा मागणाचा हत सघराजातन बाहर पडन सवतरि दश दनमाभाण करणाचा होता. पजाब, तदमळनाड, जमम आदण काशमीर ा राजातील पराददशक पकषाची उदाहरण ा सदराभात दता तील.

(२) पराददशक पकषाचा रदमका हळहळ बदल लागला. सवतरि राजाचा मागणीऐवजी ताना अदधक सवाततता दमळावी महणन परतन सर कल.

हा पराददशक पकषाचा दवकासातील दसरा टपपा हो. ा टपपाची सरवात साधारणतः १९९० नतर झाली.

(३) आपला परदशाचा दवकासासाठी आपला परदशातील रदहवाशाना राजात आदण कदात सतता दमळावी, अशी रदमका पराददशक पकष आता घऊ लागल. उदा., दशवसना, तलग दसम.

(४) ईशान रारतातील पराददशक पकषाचा दवकासाचा एक वगळा कल ददसतो. ा परदशामधील राजकी पकषानी फटीरतचा मागणा सोडन ददला व तानी सवातततची मागणी करणास सरवात कली. ईशान रारतातील सवभा पराददशक पकष टपपाटपपान मख राषी परवाहात त आहत.

थोडकात सागाच झालास रारतातील पराददशक पकषाचा परवास फटीरता, सवाततता आदण मख राषी परवाहात सामील होण अशा टपपामधन झाला आह. तसच राषी राजकारणातही ताचा परराव वाढला असन आघाडीच शासन हा ताचा एक पररणाम आह.

रारतात अनक पराददशक पकष आहत. सवभा पकषाची मादहती थ घण शक नाही. महणनच आपण रारताचा पवभा, पखशचम, ददकषण आदण उततर अशा कषरिामधील काही परादतदनदधक पकषाची ओळख करन घणार आहोत.

काही परमख परादतशक पक पढीलपरमाण

(१)

तशवसना

88

तशरोमिी अकाली

दल

पजाबमधील महतवाचा पराददशक पकष. १९२० मध सथापना.

(२)

धादमभाक व पराददशक अखसमता जोपासणास पराधान.

पजाबमध अनक वषभा सततवर.

आसाम गि पररषदसरकारबरोबरील वाटाघाटीतन १९८५ मध आसाम करार. १९८५ साली सथापना.

दनवाभादसताच परशन सोडवण, आसामच सासकदतक, रादषक व सामादजक वगळपण जपण. आदथभाक दवकासासाठी परतन.

गली अनक वषव आसाममध सतताधारी पकष.

(४)

(३)

जमम आति काशमीर नशनल

कहॉनफरनस

काशमीरमधील परमख पराददशक पकष. १९३२ साली सथापना.

काशमीरी जनतचा दहतसबधाचा पाठपरावा. सवाततता जोपासणासाठी परतनशील.

89

महाराटिटरािील पादतशक पक (तवधानसभिील पतितनतधतव)

ा पाठात आपण रारतातील राषी आदण पराददशक पातळीवरील राजकी पकषाचा आढावा घतला. पढील पाठात राजकी चळवळटीच आपला जीवनातील महतव समजन घऊ.

रारतातला सवभाच राजामध पराददशक पकष आहत. ता सवााची थ दखल घता णार नाही. रारताचा नकाशाचा आधार आणखी काही पराददशक पकषादवषी मादहती दमळवा.

साागा पाह ?

पकाच नाितजाकललया जागा

तनिडणक िरय २००९

तनिडणक िरय २०१४

दशवसना ४४ ६३महाराष नवदनमाभाण सना १३ १शतकरी कामगार पकष ४ ३राररप बहजन महासघ १ १रारती ररपखबलकन पकष - -समाजवादी पकष ४ १बहजन दवकास आघाडी २ ३

पकाच नाितजाकललया जागा

तनिडणक िरय २००९

तनिडणक िरय २०१४

राषी समाज पकष १ १ऑल इदडा मजलीस-ई-इतहदला मसलमीन

* २

जनसराज शकी २ -लोकसगराम १ -सवादरमानी पकष १ -

(* हा पकष २००९ मध अखसततवात नवहता.)

रारतात परतक राजात अनक पराददशक पकष आहत. तानी ता ता राजाचा राजकारणावर परराव टाकलला आह. ताच एक उदाहरण महणन

महाराषातील पराददशक पकषाची दोन दनवडणकाचा सदराभातील कामदगरी खालील तकतात ददली आह.

(५)

दतवड मननत कळघम१९२० मधला जसटीस पाटवी ा बाहणतर चळवळीच रपातर

ददवड मननरि कळघम ा राजकी पकषात झाल. १९४४ मध जसटीस पाटवी ददवड कळघम महणन ओळखली जाऊ लागली. १९४९ मध ातन एक गट बाहर पडला व ता गटान ददवड मननरि कळघम पकष सथापन कला. तातनही बाहर पडलला एका गटान ऑल इदडा अणणा ददवड मननरि कळघम ा पकषाची १९७२ मध सथापना कली.

तदमळ अखसमता जोपासणाच परतन. कदाचा आघाडीतही काही काळ सहराग.

सवभा सतरावरील मतदाराचा पकषाला पादठबा. सततत दीघभाकाळ रादहलान अनक उपाोजना राबवला.

90

१. तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) राजकी सतता परापत करणासाठी जवहा लोक एकरि ऊन दनवडणक परदकरत सहरागी होतात, तवहा ता सघटनाना ....... महटल जात.

(अ) सरकार (ब) समाज (क) राजकी पकष (ड) सामादजक ससथा

(२) नरशनल कॉनफरनस हा पकष ...... ा राजात आह. (अ) ओदडशा (ब) आसाम (क) दबहार (ड) जमम आदण काशमीर

(३) जसटीस पाटवी ा बाहणतर चळवळीच रपातर ........... ा राजकी पकषात झाल.

(अ) आसाम गण पररषद (ब) दशवसना (क) ददवड मनरि कळघम (ड) जमम आदण काशमीर नरशनल कॉनफरनस

२. पढील तवधान क की बरोबर ि सकारि सपटि करा. (१) राजकी पकष शासन व जनता ाचातील दवा

महणन काम करतात.

(२) राजकी पकष ा सामादजक सघटनाच असतात. (३) आघाडी शासनातन अखसथरता दनमाभाण होत. (४) ‘दशरोमणी अकाली दल’ हा राषी पकष आह.

३. पढील सकलपना सपटि करा. (१) पराददशकता (२) राषी पकष

४. खालील पशनाी थोडरतयाि उतिर तलहा. (१) राजकी पकषाची ठळक वदशषट सपष करा. (२) रारतातील पकषपदधतीचा सवरपात का बदल

झाला आह ?

उपकरम

(१) तमचा आई-बाबाच नाव जा लोकसरा मतदार सघात त तो मतदारसघ महाराषाचा नकाशा आराखडात दाखवा.

(२) रारताचा नकाशा आराखडात परमख राजकी पराददशक पकषाचा परराव कोठ-कोठ आह ती दठकाण दाखवा.

सवाधतयातय

91

४. सामातजक ि राजकीय चळिळी

एका सथादनक वतभामानपरिातील ही बातमी वाचा. ळवळी का ?समाजातला सवभाच वकटीना राजकी पकषात

सहरागी होऊन सावभाजदनक दहतासाठी काही करण शक असतच अस नाही. काही लोक एखादयाच परशनावर लकष कददत करन ता परशनाचा पाठपरावा करतात. ताचा दनराकरणासाठी लोकाना सघदटत करन शासनावर एखादी कती करणासाठी दबाव आणणाचा परतन करतात. साततान कदतशील राहन ता समसबाबत जनमत तार करन राजकी पकष व सरकारवर दबाव आणणाच काम कल जात. ा सामदहक कतटीना ‘चळवळ’ अस महणतात. सामदहक कती हा चळवळीचा गारा असतो.

लोकशाहीमध चळवळटीना फार महतव असत. चळवळटीतन अनक सावभाजदनक परशन चचवत तात. शासनाला ता परशनाची दखल घावी लागत. चळवळटीतील नत व काभाकतव शासनाला ता परशनाचा सदराभात आवशक ती सवभा मादहती परवतात. धोरण आखताना अशा मादहतीचा शासनाला उपोग होतो.

शासनाचा काही दनणभााना अथवा धोरणाना दवरोध करणासाठीही चळवळी उभा कला जातात. दनषध अथवा परदतकार करणाचा हकक (Right to protest) हा लोकशाहीतील एक महतवाचा हकक आह. परत तो अतत समान व जबाबदारीन वापरला पादहज.

वतभामानपरिातला ा बातमीत चळवळटीचा उलख आह. ताचा अथभा तमही साग शकाल का ?

ा बातमीत सट सट अस एकक दवष ददसतात. महणज चळवळी एकाच दवषाशी सबदधत असतात का ?

चळवळटीनी परसपराना सहकाभा कलास ती अदधक पररावी होईल अस तमहाला वाटत का ?

मागील पाठात आपण राषी आदण पराददशक पकषादवषी जाणन घतल. राजकी पकष सततचा सपधवत असतात व दनवडणका दजकन त सामान जनतच परशन सोडवणाचा परतन करतात. राजकी पकषाची रदमका सवभासमावशक सवरपाची असत. ताना कोणतातरी एकाच परशनावर लकष कददत करन चालत नाही. सावभाजदनक सवचछतपासन त अवकाश सशोधनापातचा सवभा बाबटीचा ताना राषी रदमकतन दवचार करन दनणभा घावा लागतो. समाजातला सवभा समाजघटकाचा समसासाठी राजकी पकषाकड काही काभाकरम असावा लागतो. शतकरी, कामगार, उदयोजक, मदहला, वा वगभा, जषठ वकी अशा सवााचा दवचार करन राजकी पकष धोरण ठरवतात.

बालदववाहादवरोधीचा चळवळीला बरच श आल असन बालदववाहाचा परमाणात समार ५०% घट झाली आह. ा चळवळीतील काभाकताानी खप सजगपण काम कल.

हडादवरोधी चळवळीचा काभाकताानीही ताना मदत कली. ाच पररसरात आता कपोषणादवरोधी मोहीम हाती घण आवशक आह. कारण गररबी आदण कपोषण ा आणखी दखल घणाजोगा समसा आहत.

दवसथादपताच पनवभासन ोग परकार वहाव, ताच उपजीदवकच साधन सरदकषत राहाव महणन आपला दशातील सदकर चळवळी कोणता ?

साागा पाह ?

92

ळवळ महिज कातय ? चळवळ ही एक सामदहक कती असत. तात

अनक लोकाचा सदकर सहराग अपदकषत असतो. चळवळ ह लोकाच दवदशष परशनारोवती

दनमाभाण झालल सघटन असत. उदा., परदषण हा एकच परशन घऊन चळवळ उरी राह शकत.

चळवळीसमोर एखादा दनखशचत सावभाजदनक हत अथवा परशन असतो. उदा., भरषाचारदवरोधी चळवळीचा हत भरषाचार नष करणाचा असतो.

चळवळीला नततव असत. नततवामळ चळवळ दकराशील राहत. चळवळीचा हत, काभाकरम, आदोलनातमक पदवरिा ादवषी दनणभा घता तात. खबीर नततव असल तर चळवळ पररणामकारक होत.

चळवळटीचा सघटना असतात. सघटनादशवा चळवळटीना साततान परशनाचा पाठपरावा करता त नाही. उदा., शतकऱाचा चळवळीसाठी शतकरी सघटना काम करत.

कोणताही चळवळीला जनतचा पादठबा आवशक असतो. चळवळ जा परशनारोवती दनमाभाण

चचाय करा.चळवळी जरी एकाच परशनाचा पाठपरावा

करत असला तरी चळवळटीमाग एक वापक दवचारसरणी असत. उदा., बालदववाह अथवा हडाबदी चळवळटीचा लोकशाही, मदहलाच सकषमीकरण, सामादजक समता अशा मलावर दवशवास असतो. काही चळवळटीच थावकाश राजकी पकषात रपातर होत.

रारतातला कोणता चळवळटीमळ नाालात जनदहताथभा ादचका दाखल होऊन नाालाला तावर दनणभा दयावा लागला ?

महातमा फल, महातमा गाधी, सत गाडग महाराज, डॉ. बाबासाहब आबडकर ानी कोणता चळवळी उभा कला ?

साागा पाह ?

झाली आह तो परशन जनतला आपला वाटला पादहज. तासाठी दनखशचत काभाकरम ठरवन ताआधार चळवळी जनमताला आकार दणाचा परतन करतात.

खालील सवाद वाा व ततयावर एक पररचछद तलहा.

मानवी हकक रकषणाची चळवळ जर जगरर पररावी झाली तर अन कोणताच

चळवळटीची गरज नाही.

पण दवकसनशील दशामधील परशन दकतीतरी वगळ आहत. तथील सामादजक, आदथभाक, सासकदतक पररखसथती वगळी

असलान तातन अन चळवळी दनमाभाण होऊ शकतात.

दबदटश राजवटीत चळवळी दडपला जात असत. परत लोकशाही ववसथत चळवळी असण ह दनकोप लोकशाहीच लकषण आह.

हही खरच आह. नाहीतर ‘मली वाचवा’

अस आपलाला महणाव लागल नसत.

चळवळीचा अनरव आपलाला आताच घता ईल. आपण आपला शाळचा पररसर मलटीसाठी दनरभा करणासाठी चळवळ सर करा का ?

93

सावभाजदनक परशन कवळ सामादजक कषरिातल असतात अस नवह, तर त समाजाचा कोणताही कषरिातन दनमाभाण होऊ शकतात. समाजसधारणसाठी आपला दशात आदण दवशषतः महाराषात अनक चळवळी उभा रादहला व तातन समाज आधदनक होणास सरवात झाली.

आपला सवाततासाठीचा लढा हीसदधा एक सामादजक चळवळच होती.

राजकी व आदथभाक चळवळटीतन नागररकाचा हककाच जतन, मतादधकार, दकमान वतन, आदथभाक सरदकषतता अस परशन हाताळल जातात. सवदशी ही एक महतवाची आदथभाक चळवळ आह.

माहीत आह का तमहााला?

करणाचा हककावर गदा आणली. छोटा नागपर पररसरातील कोलाम, ओदडशातील गोड, महाराषातील कोळी, दरल, रामोशी, दबहारमधील सथाळ, मडा आददवासटीनी मोठा

परमाणात उठाव कला. तवहापासन आददवासटीचा सघषभा चाल आह. रारतातील आददवासटीच अनक परशन आहत. तातील परमख परशन महणज ताचा वनावरील अदधकार नाकारला जातो. आददवासी चळवळीची परमख मागणी महणज आददवासटीच वनावरील अदधकार मान करावत, वनातील उतपादन गोळा करणाचा आदण वनजदमनीवर लागवड करणाचा अदधकार ताना दमळावा.

भारिािील शिकरी ळवळ : रारतातील शतकरी चळवळ ही एक अतत महतवाची चळवळ आह. दबदटशाचा राजवटीत वासाहदतक काळातील सरकारचा शतीदवरोधी धोरणामळ शतकरी सघदटत होऊ लागल. बारडोली, चपारण, खोतीचा परशन ा शतकऱाचा चळवळीदवषी तमहाला माहीत असलच. शतकरी चळवळटीचा पररणा महातमा फल, नामतवी रानड आदण महातमा गाधी ाचा दवचारामधन घतला जातात.

शतीदवषक काही सधारणामळ (उदा. कळकादा, कसल ताची जमीन इतादी.) शतकरी चळवळ सथ रादहली. हररतकरातीनतर मारि शतकरी चळवळ अदधक दकराशील आदण पररणामकारक होऊ लागली. शतीच उतपादन वाढवणासाठी आदण अननधानाबाबत सवपणभा होणासाठी हररतकराती करणात आली, परत ताचा गरीब शतकऱाना फादा झाला नाही. शतकऱामध गरीब आदण शीमत अस वगभा दनमाभाण झाल. ताचातील असतोष वाढला व शतकऱाचा आदोलनाला सरवात झाली.

अधशदधा दनमभालन चळवळ, नदयाच परदषण रोखणासबधी चळवळ, सरिी भरण हतदवरोधी चळवळ, ‘नॉट इन मा नम’ अशा चळवळटीदवषी वतभामानपरिामध णाऱा बातमाच सकलन करा.

करन पहा.तबरसा मडा

चचाय करा.रारतातील रदमपरिाचा चळवळी कोणता

मद दयाबाबत आगरही आहत ?

भारिािील पमख ळवळी

आतदवासी ळवळ : सवाततपवभा काळात दबदटशानी आददवासटीचा जगल सपततीवर उदरदनवाभाह

94

आरथिक असररषितता, कामगार कायदााच सारषिण नसण, अमयाथिद कामाच तास, कामाचया रिकाणी असणारी असररषितता, अनारोगय इतयादी आजचया कामगार चळवळीपढील समसया आहत.

सतरी चळवळ : सवातातयपवथि काळात भारतात सती चळवळीची सरवात परोगामी परषााचया पढाकारान झाली. ससतयाावर होणारा अनयाय, तयााच शोषण ााबन तयााना सनमानान जगता याव व सावथिजरनक जीवनात सहभाग घता यावा यासािी अनक सधारणा चळवळी

सर झालया. ईशवरचादर रवदासागर, राजा राममोहन रॉय, महातमा जोतीराव फल, सारवतीबाई फल, महषषी धोडो कशव कवव, पारडता रमाबाई, रमाबाई रानड यााचया पढाकारामळ सतीचया परला रवरोध, रवधवा पनरवथिवाह, सती रशषिण, बालरववाहास रवरोध, ससतयााना मतदानाचा अरधकार याासारखया सधारणा होऊ शकलया. सवातातयानातर भारताचया सारवधानात ससतयााना सवथिच बाबतीत समान हकक दणयात आल आहत. परात अनक षिताात ससतयााना परतयषिात मात समान वागणक रदली जात नवहती. सती सवातातय ह या काळातील ससतयााचया चळवळीच उद रदषट होत. या काळातील ससतयााची चळवळ परामखयान माणस महणन दजाथि रमळावा यासािी होती. ससतयााच सवातातय हाही तयामागील एक उदश होता.

भारतामधय भरषटाचार, जारतवयवसला रवरोध, कटटर धारमथिकतला रवरोध या समसयाारवरोधात आादोलन सर झाली. या आादोलनाामधय ससतया मोठा परमाणावर सहभागी झालया होतया. तयाातन ससतयााना आपलयावर होणाऱया अनयायाची जाणीव

साववतरीबाई फलशतकऱयााचया व शतमजरााचया कलयाणासािी

शासनान कोणतया योजना राबवलया आहत ?

करन पहा.

कामगार चळवळ : भारतातलया कामगार चळवळीला औदोरगकीकरणाची पाशवथिभमी आह. एकोरणसावया शतकाचया उततराधाथित भारतात कापड रगरणया, रलव कपनया याासारखया उदोगााची सरवात झाली होती. १८९९ मधय रलवचया कामगाराानी आपलया मागणयाासािी साप कला. कामगारााच परशन सोडवणयासािी वयापक साघटना मात १९२० मधय सापन झाली. ती ‘ऑल इारडया टड यरनयन कागस’ महणन उलखली जात.

सवातातयोततर काळात कामगार चळवळ अरधक परभावीपण काम कर लागली. १९६० आरण ७० चया दशकात कामगार चळवळीची अनक आादोलन झाली. परात १९८० पासन कामगार चळवळ रवखरली गली. भारतभर कामगारााच परशन नवयान उभ राहत आहत. कारण जागरतकीकरणाचा पररणाम कामगार चळवळीवर झाला. अससर रोजगार, कताटी कामगार,

भारतातलया कामगार चळवळीला औदोरगकीकरणाची पाशवथिभमी आह. एकोरणसावया शतकाचया उततराधाथित भारतात कापड रगरणया, रलव कपनया याासारखया उदोगााची सरवात झाली होती.

शतमालाला योगय भाव रमळावा, शतीला उदोगाचा दजाथि रमळावा, सवामीनान आयोगाचया रशफारशी सवीकारावयात, कजथिमाफी, कजथिमकी आरण राषटीय शतीरवषयक धोरण या शतकरी साघटनााचया परमख मागणया आहत.

शतकरी साघटना, भारतीय रकसान यरनयन, ऑल इारडया रकसान सभा या भारतातील काही महतवाचया शतकऱयााचया साघटना आहत.

रमाबाई रानड

95

रारताच जलपरष ा नावान ओळखल जाणार डॉ.राजददसह राणा ानी राजसथान थ मोठी जलकराती घडवन आणली आह. राजसथानमध हजारो ‘जोहड’ (नदयावरील मातीच

बधार) दनमाभाण करणाचा माधमातन राजददसह परदसदधीस आल होत. दसह ानी राजसथानचा वाळवटात नदया पनरजजीदवत कला. तानी ‘तरण रारत सघ’ ा सघटनची सथापना करन शकडो गावामध समार अकरा हजार जोहड दनमाभाण कल. दशरर पदारिा काढन जलसवधभान, नदया पनरजजीदवत करण, वनसवधभान, वनजीवन सवधभान मोहीम राबवली आह. गली ३१ वषव ताची ही सामादजक चळवळ सर आह. डॉ. राजददसह राणा ह पाणाच नोबल समजला जाणाऱा ‘सटारकहोम वॉटर पराइझ’च मानकरी आहत.

झाली. खसरिाचा पढाकारान खसरिाची चळवळ सर झाली. रारतातील सरिी चळवळटीच सवरप एकसघ नाही, परत खसरिाच आरोग, ताची सामादजक सरदकषतता, ताच आदथभाक सवावलबन आदण सकषमीकरण ा मद दयाचा दवचार दवदवध पातळीवर ा सरिी सघटना करताना ददसतात. खसरिाच दशकषण आदण ताना माणस महणन दजाभा व परदतषठा दमळावी ाचा आगरह ह सरिी चळवळीसमोरील आजच आवहान आह.

पतयावावरि ळवळ : पाभावरणाचा ऱहास ही आजचा काळातील एक राषी व आतरराषी पातळीवरील गरीर समसा आह ह आपण जाणतोच. पाभावरणाचा ऱहास रोखणासाठी आतरराषी

पातळीवरही अनक चळवळी सदकर आहत आदण ा कषरिात आतरराषी सहकाभाही खप मोठा परमाणावर आह.

रारतातही पाभावरणातील दवदवध दवषाना पराधान दत अनक चळवळी सदकर आहत. जवदवदवधतच सरकषण, पाणाचा दवदवध सरोताच जतन, जगल आवरण, नदयाच परदषण, हररतपटटाच सरकषण, रासादनक दवाचा वापर व ताच दषपररणाम इतादी परशन घऊन चळवळी सघषभा करत आहत.

गराहक ळवळ : १९८६ साली गराहक सरकषण कादा अखसततवात आला. तानतर गराहक चळवळीचा उद झाला. ा चळवळीच उद ददष वापक आह. समाजातील परतक घटक हा गराहक असतो. अथभाववसथतील बदलामळ, तसच समाजववसथा बदललामळ गराहकावर पररणाम होतो. ताला अनक समसाना तोड दयाव लागत. जस रसळ, वसतची वाढवलली दकमत, वजन-मापातील फसवणक इतादी. अशा परकारचा फसवणकीपासन गराहकाच सरकषण करणासाठी गराहक चळवळ अखसततवात आली.

चळवळी नागररकाचा सावभाजदनक जीवनातील सहराग वाढवतात. १९८० नतरचा चळवळटीना ‘नवसामादजक चळवळी’ महटल जात. कारण ताच सवरप आधीचा चळवळटीपकषा वगळ होत. ता

पतयावावरि रकि

डहॉ.राजदतसह रािा

96

१. तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) शतकरी चळवळीची ...... ही परमख मागणी आह. (अ) वनजदमनीवर लागवड करणाचा अदधकार

दमळावा. (ब) शतमालाला ोग राव दमळावा. (क) गराहकाच सरकषण करण. (ड) धरण बाधावीत.

(२) शतीच उतपादन वाढवणासाठी आदण अननधानाबाबत सवपणभा होणासाठी ...... करणात आली.

(अ) जलकराती (ब) हररतकराती (क) औदयोदगक कराती (ड) धवलकराती

२. ीपा तलहा. (१) आददवासी चळवळ (२) कामगार चळवळ

३. खालील पशनाी थोडरतयाि उतिर तलहा. (१) पाभावरण चळवळीच काभा सपष करा.

(२) रारतातील शतकरी चळवळीच सवरप सपष करा. (३) सवाततपवभा काळात सरिी चळवळी कोणता

सधारणासाठी लढत होता?

४. खालील तवधान सकारि सपटि करा. (१) लोकशाहीमध चळवळटीना फार महतव असत. (२) चळवळीला खबीर नततवाची गरज नसत. (३) गराहक चळवळ अखसततवात आली.

उपकरम

(१) दवदवध सामादजक चळवळटीचा आदोलनादवषी वतभामानपरिातील बातमाच सकलन करा.

(२) आपला पररसरातील सावभाजदनक समसा सोडवणासाठी परतन करणाऱा चळवळटीचा कााभाचा अहवाल दलहा.

(३) राजी अथवा धान दवकत घताना तमची वजनात फसवणक झाली तर गराहक सरकषण कादयातगभात तमही कशी तकरार कराल, ाचा नमना तार करा.

अदधक दवषदनषठ होऊ लागला, महणजच एकका दवषारोवती जनआदोलन उर करणाच परतन होऊ लागल.

पढील पाठात आपण लोकशाहीसमोरील आवहानाचा दवचार करणार आहोत.

सवाधतयातय

97

ापववी महटलापरमाण लोकशाही ही एक साततान चालणारी दजवत परदकरा आह. लोकशाहीचा सवीकार कला महणज लोकशाही अखसततवात आली अस होत नाही. तामळ लोकशाही दटकवणासाठी दकष राहाव लागत, जाणीवपवभाक परतन कराव लागतात. लोकशाहीला असणार धोक वळीच ओळखन ताच लोकशाहीचा मागाभानच दनराकरण करण आवशक असत. परसतत पाठात आपण रारती लोकशाहीसमोर कोणती आवहान आहत ाचा परामखान दवचार करणार आहोत. ततपववी जागदतक पातळीवर लोकशाहीसमोरील आवहानाचा आपण थोडकात दवचार कर.

आज जगातला परतक दश आपण लोकशाहीवादी असलाच महणतो. परत परतकषात मारि लोकाच हकक आदण सवातत अबादधत ठवणारी आदण जनकलाणाला पराधान दणारी लोकशाही फारच थोडा दशामध आह. लषकरी राजवटटीचा मोठा धोका लोकशाहीसमोर आह. तामळ जागदतक पातळीवर खऱा लोकशाहीचा परसार होण व परतक दशात दतचा अवलब ह लोकशाहीसमोरील मोठ आवहान आह. लोकशाही परसाराच ह जागदतक पातळीवरील आवहान आह.

दवदरनन कषरिात पोहचली पादहज. सवभा समाज घटकाच सामीलीकरण, सामादजक ससथाना सवाततता, नागररकाच सकषमीकरण, मानवी मलाच जतन इतादी मागभा तासाठी अवलबाव लागतील. खरी लोकशाही रजवणाच ह काभा पणभा होणाची गरज आह.

लोकशाहीची पाळमळ आणखी खोलवर नण ह जगातला सवभाच लोकशाही राषापढील मोठ आवहान आह. सवातत, समता, बधता व ना, शातता, दवकास आदण मानवतावाद ही मल समाजाचा सवभा सतरावर नण आवशक आह. तासाठी आवशक वापक सहमतीही पनहा लोकशाही मागाभानच दनमाभाण करता ण शक आह. लोकशाही खोलवर नणासाठी ा सधारणाची आवशकता आह.

भारिीतय लोकशाहीसमोरील आवहानलोकशाही अदधक अथभापणभा करणाचा दषीन

शासनान सततच दवकदीकरण करण व मदहला आदण दबभाल घटकाना आरकषण ा उपाोजना राबवला.

दबगर लोकशाही ववसथकडन लोकशाही ववसथकड परवास कराचा झालास कोणता लोकशाही ससथा दनमाभाण करावा लागतील ?

मला पडलल पशन...चीनन आदथभाक सधारणा सवीकारला.

जागदतक वापार सघटनच सदसतवही सवीकारल. परत दतथ एकाच पकषाच वचभासव कस अस शकत ? चीन ह लोकशाही राष आह का ?

५. भारतीय लोकशाहीसमोरील आवहान

जा दशामध लोकशाही रजली आह अस आपण महणतो तथही लोकशाहीचा वावर माभाददतच आह. रारतासारखा अन दशामधही लोकशाही महणज कवळ मतदान, दनवडणका, शासनववहार, नााल इतादटीचा बोध होतो. परत ह लोकशाहीच कवळ राजकी सवरप आह. लोकशाही जर एक जीवनमागभा वहाचा असल तर लोकशाही समाजाचा

लोकशाहीत राजकी पकष दनवडणकीत सामील होऊन सततत परवश करतात, परत राजकी पकषाचा अतगभात दनवडणका होतात का ? राजकी पकषानी सघटनातगभात दनवडणका घण आवशक असत, परत अशा दनवडणका होतात का ?

साागा पाह ?

98

परत तातन नागररकाचा हाती खरी सतता आली का ा परशनाचा दवचार करण आवशक आह.

जमािवाद व दहशिवाद : धादमभाक सघषभा आदण तातन दनमाभाण होणारा दहशतवाद ह रारती लोकशाहीसमोरील सवाात मोठ आवहान आह. समाजात धादमभाक तढ वाढलामळ सामादजक सथभा नाहीस होत. दहशतवादासारखा घटनामळ लोकाचा लोकशाहीतील सहराग कमी होतो.

डाव उगरवादी (नकलवादी) : नकषलवाद ही रारतातील खप मोठी समसा आह. रदमहीन शतकरी, आददवासी ाचावर होणाऱा अनााला दर करणासाठी नकषलवाद सर झाला. ा नकषलवादान आता उगर रप धारण कल आह. पण ातील शतकरी-आददवासी ाचा समसाच महतव कमी होऊन सरकारला दहसक पदधतीन दवरोध करण, पोलीसदलावर हल करण, ासारखा मागााचा वापर नकषलवादी गटाकडन कला जातो.

भरटिाार : रारतामध सावभाजदनक कषरिात मोठा परमाणावर भरषाचाराची समसा ददसन त. राजकी आदण परशासकी सतरावरील भरषाचारामळ सरकारची काभाकषमता कमी होत. सरकारी कामाना लागणारा वळ, सावभाजदनक सोई व सदवधाची घसरलली गणवतता, वगवगळ आदथभाक घोटाळ ामळ एकण ववसथबदल अदवशवास आदण असमाधानाची रावना लोकामध दनमाभाण होत. दनवडणक परदकरमध होणारा भरषाचार, बनावट मतदान, मतदाराना लाच

दण, पळवन नण ासारखा घटनामळ लोकाचा लोकशाही परदकरवरील दवशवास उड शकतो.

राजकारिा गनहगारीकरि : राजकी परदकरमध गनहगाराचा वाढता सहराग ही लोकशाही ववसथसमोरील एक गरीर समसा आह. गनहगारी पाशवभारमी, गनहगारी सवरपाच आरोप, भरषाचाराच आरोप असलला वकटीना काही वळा राजकी पकषाकडन उमदवारी ददली जात. तामळ राजकारणामध पसा आदण गडदगरी ाच महतव वाढत. दनवडणकीचा वळी दहसाचाराचा वापर होऊ शकतो.

सामातजक आवहान : वर उलखलला आवहानावदतररक लोकशाहीसमोर काही सामादजक आवहानही आहत. बरोजगारी, वसनाधीनता, दषकाळ, साधनसपततीच असमान दवतरण, गरीब-शीमत ाचातील वाढती दरी, जातीता इतादी सामादजक परशन सोडवण आवशक आह.

भारिीतय लोकशाही तयशसवी करणतयासाठी कातय करिा तयईल ?

(१) लोकशाहीत बहमताला खप महतव आह. लोकशाही शासनपरकारात बहमत दमळवणारा पकष सततवर तो. ससदमध सवभा दनणभा बहमतान घतल जातात. बहसख समाजाच कलाण हा लोकशाहीचा उदश असतो. बहमताला महतव दताना अलपमतात असणार आदण अलपसख असणार ाचावर अना होणाची शकता असत. लोकशाही ह जरी बहमतान चालणार सरकार असल तरी अलपमतात असणाऱा लोकाना दनणभापरदकरत सामावन घण, ताचा दहतसबधाचा दवचार करण ह दखील सरकारच कतभाव आह. थोडकात लोकशाही शासनामध सवााचा मताना महतव असाला हव. ताचपरमाण बहमताच सरकार ह बहसख असलला समाजाच सरकार अस न. सवभा धादमभाक, वादशक, रादषक, जाती गटाना लोकशाहीमधील दनणभा परदकरमध सहरागी होणाची समान सधी दमळाला हवी.

(२) रारतातील नााल राजकी परदकरा

िमहाला कातय वाि ?राजकारणातील घराणशाही ही आपला

लोकशाहीसमोरील मोठी समसा आह. राजकारणात एकाच कटबाची मकदारी दनमाभाण झालान लोकशाहीचा अवकाश (democratic space) आकरसतो. सामान लोकाना सावभाजदनक कषरिात सहराग दमळत नाही.

99

अदधकादधक पारदशभाक होणासाठी जाणीवपवभाक परतन करताना ददसत आहत. दवशषकरन राजकारणाच गनहगारीकरण रोखणासाठी गनहगाराना कडक दशकषा आदण राजकी परदकरत सहरागी होणास बदी अस दनबाध नाालान घातल आहत.

(३) रारतातील लोकशाही शसवी करणासाठी कवळ सरकार, परशासन व नाालीन पातळीवर परतन होण परस नाही. ासाठी सामादजक व वखकक पातळीवर परतकानच जाणीवपवभाक परतन कल पादहजत. शासकी आदण परशासकी पातळीवर सवभा दशकषा अदरान, सवचछ रारत अदरान, गराम समदधी ोजना, सव-मदत गटाची सथापना, महातमा गाधी राषी गरामीण रोजगार ोजना ासारख अनक

उपकरम राबवल जातात. खसरिाच राजकी परदतदनदधतव वाढवणासाठी सथादनक शासन ससथामध खसरिासाठी ५०% जागा राखीव ठवणात आला आहत.

(४) रारतातील लोकशाही शसवी वहाला हवी असल तर सवभाच पातळावर नागररकाचा सहराग वाढला पादहज. दवशषतः शासनववहाराचा पातळीवर तो वाढलास सावभाजदनक धोरणाच सवरप बदलल. सवादातन ताची दनदमभाती होईल. सततवर न ऊ शकललाबरोबरही दवाण-घवाण असण लोकशाहीचा शासाठी आवशक आह.

समता, सवातत, सामादजक ना, धमभादनरपकषता आपला व खकक जीवनातही ा मलाचा आदर व जोपासना कराला हवी. आपण दशाच एक जबाबदार नागररक आहोत, ही जाणीव परतकान ठवली तरच लोकशाही शसवी होईल.

१. तदललतया पतयावातयापकी तयोगतय पतयावातय तनवडन तवधान पिवा करा.

(१) लोकशाहीमध ......... दनवडणकीत सामील होऊन सततत परवश करतात.

(अ) राजकी पकष (ब) नााल (क) सामादजक ससथा (ड) वरीलपकी नाही.

(२) जगातील सवभाच लोकशाही राषापढील मोठ आवहान महणज ........... .

(अ) धादमभाक सघषभा (ब) नकषलवादी कारवाा (क) लोकशाहीची पाळमळ आणखी खोलवर नण. (ड) गडदगरीला महतव

२. पढील तवधान क की बरोबर ि सकारि सपटि करा. (१) लोकशाही दटकवणासाठी दकष राहाव लागत. (२) डावा उगरवादी चळवळीत आज शतकरी व

आददवासी ाचा समसाच महतव वाढत आह. (३) दनवडणकीतील भरषाचारामळ लोकाचा लोकशाही

परदकरवरचा दवशवास उड शकतो.

३. ीपा तलहा. (१) डाव उगरवादी (२) भरषाचार

४. खालील पशनाी थोडरतयाि उतिर तलहा. (१) रारतात लोकशाहीचा शासाठी कोणता बाबी

आवशक आहत ? (२) राजकारणाच गनहगारीकरण झालामळ कोणत

पररणाम होतात ? (३) राजकी परदकरा पारदशभाक होणासाठी कोणत

परतन कल जातात ? उपकरम

(१) भरषाचाराला आळा घालणासाठी तमही कोणता उपाोजना सचवाल ाची ादी करा.

(२) ‘रारतातील दहशतवाद’ ा समसवर वगाभात गटचचवच आोजन करा.

(३) ‘वसनमकी’ ा दवषावर पथनाट सादर करा.

सवाधतयातय

100

राजतयशासताचतया अभतयासान....

रारतातील परतक नागररक, मग तो गावात, तालकाचा दठकाणी अथवा शहरात राहणारा असो, दररोज अनक नागरी आदण राजकी परशनाशी साततान जोडलला असतो. रदहवासाचा दाखला, जातीचा दाखला, आधारकाडभा ासाठी कोणाला रटाव ? पाणी, सावभाजदनक सवचछतदवषी कोठ तकरार करावी ? घरासबधी कागदपरि कोठन दमळवावीत ? सावभाजदनक सदवधा दमळवणासाठी का कराव ? ासारखा अनक बाबटीदवषीची मादहती नागररकशासरि आदण राजशासरिाचा अभासातन दमळत. दशाचा नागररक महणन आपलाला असलला हकक-कतभावाची जाणीव ा अभासातन होत. रारतात आदण रारताबाहर तमहाला परवास कराचा असल तर नागररक महणन आवशक जाणीवा ा दवषाचा अभासातन दनमाभाण होतात..

शाळा सपवन तमही जवहा रदवषादवषी दनोजन कराल तवहाही तमहाला राजशासरि दवषाची मदत होणार आह. कदी लोकसवा आोग, महाराष लोकसवा आोग आदण बकामधील ररतीसाठी असणाऱा परीकषाचा अभासकरमात रारती शासन आदण राजकारण ा दवषाचा समावश असतो. तमही ववसााचा सधीसाठी कोणतही कषरि दनवडा, राजशासरि हा ताचा पाा आह. ताचपरमाण आतरराषी राजकारण, लोक परशासन, शातता व सघषभा ा दवषाचा अभास राजशासरिादशवा होऊ शकत नाही. ा अभास दवषामध रोजगाराचा आता अनक सधी उपलबध आहत. ता कवळ अधापन आदण सशोधन ाच कषरिात नाहीत तर मादहती तरिजान, धोरण दवशलषण, राजकी नताचा सलागार सघटना ातही उपलबध आहत.

जागदतकीकरणान राजशासरिाचा वावहाररक उपोग करता ईल अशा अनक सधी दनमाभाण झाला आहत. शासन आदण राजकारण जाणणाऱा सशोधक आदण मधसथ वकटीची आज राजकी पकष, दबाव गट, दबगर शासकी सघटना, सवसवी सघटना ाना गरज आह. राजकी परदकरा आदण नोकरशाहीची गतागत समजणाऱा व दवशलषणातमक कौशल असणाऱा वकटीची सवभारि गरज आह.