Thô ñöôïc ño baèng ñoä daøi traûi töø moät xöù sôû xa xaêm tôùi khu vöïc nhöõng lö daân raûi raùc ôû nôi cuøng trôøi cuoái ñaát. Thô nhaäp vaøo doøng chaûy môùi, khoaûng khoaùt, cuøng chuyeån ñoäng baát keå nhöõng phaân caùc khoâng thôøi gian. Thô coù theå laø soáng söôïng vaø nguøn nguït löûa, co theå saïn soûi hay vaøng roøng nhöng döùt khoaùt, ôû ngoaøi nhöõng caùnh cöû ñaõ kheùp. Vaø vaäy, thô khoâng coøn laø tieáng than ñôn leû maø la baûn ñoàng ca, khoâng coøn söï cheát maø laø söï soáng: nhö ngoïn lao neùm ra cheû doïc nhöõng con ñöôøng. Thô coù maë nhö moät ngaïc nhieân vaø maõi maõi nhö moät ngaïc nhieân, bôûi moät ñieàu chung quanh chuùng ta vaãn coøn ñaày böùt phaù nôi nhöõn taâm hoàn aêm aép chaát thô vaø ñôøi thô.

THÔ

4 • TC THÔ 6

Nghieäp Thô

Chaân Phöông

taëng vaøi nhaø thô treû

Coù laàn Toá Höõu hoûi Nicolas Guilleùn veà thieân chöùc cuûa thi só. Nha thô danh tieáng ñaát Cuba ñaùp goïn: Tröôùc heát ñöøng laøm th dôû.

Töø thôøi La maõ thi haøo Horace cuõng noùi töông töï. Veùriteù de L Palice. Ngöôøi laøm thô naøo maø chaúng bieát ñieàu naøy. Nhöng traùn ñöôïc hay khoâng laø chuyeän khaùc.

Caùc toøa soaïn hình nhö luùc naøo cuõng bò thô dôû traøn ngaäp. Hug Kenner thôøi laøm bieân taäp thô cho moät taïp chí lôùn baùn khaép nöôùc Myõ thöôøng xuyeân phaûi neùm boû chín möôi chín phaàn traêm baûn thaûo nhaä ñöôïc. Thôøi gian bieân soaïn tuyeån taäp thô tieáng Phaùp ñöôïc in r treân theá giôùi trong voøng ba möôi naêm (1950-80) Alain Bosquet ña vöùt soït raùc 18.000 aán phaåm thô toài.

Coù leõ so vôùi soá löôïng truyeän ngaén tieåu thuyeát thaát baïi, caùc baø thô dôû vaãn vöôït xa. Taïi sao vaäy? Xeùt hình thöùc beà ngoaøi, moät baø thô ñoâi luùc chæ caàn daêm ba caâu ngaén. Ñieàu naøy deã taïo thaønh aán töôïng raèng thi ca laø moät theå loaïi taøi töû, moät moùn aên chôi cho ñaùm sính thô... Ñoù laø moät sai laàm nghieâm troïng.

Ezra puond coù lôøi khuyeân: Chöa ba möôi tuoåi ñöøng laøm thô. Söï töøng traûi vôùi kinh nghieäm vaø voán soáng voâ cuøng quan troïng. Tuoåi ñôøi seõ daïy chuùng ta nhöõng ñieàu khoâng tröôøng , saùch naøo coù theå chæ ra. Nhaø thô AÁn ñoä thôøi coå ñaïi Rajasekhara caên daën: Thi nhaân phaûi tu thaân tröôùc tieân. Khi Cheá Lan Vieân hoûi xin Nazim Hikmet lôøi khuyeân veà ngheà thô, thi só nöôùc Thoå nhó kyø cöôøi ñaùp: Trong caùi ngheà cöïc kyø khoù khaên cuûa chuùng ta, cuoäc soáng vôùi soá phaän laø thaày.

TC THÔ 6 • 5

... nhöõng caâu thô khoâng ñôn giaûn laø caûm xuùc nhö ngöôøi ta thöôøng nghó, chuùng laø kinh nghieäm. Ñeå vieát ñöôïc moät baøi thô, thi só phaûi vieáng thaêm nhieàu thaønh phoá, con ngöôøi, vaø söï vaät; phaûi bieát raønh muoâng thuù vaø nhöõng muøa chim, vaø caùc cöû ñoäng cuûa töøng ñoùa hoa nôû chaøo buoåi saùng. Nhaø thô phaûi bieát caùch quay veà caùc neûo ñöôøng baêng qua nhöõng vuøng xa laï, caùc cuoäc gaëp gôõ baát ngôø, nhöõng bieät ly ñöôïc tieân tri töø tröôùc; ...Phaûi coù kyû nieäm cuûa nhieàu ñeâm aân aùi, khoâng laàn naøo gioáng laàn naøo, phaûi töøng nghe caùc saûn phuï gaøo la (...). Nhöng coøn phaûi canh chöøng ngöôøi haáp hoái, phaûi töøng ngoài caïnh ngöôøi cheát trong moät gian phoøng cöûa soå môû toang cuøng tieáng nöùc nôû vang leân töøng chaëp. Maø nhö theá vaãn chöa ñuû, neáu môùi chæ coù kyû nieäm. Phaûi bieát queân heát kyû nieäm vaø nhaãn naïi beàn bæ chôø ngaøy chuùng trôû laïi. Bôûi leõ kyû nieäm töï chuùng khoâng laø gì caû. Cho ñeán khi chuùng bieán thaønh maùu huyeát cuûa ta (...).

Rainer Maria Rilke (Taäp cheùp cuûa M.L. Brigge)

Bôûi theá caùc thi phaåm con so thöôøng non keùm. Rilke huûy xeù taäp thô ñaàu ñôøi; Neruda thuù nhaän mình vay möôïn gioïng Sabat Ercasty trong maáy baøi thô trai treû moät caùch khoâng yù thöùc; Borges hoái haän chöa naém vöõng thô töï do maø ñaõ daùm saùng taùc thi phaåm thöù nhaát cuûa oâng theo theå loaïi naøy; William Carlos Williams baét chöôùc tieáng thô John Keats; Yeats, Lawrence, Paz thì lieân tuïc hieäu ñính nhöõng baøi nhöõng caâu baát caäp moãi laàn taùi baûn veà sau. Horace coù lyù khi oâng khuyeân chuùng ta neân caát baûn thaûo trong hoäc tuû chín naêm roài haõy trình laøng, baøi thô chöa ra maét theá gian thi só coù theå xeù boû, nhöng moät chöõ khi ñaõ loït ra thì khoâng caùch naøo thu hoài ñöôïc nöõa.

Theo lôøi AÂu Döông Tu, Chaâu Phaùc laøm thô nhö naáu quaëng luyeän kim, lao taâm khoå töù töø thaùng naøy sang muøa khaùc, thô chöa in thaønh saùch ñaõ ñöôïc ngöôøi cuøng thôøi truyeàn tuïng: nguyeät ñan quí luyeän, vò caäp thaønh thieân, dó baù nhaân khaåu (Luïc Nhaát Thi Thoaïi). Gaàn chuùng ta hôn, Donald Hall ôû Myõ coù baøi söûa ñi söûa laïi treân naêm traêm baän, vaø hoái tieác vì ñaõ cho ñaêng hôi voäi moät soá baøi thô chöa coù ñoaïn keát vöøa yù. OÂng tieát loä trong hoài kyù môùi in Lifework raèng möôøi laêm naêm chæ vieát ñöôïc hai phaàn ba baøi thô daøi “Maáy coâ gaùi cuûa Edward Boit” chaúng hieåu coøn ñuû ngaøy giôø ñeå hoaøn taát vôùi chöùng ung thö daï daøy giai ñoaïn hai. Cuõng may laø caùc nhaø thô Vieät tieàn chieán, beân caïnh baøi söû hoïc baét buoäc “Toå tieân chuùng ta laø gioáng Goâloa”, coøn phaûi thuoäc loøng maáy caâu Boileau sau ñaây:

Haâtez-vous lentement, et, sans perdre courage Vingt fois sur le meùtier remettez votre ouvrage: Polissez le sans cesse et le repolissez; Ajoutez quelquefois, et souvent effacez.

Ars longa... Stanley Kunitz nhaø thô haøng ñaàu nöôùc Myõ trung bình moät naêm saùng taùc moät baøi, töông töï phuï nöõ sinh con. Giaû ñaûo ñeå ñôøi maáy

6 • TC THÔ 6

chöõ: Nhò cuù tam nieân ñaéc. Rilke sau möôøi naêm im laëng nhaäp thaàn haï sinh ñöôïc Khuùc Ai Bi ôû Duino. D.H. Lawrence taâm söï coù nhöõng baøi thô hai möôi naêm môùi laøm xong. Gary Snyder thì hy voïng taùm möôi tuoåi seõ vieát ñöôïc kieät taùc. Ars longa... Duø ñöôïc coi laø thieân taøi, Victor Hugo vaãn bò giôùi pheâ bình cheâ traùch taät caåu thaû vì oâng saûn xuaát thô traøn lan deã daõi.

Rilke thöôøng nhaéc ñeán lôøi daïy cuûa Rodin: Haõy laøm vieäc vaø neân kieân nhaãn. Seferis vieát trong nhaät kyù: Khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc möùc kieân nhaãn phaûi traûi qua ñeå nhìn ra caùc söï vaät bình dò nhaát. Ñeå vieát ra voûn veïn moät caâu thô toâi caàn khoâng bieát laø bao nhieâu nhaãn naïi.

Max Jacob khuyeân nhaø thô treû: Ñöøng bao giôø queân lôøi naøy: “Baét ñaàu söï nghieäp naøo cuõng laø pheùp maøu cuûa lao ñoäng.” Vaø lao ñoäng coù nghóa laø coâ ñôn. Khi Valeùry göûi Mallarmeù maáy baøi thô ñaàu tay ñeå hoûi yù kieán baäc thaøy, taùc giaû Un Coup de Deùs ñaùp: Nhöõng lôøi khuyeân baûo chæ coù coâ ñôn môùi traû lôøi ñöôïc.

Gaëp nhau laàn ñaàu Baudelaire bò Gautier caät vaán: Anh coù thích ñoïc töï ñieån khoâng? Max Jacob caên daën: Neân yeâu thích chöõ, töøng chöõ moät. Laëp ñi laëp laïi, xuùc mieäng baèng chöõ. Nhöng Pound caûnh giaùc chuùng ta ñöøng ñeå ngoân töø meâ hoaëc, nhaát laø tieáng meï: Moät thôøi oâng khoå sôû vì tieáng Anh truyeàn thoáng baùm chaët ñaàu oùc mình khoù caùch thoaùt khoûi: Phaûi maát saùu hoaëc taùm naêm ñeå thaáu ñaït ngheä thuaät cuûa mình, roài phaûi maát theâm möôøi naêm ñeå töï giaûi phoùng khoûi nhöõng gì ñaõ hoïc.

Louis Simpson khuyeân: Ñoïc caøng nhieàu nhaø thô caøng toát. Ñoïc cho ñeán khi ñaàu oùc ñaày ngaäp töø ngöõ, hình töôïng, tieát nhòp. Nghieâm Vuõ cuoái ñôøi Toáng yeâu caàu caùc nhaø thô ñöông thôøi phaûi thoâng suoát töø ñaàu neàn thô Trung Hoa keå töø Sôû töø, Nhaïc Phuû trôû ñi. Ñoái vôùi thi só hieän ñaïi, Pound ñeà nghò caùch ñoïc heä thoáng töø Hy-La baét ñaàu vôùi Homer, Sappho, Catullus, Propertius, Ovid... Eliot ñoøi caùc nhaø thô phaûi “haáp thuï toaøn boä lòch söû vaên hoïc AÂu chaâu”. Hieän nay Dieãm Chaâu vaø vaøi anh em trong nhoùm Trình Baøy ñang thöïc hieän Tuû saùch Thô Theá Giôùi, döï ñònh cho tôùi naêm 2000 seõ giôùi thieäu sang tieáng Vieät ñaïi boä phaän caùc nhaø thô haøng ñaàu cuûa theá kyû naøy. Noùi chung, thi nhaân phaûi hoïc thô tröôùc khi laøm thô, vaø thô thì xöa nay chöa bao giôø coù bieân giôùi.

Ñoïc caùc nhaø thô chöa ñuû. Trong khi Balzac ñònh nghóa tieåu thuyeát gia laø ngöôøi thö kyù cuûa xaõ hoäi, Victor Hugo yeâu caàu “caùc thi só thöù thieät phaûi tieáp thu toaøn boä tö töôûng cuûa thôøi ñaïi mình.” Khoâng nhöõng caàn am hieåu hoïc thuyeát kinh teá, lòch söû khoa hoïc, vaø ñôøi soáng thaät chung quanh,

TC THÔ 6 • 7

Maiakovski coøn ñoøi “nhaø thô phaûi coù maët ngay trung taâm caùc bieán coá vaø söï vaät.” Nietzsche thì möôïn lôøi Zarathustra ñeå pheâ phaùn gay gaét ñaùm thi só hôïm hónh vaø hôøi hôït, boïn khuaáy nöôùc ñuïc nôi bieån caïn, coù ñaàu oùc cuûa con coâng treân heát caùc gioáng coâng: Hoï chöa suy tö ñaày ñuû taän chieàu saâu: bôûi vaäy tình töï cuûa hoï khoâng chaïm ñöôïc ñeán ñaùy.

Coâ ñôn, kieân nhaãn, ñoïc nhieàu hieåu roäng, daán thaân, traàm tö caùi nghieäp thi nhaân thaät laø nhieâu kheâ vaát vaû. Ñoã Phuû taäp baén cung ñeå hoïc pheùp xuyeân taâm chöõ, Valeùry vuøi ñaàu vaøo toaùn hoïc ñeå trau doài buùt löïc, Yeats theo huyeàn phaùi, Snyder tu thieàn,... Maøi kieám, luyeän ñan, dieän bích, v.v... Laøm sao keå heát nhöõng moân phaùp vaø bí quyeát cuûa choán Thi Sôn!

Naøy ngöôøi thi só treû. Leân nuùi ñöôïc bao laâu maø ñaõ voäi ham xuoáng nuùi?

khai buùt möøng Xuaân Bính Tyù

8 • TC THÔ 6

Chaân Phöông

Ñeâm Tröôøng Baéc Myõ

maáy nhaùnh laù vaøng vaø nhöõng tôø quaûng caùoñang giaèng xeù caûm xuùc trong toâi

neáu khoâng xeáp baèng thieàn ñònhcoù theå truïc traëc cho giaác nguû saép tôùi

oo

bieån seõ khoâng nöùt haicuõng chöa hoàng thuûy ngaøy mai

leã giaùng sinh coøn hôn hai thaùng

phôû xe löûaphôû taøu bayaên hoaøi cuõng chaùn

traùi ñaát thì vaãn theo thoùi quenquay maõi moät chieàu

TC THÔ 6 • 9

trong tình huoáng nhö theáduø dante hay lyù baïchcuõng caïn höùng daøi daøi

oo

thaø ñoát neùn nhangñeå ñaåy söï voâ nghóa ra ngoaøi tính khoâi haøi

roài taét ñeøn vaän khí

oo

roán laø trung taâm cuûa buïngbuïng laø chu vi cuûa roánroán laø trung taâm cuûa buïngbuïng laø chu vi cuûa roán

10 • TC THÔ 6

Taøo Lao vôùi Thôøi Gian

ngaøy cuoái tuaànngoaøi kia co ro luõ caây döôùi ñoä aâmcon chim troán laïnhchuù soùc nguû boïng caâymuøa ñoâng khoâng caàn bieát caâu chuyeän no ñoùivaø chuùng ta coù theå thong dong ngaém tuyeát rôicaùi maùy ño caáp ñoä laõng queân chöa ñöôïc phaùt minhtoâi naáu nöôùc soâi pha caø pheâ môùiñoát ñieáu thuoác ñuøa côït vôùi caûm nghó buoàn cöôøimaáy naêm tröôùc hình nhö mình coøn ôû vieät namkhoâng vieäc laøm nhaø cöûa chaúng söï nghieäp tình nhaânlang thang quanh quaån laêng nhaêngtheá maø möôi möôøi naêm sau bieát ñaâungon laønh cöôõi maùy baylaøm du khaùch trôû laïi gheù thaêmít nhaát cuõng bieát laùi xe vaø leân ñöôïc chuïc caânbieát oâkeâ sorry chöôûi theà baèng tieáng Anhmaïnh tay vöùt ñoâ la mua thuoác thôm röôïu gaùihuøng hoàn chöùng minh thò tröôøng töï doöu vieät gaáp nghìn laàn ñaûng trò ñoäc taøisau ñoù phuûi tay vôùi moïi loãi laàm cuûa tha nhaânngaém phi ñaïo nhoû daàn phía döôùi chaântöï nhuû buïng keøm theo chuùt ít haøi loøng:khoâng phaûi traùch nhieäm mìnhneáu traùi ñaát naøy ñaõ lôõ saûn sinhboïn toát soá vaø luõ keùm may maén

TC THÔ 6 • 11

Lieân Töôûng Muøa Xuaân

Taân Anh Quoác ngaäp trôøi naéng aám

treân maáy coät baùo chuùa nhaätluõ soá thoáng keâ chôi uù tim cuøng nhaân phaåm

öôùc gì coù phi cô rieângtoâi seõ laùi voøng Myõ chaâuthaû chôi xaáp giaáy quaûng caùo

MUØA XUAÂN ÑAÏI HAÏ GIAÙtöø giôø ñeán heát thaùng Naêmquyù vò mua nhanh keûo heát!

khaû naêng traøo loäng toâi khoâng thieáuñeå chia ñeàu caùc nuï cöôøicho chuoãi ngaøy ñeïp trôøi saép tôùi

moãi ngaøy môû thuøng thöchaúng coøn chôø ñôïi traùt toøa hoaëc leänh bieät xöù

trí nhôù laø hoang ñaûoqueân daàn môù xaùc giaït troâi

tieáp tuïcsoáng

12 • TC THÔ 6

chung quanh ngaøy caøng nhieàu phuï nöõñuû loaïi kích thöôùc maøu da

teân ca só haùt rongbaét ñaàu reân ræ moät baûn tình ca

toâi thaû oùc lieân töôûngqua beân kia traùi ñaátnôi cheùo goùc traïi giamgaàn coång tha mañeå noù ngoài buoàn naêm phuùt

roài thu hoài trôû laïicho noù tha hoà ñuøa nghòchvôùi nhöõng ñöôøng cong vaø choã kín ñaøn baø

TC THÔ 6 • 13

nguyeãn Tieán

Phoá Chaûy

neû nhuù chuøm traêng voø veõröøng goã nôû xoán xangchieàu chia tay bìm bòp

ñaäp toùe löûa gioøng soâng ræ hanñuøø ñeo phoâi pha ñuïng ñeøo phaûi phoá

chaân tröôùc haát chaân sau ngoõ tröôùc ngheäch ngoõ sausuïm gioøngphoá chaûysôø soaïng bôø khuya maùng xoái

14 • TC THÔ 6

Moïc Raêng

choång moâng ñeøo

raûy maét nhoán nhaùotreân maët ñaù röûavôõ vôõ toang

hoûi caâm tieángdoác ngöôïc veàcoäi nguoàn gioù côùmnhoàm nhoaøm

moïc raêng

baät conñöôøng ngoït muoán caén

nhaèm phaûi löôõi

TC THÔ 6 • 15

Thöôøng Quaùn

ÑI

Ñi ngöôøi ta coù theå ñi khi sôùm ngaøyñoám löûa voøm cong nhöõng maùi nhaø uû laïnhhay buoåi tröa nhöõng phoøng toa nhöõng hoäp saét toáimuøi muoái phaû caëp moâi öôùt khuoân maët nhôùt öôùt ñen ñuùacaén ñau phaàn duôùi ngoùn tay Ñi ly nöôùc uoáng caïn ngoïn laù ñenvaåy vaøo buoåi chieàu khaùt muoän nhöõng caên buoàng baét ñaàu leân ñeønngöôøi con gaùi sau moät ngaøy truy böùc ngaõ vaät xuoángkhuyeân nhöõng ñöùa con con ôi ñöøng ra ñôøi Ñi caây vaãnnhöõng chieác laù xoaén nhoû treân caønh nhaùnh ñen ñaâm daïngnhöõng ñöaù con trai vaøi væ ñe doïabaèng chieác ñaàu thoâ baïo Ñi ngöôøi ñaøn baø khaùch saïn moät saovuoâng baøn traûi taám khaên nhöïa ca-roâ bình hoa meû mieängmaân meâ nhöõng caùnh hoa ny-loângkeû moâi son treân chieác mieäng nhaên nhuùm Ñi nhöõng ngoâi saoñoøi hoûi treân nhöõng caên nhaø voâi chaûy reâu taäp noùi laïi ngoân ngöõ aùi tìnhnhöõng caên buoàng chöa quen theá naèm caàu thang buïi baäm moác cuõ giaø nöûa theá kyûô theá anh ôû ñaâu

Ñi döôùi chaân thaønh phoá nhaù nhemluõ treû coøng löng vaàn veà töø nuùinhöõng boù cuûi öôùtnaèm thôû doác.

16 • TC THÔ 6

Cuoäc Ñôøi Môùi Laï Nhö Baøi Thô Dôû

Nguyeãn Hoaøng Nam

Sau maáy soá baùo vöøa qua, nhieät tình cuûa thaân höõu vaø ñoäc giaû laéng daàn, nhöôøng choã cho moät ñoøi hoûi hôïp lyù: söï hình thaønh moät khuynh höôùng

chuû tröông vaø saùng taùc cuûa Thô. Nhö toâi ñaõ ñeà caäp trong moät baøi vieát tröôùc, ban chuû tröông laø moät taäp hoïp cuûa nhöõng caù nhaân coù khuynh höôùng saùng taùc vaø kinh nghieäm rieâng, neân söï ña daïng naøy ñöôïc toân troïng nhö moät öu ñieåm chung, theå hieän qua nhöõng baøi vieát vaø thô ñaõ ñaêng. Ñoàng thôøi, noå löïc laøm môùi thô ñöôïc hieåu nhö moät nhu caàu vaän ñoäng chung cuûa thi ca Vieät Nam, khoâng chæ rieâng cuûa ban chuû tröông.

Thaønh quaû sô khôûi cuûa Thô laø taïo moät dieãn ñaøn cho söï tieáp tuïc saùng taùc vaø khaùm phaù cuûa moãi ngöôøi laøm thô. Söï tieáp tuïc saùng taùc laø con ñöôøng daãn ñeán khaùm phaù, chöù khoâng phaûi nieäm chuù baèng nhöõng lyù luaän pheâ bình môùi cho nhöõng xaùc öôùp ngoùc daäy. Ñem Nguyeãn Du, Ñoaøn Thò Ñieåm, Xuaân Dieäu, Huy Caän, v.v. qua nhöõng caùi löôïc cuûa lyù luaän hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi thaät ra chaúng coù giaù trò gì caû. Noù chæ laø moät maøn xieác. Teä hôn nöõa, khi caàn chöùng minh lyù luaän, khi caàn taùn, keû laøm xieác saün saøng bieán ngöôøi coøn soáng thaønh xaùc öôùp: chaúng haïn nhö, nhöõng baøi thô cuûa Toâ Thuøy Yeân, Thanh Taâm Tuyeàn töø 30 naêm tröôùc cöù bò ñem ra tuïng nieäm maø khoâng ñaù ñoäng gì tôùi nhöõng coá gaéng môùi nhaát trong söï tieáp tuïc saùng taùc cuûa hoï; troø xieác keùo daøi vaø cuûng coá söï töï maõn cuûa hoï döïa treân quan ñieåm thô ñaõ loãi thôøi, khieán hoï coù theå khoâng nhaän thaáy raèng thô laø moät haønh trình lieân tuïc, khoâng phaûi chæ nhöõng thaønh coâng cuûa tuoåi treû--nhöõng haøo quang nhaát thôøi nhöng laïi ñònh giaù, daùn nhaõn vaø ñoùng hoäp caû ñôøi haàu heát nhöõng ngöôøi vieát thuoäc theá heä tröôùc.

Khi traû aùo maõo tieân tri cho thöôïng ñeá, aán tín cho vua, caùi loa chính trò cho cuïc tuyeân huaán, baøi vò cho nhöõng danh nhaân theá giôùi, caùi maøng trinh cao su cho Khoång Töû, gioïng ngaïo maïn cöôøng ñieäu cho truyeän Taøu, taät daïy ñôøi cho nhöõng nhaø ñaïo ñöùc, coõi thieàn cho caùc nhaø sö, nhöõng myõ töø cho caùc em nöõ sinh giôø ñaõ soàn soàn, nhaø thô Vieät Nam ñöùng run nhö caày

TC THÔ 6 • 17

saáy. Nhöng ñoù laø moät bieán chuyeån toát. Thô laø söï phaù boû nhöõng thoùi quen. Sôï haõi seõ qua, boït meùp seõ heát traøo, ñeå böôùc khoûi tieäm huùt ra ngoaøi aùnh saùng ñeå soáng, ñeå nhìn cuoäc ñôøi thay ñoåi khoâng ngöøng, nhìn mình thay ñoåi khoâng ngöøng, vaø ñoù laø thô.

Söï tieáp tuïc saùng taùc giuùp thi só caän keà vôùi taøi naêng cuûa mình ñeå hieåu raèng laøm thô cuõng gioáng nhö nhöõng coâng vieäc ñoøi hoûi söï theo ñuoåi khaùc. Moät baøi thô hay thaät ra laø keát quaû cuûa haøng loaït nhöõng baøi thô dôû. Vaø hay hoâm nay coù theå ngaøy mai thaønh dôû, hay ngöôïc laïi, nhöng ñeàu coù nghóa laø neàn taûng thaät söï cuûa thi ca, qua tieán trình khoâng ngöøng cuûa thi só, laø nhöõng baøi thô dôû. Ñoái vôùi thi só, quyeàn töï do toái thöôïng laø quyeàn töï do laøm thô dôû. Coù noù môùi vöôït qua ñöôïc caùi khôùp cuûa teân tuoåi, cuûa laäp tröôøng, cuûa tuyeân ngoân, cuûa aùp löïc töø ñoäc giaû troâng ñôïi caùi ñaõ quen. Coù noù môùi vuôït qua ñöôïc chính mình, vaø vöôït qua nhieàu laàn. Thoaûi maùi vôùi caùi dôû chính laø taïo cô hoäi cho khaùm phaù môùi. Cuøng laém laø dôû, maø dôû thì coù sao ñaâu, taïi sao khoâng thöû caùi gì môùi. Caùi dôû môùi vaãn hôn caùi hay cuõ. Tìm hoaøi seõ ra caùi hay môùi. Coøn khoâng, hay khoâng ñöôïc coâng nhaän, thì coù sao. Laøm thi só dôû vaãn söôùng hôn laøm con keùt nghieän.

Veà saùng taùc, coù hai khuynh höôùng ñaõ hình thaønh khaù roõ reät.Khuynh höôùng thöù nhaát-- ñöôïc moät soá taùc giaû goïi laø “thô ñoäng taùc”—

coá yù taùch rôøi nhöõng gì thuoäc tính chuû quan cuûa nhaø thô khoûi baøi thô. Chuû töø hoaøn toaøn bò loaïi boû. Tónh töø vaø trôï ñoäng töø ñöôïc söû duïng heát söùc giôùi haïn. Baøi thô, vôùi nhöõng danh töø vaø nhaát laø ñoäng töø, laø dieãn bieán thaät vaø töï nhieân cuûa cuoäc ñôøi, moät loaïi “ngoân ngöõ nguyeân thuûy” hình thaønh tröôùc khi qua laêng kính cuûa nhaân vaät (chuû töø) vaø ñöôïc dieãn dòch moät caùch chuû quan thaønh ngoân ngöõ noùi. Söï dieãn dòch chuû quan naøy hoaøn toaøn tuøy vaøo söï tieáp xuùc baøi thô cuûa moãi ngöôøi ñoïc, nhö moãi nhaân chöùng cuûa moät söï vieäc ñang xaûy ra. Hoaøn caûnh, thôøi ñieåm, tính tình, kinh nghieäm, giaùc quan v.v. cuûa moãi ngöôøi ñoïc chính laø chuû töø.

Tuy nhieân, taùc giaû khoâng hoaøn toaøn vaéng maët. Taùc giaû ñeà töïa baøi thô (ñaët teân laø vieäc chuû quan) vaø kyù teân mình phía döôùi (coù theå taïo moät troâng ñôïi naøo ñoù nôi ngöôøi ñoïc). Taùc giaû choïn nhöõng ñoäng töø, vaø saép xeáp nhöõng con chöõ treân maët giaáy theo moät thöù töï nhaát ñònh ñeå ñaït moät aûnh höôûng thò giaùc nhaát ñònh, nhöng khoâng phaûi ñeå taïo söï noái keát hôïp lyù giaû taïo cuûa tính truyeän. Thay vaøo ñoù, tính phaàn maûnh cuûa hoäi hoïa ñöôïc söû duïng ñeå taïo moät toång theå goàm nhieàu maûnh rôøi--söï phoái hôïp cuûa vò trí, aâm thanh, hình thuø cuûa chöõ, caâu, ñoaïn, vaø nhöõng khoaûng troáng—nhöng vôùi moät giôùi haïn caên baûn: böùc tranh coù theå ñöôïc nhìn toaøn dieän nhöng baøi thô duø sao tröôùc heát vaãn ñöôïc ñoïc töø traùi qua phaûi vaø töø treân xuoáng döôùi. Giôùi haïn naøy coù theå bieán thaønh öu ñieåm: baøi thô goàm caùc phaàn khoâng maïch laïc töø nhieàu khía caïnh phoái hôïp taïo cöôøng ñoä vaø chieàu saâu taâm lyù maø böùc tranh khoâng theå loät taû. Böùc tranh ñaäp ngay vaøo thò giaùc khieán trí töôûng bò níu laïi ôû nhöõng gì treân maët tranh. Baøi thô ñoäng taùc, vôùi vai troø cuûa chöõ laø kyù hieäu laøm trung

18 • TC THÔ 6

gian cho yù nghóa, aùm chæ moät theá giôùi coäng theâm vaøo nhöõng gì treân maët giaáy: lyù do cuûa nhöõng ñieàu tuy khoâng ñöôïc nhaéc ñeán nhöng vaãn laø moät phaàn khoâng keùm quan troïng cuûa yù nghóa.

Thô ñoäng taùc ñoøi hoûi ngöôøi ñoïc khoâng nhöõng söï am hieåu lyù thuyeát thô vaø hoäi hoïa maø coøn khaû naêng hoøa nhaäp caû hai vaø töø ñoù töï taïo baøi thô theo söï dieãn dòch cuûa rieâng mình.

Nhöõng ñoøi hoûi vöøa keå laø moät trôû ngaïi lôùn trong tieán trình laøm quen ñoäc giaû vôùi loaïi thô naøy. Theâm vaøo ñoù, cho ñeán nay haàu heát nhöõng baøi thô ñoäng taùc ñeàu dieãn taû bieán chuyeån cuûa nhöõng traïng thaùi caûm xuùc sieâu hình, khieán ñoäc giaû deã laàm vôùi loaïi thô “huõ nuùt” nhaèm muïc ñích huø doïa cuûa nhöõng ngöôøi muoán khoe mình coù ñoïc vaøi cuoán saùch trieát. Ñuùng ra, caùi ñích cuûa thô ñoäng taùc phaûi laø söï dieãn ñaït ñoäng tính cuï theå do nhöõng ñoäng töø gôïi neân nhaân vaät cuï theå trong trí töôûng ñoäc giaû, vì cuoäc soáng haøng ngaøy chính laø nôi nhöõng chuoãi ñoäng taùc lieân tuïc dieãn ra.

Trong khi khuynh höôùng thöù nhaát môû roäng theá giôùi khaùch quan, khuynh höôùng thöù nhì trieät ñeå khai thaùc taàm heïp cuûa chuû quan, töùc laø khoâng löu taâm gì tôùi “ngoân ngöõ nguyeân thuûy” vì noù luoân bò nhöõng lôùp laêng kính laãn loän cuûa nhaân vaät boùp meùo hay söûa ñoåi cho phuø hôïp vôùi muïc ñích vaø quan nieäm pha laãn vôùi nhöõng böùc xuùc nhaát thôøi cuûa mình . Loâ-gíc hoã trôï cho khuynh höôùng naøy laø khoâng coù caùi gì hoaøn toaøn khaùch quan, neân chæ coù theå coá gaéng dieãn ñaït toaøn veïn cuoäc ñôøi qua nhieàu laêng kính chuû quan, nhieàu khi hoaøn toaøn traùi nghòch nhau, taïo thaønh moät thöïc teá phöùc taïp, khoâng coù keát luaän. Nhaân vaät do chuû töø ñaïi dieän ñöôïc moâ taû tæ mæ ôû khía caïnh ñöôïc choïn, nhieàu khi baèng ngoân ngöõ, taâm lyù vaø caûnh ngoä ñaëc thuø. Moãi nhaân vaät thöôøng bò keït trong söï khoù xöû--coù khi kyø quaëc, ñau ñôùn, coù khi ñaày khoâi haøi--gaây ra töø nhöõng hoaøn caûnh thöôøng ngaøy ñan löôùi vaøo nhau.

Nhöõng yeáu toá vöøa keå cho thaáy khuynh höôùng thöù nhì möôïn nhieàu kyõ thuaät cuûa truyeän, tuy cuõng loaïi boû caùi khuoân cuûa dieãn tieán hôïp lyù ñöa ñeán chung cuoäc. Tính phaàn maûnh ñöôïc theå hieän qua nhöõng “xen” khoâng maïch laïc cuûa nhieàu khoâng gian thôøi gian khaùc nhau, thay vì laø nhöõng maûnh rôøi cuûa moät toång theå nhaát thôøi nhö thô ñoäng taùc. Baøi thô ñoäng taùc coù theå so saùnh vôùi moät böùc tranh, trong khi coù theå xem baøi thô theo khuynh höôùng thöù nhì nhö moät xaáp hình phoùng söï caét ra töø caùc nhaät baùo. Ñieàu khaùc bieät laø söï khai thaùc vaø phoái hôïp chaát lieäu töø ñôøi soáng haøng ngaøy vôùi ñaày ñuû chi tieát khoâng phaûi ñeå töôøng thuaät, maø laø nhaèm muïc ñích thuyeát phuïc ñoäc giaû raèng nhöõng ñieàu laï thöôøng trong baøi thô cuõng thöôøng thoâi, cuõng coù theå xaûy ra nhö bao ñieàu baát ngôø khaùc trong ñôøi soáng, vaø tính chaát bình thöôøng cuûa cuoäc ñôøi laø nhöõng ñieàu phöùc taïp, chæ coù roõ raøng duy nhaát laø daãn ñeán voâ lyù.

Tính caäp nhaät vôùi ñôøi soáng vaø söï deã ñoïc treân beà maët cuûa khuynh höôùng thöù nhì deã thu huùt ñoäc giaû, nhaát laø nhöõng ngöôøi thích khoâi haøi. Dó nhieân phaûi coù trình ñoä ñoïc thô môùi naém baét ñöôïc toång theå cuûa baøi thô, nhöng ñieàu naøy khoâng nhaát ñònh caàn thieát, vì moät muïc ñích khaùc cuûa khuynh

TC THÔ 6 • 19

höôùng thöù nhì laø giuùp ñoäc giaû deã laøm quen vôùi thô hieän ñaïi—nhieàu ñoäc giaû tuy thích ñoïc nhöng vaãn chöa daùm coâng nhaän ñoù laø thô. Ngoaøi ra, thaùi ñoä vöøa keå gaây thaát voïng cho moät soá ñoäc giaû quen loái ñoïc cuõ, ñoøi hoûi söï nghieâm trang, tìm kieám nhöõng ñieàu quan troïng, nhöõng khuoân vaøng thöôùc ngoïc töø vò trí beân treân cuoäc ñôøi cuûa thi só--nhöõng thöù lieân quan ñeán caùi voû teân tuoåi cuûa thi só hôn laø thô.

Hai khuynh höôùng keå treân, tuy khaùc bieät veà caùch trình baøy baøi thô, thaät ra mang nhieàu ñieåm töông ñoàng trong quan nieäm chung veà thô. Do ñoù, moãi khuynh höôùng khoâng thaät söï ñònh nghóa moät nhoùm nhaø thô naøo, vaø nhieàu ngöôøi söû duïng caû hai tuøy theo söï thích hôïp cuûa noäi dung töøng baøi thô.

Quan nieäm chung thöù nhaát, qua söï vaéng maët cuûa chuû töø trong thô ñoäng taùc vaø söï bình thöôøng hoùa chuû töø trong khuynh höôùng thöù nhì, laø söï loaïi boû thoùi quen quan troïng hoùa laêng kính cuûa chuû töø, maø qua thô laõng maïn Vieät Nam chính laø nhaø thô ñöùng phía sau. Söï loaïi boû thoùi quen naøy môû roäng thô thaønh moät phöông tieän truyeàn thoâng ña daïng, vôùi nhieàu nguoàn göûi vaø nhaän khaùc nhau, khoâng chæ giôùi haïn trong theá giôùi ngheøo naøn cuûa nhaân vaät nam anh huøng ngaïo maïn vaø nhaân vaät nöõ ñeïp meâ hoàn nhöng ngaây thô yeáu ñuoái, nhö laâu nay vaãn theå hieän qua truyeàn thoáng thô laõng maïn Vieät Nam.

Cuõng trong söï môû roäng ñoù, quan nieäm chung thöù nhì laø xem chöõ chæ nhö moät phöông tieän trung gian chuyeân chôû baøi thô. Chöõ khoâng phaûi laø ngoân ngöõ thô, vaøbaøi thô khoâng phaûi laø moät muïc theá vaän hoäi cuûa chöõ. Taát caû chöõ, töø nhöõng töø ñao to buùa lôùn cho ñeán nhöõng tieáng chöûi theà, ñeàu bình thöôøng ngang nhau vaø ñoøi hoûi söï söû duïng chính xaùc ñeå phuïc vuï cho söï dieãn ñaït baøi thô. Do ñoù, laøm thô laø söï caáu taïo toaøn baøi, khoâng phaûi laáp nhöõng ñieàu thöøa thaõi vaøo quanh hai ba caâu thô ñaéc yù. Ñoïc thô cuõng ñoøi hoûi phaûi heát toaøn baøi, khoâng phaûi chæ löôùt qua tìm nhöõng caâu hay, nhöõng chöõ gheâ gôùm ñeå thuoäc loøng.

Khi laêng kính chuû töø vaø chöõ khoâng chieám vai troø quan troïng, ngöôøi laøm thô hoaøn toaøn töï do theo ñuoåi baát cöù ñeà taøi naøo mình thích, maø khoâng bò vöôùng trong khuoân pheùp ñaïo maïo leã ñoä cuûa keû trí thöùc, hay keû coù teân tuoåi. Ngöôøi laøm thô baây giôø bình thöôøng nhö moïi ngöôøi, khoâng coøn kieâm caùc vai troø ñònh nghóa, traán an vaø cuûng coá nieàm tin nhö tieân tri, thaày giaùo, thieàn sö, nhaø ñaïo ñöùc, boä tröôûng thoâng tin v.v. vaø dó nhieân cuõng khoâng xaùc ñònh ñöôïc chaân lyù cuûa cuoäc ñôøi.

Nhöõng quan nieäm keå treân cho thaáy thô laø coá gaéng dieãn ñaït cuoäc ñôøi—tuy bieát roõ giôùi haïn cuûa chöõ nghóa, khaû naêng, vaên hoùa, ñòa phöông, kinh nghieäm caù nhaân v.v.--trong tinh thaàn hôïp taùc giöõa ngöôøi laøm thô vaø ñoäc giaû ñeå moãi ngöôøi töï tìm nhöõng yù nghóa thích hôïp cho mình. Cho neân thô khoâng chuyeân chôû yù nghóa toái thöôïng. Muïc ñích chaân, thieän, myõ ngaây thô cuûa ngaøy xöa ñaõ töø laâu hoaøn toaøn pheá thaûi.ª

20 • TC THÔ 6

Leâ Thò Thaám Vaân

Caàu Voàng

Naéng nonlung linh aån hieäntreân baàu trôøi xaùm trotaåm muøi hôi nöôùc.

Caàu voàngxuyeân qua thaønh phoátreân töøng maùi nhaø, ngoïn caây, con ñöôøng, söôøn nuùi.Treân moãi ñaàu ngöôøitreân moãi ñôøi soáng chaát chöùa naëng khoå ñau hôn haïnh phuùc.Trong ñoù coù hai ta.

Em öôùc aolaø ngöôøi khôûi ñaàuñi töøng böôùctreân caàu voàng muoân saéc kia.

TC THÔ 6 • 21

Saùng Muøa Ñoâng

Coù nhöõng buoåi saùng trôøi laïnhanh khoâng muoán ra khoûi giöôøngchæ muoán tìm veà nôi choánñaùm coû non man daïi öôùt meàm thôm thômmuøi da thòt cuûa rieâng emñeå thaáy cuoäc ñôøi coøn ñaùng soáng,vaø anh hieän höõu.

Coøn LaïiRoài moät ngaøy naøo ñoùem vaø anh seõ phaûi ruõ loøng töø giaõ taát caûra ñi.

Caây soài traêm naêm ngoaøi khung cöûa soå seõ taøn ruïi, gaãy ñoå.Caên phoøng traøn aép aâm thanh soùng voã seõ bò phaù, ngöôøi ta seõ caát leân moät caên phoøng môùi khaùc.Quaùn caø-pheâ naéng ñuoåi nôi choán heïn hoø seõ laàn löôït ñoåi qua bao ñôøi chuû.Tieäm saùch quen thuoäc seõ chöùa theâm nhöõng taùc giaû môùi vaø loaïi bôùt nhöõng taùc giaû cuõ.Chieác xe ñen cao chôû em vôùi tieáng ñaøn meâ hoaëc Mark Knopflerroài cuõng bò hö hoûng, quaêng vaøo moät xoù trong thaønh phoá.Daáu tích coøn laïilaø nhöõng baøi thô tình em vieát cho anh.

22 • TC THÔ 6

Traân Sa

Tình Yeâu

ngoaûnh khoâng nhìn thôøi gian ngueäch ngoaïc treân khuoân maëttraàm löûng mình trong ngaøy ñöông coøn xanhlaéng trong nieàm im laëngnghe ngoaøi trôøigioù haùt ñieäu mieân vieãnvaø möa ngaøn naêmrôi treân ñaù ngaøn naêm

nghe nhöõng taùn laù boán muøathaém thieát maøu xanhhiu haét maøu vaøngröïc ñoû maøu meâ ñaém cuoáinghe ñaát vaø maët trôøicaây coû vaø chim choùcaâu yeám yeâu nhauñau ñôùn lìa nhauhoø heïn ñeán muøa sau

nghe trong bieån trong soângtrong röøng trong nuùitrong phoá ngöôøi ñoângtrong tieáng luõ chim hoùttieáng treû thô cöôøitieáng thôû daøi cuûa meïtieáng ca ngöôøi...nghe trong moãi aâm thanhtieáng tình yeâu tình yeâutha thieát maõi nhöõng ngaøn naêm

TC THÔ 6 • 23

ngoân ngöõ moät baøi thôchæ nhö gioù treân maët baênglöôùt phôùttaän töø ñaùynöôùc vaãn oâm aáp bao söï soángbao tình yeâu, bí maät, soáng ñoäng, tuoân chaûy

ngoân ngöõ treân ñaàu moâivoäi vaõ vaø noâng noåitieác than nghieät ngaõ thoáng haäntöøng phuùt giaâymaø tít ngoaøi xahaèng haø tinh tuù maõi röïc chaùy

traàm trong nieàm im laëng xanhtoâi laéng nghe tình yeâu aám trong maùutröôùc vaø sau ñôøi soáng naøybao giôø chuùng ta cuõng yeâu nhau

vì yeâu nhau chuùng ta laïi seõra ñôøi, ra ñôøi, ra ñôøitrong muoân ngaøn hình theåra ñôøi

24 • TC THÔ 6

TuyeáT mai

Phaûi Chaêng Muøa Xuaân Trôû Veàñaøn eùn bay ñi tìm naéng aámtha muøa xuaân trôû veàgioù reo treân thaûm coû xanh nonnaéng seõ rôi ñaàytreân caùc cuïm mai vaøng röïc rôõsöûa soaïn ñoùn phuùt giao thöøavaïn vaät thay aùo môùisao hoàn ta vaãn moác meomuoân naêm nhö chieác thuï caàmthaùnh thoùt töøng aâmcoâ quaïnh

Sinh Nhaätñeâm nay sinh nhaät emñeâm em sinh ra hay ñeâm em vöøa cheát ñi

oâi nhöõng ngoïn neánvöøa thaép leân ñaõ vuït taønbaøn tay xeáp laïi chia hai

vaø ñaâu maët trôøiñaâu aùnh traêngboùng toái traøn boùng toáicon ñöôøng maát loáiem ñöùng laëng

roài töøng muøa seõ ñeánraõ rôøi nhö tôø kleenex

chiañoâi

TC THÔ 6 • 25

Ñaëng Thò Thanh höông

Keû Ñaùnh Caép Tình Yeâu

Ta thaàm mong anh veà goõ cöûaÑeâm hung döõ chaúng laøm ta khieáp sôïTa vaãn môû cöûa chôø...

Nhöng chæ laø môChæ laø xuoângXong xoùc töï ru treân caùnh voõngTa nguû vuøi trong côn meâ leâu loångChôø anh veà ñeâm nay...

Ta daáu moïi ngöôøi baèng nhöõng côn sayDaáu caû chính ta caùi nhìn uû doätTieáng cöôøi giaät laøm ñeâm chaïy troánTa phôi thaân daõy duïa tröôùc maët trôøiBieát raèng anh khoâng ñeán nöõa roàiTa oøa khoùc...

Thuôû beù meï ñi chôï chaäm mua chieác baùnh ñaTa ñaäp vôõ tan taønh, laên ra aên vaïroài nhoeûn cöôøi nhaët vuïn baùnh ña rôiBaây giôø ñi qua tuoåi thô, ñi qua nhöõng kieáp ngöôøiTa chaúng theå laên ra böng kín maëtLeõ naøo aên vaï tình yeâu nhö moät keû naùt röôïu vaø baát löïc?Ñeå mong anh trôû veà.

26 • TC THÔ 6

Thô Ôi - Baét Tay Vôùi Ngöôøi Thô

Leâ Thò Hueä

Thô ÔiTrong vaên. Nhaân vaät tieåu thuyeát quan troïng. Trong thô. Maët chöõ laø

ñieàu quan troïng. Maët chöõ cuûa moãi chöõ cöu mang moät lòch söû cuûa chính noù. Thi só taøi hoa tröôùc heát phaûi laø keû xöû duïng chöõ taøi hoa. Maët chöõ taøi hoa toûa saùng trieàu ñaïi cuûa noù döôùi ngoùn tay buùt thaùp cuûa ngöôøi thô.

Thô Vieät Nam töø tröôùc tôùi nay chuù yù ñeán nhaïc chöõ. Cöïc ñieåm cuûa nhaïc chöõ laø vaàn. Vaàn thô coù caùi tuyeät vôøi cuûa vaàn thô. Yeâu laém nhöõng vaàn thô luïc baùt phuû baùt ngaùt linh hoàn töø lôøi ru hay gioïng hoø. Luïc baùt muoân naêm!

Caùi vaàn thô ñoù coi boä vaäy chöù khoù tính laém. Bôûi vì noù ñaõ ñöôïc ñaõi loïc qua giaøn nhaïc ñaïi hoøa taáu cuûa daân toäc. Noù ñaõ soáng eâm tai trong taâm hoàn Vieät toäc. Ñaâu phaûi caùi gì cuõ cuõng phaûi ñaû ñaûo. Caùi vaàn queâ ñoù khoâng bao giôø coå. Chæ taïi chuùng ta baát taøi hay taïi caùi maùu öa caùch meänh. Ngheä thuaät vaø caùch maïng laø ñoâi tình nhaân öa sang, thích “baét quaøng laøm hoï”.

Hay laø trí thô.Thô khoâng vaàn cuûa Vieät Nam laø moät khuùc quaønh khaù haáp daãn. Vì coù

veû nhö noù muoán voïc maïnh vaøo vuøng trí lyù. Muoán trí thô cuõng tham gia thích thuù nhö tình thô baáy laâu nay ñöôïc höôûng boång loäc tieáng Vieät giaøu maøu meø.

Ngaøy xöa luïc baùt noåi coäm caûm xuùc. Ñoäc quyeàn ve troïn ñöôøng tình. Trí ôû treân ñoù kieám choã naáp. Naáp sang hay naáp heøn. Trí trong thô luïc baùt coâ ñoïng laïi ôû taàng naøo xa thaúm khieán trí tueä thô guïc yeáu treân nhöõng ngoïn chöõ hay cöùng nghòt döôùi nhöõng phaùo ñaøi vaàn.

Töø khi thieân haï tung hoâ thô khoâng vaàn. Thô Vieät Nam coù choã nhieàu cho lyù trí.

TC THÔ 6 • 27

Moùc leân. ÔÛ ñaâu. Tham döï ñi.Chöõ nhaùm. Noùi thoâ. Thô ngaéc. AÂm cöùng. Nhaïc khoâ. Khoâng vaàn.

Ñaëng cho trí tueä Vieät Nam baøy veõ ra nhu caàu cuûa noù. Chaët khuùc. Caét caâu. Ñeå baét chöõ chieàu theo suy nghó cuûa mình. OÂi trí tueä söôùng quaù. Baét ñaàu coù choã ñeå vaän haønh.

Ñoù laø nhöõng caùi doác ngöôïc ñeïp vaäy. Maø tröôùc ñaây thô vaàn chæ öa traûi loái baèng phaúng xanh xuoâi trong ngoân ngöõ Vieät. Phong phuù hôn laø caùi chaéc. Vaïm vôõ leân nhöõng trí tueä baáy laâu nay bò tình laø tình thô duõa maát ñaát.

Bôûi vaäy thô aáy kheänh cho ñoäc giaû Vieät Nam moät traän. Baét caùi ñaàu phaûi suy nghó leân. Loøng yeâu meán thô khoâng vaàn khôûi ñi töø oùc chöù khoâng phaûi töø tim.

Nhöng maø thô ôi. Moät kieät taùc thô. Roát raùo. Laø hoân phoái cuûa ngoân ngöõ vaø soáng. Nhaø thô laø keû may maén baét ñöôïc noàng naøn cuûa söï keát ñoâi naøy. Phaûi meâ tieáng ngöôøi. Phaûi yeâu gioïng noùi. Phaûi töông tö ngoân ngöõ. Môùi naåy baät ra ñöôïc thô. Laøm thô thích nhaát laø moãi saùng taùc cöù nhö soáng tôùi ngaây ngaát ngô ngaån tình ñaàu. Meâ ñaém. Doàn daäp. Cuoán huùt. Sung söôùng. Luùc ñoù sao coøn nhôù vaàn hay khoâng vaàn. Tình hay trí nöõa. E teân ñaët laø phaàn phuï luïc ñaèng sau.

Hieåu vaø yeâu thô nhieàu. Nhôù mong.

28 • TC THÔ 6

Baét Tay vôùi Ngöôøi Thô

Moät laàn nöõa toâi laïi ñi raäp röôïng vôùi thô qua moät buoåi hoïp maët cuûa toå chöùc

AÂn Xaù Quoác Teá. Moät ngaøy ñuùng cuoái naêm. 30.12.1995.

Laàn naøy toâi ruû ñöôïc VQH ñi theo. Vuõ Quyønh Höông, caùi teân naøng töï choïn raát thô. Ñaâu nhö toâi cuõng töï ñaët teân cho mình. Leâ Thò Hueä, nghe raát tuïc.

Buoåi thô chieàu vaéng ôû moät ngoâi nhaø nhoû. Raát ñôøi thöôøng xöù Myõ; nhaø coù hai choã ñaäu xe, boán phoøng nguû, khu daân

cö taïp chuûng. Khoâng nhö nhöõng laàn khaùc ôû bieät thöï coâ laäp, ôû giaûng ñöôøng ñaïi hoïc, hay ôû raïp haùt thaønh ñoâ...

Coù caùi laï laø toå chöùc naøy öa ñi tranh ñaáu cho nhöõng haïng ngöôøi noåi tieáng. Nhöng toå chöùc laïi sính ñoïc thô. Maø ñoïc thô thì ôû xöù naøo vaø luùc naøo cuõng chæ leøo teøo nhöõng ngöôøi quôûn.

Khi chuùng toâi ñeán nôi, toâi thaáy ngoâi nhaø nhö ñöôïc thaép saùng bôûi haøo quang cuûa nhöõng ngöôøi naøo ñoù. Chaúng haïn söï coù maët cuûa ngöôøi ñaøn baø coù teân Ginetta Sagan. Moät kieän töôùng nhaân quyeàn.

Baø nhoû beù. Nhöng toâi bieát baø laø ngöôøi vaïm vôõ trong moái quen bieát ñeå vaän ñoäng nhöõng chieán dòch cuûa toå chöùc AÂn Xaù Quoác Teá. Toâi ñaõ töøng taän maét nhìn vaø taän tay giuùp baø töø luùc tröùng nöôùc vuï baø xoâng xaùo nhaát ñònh môû maøn hoà sô HO cuûa tuø nhaân chính trò Vieät Nam. Luùc ñoù vaøo khoaûng 1982, 1983... Haøng chuïc nghìn tuø caûi taïo Vieät Nam coøn bò keàm keïp ôû queâ nhaø hoï. Luùc ñoù toâi ñaõ thaáy ngöôøi ñaøn baø naøy chôùp nhaù haøo quang ñoäi ñaù vaù trôøi. Baø laøm cho ai thì toâi khoâng bieát ñöôïc nhieàu. Nhöng vì chöùng kieán baø vaát vaû tranh ñaáu cho ngöôøi ñoàng höông toâi. Neân toâi ngöôõng moä.

Khi nghe tin haøng chuïc nghìn gia ñình tuø caûi taïo ñöôïc töï do. Vôùi rieâng toâi, ñoù laø keát quaû coâng söùc cuûa nöõ anh huøng Ginetta Sagan nhieàu nhaát.

Cuõng bôûi höõu duyeân gaëp gôõ baø maø thænh thoaûng toâi môùi coù caùi maøn ñi nghe thô AÂn Xaù Quoác Teá.

Toâi yeâu ñöôïc ñaém chìm vaøo khoâng khí ôû nhöõng buoåi ñoïc thô ñeïp ñeõ naøy. Khoâng gian phaûng chuùt noàng cuûa nhöõng öôùc voïng toát. Khuoân maët ngöôøi traùng leân chuùt thieän hieám hoi. Nhöõng baøi thô tung leân trôøi töø nhöõng thaùc loøng chung chöù khoâng töø nhöõng phieám loøng tö. Caùi chung aáy lung

TC THÔ 6 • 29

linh aùnh neán. Noù coù noãi haïnh phuùc cuûa gaëp gôõ baát ngôø cuøng tìm ñeán thô ñeå giaûi toûa khaùt voïng.

Coù khi toâi cuõng vì thô maø hôi baát thöôøng.Chaúng haïn. Mua baøi thô cheùp tay treân moät vuoâng giaáy luïa cuûa moät

thi só Nam Myõ maø toâi chöa heà nghe teân. Vôùi caùi giaù maéc moû cuûa moät beù tí loï nöôùc hoa.

Laàn noï. Toâi baát ngôø ñöùng caïnh moät nhaø thô ngöôøi Ba Lan. Khoâng hieåu hoâm ñoù caéc côù noãi gì maø toâi chæ muoán baét tay ngöôøi ñaøn oâng naøy moät caùi. Thi só thì ñang baän tieáp chuyeän vôùi nhieàu ngöôøi lôùn. Toâi khoâng bieát laøm sao caû. Chôït oâng quay sang cöôøi chaøo toâi. Toâi vuït noùi toâi muoán baét tay oâng. Baøn tay maäp vaø to lôùn. AÁm vaø môøi moïc. Giöông nôi ñaáy moät taám linh hoàn roäng löôïng. Toâi baát ngôø vui vì ñaõ boû phieáu cho moät ngöôøi ñaøn oâng trong ñaùm ñoâng ñeâm nay vaø ñaõ truùng tuû.

Chieàu thöù baûy naøy coù söông sa. Laïnh. Trôøi ñaát höông bay nhang traàm muøa nghæ leã. Caên nhaø chaät nhö huû maém. Phieân toâi baát ngôø laøm thoâng dòch vieân tí xíu vui vui cho thi só Vieät Nam. Thi só xuaát saéc thoå saûn vaàn traéc vaø hieän thöïc. Vaàn traéc coù theå naøo laøm caùi doác huøng duõng cuûa trí thô Vieät Nam hay khoâng? Toâi ñang töï hoûi. Thì hoâm nay laïi gaëp oâng. Thô cuûa oâng ñaày muøi lôïn troän vôùi muøi mô. Toâi choïn oâng laøm thi só ñaïi dieän duøm ñaát nöôùc vaø thôøi ñaïi chuùng toâi. OÂng cao vaø gaày. Ñöùng daêm phuùt nghe nguïc só töôøng trình thô nhaân quyeàn. Toâi laëng im vaø mô moäng veà moät ngöôøi tuø da ñen teân Mandela. Moät ngöôøi bò tuø maáy chuïc naêm. Khi ra vuøng töï do. Ñöùng ôû treân khaùn ñaøi meânh moâng vó ñaïi. Ñoùn nhaän aùnh saùng cöïc saùng cuûa nhöõng ngoïn ñeøn khaép theá giôùi chieáu vaøo. OÂng vaãn khoâng bò choùi loøa maét. Vaãn baûn lónh nhaân aùi. Khoâng thuø haän. Khoâng caän thò. Can ñaûm tieáp nhaän vai troø laõnh ñaïo maø moïi ngöôøi ñaõ ñaåy Mandela tôùi choã ñoù.

Toâi noùi vôùi VQH. Ñeå môøi thi só ra ñaàu ñaøng uoáng nöôùc. Nhöng khi chuùng toâi ngoû lôøi, thi só hoûi ñeå laøm gì. Ñeå noùi chuyeän taøo lao thieân ñòa chôi, toâi noùi. Thi só töø choái.

Buoàn naêm phuùt. Toâi noùi vôùi VQH. Hai phuï nöõ nhí nhaûnh ñoäc thaân taïi choã maø khoâng xieâu loøng nhaø thô ñi. Hai caây buùt nöõ haûi ngoaïi maø khoâng môøi ñöôïc thi só Vieät Nam. OÅng boû lôõ moät gaëp gôõ lôùn ñoù Höông aø.

Chuùng toâi ñang khuùc khích giaõ töø chieàu vui qua mau. Giöõa caùi luùc toâi chaû coù yù ñònh baét tay ai caû. Baát ngôø nhaø thô ruùt tay saéc vaø goïn ra khoûi tuùi aùo. OÂng noùi “Nhöng maø cuõng phaûi baét tay moät caùi chöù. Chöù khoâng baét tay aø.”

OÂi nhöõng keû toâi chæ chaøo moät baän. *

Chuù thích

* Thô cuûa moät thi só VN khoâng nhôù teân.

30 • TC THÔ 6

Leâ Thò hueä

Döøng ÔÛ Ñôn Döông Nhôù Moät Ngöôøi Ñaøn OÂng Löông Thieän

Chaøng giôø nôi ñaâu sao im aéng.Ngôïp trôøi gioù. Ngôïp trôøi naéng.Muø mòt ñoû. Ruù röøng caây coû.Phoá luûng loã. Ñöôøng nghieâng uùng.Thôøi gian lòch laäu pheá ngoû.

Chuyeán xe chaäm ngang qua ñeøo Pren.Toøng teng coù gaõ lô xe phaát phô gheành voù.Ngaäm nguøi thöông thaân ngöôøi nheï nhö côn gioù.Toâi bò eùp cöùng giöõa xöù sôû cuûa boïn khôøngôïp ngaät aùc.Chôït nhôù ngöôøi ñaøn oâng.Ñaõ vieát naêm nghìn caâu thô taëng toâi thôøi tuoåi treûVaø höùa vôùi toâi veà moät taám loøng löông thieänAnh giôø ôû nôi ñaâu?

TC THÔ 6 • 31

Dieãm Chaâu

Möôøi Baøi ÔÛ Paris

Du sei wie du, immer. Paul Celan.

ngaøy mainhöõng con oác seân mi nuoát trong vöôønseõ trôû laïi ñaátvaø mikeû aâm thaàm ñaõi buïitöø ngoïn nuùi ngai vuami seõ rôøi xa nhöõng laâu ñaøi nhaõ taäpñem theo moät thìa boùngvaø boâng moäc lan duy nhaát coøn laïi ôû moät khu vöôøn cuûa Paris

- göûi PKK, PN, vaø anh chò ÑMT.

*

chöõ N lôùn naèm treân nhöõng böùc tranh nhoû:nhöõng ñöôøng gôø troài leân roái raém thaùo tung vaø ñoïng laïi thaønh nhöõng veát maùumaøu traéng maøu hoaøng thoå cheá ngöï moät neàn ngoân ngöõ thaãm, vaïm vôõnoùi cuøng nhöõng chaäu caây luøn ñang quaèn quaïi -söï soáng laø muoân thuûa

*

dòu daøng & hoái haûnhöõng ngöôøi ñaøn baø nai nòt nhöõng nuï cöôøi doïn böõa aên treân coûnhöõng baøn tay goïn gaøng naâng ly röôïu möøng aùnh saùng ngoaïi oâ moät ngaøy thaùng taùm

32 • TC THÔ 6

. . .hoái haû & dòu daøngnhöõng nuï cöôøi tieãn bieätlaùt phaúng nhöõng con ñöôøng ñaõ baét ñaàu phaân caùch

*

coù thaät theá khoâng:

boâng thöôïc döôïc maøu huyeát duï naøy,cheá baûn truyeän ngaén naøy,nhaùt caù thaùt laùt naøy

laø do cuøng moät baøn tay thöïc hieän?

nhöõng caâu hoûi thaät hieån nhieân:bôûi queâ höông vaïn daëm

- göûi NNG.

*

caùi muõi xinh xaén nhö moät traùi mirabellenuï cöôøi heù môû nhö hai caùnh hoa ñaäuvaø ñoâi maétñoâi maét troøn tinh anhmaø tieáng noùi ñoâi luùc phuû leân maøu hoå phaùchim laëng tích tuï moät laèn seùt

*

oâng ta böôùc vaøo nhaø cuøng vôùi moïi ngöôøichaøo chuû nhaân vaø xin pheùp ra vöôønoâng ta ngoài xuoáng moät chieác baøn troøn trong vöôønñoát ñieáu thuoác roài xem xeùt caùi loàng chimmaø nan loàng ñaõ han ræ vaø caùnh cöûa khoâng coøn nöõa(coù phaûi con chim ñang laùch chaùch treân caønh?) -choã ôû cuõ cuûa con chim ñaõ ñöôïc nhöõng côn möa buoåi saùng queùt doïn lau chuøi

TC THÔ 6 • 33

luùc naøy taù tuùc moät caây caûi nhoû xíuchuû nhaân cuûa con chim chaúng heà thoá loächæ mæm cöôøi dòu daøng khi hoï cuøng nghe tieáng hoùt vaø nhaän ra

oâng ta trôû laïi vôùi moät ngoïn thaùp ñöùng taùch bieät giöõa moät khu phoáñaåy caùnh cöûa heïp naëng neàn laùch mình vaøo vaø thaép moät ngoïn neántrong aùnh saùng lôø môø pho töôïng oâm ñöùa beù vaø moät caønh hueä ruõ cho oâng hay:vò tu só cuoái cuøng & ngöôøi baïn chaêm soùc höông hoañaõ ñi tìm moät trôøi môùi ñaát môùi -ôû cuoái phoá

*

im laëng

laøm gì coù ôû theá giôùi naøy

haøng caây rì raøoñöôøng phoá vang ñoäng tieáng ngöôøi, thuù xe coängaøy ñeâm maët trôøi noå nhöõng doøng nöôùc;trong khoâng gioù vaãn boài hoàiim laëng -

chuoâng thuûy tinh chuïp xuoáng

tieáng nöùc nôûmoät linh hoàn

- taëng Th.A.

*

34 • TC THÔ 6

töø nuùi röøng vosges trôû laïi moät trung taâm aùnh saùngmi ngaïc nhieân nhaän thaáy keû ñoùn chaøo mi laø moät con seûcon chim aáy cuøng ñi vôùi luõ baïnsaø tôùi chaân mi

aâu yeám trìu meán ngöôùc nhìn mi

mi suïc tìm trong tuùi xaéc moät maåu baùnhtuùi xaéc ñaày buïikhoâng coù laáy moät haït vöøng nhö söï tích keû ñi caàu voàngvaø mi chôït nhôù tôùi moät vaùch töôøng phuû ñaày caây daây leo ôû baéc myõ nôi mi ñaõ mieät maøi -nhöõng con seû töøng baàu baïn vôùi mi ôû ñoù ñeàu phong löu hay ít ra cuõng to gaáp ñoâi gaáp bami cuõng nghó tôùi moät maùi tranh coøn lô thô ruû ñoâi mình traáu leùp ôû queâ nhaønhöng nhöõng con seû ôû choán xöa - nhöõng con seû ra raøng vôùi ñoâi meùp maøu bôvaãn ñaäm hôn con chim tröôùc maëtmi ngöôïng nguøng noùi vôùi noù:chaøo emcaùnh chim thöông meán ñaàu tieân cuûa ñaát lieàntoâi chæ laø moät keû ñaõi buïi ôû soâng rhin -moät khaùch qua ñöôøngroài mi quaøy quaû rôøi saân gaboû troán moät nuï cöôøi haõy coøn lô löûng

*

in memoriam paul celan (1920-1970)

trong hoïng con thuùgiöõa tieáng huù haõi huøngchuyeán xe ñieän ngaàm ñöa toâi trôû laïicaây caàu maø töø ñoù anh ñaõ bay ñi“baèng chính nhöõng veát thöông cuûa mình”

TC THÔ 6 • 35

caây caàumaø moät ngöôøi ba-lan noï ñaõ khoaùc leân baøi thô

neáu thôøi gian laø doøng nöôùc ñen kiathôøi toâi ñang ñöùng beân treân noùkieám tìm anhkeû ñaõ baêng qua

haøng caây treân bôø vaãn chæ laø haøng caây cuûa hoâm naykhoâng moät chieác nhaãn naøo thöùc giaác treân chuøm laù

toâi chính laø “naïm thoùc” -“ngöôøi anh em chaâu aù”keû ñaõ guïc ngaõ trong baøi thô anhtoâi ñaõ ñaøo toâi tôùi maõi taän anhbôûi trong ngöôøi khoâng coù ñaát

nôi baõi bieån traùi timtoâi keâu goïi anh -keû mang thöông tích moät vì saokeû kieám tìm thöïc teá: haõy ñaët muoái ñaët ñaù ñaët ngoâi sao cuûa anh

trong ñeâm toái cuûa toâi trong noãi baát haïnh moät ñôøi cuûa chuùng ta

kìa ngöôøi ba-lan ñaõ ra hieäu:(khoâng coù moät nieàm vui naøo sau noãi ñau caû)“ñeâm ñaõ tôùi, giôø ñaõ ñieåmngaøy ñaõ ñi qua”toâi cuõng chaúng coøn ñöùng ñaây maõi maõi

anh -keû khoâng theå khaån caàuhaõy che phuû laáy nhaubaèng “traán thaønh quan yeáu nhaát”nôi “maát laø khoâng maát”

- göûi martine broda

36 • TC THÔ 6

*

taùm caây vó caàm & ñaïi vó caàmba ngöôøi ñaøn baø & naêm ngöôøi ñaøn oângaùo quaàn xoaøng xónh nhöng boä ñieäu nghieâm chænhtreân saân ga mieàn ñoângparis vôùi luõ choù saên bòt moõm saün saøngnhöõng chieác noùn chaøo maøo laäp lôø troâi noåinhö muoán nhaán xuoáng ñoâi chuùt tieáng voã tay taùn thöôûngcuûa nhöõng khaùch chôø taàu ñöôøng tröôøng naèm ngoài la lieät

baûn nhaïc vöøa chaám döùttieáng nhaïc laïi baét ñaàutaùm caây vó caàm & ñaïi vó caàmtreân moät chieác beø troøng traønh nghieâng ngaû rôøi saân gaaùnh saùng vôõ treân ñaàu nhöõng chuøm laù

TC THÔ 6 • 37

Thô Ra Ñôøi

Phaïm Coâng Thieän

Taïi sao phaûi laøm thô? Taïi sao ngöôøi ta noùi laøm thô, thay vì noùi vieát thô? Ai laøm thô? Phaûi chaêng chæ coù thi só môùi laøm thô? Hay laø noùi moät caùch khaùc

thöôøng, theo ñieäu baát thöôøng cuûa tö töôûng chính yeáu thì Thô voán laø tinh tuùy cuûa ngoân ngöõ loaøi ngöôøi, hieåu laï thöôøng nhö theá, coù theå cho raèng taát caû moïi ngöôøi ñeàu laøm thô, ít nhaát ñoâi ba laàn trong ñôøi, hoaëc aâm thaàm hoaëc thaønh tieáng vaøo nhöõng hoaøn caûnh baát ngôø, luùc bò haát ra ngoaøi ñôøi soáng thöôøng nhaät, nhö nhöõng laàn ñoái maët vôùi tình yeâu, vôùi caùi cheát, vôùi sa maïc vaø söï im laëng, vôùi caùi bí maät cuûa söï vaät vaø söï vieäc, vôùi söï ñìu hiu tieâu saùi cuûa theá giôùi hoaëc vôùi söï sung maõn cuûa vaïn töôïng hoaëc vôùi bao hoaøi voïng cuøng tuyeät voïng cuûa tieáng noùi hieän hình qua söï xeù raùch noãi nieàm caâm laëng naøo ñoù. Laøm thô, vì Thô laø haønh ñoäng thuaàn tuùy, daãn ñaàu taát caû haønh ñoäng.

Laøm thô, vì mình laø thi só? Hay mình laø thi só, vì mình laøm thô? Taïi sao phaûi laø thi só? Caùi gì laøm thi só thaønh ra thi só? Hieån nhieân laø vieäc laøm thô. Caùi gì laøm thô ra thô? Taát nhieân laø thi só? Söï vieäc chöa haún taát nhieân nhö vaäy. Vì thi só chæ laø thi só, vì coù Thô xuaát hieän tröôùc thi só; Thô chính laø tieáng noùi nguyeân thuûy cuûa con ngöôøi: thi só ñöôïc ñeû ra trong Thô, nuoâi döôõng bôûi Thô vaø tröôûng thaønh trong Thô; thi só chæ ñöôïc goïi laø laøm thô; vì chính Thô ñaõ laøm ra caùi laøm cuûa thi só; caùi goïi laø thi höùng hay caûm höùng chæ laø caùch noùi leân söï xuaát hieän linh ñoäng toaøn dieän cuûa Tieáng Noùi uyeân nguyeân, theá löïc vuõ baõo cuûa nguyeân aâm vaø phuï aâm trong loøng thu nhaäp söï im laëng vaøo taän trung taâm ñieåm ba ñoäng cuûa vuõ truï vaø theá giôùi, cuûa maët ñaát vaø thieân thanh, cuûa nhaân vaø phi nhaân, cuûa chö thieân vaø quæ thaàn, cuûa bieán ñoäng lòch söû vaø chaán ñoäng thieân ñòa. Thô laø cuoäc ñaïi ba laõng cuûa hö khoâng vaø vuõ truï.

Thô xuaát hieän tröôùc thi só; chöõ tröôùc ôû ñaây khoâng phaûi chæ coù yù nghóa thôøi gian thoâng thöôøng maø phaûi ñöôïc hieåu trong yù nghóa sieâu vieät cuûa thôøi gian uyeân nguyeân, vì Thô chính laø Thôøi Gian uyeân nguyeân; tieáng noùi nguyeân thuûy, thô vaø thôøi gian uyeân nguyeân chæ laø ñoàng nhaát: Ñaïi Nhaát.

Nhòp cuûa Thô khoâng phaûi chæ laø nhòp cuûa thi luaät; thi luaät chæ coù yù nghóa trong vieäc vaän chuyeån thanh khí cho ñuôïc hanh thoâng, cho ñöôïc ñoàng thanh töông öùng vôùi thôøi gian nguyeân khai; tieát nhòp cuûa Thô thuaän öùng vôùi tieát nhòp cuûa sô ngoân, cuûa söï khai môû nguyeân tieâu; nhaïc tính cuûa Thô laø suoái nguoàn cuûa taát caû aâm giai vaø aâm ñieäu: Thô laø linh hoàn cuûa taát caû aâm nhaïc; hình aûnh

38 • TC THÔ 6

cuûa Thô laø voâ hình ñoät chuyeån thaønh ra hieän hình vaø hieän aûnh: hieän hình vaø hieän aûnh cuûa Thô chính laø hieän caûnh linh ñoäng vaø hieän thöïc hôn taát caû caûnh saéc vaø phong caûnh hieän tieàn.

Thô laøm cho nhaø thô nhìn thaáy nhöõng gì keû khaùc khoâng theå nhìn thaáy ñöôïc; thi nhaân nghe ñöôïc caùi nghe baát ñoäng laéng saâu döôùi söï ba ñoäng cuûa aâm thanh vaø voït leân treân söï tòch laëng cuûa voâ thanh voâ höôûng. Moãi baøi thô laø moät theá giôùi nguyeân sinh, linh öùng hieän hình vaø vang ñoäng nhòp nhaøng vôùi hoàn thô vaïn ñaïi; moät baøi thô ñuùng nghóa thì khoâng noùi veà baát cöù yù nghóa naøo khaùc ngoaøi ra söï xuaát hieän troïn veïn cuûa chính baøi thô, vì chính baøi thô môû ra yù nghóa tinh maät cuûa chính mình; moät baøi thô ñuùng nghóa chính laø söï khai nghóa lieân tuïc vaø voâ taän, moãi laàn xuaát hieän moãi khaùc, duø chæ hieän dieän moät laàn: söï hieän dieän vaø hieän tính cuûa baøi thô thay hình ñoåi daïng lieân tuïc, chuyeån aâm, bieán thanh, chuyeån saéc loä dieän moät caùch môùi laï khoâng ngöøng; moãi khi ñieäu ñöôïc ñoàng, thanh ñöôïc öùng, aâm ñöôïc höôûng, vaø hình saéc ñöôïc aûnh hieän thì Thô xuaát hieän.

Hoát nhieân, Thô xuaát hieän baát ngôø nhö moät tia chôùp bay xeït ngang trôøi, nhö Robert Graves khai môû yù nghóa cuûa Thô qua söï khieâu vuõ cuûa nhöõng chöõ, nhöõng lôøi, nhöõng tieáng trong baøi thô luùc töông nhaäp vôùi tia chôùp cuûa thieân ñòa:

...for its bright emergence / Once lightning interpenetrates the dance.(...Cho söï ñoät hieän röïc trôøi baén xeït ra ñoù / Luùc tia chôùp töông nhaäp vaøo côn luaân vuõ)

Seamus heaney ñaõ sung söôùng nhaéc laïi ñoaïn thô treân cuûa Robert Graves luùc noùi veà nguoàn goác khôûi nguyeân cuûa Thi Ca:

There is nearly always an element of the bolt from the blue about a poemorigin.

Seamus Heaney söû duïng thaønh ngöõ “the bolt from the blue” trong caû nghóa ñen vaø nghóa boùng: “bieán coá thình lình, tieáng seùt chôùp töø trôøi cao”.

Gaàn nhö luoân luoân coù moät chaát toá cô baûn naøo ñoù cuûa moät tieáng seùt tia chôùp töï trôøi xeït qua veà khôûi nguyeân nguoàn goác cuûa moät thi phaåm (hoaëc theo nghóa boùng cuûa thaønh ngöõ: “Gaàn nhö luoân luoân coù moät thaønh toá cô baûn naøo ñoù cuûa moät bieán coá vuït xaûy ra moät caùch thình lình baát ngôø ñoái vôùi söï khôûi nguyeân nguoàn coäi cuûa moät thi phaåm”)

Moät baøi thô hoát nhieân xuaát hieän, ñoät hieän: moät tia chôùp ngang trôøi, moät söï xuaát hieän thình lình nhö tieáng seùt baát ngôø. Thô laø xuaát nhaäp, taát caû raïng ngôøi cuûa moät söï Xuaát Hieän, taát caû oai löïc laëng leõ cuûa söï Linh Hieän. Söï Xuaát Hieän, Linh Hieän laø suoái nguoàn cuûa taát caû moïi yù nghóa, ban boá yù nghóa vaø khai môû vaïch ñöùt giöõa moïi yù nghóa vaø moïi voâ nghóa. Töø ñoù coù voâ haïn nghóa.

Trong baøi dieãn thuyeát veà thi ca Gerard Manley Hopkins taïi Haøn Laâm Vieän Anh Quoác vaøo cuoái naêm 1974, khoâng phaûi ngaãu nhieân maø Seamus Heaney laïi trích daãn maáy caâu thô noåi tieáng cuûa Archibald MacLeish:

TC THÔ 6 • 39

...wordless / as the flight of birds... A poem should not mean / but be.(...Khoâng chöõ, khoâng lôøi, khoâng tieáng nhö ñaøn chim bay... Moät baøi thô khoâng haún neân coù yù nghóa gì caû maø chæ laø: xuaát hieän)Caùi chöõ “be” ñôn sô ôû treân xuaát ñaàu loä dieän nhö moät tieáng seùt, caùi “laø”

hieän höõu, noùi leân söï xuaát hieän cuûa Tính theå vaø Theå tính: söï hieän theå, hieän tính, hieän tính theå cuûa chính theå tính, söï hieän thaân nguyeân veïn, söï hieän dieän sung maõn cuûa caùi “laø”, caùi “coù”; söï hieän dieän ôû ñaây chính laø söï thò hieän baát ngôø töø caùi khoâng ñeán caùi coù, töø caùi khoâng laø ñeán caùi laø, thoaùng hieän thoaùng maát nhö tia chôùp, nhanh nhö chôùp nhöng tröôøng cöûu hôn caû tyû trieäu naêm, vì chính tia chôùp cuûa thôøi gian nguyeân thuûy naøy laïi khai sinh ra voâ soá tyû trieäu kieáp vuõ truï. Caùi gì ngaén nhaát nhanh nhaát thì tröôøng cöûu. Baøi thô laø söï hieän dieän, hieän tính, thò hieän; söï hieän dieän chaúng nhöõng laø hieän dieän cuûa chính söï hieän dieän maø laïi coøn hieän dieän ngay caû söï khieám dieän, ngay caû söï maát tích vaø söï xa vaéng. Baøi thô laøm söï vaéng maët xuaát hieän, ñöa caùi xa ñeán gaàn, ñaåy caùi gaàn luøi ra xa, chuyeån daïng moïi söï vieäc, bieán chuyeån söï maát maùt thaønh ra söï hieån loä cuûa maát maùt, ñaøo saâu söï thieáu huït thaønh ra troïng löïc hieån hieän cuûa ñònh phaän, keùo laïi caùi gaàn vaøo choã tính töông caän, ñöa caùi caän vaøo loøng khoâng laân lyù. Töø ñoù coù voâ bieân nghóa.

Thô ñi tröôùc taát caû nhöõng bieán coá lòch söû, vì chính Thô laøm moïi söï bieán chuyeån thaønh ra lòch söû; nhöõng thaàn thoaïi, truyeàn thoaïi vaø linh thoaïi ñaàu tieân cuûa moïi daân toäc ñeàu ñöôïc theå hieän qua söï xuaát hieän cuûa thi ca: lòch söû cuûa moät daân toäc thaêng traàm theo sau söï thaêng traàm cuûa ngoân ngöõ daân toäc; ngoân ngöõ cuûa moãi daân toäc thaêng traàm theo sau söï thaêng traàm cuûa hoàn thô daân toäc. Daân toäc chæ ñuùng nghóa khi naøo hoàn thô coøn soáng...

Con ngöôøi chæ laø con ngöôøi, vì con ngöôøi bieát noùi; con ngöôøi chæ bieát noùi, vì con ngöôøi bieát nghe; con ngöôøi chæ bieát nghe khi con ngöôøi nghe ñöôïc tieáng noùi thì thaàm cuûa toå tieân mình ñoàng voïng töø bao nhieâu ngaøn naêm töø suoái nguoàn nuùi cao cho ñeán côn gioù veøo qua raëng lau saäy döôùi baõi bieån chieàu hoâm nay. Chieàu hoâm nay laø taát caû buoåi chieàu treân maët ñaát. Taát caû thi ca cuûa nhaân loaïi xuaát hieän baát ngôø vaøo chieàu hoâm nay; chæ coù chieàu hoâm nay, taïi nôi ñaây, nôi choán linh thieâng ôû ñaây, moät nôi choán nhoû nhaát môû ra taát caû khoâng giôùi voâ bieân, vaø chæ moät buoåi chieàu hoâm nay duy nhaát thu veùn laïi taát caû thôøi gian voâ taän. Buoåi chieàu hoâm nay ñöôïc thaønh töïu qua söï chuaån bò kieân nhaãn cuûa maáy trieäu buoåi chieàu phoâi chaâu ñen toái; buoåi chieàu hoâm nay laøm leã cöôùi thaàm thì vôùi buoåi tröa vaø ñeâm khuya, vôùi trieâu döông vaø hoaøng hoân. Bao nhieâu buoåi chieàu ñaõ qua vaø saép tôùi vaãn chæ laø buoåi chieàu hoâm nay;

40 • TC THÔ 6

nhöõng nhaø thô lôùn nhaát cuûa nhaân loaïi ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng chaét chiu naâng niu töø nhaát ñieåm khai töôïng bí maät nhö vaäy. Nhaát ñieåm khai töôïng chuyeån ñoäng sôn haø ñaïi ñòa. Taïi sao phaûi laøm thô? Thô chæ ñöôïc laøm chæ vì moät ñaïi söï khôûi nguyeân baát ngôø xuaát hieän nhö tieáng seùt, nhö tia chôùp: vuõ truï töï khai môû vaïn töôïng saâm la.

Baøi thô xöa nhaát cuûa daân toäc AÙi nhó lan xuaát hieän tröôùc caû hai ngaøn naêm lòch söû trôû laïi ñaây; baøi thô xuaát hieän tröôùc caû truyeàn thoáng Thieân chuùa giaùo ôû Taây phöông vaø Trung ñoâng:

...Toâi laø gioù thôû treân bieån, Toâi laø soùng cuûa ñaïi döông, Toâi laø tieáng thì thaàm cuûa nhöõng ñôït ba ñaøo...(I am the wind which breathes upon the sea,/ I am the wave of the ocean I am the murmur of the billows...)Caùi chöõ “toâi” ôû treân khoâng phaûi chæ caù nhaân hay caù theå hay chuû theå

thoâng thöôøng: caùi “toâi” ôû ñaây khoâng phaûi laø chính “toâi” maø chæ laø nôi choán, nhaát ñieåm tröôøng sôû khai töôïng, töï khai môû ra taát caû saâm la vaïn töôïng. Töø ñoù môùi coù nhöõng thi só mang teân laø Yeats, Joyce, Kavanagh hay Seamus Heaney.

Khoâng phaûi gioù thoåi maø gioù thôû. Hôi thôû laø nguoàn goác khôûi nguyeân cuûa nhaát thieát hieän theå. Moät baøi thô ñuùng nghóa laø moät thi phaåm phaäp phoàng hôi thôû; nhaø thô ñuùng nghóa luùc naøo cuõng hoïc thôû vaø bieát thôû nhö moät ñaïo só ngoài thôû baát ñoäng trong hang saâu. Buoåi chieàu hoâm nay ñang thôû vôùi ngoïn gioù ru qua baõi vi loâ beân caïnh bôø hoà; nhöõng caây lau saäy cuõng thôû vôùi hôi thôû cuûa gioù; Yeats nhìn thaáy gioù thoåi vì ñaõ laéng nghe gioù thôû töø baøi thô laâu ñôøi nhaát cuûa toå tieân mình. Ñoái vôùi Yeats, söï hoài töôûng chính yeáu quyeát ñònh tieâu chuaån giaù trò ngheä thuaät, vaø tieâu chuaån ôû ñaây laø “cao ñieåm cuûa kinh nghieäm töôûng töôïng” trong thi ca. (Seamus Heaney: “Yeats is here talking about what Matthew Arnold called touchstones, high points of imaginative experience”). Chính nhöõng söï hoài töôûng, truy töôûng, hoaøi töôûng, maëc töôûng, nhôù töôûng naøy laø “nhöõng tieâu chuaån cuûa chuùng ta vaø nhöõng aùnh ñeøn daãn ñöôøng cho chuùng ta” (“those recollections which are our standards and our beacons”) nhö Yeats ñaõ vieát naêm 1874 luùc môùi 29 tuoåi, vaø Seamus Heaney ñaõ nhaéc laïi vaøo naêm 1977 luùc noùi veà caûm thöùc linh hieän cuûa nhöõng nôi choán queâ höông; Yeats ñaõ xaùc nhaän vaøo naêm 1874 raèng nieàm hoaøi töôûng lôùn nhaát quyeát ñònh ngheä thuaät ñoái vôùi thi nhaân chính laø söï hoài töôûng öu haïng maø oâng coøn ghi nhaän nhö cao ñieåm ñöùng ñaàu laøm tieâu chuaån vaø aùnh saùng soi chieáu daãn ñöôøng giaù trò cuûa baát cöù taùc phaåm ngheä thuaät naøo ñoái vôùi oâng:

“...Caûnh töôïng moät ñeâm toái naøo ñoù laâu laém roài, luùc toâi nghe tieáng gioù thoåi trong moät luoáng lau saäy beân bôø moät caùi hoà beù nhoû...”

(..a certain night scene long ago, when I heard the wind blowing in a bed of reeds by the border of a little lake...)

Seamus Heaney noùi: “Ngoïn gioù giöõa nhöõng raëng lau saäy ñeâm toái aáy

TC THÔ 6 • 41

vaãn coøn ôû laïi vôùi Yeats... vaø ñaõ thay ñoåi khoâng khí Thi ca Anh quoác” (The wind among those night reeds stayed with him... and changed the atmosphere of that poetry).

Chæ caàn moät côn gioù nheï thôû vaø thoåi qua raëng vi loâ beân bôø hoà Aí nhó lan beù nhoû cuõng ñuû thay ñoåi troïn veïn khoâng khí thi ca Anh caùt lôïi. Chæ saùu chöõ cuûa Nguyeãn Du thoâi cuõng ñuû laøm xuaát hieän moät buoåi chieàu trong nhöõng buoåi chieàu hoang vu nhaát cuûa Vieät Nam:

Vi loâ san saùt hôi may...Nguyeãn Du ñaõ laéng nghe hôi may; Yeats ñaõ laéng nghe hôi gioù vaø Sea-

mus Heaney cuõng ñaõ laéng nghe ñöôïc hôi thôû naøo cuûa thieân ñòa luùc hoài töôûng laïi nhöõng nôi choán linh hieän naøo cuûa truyeàn thoáng thi thoaïi cuûa queâ höông.

Taát caû nhöõng söï khôûi nguyeân ñeàu bí maät, ngöôøi ta khoâng theå noùi veà söï khôûi nguyeân, khoâng theå vieát veà söï khai nguyeân, khoâng theå laøm ra söï baét ñaàu maø khoâng theå bò cuoán maát thaàn trí vaøo loøng baõo toá ñen toái cuûa Phoâi Chaâu. T.S. Eliot ñaõ ñeà caäp khôûi nguyeân cuûa söï saùng taùc thi ca qua hình töôïng veà caùi “phoâi thai aâm u” (dark embryo) maø chính Seamus Heaney ñaõ nhaéc laïi nhieàu laàn nhöõng luùc noùi veà söï vaän haønh luaân chuyeån cuûa thi töù. Hôi thôû phaäp phoàng cuûa phoâi chaâu thoåi ra luoàng sinh khí bao la cho saùng taïo thi ca tröôøng cöûu lieân tuïc trong suoát quaù trình vaø tieán trình thònh suy cuûa tieàn ñoà daân toäc. Caùi coõi trung höõu aám (bardo) töø cheát sang soáng, töø caùi cheát cuoái cuøng ñeán söï ñaàu thai ñaàu tieân, töø coõi soáng qua nhanh cho ñeán noãi cheát khaùc lieân tuïc trong cuoäc tröôøng moäng, huyeãn, aûo, dieäm, loä, tia chôùp, aûnh, höôûng, töø voâ soá kieáp phuø du, cuõng laø hình töôïng linh ñoäng nhaát cho söï hoài töôûng baát taän cuûa taát caû taâm thöùc saùng taïo ngheä thuaät. Laøm thô vaãn coù nghóa laø hoài töôûng lieân tuïc, truy töôûng, maëc töôûng, hoaøi töôûng baát taän veà söï Töôûng Nhôù aâm u cuûa caùi thuôû Ban ñaàu thai döïng aáy. Noùi cho moät caùch khoù hieåu hôn thì taát caû moïi söï ñeàu laø maàm, moáng, buùp, choài, haït, gioáng, moäng, manh nha, phoâi chuûng, thai chuûng, taát caû ñeàu ñang moïc moäng vaø ñaâm moäng, ngay caû nhöõng gì ñang taøn taï, taøn phai vaø ñang cheát cuõng ñeàu phaùt nha vaø manh nha, ñeàu ñang ñaâm moäng, ñaâm choài naûy loäc trong loøng ñen toái aâm u bí maät.

Thô ñaâm choài töø nhöõng chuûng töï bí aån (bija), nhöõng nguyeân aâm vaø phuï aâm linh thieâng xuaát hieän u huyeàn töø Thai taïng cuûa vuõ truï nguyeân khai vaø Thôøi gian nguyeân tieâu kheõ ñoäng.

Caùi tieáng gioù trong baõi lau saäy maø Yeats ñaõ laéng nghe ñöôïc vaø Seamus Heaney ñaõ cuøng laéng nghe sau naøy vôùi Yeats, ñoù laø chuûng töï vaø thai chuûng cho nhöõng baøi thô nuoâi döôõng caû hoàn trí moät daân toäc.

Sau moät thôøi gian laâu daøi kieân nhaãn bieát laéng nghe, bieát nhìn thaáy, bieát töôûng nhôù lieân tuïc, vaø bieát thôû vôùi hôi thôû cuûa gioù treân lau saäy, baát ngôø moät buoåi chieàu, seùt buøng noå vaø tia chôùp xeït ngang trôøi: Thô ra ñôøi.

* Töïa do toøa soaïn ñaët. Trích trong cuoán Khôi Maïch Nguoàn Thô do Vieän Trieát Lyù Vieät Nam vaø Trieát Hoïc Theá Giôùi xuaát baûn 1996 taïi California Hoa Kyø.

42 • TC THÔ 6

nguyeãn Ñaêng Thöôøng

Xuaân Xöaa haùi nai chôi biu ñaùnh ñuö chuøi löeâ chaên deâô ngôøi môoâ chaøo coâ

Xuaân Nayô laøm thôoâ ñeám ñoâi boû chiö chôø thöa ra mau hoaøi thueâ oâ-keâ

Xuaân Naøoe cheùm treo ñaép mou yeâu thu

taëng Artñaõ cuøng ta vaø Verlmoät muøa xöa bay leân ñòa nguïcñeâm traêngchôi ñó---- Hoà Taây

Chuù thíchArt(hur) Rimbaud Verl(aine) “

TC THÔ 6 • 43

Theá Duõng

Cyclo” Ñeán...

taëng T.A.H vaø caùc baïn laøm phim “Cyclo”

“Cyclo” ñeán cuøng toâi nhö moät côn moäng döõCoù moät ngöôøi tình ñaõ baùn leû tình nöông!Vaø coù keû saùt nhaân haùt ru buoàn aâm ñoäcÑeå döôøng nhö cho maùu chaûy ñôõ bi thöông?

“Cyclo” ñeán vôùi em nhö noãi ñau trinh nöõ?Myõ nhaân ngheøo laøm ñieám buoát hoa cau!Nhöõng ñoái cöïc-ñoái aâm cuøng nghòch saécDeã daøng voâ taâm maø taøn baïo, maø thaønh tro trong ñoaûn maïch hö naùt?

“Cyclo” ñeán vôùi ai nhö moät canh baïc maùuChöa bieát ai ñöôïc thua maø luõ caù vaøng ñaõ cheát caïn sao?Khoâng kòp cöùu ai ñaâu daãu voøng oâm cuûa söông phuï Meï Mìn,

AÂu Cô nhaø thoåñaõ röng röùc aên naên trong leä hoái ba ñaøo!

“Cyclo” ñeán Berlin nhö trieãn laõm Ñòa Nguïc?Daêm phaän ngöôøi soáng saëc trong meâ cung nhaøo loän cuûa Moäng

mô vaø Toäi aùc...Thi Só Du coân trong khaùnh kieät trí tueä ñaõ töï thieâu ñeå töï cöùu

vong linh?Caùi Ñeïp cöùu ñöôïc ai khi Nhaø Thô phaûi baùn leû ngöôøi tình?(duø moãi laàn cho pheùp naøng “ñi khaùch xoäp” chaøng laïi ñau loøng phaùt oäc maùu cam!)

Vieät Nam trong maét “Cyclo” nhö moät caên hoä doät naùt raát deã thaønh than sau cuù chaäp caàu chì?

44 • TC THÔ 6

nhö saûn phaåm ñaéng cay cuûa Vaên Minh Nhaân loaïi trong nhöõng khuùc quanh ñaøng ñieám, doái löøa?

Tröïc thaêng hoûng ngaõ eành ngang ñaïi loäCuoäc chieán chöa taøn tieàn baïc ñaãm maùu, ñaãm moà hoâiTöï töû gioáng nhö haønh vi thaùnh thieän vaø muøi höông ñu ñuû

xanh vaêng vaúngñaâu ñaây nhö moät tieáng thôû daøi...Toâi chôït thaáy “Cyclo” nhö moät ca moå lôùn treân queâ höông

chöa kòp vaøo haäu phaåu!

“Cyclo” ñeán Berlin vôùi nhöõng aûnh phaùp sieâu thöïc ñaày thaûm khuùc vaø traùng ca

Nhöõng con caù vaøng giaãy duïa vaø baày treû thô ñeàu haùt khuùc Nhaõ Ca tieân tri, tieân caûm?

Haø Noäi cuûa toâi, Saøi Goøn cuûa toâi, nhöõng ñòa chæ moà coâi, nhöõng Traùi tim khoâng ñòa chæ cuûa toâi ôi...

Khoâng coù ai queân con ñöôøng nhoû cuûa Soá Phaän mình duø chuùng ta ñaõ taû tôi qua nhieàu sieâu thò

vaø voâ soá nhöõng Kyø moân, Kinh moân, nhöõng bôø Meâ, beán Luù, nhöõng Baïo haønh...

Nhö Quyønh Hoa soáng kieáp Ñeïp ñoaûn thoï,Sau bao noãi kinh hoaøng Ngöôøi Tình vaãn khoùc vì Yeâu vaø Hy voïng“Cyclo” ñeán dòu daøng taøn ñoäc ñeå caûnh baùo veà moät ngaøy

Taän theá khoâng xaCoù hôi muoän nhöng vaãn coøn raát kòp, ngöôøi ôi, duø Thaát Tieát...thì ôû choán Yeân Kheâ, Suoái Bieác naøo ñoù cuûa Hoàn Thô ngöôøi ta

vaãn coù theå kòp Phuïc Sinh ñuùng luùcnhö moät keû Anh Huøng,duø chæ baèng caùch Töï Thieâu trong aùnh nhaïc Phuù Quang

buoàn laãm lieät.

Berlin 11.95-29.12.95

TC THÔ 6 • 45

Kheá ieâm

Níu Laïi

truùt hôi thôû vaø ngoài duoãi ravaøo moät nôi töôûng laø ñaõ tay traéng khom

löng baát ñoäng nhö theá cho ñeán khi gioït chuoâng chieàu kia laøm tan ñi ngöôøi vaø v aät kieán taïo im aéng maø laâu nay bò che laáp bôûi caùnh lieáp cuûa lôøi kinh

raûo böôùc ngoaøi maëtñaát vaø nhaän ra coù tieáng keâu

níu laïi ôû ñaàu gheành

Quaùn

coùc

46 • TC THÔ 6

Quay Goùt

khoùa traùi cöûara baèng sôïi daây noái giöõa chaân khoâng vaø maët ñaát bôùi

chuùt taøn tro bình minh pha vaøo maøu

loang phoágoõ ngoâi nhaø ñaõ bò ñoùng baêng vaø trong caùi theáchaúng ñaëng ñöøng

quay goùt tha höông

Nheonhöõng voøng troøn quay treân ñaàunhöõng voøng troøn laên döôùi chaân

ñoái chaát ngaãu nhieân vôùi ngaämtaêm baèng cuù qua con phoá lai lai (caùu)ñaám nhö trôøi giaùng vaøo meânh

moâng ñuøi vaø ngöïc. Lang thang cuoàngchaät. Gôõ loûng hoïng. Ñoâng vaøtaây. Nhöõng khuoân maët nhaên nhaên

nheo

TC THÔ 6 • 47

Phuï baûn Ñinh Cöôøng

48 • TC THÔ 6

Taát Caû Baét Ñaàu ÔÛ Nôi Khaùc”

Roger Munier

Roberto Juarroz (1925-1995)

Caùi lôùn lao vaø coá nhieân laø duy nhaát trong thô cuûa Juarroz, tröôùc heát laø caùi nôi choán cuûa noù, caùi phaïm vi nôi noù daøn traûi. Nhö ñoái vôùi moïi thi

só, ñoù laø theá giôùi, nhöng ñöôïc ñeà caäp tôùi nhö theá naøo? Juarroz khoâng dieãn taû theá giôùi töïa nhö noù vaãn thöôøng xuaát hieän vôùi chuùng ta, nhöng trong söï maäp môø lô löûng cuûa noù vaø ñieàu xa laï naøy, ñieàu xa laï noù taøng tröõ, trong khuoân maët bò che giaáu cuûa noù vaø maët traùi cuûa noù, maø khoâng moûi meät oâng ñaõ truy luøng treân maët, ôû taàm möùc cuûa nhöõng gì ñoái vôùi chuùng ta laø maët phaûi cuûa noù. Khuoân maët theá giôùi xoay veà phía chuùng ta trong kinh nghieäm thoâng thöôøng ñoái vôùi oâng chæ laø moät ñieåm khôûi haønh nôi töø ñoù thô oâng caát leân, trong moät thöù tra vaán laëp laïi ôû moãi baøi thô, trong suoát moät coâng trình coù tính caùch voâ danh laï luøng bao giôø cuõng chæ mang moät töïa ñeà duy nhaát: Thô thaúng ñöùng.

Veà oâng, ngöôøi ta ñaõ noùi tôùi thô “sieâu hình”. Theo yù toâi, ñaây khoâng phaûi laø töø chính xaùc. Juarroz khoâng dieãn taû thaønh nhöõng baøi thô nhöõng tia chôùp cuûa tö töôûng. OÂng cuõng chaúng tìm caùch gôõ ra nhö moät tö töôûng cuûa theá giôùi, noäi taïi nôi theá giôùi. OÂng gaén vaøo theá giôùi moät caùi nhìn doø xeùt, caùi nhìn ñaûo ngöôïc hình aûnh cuûa theá giôùi maø khoâng thay ñoåi noù keå nhö theá giôùi. Khôûi ñi töø caùi cuï theå nhaát, oâng ñaõ bieán ñoåi noù thaønh thô baèng caùch khuùc leäch noù, keùo daøi noù ra ngoaøi chính noù cho ñeán khi ñaït tôùi caùi maët traùi cuûa noù, vaø hôn caû caùi maët traùi cuûa noù, nhö hình aûnh ñaûo ngöôïc cuûa noù, xa laï, löûng lô, maø chuùng ta khoâng thaáy. Toùm laïi, oâng daønh dieãn töø cho theá giôùi,

TC THÔ 6 • 49

moät dieãn töø chöa töøng nghe noùi, thaät khoù tin vaø choaùng vaùng: dieãn töø maø oâng cuõng coù keå nhö theá giôùi, trong caùi laï luøng cöïc ñoä cuûa noù.

Ít ra thôøi toâi thaáy caùi caùch tieán haønh cuûa oâng noù nhö theá. Ñoù khoâng phaûi laø “sieâu hình”. Ñoù cuõng chaúng phaûi chæ laø “thô”. Maø laø hieäu quaû cuûa hai thöù ñoù hôïp laøm moät, sau söï noå buøng cuûa ñieåm goác ñaõ taïo thaønh, moät ñaèng, laø thô vaø, ñaèng kia, laø tö töôûng ñaõ ñöôïc cô caáu hoùa. Caùi môùi meû lôùn lao cuûa Juarroz laø oâng ñaõ phoái hôïp caû hai loái ñeà caäp tôùi thöïc teá. Laø nhaø thô, oâng ñaõ tìm tôùi nhöõng phöông tieän duy nhaát cuûa thô, nhöõng chính laø ñeå daãm leân ñòa haït cuûa tö töôûng, ñeå vaïch ra ôû ñoù moät con ñöôøng, keå töø ñoù, khoâng coøn chæ laø moät con ñöôøng cuûa tö töôûng. Coù theå noùi raèng oâng suy töôûng nhö thi só, nhöng nhaém tôùi moät tö töôûng môùi vaø khoâng chöôùng ngaïi, ñöôïc khai thoâng moät caùch khaùc. Keát quaû coá nhieân laø “baøi thô”, nhöng theo nghóa nguyeân thuûy nhaát cuûa töø naøy, maø oâng ñaõ coù tröôùc moïi phaân xeû: vöøa thô vöøa tö töôûng, hôïp thaønh moät toaøn boä khoâng theå phaân taùn.

Toâi ñaõ noùi raèng oâng söû duïng nhöõng phöông theá bình thöôøng cuûa thô. Nhöng chính laø baèng caùch ñieàu hoøa chuùng, xieát chaët chuùng, ñeå chuùng coù theå phuïc vuï ñònh yù cuûa oâng hay hôn caû. Thaät ít hình aûnh, nôi Juarroz, vaø khoâng moät hình aûnh naøo trong nhöõng thöù, thaät röïc rôõ, khieán chuùng ta laàn löõa beân chuùng vaø coù theå khieán ta ñi laïc. Thaät ít nhöõng töø choùi saùng noï, nhöõng töø raát coù theå kìm giöõ ta laïi ôû ngoaøi caùi nghóa troáng trôn maø oâng tìm caùch toâ ñaäm. Nhöõng baøi thô cuûa Juarroz hoaøn toaøn khoâng phaûi nhöõng ñoái töôïng ngoân töø töï nguyeän laøm nhöõng thöù “kyø hoa dò thaûo”, thu vaøo vôùi chính mình, kheùp kín treân chính mình. “Nieâm luaät” ôû ñaây thaät meàm deûo vaø bao giôø cuõng lieân keát vôùi nghóa. Yeáu toá chaéc chaén laø coù tính caùch thô hôn caû trong ñoù laø nhòp ñieäu, moät nhòp ñieäu beàn bæ, ñieàu hoøa, ñoâi khi hoái haû, nhöng caû noù nöõa, nôi taàng ngoân töø, cuõng chæ khaéng khít vôùi söï choåi daäy tinh khoâi cuûa theá giôùi thöù nhì hay keùp maø toâi ñaõ noùi, hieän ra töø nhöõng vuøng saâu thaúm.

Ta haõy xem xeùt taát caû baèng moät baøi thô khaù ngaén trong taäp Thô thaúng ñöùng möôøi ba, taäp saùch cuoái cuøng ñaõ xuaát baûn cuûa oâng:

Taát caû baét ñaàu ôû nôi khaùc.

Chaúng quan troïng gì neáu moät vaøi söï vaät naøo ñoùhaõy coøn ôû ñaâyhoaëc keát thuùc ôû ñaây nöõa:ôû ñaây chaúng coù gì baét ñaàu.

Chính bôûi theá maø lôøi noùi naøy, caùi im laëng naøy.caùi baøn naøy, chieác bình naøy, nhöõng böôùc chaân em,nhaát thieát chaúng bao giôø coù ôû ñaây.

50 • TC THÔ 6

Taát caû bao giôø cuõng ôû nôi khaùc:ôû ñoù ôû nôi noù baét ñaàu.

Ñaâu laø theá giôùi trong theá giôùi, baøi thô hoûi, theá giôùi thaät trong caùi theá giôùi, thoâng thöôøng, cuûa thoùi quen, treân ñoù chuùng ta tröôøn ñi, baèng moät söï quen thuoäc dò kyø cho pheùp chuùng ta soáng maø khoâng choaùng vaùng maët maøy? Caùi ôû ñaây, nôi chuùng ta hít thôû, laøm baèng gì? Moät vaøi töø: baøn, bình, nhöõng böôùc chaân em, lôøi noùi naøy, caùi im laëng naøy, cuõng ñuû ñeå gôïi ra noù, töø caùi taàm thöôøng nhaát tôùi caùi tinh teá nhaát. Coøn nhöõng töø naøo giaûn dò hôn! Nhöng chuùng ñöôïc duøng trong moät tieát ñieäu vöøa leân daàn vöøa tieát loä, môû ra baèng xaùc ngoân khôûi ñaàu Taát caû baét ñaàu ôû nôi khaùc, noù cho chuùng moät söùc naëng, moât taàm quan troïng ñoät ngoät vaø baát thöôøng, chính söùc naëng cuûa theá giôùi nôi chuùng ta hieän höõu, töï nhaéc nhôû vôùi chuùng ta. Moät khoaûnh khaéc töï nhaéc nhôû, laø vì ñaây chính laø vaán ñeà boû maát noù. Caâu thô ñaàu tieân, moät mình noù, môû ra moät vöïc thaúm. Ta caøng ñi tôùi, vöïc thaúm aáy caøng loõm xuoáng. Caùi theá giôùi ñôn giaûn, ngay töø ñoaïn thô ñaàu, ñaõ lung lay vaø phaân reõ. Theá giôùi aáy, nôi caùc söï vaät, haõy coøn ôû ñaây vaø cuõng coù theå keát thuùc ôû ñaây nöõa, toàn taïi maõi ôû ñaây nöõa tôùi luùc choùt. Nhöng caâu thô keá tieáp laäp töùc phaù vôõ söï kyø dieäu, du nhaäp veát nöùt, thaúng tay boâi boû chuyeän ôû laïi baèng caùch loän ngöôïc caùi ôû ñaây nhö moät chieác gaêng tay; ôû ñaây chaúng coù gì baét ñaàu. Choãi daäy luùc ñoù laø moät maët traùi xa laï, chæ thoáng ngöï moät caùch tieâu cöïc, laø vì noù khoâng cuøng loaïi vôùi caùi beà ngoaøi bao quanh ta. Nhö moät taám maøn vöôn roäng treân quang caûnh quen thuoäc. Nhöõng söï vaät chaéc chaén taïo thaønh caùi trang caûnh beân ngoaøi cuûa noù, toû ra laø chuùng khoâng coøn gì chaéc chaén, raèng chuùng cuõng chæ coù ôû ñaây moät caùch raát yeáu ôùt, vaø coøn, nhaát thieát, baøi thô noùi roõ, chaúng bao giôø coù ôû ñaây. Nhöng vaäy thôøi chuùng ôû ñaâu? Thöïc söï caùi theá giôùi-theá giôùi töï daøn traûi ôû ñaâu? Hai caâu thô choùt, ñöùng caùch bieät, seõ noùi ra ñieàu ñoù, chuùng söû duïng laïi xaùc ngoân ñaàu tieân, nhöng laàn naøy töï noù ñaõ phình ra, xaùc ngoân luùc khôûi ñaàu chæ coù tính caùch bí hieåm: Taát caû baét ñaàu ôû nôi khaùc. Nhöõng gì hieän höõu, taát caû nhöõng gì hieän höõu ôû chung quanh ta, hieån hieän, sôø moù ñöôïc, taét moät lôøi: coù maët baét ñaàu ôû nôi khaùc. Nhöõng gì hieän höõu, taát caû nhöõng gì hieän höõu ôû cung quanh chuùng ta, hieån hieän, sôø moù ñöôïc, taét moät lôøi: coù maët, moät söï coù maët caâm ñieác hay saùng rôõ, taát caû nhöõng thöù ñoù khoâng coù ôû ñaây, maø ôû nôi khaùc, bao giôø cuõng ôû nôi khaùc. Maët traùi cuûa theá giôùi, vaøo luùc chung cuoäc, ñaõ choãi daäy, moät maët traùi khoâng nôi choán, moät maët traùi cuõng chæ ôû nôi khaùc. Ngöôøi ta khoâng theå noùi laø ôû ñaâu, nhöng chaéc chaén laø khoâng phaûi ôû ñaây. Söï lung lay laø “baát phaûn hoài”, ñieàu maø baøi thô muoán saûn sinh, söï ñaûo loän ñaõ hoaøn taát. Theá giôùi, toùm laïi, thoaùt khoûi chính mình vaø, bôûi theá, thoaùt khoûi chuùng ta. Noù thöïc söï khoâng coù ôû ñaây, ôû taàm möùc keå nhö cuûa keát quaû, maø chæ coù ôû ñoù ôû nôi noù baét ñaàu. Coá nhieân ñoù cuõng vaãn seõ laø cuøng moät theá giôùi, laø vì ôû nôi xa ñoù, trong caùi ôû nôi khaùc

TC THÔ 6 • 51

khoâng theå laïi gaàn aáy, ñuùng laø noù baét ñaàu. Nhöng ñoù cuõng khoâng theå laø cuøng moät theá giôùi aáy, chæ vôùi tö caùch laø noù baét ñaàu ôû ñaáy, trong moät giaác mô raïng ngaøy. Ñoù chính laø theá giôùi naøy vaø moät theá giôùi khaùc, theá giôùi naøy vaø theá giôùi khaùc cuûa noù trong cuøng moät chuyeån ñoäng, nôi chuùng ta hieän höõu vaø khoâng coøn hieän höõu nöõa - neáu nhöõng gì hieän höõu chæ hieän höõu ôû ñoù ôû nôi chuùng baét ñaàu - , nôi maø, roát cuoäc, vöøa ôû ñoù, do moät taùc duïng cuûa söï sai cheäch meùo moù dieãn ra nhö trong chôùp nhoaùng, thöïc ra chuùng ta cuõng vöøa khoâng coù ôû ñoù.

Chæ trong ít chöõ vaø phaùt hieän trong caùi ít oûi ñoù, quaû laø moät tai bieán döõ doäi! Theá giôùi, trong luùc vaãn coøn laø theá giôùi, ñaõ ñaûo ngöôïc trong kyù hieäu cuûa noù. Ñoïc moät baøi thô nhö theá, vaø nhieàu baøi khaùc cuõng caêng thaúng nhö theá, ngöôøi ta böôùc ra choaùng vaùng. Vaø ngöôøi ta coù theå töï hoûi: bieán coá ôû beân trong ñaõ mang tính chaát naøo - thi ca hay tö töôûng, ñeå boû chuùng ta laïi nhö theá, khoâng thoát ñöôïc moät lôøi, ôû nôi xa laï? Ñoù laø tính chaát thi ca, thoaït ñaàu toâi ñaõ toan noùi. Laø vì, trong luùc khoâng phaûi chæ laø moät hình aûnh ñôn thuaàn, söï “baét ñaàu” maø baøi thô gôïi ra, töï baûn chaát, tröôùc heát laø thi ca, do söï maäp môø lô löûng, khoaûng so le, cheânh leäch maø noù taïo ra höôùng tôùi moät theá giôùi voâ hình, baáp beânh, nhöng ngaám ngaàm caûm thaáy. Do voïng aâm cuûa noù vaø khaû naêng cuûa caùi voïng aâm khuaáy ñoäng aáy nôi chuùng ta... Theá nhöng, cuøng luùc, ñoù cuõng laø moät tö töôûng saâu saéc, maõnh lieät vaø môùi meû, môû ra nhöõng vieãn caûnh tuyeät vôøi veà tính ngaãu nhieân, baáp beânh, khoâng chaéc chaén cuûa theá giôùi nôi chuùng ta hieän höõu vaø tính höõu haïn giaû doái, gaây thaát voïng cuûa noù. Tö töôûng aáy noùi: theá giôùi laø keùp vaø phaân xeû giöõa caùi phaàn ñaõ hoaøn thaønh cuûa chính noù vaø caùi phaàn, haõy coøn nguyeân, khoâng theå chaïm tôùi vaø hoaøn haûo nôi maø noù chæ môùi “baét ñaàu”. Vaäy thôøi tö töôûng noùi ra ñieàu ñoù nhöng khoâng phaûi laø theo caùch thöùc thoâng thöôøng cuûa noù. Noù noùi ra ñieàu ñoù trong moät chuyeån ñoäng cuûa thô, moät loái böôùc cuûa thô, noù ñöôïc phoái hôïp vôùi nhöõng ñieàu ñoù trong caùch caáu taïo cuûa baøi thô vaø, hôn theá nöõa, trong phaûn höôûng cuûa noù nôi chuùng ta. Ñoàng thôøi, ñoù cuõng laø moät “yù nieäm” maïnh hôn laø yù nieäm maø, neáu chæ coù moät mình, tö töôûng coù theå saûn sinh trong kieåu thöùc cuûa noù, kieåu thöùc töï caám chæ söï mô moäng vaø moïi xaâm nhaäp coù theå laø maïo hieåm ñoái vôùi noù, trong nhöõng giôùi haïn laø giôùi haïn cuûa noù, treân nhöõng vuøng ñaát noåi tieáng laø baáp beânh. Gaàn nhö moät yù nieäm thuaàn khieát, nhöng ñöôïc phoái hôïp maïnh meõ vôùi thöïc teá baèng söï caém reã vaøo caùi ôû ñaây, boán laàn ñöôïc keå teân trong baøi thô, vaø baèng söï ghi vaøo moät caùi ôû ñoù, coá nhieân laø moät caùi ôû ñoù thuoäc veà nôi khaùc, nhöng cuõng laø moät caùi ôû ñoù khoâng theå choái caõi, ôû choã noù tröôùc tieân laø ôû trong chuùng ta, hay cuõng ôû trong chuùng ta khoâng keùm, khi baøi thô chaïm tôùi chuùng ta. AÁy laø ñieàu khieán cho, sau khi ñoïc, ta coù caûm töôûng nhö ñuùng laø baøi thô ñaõ daãn daét suoát cuoäc chôi. Nhöng aáy laø moät thöù thô ñöôïc thanh loïc bieát bao, khoâng ñeå yù gì tôùi chính mình, coù theå noùi laø chæ baên khoaên töï vaïch ra con ñöôøng cuûa mình, moät con ñöôøng khaùc

52 • TC THÔ 6

bieät trong nhöõng vuøng chöa bò xaâm phaïm vaø haàu nhö bò caám chæ, caû cho thô keå nhö thô laãn trong tö töôûng keå nhö tö töôûng.

Phaûi chaêng ñoù laø caùi yù nghóa maø ngöôøi ta coù theå gheùp cho söï “thaúng ñöùng” maø Juarroz khoâng heà taùch rôøi trong gaàn boán möôi naêm: caùi yù nghóa nhö cuûa moät cuoäc noåi daäy, cuûa moät söï thöùc giaác ñöôïc baùo tröôùc, caû trong vaên chöông laãn trong phaïm vi moät tö töôûng ñang suy töôûng, ít taùch rôøi vaø ñoàng thôøi môû ngoû hôn ñoái vôùi phieâu löu maïo hieåm trong nhöõng caùch thöùc oâng söû duïng ñeå ñeà caäp tôùi theá giôùi vaø thaân phaän chuùng ta trong theá giôùi? Baøi hoïc maø nhaø thô ñeå laïi cho chuùng ta trong moät söï nghieäp voâ song, söøng söõng nhö moät ñænh cao ñôn ñoäc ôû chaân trôøi cuûa chuùng ta, laø theá giôùi vaãn khoân doø vaø vaãn laø vöïc thaúm baát chaáp nhöõng söï nhuùng tay xen vaøo cuûa chuùng ta, vaø söï hieän dieän cuûa chuùng ta nôi theá giôùi, theo töø ngöõ cuûa Rimbaud, vaãn coøn phaûi “saùng cheá laïi”.

Öôùc chi, tieáp theo oâng, trong böôùc ñi thaät thô vaø ñaày vieãn aûnh cuûa moät vaøi gioøng thô maø toâi ñaõ trích daãn giöõa bieát bao gioøng thô khaùc, ít ra laø chuùng ta ñaõ chaáp nhaän raèng coá nhieân taát caû nhöõng gì xaùc ñònh traùch vuï cuûa chuùng ta vaø khieán noù ngaøy caøng khaån caáp hôn “baét ñaàu ôû nôi khaùc”.

Dieãm Chaâu dòch

TC THÔ 6 • 53

rabinDranaTh Tagore

1996

Baïn laø keû ñang toø moø ñoïc baøi thô naøy cuûa toâisau ñaây moät traêm naêm?Ñaãm trong tình yeâu cuûa traùi tim toâi,lieäu toâi coù theå göûi tôùi baïnneùt môø nhaït nhaát cuûa nieàm vui buoåi saùng muøa xuaân naøy,muøi höông cuûa moät ñoùa hoa,moät tieáng chim hoùt,moät tia löûa röïc maøu saéc hoâm nay,sau ñaây moät traêm naêm?Daãu sao, ít ra laø moät laàn naøy thoâi, xin baïn haõy môû khung cöûa soå quay veà höôùng namvaø töø haøng bao lônhaõy chaêm chuù nhìn veà chaân trôøi xa.Roài, chìm saâu trong töôûng töôïnghaõy nghó tôùi nhöõng ñeâ meâ cuûa nieàm hoan laïcñaõ troâi xuoángtöø moät coõi trôøi tuyeät phuùc naøo ñoù xa xaêmñeå chaïm tôùi traùi tim cuûa theá giôùimoät traêm naêm tröôùc;haõy nghó tôùi ngaøy xuaân töôimaõnh lieät, cuoán huùt vaø phoùng khoaùngvaø tôùi ngoïn gioù nam- söïc nöùc phaán hoa -ñang aøo aøo löôùt tôùi treân nhöõng chieác caùnh mieân man ñeå toâ leân traùi ñaátnhöõng saéc maøu raïng rôõ cuûa thanh xuaânmoät traêm naêm tröôùc ngaøy cuûa baïn.

Vaø haõy nghó, traùi tim y böøng böøng ngoïn löûa,toaøn thaân y ngaát ngaây trong ca khuùc,

54 • TC THÔ 6

moät keû laøm thô ñaõ thöùc giaác ngaøy hoâm aáyñeå xoøe ra nhö nhöõng ñoùa hoavoâ vaøn yù nghóthaám ñöôïm bieát bao laø yeâu ñöông! -vaøo moät buoåi saùng cuûa moät traêm naêm veà tröôùc.

Sau ñaây moät traêm naêm,ai seõ laø nhaø thô môùi ca nhöõng khuùc ca cho baïn?Qua doøng naêm thaùng toâi göûi tôùi nhaø thô aáylôøi chaøo haân hoan cuûa muøa xuaân naøy.Öôùc chi ca khuùc cuûa toâi vang voïng trong khoaûnh khaéc,vaøo ngaøy xuaân cuûa baïn,trong nhòp ñaäp cuûa traùi tim baïn,trong tieáng thì thaàm cuûa baày ong,trong tieáng rì raøo cuûa caønh laù, -moät traêm naêm sau ngaøy hoâm nay.

Thaùng hai, 1896

RABINDRANATH TAGORE (1861-1941), thi haøo AÁn-ñoä, vieát baèng tieáng bengali vaø tieáng Anh, Nobel Vaên chöông 1913, coøn laø moät hoïa só vaø ngöôøi soaïn ca khuùc. 1996 trích trong taäp Chitra. Baûn dòch döïa treân baûn Anh vaên cuûa Somnath Moitra in trong taäp Moät traêm leû moät baøi thô cuûa Rabindranath Tagore, nxb Asia Publishing House, AÁn-ñoä, 1966.

marina TSVeTayeVa

Göûi Akhmatova

OÂi naøng thô cuûa nöôùc maét, ngöôøi ñeïp nhaát trong caùc naøng thô!Keû ñoàng loõa laïc loaøi cuûa ñeâm traéng nôi chò sinh ra!Chò khieán löôùt qua treân nöôùc Nga noãi ñôùn ñau ñen toái cuûa chòVaø tieáng than ñau buoát cuûa chò xuyeân qua chuùng toâi nhö moät muõi teân.Chuùng toâi reân xieát traùnh ra vaø tieáng A naøyQua ngaøn cöûa mieäng tuyeân theä cuøng chò, AnnaAkhmatova! Teân chò chæ laø moät tieáng thôû daøiRôi xuoáng vöïc thaúm bao la naøy nôi chaúng coù gì goïi teân ra.

TC THÔ 6 • 55

Ñaët chaân leân maët ñaát maø chò ñaët chaân, böôùc ñiDöôùi cuøng moät baàu trôøi, chuùng toâi mang moät voøng trieàu thieân!Vaø keû maø chò gaây töû thöông trong khoaûng ñöôøng cuûa chòNaèm baát töû treân giöôøng cheát cuûa mình.

Thaønh phoá cuûa toâi vang voïng, nhöõng maùi voøm laáp laùnh,Moät ngöôøi muø lang thang böôùc qua ngôïi khen Ñaáng cöùu theá...Vaø toâi toâi hieán chò thaønh phoá cuûa toâi nôi nhöõng tieáng chuoâng vang vang.Akhmatova, vaø toâi taëng chò traùi tim toâi nöõa.

Maïc-tö-khoa, 19 thaùng saùu 1916.

ANNA AKHMATOVA (1889-1996) vaø MARINA TSVETAYEVA (1892-1942) coù leõ laø nhöõng nöõ thi só lôùn nhaát cuûa Nga ôû theá kyû XX. Caû hai ñeàu coù chung moät ñieåm: hoï laø nhöõng naïn nhaân khoán khoå nhaát cuûa moät thôøi.

PauL CeLan

Nhöõng Naêm Töø Em Tôùi Toâi

Moät laàn nöõa toùc em gôïn soùng khi toâi khoùc. Baèng maøu xanhcuûa maét emem doïn baøn tình yeâu cuûa chuùng ta: moät chieác giöôøng giöõamuøa Heø vaø Thu.Chuùng ta uoáng, thöùc gì ai ñoù cheá, khoâng phaûi toâi, hoaëc em,hay moät ngöôøi thöù ba:chuùng ta lieám laùp moät chuùt gì troáng khoâng vaø choùt heát.

Chuùng ta nhìn nhau trong nhöõng taám göông cuûa bieån saâu vaøchuyeàn thöùc aên cho nhau mau hôn:ñeâm laø ñeâm, ñeâm baét ñaàu baèng buoåi saùng,ñeâm ñaët toâi beân em.

56 • TC THÔ 6

Caûnh

Naøy caùc ngöôi haøng baïch döông cao voøi voïi - nhöõng con ngöôøi cuûa traùi ñaát naøy.Naøy caùc ngöôi nhöõng maûnh ao ñen cuûa haïnh phuùc - caùc ngöôøi in boùng chuùng tôùi cheát!

Toâi ñaõ thaáy em, hôõi ngöôøi em gaùi, ñöùng trong aùnh ngôøi aáy.

PAUL CELAN (1920-1970) laø moät nhaø thô goác Do thaùi sinh ôû Bucovina, töøng soáng ôû Phaùp vaø vieát baèng tieáng Ñöùc. Ba baøi treân trích trong taäp Mohn und Gedachtnis (1952).

roberTo Juarroz

Moät ngaøy kia chuùng ta seõ khoâng coøn coù theå ra ñi nöõa.Ñoät nhieân, seõ quaù treã.Khoâng coøn quan troïng gì bieátcuoäc du haønh töø ñaâu tôùi vaø ñi veà ñaâu.Coù leõ veà ñaàu cöïc beân kia cuûa theá giôùihay chæ töø mình tôùi chieác boùng cuûa mình.

Luùc ñoù chuùng ta seõ veõ hình moät con chimvaø chuùng ta seõ ñoùng ñinh noù ôû beân treân caùnh cöûanhö huy hieäu vaø daáu ghi nhôù,ñeå nhaéc nhôû raèngcuoäc khôûi haønh toái haäu cuõng chaúng coù.

Vaø chieác laoñaõ ñoùng xuoáng maët ñaát,seõ chæ caém saâu theâm chuùt nöõa.

*

TC THÔ 6 • 57

Nhöõng caâu traû lôøi ñaõ chaám döùt.Coù leõ chuùng chöa bao giôø coùvaø chuùng chæ laø nhöõng chieác göôngñoái chieáu vôùi troáng khoâng.

Nhöng luùc naøy nhöõng caâu hoûi cuõng ñaõ chaám döùt.Nhöõng chieác göông ñaõ vôõ.keå caû nhöõng chieác khoâng phaûn chieáu gì heát.Vaø khoâng coù caùch naøo laøm laïi chuùng.

Tuy nhieân,coù leõ vaãn coøn ôû ñaâu ñoù moät caâu hoûi.Im laëng cuõng laø moät caâu hoûi.

Vaãn coøn moät chieác göông khoâng theå vôõlaø vì noù khoâng ñoái chieáu vôùi gì heát,laø vì noù ôû beân trong taát caû.

Chuùng ta ñaõ tìm ra moät caâu hoûi.Im laëng phaûi chaêng cuõng seõ laø moät caâu traû lôøi?

Coù leõ, vaøo moät luùc naøo ñoù ñaõ ñònh,nhöõng caâu hoûi vaø caâu traû lôøi cuõng heät nhö nhau.

ROBERTO JUARROZ (1925-1995), nhaø thô AÙ-caên-ñình, taùc giaû möôøi ba taäp Thô thaúng ñöùng, maát ngaøy 31-3-1995. Hai baøi thô treân cuûa Juarroz chöa töøng in thaønh saùch vaø môùi ñöôïc baø Laura Cerrato cho coâng boá treân taïp chí Poeùsie 95 taïi Phaùp.

58 • TC THÔ 6

marin SoreSCu

Ñònh MeänhCon gaø ñoâng laïnh toâi muaÑeâm quaÑaõ soáng laïi,Ñeû moät traùi tröùng lôùn nhaát treân theá giôùi,Vaø ñöôïc taëng giaûi Nobel.

Traùi tröùng phi thöôøng aáyÑöôïc chuyeàn tay,Chæ trong vaøi tuaàn ñaõ ñi voøng quanh khaép traùi ñaát,Vaø quanh maët trôøiTrong 365 ngaøy.

Con gaø nhaän ñöôïc khoâng bieát bao nhieâu laø tieàn maët,Tính ra thaønh nhöõng thuøng thoùcAÊn khoâng xueå

Laø vì noù ñöôïc môøi ñi khaép nôi,Ñoïc dieãn vaên, daønh nhöõng cuoäc phoûng vaán,Ñöôïc chuïp hình.

Raát thöôøng khi caùc phoùng vieân naøi næRaèng caû toâi nöõa toâi cuõng neân ngoài laøm kieåu maãuBeân caïnh noù.Vaø theá laø, sau khi ñaõ phuïc vuï ngheä thuaätSuoát ñôøi toâi,Ñoät nhieân toâi ñaõ ñaït ñöôïc danh tieángNhö moät keû chaên nuoâi gia caàm.

MARIN SORESCU laø moät nhaø thô, kòch taùc gia, ngöôøi vieát buùt kyù vaø nhaø pheâ bình vaên ngheä kieät xuaát cuûa Ru-ma-ni hieän ñaïi. OÂng sinh ngaøy 19 thaùng Hai 1936 taïi Bulzeùsti, moät laøng nhoû thuoäc tænh Olteùnie, ôû veà phía taây-nam Ru-ma-ni. Trình baày seõ in moät tuyeån taäp goàm 139 baøi thô cuûa oâng.

Dieãm Chaâu dòch

TC THÔ 6 • 59

JoSePh broSKy

Baøi Ca Cho Bosnie

Khi mi uoáng whisky, aên mieáng thòt söôøn beâ, vaø khi tröôùcbuoåi hoøa nhaïc, nhöõng ngoùn tay mi caøi laïi khuy aùocoù nhöõng keû ñang haáp hoái.

Nôi nhöõng thaønh phoá vôùi nhöõng caùi teân kyø quaëc, bò gieát, bòthieâu maø khoâng bieát nhöõng caên nguyeân cuûa söï döõcoù nhöõng keû ñang haáp hoái.

Nôi nhöõng xoù xænh nhoû beù maø mi khoâng hay, khoâng heà thoát ra moättieáng keâu, khoâng ñöôïc chòu nhöõng pheùp thaùnh cuoái cuøngcoù nhöõng keû ñang haáp hoái.

Hoï ñang haáp hoái vaø mi mi phoù maëcvaãn nhöõng teân ñaïo ñöùc giaûchæ bieát tôùi döûng döng vaø phuïc tuøngvaø coù nhöõng keû vaãn ñang haáp hoái.

Quaù xa ñeå coù theå yeâu nhöõng ngöôøi anh em thuoäc noøi slavecuûa mi, ôû ñoù nôi caùc thieân thaàn nhoû khoâng baycoù nhöõng keû ñang haáp hoái.

Nhöõng pho töôïng bieåu loä söï gheâ tôûm cuûa chuùng, daáu hieäu cuûa Cain,lòch söû meâ cuoàngnhöõng taám thaân traàn truoàng cuûa nhöõng keû ñang haáp hoái.

Mi ñoïc nhöõng thaønh tích theå thao vaø keát soá ngaân haøng cuûa mivaø khi caùc con mi ñi nguûcoù nhöõng keû ñang haáp hoái.

60 • TC THÔ 6

Con ma caø-roàng cuûa thôøi gianseõ kòp thôøi phaân taùch caùcnaïn nhaân maát ñi vôùi boïn ngöôøi haï saùt hoïnhöng chieác boùng cuûa mi thuoäc veà chuùng.

Joseph Brosky (1940-1966) laø moät nhaø thô Nga, naêm 1964 bò moät toøa aùn ôû Leningrad keát aùn ñaøy 5 naêm vì toäi laø “kyù sinh truøng xaõ hoäi”, phaûi soáng xa queâ höông töø 1972, cö nguï ôû Hoa Kyø, Nobel vaên chöông 1987. Baûn dòch döïa theo baûn Phaùp vaên cuûa Vladimir Fisera ñaêng treân tôø Lettre (internationale), boä môùi, soá 2, 1995 ñeå taëng Claude Vancour, ngöôøi ñaõ cho toâi hay tin Brosky töø traàn ñoät ngoät vì moät côn ñau tim vaøo cuoái thaùng gieâng 1996; vaø ñeå göûi Hoaøng Ngoïc Bieân, dòch giaû ñaàu tieân taïi Vieät nam cuûa Brosky (DC).

Dieãm Chaâu dòch

TC THÔ 6 • 61

reneù Char

Dinh vaø Nhaø

Paris ñaõ ñöôïc hoaøn taát hoâm nay. Toâi seõ sinh soáng taïi ñaây. Caùnh tay ñaõ thoâi neùm maûnh linh hoàn toâi ra xa. Toâi tuøy thuoäc.

Ngoaøi Khoâng GianMaët trôøi bay laø laø, bay thaáp nhö con chim. Caû hai ñeàu bò ñeâm vuøi daäp. Toâi thöông chuùng noù.

Coång SaétToâi khoâng coâ ñôn bôûi toâi ñöôïc ngöôøi ruoàng boû. Toâi coâ ñôn nhôø baûn chaát, moät haït haïnh nhaân trong khuoân vöôøn nhaø.

TuøTuoåi treû toâi luùc noâ ñuøa ñaõ giam giöõ cuoäc ñôøi.OÂi chieác thaùp nôi toâi ñang soáng!

Hôõi, caùc ruoäng luùa nhaém ngoù mình qua boán muøa gaët haùi.Tao gaøo, baïn quay.

62 • TC THÔ 6

Ñöôøng Chæ cuûa Ñöùc Tin

Ñaëc aân cuûa caùc vì sao laø ñaõ nhaéc nhôû cho chuùng ta môû mieäng noùi, ñeå thaáy mình khoâng coøn coâ ñoäc, bình minh coù moät maùi nhaø, vaø chuøm löûa aám cuûa anh laø ñoâi tay em.

Ngoâi Nhaø Khoa Tröôûng

Giöõa giôø giôùi nghieâm cuûa naêm vaø söï run baät cuûa moät thaân caây ngoaøi cöûa soå. Caùc khoaûn vieän trôï ñaõ bò caét. Ñoùa hoa thuûy tinh cuûa coû raûo quanh khuoân maët. Nôi baäc theàm ñeâm aûo giaùc raäp rôøn ñang tieáp ñoùn cuïm röøng.

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch

TC THÔ 6 • 63

Baït Cho Moät Taäp Thô

Josef Hlavaùcek

Xuaát baûn taùc phaåm cuûa Jirí Kolaùr laø moät coâng vieäc töøa töïa nhö ñi khaûo coå. Moät cuoäc phieâu löu, ñaët laïi trong khung caûnh hieän ñaïi nhöõng coâng

trình phaùt sinh trong moät khí haäu vaên hoùa vaø chính trò hoaøn toaøn khaùc bieät, khieán chuùng ta moãi laàn laïi khaùm phaù ra moät laùt nhoû lòch söû vaên hoùa cuûa chuùng ta vaø thöôøng ñöa ra aùnh saùng nhöõng töông phaûn ñaùng ngaïc nhieân giöõa quaù khöù vaø hieän taïi. Noù thuùc ñaåy chuùng ta ñaët laïi vaán ñeà ñoái vôùi nhöõng yù töôûng ñaõ ñöôïc chaáp nhaän vaø söûa ñoåi caùi ñònh nghóa thoâng thöôøng cuûa chuùng ta veà thô. Noù, laät ngöôïc caùi töông quan nhaân quaû, khieán chuùng ta tìm laïi ngoïn nguoàn ñaàu tieân cuûa nhöõng khuynh höôùng maø caùc thöù phoù saûn ñaõ laøm chaûy nhieàu möïc.

Sau khi hieán vaên chöông Tieäp nhöõng cuoán saùch thaät ñaùng chuù yù nhö Laâm-boâ vaø nhöõng baøi thô khaùc (1945) vaø Nhöõng ngaøy trong name (1948), Jirí Kolaùr ñaõ bò baét buoäc phaûi im hôi laëng tieáng trong nhöõng naêm naêm möôi. OÂng chæ ñöôïc noùi giaùn caùch, qua nhöõng baûn phoùng taùc Carl Sandburg vaø Edgar Lee Masters, ñem laïi cho moät söùc maïnh baát huû. Ñoái vôùi oâng, aáy cuõng laø moät thôøi kyø suy tö thaät cam go veà nhöõng vaán ñeà cuûa thi ca, moät cuoäc nghieàn ngaãm döôùi söï chæ ñaïo cuûa moät quyeát ñònh maø ngöôøi ta ñaõ linh caûm nôi nhöõng taùc phaåm tröôùc nöõa cuûa oâng, trong ñoù, moái quan taâm ñeán söï thaät veà soá meänh con ngöôøi vöôït treân nhöõng suy xeùt coù tính caùch thaåm myõ, nhöõng quy öôùc ñaõ ñuôïc chaáp nhaän veà thi ca nhöôøng böôùc cho moät ñònh kieán phaûi xoâ ñaåy ñaûo loän daãn ñöa nhaø thô tôùi moät qui phaïm môùi veà hình thöùc.

Luùc aáy, Kolaùr tuyeân boá raèng thi ca khoâng tieán tôùi ñöôïc laáy moät phaân keå töø “The Waste Land” cuûa Eliot (T.S.), taùc phaåm minh hoïa söï tan raõ khoâng nguyeân cuûa nhöõng löôïc ñoà tình töï maø caû cuûa nhöõng nghóa lyù nhaân baûn truyeàn thoáng, söï thieát yeáu phaûi laøm thô khaùc ñi keå töø nay.

64 • TC THÔ 6

Thoaït nhìn, ngöôøi ta coù theå ngôõ ñaây laø moät thaùi ñoä hö voâ chuû nghóa nhöng Kolaùr ñaõ mau maén ñem laïi cho cöû chæ cuûa oâng moät noäi dung tích cöïc. Nhöõng baøi thô daønh cho ngöôøi muø söû duïng, nhöõng baøi thô ñieân (din-gogrammes), nhöõng baøi thô theo chieàu saâu, nhöõng taùc phaåm “rollages, chiasmages” vaø nhöõng “baøi thô – ñoà vaät” cuûa oâng cho thaáy raèng moïi söï ñeàu coù theå trôû thaønh chaát lieäu cuûa thô. Trong tay oâng, chöõ bieán thaønh söï vaät. Chính caùc söï vaät - nhöõng ñoà vaät maø ta gaàn guõi trong cuoäc soáng haèng ngaøy - hoøa nhaäp “nguyeân si” nhö theá trong “thô thò giaùc” cuûa oâng.

Ñaây laø moät laäp tröôøng gaàn vôùi laäp tröôøng maø vaøi naêm sau chính Pierre Restany, lyù thuyeát gia cuûa tröôøng hieän thöïc môùi cuûa Phaùp, cuõng seõ nhìn nhaän khi keâu goïi huûy boû khoaûng caùch giöõa ngheä thuaät vaø ñôøi soáng, ñöa vaøo ngheä thuaät “thöïc taïi coù tính caùch xaõ hoäi hoïc cuûa neàn vaên minh hieän ñaïi”.

Keát quaû, nôi Kolaùr, laø moät söï bieán hình thaät laï luøng. OÂng khöôùc töø caùc chöõ, hay ít ra laø khöôùc töø nhöõng yù chæ maø ngoân ngöõ ñaõ ñaët vaøo chuùng vaø thöïc taïi cuõng ñaõ töø laâu toá caùo tính ñoäc ñoaùn. OÂng khöôùc töø thöù vaên phaùp suy lyù vaø öng keâu goïi tôùi caùc söï vaät hôn, nhöõng söï vaät naèm ñaây ñoù treân nhöõng chaëng ñöôøng cuûa con ngöôøi, oâng cuõng vaän duïng caû caùc töø nhö caùc ñoà vaät nöõa, ñeå cuoái cuøng ñaït tôùi moät vaên phaùp taïo hình môùi. OÂng choái boû söï löøa gait cuûa caùc chöõ, chöù khoâng phaûi caùi thô maø oâng khaùm phaù ra ôû nôi khaùc:

“Toâi ñaõ ñi tôùi nhöõng taäp hôïp, laép raùp (assemblages) laø nhôø cuoäc thaêm vieáng vieän baûo taøng Auschiwitz. Ñoái vôùi toâi, ñoù laø moät trong nhöõng kích xuùc lôùn nhaát maø toâi töøng caûm thaáy: nhöõng gian buoàng roäng raõi vôùi nhöõng khung cöûa laép kính troå trong vaùch, ñaày nhöõng toùc, giaày deùp, va-li, aùo quaàn, nhöõng haøm raêng giaû, cheùn dóa, kính ñeo maét, ñoà chôi treû em, v.v.. Taát caû nhöõng thöùc ñoù ñöôïc ñaùnh ghi baèng moät soá meänh thaät haõi huøng, baèng moät caùi gì ñoù maø ngheä thuaät khoâng ñuû ñeå dieãn taû, vaø coù leõ seõ khoâng bao giôø ñuû.”

Töùc thôøi, theâm moät laàn nöõa oâng laïi loït vaøo soå ñen: nhöõng keû khaùm phaù caùc “thaàn thoaïi haèng ngaøy” (maø Nhöõng ngaøy trong naêm ñaõ loan baùo), nhöõng nhaø canh taân “haøn-laâm tính Apllinaire” cuõng nhö caùc thi nhaân cuûa chuû tröông töï tình saùt ñaát cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi (moät ñöôøng höôùng maø Kolaùr ñaõ thöïc haønh trong caùc baûn dòch) nhìn taùc phaåm cuûa oâng tröôùc heát nhö moät troø chôi ñôn thuaàn - coá nhieân hay thì coù hay, nhöng nhaát ñònh laø naèm ngoaøi thi ca.

Khöôùc töø aáy gaàn nhö ngay töùc khaéc ñaõ bò phong traøo noåi baät leân treân tröôøng quoác teá caûi chính vaø ngaøy nay cho pheùp chuùng ta ño löôøng ñöôïc taát caû tính ñoäc saùng vaø taàm quan troïng cuûa coâng vieäc tieàn phong naøy. Veà phöông dieän naøy, taäp thô “giaûi-tónh” (deùstatique) nhoû maø ngöôøi ta vöøa ñoïc ñaây chính noù cuõng tieâu bieåu cho moät cuoäc theo ñuoåi truy taàm coå vaät. Coù leõ ngöôøi ta seõ nhaàm laãn khi ñeå cho mình bò loái vieát toaøn haûo cuûa nhöõng baøi thô naøy löøa gaït. Ngöôøi muoán toân troïng yù höôùng cuûa taùc giaû nhaát thieát chaúng neân chæ baèng loøng vôùi chuyeän ñoïc. Nhöõng baøi thô naøy muoán ñöôïc

TC THÔ 6 • 65

thöïc hieän. Nguyeân lieäu chuùng söû duïng khoâng phaûi laø ngoân ngöõ, cuõng chaúng phaûi caû ñeán nhöõng ñoà vaät (ñoùng moät vai troø chöùng nhaân, nhö trong nhöõng taùc phaåm caét daùn, laép raùp), maø laø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi nhö haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Thô ôû ñaây hoùa thaân nôi haønh ñoäng (hoaëc caùi baát-haønh ñoäng, tuøy theo quyeát ñònh cuûa chuùng ta ñöùng tröôùc nhöõng chæ thò ñaõ cho) vaø aáy cuõng laø moät caùch ñeå nhaän bieát chính baûn thaân chuùng ta. Bôûi theá, ñaây laø nhöõng baøi thô coù tính caùch Socrate.

Taùc giaû ghi naêm thaùng cuûa nhöõng baøi thô aáy laø 1965, nhöng nhieàu baøi, trong thöïc teá, ñaõ coù tröôùc ñaáy. Coù leõ seõ voâ ích khi nhaán maïnh ôû ñaây veà nhöõng quan heä thaân thieát noái keát taùc phaåm cuûa Kolaùr vôùi nhieàu khuynh höôùng ngheä thuaät hieän ñaïi - tröôøng phaùi lettrisme (1), thô cuï theå vaø hieån nhieân, nhöõng happenings (2), v.v.. Coâng vieäc cuûa oâng laø moät thaønh phaàn soáng ñoäng cuûa dieãn tieán naøy, nôi oâng ñaõ tìm caûm höùng, nhöõng cuõng ñaõ ñi xa hôn veà nhieàu maët.

Chuùng toâi chæ muoán nhaéc laïi, thay cho keát luaän, caùi nguyeân taéc naèm ôû neàn taûng cuûa haàu heát nhöõng noå löïc naøy vaø cuõng laø ñieàu khoâng bieåu loä ôû ñaâu roõ reät cho baèng trong nhöõng baøi (chæ daãn) caùch duøng cuûa Kolaùr. Aáy laø yù ñònh huyû boû khoaûng caùch giöõa ngöôøi ngheä só vaø khaùn giaû baèng caùch môøi goïi söï tham döï tích cöïc cuûa ngöôøi naøy. YÙ höôùng coù leõ laø khoâng-töôûng, khoâng bao giôø coù theå thöïc hieän ñöôïc ñaày ñuû, nhöng noù chöùng toû chieàu kích nhaân baûn cuûa ngheä thuaät naøy, moät ngheä thuaät ñang vaïch ra nhöõng ñöôøng höôùng môùi caû cho thöïc taïi laãn yù thöùc taäp theå.

Chuù thích:(1) tröôøng phaùi ngheä thuaät vaø vaên ngheä tieàn phong chuû tröông caùi ñeïp vaø thô naèm

trong aâm höôûng hoaëc caùch saép ñaët caùc chöõ, caùc kyù hieäu.

(2) hình thöùc trình dieãn xuaát phaùt töø Hoa Kyø, ñoøi hoûi söï tham döï tích cöïc cuûa coâng chuùng, tìm caùch taïo ra saùng taïo ngheä thuaät ñoät khôûi, hoàn nhieân.

66 • TC THÔ 6

Jirí KoLaùr

Kyû Nieäm

Quay löng laïi caùnh cöûa ra vaøohaõy ñi doïc theo nhöõng vaùch buoàngbaèng caùch ñieàu khieån vieäc di chuyeån baèng tay phaûivaø gaõi khaép ngöôøi ñoâi chuùt baèng tay traùicho ñeán khi anh ra khoûi nhaøÔÛ laïi ñoâi luùc tröôùc loái vaøoñaàu ngöûa ra phía saunhö theå anh bò chaûy maùu camroài ñi theo leà ñöôøngtieán veà trung taâm thaønh phoávaø nhaùy maét vôùi baát kyø ainhìn anh

Tröôùc nhöõng cöûa tieäm baùn thöïc phaåm haõy ngaû noùntröôùc nhöõng quaùn röôïu haõy ñoåi daùng ñitröôùc nhöõng cöûa tieäm quaàn aùo haõy nhaên muõitröôùc nhöõng cöûa tieäm giaøy deùp haõy ñi caø nhaéctröôùc nhöõng cöûa tieäm ñoà chôi haõy nhaûy nhoùttröôùc nhöõng buoàng ñieän thoaïi haõy bòt tai laïivaø cöù nhö theá tieáp theo cho ñeán khi cheát vì chaùn ngaùn

TC THÔ 6 • 67

Döông Töôøng

Nôi Böùc Töôøng Vieät Nam

oâi ngöôøi toâi chöa quenbaïn cuõng khoâng bieát toâimaø toâi ñeán

oâi ngöôøi boû cha meï anh anh em emnhö toâi xa vôï con trong luùc naøyñeå toâi ñeán

oâi vì yeâu thöông maïnh hôn haän thuønoái caàu ñöôïc ñaïi döônglaøm toâi ñeán

oâi ngöôøi ñaõ khoâng trôû veà nhaø ñöôïccoøn toâi thì vaãnneân toâi ñeán

Vuõ Huy Quang dòchTeát Bính Tyù

Chuù thích

Nguyeân taùc: At the Vieâtnam Wall.

68 • TC THÔ 6

nguyeãn Thò Thanh bình

Lôøi Cuûa Maây

Ngaøy ñoäng quaù!Nhöõng vui chôi trong cuoäc ñôøi cöù chôø ñôïiPhuïc kích aiKhoâng coù toâiToâi ôû treân caoCao heát moïi nieàm vuiVôõ tan cuøng khí quyeånBay veà ñaâu queâ nhaø hö huyeånBay tìm ñaâu moät choán thinh khoângCho toâi moät chuùt tónh laëngToâi caàn moät khoaûng troáng

Ñieàu kyø dieäu laø ñöôïc thaáy laïi mìnhToâi ñi xuyeân quaù nhöõng taûng boâng goøn ñuïcÑoâi maét cuûa ngaøy thaùng. Daõ hoangToâi theøm bay moät chuyeán trôû veàTìm laïi toâiBaét gaëp toâiVaø chính toâi maø thoâiKhoâng phaûi ai khaùcToâi ñaâm ñaàu vaøo taàng maây thöù chínTöï töû cuøng maây laïcKyø ngoä vôùi im laëng

Toâi löôïn lôø nhö maâyToâi muoán laøm gì thì toâi laømToâi töï do bayBaïn muoán laøm gì thì baïn cuõng cöù laømBaïn phieâu hoát nhö maâyBaây giôø hay nghìn ngaøy sau nöõaBaïn chæ neân laøm nhöõng caùi baïn thích

TC THÔ 6 • 69

Toâi ñaõ soáng baèng moät boä maët khaùc quaù laâuToâi ñaõ boâi phaán treùt hoaCoá laøm cuoäc ñôøi ñeïp hônChuùng ta luoân nguïy taïo nhöõng ñieàu khoâng coù thaätToâi cuõng laø moät teân heà vó ñaïiDuø bieát chaûy nöôùc maétSau nhöõng laàn vaõn tuoàng

Toâi ñaõ vaát vöôûng trong cuoäc ñôøi quaù laâuChong leân ñi. Thaép leân ñiSau moät cuoäc haønh trình moûi meätToâi hoûa thieâu toâi trong maâyMaây xaâm nhaäp vaøo toâiCho toâi moät ñoám saùng

Naéng. Vaãn laø thöù naéng rôõ raøngThoaùt xieâm y, ñôm xanh nhöõng laù caâyOÙng aùnh ñeán muoán ñoäng loøng traéc aånvaø maøu trôøi xanh phôn phôùtKhi naéng ñoät nhaäp vaøo trí töôûngNhöng toâi khoâng nhoát ñöôïcTrong baøn tay kyù öùcTaát caû trôn tuoät ñiLoaïi xaø phoøng haïng beùtNöôùc maét cuõng khoâng boâi xoùa ñöôïc ñieàu gìAnh aån hieän uy nghiNhö moät voøm trôøi ñaày saám chôùpLaøm rôiNhöõng baêng ngôïp tuyeát naõo nuøng cuûa doøng soâng thô

Thaät raToâi chaúng bao giôø coù ñöôïc ñieàu aáyVaø caùi ñang coù cuõng laø caùi ñang maátMoïi söï trong ñôøi soángRoài cuõng caàm baèngNhö Maây.

70 • TC THÔ 6

Traàn moäng Tuù

Yeâu Nhau Nhö Yeâu Thô

Baây giôø thì em bieát roàichuùng mình yeâu nhau nhö hai baøi thômoãi baøi ôû moät trang giaáymoãi baøi coù moät caùi töïa rieângdaãu ñoâi khi cuøng in chung treân moät tôø baùosoùng coâ ñôn ñoå xuoánghai mieàn

Baây giôø thì em bieát roàichuùng mình yeâu nhau nhö baøi luïc baùtchöõ naøy phaûi hôïp vaän vôùi chöõ kianhö caâu taùm phaûi aên vaàn caâu saùunhö tình yeâu buoäc moái ñam meâ

Baây giôø thì em bieát roàichuùng mình yeâu nhau nhö nguõ ngoân töù tuyeätchæ coù boán caâu maø goùi caû ñaát trôøimoãi chöõ laø moät vì sao nhoûmoãi gioøng laø moät sôïi naéng rôi

TC THÔ 6 • 71

Baây giôø thì em bieát roàichuùng mình yeâu nhau nhö thaát ngoân baùt cuùlôøi thô maät chaûy treân moâicuõng coù luùc caû hai cuøng khöïng laïichæ vì anh gieo vaän nöûa vôøi

Baây giôø thì em bieát roàiAnh ñaõ yeâu em nhö baøi thôkhoâng nieâm khoâng luaätvöøa hoân treân traùnñaõ hoân vaidaáu hoûi daáu than trong maét emanh khoâng nhìn thaáytoùc mai em anh chöa roõsôïi ngaén daøi

Thoâi anh aï töø nay coù leõmình seõ yeâu nhau nhö moät baøi thôkhoâng töïa - khoâng lôøi.

72 • TC THÔ 6

huyønh maïnh Tieân

Don Quichotte (*)

Em ñoûng ñaûnh moät chieàu ngoaøi phoáToâi khuø khôø nguyeân thuûy veõ chaân dungTranh truyeàn thaàn boät chì ñen giaáy traéngTrôøi say meàm. Traêng quaúng buùa aên naênNgaø ngoïc ñoå gioït suõng ngai roàng raénNuï moäng traàm thaáp thoûm ñoùn söông giaêngAi chaúng coù moät thôøi traên trôûThöông meï nhieàu - Thöông meï nhieàuVaø sôï boá laém khiÑôøi höùa ngoït tai ngu ngô nghe loïtCaâu raên ñe chaâm choït hang xuù Chaøng giaät mìnhThaïch Sanh haùt:“Thích laøm treû nhoû“Boû xa ñôøi“Ñôøi aân aùi qua loa!”OÂi laém luùc toâi cuõng khoaùi laøm treû nhoûKhoâng sôï nhöõng caùi ngöôøi lôùn -Sôï. Vöùt nhöõng caùi ngöôøi lôùn -Tham. Ñam nhöõng ñieàu ngöôøi lôùn -Gheùt. Giaøu nhöõng thöù ngöôøi lôùn -NgheøoThì coù luùc ai cuõng muoán hoài tuoåi nhoûTröa côûi truoàngXuoáng taém hai laàn moät gioøng soângÑeå chính mình chuùt chung thuûy vôùi mìnhÑeå chính mình bieát mình coù moätGioøng trongcaên hoä naøo giöõa traøng ñaïn“AÂm thanh noåi ba chieàu” naõ voït

TC THÔ 6 • 73

Bò maët trôøi ñeøBuoåi tröa heø naèm mô möùaThaáy mình baõ míaPhôi hoùng saân heûm choätHoøng mai chieàu chung thuûy chín côm canhBaày ruoài nhaëng vò chung thuûy loanh quanhHaøng quaùn deïp chuùt höông thöøa chung thuûyTôø giaáy lôùn thuûy chung naèm ñaùy víThaùng naêm cuøng buøa hoä maïng ñoù cöng!

*

Nuï moäng ñaàuÑong ñöa trong maûnh vöôøn kyû nieäm nhieàu hoä khaåuKìa ñaøn ong baàu chung thuûy thuï tinh khoùm hoa nhöïaToâi löng guø moät mình moät ngöïachieác ñaàu laâu khoâng naõo treân vaiVaøTraùi tim ÖØ traùi tim Traùi tim Ñoäc Huyeàn Khoâng daâyDöôùi goáiCöng coù moät thôøi boái roáiDöïa coät nhìn toâi?

(*) cheùp (coù “boå sung”) taëng KT & TV

74 • TC THÔ 6

Ñôøi Taøn Trong Ngoõ Heïp*

Ñoã Kh.

Laêng Khaûi Ñònh ôû Hueá naèm treân moät ngoïn ñoài. Ngoaøi vieäc laêng naøy xaây baèng xi maêng (Phaùp) vaø coù moät caùi coång saét (Taây) thì cuõng khoâng coù

gì ñaùng noùi. Nhöng tröôùc maët laêng laø moät quaû nuùi, phía gaàn ñænh coù döïng moät ngoâi chuøa vaø choùt voùt ôû treân noùc laø moät caùi loâ coát. (Chuøa caát baèng vaät lieäu gì thì toâi khoâng bieát, nhöng loâ coát thì nhaát ñònh baèng beâ-toâng). Vì söï saép xeáp ngaãu nhieân naøy (do hoaøn caûnh xoâ ñaåy) neân daân gian ôû trong vuøng môùi coù caâu:

Phaät ôû treân vua / nhöng coøn thua loâ coát.

Ngöôøi AÂu, (söï chuyeån tieáp maïch laïc giöõa ñoaïn naøy vaø ñoaïn tröôùc ñaõ ñöôïc söûa soaïn baèng Phaùp xi maêng vaø Taây coång saét). Ngöôøi AÂu coù caâu:

Baét ñaàu laø con chöõ (“logos.” Chöõ naøy, toâi coù theå vieát baèng nguyeân vaên Hi töï nhöng theá seõ gaây khoù khaên cho vieäc saép chöõ baèng vi tính cuûa tôø taïp chí naøy.)

Nhö vaäy (ñaây laø ñoaïn 3 cuûa tam ñoaïn luaän), neáu oâng Lacan laø ngöôøi Vieät Nam vaø ôû Hueá thì trong moät nhöõng seùminaire cuûa oâng (ôû tröôøng Quoác Hoïc?) aét phaûi coù caâu:

Baét ñaàu laø loâ coát? (daâuù hoûi naøy laø cuûa OÂng Lacan ngöôøi Vieät Nam, ôû Hueá, noùi treân, khoâng phaûi cuûa toâi, ngöôøi vieát).

*

Vôùi ngöôøi Vieät Nam ta, ôû Hueá, hay ôû Sôn Taây (toâi raát thích Sôn Taây) hay ôû ñaâu cuõng vaäy, vaø töø moät (boán?) nghìn naêm nay, Con chöõ laø treân heát. Treân vua, vaø nhích ngöôøi leân moät tí, coøn treân caû Phaät. Ñaây laø phaùo ñaøi kieân coá nhaát maø vaên minh phöông Baéc ñaõ ñeå laïi ôû ta, kieåu coät ñoàng Maõ Vieän. Moãi ngöôøi Giao Chæ ñi ngang qua, laïi theâm vaøo moät hoøn ñaù, noù trôû thaønh moät traùi nuùi maø ngay caû Oâng Ngu Coâng cuûa Mao chuû tòch nhìn thaáy

TC THÔ 6 • 75

cuõng phaûi ñöùng ñoù maø leø löôõi. “Con chöõ chieát / Giao chæ dieät” (caâu naøy toâi coù theå vieát baèng nguyeân vaên Haùn töï nhöng nhö vaäy seõ gaây khoù khaên cho vieäc saép chöõ cuûa tôø baùo nhö ñaõ noùi ôû treân).

Vì vaäy, daân toäc ta môùi laø moät daân toäc nhaø thô.Töø moät ngaøn naêm nay (töø naêm 996 coâng nguyeân), daân toäc Vieät Nam

laø moät daân toäc nhaø thô vaø ñaõ coù raát nhieàu thô hay. Ñieàu naøy toâi khoâng caàn daãn chöùng, sô sô moät vaøi theá kyû gaàn ñaây thoâi, cuõng ñaõ coù OÂng Ñaëng Baø Ñoaøn, Coâ Hoà Caäu Nguyeãn. Ngay caû chæ trong moät vaøi thaäp nieân vöøa qua, vaø rieâng ôû haûi ngoaïi laïi coù (khoâng, xin chöõa = chæ rieâng ôû haûi ngoaïi môùi coù)... voâ khoái. Nhieàu thaät vaø thaät laø nhieàu. Chöa bao giôø thô hay nhieàu ñeán theá: Cao Taàn cuõng aám öùc hieân ngang nhö Cao chu Thaàn vaø Du Töû Leâ haäm höïc nheï nhaøng nhö laø Du... Nguyeãn. Caùc oâng huyeän Bolsa haøng ngaøy hoaøi coá hoaøi nieäm tha thieát chaúng keùm gì Baø Huyeän Thanh Quan, coù khi laïi coøn hay hôn. Khaùch quan maø noùi, “Taïo Hoùa gaây chi cuoäc hí tröôøng” (caâu naøy toâi coù theå vieát baèng nguyeân taùc chöõ Noâm...) khoâng baèng ñöôïc “Ta veà cuùi maùi ñaàu söông ñieåm (1) hay moät “Ta thaáy hình ta nhöõng mieáu ñeàn. (2)

Maø ñoù laø môùi noùi veà Ta. Veà phaàn Taàu thì hieän nay nhöõng Vöông Xöông Linh, Thoâi Hieäu cuûa ta cuõng khoâng thieáu vaø neáu keå ñeán Taây thì töø Baudelaire ñeán Apollinaire ta cuõng coù nhieàu. Toâi khoâng theå keå heát ñöôïc. Ngay trong thôøi kì chieán tranh, ngöôøi Vieät Nam, daân toäc Vieät Nam vaãn tuùi thô tuùi ñaïn, vöøa baén suùng vöøa tìm vaàn (“Paèng paèng chíu chíu paèng paèng / Paèng paèng chíu chíu paèng paèng chíu paèng”). Nhöõng oâng Ñuøng baø Doaøng cuûa thôøi kì naøy dó nhieân khoâng thua oâng Ñaëng baø Ñoaøn ôû moät choã naøo caû. Haõy cöù thöû ngaâm nga:

“OÂm eân, goái troáng ñaõ choàn,Naèm vuøng caùt traéng, nguû coàn reâu xanh”

Roài tieáp theo:“Ñeâm naèm nguû goái treân coàn caùtNghe suùng röøng xa noå caéc cuø”

Hoaëc ñoïc lieàn moät hôi (ngaâm lieàn moät hoài):

“Khoùi muø nghi nguùt ngaøn khôiCon chim baït gioù laïc loaøi keâu thöôngÑeán nay ñeâm löûa baäp buøngÑöôøng ñi môùi ñöôïc nöûa chöøng lôøi ru

Thì thaáy ngay laø Baéc Sôn töông xöùng vôùi Hoàng Haø cuõng nhö Maïnh Haûo raát ngoït ngaøo noái tieáp Traàn Coân. (3) Toâi ñaâu coù noùi aåu. Toâi ñaâu coù laùo. (Ñaây laø chuyeän thô! Khoâng ñöôïc laùo! Khoanh tay vaøo! Ngoài thaúng ngöôøi leân!)

76 • TC THÔ 6

*

Caïnh laêng Khufu ôû Giza, Ai Caäp coù moät con nhaân sö khoång loà taïc töø moät nuùi ñaù naèm ñoù cöôøi bí hieåm. Con nhaân sö naøy töø moät (boán?) ngaøn naêm nay bò maát caùi muõi neân khoâng ai hieåu noù naèm cöôøi mæm, cöôøi gaèn (cöôøi muõi?) hay cöôøi tröø caû. Ñieàu chaéc chaén laø noù nheách meùp naèm moät ñoáng ñoù töø vaøi thieân nieân nay trong khi moïi ngöôøi, oâng cuõng nhö baø, vaãn ñi qua vaø ñi laïi. Vì vaäy, ngöôøi Ai Caäp (cuõng laø moät daân toäc nhaø thô) coù caâu:

Chuoät thì coù theå chaïy ñaây chaïy ñoù nhöng Nhaân Sö thì chænaèm ñoù maø cöôøi(Dòch nghóa)

Nhaân Sö moät ñoáng naèm cöôøiTrong khi chuoät chí choùe chôi ngoaøi ñoàng(Dòch thô)

Bôûi vì, caúng co hay caúng thaúng, thì neàn vaên minh nhaân sö cuûa Ai Caäp coå cuõng laø moät neàn vaên minh ñaõ... cheát. Nhö laø nhöõng vua vaø nhöõng chuùa, Phaät ( Vua khoâng cheát thì sao coù laêng vaø chuyeän “Thöôïng ñeá ñaõ cheát roài” laø chuyeän khoûi phaûi ngoài quaùn nöôùc loâi thoâi baøn caõi). Coøn laïi chaêng laø nhöõng loâ coát baèng beâ-toâng coát saét hai beân bôø quoác loä naèm loang loå caïnh nhöõng caây caàu, nhöõng coång laøng khaép Baéc Nam. Baét ñaàu laø Con Chöõ, vaø Con Chöõ baát dieät?

Hai möôi naêm sau chieán tranh, nhöõng loâ coát vaãn coøn (ôû mieàn queâ Vieät Nam, roõ raøng loâ coát Taây loâ coát Myõ laø nhöõng coâng trình vöõng vaøng nhaát) nhöng cuõng may, ngöôøi ta ñaõ gôõ ñi giaây keõm gai. Coù nôi loâ coát boû hoang giöõa nhöõng caùnh ñoàng ngaäp nöôùc, coù nôi nhöõng ngöôøi soáng laáy nhöõng loâ coát cheát laøm nhaø, voâi vöõa laïi, duøng laøm nhaø chính vaø xaây theâm chung quanh vaøi ba gian phuï, quaây quaàn chung quanh caùi truï voán kieân coá naøy. Nhöõng phaùo ñaøi ngaøy nay laøm phoøng khaùch hay chôi vôi treân ruoäng cuõng coù theå laøm toå quæ, laøm nôi ñeå thoåi saùo (tieâu phoøng) cho nhöõng treû chaên traâu (muïc töû). Caùi soáng duø meàm, vaãn thaéng caùi cheát roài cöùng ngaéc.

Chöõ ñaõ cheát roài.

Anh baïn toâi, duø voán hieàn laønh, cuõng phaûi daèn coác caøfeù maø thoát leân nhö vaäy. “Thô hay ñaõ coù nhieàu, giôø chæ caàn thô dôû”, toâi phuï hoïa. Nhöõng laäp loøe löûa löïu, moät ngaøn naêm nay (töùc laø töø 996 coâng nguyeân) ñaõ ñöa ñöôïc thô leân haøng myõ ngheä cuøng vôùi sôn maøi vaø ñoà goám khieán cho vieäc laøm thô ñieâu luyeän thaät ra thì cuõng chæ caàn coù tay ngheà. “Laøm thô hay cuõng deã thoâi,

TC THÔ 6 • 77

laøm thô dôû môùi laø khoù”, toâi hung haêng tieáp. Con nhaân sö thuø luø khoâng baèng con chuoät chaïy bôûi vì con nhaân sö to vaø naèm ñoù trong khi con chuoät coøn ñi chôï ñöôøng xa, mua maém mua muoái gioã cha (töùc laø tieân nhaân sö) chuù meøo. Nhöng Chöõ ñaõ coù cheát thaät khoâng? Toâi giaät mình nhìn baïn toâi lo ngaïi. Noù cheát thaät hay noù coøn ngoï nguaäy? Ta töôûng töôïng ra ñaáy, baát quaù noù chæ laø moät hoàn ma taøi hoa vaø vaát vöôûng cuûa moät caùi cheát chaúng coù gì laø oan uoång.

Chöõ ñaõ cheát roài chæ coøn boùng.

*

Nhöng neáu noù vaãn coøn soáng thì sao?Trong caùi ngoõ cuït sình laày, cuoäc gaëp khoâng heïn (do hoaøn caûnh xoâ

ñaåy) giöõa Thô vaø Chöõ ñaõ ñeán hoài keát cuïc. Coâng an caûnh saùt vaéng maët, vaøo giôø maø nhöõng anh daân phoøng phanh ngöïc aùo cuõng ñaõ veà nhaø ñi nguû, chæ coøn laïi Thô vaø Chöõ nhìn nhau gaàm göø. Dao con choù ñaõ ruùt ra khoûi voû, choát ñaõ baät ra caùi caïch, ñaây laø luùc moät maát moät coøn. Neáu chöõ vaãn soáng thaät, chöõ vaãn höø höø, thì sao?

“Tæu thanh laâu kyõ nöõ maãu maøy”. (4) Thô ö öû, neáu maøy coøn soáng thì tao ñaønh phaûi gieát vaäy.

Cöôùc chuù* Vuõ Hoaøng Chöông

(1) Toâ Thuøy Yeân

(2) Mai Thaûo

(3) ÔÛ ñaây chæ ñeà caäp ñeán laõnh vöïc thi khoâng thoâi chöù neáu baøn caû ñeán Ca thì Phaïm duy nhaát ñònh hôn ngay Phaïm ñình Chöông vaø Nguyeãn Cao Kyø Duyeân daét chöông trình phaûi hôn haún laø ... Nguyeãn cao Kyø.

(4) Dieãn Noâm: “Ñuï ñó meï maøy.”

78 • TC THÔ 6

Ñoã Kh.

Baøi Thô Taëng Chung ÔÛ Daïng Chöa Hoaøn (Toaøn Nghieâm) Chænh

Taát caû caùc em ñeàu dö söùc chieám ñoaïtBoõ beøn gì moät maãu ngöôøi ñaøn oângMöôøi laêm phaân ít ra em coøn hôn gaáp möôøi

Taát caû caùc em ñeàu dö söùc ñeø toâi

Vaøo moät choãToâi laø moät con choùÑít toâi ai cuõng theå hít haøNöôùc tieåu toâi ai cuõng theå ñeán ngöûi

Toâi khoâng laø ai vaø cuûa raát nhieàu ngöôøi

Moät caønh lai ôn sau buoåi leã raõ röôïuMoät maët haøng nhaün nhuïi tröôùc sauVöøa tieàn tuùi

Toâi laø moät con khæTraû moät ñoàng laø toâi leo leân vai ngoài

Moät trai giaø eoû laûLuùm lieáng laøm aên tænh leûTraû hai ñoàng beân maù laø toâi ngaû ngöôøi

TC THÔ 6 • 79

Moät caäu ñóDang hai chaân treân giaù ngöôïcXaùc thaân naøyEm laøm gì cuõng maëc

Hoån heån ñeâm Haø NoäiHun huùt muøi hoa söõa

Caùc coâ treûCaùc coâ OÂi

Taát caû caùc em ñeàu dö söùc ñuï toâi!

30/12/95

80 • TC THÔ 6

Khieâm Leâ Trung

Maåu Baùnh Mì Trong Ñôøi Soáng ToâiMaåu baùnh mì naèm ôû gaàm giöôøngMaåu baùnh mì: - Bieåu töôïng trôû thaønh noãi sôï haõiXao xuyeán löôùt nheï laøm co nhöõng maïch maùuNaéng xuyeân qua khung cöûa soå sôn xanhToâi naèm vaø ngoù hö khoâng troâi beành boàngNhöõng tónh vaät xoaùy vaøo trong maétIch bin kein menschIch bin dynamitVaâng, toâi laø moät quaû mìnTham döï vaøo cuoäc chieán tranhGiöõa caùi soáng vaø söï cheát,Giöõa sôï haõi vaø hy voïng,Giöõa tin yeâu vaø chaùn chöôøng.Toâi laø, toâi laø, toâi laøHaøng traêm yù nghó maø toâi khoâng noùi heátToâi laø, toâi laø, toâi laøCon chim hoùt hoaøi moät nhòp ca öù maùuBaùnh mì khoâng theå laø hoa hoàngBoùng ñôøi toâi chen keõ boùng ñôøi emNhö aûo töôûng chen cuøng haïnh phuùc.

Maãu baùnh mì naèm ôû gaàm giöôøngCon chuoät boø trong maøu khoùi thuoácToâi boø trong aùnh saùng xanh lamCaây coå thuï ñôøi troå caønh hoa tímGioù ñaäp vaøo khung cöûaToâi haùt vaø huyùt saùo.

Maãu baùnh mì naèm ôû gaàm giöôøngBieåu töôïng troâi tan cuøng vôùi noãi sôï haõiToâi hö voâ trong moät ngaøy,Toâi beành boàng nhö khoùiToâi nhaém maét vaø thôûNhôù baàu trôøi xanh lô ñaày maây giang hoà...

TC THÔ 6 • 81

hoaøng Cöôøng Long

Chaúng Che Ñöôïc

Chaúng che ñöôïcChe ñöôïcNhöõng tieáng khoùcNgöôøi ñaøn baøTung raHeø caäp keânh

Chaúng nhìn ñöôïcNhìn ñöôïcKhuoân maët cuùiNgöôøi ñaøn oângXaãm ñenÑöùng beân raøo toái thuiNgoâi nhaø lôùn khoâng noùiHaøng caây giô laù töôi

Chaúng laøm gìLaøm gìCho ñuûMoät caâu hoûiNgaøn caùch traû lôøiRoài heát töùc töôûi tuoåi ba möôiCaùi seïo moät ñôøi laønh mieängPhaàn coøn laïi ñöøng ñeå maát nguyeân sô

Ngoâi nhaø lôùn kieåu môùiHaøng caây vöôn tôùi trôøi

82 • TC THÔ 6

Phaïm Töôøng Vaân

Nhöõng Chaøng Trai Maét Kheùp...

- Anh yeâu, naøo ñi vôùi em- Ñi ñaâu?- Ñeán caùnh röøng böïc boäi, gioù böùt heát laù treân caønh

- Anh yeâu, naøo ñi vôùi em- Ñi ñaâu- Nhöõng con meøo laïc nhaø reùt möôùtneùp mình trong ñaùm laù xanh

- Anh yeâu, naøo ñi vôùi em(...)- Bao nhieâu quaû daïi chín caønhCaây cheát maát neáu khoâng ngöôøi ñeán haùi

- Anh yeâu...

Nhöng chaøng trai maét kheùp laïi roàiNhöng chaøng trai maét kheùp laïi roàiNhöng chaøng trai maét kheùp laïi roài...

TC THÔ 6 • 83

nguyeãn Ñoã

Khoâng Ñeà Taëng Em

möôøi thaùng traêng khoâng moïckhoâng tieáng daøy long ñeá ngöôøi ñöa thöñeâm ngaïi nguû chunggoái oâm laø ñaàu goái

toâi noùivôùi muøi nöôùc maém ña tìnhtoâi caàm buùt vaïch vaøo tay trong ñeâmñeâm ñæa ñoùi

baïn toâi thaèng ñieän thoaïiquaù haïn noäp tieànbaïn toâi laø vôïngaøy ngaøy ñoøi thueá thaân

ba möôi laêm naêm ñôøi toâi toaøn khoâng traêngtoaøn mô ngöôøi cheáttoâi laø ñöùa con ñaàu loøngcuûa vôï toâi vôùi phaät

84 • TC THÔ 6

Trònh Thanh Sôn

Vôùi Anh Thôï Caét Toùc

Anh caét toùc cho toâi, caïo raâu cho toâi, xòt goâm cho toâi, trang hoaøng cho toâi theâm ñónh ñaïc ñöôøng hoaøng ñeå toâi coù theå böôùc vaøo cô quan ñöôøng hoaøng, ñónh ñaïc.

Moãi ngaøy anh coù theå laøm cho ba möôi ngöôøi ñaøn oâng trôû neân löông thieän baèng raâu toùc. Vôùi ñieäu nhaïc buoàn nguû taùch taùch, chieác keùo trong tay anh coù theå hoaøn löông nhöõng göông maët töôùng cöôùp thaønh göông maët Phaät.

Vôùi boä maët thaùnh thieän ñeán nhaün nhuïi, toâi böôùc vaøo cô quan, böôùc vaøo hoäi nghò nhö böôùc vaøo choã khoâng ngöôøi. Nhöõng caùi baét tay, nhöõng tieáng chaøo môøi, vaø hoa nöõa, sao nhieàu hoa ñeán theá?

Nhöng ñeán toái toâi veà nhaø, con Míc nhaø toâi cöù choàm leân suûa, thaät khoán naïn khi choù khoâng coøn nhaän ra chuû. Toâi ñi ñeán keát luaän chaéc chaén raèng: Choù laø moät gioáng ngu.

TC THÔ 6 • 85

nguyeãn Chí hoan

Ngöôøi Haùt Rong

Nhöõng giôø tröa yeân aû nhö söông muø lô löûng ruoäng baäc thang ngaøy giaùp Teát. “Toâi yeâu coâ ta. Toâi yeâu coâ ta”. Ñieäu kyø quaëc ngöôøi haùt rong ñi laïc gaùnh haøng rong loái heïp con heûm daøi baùnh xe coùt keùt traùnh naéng boùng maùi toân

Nhöõng giôø tröa ueå oaûi nghe laëng im lô löûng trong khoâng doøng aàm aøo ngoaøi ñöôøng loái heïp con heûm daøi. Ai ngheâu ñaây! chuoái ñaây! Ai cheø ñaäu nöôùc döøa! baát chôït leû loi ngaân nga khoâng lôøi ñaùp

“Toâi yeâu coâ ta” maøu xanh caåm thaïch hôïp aâm nghòch nhöõng ñöôøng vieàn cuûa laëng im noåi baät beà daøy cuûa laëng im taûng ñaù moà coâi gioù luøa hoang maïc loái heïp con heûm daøi baùnh xe coùt keùt, coùt keùt, coùt keùt

Im laëng ôû ñaây ôû ñaèng kia tieáng haùt im laëng ôû ñaèng kia vaø ôû ñaây tieáng haùt im laëng laøm vang tieáng moõ rao xöïc - taéc vaø phong thö chöa boùc tröôùc maët toâi moät tieáng goïi khoâng nghe thaáy ñöôïc maø ta bieát khi boãng nghe tieáng haùt trong nhöõng giôø yeân aû nhöõng giôø tröa

“Toâi yeâu coâ ta. Toâi yeâu coâ ta” ngöôøi haùt rong khaøn gioïng nhôø laëng im giaõi baøy moät taâm tình ñoå vôõ hoøa aâm choái tai mang nhöõng vò ngoït ngaøo suoát loái heïp con heûm daøi cöûa vaät vôø kheùp môû caø pheâ nhoû khaùch ngoù ngoài nhö nguû doøng laëng im cuoän tu-oân nhö suoái töø chaân thaùc töø “beân kia khu vöôøn nôi maët trôøi laën xuoáng” tieáng haùt khoâng heà phaù tan im laëng nhöng töø im laëng môû ra trong nhöõng giôø tröa yeân aû nhö söông muø lô löûng ruoäng baäc thang ngaøy giaùp Teát.

86 • TC THÔ 6

Thaùp Chaøm - Keû Löõ Haønh Ñôn Ñoäc

Thanh Thaûo

Nhìn xa, moät Thaùp Chaøm ñôn ñoäc treân ñænh ñoài troâng nhö moät ngöôøi ñi boä, ñi trong thôøi gian vaø ñi töø nhöõng khoâng gian naøy ñeán khoâng gian

khaùc. Ngöôøi ñi boä aáy ñaàu traàn, göông maët ñaáy veû phong söông, luoân taïo moät khoaûng caùch xa laï naøo ñoù vôùi nhöõng ai muoán tieáp caän.

AÁy laø veû xa laï vaø khoaûng caùch cuûa caùi ñeïp töï bieát mình voâ ích nhöng cuõng töï bieát mình toàn taïi. AÁy laø caùi thaàm laëng kieâu haõnh cuûa moät kieám só vaø cuûa moät ñaïo só. Thaùp Chaøm laø linh hoàn moät daân toäc, vaø cuûa moät con ngöôøi. Ñoù coù theå laø moät chieán binh, cuõng coù theå laø moät ngöôøi thôï ñuïc ñaù hay nung gaïch. Thöù gaïch Chaøm giaûn dò vaø bí maät, cöù beàn chaët maõi vôùi thôøi gian. Coù moät luùc naøo, ngaém Thaùp Chaøm trong hoaøng hoân tónh laëng, ta chôït nghó döôøng nhö nhöõng ngoïn Thaùp naøy ñeán töø moät haønh tinh khaùc, bôûi veû caùch bieät vaø coâ ñôn ñeán kyø laï cuûa chuùng. Chaúng leõ ñaây laø taùc phaåm cuûa ngöôøi traùi ñaát, cuûa nhöõng ngöôøi y heät nhö chuùng ta?

“Töø trôøi xanh rôi vaøi gioït Thaùp Chaøm”

(Vaên Cao)Coù leõ Vaên Cao caûm nhaän ñuùng. Vaø nhö theá, phaûi chaêng ngöôøi Chaøm

coù goác tích töø moät haønh tinh khaùc? Hoï ñeán, roài hoï ñi, mang theo nhöõng tinh hoa vaø bí maät. Nhöõng haït gioáng hoï ñeå laïi, cöù naûy maàm töø muøa xuaân naøy tôùi muøa xuaân khaùc, nhöng gien Chaøm vaãn coøn laø gien laën. Toâi hy voïng seõ ñeán moät muøa xuaân naøo...Loaøi ngöôøi ñaõ hieåu ñöôïc raát nhieàu thöù, nhöng raát nhieàu thöù aáy vaãn coøn laø quaù ít. Ñieàu aáy khieán con ngöôøi thaáy coøn lyù do ñeå soáng, vaø cuoäc ñôøi vaãn coøn traøn ngaäp nieàm vui vaø noãi ñau veà caùi chöa bieát.

Toâi ñang ñöùng treân ngoïn ñoài Döông Long, nôi ba Thaùp Chaøm vuùt leân nhö ba aâm thanh ñôn ñoäc, nhö ba tieáng chuoâng buoâng töø moät coõi khaùc, nhö ba caâu hoûi maø con ngöôøi töï ñaët cho mình, noù khoù gaáp vain laàn ba caâu hoûi con nhaân sö ngaây thô trong thaàn thoaïi Hy Laïp ñaõ ñaët ra. Trong loøng moãi Thaùp Chaøm ñeàu roãng vaø chöùa ñaày boùng toái. Nhöng ñænh Thaùp bao giôø cuõng coù moät oâ cöûa vuoâng môû thaúng vaøo trôøi xanh. Vaø ngöôøi Chaøm tính ñöôïc nhöõng bí maät cuûa thôøi gian vaø cuûa vuõ truï khi ño nhöõng veät naéng ñi ngang qua ñænh

TC THÔ 6 • 87

Thaùp. Nhöõng phöông trình phi tuyeán aáy (laø toâi goïi cho vui cho oai chöù toâi ñaâu coù bieát gì ñaâu veà toaùn hoïc, cuõng laø moät thöù Thaùp Chaøm khaùc) hoï cuõng khoâng ñeå laïi. Vaäy thì ngöôøi Chaøm ñeå laïi gì? Hoï ñeå laïi caùi Thaùp Chaøm. Vaø moät noãi buoàn. Moät noãi buoàn khoâng theå lyù giaûi. Moät noãi buoàn phaûng phaát treân göông maët nhöõng töôïng ñaù, treân göông maët nhöõng ngöôøi coù pha, duø chæ chuùt ít maùu Chaøm. Neùt buoàn aáy coù gì gioáng vôùi neùt buoàn cuûa Hoaøng Töû Beù trong truyeän Exupeùry (Saint). Chieàu nay, toâi gaëp moät em beù, trong moät quaùn bia tình côø, neáu khoâng coù moät aùm aûnh naøo, thì laøm sao toâi bieát en coù theå laø haäu dueä cuûa coâng chuùa Chaøm, moät neùt buoàn löu laïc giöõa coõi ngöôøi. Vaø phaûi chaêng caû Saint-Exupeùry nöõa, oâng cuõng ñeán töø moät haønh tinh khaùc? Chuyeán bay maát tích cuoái cuøng cuûa oâng coù gì gioáng vôùi chuyeán bay cuoái cuøng cuûa Iure Gagarin? Baây giôø, hai oâng ñang ôû ñaâu, trong coõi vuõ truï naøy?

Toâi nghe, phaûng phaát moät gioïng noùi khoâng roõ cuûa vuøng naøo. Toâi thaáy, moät neùt gì cuûa ñaëc tröng nhaân chuûng hoïc, vaø cuûa phi nhaân chuûng hoïc, töø em beù phuïc vuï baøn bia. Em laø moät gien laën. Ñöông nhieân. Nhöng bao giôø em phaùt loä? Khoâng bieát. Vaø khoâng caàn bieát. Nhöõng Thaùp Chaøm cöù ñi ngang qua toâi, ñi nhö chöa töøng ñi. Nhöõng Thaùp Chaøm seõ ñeán ñaâu trong thôøi buoåi hieän ñaïi naøy. Ñeán nhö chöa töøng ñeán. Vaø khoâng ôû laïi, duø vaãn coøn laïi. Nhìn laâu moät Thaùp Chaøm, coù theå tìm ñöôïc söï yeân tónh. Nhieàu laàn ñi xe ñoø vaøo Qui Nhôn, khi xe quaù ñòa phaän Phuø Caùt, toâi ñaõ thaáy Thaùp Chaøm. Döôøng nhö ngoïn thaùp chaïy ñeán toâi, hay laø toâi ñang töø töø ñeán vôùi Thaùp? Toâi khoâng bieát, nhöng coù moät caûm giaùc gaàn guõi kyø laï, nhö mình ñang veà nhaø, nhö mình ñang tôùi vôùi ngöôøi thaân ñaõ coù maët. Coù maët, vaâng, chính caùi coù maët aáy laø moät thoâng ñieäp. Thoâng ñieäp cuûa söï coù maët.

Nhöng ñaõ bao giôø anh ñoïc ñöôïc thoâng ñieäp cuûa söï vaéng maët? ÔÛ Thaùp Chaøm, cuøng moät luùc laø hai thoâng ñieäp aáy. Vöøa coù maët vöøa vaéng maët. Khoâng giaûi thích. Khoâng tranh luaän. Nhöng cuõng khoâng im laëng. Suoát nghìn naêm nay, Thaùp Chaøm vaãn lieân tuïc phaùt ngoân, lieân tuïc phaùt soùng. Ñoù laø moät ñaøi thu-phaùt cöïc maïnh. Ñoù laø aêng-ten cuûa traùi ñaát lieân laïc vôùi vuõ truï. Chuùng toâi ôû moät vuøng baõo haøng naêm nay gheù thaêm, chuùng toâi ôû moät daûi ñaát cöù chìa löng chòu ñöïng moïi thöù. Nhöng chuùng toâi coù Thaùp Chaøm. Nghóa laø chuùng toâi khoâng caâm laëng. Nghóa laø chuùng toâi coù thoâng tin. Caùm ôn Böu ñieän, caùm ôn caùc maïng löôùi thoâng tin vaø caùc thöù. Nhöng chuùng toâi, töø thuôû Thaùp Chaøm, chuùng toâi ñaõ coù thoâng tin. Vôùi ai? Khoâng bieát. Xöû lyù theá naøo? Khoâng bieát. Nhöng chuùng toâi coù. Vaø chuùng toâi kieân nhaãn. Kieân nhaãn ñeå nghe ñöôïc caùi gì. Kieân nhaãn ñeå hieåu mình laø gì.

Buoåi chieàu treân Thaùp Döông Long, treân vuøng thaønh coå Chaâu Sa, treân aùnh vaøng ñoû cuûa maët trôøi hoaøng hoân nôi Coå Luõy Coâ Thoân, moät chieán tuyeán voâ ích cuoái cuøng cuûa moät daân toäc, tröôùc khi hoï hieåu mình luoân coù maët. Maõi maõi coù maët. Trong doøng maùu cuûa toâi, keû vieát baøi naøy. Coù maët nhö vaéng maët. Coù maët nhö voâ ích. Coù maët nhö moät aêng-ten. Coù maët nhö khoâng coù aêng-ten naøo. Ñaây laø neùn höông trong moät ngaøy tuyeät vôøi, cho maù toâi, ngöôøi coù moät nöûa doøng maùu Chaøm. Maù toâi, ñaõ vaéng maët vaø luoân coù maët. Vôùi toâi.ª

88 • TC THÔ 6

Trang Chaâu

Thô Tình Ñaàu Xuaân

Naêm môùiCaàu chuùc emÑöøng buoànNhö hoâm quaLaïnh nhaïtNhö ngaøy maiÑeå möøng em theâmmoät tuoåiAnh seõ tröø cho emmoät tuoåivaø ñôøi ñôøiEm treû maõi trong anh

Sinh NhaätÑem chieác baùnh raThaép voøng neán leânThoåiMoät mìnhhai laàn môùi taétBaïn beø hình nhö baänNgöôøi thaân hình nhö xaNgöôøi yeâu hình nhö khoâng daùm nhôùCaét maãu baùnhAÊnMoät mìnhTöï an uûiMoïi ngöôøi chaéc vaãn khoâng queânNhöng khoâng goïiCoù leõ khoâng muoán nhaéc ta giaø

TC THÔ 6 • 89

haï Thaûo yeân

Caùi Toâi Thuû Dieãn

caùi toâi thuû dieãn hình ngöôøicaùi thaân goã muïc caùi ñôøi giaø nuacaùi raâu daøi sôïi löa thöacaùi tay ve vuoát caùi möa laïnh hoàncaùi chaân naøy böôùc long ñongcaùi yeâu em vôùi caùi buoàn xa xaêmcaùi ñôøi naøy cuûa traêm naêmcaùi tro buïi cuõng laïi gaàn vôùi nhaucaùi toâi toùc ñaõ phai maøucaùi taâm khuùc ñoäng caùi saàu bao la

90 • TC THÔ 6

Töôøng Vuõ anh Thy

Chuùng Ta Coù Neân Daét Tay Nhau

göûi NXH vaø HSP

nhöõng loïn soùng daét tay nhau ñi treân ñaïi döôngnhöõng haït caùt daét tay nhau ñi treân sa maïcnhöõng luoàng gioù daét tay nhau ñi treân khoâng trungvaø caây coái daét tay nhau ñi treân traùi ñaátchuùng ta coù neân daét tay nhauhôõi ôi haønh tinh ta ôû quanh quaån vôùi maët trôøinhöõng vì sao vaãn daét tay nhau ñi trong voâ cuønggiaûi ngaân haø vaãn khoâng ngöøng sinh nôû

ta laø nhöõng ngöôøi khaùch laï tua tuùachöa töøng thaät thaø daét tay nhauduø ôû treân hay döôùi maët ñaát naøycoù neân daét tay nhauñi treân ñaàu ngoïn soùng hay döôùi nhöõng baûng chæ ñöôønghôõi ôi trôøi ñaát laï thöôøngtraêm naêm moät ngaøy moäng \ thöïc

TC THÔ 6 • 91

chuùng ta coù neân daét tay nhaunhö nhöõng gioøng soângnhö nhöõng ñoït möañöa ta veà queâ xöañöa ta veà queâ khaùcröøng nuùi ñaàm laày bình nguyeân haûi ñaûoai baûo ta aên maø lôùnai baûo ta yeâu maø sinh töû baáy ngaøn naêmta ñaõ chæ daét tay nhau nhö khænhö coùc raén caù chim boø heo traâu choùñi vaøo boùng ñeâm lòch söû

chuùng ta coù neân daét tay nhaunhö nhöõng ngöôøi cuûa traùi ñaátmaát hay coøncuõng caát ñöôïc röôïu traàn gian

Jan 96

92 • TC THÔ 6

K.n.

Naéng Môùi

Con chimnhìn trôøiñöùng hoùtcaønh baïch mai trô vôchoài non chôùm nuï möôøi banhö xöa em môùi lôùnbình minh hoànglaáp laùnh nhöõng haït söôngnuï phong lane aáp giöõa khoâng gian saùngmaøu tím tuoåi xuaânbôõ ngôõ maét nhìnngaïc nhieân nhöõng tia naéng laïlaëng ngöôøinghe nhöõng hôïp tan

TC THÔ 6 • 93

Phan ni Taán (n.D)

Roài Nhö Gioù Bay Ñitoâi leânh ñeânh giöõa cuoäc ñôøi naøy ñaõ boán möôi chín naêm

ñi töø thuôû toùc xanh ra baïcñi heát nöûa chieàu daøi ñaát nöôùc töø Bình Ñònh xuoáng tôùi Caø Mauñi luoàn qua vaøi ba cuoäc tình nhöõng hoàng nhöõng yeánnhöõng thuûy nhöõng phöôïng nhöõng cuoäc tình moái naøocuõng lôùn nhö nhöõng haïnh phuùc baèng trôøi nhöng ñoaûn haäungaén nhö moät thanh göôm daøi bò chaët cuït quaù baùnduø vaäy traùi tim ñaõ nhieàu phen tan naùt maùu vaãn cöùhoài taâm trôû veà. Vaø toâi vaãn soáng

baây giôø laø cuoái theá kyû hai möôiñoâi khi toâi khoâng bieát taïi sao nhö saùng nay toâi langthang treân doøng ñôøi naøy roài döøng chaân beân leà ñöôøng kiabuoàn tay rung nhöõng nhaønh caây cho muøa xuaân lao ñaoxao xaùc ruïng traéng ñaàu traéng coå traéng ñaát traéng trôøi - chôimuøa xuaân ôû ñaây khoâng coù muøi teát muøi hoa mai hoa ñaøochæ coù muøi tuyeát muøi gioù muøi laïnh vaø muøi toâi bô vô

baây giôø laø vöøa quaù thaùng gieâng naêm moät ngaøn chín traêmchín möôi saùu nöûa ñeâmtoâi baêng qua ñöùng cuùc ruùc phía beân kia ñöôøngtoâi ñöùng nhö cheát ñöùng phía beân naøy traùi ñaát beân kialaø phía queâ nhaøtoâi cöù ñöùng heät nhö moät thöù moä ñaát cho ñeán naêmthöù boán möôi chín vaãn thaáy nhaân sinh nhö caùt cöùtuoät hoaøi ra khoûi hoàn soáng saàu toâi

moät ngaøy, hai ngaøy, ba ngaøy nhieàu ngaøy roài nhö gioù bay ñichaúng coøn gì heátphuûi tay traéng tay baøn tay tình côø chaïm truùng moätbaøi thômay thieät, nhôø vaäy maø toâi vaãn soáng.

94 • TC THÔ 6

Töôûng Nieäm Vuõ Ñình Lieân

OÂng Ñoà. Ñoù laø baøi thô ai cuõng bieát, cuõng thuoäc töø theá heä naøy sang theá heä khaùc, khoâng phaûi vì noù ñöôïc

ñöa vaøo Giaùo khoa thö, vaø cuõng khoâng haún noù laø baøi thô tuyeät taùc trong gioøng thô Vieät. Ñaõ coù bieát bao nhieâu baøi thô hay phaûi chòu soá phaän ñoùng moác cuûa thôøi gian, vaø khoâng heà coù ngoaïi leä. Ñaâu laø nguyeân do ñeå baøi thô coù theå níu laïi ñöôïc thôøi gian nhö nhöõng di tích beàn vöõng, ghi laïi töøng thôøi kyø vaên hoùa? Baøi thô giaûn dò nhö moät khuùc ca daân daõ aáy soáng vì ñaõ baét ñöôïc maïch thôû mang tính truyeàn thoáng cuûa moät thôøi ñaïi? Moãi naêm hoa ñaøo nôû, baøi thô baét ñaàu nhö theá, vaø töø naêm naøy tôùi name khaùc, thôøi naøo cuõng vaäy, hoa ñaøo tôùi kyø laïi nôû, baùo hieäu muøa xuaân, nhöõng leã hoäi vaø nieàm vui, khoâng ai khoâng bieát. Vaø töø caùi ñieàu bình thöôøng naøy, baøi thô daãn ngöôïc trôû veà thôøi kyø xa xoâi, chöøng nhö ñaõ maát daáu, ñeå chuùng ta khoâng coøn caùch naøo khaùc, cöù maéc laïc vaøo moät theá giôùi khaùc.Taùc giaû laø nhaø thô Vuõ Ñình Lieân, sinh ngaøy 12 thaùng 11 naêm 1913, taïi Chaâu Kheâ, Bình Giang, Haûi Döông. Ñaäu cöû nhaân Luaät khoa döôùi thôøi Phaùp. OÂng laøm baùo, coâng chöùc, daïy hoïc. OÂng vieát baøi cho caùc baùo nhö Phong Hoùa, Phuï Nöõ Thôøi Ñaøm, Tinh Hoa vaø baøi thô OÂng Ñoà in laàn ñaàu treân baùo Tinh Hoa vaøo naêm 1936. Tröôùc naêm 1945, oâng laøm Tham taù thöông chính. Sau naêm 1945, oâng daïy Phaùp vaên taïi tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi. OÂng maát taïi Haø Noäi, ngaøy 20/1/1996, höôûng thoï 83 tuoåi. Chuùng toâi ñaêng baøi thô naøy ñeå töôûng nieäm moät nhaø thô, vaø löu laïi nhö moät taøi lieäu.

TC THÔ 6 • 95

OÂng Ñoà

Moãi naêm hao ñaøo nôûLaïi thaáy oâng ñoà giaøBaøy möïc Taøu giaáy ñoûBeân phoá ñoâng ngöôøi qua

Bao nhieâu ngöôøi thueâ vieátTaám taéc ngôïi khen taøiHoa tay thaûo nhöõng neùtNhö phöôïng muùa, roàng bay

Nhöng moãi naêm moãi vaéngNgöôøi thueâ vieát nay ñaâuGiaáy ñoû buoàn khoâng thaémMöïc ñoïng trong nghieân saàu

OÂng ñoà vaãn ngoài ñaáyQua ñöôøng khoâng ai hayLaù vaøng rôi treân giaáyNgoaøi trôøi möa buïi bay

Naêm nay ñaøo laïi nôûKhoâng thaáy oâng ñoà xöaNhöõng ngöôøi muoân naêm cuõHoàn ôû ñaâu baây giôø.

1936

96 • TC THÔ 6

Leâ bi

Daáu Hieäu

Nhöõng ñieàu nghe thaáychæ laø tieáng soùng aâm vangNhöõng ñieàu rôø tôùichæ laø haøng maõNhöõng ñieàu troâng thaáycaøng laøm giaøu trang kinh PhaätNhöõng doøng thô vöøa vieátchæ laø phoù baûnvaø toâicuõng chæ laø daáu hieäu phuø du.

Öôùc GìÖôùc gì caùi hö khoângtroùi ñöôïc vaøo trang giaáyöôùc gì caùi saâu thaúmvieát ra raát thaúng doøngöôùc gì nhöõng giaûi ngaân haøcoù theå bay qua doøng chöõ nhoûñöïng noãi buoàn cuoäc soáng ñi qua.

TC THÔ 6 • 97

Daáu Chaám

nhöõng chieác laù vaøng ruïng xuoángnhö daáy phaåyroài quay laïi töøng muøa

nhöõng sôïi toùc baïc cuûa moät ñôøi ngöôøinhö daáu chaám thankhoâng quay trôû laïi.

duø muoán hay khoâng thì ñôøi soáng moãi ngöôøi ñeàu ñi veà voâ taäncho ñeán khi ngaõ xuoángnhö daáu chaám heát.

Tieáng Soùng

khoâng heà coù moät qui luaät naøocho nhöõng con ñöôøngcuõng khoâng coù nhöõng maãu soá chungcho nhöõng baøn chaâncuõng khoâng coù moät baøn thôø naøocho taát caû moïi ngöôøicuõng khoâng coù moät lòch söû naøocho taát caû nhöõng laèn ranhtoâi chæ laø moät hoøn ñaûocoøn nhieàu khoaûng troángnaèm imcho nhöõng tieáng soùng.

98 • TC THÔ 6

ngoâ Tònh yeân

Söï Kieâu Haõnh

Con taèm töôûng mình deät ra taám luïakhoâng coøn nhôù ñeán nhöõng chieác laù daâu nonSöï kieâu haõnh nhö chieác aùo baøo vua chuùahaøo nhoaùng nhöng ngaên caùch vôùi cuoäc ñôøi

* *

Con ong töôûng mình laøm ra maät ngoïtkhoâng coøn nhôù ñeán nhöõng ñoùa hoa xinhSöï kieâu haõnh nhö caàu voàng nguõ saécloäng laãy nhöng phaûn chieáu aùnh maët trôøi

* *

Maët traêng töôûng mình töï phaùt saùngkhoâng coøn nhôù ñeán daõy ngaân haøSöï kieâu haõnh nhö moät ñoäng taùc giaûlöøa ta thua vôùi tyû soá baát ngôø

TC THÔ 6 • 99

* *

Ngoïn löûa töôûng mình taïo ra söï aám aùpkhoâng coøn nhôù ñeán nhöõng thanh cuûi chaùy thaønh thanSöï kieâu haõnh nhö saùu maët con xuùc xaéclôùn beân naøy laïi nhoû soá beân kia* *

Thaân caây töôûng mình toûa ra boùng maùtkhoâng coøn nhôù ñeán chuøm laù xum xueâSöï kieâu haõnh nhö moät lôøi noùi doáicho ngöôøi ta khoâng daùm nhìn thaúng vaøo maét nhau

* *

Khoâng ai töï mình laøm neân voøng nguyeät queáthaønh coâng cuûa ta coù söï ñoùng goùp cuûa bao ngöôøi

100 • TC THÔ 6

Traàm PhuïC KhaéC

Ngaõ Ba OÂng Taï

chieác boùng ñöùng möôøi maáy naêm döôùi nhöõng chaùi khoùi toâ laïi chieác hình cho kòp chuyeán ñi vaøo nöûa khuya hoa khoâng huông loøng khoâng löûa maét khoâng vieãn phöông veõ lem luoác leân ngaøn ñeâm maét saùng

Beán

ñöùngcoù moät mình, goïi laø thöôngroõ cuõ

ruùt trí nhôù ra khoûi baâu aùo

thaû leân trôøichim,boùi,moäng,

taàu ñi

TC THÔ 6 • 101

Leân Ba

aån maõi vaøo hôi meï heïn ngaøy mai ban sôùm seõ töôi toátmeï cöôøi aivöôøn traùi xöa naëng tróu traùi môùi

ñaïp caùi coångngaõ quíu vaøo nôi ñoàng maët trôøi

thoïgiaûng lôøi heo,choùloùc nhoùc

kinh nhaø traiñoïng raõiyeám, göông, ñau

102 • TC THÔ 6

giaùng Vaân

Söï Soáng

Trong chuoãi ngaøy baát taänLuùc naøo ta cuõng nghó raèng nhöõng caâu thô cuoái cuøng ñaõ vieátÔÛ phía beân kia laø ñôøi soángKhoâng coù nhöõng gioït nöôùc maét vaø giaác mô daønh cho ngöôøiKhoâng coøn lôøi nguyeän caàu rung ñoäng tôùi caùc vì saoKhieán muøa baõo gioâng döøng laïi tröôùc nieàm lo aâu thaét ruoätKhoâng coøn gì ñeå chieán thaéngVaø ñeå ngöôøi nhìn thaáy ñöùa con gaùi mæm cöôøiNuï cöôøi bí aån cuûa Thöôïng ñeáRoài sau nöõa laø caùi cheát daønh cho ñöùa con gaùi coù ñoâi moâi trinh baïch

Coù moät nhaø thô noùi raèng “Chuùng ta coøn phaûi cheát nhieàu laàn” (*)VaângTa ñaõ soáng laïi nhieàu laàn chính trong moät kieáp cuûa mìnhSöï soáng töø ñaâu ai bieátTrong nhöõng ñôøi soáng khaùc nhau ñoù coù ñuû nöôùc maét vaø lôøi haùtNhöng döôøng nhöCoù moät söï huyeàn bí naøo ñoù ñaõ noái keát moïi ñôøi soáng laøm moätÑôøi soáng khoùc baèng nöôùc maét cuûa ngöôøiNhöõng khi loøng ñaày baát haïnhÑôøi soáng boû queân ngöôøiKhi trong tim ngaân moät nieàm vui khaùc

Vaø taKhi nghó raèng nhöõng caâu thô cuoái cuøng ñaõ vieátThì ngöôøi laïi trôû veà

(*) Thô Phuøng Khaéc Baéc

TC THÔ 6 • 103

Baøi Thô Ñaõ Cheát Nhö Theá Naøo?

Kheá Ieâm

Baøi thô ñaõ baét ñaàu nhö theá naøo?

Ñoù laø caâu hoûi trong cuoán 50 Contemporary Poets ñaët ra cho moãi nhaø thô trong tieán trình saùng taùc. Baøi thô haún chaúng phaûi baét ñaàu ôû luùc doøng

chöõ ñöôïc vieát xuoáng maø chöøng nhö ñaõ coù töø moät thôøi ñieåm raát xa, trí nhôù cuõng khoâng theå neùm tôùi: coù theå töø thanh xuaân cho ñeán gaàn cuoái moät ñôøi ngöôøi. Khi baøi thô hieän thaønh chöõ vieát cuõng laø luùc baøi thô chaám döùt. Vaø nhö vaäy, neáu chuùng ta coù hoaøn taát trong moät vaøi tuaàn, vaøi thaùng hay nhö baøi thô ngaén The Town of Hill cuûa Donald Hall coù keùo daøi tôùi ba naêm thì ñoù cuõng chæ laø khoaûng thôøi gian baøi thô daàn hieän ra thoâi. Caùi choã baét ñaàu chöøng nhö khoâng coù, vaø choã keát thuùc, laø luùc nhö moät vì sao seït ngang vaø bieán maát trong khoâng gian.

*Ñoái vôùi toâi, khi chöõ ñaõ baát löïc trong vieäc chuyeân chôû thô, ngöôøi laøm thô phaûi tìm theâm nhöõng hình thöùc bieåu hieän khaùc. Phaù boû nhöõng nguyeân taéc cuûa vaên xuoâi nhö chaám phaåy (punctuation) coù nghóa laø phuûi boû nhöõng luaät taéc aùp cheá cuûa xaõ hoäi, phaù hoûng luaän lyù vaø ñaåy trieát lyù ra ngoaøi leà. Nhöng moïi söï trong ñôøi chaúng coù gì maát: nhöõng luaät taéc bieán thaønh nhöõng khoaûng troáng. Nhöõng khoaûng troáng laø moái lieân heä giöõa chöõ vaø khoâng chöõ, nôi ñoù ngöôøi ñoïc taïo neân thô vaø thô töï taïo bôûi chính noù. Chuùng ta khoâng chæ ñoïc thô ôû nhöõng khoaûng troáng maø ñoù chính laø baøi thô thöù hai, nôi ñoù ngöôøi ñoïc coù theå taïo döïng moät theá giôùi khaùc. Gioáng nhö moät caùi neàn trong tranh, moät löïc ñaåy töø voâ hình, meânh moâng vaø quaïnh queõ laøm thô hieån hieän. Söï ñan deät hai baøi thô, chöõ vaø khoâng chöõ taïo neân söï toaøn veïn, nhö moät keát hôïp laï thöôøng giöõa hieän töôïng beà ngoaøi cuûa ñôøi soáng vaø nhöõng bí aån beân trong taâm thöùc con ngöôøi.

ÔÛ moät soá baøi thô nhö Loäng Ngoân, Bieån xanh (taïp chí Thô soá 5, muøa Ñoâng 1995), toâi muoán theå hieän moät quan nieäm, chuû theå (toâi) bieán daïng thaønh

104 • TC THÔ 6

moät hình thöùc khaùc, moät daïng töøa töïa nhö toå ong. Ngöôøi laøm thô khoâng coøn laø moät ñaáng thöôïng ñeá (nhöõng cheá ñoä quaân chuû chæ coøn laø daáu tích cuûa lòch söû) maø hoaø nhaäp vaøo thöïc taïi vaø khoâng ngöøng bieán daïng. Khi theá giôùi ñoåi thay, con ngöôøi ñöôïc giaûi phoùng khoûi nhöõng raøng buoäc cuûa yù thöùc heä, coù khuynh höôùng quay veà nhöõng baûn saéc vaên hoùa rieâng. (Ghetto chaúng phaûi chæ laø khu vöïc cuûa ngöôøi Do Thaùi ôû caùc phoá thò AÂu Chaâu hay nôi nhöõng saéc daân thieåu soá soáng quaàn tuï vôùi nhau maø laø phaûn aûnh nhöõng maûnh nhoû cuûa töøng neàn vaên hoùa khaùc nhau). Trong ñoù, con chöõ, chöa keå aâm vaø nghóa, bieåu hieän cho söï troáng vaéng, phaân hoùa vaø lìa tan. Cuõng coù khi laø hình aûnh thöïc cuûa thöïc taïi, nhö moät coâng trình kieán truùc hieän ñaïi, moät vaät theå.

Ñoâi khi daïng thöùc baøi thô daøn traûi moät theá giôùi trong moät theá giôùi, moät baøi thô trong moät baøi thô, moät giaác mô trong cuoäc ñôøi thöïc. Vaø luùc aâm vaø nghóa bò xeù ra, laø noãi aùm aûnh veà moät bieán ñoäng coù thöïc, moät queâ höông khoâng coøn, ngay caû trong trí töôûng (Daáu Queâ, Rôi... taïp chí Thô soá 4, muøa Thu 1995).

Hình thöùc vaø noäi dung nhö hình vôùi boùng: khi hieän töôïng cuûa ñôøi soáng ñoät bieán, keùo theo söï ñoät bieán cuûa taâm thöùc con ngöôøi. Hieän töôïng chæ xaûy ra moät laàn, vaø daïng thöùc baøi thô cuõng khoâng theå laäp laïi, tröø khi noäi dung baøi thô coù khaû naêng laøm thay ñoåi yù nghóa cuûa hình thöùc. Ñieàu naøy, ngöôøi laøm thô töï thaùch ñoá vôùi chính mình, bôûi vì ñôøi soáng thì chaúng theå ñuùc khuoân vaøo baát cöù daïng thöùc naøo. Ñaây cuõng laø phöông caùch ñeå ñöa thô trôû veà vôùi thô. Khi con chöõ ñöôïc neùm treân trang giaáy, moät ñònh meänh ñöôïc khai sinh vaø chöõ chaúng coøn laø chính noù - maø hieän thaân cuûa ñònh meänh aáy.

Khi nhöõng khoaûng troáng hay daïng theå baøi thô bò beû gaãy, thô coøn laïi chæ laø moät ñoáng chöõ voâ giaù trò. Tröôøng hôïp naøy ñaõ xaûy ra trong tuyeån taäp 20 naêm vaên hoïc Vieät Nam haûi ngoaïi 1975-1995 cuûa nhaø xuaát baûn Ñaïi Nam, vôùi nhöõng laàm loãi kyõ thuaät ñaùng tieác, ñaùng leõ khoâng neân coù trong moät tuyeån taäp.

Nhau Qua

caén caáu mieáng saàu ra maø raén roàng

hí loäng

maø gaï gaãm nhauqua

soâng laãy loäng chieàu noàm phaân thöïc

TC THÔ 6 • 105

Giaännoùi taän maëtbaèng caùch ra daáu

ñoå daàu vaøo löûa

hoáng

haùch

nuoát giaän vaø neùm böïc doïc veà

coäi

Chôï Trôøibuïi baämngoån ngang naéng gioù

thôû chuùt hôi ngaøy haùt cuoàng

nghe ngoùngpheá thaûi caû

xao xaùc, xao xaùcchim muoâng bay

coi chöøng hoaøng hoânñoùng cöûa laïi

Caø Pheâgaùc maùicon ñoø khoânggiaû duï vaäy

aån duï lôøiñöøng ñuøa bôõn vôùi kyù öùcnoùng naûy

ñaõ ñeán luùc phaûi choân soángcaû hôi thôû

106 • TC THÔ 6

tí taùchgioït caø pheâ rôi

Ñieàu ngaïc nhieân laø baøi Caø Pheâ bò gheùp theâm 11 caâu cuûa baøi Töï Ca trong taäp thô Thanh Xuaân. Vaø coøn moät baøi daøi nöõa khoâng tieän ghi ra.

Giaûi thích thô, duø laø raát ñôn giaûn, laø ñieàu baát ñaéc dó, vì ngöôøi laøm thô coù thoùi quen giöõ im laëng. Vaû chaêng, chuyeän soáng cheát cuûa baøi thô chaúng phaûi laø ñieàu quan troïng. Ngöôøi laøm thô khoâng bao giôø muoán quay laïi moät caùi gì ñaõ hoaøn taát, vaø saün saøng boû vaøo moät kho chöùa ñoà cuõ ñeå chuùng mau ñöôïc sieâu thoaùt cuøng buïi baëm, nhöng khoâng ñaønh nhìn chuùng phôi xaùc treân trang giaáy. Ñieàu neâu ra, coù leõ ngöôøi ñoïc chöa quen loái thô tai nghe maét thaáy khi thô khoâng theå cöù ôû maõi trong tình traïng truyeàn khaåu. Thô taän duïng moïi giaùc quan thöôûng ngoaïn, khoâng haún chæ coù thính giaùc hay thò giaùc. Söï tieáp caän vôùi theá giôùi ngoaïi vaät, giuùp ta hieåu moät ñieàu, ngöôøi laøm thô khoâng phaûi chæ sao cheùp thieân nhieân maø taïo döïng moät thieân nhieân khaùc.

*

Maâu thuaãn taïo ra xung ñoät, xung ñoät taïo ra bieán ñoåi, vaø bieán ñoåi laø maáu choát hoaøi thai moät theá giôùi. Nhö theá, chaúng theå chæ duøng gaäy vaø noùn, laøm phuø pheùp hoùa thaønh toøa laâu ñaøi nhö moät huyeàn thoaïi. Thöôûng ngoaïn laø khaùm phaù, khoâng theå chæ nöông theo nhöõng thoùi quen ñaõ trôû thaønh neáp ñeå xaùc ñònh giaù trò baøi thô. Vaø vì theá, moät baøi vaên xuoâi, moät truyeän ngaén, moät tuøy buùt duø coù thaám ñaãm chaát thô, döùt khoaùt khoâng bao giôø laø moät baøi thô. Ñaõ khoâng thieáu kieåu laáy thô laøm vaên, möôïn chieác thang aån duï, aùm gôïi chöõ, chæ troû nhöõng ñieàu mô hoà. Trong khi caùi khoù laø phaùt hieän söï vaät laø chính söï vaät nhö saøng saåy giöõa thoùc vaø saïn, vaø khoâng theå gaùn cho noù nhöõng ñieàu khoâng coù. Thô ñaõ ngoäp hôi, thô xa lìa thô vì nhöõng bòa ñaët. Chaát thô, neáu chæ taïo bôûi söï tu luyeän tu töø, ñan keát bôûi hình dung töø, cuõng chæ laø lôùp vaùng ngoaøi deã laøm ngöôøi ñoïc bò laàm laãn. Chaát thô, toâi nghó, ñöôïc aån daáu bôûi nhieàu lôùp ñòa taàng vaø ngöôøi ñoïc phaûi coù coâng ñaøo tìm môùi thaáy, hay noùi khaùc, phaûi doïn deïp chöôùng ngaïi, khai giaûi töï chính loøng mình. Thô, nhö moät tia saùng baát öng cuûa thöïc taïi. Chöõ ñaõ cheát (vì maáy ai trong chuùng ta coøn coù loøng yeâu, hoaëc laø vì noù ñaõ vaø ñang laïc loaøi ngay nôi queâ höông chöõ), vaø caû moïi hình thöùc cuõng chæ laø moät caùi côù daãn tôùi söï nhaän bieát thöïc töôùng ñôøi soáng. Ñieàu dò kyø, chuùng ta vaãn laøm thô baèng chöõ. (Cuõng dò kyø khoâng keùm, chuùng ta khaùt soáng nhöng chuùng ta vaãn phaûi cheát). Toâi nhaéc laïi: Chöõ ñaõ cheát. Vaø nhöõng gì xaûy ra sau naøy, seõ haï hoài phaân giaûi.

Chuùng ta coù thoùi quen naáp sau caùi bình phong laõng maïn, sieâu hình..., ñu daây vôùi töôûng töôïng trong khi söï vaät chung quanh ta hieän höõu chæ vì noù hieän höõu. Moät chieác laù rôi, ta caûm thaáy moät noãi buoàn thieân thu hay moät coå

TC THÔ 6 • 107

töï cho ta söï ngaäm nguøi höng pheá cuûa thôøi gian, trong khi thaät söï ñoù chæ laø ñoái töôïng giuùp cho nhaø khaûo coå tìm caùch laàn theo daáu veát cuûa con ngöôøi.

Ngöôøi laøm thô laø keû phaùt hieän moät theá giôùi qua moät theá giôùi. Bi kòch hay haøi kòch cuõng chæ coù giaù trò töôïng tröng vaø khoâng ñöa ñôøi soáng khaùc hôn moät ly naøo. Söï nguy hieåm trong moät bieán coá chæ coù sau khi bieán coá chaám döùt vaø ñöôïc nhôù laïi. Laõng maïn, theo nghóa chung chung laø saûn phaåm cuûa theá kyû thöù 19 cuõng chæ laø thöù coå töï caàn chaám döùt,neáu chuùng ta muoán hieåu vaø ñaåy thô tôùi moät chaân trôøi khaùc.

Theá kyû 20 vôùi bao nhieâu traøo löu, tröôøng phaùi lôùn, chaéc chaén mang moät yù nghóa nhaát ñònh, luoân luoân muoán thay ñoåi nhaän thöùc con ngöôøi, vaø ngöôøi laøm thô ñeán töø phöông Ñoâng haún phaûi coù chuùt baên khoaên. Nhöõng baøi thô chuùng ta töôûng laø caàu kyø laäp dò laïi laø nhöõng yeáu toá tích cöïc hình thaønh töøng neàn vaên minh. Nhaø thô, keû du muïc lang thang, vaàn taûng ñaù ñeå tìm ra ñöôøng ñi, maõi maõi vaø khoâng bao giôø laø keû haønh höông trôû veà vónh cöûu. Baøi thô laø baøi thô, ñôn giaûn thoâi vaø khoâng theå giaûi thích, baèng lieân töôûng, qua baát cöù moät ñieàu gì coù tröôùc.

*

Baøi thô ñaõ cheát nhö theá naøo?

Ñoù laø moät aùnh chôùp loùe leân, trong giaây laùt, vaø chæ trong giaây laùt. Vaø ngöôøi laøm thô phaûi bieát daáu maët ñi ñeå baøi thô hieån hieän, neáu ngöôïc laïi, thì cöù tha hoà theâu deät quanh chieác boùng cuûa thô, ñeå chæ coøn hoaøng hoân vaø khoâng bao giôø coù ñöôïc bình minh.

Chuùng ta coù hai ñieàu löïa choïn, hoaëc thô toàn taïi hoaëc ngöôøi laøm thô phaûi vöùt boû nhöõng boùng ma vaát vöôûng laø hình daïng cuûa chính mình ñeå coù theå tan haún vaøo doøng cuoàng löu cuûa nhòp soáng. Ñieàu ñaùng noùi laø baøi thô coù taïo ñöôïc ñieàu kyø dieäu ñoù hay khoâng vaø ngöôøi ñoïc coù saün saøng nhoå reã ñònh kieán, vaø ñuû loøng khao khaùt ñeå höùng laáy, taém goäi thöù aùnh saùng deã laøm loùa maét. Thô ñeán vaø ñi, ñi maø khoâng ñeán, chaúng phaûi vì ai. Söï laàm laãn töø laâu nay laø chuùng ta vaãn nghó baøi thô phaûi gôïi ra töø kyù öùc trong khi noù luoân luoân ñoøi hoûi phaûi xoùa boû kyù öùc.

Baøi thô thoaùng qua vaø khoâng bao giôø trôû laïi, khoâng cheát khoâng soáng vaø moïi chuyeän ñeàu do söï baøy ñaët ra, töø nhöõng ñieàu khoâng thöïc. Moät taùc phaåm ngheä thuaät, duø chuùng ta coù chaáp nhaän hay choái boû, noù vaãn coù, nhö bao nhieâu söï vaät khaùc treân ñôøi. ª

108 • TC THÔ 6

Ñoã Quyeân

Thôøi Gian

ÔÛ ñaâylòch thôøi gian toâi raønh maïch.Coù ngaøy ñeå laømCoù ngaøy daønh rieâng nghæCoù nhöõng ngaøy ñeå aên, chôi, ñeå nhòn...Coù nhöõng ngaøy ñeå nghó -Vaâng, chæ ñeå nghó thoâi ôû ñaây toâi ñaõ coù nhöõng ngaøy.Hoàn toâi khoâng coøn bò hoùcnhö nhöõng ngaøy vöøa laøm, aên, nghæ, nghó ngôïi, lo toan...

ÔÛ ñaây toâi coù nhöõng ñeâm raát thaätMaët traêng khoâng noùi doái khi maët trôøi bieät taêm

Nhöng nhöõng ngaøy ñeâm toâi soáng ñaây laø nhöõng ngaøy ñeâm buoàn hôn taát caû! (1)Thôøi gian nhaït baïc vôùi ñôøi ly höôngNhöõng coät moác thôøi gian - Nhöõng muõi kimgaêm saâu daàn vaøo chaân ngöôøi boû nöôùc.caùc nghòch lyù ñeán vaø ñiLoøng ngöôøi voâ phöông ôû laïi...

Vui chôi giöõa ñôøi toâi ñaõ bieát roài - ñaâu laø nguoàn cuoäi (2)Nôi cuoái cuøng thì khoâng theå bieát laø ñaâu!Nôi cuøng ñôøi laø khoâng theå bieát!Toâi - Con thuyeàn nhöõng beán buoàn keâu goïi...

TC THÔ 6 • 109

Naêm naêm ñaõ baáy nhieâu ngaøy,baáy nhieâu giôø, baáy nhieâu phuùt, baáy nhieâu giaây...“Toâi khoâng coù thôøi gian ñeå cheát” (3)treân caùc gioøng soâng nöôùc laïMaø toâi cuõng khoâng coù thôøi gian ñeå soángnhö moät con ngöôøi nôi ñaát khaùch!

Ai laø toâi? Ñaâu laø toâi? Khi naøo laø toâi?Toâi-ra-ñi-nhö-toâi-chöa-toàn-taïi.

Trích tröôøng ca Naêm naêm boû nöôùc 5.1995

1) möôïn töù thô Cheá Lan Vieân

2) möôïn töù cuûa Trònh Coâng Sôn

3) J-P-Satre

110 • TC THÔ 6

Quyønh Thi

Ñeâm Caùi Môùi Ñaõ Hieän Ra

1. ÑeâmThôû ra laøn hôi maùtTan nhöõng voøng oâ nhieãm cuûa ngaøyÑeâm thaûnh thôi an bình trong giaác nguûTroán maët trôøi quaùi gôûRuùc vaøo chieác meàn cuûa tình anh emDa thòt noàng naøn tan giaù baêngThôû loaøi hoa chaát xuùc taùc roän raøngMaét ñeâm môû to löôïn theo voøng khoùi thuoácBa giôø saùng cöù naác leânGioït caø pheâ ñen tuyeàn rôi xuoáng chieác caèmTieáng roän raõ trong ngöïc thaûng thoát

2. Sôï maát ñiNhöõng sôïi toùc bay veà huôùng khaùcKhi taát caû khoâng coøn bình yeânBöùc tranh ñaõ veõ ñöôïc nöûa phía noäi taâm baèng hai phaàn ba cuoäc ñôøiTheá maét nghó suy chæ ñaäm treân ngoùn tay uùtÑeán baèng hoaøngLôøi doái traù cuûa ai toâ baèng loaïi maøu tinh quaùiÑeå sôïi daây thöïc taïi ngôõ ngaøngThô vaãn tieán tôùi hieän ñaïiCaét ñi baèng löôõi dao lam baêng quaù khöùNhaác ñoâi hia ngaøn daëm caø tan söï söôùt möôùtDaäm aàm aàm leân hö aûo laån troán

3. Khi maët trôøi thöùc daäyBoùng ñeâm laø caùnh tay thaân yeâuThöïc taïi vaø noãi nieàmThô hong moät daûi tô noõn trong theá giôùi ngoân töø.

TC THÔ 6 • 111

nguyeãn ÑaïT

Nhöõng Baøi Thô Vieát Trong Thaùng Chaïp

Caên Nguï ToâiÑaáy laø moät tinh caàunguoäi, aån trong toáichôø thu hoài taát caûnhöõng gì coøn laïi sau haønh trìnhngaøy mai nhen ngoïn löûa.Ñaáy laø baøn, gheácaên gaùc goã, baäc thanglaõng queânnhôù moät chieác aùo choaøng ôû ñoù.Haén khaùch dutrôû veà nôi choán cuõchieác aùo choaøng vaø tro buïivaø moái moït tieáng keâu ñuïc, roõ.Haén tieáp tuïcñieân roà, chaân thöïcmòt muø con quaybeân mieäng vöïc.

Traïng Thaùi Ngaøy Xaùmgöûi theo Joseph Huyønh Vaên.

Moät ngaøy xaùm trong timMô hoà töôøng kínhMaøu goã traàm tích khung nhaø cöûaDöïng nuùi treân haønh trình röôït ñuoåiNgaõ xuoáng raïn vôõ chieác gaït taøn

Ngaøy thaát baïi ñeïp thi nhaânCheát tröôùc thô cheát sau noãi cheátChoân kín chaøng döôùi lôùp tro than.

112 • TC THÔ 6

Leâ Thaùnh Thö

Ñoäc Thoaïi

Naéng maát nguûvaét ngoaøi saân chôi

chuoâng coåkhaøn hôi

khoâng coù gì ñoåi thaysôùm mai chìm trong coû

ngöôøi ngoài ñoàng moät choãmoøn veït maët gheá vuoâng

theá giôùi thu veà tröôùc böùc töôøng aùm khoùicaùi nhìn xöôùc da

Khoâng coù gì sinh raban mai chaùy nhö tôø giaáy moûng

ngöôøi thu hoài moùng vuoátngöûa coå uoáng tieáng cöôøi thaàn thaùnh ngaân qua

ngôøm ngôïp hoangaøy raèm

Khoâng coù gì bí aåntieáng keâu ñeå laïi sau caùi boùng cuûa ngöôøi

hun khoùi.

TC THÔ 6 • 113

Taán Phong

Vaán Ñaùp

Chöông II Concerto Mi tröôûng cuûa J.S.Bach

Hoâm qua ai ra phaùp tröôøng ai ñuøa vôùi löûaHoâm qua ai laáy choàng, ñeû con vaø ai muoán ly thaân- Khoâng ai caû, boùng cuûa thôøi gian ñoù

Hoâm qua ai quaêng löôùi treân bieån, giaãm naùt toå daõ traøngHoâm qua ai lôõ moät chuyeán ñoø, ñeå nöôùc maét xaùt loøng ngöôøi thieáu phuï- Khoâng ai caû, boùng cuûa thôøi gian ñoù

Hoâm qua sao con boø caùi chau maøy vaø meät ruõCon thaïch suøng cöù naác coå trong ñeâm- Khoâng phaûi con boø, kyù öùc vaø giaác mô con ngöôøi ñoù

Coù phaûi hai tôùi ba, hai phaàn ñöôøng vaø ba phaàn cuoäc ñôøiCoù phaûi bôø soâng luõ to ôû beân rìa thaønh phoá- Khoâng phaûi cuoäc ñôøi, ñoù laø töû soá vaø maãu soá

Khoâng ai caû, boùng cuûa thôøi gian lôùp lôùp soùng xoâKhoâng ai caû, boùng cuûa khoâng gian trong kyù löùc ñaõ lu môøVaø ngöôøi ñöùng beân ñöôøng baûo: khoâng gì trong ta caûChæ coù im laëng voâ bieân, noãi mô hoà vaø boùng traêng ngoïn ñeøn môø toû.

114 • TC THÔ 6

Xung Quanh Chuyeän Thô Môùi Haäu Chieán

Ngu Yeân

Houston, ngaøy 1 thaùng 2 naêm 1996.

Ñuùng ra phaûi goïi laø Thô Môùi cuûa Vieät Nam thôøi haäu chieán. Chuùng ta ñaõ coù thô Môùi thôøi tieàn chieán, roài ñeán thô Khaùng Chieán thôøi choáng Phaùp,

roài thô Nam Baéc Chieán thôøi quoác coäng töông tranh. Ngaøy 30 thaùng Tö naêm 1975 laø ngaøy moác khôûi ñaàu cho thôøi thô Haäu Chieán (quoác noäi vaø haûi ngoaïi).

Hôn saùu möôi naêm qua (1933-95) trong ñaïi ña soá quaàn chuùng, saùng taùc vaø thöôûng ngoaïn vaãn chòu aûnh höôûng naëng neà veà taâm tình, kyõ thuaät vaø giaù trò cuûa thô Môùi thôøi tieàn chieán. Maëc duø coù nhöõng thi só vôùi taøi naêng xuaát saéc nhö Buøi Giaùng, Hoaøng Caàm, Thanh Taâm Tuyeàn,....vaân...vaân...choïn nhöõng ñöôøng ñi khaùc vôùi loái ñi chung nhöng nhöõng coá gaéng naøy khoâng taïo ñöôïc phong traøo lôùn neân thi ca Vieät nhìn chung nhö moät ñoaøn thi só noái nhau cuøng ñi treân vaøi ñaïi loä gaàn nhö song song.

Manh nha töø tröôùc nhöng coù leõ baét ñaàu töø thaäp nieân 1990 trôû ñi, qua nhöõng thi taäp vaø nhöõng baøi thô ñaêng trong caùc taïp chí vaên chöông ngöôøi ñoïc nhìn ra moät soá thi só ôû haûi ngoaïi ñang öôùc voïng mang ñeán cho thi ca Vieät Nam moät khoâng khí môùi. Ñaây laø luùc khôûi ñaàu, hoï moãi ngöôøi moãi veû, moãi höôùng, tìm kieám nhöõng loái thoaùt ra söï nhaøm chaùn vaø tuø tuùng cuûa thô vaàn, thô ñeàu ñaën, thô troøn chænh, thô na naù thô chung. Thaät ra, e coøn quaù sôùm ñeå goïi laø thô Môùi thôøi haäu chieán bôûi neáu hoï khoâng taïo neân noåi phong traøo, neáu nhöõng khaùm phaù môùi veà thô khoâng coù giaù trò ñích thöïc, neáu hoï khoâng chuyeån höôùng ñöôïc loøng thöôûng ngoaïn, nhaát laø giôùi chuû buùt vaø pheâ bình,thì öôùc mô ñoåi môùi thô seõ chæ laø öôùc mô cuûa moät thôøi ñeå nhôù nhö nhoùm Xuaân Thu Nhaõ Taäp, nhö nhoùm Saùng Taïo.

Sôû dó toâi baïo taâm sôùm goïi laø thô Môùi Haäu Chieán vì döïa leân vaøi lyù do: Hieän nay khoâng chæ rieâng ôû haûi ngoaïi maø ngay ôû trong nöôùc ñaõ coù nhieàu caù nhaân, ñoaøn nhoùm cuõng coù cuøng mô öôùc laøm moät caùi gì môùi cho thô. Ví duï nhö taäp thô Boùng Chöõ cuûa Leâ Ñaït phaùt haønh naêm 1993. Nhöõng tìm kieám cuûa nhaø thô Ñaëng Ñình Höng, Hoaøng Höng, Buøi Chí Vinh..v..v..

TC THÔ 6 • 115

Söï nhaøm chaùn trong thô Vieät hoâm nay caøng ngaøy caøng roõ reät, ngöôøi ñoïc khoâng uûng hoä thô, baùo chí khi deã thô, chính ngay ngöôøi saùng taùc cuõng khoâng coù loøng laïc quan, thieáu nieàm tin veà giaù trò cuûa thô. Khi söï nhaøm chaùn ñaït ñeán cao ñoä thì ngöôøi ta hoaëc boû thô hoaëc phaûi laøm thô, ñoïc thô theo caùch khaùc.

Khoâng phaûi chæ rieâng ôû Vieät Nam maø treân toaøn theá giôùi, nhaát laø nhöõng quoác gia tieân tieán veà vaên hoïc nhö Hoa Kyø, Phaùp, Nhaät, Anh, YÙ, Taây Ban Nha, UÙc ...vaân...vaân.... trong vaøi naêm nay phong traøo thô baét ñaàu daønh laïi khí theá sau maáy thaäp nieân bò vaên xuoâi laán löôùt, ñeø beïp. Vaøo cuoái theá kyû Hai Möôi, coù leõ vaên xuoâi nhö truyeän, tuyø buùt, luaän ñaõ ñaït gaàn ñeán möùc hoaøn haûo cuûa yù vaø chöõ, giöõa ngheä thuaät, kyõ thuaät vaø xaûo thuaät khoâng coøn maáy caùch bieät, nhö nhöõng caùch saùng taùc döïa leân tieâu chuaån phaân ñònh cuûa maùy ñieän toaùn. Ngheä thuaät ngoân ngöõ do ñoù maø tìm veà thô, nôi saùng taïo ñöôïc töï do vuøng vaãy, nôi ngoân ngöõ coù theå khoâi phuïc laïi ñòa vò nguyeân sô hoaëc taïo ra moät yù nghóa môùi. Vôùi tinh thaàn maïo hieåm, saùng kieán, can ñaûm saün coù, ngöôøi Taây Phöông khoâng ngaàn ngaïi aâu lo khi böôùc vaøo nhöõng khaùm phaù trong theá giôùi thô. Tìm caùi môùi cho thô laø öôùc voïng chung daãu nhöõng nhaø thô ôû haûi ngoaïi hieän nay coù thaát baïi, toâi tin raèng nhöõng lôùp thi só sau seõ tieán leân tìm kieám caùi môùi. Trong hay ngoaøi nöôùc tröôùc sau gì cuõng ñuoåi kòp ñaø tieán cuûa nhaân loaïi.

Söï xung ñoät giöõa cuõ vaø môùi laø chuyeän raát xöa nhö huyeàn söû Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô nhöng vaãn thöôøng bò loâi ra laøm töôûng nhö môùi. Sau moät hoài töông tranh, coù khi cuõ thaéng, thöôøng khi môùi thaéng, goïi laø hieän ñaïi hoùa. Trong thi ca goïi laø tieán trình hoøa giaûi giöõa söùc tieán cuûa saùng taïo thô vaø löïc trì treä cuûa thöôûng ngoaïn. Thô Vieät coù phaàn ñaëc ñieåm hôn vì heã khaùc yù nhau, caõi nhau thì nhö Laïc oâng vaø AÂu baø chia ñoâi nhaân saûn, haän khoâng nhìn maët, leân nuùi xuoáng bieån, ra ñi khoâng veà. Roài caùi môùi naøo cuõng phaûi cuõ, roài caùi cuõ naøo cuõng caàn phaûi ñoåi môùi, chaúng qua laø luaät töï nhieân. Coù loøng ngöôøi uûng hoä caùi môùi, coù loøng ngöôøi giöõ gìn caùi cuõ, cuõng laø luaät töï nhieân, khaùc yù coâng kích nhau laø leõ töï nhieân, sao ñem loøng hieàm khích? Leõ ra toâi khoâng neân neâu ra vaán ñeà thô môùi bôûi ñoù laø chuyeän raát cuõ. Ai cuõng bieát raèng saùng taïo khai phaù laø tinh thaàn daãn loä thi ca. Thô ñöông nhieân laø seõ ñöôïc caùch taân qua thôøi gian, theo töøng thi só. Söï töông tranh giöõa môùi vaø cuõ trong thi ca laø moät loaïi kieán thöùc naëng luaän lyù phaùt xuaát töø nhöõng taâm hoàn e deø tröôùc nhöõng taøn phaù cuûa söùc tieán boä.

Ai cuõng bieát caùi lyù thuyeát aáy nhöng trong thöïc teá caøng ngaøy ngöôøi Vieät caøng laïnh nhaït vôùi thi ca. Soá thöôûng ngoaïn ít oûi coøn laïi, ña phaàn thuöôûng thöùc thô theo thoùi quen coå ñieån. Neáu thô ñoïc leân khoâng vaàn ñieäu, khoâng trôn truoät, khoâng laõng maïn hoaëc khoâng mang yù töù thaâm thuùy thì khoù aên khaùch. Noùi moät caùch khaùc, söï thöôûng ngoaïn thô cuûa soá ñoâng döøng laïi ôû thôøi thô Môùi Tieàn Chieán. Thô ñöôïc ñaùnh giaù qua giaù trò myõ thuaät cuûa caùch duøng töø hoa nghóa, ñaët caâu ñeàu thanh nhaïc , gieo vaàn eâm chænh, qua nhöõng yù töôûng thaâm thuùy, töù hình laáp laùnh beân trong baøi thô. Ñaây laø moät

116 • TC THÔ 6

quan nieäm caên baûn ñeå töø ñoù böôùc sang nhöõng quan nieäm khaùc ñeå thaåm ñònh giaù trò thô. Neáu ñaõ coù thô môùi taát phaûi coù moät caùch ñònh giaù phuø hôïp. Neáu moät ngöôøi ñaõ cao lôùn hôn xöa thì khoâng theå maëc boä quaàn aùo cuõ, nay ñaõ khoâng vöøa nöõa, duø boä vía aáy coù ñaét tieàn hay loäng laãy. Caùi leõ ñôn giaûn aáy thaät khoù maø choïc thuûng böùc maøn thoùi quen thaåm ñònh thô. Duøng moät quan nieäm thöôûng thöùc thô hoâm qua ñeå pheâ phaùn thô hoâm nay thì khoâng maáy khaùc oâng noäi toâi giaän ba toâi, khoâng ñeå toùc daøi boù cuû maø caét ngaén theo loái taây phöông. Ba toâi cheâ oâng laø phong kieán. Roài ba toâi laïi giaän chò toâi vì maëc vaùy ngaén treân ñaàu goái, troâng thieáu ñöùng ñaén. Chò cheâ ba laø huû laäu. Coù ngöôøi caùch ñaây boán möôi naêm hoâ haøo laøm thô môùi, laäp ngoân, hoïp nhoùm coå ñoäng tinh thaàn töï do cuûa thô, ngaøy nay nhìn thaáy keû haäu sinh laøm thô môùi thì laéc ñaàu ngao ngaùn, coù gì nghòch lyù chaêng?

ÔÛ taàng lôùp thöôûng ngoaïn chuyeân moân nhö giôùi chuû buùt, pheâ bình, hieän nay vaãn giöõ moät möùc ñoä chaäm raõi tieáp nhaän nhöõng söï thay ñoåi. Söï deø daët naøy nhìn thaáy qua nhöõng baøi thô, nhöõng baøi lyù luaän veà thô ñaêng trong caùc taïp chí vaên chöông hieän nay. Thaän troïng laø moät trong nhöõng tính toát cuûa ngöôøi höôùng daãn, laõnh ñaïo. Sôï seät, ngöôïc laïi, laø moät chöôùng ngaïi lôùn cho baùnh laên lòch söû. Söï khaùc nhau giöõa thaän troïng vaø sôï seät laø kieán thöùc vaø quan nieäm. Hieåu bieát ñieàu môùi, thaáy caùi môùi maø ñaén ño cho khít, suy nghó cho muøi, aáy laø thaän troïng. Khoâng maáy hieåu veà caùi môùi, thaáy caùi môùi ñaâm ra e deø, choáng baùng, aáy laø noãi sôï ngaám ngaàm ñaõ gaëm raùch loøng coâng chính. Khaùc quan nieäm maø keû caàm caùn khoâng cho ngöôøi naém löôõi moät cô hoäi, noùi nhoû laø heïp löôïng, noùi lôùn laø soá meänh, nhö soá oâng Nguyeãn Tröôøng Toä gaëp phaûi vua Minh Maïng vaø moät trieàu ñình giöõ vöõng caây ñeøn daàu.

Suy luaän chung sôû dó ngöôøi ta phaân bieät môùi cuõ vì muoán xaùc nhaän söï thay ñoåi hoaëc thay theá. AÙo ñaõ cuõ thay chieác aùo môùi. Phong tuïc huû laäu thay nhöõng caùch xöû theá hôïp thôøi trang hôn. YÙ töôûng quaû ñaát hình maët phaúng sai laàm thay vaøo yù töôûng quaû ñaát hình khoái troøn. Nhöng coù nhöõng thöù khoâng bao giôø cuõ caû, cho ñeán nay vaãn khoâng ñöôïc thay theá ví duï nhö aùi tình, coù ñaõ cuõ töø thôøi khai nhaân vaäy maø ngöôøi ta luùc naøo cuõng hoà hôûi laäp laïi töøng ngaøy töøng giôø khoâng quaûn ngaïi tuoåi taùc, ñöôøng xa. Hôïp loøng ngöôøi hoaëc khoâng hôïp loøng ngöôøi laø ñieàu chính yeáu ñeå ñöa ñeán söï ñoåi môùi. Thaät nhö theá khoâng?

Tröôùc söï taøn phaù taâm linh cuûa söùc tieán boä khoa hoïc khieán cho nhieàu ngöôøi lo sôï vaên hoùa môùi, vaên hoïc laï seõ laøm maát maùt, hö hao baûn saéc cuûa daân toäc. Hoï muoán töøng böôùc moät tieán tôùi deø daët ñeå baûo toàn höông saéc boán ngaøn naêm vaên vaät. Söï chaäm raõi ñaõ khieán cho phe phaùi tieán boä caûm thaáy ngoäp ngaït, goø boù. Hoï muoán nhanh nhaåu tìm thaáy söï môùi laï cho thoaû loøng öôùc mô. Hoï muoán tìm ra tröôùc nhöõng baïn ñoàng haønh ôû phöông taây tìm thaáy. Hoï muoán daønh söï haõnh dieän cho daân toäc ñaõ bò xem laø chaäm tieán, moät loaïi vaên hoaù coù chieàu saâu nhöng raát heïp beà maët. Söï ñoâi co naøy ñaõ ñöôïc nhaø thô Hoaøng Höng ñaët thaønh caâu hoûi: Baûn saéc daân toäc coù neân ñöôïc giöõ gìn

TC THÔ 6 • 117

theo kieåu ngöôøi giaø giöõ baùt höông trong khi daân toäc ñang ôû tö theá chaøng trai xoâng vaøo traän môùi? Trong theá hai maët cuûa baûn saéc daân toäc, nhaø thô chuùng ta choïn vò theá naøo? Chuyeän laø coù caàn phaûi choïn hay khoâng? Hoaëc böng caû baùt höông xoâng traän, coù caàn giöõ baùt ôû queâ nhaø? Söï töông tranh môùi vaø cuõ hieän nay chæ laø chuyeän töông tranh giöõa môùi nhanh hoaëc môùi chaäm, giöõa söï phoùng tuùng vaø kyû luaät, giöõa caù tính khaùc nhau. Ngöôøi yeâu môùi nhanh cho keû chaäm laø coå ñieån. Ngöôïc laïi keû chaäm cho ngöôøi nhanh laø hoà ñoà, laäp dò, ngoaïi hoùa. Trong tình huoáng hieän nay, khoâng phaûi laø söï xung ñoät giöõa ngaøy vaø ñeâm maø laø söï tieán hoaù tuyø thuoäc vaøo bình minh hoaëc hoaøng hoân. AÙnh saùng seõ thaéng cuoäc ôû bình minh vaø seõ chieán baïi trong buoåi hoaøng hoân.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, beân naøy hoaøng hoân laø beân kia bình minh. AÙnh saùng luùc naøo cuõng caàn thieát, cuõng hieän dieän. Môùi luùc naøo cuõng coù trong thô. Môùi nhanh hay môùi chaäm laø yeáu toá cô baûn cuûa thi ca. Toâi ñeà nghò neân nhìn qua khía caïnh:

Laøm Thô Môùi hoaëc Laøm Môùi ThôCoù ngöôøi mua nhaø cuõ, söûa chöõa laïi, khoe laø laøm nhaø môùi. Coù ngöôøi

mua ñaát xaây nhaø nhöng laïi goïi laø laøm môùi nhaø. Thaät khoâng khoûi bôõ ngôõ. Chöõ nghóa tuy coù theå mô hoà khoù phaân bieät nhöng xaây nhaø môùi laø xaây nhaø môùi, söûa nhaø cuõ chæ laø laøm môùi nhaø cho duø xöû duïng cuøng nhöõng thöù vaät lieäu, cuøng nhöõng kieán thöùc, kyõ thuaät xaây caát. Duøng moät caên thô cuõ thay vaøi töù cöûa môùi, sôn laïi ít ngöõ vaùch, laùt laïi vaøi theå neàn, vaäy laø thô môùi sao? Coù ngöôøi laøm thô môùi laïi ngôõ mình laøm môùi thô. Coù keû pheâ bình thaáy ngöôøi laøm môùi thô laïi ngôïi ca laø laøm thô môùi. Giôùi thöôûng ngoaïn sao khoûi hoang mang.

Laøm môùi thô hoaëc laøm thô môùi laø tuyø vaøo caù tính, tieàm naêng saùng taïo, kieán thöùc, kinh nghieäm vaø hoaøn caûnh cuûa moãi thi só. Cuøng taän phaûi noùi ñeán chöõ Duyeân. Khoâng phaûi muoán maø ñöôïc. Laøm caùi môùi vaø môùi caùi laøm laø hai yù nghóa vaø quan nieäm khaùc nhau roõ raøng nhöng khi aùp duïng vaøo thöïc teá ñeå phaân tích thô thì laém luùc mô hoà deã gaây neân laàm laãn. Ví duï nhö thô cuûa Xuaân Dieäu, coù thaät laø thô môùi? thô cuûa Buøi Giaùng, laø laøm môùi thô? thô cuûa Thanh Taâm Tuyeàn, thô môùi? thô cuûa Leâ Ñaït, thô Taïo sinh (chöõ cuûa nhaø pheâ bình Thuïy Khueâ)?..v...v... Laáy caên baûn naøo ñeå ñònh nhöõng giaù trò vaø teân tuoåi aáy? Duøng phöông phaùp khoa hoïc naøo ñeå phaân phaùn maø khoâng sôï baùm víu moät caûm tính loûng leûo? Duøng caây buùt naøo vieát xuoáng maø khoâng bò löông taâm söûa tôùi söûa lui?

Coù ngöôøi laøm thô caû moät ñôøi cuõng khoâng bieát ñònh nghóa cuûa thô, noùi chi ñeán quan nieäm saùng taùc, baûn chaát cuûa thô vaø muïc ñích ngheä thuaät nhö moät ngöôøi nöõ lôùn leân laáy choàng sinh con ñi chôï naáu aên lau nhaø giaët uûi cho ñeán cheát, caàn gì bieát nöõ quyeàn, caàn gì thöôûng thöùc caùi ñeïp cuûa nhaân chuû trong moãi ngaøy laøm ngöôøi. Laøm thô hay hoaëc thöôûng thöùc thô hay khoâng haún caàn phaûi bieát, phaûi coù kieán thöùc veà thô nhöng thöôûng ngoaïn vaø laøm

118 • TC THÔ 6

thô môùi hoaëc laøm môùi thô thì nhaát ñònh phaûi bieát phaân bieät nhöõng yeáu toá cuõ môùi, phaûi bieát baûn chaát vaø cô caáu cuûa thô, phaûi coù moät quan nieäm saùng taùc roõ raøng. Noùi ñaïi khaùi laø phaûi coù baûn laõnh. Laøm môùi khoâng haún laø seõ hay nhöng caùi hay naøo cuõng phaûi nhôø caùi môùi khôûi ñaàu. Khoâng coù taûn Ñaø, Phan Khoâi, Theá Löõ, Löu Troïng Lö, vaø nhöõng ngöôøi laøm thô môùi voâ danh khaùc thì laøm sao coù nhöõng tuyeät taùc cuûa Xuaân Dieäu, Huy Caän, Haøn Maëc Töû...v...v...Trong Thi Nhaân Vieät Nam, Hoaøi Thanh khen thô môùi maø cheâ nhöõng keû muoán laøm môùi hôn thô môùi luùc ñöông thôøi nhö cheâ Nguyeãn Vyõ, thaät coù choã khoâng löôïng. Caùi quaùi ñaûn voâ lyù cuûa phaùi thô Ña Ña khi cheát ñi laïi laø caùi baét ñaàu cho phaùi thô Sieâu thöïc, laø caùi ñoùng goùp taïo thaønh moät nhaùnh cuûa phaùi thô Cuï theå, laø neàn taûng cho Pop Art Taân Ña Ña (1950-1990). Lôøi noùi caøng coù aûnh höôûng thì caøng phaûi thaän troïng. Ngoïn buùt coù coâng löïc thì neân daønh ñeå haøm döôõng taøi naêng, khoâng neân luïy tình phoùng tuùng. Phaù thai vì baát cöù moät lyù do gì cuõng laø gieát cheát moät baøo nhi, laøm sao bieát noù khoâng phaûi laø moät ngöôøi nhö Nguyeãn Du? hoaëc laø toå phuï cuûa moät nhaø thô lôùn? Keû gieát ngöôøi vôùi loøng chính nghóa thì ñaùng sôï hôn boïn aùc nhaân.

Ñoäng löïc chính ñeå môùi thaéng cuõ laø ñoä nhaøm chaùn. Khi loøng ngöôøi coøn nuoái tieác, vaán vöông caùi cuõ thì seõ thôø ô khi thaáy môùi. Xuaát hieän ñuùng luùc khi caùi cuõ ñang laøm loøng ngöôøi chaùn ngaáy thì caùi môùi töï nhieân seõ ñuû moïi lyù do ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. Noàng ñoä nhaøm chaùn cuõng laø ñoäng löïc khieán moãi ngöôøi tìm ñeán caùi môùi nhanh hoaëc chaäm. Ñi saâu vaøo beân trong söï nhaøm chaùn laø lôïi ích. Ví nhö caùi baøn aên ñaõ cuõ, meû maët loûng chaân, caùi baøn naøy laøm maát giaù trò cuûa caên nhaø khang trang, ngöôøi chuû chaéc seõ muoán thay caùi baøn môùi. Nhöng coù laém ngöôøi chuû cuûa nhöõng toøa nhaø roäng lôùn khaùc laïi ñi tìm mua nhöõng caùi baøn ñoà coå, traû giaù raát ñaét, mang veà söûa chöõa ñeå chöng baøy. Lôïi ích laø ñoäng löïc ñieàu khieån loøng yeâu meán hoaëc sinh ra chaùn chöôøng. Vaäy yeâu thô cuõ, chaùn thô môùi, thích laøm môùi thô, xin haõy töï hoûi mình, coù ích lôïi ngaám ngaàm naøo chaêng?

Moät laàn nöõa, ñaøo saâu vaøo beân trong söï lôïi ích, seõ thaáy ngay noãi sôï haõi. Coù bao laàn mua xe mua nhaø maø khoâng ñeo ñaúng nhöõng aâu lo? Neáu sôï khoâng ñuû tieàn traû goùp, sôï nhöõng baát an trong töông lai, coù khi ñònh mua xe môùi thaønh mua xe cuõ. Neáu sôï haøng xoùm dò nghò toâi haø tieän, sôï ngöôøi quen khi deã toâi ngheøo heøn, ñònh mua xe cuõ thaønh xe môùi. Coù nhöõng noãi sôï thöïc teá hôn nhö sôï xe môùi seõ baûo hieåm quaù cao neân mua xe cuõ. Sôï xe cuõ hay hö gaây nhieàu trôû ngaïi neân mua xe môùi. Tuøy noãi sôï naëng ôû ñaâu maø ích lôïi nghieâng veà höôùng aáy. Keát quaû cuûa söï choïn löïa laø hieän ñaïi hoùa caù nhaân trong hoaøn caûnh. Keû nhaân danh thuyeát Trung Dung thöôøng mua xe cuõ roài taân trang, goïi laø laøm môùi xe. Vaäy yeâu thô cuõ, chaùn thô môùi, thích laøm môùi thô, xin haõy töï hoûi mình, coù noãi sôï naøo chaêng? Hoaëc nhö Nguyeãn Coâng Tröù sôï raèng: Löu thuû ñan taâm chieáu haõn thanh. Coù thaät sôï khoâng laäp neân chí lôùn, khoâng löu danh thieân coå? Hoaëc chæ laø noãi sôï taàm thöôøng ñöôïc khoaùc leân aùo danh döï: Ñaõ haún raèng ai nhuïc ai vinh, maáy keû bieát anh huøng

TC THÔ 6 • 119

khi vò ngoä. Song song vôùi sôï haõi laø loøng thieáu töï tin, traán an maëc caûm: Xe boà luaân daãu chöa gaëp thang vaân, phuø theá giaùo moät vaøi caâu thanh nghò, caàm chính ñaïo ñeå tòch taø cöï bí..., che daáu maëc caûm laø söï boác ñoàng, cöôøng ñieäu: Ñem quaùch caùi sôû toàn laøm sôû duïng, trong lang mieáu ra taøi löông ñoáng, ngoaøi bieân thuøy raïch muõi can töông. Vaäy ra töông tranh môùi/cuõ hoaëc môùi nhanh/môùi chaäm khoâng chæ laø hình aûnh ñôn giaûn cuûa chaøng chieán só haêng say ngoaøi traän tuyeán hoaëc cuûa ngöôøi giaø oâm aáp bình höông ôû queâ nhaø. Khi yeâu thô cuõ, chaùn thô môùi, thích laøm môùi thô, xin haõy töï hoûi: ñang hieän ñaïi hoaù mình vaøo caùi gì? ñang hoøa giaûi caùi gì cuûa toâi trong ñôøi soáng? Ngöôøi laøm thô môùi hoaëc laøm môùi thô neân baét ñaàu nhö theá.

Vöôït ra boùng toái laø aùnh saùng. Môùi khoâng phaûi chæ ñeå thoûa maõn nhöõng ñoäng löïc nuùp trong boùng taâm lyù aâm u maø coøn ñeå thoûa maõn nhu caàu laøm ñeïp ñôøi soáng. Traàn tuïc coù caùi ñeïp rieâng cuûa traàn tuïc, töø ngöôøi tieàn söû ñeán nay vaãn theá, cuõ maø khoâng cuõ, môùi naøo theá ñöôïc vì loøng ngöôøi khoâng nhaøm chaùn. Ngöôøi ñaàu tieân bieát duøng laù che thaân bôûi leõ caûm thaáy ngoïng nghòu khoù chòu vì moät chuùt rieâng tö bò ngöôøi khaùc ñoät kích. Caùi töï nhieân aáy boãng bò xem laø hôû hang caàn phaûi che ñaäy ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng truyeàn thoáng ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi. Caùi môùi che caùi xaáu. Thô môùi ñeán ñeå loaïi boû nhöõng caùi xaáu, caùi dôû cuûa thô ñöông thôøi, khoâng haún laø thô cuõ. Ai laø ngöôøi ñaàu tieân duøng laù ñeå che? nam hay nöõ? Ngöôøi ñaàu tieân neáu laø ñaøn oâng hoaëc ñaøn baø vì töï troïng töï che laø ñöùc ñoä lieâm só cuûa keû laøm thô laøm môùi khoâng vì laäp dò maø vì muoán vöôït leân caùi xaáu caùi dôû cuûa thô mình vaø thô ngöôøi. Ngaãm nghó, toâi laïi cho raèng ngöôøi ñaàu tieân aáy khoâng haún vì töï troïng, coù khi vì quyeàn sôû höõu. Thô laø saûn phaåm rieâng cuûa thi só . Ngöôøi ñaàu tieân aáy bieát duøng laù caây khoâng phaûi ñeå töï che maø ñeå baét baïn tình che laïi, cuûa aáy laø cuûa rieâng ta, khoâng cho ai khaùc chia chaùc duø chæ laø aùnh maét baâng quô. ÔÛ moät goùc nhìn khaùc, laøm thô môùi hoaëc laøm môùi thô khoâng haún vì choáng thô cuõ hoaëc thô hoâm nay maø vì muoán chöùng toû quyeàn sôû höõu cuûa moät loaïi thô, sôû höõu moät choã ñöùng.

AÙo quaàn sau khi trôû thaønh truyeàn thoáng che thaân, baét ñaàu tieán leân laøm ñeïp. Thaåm myõ hoùa ñôøi soáng laø moät trong nhöõng muïc tieâu lôùn cuûa laøm ngöôøi. Che ñöôïc caùi xaáu, xoùa ñöôïc caùi dôû khoâng chöa ñuû, caùi môùi ñeán ñeå laøm taêng theâm caùi ñeïp. Laøm thô môùi hoaëc laøm môùi thô duø coù theå ñeå chuyeân chôû hoaëc trình baøy moät giaù trò khaùc hôn caùi ñaõ hoaëc ñang coù, thô naøo cuõng phaûi chuù vaøo caùi ñeïp. Laøm theá naøo cho ñeïp trong hieän taïi vaø ñeïp ñeán taän töông lai, ai tìm ra caâu traû lôøi naøy, keû aáy seõ trôû thaønh baäc toân sö trong ngheä thuaät. Ñeïp maø caàu kyø quaù ôû hình theå chính laø yeáu ñieåm cuûa chuû nghóa Hình Thöùc (formalism). Ñeïp maø phöùc taïp quaù trong yù töù thô chính laø yeáu ñieåm cuûa tröôøng phaùi Sieâu Thöïc (surrealism). Ñeïp maø cöôøng ñieäu quaù trong caùch dieãn ñaït chính laø yeáu ñieåm cuûa phaùi Laõng Maïn. Ñeïp maø khaét khe quaù trong thi phaùp chính laø yeáu ñieåm cuûa thô Ñöôøng Luaät. Ñeïp naøo khoâng coù giaù trò thaät söï thì ñeïp aáy trôû thaønh laøm daùng. Ngöôøi laøm thô

120 • TC THÔ 6

môùi hoaëc laøm môùi thô neân toû töôøng nhö theá.Duøng chöõ thô môùi nhanh hoaëc môùi chaäm laø caên cöù vaøo ñôn vò thôøi

gian vaø caûn löïc trì treä cuûa moãi ngöôøi ñoái dieän vôùi söï tieán boä. Ngoaøi ra thô coøn coù theå tính theo troïng löôïng: thô môùi nhieàu hoaëc thô môùi ít. Cuøng mua nhaø cuõ, ngöôøi chæ söûa cöûa, sôn vaùch, loùt neàn thì ít hôn ngöôøi ñoåi töôøng, xaây theâm nhaø beáp, hoà bôi. Laïi coù keû mua nhaø cuõ nhöng chæ giöõ voû ngoaøi, beân trong hoaøn toaøn thay môùi. Laïi coù keû mua ñaát xaây nhaø môùi nhöng laïi xaây theo kieåu raát cuõ. Hoùa ra thöôûng ngoaïn hay laøm môùi nhieàu hoaëc ít laø tuøy vaøo söùc laõnh hoäi vaø loøng chaáp nhaän. Ngöôøi chuû tröông laøm thô giöõ theå, thanh vaàn chæ ñoåi yù töù cho môùi thì laøm thô ít môùi hôn ngöôøi chuû tröông laøm thô chaúng nhöõng phaûi caùch taân yù nghóa maø coøn phaûi phaù vôõ söï tuø tuùng cuûa theå thô. Bình cuõ röôïu môùi, ña soá thô Vieät rôi vaøo tình huoáng naøy. Giöõ theå baûy chöõ, taùm chöõ, Luïc baùt, giöõ thanh ñeàu, giöõ vaàn thaúng, vaàn caùch, vaàn choaøng, vaàn oâm, chæ choïn löïa nhöõng yù töù môùi theá vaøo nhöõng yù töôûng khoâng hôïp thôøi hoaëc coù yù nghóa tinh teá, yù nhò, saâu saéc hôn. Chuû tröông naøy ñaõ khieán cho thô Vieät bò ñoâng laïnh trong bình cuõ ñaõ bieát bao nhieâu naêm. Töø môùi ít, ñaäp bình ñeå coù theå laøm môùi nhieàu nhö Vuõ Hoaøng Chöông phaù theå, boùp meùo, töø kieåu bình cuõ laøm ra nhieàu kieåu bình töông tôï, tuy coù môùi nhöng vaãn laø bình coù nuùt coù quai. Roài thô Töï Do xuaát hieän, mang vaøo theå thô söï ña dieän ña daïng. Thô caøng ngaøy caøng bieán hoùa thì môùi yù töù, môùi theå thô khoâng chöa ñuû. Moãi thôøi moãi ngöôøi moãi trình ñoä laïi caàn môùi nhieàu hôn. Noâm na coù theå keát luaän môùi chaäm môùi ít nghieâng veà laøm môùi thô, môùi nhanh môùi nhieàu ngaû veà laøm thô môùi.

Moãi thi só taïo laäp söï nghieäp thô cuûa mình nhö moät ngöôøi baét ñaàu taïo moät caên nhaø rieâng. Tuyø vaøo khaû naêng, sôû thích, kieán thöùc vaø kinh nghieäm ñeå choïn löïa. Ngöôøi mua nhaø cuõ ñeå söûa laïi hoaëc mua nhaø ñaõ ñöôïc xaây caát roài laø nhöõng ngöôøi khoâng thích söï phieâu löu. Thaáy taän maét, sôø taän tay, söûa chöõa chi tieát thì khoâng sôï öôùc mô cuûa mình trôû thaønh giaác moäng Tröông Chi Mî Nöông. Nhöng chính nhöõng giôùi haïn saün coù aáy ñaõ aûnh höôûng ñeán söùc phaù bieân cuûa saùng taïo. Laøm môùi thô cho cuøng chæ ñaït ñeán möùc thaønh töïu nhö Buøi Giaùng, Hoaøng Caàm, Phuøng Quaùn, Toâ Thuøy Yeân. ...v..v... Khaùc vôùi söï thaønh töïu cuûa Xuaân Dieäu, Huy Caän..... Xaây moät caên nhaø môùi taát phaûi theo yù cuûa mình. Saùng taïo maïnh thì nhaø ñoäc ñaùo. Ñeïp ñuû, trôû thaønh kieåu maãu. Hay ñuû, trôû thaønh thôøi danh. Laøm thô Môùi laø moät söï phieâu löu, coù khi nhö moät hoaù long hai xoâng maùu. Theo qui luaät töï nhieân ñieàu gì caøng khoù thaønh coâng thì möùc thaønh töïu vaø söï töôûng thöôûng caøng cao. Ñoù laø ñieåm khaùc bieät giöõa caùc nhaø thô Môùi thôøi tieàn chieán nhö Xuaân Dieäu, Haøn Maëc Töû, Huy Caän vaø nhöõng nhaø thô lôùn cuûa nhöõng thôøi kyø veà sau.

(Trích moät ñoaïn trong tieåu luaän Thô Môùi Haäu Chieán. Ngu Yeân.)

TC THÔ 6 • 121

ngu yeân

Lôøi cuûa Hoàng

4 tuoåi hoïc tieáng Vieät 14 tuoåi ñoïc chöa xong 10 naêm ñaùnh vaàn ñaäp vaàn Meï hay cöôøi ñoïc ngoïng Ba laéc ñaàu ñi lô 15 tuoåi thích haùt Karaoke Nhôø Karaoke ñoïc gioûi tieáng Vieät Caùm ôn

Karaoke. H.T. 052195

CaânTreân gaùnh caân löông tri neáu ñöùng leân moät ñaàu em naëng hôn danh voïng neáu ñöùng leân moät ñaàu em naëng hôn tieàn taøi neáu ñöùng leân moät ñaàu em naëng hôn saéc duïc

vaäy maø thænh thoaûng anh vaãn thöû caân Laàn naøo cuõng hoài hoäp sôï em seõ nheï hôn treân gaùnh caân löông tri leùn boû beân em ñöùng moät cuoán Toá Taâm Kinh Wealth 101 (*) vaø tuyeån taäp Thô Haûi Ngoaïi

(*) John Roger & Peter Mc Williams, Prelude Press, Inc. 1992.

122 • TC THÔ 6

TC THÔ 6 • 123

Löu hy LaïC

Ngaøy Taïnhngaùp, moät röøngmöa, baét ñaàutruïi, nhoäntranhcöôùp, lôøixaåm,saùm, laïnh tanhmaéng moû, maâyloäi ngöôïc, ngoaøinonlaép ba laép baépvaùinoãi ñôøi cheát tieät.

Nghe Ñaát

cöù, ñeâmhoâm, maët trôøinonda, moïcsaoñoïng vuõng, ngoingoùpnghe, khoånoãi, ñöôøngñaát, moät mìnhbaãy, ñaäp ñaày ñaàucaâycoû, thôûnoùi, nhö giaëc.

124 • TC THÔ 6

Ñoaøn nhaäT

Qua Soâng

Sa haãng caùi caâmCaùi nín caâmNgaøy troå meänh uQua soâng thôû hôi soùngGioù tuïmChung chieângSôùm lay laùy boùngTreân noãi nhôùBöôùc daëc daøi leânBeán coäiLaù aån maëtDaáu giaác phieâuMöa hoaêng hoaécCaùi caâmCaùi tình tangToâng toác chaïyMuø boùng caâu...

TC THÔ 6 • 125

Voõ Ñình TuyeáT

Ñònh Nghóa Thô

Chaúng coù gì ñeå ñònh nghóa Veà thô.Bôûi vì trong hôi thôû cuûa ngöôøi nhaû tôThì ñònh nghóa: töùc laø voâ nghóa.

Laøm Thô

Laøm thô Nhö laøm tìnhLuùc söôùng Nhaûy cuûng leânHaï hoûa Thì goïi laø: Tinh thô xuaátNhö ai khoâng thích Don’t worry, be happy.

126 • TC THÔ 6

Laâm Thò myõ Daï

AÛo Töôûng

Treân caùnh ñoàng cuûa chính mìnhToâi gieo vaõi, boùn chaêm vaø thu löôïmNhöõng haït gioáng nhieäm maàu caát kyõNgôõ muøa sau thaønh caây traùi vaøng môNhöng ngoaûnh laïi giaät mình hoang vaéng...Bôûi toâi ñaõ gieo toâi caèn kieät khoâng ngôø!

TC THÔ 6 • 127

Löu nguyeãn

Ñeán Xem Ngöôøi Ta Taém

Con ngöïa giaø keùo coã xe treân trieàn doácmaët trôøi ñoå naéng xuoáng chang changñoài ñaù ñoû coù doøng khe bieâng bieácaùo taém phôi raát möôït giöõa hai haøng

Da aåm öôùt vì moà hoâi quaù ñöôïmgiöõa hai haøng aùo taém chaïy song songtaàm maét löôùt theo vaønh cong caùt mònchieàu reo vui baõi taém nöïc hôi ngöôøi

Con eùn lieäng maø xuaân thì xa laéccuïm maây naøo mang trí nhôù veà theochuyeän naêm cuõ coøn vöông trong ñaùy maétñoaïn ñôøi qua thoaùng choác ñaõ bay veøo

Con ngöïa giaø vaø coã xe huyeàn thoaïiñeán töø moät quaù khöù muø taêm.

128 • TC THÔ 6

Coõi Tinh Thaàn Thuaàn Tuùy

Phan Taán Haûi

Huyeàn thoaïi töø Kinh Thaùnh töøng vieát, Thöôïng Ñeá ñaõ phaø hôi thôû vaøo ñaát seùt ñeå taïo neân con ngöôøi. Ñuùng hay khoâng laø chuyeän khaùc; caùc

nhaø khoa hoïc coù theå roài seõ tìm ra nhöõng caùch lyù giaûi thô moäng hôn. Nhöng ñieàu naøy cho chuùng ta thaáy raèng, chính caùi hôi thôû--caùi sinh ñoäng khoâng nhìn ñöôïc baèng maét, khoâng naém baét ñöôïc baèng tay, khoâng ño löôøng ñöôïc baèng caân löôïng--môùi laø caùi laøm neân con ngöôøi, chöù khoâng phaûi vaøi möôi caân thòt, da, xöông goïi ñöôïc laø con ngöôøi.

Vaäy thì thô, caùi gì laø hôi thôû cho thô?Hieån nhieân khoâng phaûi cöù neùm leân giaáy vaøi traêm chöõ, phaân ñoaïn

thaønh daêm chuïc haøng, thaûy ra theâm möôi daáu ngaét caâu ñaõ thöïc söï laø thô. Vaø caùi hôi thôû naøo ñöôïc phaø vaøo ñeå döïng leân ñôøi soáng cuûa thô töø nhöõng chöõ, nhöõng caâu nhö vaäy?

Vaø nhö vaäy thì caùi hôi thôû hình thaønh thô coå haún phaûi khaùc caùi hôi thôû hình thaønh thô môùi. Nôi ñaâu laø meùp bôø phaân bieät cuûa nhöõng hôi thôû sinh ñoäng naøy?

Chuùng ta khoâng bieát chính xaùc vaø coù theå seõ khoâng bao giôø coù theå bieát taän töôøng. Taát caû nhöõng suy nghó veà thô haàu heát ñöôïc khai sinh töø trong moät neàn vaên hoùa chung, ñi trong moät vaän ñoäng myõ hoïc chung.

Thí duï, ngöôøi ta tin raèng thô laõng maïn phaûi naèm trong thôøi kyø chuû nghóa laõng maïn, khai sinh töø cuoái theá kyû 18 vaø ñaàu 19 Taây phöông, trong moät cuoäc noåi loaïn choáng chuû nghóa coå ñieån--vaø khoâng rieâng thô maø caû tieåu thuyeát, hoäi hoïa cuõng ñi chung trong moät maët traän chung, giaû söû laø thaät söï coù moät maët traän noåi loaïn thöïc söï. Ñöùng veà maët chính trò thì song song vôùi laõng maïn thì cuõng ñoàng thôøi phaûi laø moät thöù chuû nghóa ñeà cao töï do caù

TC THÔ 6 • 129

nhaân, choáng heä thoáng cai trò phong kieán. Ngay caû neáu ñieàu naøy ñuùng thì cuõng khoâng theå tin laø tính taát yeáu khi baûo moät khi ñaõ coù trieát gia Rousseau thì phaûi coù nhaø thô Byron.

Neáu thô coù theå ñi chung trong nhöõng vaän ñoäng vaên hoùa khaùc thì nhö vaäy thô phaûi mang caùi hôi thôû Thöôïng Ñeá töø caû moät baàu khí vaên hoùa. Coù theå giaûi thích moät caùch khaùc, nhaø thô hay laø ngöôøi saùng taùc thô cuõng laø moät saûn phaåm cuûa moät baàu khí vaên hoùa naøo ñoù, trong moät nghóa thuï ñoäng, vaø ngöôïc laïi thì cuõng phaûi laø ngöôøi goùp tay saùng taïo ra thôøi ñaïi cuûa mình, trong moät nghóa chuû ñoäng.

Ñieàu ñoù coù theå ñuùng khi ta nhìn veà lòch söû caùc chuû nghóa vaên hoïc hay hoäi hoïa. Tuy nhieân, vaãn coøn moät yeáu toá tieàm aån chöa hieåu noåi, khi quy veà chaát vaán chính nhaø thô, thöïc söï anh ñang mang hôi thôû cuûa ai--moät Thöôïng Ñeá, moät chuû nghóa, moät baàu khí vaên hoùa, hay töï anh traàn truoàng xa lìa moïi muõ saét vaø noùn coái, moïi muõ daõ caàu vaø noùn laù, vaân vaân.

Neáu nhìn treân khía caïnh söû tính thì thô phaûi ñi chung trong moät vaän ñoäng myõ hoïc nhaát ñònh, song song vôùi tieåu thuyeát, hoäi hoïa, aâm nhaïc, nghóa laø mang trong ngöôøi moät yeáu tính noåi loaïn: töø phuû nhaän chuû nghóa coå ñieån (classicism) ñeå khai sinh chuû nghóa laõng maïn (romanticism), roài phuû nhaän laõng maïn ñeå khai sinh hieän thöïc (realism) theo cuøng laøn soùng thôøi ñaïi kyõ ngheä hoùa, roài phuû nhaän hieän thöïc ñeå khai sinh sieâu thöïc (surrealism), vaân vaân... Vaø coù thöïc laø phaûi muoân ñôøi noåi loaïn nhö vaäy hay khoâng?

Neáu nhìn veà khía caïnh hình thaønh ngoân ngöõ trong thô thì chuùng ta khoâng thaáy coù yeáu toá noåi loaïn ñoù--nghóa laø khoâng phaûi phaûn khaùng moät caùi gì ñeå khai sinh moät caùi gì khaùc, ñieàu naøy vaãn coù nhöng neáu coù thì laø söï bieán daïng cuûa ngoân ngöõ nhö moät töï nhieân. Thô töø choã ñeå keå, ñeå haùt (nhö thôøi Homer), ñeå ngaâm (nhö caùc cuï chôi aû ñaøo), ñeå noùi thaønh tieáng, ñeå la heùt (nhö thôøi sinh vieân Saøi Goøn xuoáng ñöôøng), ñeå phaù phaùch, ñeå phaûn chieán (nhö Beat Generation), vaø roài chæ coøn ñoïc thaàm thoâi (khoâng ra tieáng, phaûi ñoïc baèng maét treân giaáy, nhö Taïp Chí Thô quyù vò ñang caàm treân tay), vaø töông lai roài seõ chæ coøn ñoïc treân khoâng gian ñieän toaùn khi thôøi ñaïi giaáy möïc bò khai töû (neáu coù).

Ngoân Ngöõ Thô daàn daàn nhö ñang trong tieán trình töï gaïn loïc chính mình: Boû bôùt tính truyeän ñi (neáu caàn thì ñi nghòch tính truyeän), giaáu maët bôùt nhaân vaät ñi (neáu caàn thì cho hö voâ hoùa haún), boû bôùt vaàn ñieäu ñi (neáu caàn thì cho baët haún caùc aâm thanh deã haùt hoûng), loaïi tröø tính khaû ñoaùn trong thô (neáu caàn thì cho hieän höõu thô nhö ñaày khaép ngaãu nhieân), caét bôùt nhöõng ñieàu hôïp lyù (neáu caàn thì ñaåy tôùi taän cuøng phi lyù), vaø haøng loaït nhöõng thöû nghieäm khaùc.

Nhö vaäy laø gì? Phaûi chaêng ñaây laø tieán trình tröøu töôïng hoùa thi ca? Thöû hình dung khi gaïn loïc con ngöôøi tôùi choã khoâng coøn bao nhieâu da, thòt, xöông, tuûy, maùu... Vaâng, coù leõ ñaây laø moät böôùc doø daãm tôùi tinh thaàn.

130 • TC THÔ 6

Ngöôøi ta khoâng coøn coù thuù vui hoïc thuoäc hai caâu, hoaëc boán caâu, hay nhôù vaøi chöõ ñaéc duïng, maø caùi ñeïp phaûi nhaän ra baèng maét vôùi caùi toaøn theå tính cuûa noù, moät khoâng khí toaùt ra töø troïn nhöõng caâu nhöõng doøng khoâng ai coù theå nhôù noåi. Thí duï, ngöôøi ta coù theå caûm ñöôïc, pheâ ñöôïc caùi hay cuûa thô Ñaëng Ñình Höng nhöng khoâng theå naøo nhôù ñöôïc hai hoaëc boán caâu cuûa oâng.

Neáu caùch caûm nhaän thô ñaõ ñoåi--nhö noùi trong ñoaïn vaên treân--thì hieån nhieân caùch saùng taùc, hay laø vieäc ngöôøi phaø hôi thôû linh thieâng vaøo chöõ vaøo caâu, ñaõ khoâng coøn coù theå nhö tröôùc.

Brodsky moät laàn vieát:Toâi sinh ra nôi mieàn Baéc ñoâng giaùñeå söôûi aám ñoâi tayToâi caàm buùt laøm thôNeáu thô coù theå söôûi aám ñöôïc ñoâi tay, thì hôi löûa naøo ñang lung linh

trong chöõ, trong lôøi?Vaø khi nhìn suoát nhöõng thôøi kyø hình thaønh ngoân ngöõ thô trong lòch

söû, vôùi caùch gaït boû taát caû nhöõng aûnh höôûng hoã töông trong caùc vaän ñoäng myõ hoïc, vôùi caùch nhìn rieâng veà ngoân ngöõ thô khoâng thoâi, thì hình nhö--ñeå noùi deø daët--thì thô ñöông thôøi (thí duï nhö thô Ñaëng Ñình Höng ñaõ nhaéc treân) nhö döôøng ñang tieán gaàn tôùi choã tröøu töôïng hôn, nghóa laø ñang loät boû nhieàu thöù ñeå nhö döôøng ñang phoâ dieãn moät thöù tinh thaàn thuaàn tuùy.

Thöïc söï coù theå coù caùi gì goïi laø tinh thaàn thuaàn tuùy hay khoâng?Khoâng bieát, thaät söï laø khoâng bieát. Nhöng nhö döôøng chuùng ta, nhöõng

ngöôøi laøm thô hoâm nay, ñang run raåy nhö saép chaïm xuùc tôùi caùi tinh thaàn thuaàn tuùy--caùi ngöôøi ta khoâng keå ñöôïc, khoâng haùt ñöôïc, khoâng ngaâm ñöôïc, khoâng noùi ñöôïc...--maø laø moät coõi thô ñöôïc ñoïc trong caâm laëng, moät ñôøi soáng ñöôïc chuùng ta môû maét doõi theo ñoùn nhaän duø laø khoâng nhìn ra nhö nhöõng hình hoïa ñöôïc.

Vaø ñaây coøn laø ñieàu ñeå suy nghó theâm ñieàu baát khaû tö nghò, ñeå thöû nghieäm theâm ñieàu baát khaû thöû nghieäm, vaø ñeå tieán gaàn theâm chuïp baét ñieàu khoâng theå bò chuïp baét.

Phaûi chaêng ñaây laø ñònh meänh cuûa caùc nhaø thô hoâm nay--ñeå leân ñöôøng tôùi moät coõi tinh thaàn thuaàn tuùy?ª

TC THÔ 6 • 131

nguyeãn Quang Taán

Daïo Khuùc 29

Nhöõng lôøi hai keû yeâu nhau chöa kòp noùi vôùi nhauThì ngaøy ñaõ taétNaéng ñaõ phai maøuThôøi gian phôi thaønh muoái traéngRôi xuoáng vuõng saâuBieån ñaõ maën laïi caøng theâm maënLuõ caù ngôõ ngaøng chaúng hieåu vì ñaâuNhöõng lôøi anh noùi beân em trong laàn gaëp gôõ ban ñaàuBaây giôø bieâng bieác aùnh saoÑeâm heø xanh ngaùtMuoán rôi nhö nöôùc maét em chieàu naøoLoøng anh chaúng bieát vì ñaâu...

132 • TC THÔ 6

huy Töôûng

Nhòp M Vaø,

Gioù sòch xanh muøa tieãnÑoài vaøng laám ngoï cuùc hoaThôû ngaùt moâi hoàng chöõ trieänEm ñi xöa lua xeù laø...

Nhö nhòp ñieäuNhö göôngLaáp loùang ñieäu maàu ñaù vôõIm lìm khaûn tieáng kim ngaânTaét boùngEm troán mình nhö saùp luïnGiöõa gioùNhö nhòp ñieäuNhö göôngBaáu chaët leân tónh tòchTroâi mieát veà khoângTaét hoàngToâi oâm choaøng em kín caû ñeâmKín caû moâi(moät ngaøy khoâng coù trong nieân kyû)Vaø tình yeâuLöøng löõng voâ danh

TC THÔ 6 • 133

Nhö nhòp ñieäuNhö göôngMoät sôùm mai cuûa raén muø tröôøn tôùiLieám saïch côn môEm troán toâi nhö noïc ñoäcNhö nhòp ñieäuNhö göôngToâi choàm leân phía vònh ñeâmCaáu naùt loøng hiu quaïnh

Nhö nhòp ñieäuNhö göông...Nhö nhòp ñieäuNhö göôngGioù sòch xanh muøa tieãnBieát tìm ñaâu nhöõng boâng hoa röng röùc cöôøm vaøngToâi veà ñau chöõ trieänDaáy hoàng leânVónh quyeát thuôû söông ngaøn!Nhö nhòp ñieäuNhö göông...

Cheùp taëng keû ñaõ neùm vieân soûi treân maët hoà ngaøy naøo (...)

134 • TC THÔ 6

nguyeãn Toân nhan

Taëng Thieàn Sö Govinda

Nhöõng daëm ñöôøng maây traéngBay döôùi chaân Thuùy KieàuMoät traêm naêm caâm laëngBaïc maøu bieát bao nhieâuOÀ con ñöôøng caây raëngThôû ra ñuû moïi chieàu

Ngöôøi ôi ta cuøng ñeánTraêng ñaõ ngöûa xieâu xieâu

Thô Thieàn taëng Ñ.T.T

Thô thieàn vui moät daïoTheânh thang vai aùo nhaàuChuùng ta cuøng noùi laùoNghe laùo söôùng ngaøn thaâuCoù gì trong moäng aûoMaø bieän bieät saéc maøu

Traêm naêm cuoäc ñi daïoRoài xuoáng beán tröôùc sau

TC THÔ 6 • 135

hoaøng Phuû

Hoa Thuûy Tieân

136 • TC THÔ 6

Döông Kieàu minh

Muøa Haï (Taëng Ñ.L.H)

1.Chôït keõ nhoû giöõa hai caùnh cöûaloä muøa heøgioù laéc maïnh taøu laù moân baàn baät

Ngöôøi chuû teá böôùc leânmuøa haï baét ñaàu.Gioù aøo aït con ñöôøng ngôïp naéngcon roàng xanh, ñaøi hoa tímdaøn thieân nhaïc môû maøn

Em treû trung vaãn tröôùc ngaøy hoân leãbaét ñaàu muøa heø ñaày aép kyû nieäm.Qua noãi buoàn vöông vaátChuùng ta soùng ñi ngang xöù sôû ngöôøi

2.Khoâ caïn voø nöôùc cuõmaâm coã muøa heø ai phaùt taùnaâm ñieäu mong manh moãi laàn chaïm tôùi

Ngöôøi thôû than khoâ kieätluoàng aâm thanh roùt töø ñeâm toáinghieâng ñoå chieác bình thieâng

3.Rôùt laïi ñeâm qua chieác laù heø naêm tröôùcsaùng ra möa öôùt theàm

Cuoäc theá ñaõ ñaønh ngöôøi ñi keû ôûcôn gioâng keùo qua doøng soâng saãm toáiKhoái taâm tìnhgioù choàng chaát theâm cao.

TC THÔ 6 • 137

Löông ngoïC an

Vieát Cho Ngaøy 15 Thaùng 11

1/ Caûm NhaänNhöõng: yù nghóa xoâ vaøo ta raùt nhö luoàng gioù töø ñuoâi chieác phaûn löïc ñöa em veà mieàn naéng. Coøn laïi ñöôøng baêng hun huùt daøi nhö nhöõng ñieàu khoâng theå noùi nôi ñaây. Tôø lòch ngaøy 15 nhaøu nhó trong tay. Nöûa daèn doãi, nöûa xoùt xa gìn giöõ...

Em gheù qua ñôøi ta roài ñem ñi noãi nhôù. Chaúng daùm ñoøi khoâng phaûi sôï meách loøng em maø sôï naùt loøng ta. Ñang nghó gì, em ñöøng nheù noùi ra. Daäu moàng tôi ñaõ vaøo muøa moïng traùi...

Gheùt caùi naéng haïnh laøm moâi khoâ öùa maùu. Ta ñaâu phaûi bieån maën moøi ñeå muoái traéng tinh khoâi. Thöông caâu thô voán day döùt nhö ñôøi. Troùt nhaït nheõo ñeå roài... ngöôøi hôø höõng.

2/ Caát CaùnhÑeán vôùi naéng em choïn maøu aùo naéng. Ta doái loøng thaû aùnh maét buoâng hôø. Em gaéng cöôøi cho gioáng veû boâng ñuøa. Thôøi gian vaãn khoâng nhanh - khoâng chaäm.

Chôït moät luùc muoán hoùa thaân laøm ñaát, ñeå duøng daèng theâm phuùt beùn chaân em. Roài ñeán khi ñaõ tít taép chaám ñen - ta quay veà vôùi mình ta, loái cuõ. Ñöôøng ñi ngaén, sao ñöôøng veà daøi theá. Chuyeän ngöôøi xöa giôø môùi vaän vaøo mình. Veät khoùi môø raïch saâu hoaém trôøi xanh...

138 • TC THÔ 6

3/ Dö AÂmTa veà xaâu chuoãi dö aâm. Trang saùch cuõ vaãn nguyeân caâu thô cuõ. Nhöng ta chaúng coøn ai ñeå ñeâm ñeâm mong tieáng ngöôøi goïi cöûa, nhöng ta chaúng coøn ai ñeå boàn choàn beân quaùn moãi hoaøng hoân...

Gieo vaøo nhau moät saùng 15. Thu ñaõ giuïc nhöng ñoâng coøn naán naù. Tuoåi 30 laïi moät laàn nhaéc nhoû: Toùc khoâng beàn nhöng noãi nhôù bao giôø...

Sao thôøi gian loûng moái nhöõng maûnh ñôøi. Ñeå moãi keû moãi nôi, xoäc xeäch. Nhöõng côn mô tìm veà nam traùnh reùt, laøm taùn baêng hôøn doãi vôùi maøu xanh...

Ñeâm trôû mình tìm Baéc ñaåu döôùi chaân. Ngaøy ñoùn naéng nhuù daàn beân vai traùi. Gioù baác thoåi sau löng thoåi laïi. Chôùm ñoâng maø nhö ñaõ caû muøa ñoâng...