ÇOCUKLARIN RESİMLERİNİ ANLAMAK

CATHY A. MALCHIODI

ÇeviriProf. Dr. Psikolog Tülin Yurtbay

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

© 2013 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.Çocukların Resimlerini AnlamakÇeviri: Prof. Dr. Psikolog Tülin Yurtbay

ISBN: 978-975-420-989-1

Understanding Children’s DrawingsCathy A. MalchiodiISBN: 1-57230-372-7Published by The Guilford Press

Bu kitabın Türkçeye çeviri hakkı Published by The Guilford Press tarafından Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.’ne verilmiştir. 5846 ve 2936 sa yı lı Fi kir ve Sa nat Eser le ri ya sa sı hükümleri ge re ğince her han gi bir bö lü mü, res mi ve ya ya zı sı, ya zar la rın ve ya yın la yı­cı sı nın ya zı lı iz ni alın ma dan tek rar la na maz, ba sı la maz, kop ya sı çı ka rı la maz, fo to ko pi­si alı na maz ve ya kop ya an la mı ta şı ya bi le cek hiç bir iş lem ya pı la maz.

Yayımcı : Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti. Millet Cad. No:111 34104 Fatih­İstanbul Yayımcı Sertifika No : 15710Bas kı / Cilt : No­ bel Mat ba acı lık San. Tic. Ltd. Şti. Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad. Ömerli ­ Hadımköy ­ İstanbulMatbaa Sertifika No : 12565Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp KitabevleriKapak Tasarım : Özkan KayaBas kı Tarihi : Mayıs 2013 ­ İstanbul

Rowley Silver ve Jimmy Santiago Baca’ya, çocuk resimleriyle olan çalışmalarına hayranlığımla..

7

Önsöz

Annesinin uyuşturucu kullanmasından rahatsız olan altı ya-şındaki Cassie, duvarlarında yarasaların sıralandığı bir mağara resmi yaptı. Oldukça yetenekliydi ve “resmin yansıttığı yaşam”, karamsarlık ve önsezi yüklüydü. Bu, çocuğun annesinin sürdür-düğü tehlikeli hayatı içeren korkuların dışavurumuydu.

Cassie’ye mağara ve içinde yaşayan yarasalardan bahsetmesini istediğimde şaşırmış göründü. Bir önceki terapisti, resimleri hak-kında Cassie ile nasıl konuşacağını bilemediğinden, Cassie’nin resimleriyle iletmek istediği mesajı anlamasına yardım edecek değerli birtakım ipuçlarını atlamıştı. Cassie’nin resmini birlik-te inceler ve büyükannesiyle konuşurken Cassie’nin yarasala-rının onun için çok gerçek olduğunu fark ettim. Büyükannesi, Cassie’nin annesinin uyuşturucu etkisindeyken hayali yarasalar kovaladığını söyledi. Resimleri aracılığıyla Cassie yalnızca an-nesinin halüsinasyonlarını göstermekle kalmıyor, resmiyle kendi sesini duyurmak ve anlaşılmak isteğini iletiyordu.

Ben de dahil, çocuklarla çalışan her türden terapist, terapi odalarımızı oyuncaklar, resim malzemeleri, kum havuzları ve minyatürlerle doldururuz. Böyle yapınca çocuk hastalarımızı bu malzemelerle meşgul olmaya iteriz. Bu davet, çocuğun terapisini geliştirecek, kolaylaştırıcı ve zenginleştirici harika bir olanaktır. Yine de klinisyenler çocukların resimlerinden öğrenebilecekle-

8

rini sonuna kadar kullanamayabiliyor. Benim kendi profesyonel merakım, eğitimim ve çocuklarla resim çalışmaları deneyimim zaman içinde gelişti. Geriye dönüp baktığımda yeterince anla-yışlı olamadığım, duyup göremediğim hastalarım için çok üzülü-yorum. Kendi kendime ne kadar çok “Keşke şimdi bildiklerimi o zaman da bilseydim…” dediğimi bilemezsiniz.

Hastaların resimle anlattıklarını anlamak önemli bir klinik ustalıktır. Terapiye resmi nasıl dahil edeceğimizi, nasıl düşünüp nasıl yanıtlayacağımızı bilmek gerekir. Ustalık düzeyim arttıkça resimleri ve terapideki değerini algılamam değişti, sanatın tedavi edici gücü ve potansiyeline olan saygım arttı.

Bu önsözü yazmamın nedenine gelelim. Cathy Malchiodi ül-kenin en önde gelen resim terapistlerindendir. Resim terapisinin belirgin bir araştırma dalı olarak bugünkü haline gelmesinde etkin katılımı vardır ve en saygın terapist ve uygulamacılardan biridir. Çalışmalarını onunla tanışmamdan çok öncesinden beri biliyo-rum ve beni hâlâ şaşırtmayı sürdürüyor. Dayak yiyen kadınların sığınmaevlerinde anneleriyle yaşayan çocukların deneyimlerini anlattığı Breaking the Silence: Art Therapy with Children from Violent Homes ilk kitabıdır. Bu kitap, çocuk resimlerinin değeri ve terapideki kullanımları ile algılayışımı değiştirdi.

İlk okuyuşta tadına vardığım ve yeniden okumalarda değerini iyice kanıtlayacak olan bu cilt de kapsamlı, esin dolu ve bilimsel bir çalışma. Malchiodi, sanat eğitmeni ve terapist olarak engin geçmişini kullanarak zengin klinik deneyimiyle birlikte derin bilgisini de ortaya koyuyor. Sonuçta ortaya çıkan yapıt, kolay ulaşılabilen, bilgilendirici, “ne yapmalı” pratik önerileriyle, işe duyarlılık ve özenle yaklaşımın açık ana hatlarıyla dolu olan bir kitaptır.

Malchiodi terapide hem resmin içeriğini hem de sürecinin ge-niş kullanımını çocuğun pek çok şeyi başaracağı bir araç olarak belgeler. Bunlar duygu, düşünce ve algılamaları ifade; semboller ve görsel anlatımlarla iletişim; travma ve yitimle uğraşma; soma-

9

tik kaygıları dışavurma ve terapistle etkileşimi cesaretlendirme-dir. Aynı zamanda resimler terapistle iletişimi zenginleştirmede tehditkâr olmayan bir araç olarak terapiste büyüme ve gelişmeyi ölçmede yardımcı olur, çocuğun kendini ve ailesini nasıl algıla-dığını anlamaya yardım eder; duygusal zorluklar ve kişilerarası sorunların değerlendirilmesine de yardımcı olur.

Bu kitapta çocuklar tüm karmaşıklıkları içinde görülmekte. Ne çizdikleri ve nasıl çizdikleri, yalnızca çocuğun gereksinim-lerinin, arzularının, korkularının yansıması değildir; çocuğun gelişme evresi, sosyokültürel etkiler ve çocuğun resmi yaptığı ortamdan da ciddi olarak etkilenir.

Malchiodi, bir resmin sabit bir anlamı olduğu varsayımını bir kenara atar ve terapiste yol göstererek çocuk resimlerinin çok yönlülüğünü ve her çocuğun resminin tekliğini ele almaya iter.

Okuyacağınız sayfalardaki bilgelikten öyle heyecan duyuyo-rum ki önsözü bir an önce bitirip öğrenme yolculuğuna çıkmanız için sabırsızlanıyorum. Nihayet ampirik ve klinik kaynaklardan süzülerek gelen engin veritabanı sentezlenerek tek bir kaynakta toplanabildi.

Bu kitap terapi sırasında çocukların yarattığı resimleri anla-manızı kolaylaştıracak. Aynı zamanda size güçlü bir temel bilgi, açık ana hatları ile yönlendirmeler ve hem teori hem de pratikte sağlam bir temel vererek algılamalarınızı, anlayışınızı ve ustalık düzeyinizi artıracak ve güçlendirecektir.

Dr. Eliana Gil,Starbright Training Institute for Child and Family Play TherapyRockville, MD

10

Teşekkür

Eğer çocuk yetiştirmek için bir köy gerekliyse çocuk resim-leri üstüne kitap yazmak için de kesinlikle gereklidir. Çocuk Resimlerini Anlama isimli kitabımı yazmama yardımcı olan her-kese teşekkür etmek isterim: Öncelikle ve en çok, henüz kitap ilk evrelerindeyken taslakları okuduğu, güçlü ve zayıf noktalarını gösterdiği ve anlayış ve izlenimleriyle desteklediği için; Susan Spaniol’a metnin içeriğini çocuklarla çalışan bütün profesyonel-lerin kolayca kullanacağı bir şekle sokmama yardımcı olan fikir-lerini benimle paylaştığı için; Nancy Boyd Webb iş arkadaşlarım ve dostlarım olarak yaptıkları yardımlar için; Ian Vance-Curzan’a resimler ve kapak düzenlenmesi için; Carol Thayer Cox ve Lori Vance’a kullanmama izin verdikleri resimler için Rawley Silver ve David Henley’e; ve önsözü yazmadaki inceliği için Eliana Gil’e.

Rochelle Serwator’a titiz redaksiyon önerileri, cümlelerdeki mahareti ve gözden geçirmelerde elimden tuttuğu için özellik-le teşekkür borçluyum. Onun önerileri ve rehberliği yalnızca bu kitabın ortaya çıkması için paha biçilmez değildir, aynı zamanda yazar olarak gelişmeme yaptığı büyük yardımlar açısından da önemlidir.

Son olarak da düşünmemi teşvik eden, klinik çalışmalarımı zenginleştiren ve bu kitabı gerçekleştirmeme olanak sağlayan yaratıcı anlatımları için çocuklara teşekkür ediyorum.

11

Çevirenin Önsözü

Çocukların çizimleri kendi kendilerinin ifadesi olup, kopya değildirler ve görsel bir gerçeği değil iç dünyalarını yansıtırlar.

Çocukların resimlerini anlamada çoklu yaklaşan bu kitabın alanda büyük bir gereksinimi karşılayacağı ve klinisyenlere ol-dukça yardımcı olacağı kanısındayım.

Çeviri sırasında olabildiğince yazarın diline sadık kalmaya çalıştım ancak İngilizce den Türkçe ye birebir aktarımın olanak-lı olmadığı yerlerde de Türkçe söyleyişin akıcılığını korumaya gayret gösterdim.

Kitabın hazırlanmasında titizlikle özveriyle çalışan Nobel Tıp Kitabevleri çalışanlarına, düzeltmelerde yardımcı olan Uzm. Dr. Dilek Tunalı’ya teşekkür ederim.

13

Giriş

Resim öğretmeni, resim terapisti ve klinik danışmanı olarak deneyimlerimde çocuk resimlerini anlamak, yaşamımda kişisel bir evrim süreci olmuştur. Çocuklarla karşılaşmalarımda, resim-leriyle ilettikleri her seferinde beni büyülemiş ve şaşırtmıştır ve resimle anlattıklarından onlar hakkında çok şey öğrenmişimdir. Bu şanslı karşılaşmalar sayesinde resimlerin terapistlere çocuk-ların düşüncelerini, duygularını, hayallerini, çatışma ve endişele-rini olduğu kadar çevrelerindeki dünyayı algılayış ve düşünüşle-rini anlamada güçlü bir araç sunduğunu keşfettim.

Bu kitabı yazarken resimleri üzerine düşüncelerimi şekillen-diren çocuklarla yaşadığım pek çok deneyimi yeniden hatırlama olanağı buldum. Connecticut’ta kendi kasabamdaki küçük bir yaz okulunda 8 yaşındaki utangaç ve içedönük bir kız çocuğuyla kurduğum iletişim, ilk deneyimlerimden biriydi. Geriye dönüp baktığımda, bu kız çocuğunun muhtemelen depresyonda olduğu-nu, sorunlu bir evde yaşadığını ve muhtemelen başka duygusal sorunları olduğunu anlıyorum. Ancak en canlı hatırladığım şey, benimle birlikte resim yaparak geçirdiği öğleden sonralarının onun için neşe ve rahatlama kaynağı olduğu. Diğer çocuklar ve çalışanlarca davranış ve tavırları genellikle yanlış anlaşılsa da; depresyon, korku ve özsaygı eksikliğinden sözlü ifade edeme-dikleri resimlerinde dokunaklı bir şekilde konuşuyor gibiydi. Sanırım benim onu resimlerinden anladığımı ve resimleri ara-

14

cılığıyla bana söylediklerini kabul ettiğimi fark etmişti. Aslında birbirimize güven ve karşılıklı saygıyla bakarak iletişim kurdu-ğumuz ortak bir zemin bulmuştuk.

Bu deneyimden sonra o yaz çocuklarla çalışırken geliştirdi-ğim doğal ilgi sonucu ressamlık, ardından da resim öğretmenliği için eğitimimi sürdürdüm. Resimle, sadece çocuklarla yaşadığım deneyimler nedeniyle değil, gerek çocuk gerekse yetiştin olarak kendimi ifade etmenin özgün bir yolu olduğunu düşündüğüm için ilgilendim. Pek çok ressam gibi sık sık kendi yaşamımda-ki travmaları anlamak ve değerlendirmek için resmi kullandım. Resimle anlatım, sözcükler anlamları yönünden ve aktarımda ye-tersiz kaldığında, kişisel yitim, bunalım ve duygusal karmaşayı anlamamda önemli rol oynamıştır.

Üniversite sonrasında sanat eğitmenliği görevim özel ilkokul-larda küçük çocuklara ve daha sonra da devlet liselerinde ergen-lere öğretmenliği kapsıyordu. Bu çocukların ve ergenlerin bazı-ları yetenekli, bazıları tamamen “normal” ve bazıları ise beden-sel gelişim ve duygular açısından sorunluydu. Resim öğretmeni olmak, bana yüzlerce çocukla etkileşimde bulunma ve çocuklar için resmin gelişim, kişilik, duygular, kişilerarası ilişkiler ve kül-türel ve toplumsal etkiler gibi birçok şeyi temsil ettiğini anlama olanağı verdi.

Özellikle devlet okulunun resim sınıfında öğrenci olan bir er-gen erkek çocuğu, resimle anlatım üzerine olan düşüncelerimi olabildiğince zenginleştirdi. Resimleri ve tabloları aracılığıyla, istismarcı anne babasına karşı öfkesini, evdeki durumdan ümit-sizliğini ve kendine zarar verme eğilimini yavaş yavaş benimle paylaşmaya başlamıştı. O dönemde psikoloji ve resim terapisi alanında eğitimli olmamama rağmen benimle paylaştığı resmin, onun ümitsizliğini ve intihar düşüncelerini ortaya çıkarttığını fark ettim. Duygusal acısını ve depresyonunu anlamama yardımcı olan ve kendi yaşamına son verme planlarını gerçekleştirmeden önce onun adına müdahale etmeme olanak sağlayan onun resim

15

çalışmalarıydı. Bu deneyimimden ve çocuk ve ergenlerle olan diğer deneyimlerimden görsel imgelerin, benliğin en acı veren ve konuşulmayan kısımlarını ifade etmedeki gücünü ve bu sözsüz mesajların bazı durumlarda yaşam kurtardığını öğrendim.

Ergenlerle çalışmalarım resmin psikolojik yönleriyle daha fazla ilgilenmeme neden olarak beni resim terapisti olmak için lisansüstü eğitime geri döndürdü. Resim terapisindeki lisansüstü eğitimim kariyerimin yönünü değiştirerek beni hastaneler, sığın-ma evleri ve okullarda çocuklar ve ergenlerle klinik bağlantılı çalışmalara götürdü. Mezun olduktan sonraki resim terapisti ola-rak ilk işim, dayağa maruz kalmış kadın ve çocukların sığınma eviydi ve bunların çoğu ev içi şiddet, çoğunlukla da bedensel ve cinsel istismardan travmatize olmuştu. Bu çocuklardan, travma etkisinin resim yoluyla nasıl ifade edilebileceğini öğrendim ve istismara uğramış veya şiddete tanık olmuş pek çok çocuk için yaşadıklarını ve bunalımlarını iletebilmenin tek yolunun resim olduğunu öğrendim. Resimlerinde depresyon, kaygı, korku ve yalnızlığın anlatımı kaçınılmaz olarak görülüyordu. Sözcüklerin resim yetersiz kaldığı noktada duyguları yansıtma ve içermedeki gücünü sergiliyordu.

Daha sonra hastanelerde çeşitli kanserli, böbrek hastası, yanık veya kaza travmaları veya ortopedik sorunları olan çocuklarla çalıştım. Bu çocukların mücadele ettiği derin duygusal sorunla-ra ek olarak bedensel durumları da resimlerinde öne çıkıyordu. Resimlerinde açığa çıkan bir unsur daha vardı: ciddi hastalık tehdidi altında olan veya yaşamlarını tehlikeye sokan koşullar-daki çocukların ruhsal sorunları. Bu çocuklar için resim yapmak yalnızca bunalımlarını ve yitimlerini değil, ama Tanrı, cennet, ölüm ve ölmek üstüne duygu ve algılayışlarını da ifade etme yeri haline geliyordu.

Bugün terapist, denetmen ve danışman olarak çalışma haya-tımda çocuklarla çalışan yardımcı pek çok profesyonelin terapi-de resmin benzersiz gücünün farkında olduğunu görmek heyecan

16

verici olmuştur. Çocuk resimleri yalnızca çocuk sanatındaki saf-lığı ve hoşluğu beğenenleri değil; çocukların resimle anlatımları-nı değerlendiren ve tedavideki uygulamalarını tanıyan psikolog, psikiyatrist, danışman, oyun terapisti, sosyal çalışmacı ve diğer akıl sağlığı profesyonellerini de büyülemiştir. Yardımcı olan mes-lektaşların çoğu, çocuk resimlerinin dilini nasıl çözeceklerini, olası anlamlarını nasıl anlayacaklarını merak etmektedir. Daha da önemlisi, çocuklarla çalışanların, resim yapmanın çocuklara uygun bir iletişim şekli olduğunu ve yalnızca konuşarak terapi yaparken yakalanamayacak düzeyde bir rahatlık ve güven duy-gusu verdiğini ve tedavideki çocuklarla etkileşimde değişik bir yol sunduğunu anlamalarıdır. Kısa terapilerin ortaya çıkması ve sayıda seansla tedaviyi tamamlama baskısı ile terapistler, giderek resmin, çocuklara ilişkin konuları ve sorunları çabuk iletmede yardım ederek değerlendirmeyi ve müdahaleyi hızlandırdığını fark ediyorlar.

BU KİTABIN AMACI

Bu kitabın iki amacı var. Birinci ve en önemlisi, çocuk re-simlerinin çok yönlülüğüne genel bir bakış sunmaktır. Son yir-mi- otuz yılda resimlerin değerlendirme ve terapi amacıyla kulla-nılması üstüne pek çok kitap ve makale yayımlandı. Çocukların resimlerinin nasıl kullanılacağını anlatan oldukça fazla malzeme olmasına karşın, çocuk resimleri hakkında sadece genel bir bilgi isteyen terapistler için yalnızca istedikleri bilgilere ulaşmak hiç kolay değildir.

Çocuk resimleri üstüne temel bir ders kitabı gereksinimine yanıt olarak kendi deneyimlerimle, geçmişteki ve günümüzdeki araştırmaları birleştirdim ve resimleri yoluyla çocukları daha iyi anlamaya çalışan terapistler için bu malzemeyi damıtarak pratik bilgiler haline getirdim. Çocuk resimlerindeki anlamların çeşitle-

17

ri üstüne bilgilerin yanı sıra resimleri farklı açılardan (gelişimsel, duygusal içerik, kişilerarası, bedensel ve dinsel) açıklamaya ve bağlamsal etkilerin önemine özen gösterildi. Eğitim açısından öncelikle resim terapisti olsam da, çocuklarla çalışan akıl sağlığı profesyonellerinin birbirinin devamı olan alanlarında bir elkitabı olmasını amaçladığım için psikologlar, danışmanlar, sosyal ça-lışmacılar ve oyun terapistlerini göz önünde bulundurarak yaz-dım bu kitabı.

Bu kitabın ikinci amacı, terapistlere çocuklarla ve çocuk re-simleriyle çalışmanın yollarını düşünmelerinde yardımcı olmak-tır. Çocuklarla terapötik çalışmada resim yapmak tedavi için önemli olan meseleleri su yüzüne çabucak çıkardığından, terapis-tin sorunlu çocuğa müdahale ve yardım etme yeteneğini artırır. Kitap, çocuklara resim yapma sürecinde nasıl yardım edileceği, ne zaman hangi soruların sorulacağı ve resim yapmamakta dire-nen çocuklara nasıl davranılacağı konusunda pratik yollar sunar. Resim yapma süreci ve terapistin bu süreçteki rolü çocukları ve resimlerini anlamanın tamamlayıcı bir parçasıdır.

Bu kitap hem çocukların resimle anlatımlarının fenomenolo-jisini anlamayı hem de bu anlatımların pek çok unsur ve etkinin yansıması olduğunu kabul etmeyi vurgular. Eğer terapistler re-simlerin terapide yalnızca bazı özgül kullanımları olduğu ya da imgelerin anlamının tek olduğu düşüncesini bir kenara bıraka-bilirlerse, çocuklara terapi sırasında yaptıkları resimler yoluyla yardım edebilecek pek çok yanıt verebileceklerdir. Bu kitapta anlatılan çok yönlü bakış açılarıyla çocuk resimleri ele alındığın-da, terapistlerin doğal olarak çocukların deneyimleri hakkında öğrendikleri artacak, onların sorunları ve potansiyeli üstüne daha bilgili olacaklardır.

Bu kitabın genelinde bir mesaj var: Çocuklara resim yoluyla iletişim kurabilme olanağı sunmak, her terapistin programına ko-layca dahil olabilecek bir stratejidir. Terapistlerin çoğu en azın-dan çocukluklarında resim yapmış, yetişkinlikte de kurşunkalem,

18

boya kalemi, keçe uçlu resim kalemleri gibi tipik resim malzeme-lerini tanıdılar. Çocuklarla resim faaliyetlerini tedavi edici olarak kullanmak isteyen profesyoneller için de başlangıçta en kolayı resim çizmektir. Başka yöntemler de çocuklara kendilerini ifade etmelerine yardımcı olsa da resim çizmek en ekonomik olanlar-dan biridir ve yine de geniş bir anlatım olanağı sunar.

Son olarak çocukların resimleriyle ne anlattığı bu kitabın ana görevi olsa da resim yapmanın güçlü sürecinin varlığı da kabul edilmektedir. Çocuklarla çalışan terapistlere çocukların ne çiz-diklerinin onlar hakkında söylediklerinin yanı sıra terapide gör-dükleri çocuklara resim yapmanın kendisine nasıl yardım ede-bildiğini görmelerinin de ilginç geldiğine inanıyorum. Resmin, çocukların sorunlarına, travmatik anılarına ve diğer güçlü ve rahatsız edici deneyimlerine bir pencere olduğunun doğruluğu yanında birincil amacı çocuklara kendileri, başkaları ve çevreleri hakkındaki duygularını, düşüncelerini, algılamalarını, fantezi-lerini ve gözlemlerini paylaşmak için başka bir dil sağlamaktır. Terapistler, çocukların resimle anlatımlarının çok yönlülüğü-nü kabul edip saygı göstererek onların duygu ve düşüncelerini daha kolay araştırabilirler. Bu hem çocuğa hem terapiste yalnız-ca sözcükler değil imgelerle de iletişim olanağı sunar. Bu yolla resimler, artmış bir etkileşim ve karşılıklı değişim için katalizör etkisi yapar ve böylece terapistle çocuğun ilişkisinde derinlik ve etkinliği geliştirir.

19

İÇİNDEKİLER

BİR ÇOCUKLARIN RESİMLERİNE TARİHSEL BİR BAKIŞ .............................................................. 23

Yansıtmacı Testler: Zekâ ve Kişilik Ölçümünde Resimler 24 Çocukların Resimlerini Anlamada Çok Yönlü Yaklaşımlar 34Sonuç 43

İKİBELLİ BİR ORTAMDA ÇOCUK RESİMLERİ ........................... 45

Çocukları Resim Yapmaya İten Nedir? 46 Bir Süreç Olarak Resim 53Malzemenin Önemi 55Çevrenin Etkisi 59Çocukların Resimleri ve Terapötik İlişkiler 60Çocukların Resimlerini Anlamaya Fenomenolojik

Bir Yaklaşım 64 Sonuç 70

ÜÇÇOCUKLAR VE ONLARIN RESİMLERİYLE ÇALIŞMAK ..................................................... 72

Anlatım Olarak Resim 75Çocukların Resimleri ve Terapideki Yararları Konusunda

Kişisel İnançlar 77Resim Yapma Sürecinde Terapistin Rolü 79Konuşma Gerekli mi? 81Resim Yapma ve Resim Yapma Sürecini Anlama 88

20

Resim Yapmaya Direnme 92Çocukların Resimlerindeki Şiddet ve Cinsellik

İçeriğine Yanıt 95Sonuç 99

DÖRT ÇOCUKLARIN RESİMLERİNİN GELİŞİMSEL YÖNLERİ ...................................................... 101

Çocuk Resmindeki Gelişim Evreleri 102Çocukların Resimlerinin Gelişimsel Yönlerinin Önemi 142Yaratıcı ve Bilişsel Kapasitenin Ölçülmesinde Resim 144Sıra Dışı Resim Becerileri 148Sonuç 151

BEŞ ÇOCUK RESİMLERİNİN DUYGUSAL İÇERİĞİ ..................... 155

Tanı ve Tedavide Resmin Kullanılışı 156Çocuk Resimlerindeki Duygusal İçeriğin Karmaşıklığı 158Çocukluk Depresyonu 166Yansıtıcı Çizim Testleri, Resim Temelli Değerlendirmeler ve

Depresyon 168 Depresyonu Değerlendirmede Konuların ve

Anlatımların Önemi 173Travma 184Çocuk İstismarı ve Ailesel veya Toplumsal Şiddete Maruz

Kalma 189Cinsel İstismar 195Dissosiyatif Bozukluk 203 Felaketler ve Benzer Olaylar 206Dayanma Gücü ve Travma 210Sonuç 216

21

ALTIKİŞİLERARASI İLİŞKİLER YÖNÜNDEN ÇOCUK RESİMLERİ .......................................................... 217

Çocukların Ailelerini Çizdiği Resimler 218 Aile Bireylerinin Resimleri 225Ev Resimleri ve Kişilerarası Perspektifler 231Terapistle Karşılıklı (Kişilerarası) İlişki 240Cinsiyet ve Çocuk Resimleri 244Sonuç 252

YEDİSOMATİK VE SPİRİTÜEL AÇIDAN ÇOCUK RESİMLERİ .......................................................... 253

Çocuk Resimlerinde İfade Edilen Somatik Durumlar 254Renk ve Somatik Durumlar 259Çocukların Hastalıkla İlgili İnanışları ve Resimleri 263Bedensel Hastalığı ya da Bozukluğu Olan Çocuklarla

Çalışmalarda Göz Önüne Alınması Gereken Özel Durumlar 267

Çocuk Resimlerinin Spiritüel Yanları 270 Çocukların Ölümcül Hastalık, Ölüm ve Ölmeyi İfade

Edişleri 272Spiritüellik ve Dinle İlgili Somut İfadeler 279Sonuç 283

SEKİZÇOCUKLARIN RESİMLERİ VE ETİK DÜŞÜNCELER ........................................................... 284

Gizlilik ve Çocuk Resimlerinin Teşhiri 285Sahiplik 292Güvenlik 294

22

Resimlerin Saklanması 296Etik Meseleler ve Çocuklarda Yansıtmacı

Resim Yöntemlerinin Kullanımı 297Terapi Esnasında Yapılan Çocuk Resimlerinin

Yasal İçeriği 300Sonuç 302

EKGEREÇLER VE KAYNAKLAR. ............................................ 304

Kâğıt 304Çizim Araçları 305

KAYNAKÇA ..................................................................... 307

DİZİN .............................................................................. 319

23

Çocukların resimle anlatımlarının duygusal ve psikolojik yönlerine olan ilgi geçen yüzyıl boyunca, özellikle psikoloji, psikiyatri ve resimle terapi alanlarında giderek artmıştır. Resmin çocukların kendilerini ifade edebildiği en önemli yollardan biri olduğu inkâr edilemez. Kişiliğin, duyguların ifadesi ile sürekli ilintili olmuştur. Çocuk resimlerinin, çocukların psikolojik du-rumlarını, kişilerarası stilleriyle ilgili bilgileri ve çeşitli duyguları sergileyerek iç dünyalarını yansıttığı düşünülür. Çocuklar resim yapmayı keşfetmek, problem çözmek ya da fikir ve gözlemlere görsel bir biçim vermek için kullanabileceği gibi; genel anlayışa göre resimle anlatımlar, içlerinde hem bilinçli hem de bilinçsiz anlamlar taşıyan benzersiz kişisel beyanlardır ve onları yaratan çocukların birçok farklı yönünü temsil ederler.

Çocuklarla çalışan çoğu terapist, resmi etkin tedavi edici bir yöntem olarak kabul eder; çünkü resim sözlü anlatımın yetersiz kaldığı durumlarda çocukların kendilerini ifade etmesine yar-dımcı olabilir. Ancak resim, çocuklarla çalışmalarda çok yaygın ve doğal bir yaklaşım olduğundan, birçok terapist çocukları de-ğerlendirirken resimle anlatımı kullanmanın oyun faaliyetlerinin normal bir uzantısı olduğunu sanabilir ve çocukların resimle an-latımlarının kapsamlı incelenmesinin tarihine yabancı olabilirler. Çocuk resimleri ile yapılan çalışmalar, aslında psikiyatri, psikolo-

BÖLÜM BİR

ÇOCUK RESİMLERİNE TARİHSEL BİR BAKIŞ

24

ji, resimle terapi ve eğitim alanlarında oldukça uzun bir geçmişe sahiptir. Çocuk resimlerine eskiden beri olan bu ilgi, kendilerini ifade etmek için çocukların resimleri nasıl kullandıkları üzerine, çocuklara resim yaptırarak çalışan klinisyenlere, danışmanlara ve öğretmenlere gerekli bilgilerin toplanmasına yaramıştır.

Bu bölümde de özetle son yüzyıl boyunca, çocukların resim-lerinin incelendiği, araştırıldığı, gözden geçirildiği çok çeşitli yöntemler ele alınmaktadır. Değerlendirmenin, müdahalenin ya da tedavinin bir parçası olarak resimleri kullanmada terapistler için önemli olan klinik uygulama geçmişi, yansıtmacı resim test-leri ve son gelişmelerin çocukların resimlerinin gelişimsel, bi-lişsel ve psikolojik yönlerini anlamaya etkisinin nasıl olduğunu anlamaktır. Bütün bu bakış açıları, çocuklarla yapılan terapiler-de resimleri kullanan profesyonellere çocukların resimle anla-tımlarının içeriklerine, tarzlarına, biçimlerine tepki verebilmek, çocukları daha net ve doğru algılamak için iyi bir temel sağlar, tedavideki çocuklara resimlerin yararını gösterir.

YANSITMACI TESTLER:

ZEKÂ VE KİŞİLİĞİN ÖLÇÜMÜNDE RESİMLER

Yüz yılı aşkın bir zamandır resimle anlatılanları yaratıcıları-nın kişilikleriyle ilişkilendirmeye ilgi vardır. 1800’lerin sonları ve 1900’lerin başlarında Avrupa’da hastanelerde yatan etişkin akıl hastalarının resimlerine ilgi artmıştı ve hastaların resimle-rinin psikopatoloji tanısına yardımcı olarak kullanılabileceği birçok kişi tarafından saptanmıştı (MacGregor, 1989). Bu dö-nemdeki çoğu yazar, akıl hastalarının resimle anlatımlarının ta-nılarını, özellikle şizofreniyi teyit edeceğine inanıyordu. Örneğin akıl hastalıklarının tanısı için yasal olarak kabul edilebilir öl-çütler sağlayan Tardieus’un (1872) Etude Médico-Légal sur la Folie’si (akıl hastalığı üzerine mediko-legal çalışma) hasta re-

25

simlerinin reprodüksiyonlarını içeriyordu. Simon (1876) ise, “L’Imagination dans la Folie” (“İmgelem ve Delilik”) adlı, akıl hastalarının resimleri üzerine bir dizi çalışmayı içeren bir makale yayınlamıştı. Lombroso da (1895) akıl hastalarının çizim ve re-simlerinin bireylerin psikolojik durumlarına içgörü sağladığını gözlemlemişti.

Sanat tarihçisiyken psikiyatrist olan Hans Prinzhorn, 1920’ler-de Avrupa’daki hastane ve doktorlardan akıl hastalarının yarattı-ğı resimleri istemeye başladı. 500’den fazla hastadan 5000 resim topladı ve bu resimler daha sonra Artistry of the Mentally Ill’in (1972) (Akıl Hastalarının Sanatçılığı) temelini oluşturdu. Bu ko-leksiyon resimle anlatımın hem rehabilitasyonda önemli bir rol oynayabileceği hem de tanısal değer taşıyabileceği görüşüne dik-kat çekti (MacGregor, 1989).

Modern psikolojinin ataları Freud ve Jung’un her ikisi de sanat, semboller ve kişilikler arasındaki karşılıklı bağlantılarla ilgilendiler. Freud imgelerin unutulmuş ya da bastırılmış anıları temsil ettiğini ve bu sembollerin rüyalar veya resimle anlatım-lar aracılığıyla ortaya çıkabileceğini gözlemledi. Rüyalardaki imgeler üzerine yazılar yazdı ve hastalarının sık sık, rüyalarını çizebileceklerini ancak onları sözcüklerle tarif edemeyecekle-rini söylediklerini bildirdi. Freud evrensel insan çatışmalarının ve nevrozun, ressamları sanatsal yaratıcılığa yönlendirdiğine de inanıyordu. Bu gözlem, resimle anlatımın insan ruhunun iç dün-yasını anlamaya giden bir yol olduğu inanışını önce uyandırdı ve sonra da doğruladı.

Jung, onlara evrensel anlamları açısından önem vererek re-simlere daha farklı bir şekilde bakıyordu. Jung hem kendinin hem hastalarının resimle anlatımlarının özellikle psikolojik içeriği ile ilgileniyordu. Hastalarından hiçbir zaman rüyalarının resimlerini yapmasını istemeyen Freud’dan farklı olarak Jung, sık sık hasta-larını resim yapmaya teşvik ediyordu. “İçimizde gördüklerimizin resmini yapmak, önümüzde gördüğümüzün resmini yapmaktan

26

farklıdır,” diyordu (1954, s. 47). Jung, ruh ve imge arasındaki bağlantının önemli olduğunu anladı ve görsel sanatın içerdiği evrensellik ve arketipleri araştırarak betimlemedeki sembollerin anlamını kavrayabilmenin temellerini attı. Semboller yaratan ha-yal gücü, Jung’a göre ruhun gelişme çabasıdır ve travma veya keder vakalarında kendini iyileştirme yoludur (Jung, 1956).

Çocuk resimlerine ilgi belki de her zaman olmuştur ama bu yöndeki resmi araştırmalar, yüzyılın başında akıl hastalarının re-simlerine artan ilgiyle ve Freud ile Jung’un çalışmalarının artan ünüyle ortaya çıkmıştır. Çocukların resimlerine ve akıl hastaları-nın yarattığı resimlere gösterilen merak, o sıradaki çocuk psiko-lojisinin gelişimine koşuttu. Çocukların resimle anlatımları üstü-ne yapılan ilk çalışmalar, farklı yaşlarda çocukların yaptıklarını gözlemlemeye odaklanmıştı. Çocuk resimleri, sanatsal gelişimin evrelerini tarif eden ve çocuğun eğitimi için bu bulgunun önemini vurgulayan bir makale yazan Cooke’un (1885) ilk çalışmalarının konusuydu. Ricci de (1887) İtalyan çocuklarının resimleri üze-rine gözlemlerini yayınladı ki bunlar muhtemelen kayda geçen ilk çocuk resimleri koleksiyonuydu (Harris, 1963). 1800’lerin sonu ve 20. yüzyılın başlarında çocukların sanatsal davranışla-rının birçok evreden geçtiği söyleniyor, sanatsal ifadelerindeki gelişme seviyelerinin birçok tanımları yapılıyordu. (Harris, ço-cukların resimleri üstüne bu ilk çalışmaları incelediği kapsamlı tarihi bir araştırma yaptı; çocuk resimle anlatımlarının gelişimsel evreleri üzerine daha fazla bilgi için 4. bölüme bakınız.)

Çocuk resimleri üstüne ilk araştırmalar öncelikle zekâ seviye-sinin belirlenmesindeki kullanımlarıyla başladı. Burt’ün (1921) bir insan resmi çizmeyi birkaç zekâ testinden biri olarak kullan-masıyla vardığı sonuç, resmin okuma, matematik ya da yazma becerilerine kıyasla zekâyla daha az ilintili olduğuydu. Ancak Burt, çocuklarla resim yapmak aritmetik ve yazmaya göre öğ-renilmiş becerilere daha az dayandığından, bunun bazı avantaj-ları olduğunu da görüyordu. Goodenough (1926), daha sonra da

27

Harris (1963), insan figürü çizmede yaşla ilgili normları, krono-lojik yaştan ziyade zekâ yaşıyla ilişkilendirerek araştırdılar.

Goodenough, (1926), resim yapmanın belli yönlerinin ço-cuğun zekâ yaşıyla örtüştüğü ve dolayısıyla zekâ ölçüsü olarak kullanılabileceği varsayımına dayanarak Bir İnsan Çiz (DAM, Draw-A-Man) testini geliştirdi. Ev figürünün kültürler arasında birçok değişkenliğe sahip olduğu düşünüldüğünden; onun yerine evrenselliği ve çocuklarca tercih edilmesi nedeniyle insan figürü seçilmişti. Goodenough ayrıntıların sayısına, vücut kısımları ara-sındaki oranlara ve çizgilerin akıcılığı ile parçaların tamamlan-masında kendini gösteren motor koordinasyona dikkat ediyordu.

Goodenough, DAM testinin zekânın yanı sıra kişilik özel-liklerini de ortaya çıkarttığını gözlemlemişti. Bu varsayım daha sonra Buck’ın (1948), Machover (1949) ve diğerlerinin çalış-malarıyla savunuldu. Yirminci yüzyılın ilk yarısında çocuklarla yapılan çalışmalarda insan figürü çizimleri popüler olmayı ve birçok yansıtmacı resim çalışmalarının objesi olmayı sürdürdü. Sezgisel fikir birliği, çocukların yaptığı insan resimlerinin, ken-dileriyle ilgili önemli bilgileri ve diğer insanlarla ilgili algılama-larını yansıttığı yolundaydı. Çocukların insan figürü resimlerinin zekâyı değerlendirmede kullanılmasının yanı sıra (Burt, 1921; Goodenough, 1926; Harris, 1963) diğer teorisyen ve araştırmacı-lar çocukların resimlerine gelişmenin ve kişilik özelliklerinin be-lirleyicisi olarak bakmaya başladılar (Koppitz, 1968; Machover, 1949; Hammer, 1958).

Yansıtmacı Resim Testlerinin Ortaya Çıkışı

1940’larda resmin duygusal yanları ve kişiliği belirlemede kullanılabileceği fikri benimsenmeye başlandı ve resimler içsel psikolojik durumların görsel anlatımı olarak incelendi.

Resimlerin imgeleri yaratan kişinin içsel psikolojik gerçekle-

28

rini ve öznel deneyimlerini yansıttığı inanışına dayanarak “yan-sıtmacı resim” terimi ortaya çıktı ve yansıtmacı resim testleri geliştirildi. Yansıtmacı teknikler sadece resimleri değil, cümle tamamlama testleri, Rorschach resim testleri gibi araçları ve konu ile ilgili algılama testi (TAT: Thematic Apperception Test) ve sözcük çağrışım testlerini de içerir.

Yansıtmacı resim testleri, çocukların tepkilerinin belirli fi-gürlerle, yani insanlar ya da evler, ağaçlar gibi genel temalarla kişiliklerini, algılamalarını ve tavırlarını yansıtılabileceği fikrine dayanıyordu. Resmin kendini ifade etmede yalnızca sözcükler-le ortaya konamayan çocuklarla ilgili bilgiye bir alternatif oluş-turduğu düşünülüyordu. Resimlerin yansıtmacı olduğu inanışı benimsenince psikolojik ve psikiyatrik literatürde kişiliği de-ğerlendirme amacına yönelik yansıtmacı resim ödevlerinin tür-leri giderek arttı ve 1940 ile 1955 arasında kullanımlarıyla ilgili basılı araştırmalar çoğaldı (o dönemdeki Journal of Projective Techniques ve Journal of Clinical Psychology dergilerine bakı-nız).

En iyi yansıtmacı resim testlerinden biri olan Buck’ın (1948, 1966) Ev-Ağaç-İnsan (HTP) testi aynı zamanda geliştirilmiş zekâ testlerine yardımcı olarak yaratıldı. Bu üç obje (ev, ağaç ve insan) en küçük çocuklar tarafından da bilindiği için, çağrışımla-rı ve yansıtmacı malzemeyi yaratabildikleri için seçildiler. Buck, HTP’nin bilinçli ve bilinçsiz çağrışımları teşvik ettiğini öne sür-dü; örneğin ev resminin ev ve evde yaşayanlarla ilgili mesele-ler hakkında bilgi verdiği, ağaç resminin ise çocuğun psikolojik gelişimi ve çevresiyle ilgili duygularını anlattığı düşünülüyordu. Ev, ağaç ve insan resimlerinin değerlendirilmesi; özelliklerin, ayrıntıların, oranların, perspektifin ve protokol gereği renkli re-simler istendiğinde renk kullanımının var olup olmadığına daya-nıyordu. Değerlendirme prosedürünün bir parçası olarak bir soru kâğıdı da bulunuyordu.

O dönemdeki yansıtmacı resim testleri arasında, Machover’ın

50

Şekil 2.1. Boyama kitabıyla tanışmadan önce 4 yaşındaki kız çocu-ğunun yaptığı kuş resmi. Diane ve Sarah Preble’ın eseri Artforms’dan. Copyright 1985, Addison-Wesley Educational Publishers. İzin alınarak yayınlanmıştır.

Şekil 2.2. Bir boyama kitabındaki kuş resimleri. Diane ve Sarah Preble’ın eseri Artforms’dan. Copyright 1985, Addison-Wesley Educational Publishers. İzin alınarak yayınlanmıştır.

Şekil 2.3. Kız çocuğunun boyama kitabını gördükten sonra yaptığı kuş resimleri. Diane ve Sarah Preble’ın eseri Artforms’dan. Copyright 1985, Addison-Wesley Educational Publishers. İzin alınarak yayınlan-mıştır.

62

Çocuk resimleri çocuk ve terapist arasındaki ilişkilerin terapi süresince gelişmesini de yansıtabilir. Şekil 2.4, 2.5 ve 2.6, çok sınırlı bir süre içinde çocuğun anlatımlarında ne gibi değişiklik-ler olabileceğinin ve terapistle çocuk arasındaki ilişkinin nasıl değiştiğinin ilginç örneklerini sunar. Bu resimler annesiyle bir-likte dayak yiyen ve kadın sığınma evinde kalan 5 yaşındaki kız çocuğu tarafından bir resim terapistinin ilk değerlendirmesinde yapılmıştır. Bir saat içinde üç kere ev, insan ve ağaç çizmesi is-tenen kızın ilk yanıtı Şekil 2.4’teki mum boyalarla yaptığı çizim-dir. Küçücük bir ev (dediğine göre kapısız), küçük bir ağaç ve aynı boyda ağlayan birini gösteren resmi çizerken çok sinirli ve sessizdi. Evdeki şiddetten kaçıp anneleri ile birlikte sığınma ara-yan pek çok çocuk gibi bu kız çocuğu da yeni ve anlayamadığı durumdan ve resim terapistinden, bu tanımadığı yetişkinden çok korkuyordu.

Oysa bu duygular bir saat içinde değişecekti. Kız terapistley-ken kendini daha rahat ve daha az tehdit altında hissedecekti. İkinci resmi (Şekil 2.5) daha büyük bir alanın kullanıldığı daha büyük bir evi ve gülen bir kişiyi gösteriyor. Kendiliğinden ağaç yerine çiçek yapıp yapamayacağını sorması seansa karşı artan rahatlığını ve talimatlarda kendiliğinden yaratıcı bir çözüm bul-duğunu gösterdi. Üçüncü ve son resimde (Şekil 2.6) bu saatin so-

Şekil 2.4. Beş yaşındaki kız çocuğunun ilk yaptığı ev, ağaç ve insan resmi. Cathy A. Malchiodi’nin Breaking the Silence’ından. Copyright 1977, Brunner/Mazel. İzin alınmıştır.

63

Şekil 2.5. Beş yaşındaki kız çocuğunun ikinci olarak yaptığı ev, ağaç ve insan resmi. Cathy A. Malchiodi’nin Breaking the Silence’ından. Copyright 1977, Brunner/Mazel. İzin alınmıştır.

nuna doğru yaptığı resim, bu kız çocuğunun iyice rahatlayıp açıl-dığını gösterdi. Aynı zamanda daha konuşkandı ve resmi üzerine konuşması istendiğinde hemen içtenlikle “güneş çıkmış, sıcak ve bir dolu çiçek var” dedi. Kâğıdın üst sol köşesinde daha büyük-çe, gülen birisi de yer alıyordu. Bu örneklerden de çok kısa bir sürede anlatımda ve yanıtlarda çeşitlilik olabileceğini ve çocuk hakkında daha iyi bir fikir edinilebileceğini görmek mümkündür. Bu resim, yargıda bulunmak için bir tek resim yerine bir dizi re-simle anlatımı ele almanın öneminin altını da çiziyor.

64

ÇOCUK RESİMLERİNİ ANLAMAYA FENOMENOLOJİK YAKLAŞIM

Daha önce bahsedilen şartlar ile ilgili yönleri ele almak, ço-cukların işlerine yetişkinlerin standartlarını empoze etmek ve içerikle anlam hakkında varsayımlarda bulunmaktan kaçınarak çocukları ve resimlerini anlayabilmek için fenomenolojik yak-laşımı tercih ederim. Fenomenoloji önyargılı nedenleri değil, bizzat olayların kendisini inceler. Çocukların resimlerine bakar-ken fenomenolojik yaklaşımda önemli olan, çeşitli anlamlara,

Şekil 2.6. Beş yaşındaki kız çocuğunun üçüncü olarak yaptığı ev, ağaç ve insan resmi. Cathy A. Malchiodi’nin Breaking the Silence’ından. Copyright 1977, Brunner/Mazel. İzin alınmıştır.

65

yaratıldıkları bağlama ve yapanın dünya görüşüne açık olmayı vurgulamasıdır. Çocukların anlatımcı işlerini birçok pespektiften anlamanın bir yolu, izleyicinin çeşitli açılardan bakıp imgeleri öne çıkararak anlamlar oluşturması ve çocukların resimle anla-tımlarına daha bütüncül bir bakış geliştirmesidir.

Fenomenolojinin kendisi felsefenin bir alanıdır, ancak ön-ceden edinilmemiş bilgiler (bu durumda çocukların resimleri) (Field & Morse, 1985) beklentiler veya çerçeveler olmadan ve-rilere yaklaşmak isteyen araştırmacılar arasında giderek popüler olmuştur. Sanat terapisi alanında hastalarının yaptıkları resimli anlatımları inceleyen Betensky (1995) tarafından çok güzel dile getirilmiştir:

Resmi yapanın merkezde olması en önemli faktör-dür… Resimle terapi danışanları, yani resim yapmaya birinci elden deneyimlerini katanlar, kendi resimle anla-tımlarının asıl sahipleridir. Kendi bilinçlerine ve duyula-rına yansıdığı şekliyle, kendi yaptıkları fenomene bakma sürecini yaşayan onlardır. Böylece sübjektif anlama ula-şanlar, resim terapistleri değil, resmi yapanların kendile-ridir (s. 21).

Betensky gördüğünün sadece yapısal tarifini yapan gerçek fenomenolojik izlemeden ayrılır ve danışanından imgelerinin içeriği ile özgürce çağrışımlar yapmalarını ve olası anlamlara ulaşmalarını talep eder. Onun bu yaklaşımı, danışan merkez-li veya çocuklarla yapılan çalışmalarda çocuk merkezli yakla-şımın, imgelerde anlam bulmaya çalışan çocukların yanıtlarına saygı göstererek çocuk resimlerini anlamanın öneminin de altını çizer. “Kişiliğin ayırıcı özellik kuramı bireyi tanısal bir kategori-ye sokarak gelecekteki davranışını tahmin eder ve psikodinamik kişilik modeli bilinçaltına yaslanırken her iki teori de bilincin zengin ve aydınlatıcı çeşitli durumlarını ihmal eder,” diyerek re-

155

Arnheim (1992), sanatın işlevi konusunda şu gözlemde bu-lunmuştur:

Sanat, sıkıntılı dönemlerde, insanın varoluş koşulla-rını anlama aracı olarak ve bu koşulların korkutucu yön-leriyle baş etmeye, [ve] dış gerçekliğin baş edilemeyen karışıklığından kaçıp sığınacak bir anlamlı düzenin yara-tılmasına yardımcı olur.

Çocuklarda, resmi kullanan çoğu terapist resmin ifadesinin, duygusal olarak travmatize olmuş, rahatsız ve kederli olanlar için güçlü bir şekli olabileceğini ve bunun yoğun ve karmaşık duygu-ları denetim altında tutmanın ve araştırmanın bir yolu olduğunu fark etmişlerdir. Bu nedenle, yardım eden profesyonellerin ço-cukların duygusal yaşamları hakkında resimle ifade ettikleriyle çok ilgili olmaları anlaşılabilir. Resmin duyguların iletişimin-de kabul edilmiş bir yol olması şaşırtıcı değildir ve çocuklarla olan tedavi edici girişimlerin çoğu (sanatsal faaliyetler de dahil) sıklıkla duygusal bunalım, travma ve rahatsızlıkların çözümüne odaklanır.

BEŞİNCİ BÖLÜM

ÇOCUK RESİMLERİNİN DUYGUSAL İÇERİĞİ

156

TANI VE TEDAVİDE RESMİN KULLANILIŞI

Duyguları yorumlamada resmin kullanımı, hastaların psiko-lojik durumlarını anlamak ve psikopatoloji tanısında yardımcı olmak nedeniyle, bu yüzyılın başlarında hastaların resimlerine ilginin artmasına sebep oldu. Ancak duyguları anlamada resim yorumlarının kullanılmasına artan ilgiye rağmen duygusal ve zihinsel hastalıkların tanısında resimle anlatımın kullanılması eleştirilmektedir ve bazıları resimleri bu şekilde kullanmanın im-kânsız olduğunu düşünmektedirler (Golomb, 1990).

Bu düşünceye rağmen, çocukların resimle anlatımları tanısal değerleri açısından hâlâ araştırılmaktadır. Özellikle, bedensel veya cinsel istismarla, şiddet ya da başka ciddi bunalımlarla trav-matize olmuş çocukların yaptığı resimlerin içeriğini anlamanın önemi vurgulanmıştır çünkü ciddi travma deneyimi yaşamış ço-cuklar, duygularını ifade etmede çoğunlukla çekingen davranır-lar. Çoğu terapistin çocukların resimle anlatımının önemli oldu-ğu, kişilik ve duyguları hakkında çok önemli bir kaynak olduğu konusunda hemfikir olmalarına rağmen çocuk resimlerinde etkin malzemenin özel olarak yorumlanmasını destekleyecek oldukça az güvenilir bilgi vardır. En azından duygusal problemleri her zaman gösteren birkaç özellik olabilir. Yansıtmacı resim testle-ri, resimlerdeki belli yapısal eleman ve sembollerin duygusal sıkıntıya işaret ettiği fikrini desteklemektedir. Ancak daha önce de belirtildiği gibi çocukların çalışmalarını tek bir elemandan ya-rarlanarak değerlendirmek sorun yaratır ve çoğunlukla deneyim-lerini tümüyle anlamaya sekte vurur. Özel olarak resim terapisi alanında da çocukların resimle anlatımları ve onların duygusal deneyimleri arasındaki bağlantıyı kabul eden birçok klinik yazı mevcuttur ama bu malzemenin çoğu ölçülebilir veriler yerine vaka çalışmalarına ve klinik uzman yorumlarına dayanır. Ancak son yıllarda olası tanısal değeri açısından çocuk resimleri yeni-den araştırılmaya başlamıştır (Neale, 1994; Sobol&Cox, 1992).

157

Tanı koymada resimleri kullanma tartışmalı olsa da sanat tera-pisi alanı, çocukların resimle anlatımının hislerin taşıyıcısı oldu-ğu ve duyguların resimle anlatımının içsel tedavi edici değeri ol-duğu fikrini araştırmayı sürdürmektedir. Resim terapisinin temel ilkeleri, sanat yaparak duygusal çatışmaların iletişim, denetim ve çözümünü içerir (American Art Therapy Association, 1996). Bu kavramlar, çözümlenmemiş hisler ve duygusal uyum arasındaki bağlantıyı vurgulayan psikodinamik teorilerle yakından bağlan-tılıdır. Resim ve sanatsal faaliyetlerin diğer biçimleri, çocukların duygusal sorun ve gerilimlerini imgeleme yoluyla çözmelerine yardımcı olarak katarsis (bastırılmış duyguların ifade edilmesi) gibi deneyimlerin, sanatla tedavi sürecinin önemli bir parçası olduğunu düşündürmektedir. Örneğin kız kardeşine olan öfke-sinin imgesini çizen bir çocuk, çatışmalı hislerini resim yoluyla anlatarak biraz rahatlayabilir. Duygularını sözle ifade edemeyen çocuklar için de resimle anlatımın, kelimelerle aktarılması zor, çelişkili, karmaşık hislerine düzen ve dizginleme getirdiğine ina-nılmaktadır.

Kramer (1993) yalnızca görsel sembollerin iletilmesinin de-ğil, yaratıcılığın önemli olduğunu vurgulayarak duygusal açıdan sanat sürecinin iyileştirme potansiyellerinin altını çizer. Nazi Almanyasından iltica eden çocuklarla yaptığı çalışmalarında Kramer (1993) şöyle söylemiştir:

Daha sonra iyice tanıdığım yanıtları, ilkönce çocukla-rın resimlerinde ortaya konan strese, farklı yanıtlar olarak gözlemledim. Gerilemeyi ve çözümlenmemiş çatışmayı anlatan yinelemeyi gördüm; gücünü bizzat onlara zarar vererek kanıtlamış olan Hitler’le özdeşleştiklerini, yani kendini istismar edenle özdeşleştirmeyi gördüm; donuk bir rijiditeye geri çekilmeyi; son olarak da zorluklar altın-da var olmaya devam eden yaratıcı anlatım kapasitesini gördüm. (s. xiv)

158

Çocukların, duygularını resim yoluyla anlattığını reddetmek, kim olduklarını, kendilerini ve çevrelerindeki dünyayı nasıl al-gıladıklarının önemli bir kısmını göz ardı etmektir. Resimler, duygusal yaşamları kuvvetle ihtiva eder ve çocukları anlamanın önemli bir unsuru olduğu inkâr edilemez.

ÇOCUKLARIN RESİMLERİNDEKİ DUYGUSAL İÇERİĞİN KARMAŞIKLIĞI

Çocuk resimlerinin duygusal içeriğini anlamaya başlamak için önce yaratıcı çalışmalarının karmaşıklığını kabul etmek gerekir. Duygusal sorunlar basit olmadığından ve her çocuk tarafından farklı yaşandığından, duygusal zorlukları değerlendirmek için resme bakmak da basit bir iş değildir. Çocukların hisleri genel-likle karmaşık, zıt ve hem çocuk hem de onu gözlemleyip onunla çalışan yetişkin için şaşırtıcıdır. Neyse ki sanat pek çok duyguyu aynı anda içeren pek az yöntemden biridir.

Çocuk resimlerinin duygusal içeriklerini anlamada en zor olan, muhtemelen yetişkinler olarak duygularımızın işe karıştı-ğını kabul etmektir. Daha önce de belirtildiği gibi resim, gözlem-leyenlerde duygular uyandırır ve çocukların yaptıkları, özellikle duygusal bunalım içindekilerin resimle anlatımları, çoğunlukla şahit olanlarda güçlü hisler uyandırır. Çocukların resmine ilgi duyan yetişkinler kendi neşe, endişe, korku veya üzüntü hisleri-ni, çocukların çalışmalarının renk, çizgi ve biçimine yansıtmak-tan kendilerini alamazlar. Terapistler, çocukların imgelerinden kendilerine özgü bir biçimde etkilendiklerini ve bunun çocukla-rın yaşadıklarını ya da aktardıklarını temsil edip etmediğini fark etmeyi öğrenirler.

İlk çocukluk resimlerinde, çocukların hislerini resimler yo-luyla nasıl aktardıklarını söylemek zordur çünkü duyguları ifade etme fikrinin kendisi, onlar için soyut bir kavramdır. Çok küçük

159

çocuklar oldukça sınırlı bir görsel dağarcığa sahiptir ve resimle-rinden duygusal durumları hakkında bir sonuç çıkarmak zordur. Ancak şematik evredeki çocuklar (bkz. 4. Bölüm) duyguların daha fark edilebilir imgelerini kullanabilirler. Örneğin mutlu, kızgın ve üzgün hislerin resmini yapmaları istenen çocuklar genellikle resimlerinde gülümseyen veya dişleri görünen bir surat (mutlu), çatık kaşlı veya çarpık gülüşlü (kızgın) ya da ağlamaklı bir surat (üzgün) ya da başka bilinen yüz ifadesi imgelerini kullanırlar (şek. 5.1). Golomb (1990) belirttiğine göre, on yaşına gelene kadar ço-cuklar belli duyguları ifade etmeleri istendiğinde, yüzü ve kaşları kavisli çizgilerle, üzüntüyü de bazen gözyaşlarıyla anlatırlar. On yaşından sonra vücutlar da resme katılabilir ve farklı konumlarda kollar duyguyu ifade etmek için kullanılabilir.

Çocukların kendiliğinden resim anlatımındaki sembolik içe-riği anlamada çizgi, biçim, renk, büyüklük ve genel yerleştirme gibi yapısal unsurların hepsi eşit ölçüde önemlidir. Bu unsurların nasıl ifade edildiği, 4. Bölüm’de anlatılan gelişimsel özellikler-den etkilenir. Küçük çocukların genellikle büyük çocuklardan daha az hareket denetimi olduğu açıktır ve bu, resimlerinde çiz-ginin, biçimin ve düzenlemenin kalitesini etkiler. Aynı zamanda yapısal unsurları yorumlarken aşırı gayretli olmamak gerekir. Yetişkinin gözüne endişeli veya sıkıntılı bir çizgi gibi görünen şey, yalnızca malzemelere hakim olamama veya kurşunkalemi ya da boyaları iyi kullanamamaktan olabilir.

Renk

Çocukların resimlerinde duyguları ifade etmek için renkleri nasıl kullandıklarına yıllardır ilgi gösterilmektedir. Renkler his-lerle yakından ilgili olarak algılandığından, her türlü resimle an-latıma duygusal olmayan yaklaşım zordur. Her bireyin, renklerin anlamları için kendi değerlendirmeleri vardır ve bunların çoğu

160

Şekil 5.1 Dokuz yaşında bir kızın yaptığı duygularının resmi (yorgun, mutlu ve üzgün)

261

rinde başrolü oynadığını gördüm. Örneğin lösemi tedavisi için hastaneye yeni yatan 6 yaşındaki bir kız çocuğu tekrar tekrar kır-mızı çilli kırmızı güneş ve kırmızı meyvelerinin çoğunu döken bir elma ağacı yapıyordu (şekil 7.3). 7 yaşındaki bir erkek çocu-ğu “dünya” diye adlandırdığı bir yüz çizdi ve onu “şişlikler” de-diği kırmızı noktalarla kapladı (Şekil 7.4). Dünyanın üstündeki kırmızı beneklerin prognostik bir yönü vardı; iki gün sonra yüzü ve kolları löseminin özelliği olan küçük kırmızı yaralarla kaplan-dı. Lösemili birçok çocuğun resminde kırmızı işaretler, benekler saptamaları ve Perkins’in (1977) de söylediği gibi meyvelerini

Şekil 7.3. Yedi yaşındaki lösemili kız çocuğunun yaptığı kırmızı benekli kırmızı güneş ve kırmızı meyvelerinin çoğunu döken bir elma ağacı.

262

döken elma ağacı gibi meyve ağaçlarını kendiliğinden sık sık kullanmaları sıra dışıydı.

Bach (1990) çocukların resimle anlatımlarında rengin çağ-rıştırdığı belli anlamlar olduğunu düşünüyordu ama kullanılan renklerin “yoğunluğunun” önemini de vurguluyordu. Yoğunluk terimi rengin canlılığını, görece parlaklığını veya gücünü ifade eder. Çocuk resimlerinde yeşil renk evrensel olarak büyüme ve iyileşmeyi akla getirse de çocuğun resminde açık yeşil mi koyu yeşil mi kullandığı, tüm sağlığı ve prognoz düşünüldüğünde daha önemli olabilir. Bach’ın araştırmalarına göre (Bach, 1990) resimle anlatımında çocuğun ağırlıklı olarak koyu yeşil kullan-ması sağlık ve iyileşme göstergesi olabilirken açık yeşil daha ziyade çocuğun fiziksel olarak zayıf olduğunun ya da bazı vaka-larda tıbbi tedaviden sonra sağlığına kavuşmuş olduğunun gös-tergesidir. Diğer bir deyişle her renk, çocuğun resimlerinde ve boyamalarında nasıl kullanıldığına bağlı olarak çeşitli anlamlara sahip olabilir.

(Seni seviyorum. Bu dünya. Üşümüş ve diken diken olmuş)Şekil 7.4. Yedi yaşındaki lösemili bir erkek çocuğunun kırmızı “şişlikler” ile kaplı “dünya” resmi.

263

ÇOCUKLARIN HASTALIKLA İLGİLİ İNANIŞLARI VE RESİMLERİ

Çocukların hastalık hakkında ne düşündükleri üstüne kişisel kavramlarını resimle ifadelerine yansıtmaları sürpriz değildir. Banks (1990) çocukların sağlığı ve hastalığı nasıl algıladığı; so-ğuk algınlığının nasıl olduğu, mikropların ne olduğu ve ilaçların nasıl işe yaradığı üstüne 3-15 yaş çocuklarıyla bir çalışma yap-tı. Çocuğun hastalanmaya sebep olan görünmez varlıkları, yani mikropları nasıl anladığını değerlendirmek için resim ödevi kul-lanıldı. Bu amaçla üç yaş grubu (3-5 yaş, 7-8 yaş ve 9-12 yaş) oluşturuldu. Her yaş grubunda gelişimsel etkilerin belirgin olma-sı şaşırtıcı değildi. En küçük yaş grubundaki çocuklar, çok küçük çocuklardan beklenen karalamalar ve gelişmemiş figürler içeren biçimler yaptı. Bu gruptaki büyük çocukların çoğu (5 yaşında-kiler) “canavar” adı altında, insana ait olmayan boynuz, diken, büyük sivri dişler gibi özelliklerle insan veya hayvanımsı şekiller ve yüzler yaptılar. Canavarlar 7 ile 8 yaş arasındaki çocuklarda popülerdi ama daha da sık olarak biyoloji ve sağlık kavramları üstüne artan bilgilerini gösteren hücreye benzer resimler yaptı-lar. Yaşları en büyük olan 9 ile 12 yaş grubu çocuklarda mikrop resimlerinin büyük bir kısmı bir tür hücreydi. Çocukların sözlü anlatımlarıyla birlikte resimler, çocukların hastalık kavramının dıştan (canavarlar) içe (vücuttaki hastalık oluşturan hücreler) doğru gittiğini ve iç ve dış imgelerin yaşa ve nasıl hasta olundu-ğuna dair bilgi edinmiş olmaya göre değiştiğinin kanıtıdır.

Bu çalışma bedensel olarak hasta olan çocuklarla terapide re-simleri kullanmanın önemli olduğunun altını çizer. Çocukların kendi hastalıkları üstüne izlenimleri, hastalığın nasıl oluştuğu hakkındaki kavramlarını yansıtır ve neden hasta oldukları üstüne duygularını ve algılamalarını da yansıtabilir. Çoğu çocuk kötü bir şey yaptığından dolayı hasta olduğunu düşünerek kendini suçlu hisseder. Hastalığı “canavar” ya da ceza olarak düşünen daha kü-çük çocuklar için özellikle bu doğrudur fakat büyük çocuklar da

264

hastalığa aynı açıdan bakabilirler. Örneğin ölümcül kemik kan-serli 9 yaşındaki bir erkek çocuğu, neden böyle berbat, zor bir hastalığa yakalandığı sorusuyla uğraşıyordu ve birkaç kez, “yap-tığı kötü şeylerden” dolayı şeytanın onu cezalandırdığını söyledi. Bu süre içinde şeytanı ameliyat masasındaki kediye işkence ya-parken gösteren bir dizi resim yaptı (Şekil 7.5). Bu resim kısmen kemik kanseriyle ve onu tedavi etmek için kullanılan radyoterapi ve ameliyat gibi tıbbi prosedürlerin sonucunda çocuğun yaşadı-ğı yoğun bedensel acıyla bağlantılıdır. Ancak başka önemli bir tema, ceza temasıdır ki, yalnızca müthiş bir acıyı değil aynı za-manda özellikle şeytanın verdiği bir acıyı içerir.

Resimler sadece çocukların hastalık ve tıbbi prosedürler üze-rine algılamalarının ve duygularının bir kaydı değildir, çocuğa geleceği yaşatmak için terapiste bir alan sağlayarak hastalık ve tedavi üstüne inanışları değiştirmeye yardım edebilir. Örneğin çocuğa ameliyat yapılması gerekiyorsa terapist resimler aracılı-ğıyla çocuğun tıbbi prosedür üzerine duygu ve sorularını ifade etmesine yardımcı olur. Tıbbi müdahalesini bir işkence gibi algı-layan bu çocuğun vakasında terapist, tedavisi üzerine onunla bir sohbet başlatarak çocuğun acı verici ve korkutucu bulduğu tıbbi prosedürlere uyum sağlamasının yollarını bulmasına yardımcı olabildi. Çocukların ağrılarının kaynağı, tedavisi ve sonucu üze-rine endişeleri varsa (özellikle hayatlarını tehdit eden bir durum-ları olmadığı üstüne endişe gideren) onları ağrı ve semptomlarını ifade etmeye yönlendiren resimler, çocuklarda olabilecek her tür-lü korkuyu, endişeyi ve soruyu anlamaya yardımcı olabilir.

Daha önce anlatılan gizli onikiparmakbağırsağı ülseri olan küçük kız çocuğu örneği, hem sağlıklı hem de hasta çocuklar-la çalışan terapistler için bir diğer önemli konunun altını çizer. Travmatize olmuş ancak hiçbir bedensel sorunu olmayan çocuk-lara belli bir duygunun veya hissin bedenlerindeki yerini sormak önemlidir (Malchiodi, 1982, 1990, 1997). Yeni bir eve taşınmak-tan, anne babasını ayrı ya da boşanmış görmekten endişe duyan, istismara uğramış ya da travmatize olmuş, ailesinde bir ölüm ya-

265

şanmış çocuklar için çocuğun daha sonra nerede psikosomatik problemler geliştirebileceğini anlamakta ya da çocuğun duygusal acıyı nerede hissettiğini öğrenmede bunun çok yararlı bir bilgi olduğunu düşünüyorum. Çocukların bunu resim yoluyla ifade etmelerine yardımcı olmak için onlara keçeli kalem, boya ka-lemleri ve mum boyalarla renklendirmeleri için bir vücut resmi veririm ki bana üzüntü, korku, öfke, keder ve diğer duyguların vücutlarının neresinde olduğunu göstersinler. Son yıllarda sanat terapistleri ve akıl sağlığı çalışanları buna benzer ödevler ge-liştirmişlerdir (Gregory, 1990; Shoemaker, 1984; Steele ve ark. 1995). En azından çocuklar bu ödev yoluyla vücutlarının nere-sinde (baş, karın, kalp) travma hissettiklerini ve bunu nasıl ya-şadıklarını (ağrı, yanma, bulantı hisleri) belirlemeye başlayabi-

Şekil 7.5. Dokuz yaşındaki kemik kanseri olan bir erkek çocuğunun şeytanı ameliyat masasındaki kediye işkence yaparken gösteren resmi.

266

lirler. Resim kullanarak travma ve yitim deneyimlerinin somatik yönlerini vurgulamak, hem müdahale hem de değerlendirmenin önemli bir bileşenidir. Birçok vakada terapist travma ve yitim sonucu çocuğun yaşayabileceği herhangi bir bedensel probleme karşı tetikte olur. Şüphesiz ülserli küçük kız çocuğunun vakasın-da uzun süreli travma sonucu yaşadığı stres, midesini ciddi ola-rak etkilemişti. Problemini kolayca konuşamadığından, özellikle insan figürü resimlerinde rengi yineleyerek bedensel ağrıyı vur-gulaması ciddi bir tıbbi durumunun olduğunu ortaya çıkartmada yararlı olmuştu.

Tanısı konmuş bir durumu veya hastalığı olan çocuklardan hastalıkları ve semptomları konusunda ne hissettiklerini çizmele-rini istemek, çocukların bedensel problemlerini nasıl yaşadıkla-rını anlamada yardımcı olabilir. Bazı vakalarda bu, terapist veya tıbbi çalışanın çocuğun durumunu daha doğru yorumlamasına da yardımcı olabilir. Çocukların baş ağrıları ile ilgili bir çalış-mada (Lewis ve ark. 1996), “başınız ağrıdığı zaman kendinizi nasıl hissettiğinizin bir resmini çizin” dendiğinde çoğu çocuk, baş ağrısının türünü (migren, vasküler tansiyon ve diğer türler gibi) belirlemede tıbbi personele yardımcı olan semptomları gös-

Şekil 7.6. Vücut resmi çalışması örneği.

319

DİZİN

AAğaç resmi 28Aile resimleri 217, 218, 219, 220, 221, 223, 224, 229Ailede şiddet 397Akıldan resim yapmak 47Allan, J., 40, 307Alland, A., 51, 307Alschuler, R., 31, 162, 307, Anderson, F., 40, 307Anthony, E. 184, 307Appel, K., 219, 307Ardışık resim yapma 145Arnheim, R. 34, 35, 123, 155, 307, 308Aşırı gölgeleme 194Axline, V., 77, 108Azarian, A., 209, 213, 311

BBach, S., 256, 257, 260, 262, 269, 276, 277, 278, 279,

283, 308Banks, E., 263, 308Basit biçimler 103Betensky, M., 65, 308Briere, J., 195, 308Brittain, W., 40, 103, 122, 123, 127, 128, 153Buck, J., 28, 31, 127, 164, 231, 308Buetler, L, 196, 318Burns, R., 218, 219, 220, 229, 308Burt, C, 26, 27, 40, 102, 103, 109, 308

320

C-ÇCallanan, P., 285, 309Campanelli, M., 52, 308Cane, F., 37, 38, 308Cantlay, L., 29, 308Case, C., 77, 308, Cinsel içerik 198Cinsel istismar 15, 91, 92, 97, 98, 156, 175, 176, 177, 184,

188, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 220, 236, 243, 293, 296, 300, 301

Cinsiyet 33, 41, 153, 218, 244, 245, 246, 274, 249, 251, 252Cohen, B., 42, 205, 206, 309Cohen, F.,199, 202Cohen-Liebman, M., 301Coles, R., 270, 271, 281, 309Cooke, E., 26, 40, 309Cooper, K., 229, 317Corey, G., 285, 309Corey, M.,Cox, C., 11, 42, 123, 156, 183, 205, 206, 309, 316Crago, M., 196, 318Çizgi roman 136Çoğul kişilik 203, 205, 206Çöp adamlar 93, 223, 224, 246

DDalley, T., 77, 308DeMaria, M., 209, 211, 212, 213, 311Dennis, W., 51, 309Desenci çocuklar 117DiLeo, J., 31, 196, 198, 309Dissanayake, E.,Dissosiyasyon, 203, 204, 205, 206

321

Drachnik, C., 29, 196, 309Duygu 8, 9, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 23, 27, 28, 30, 31, 32, 33,

34, 35, 37, 38, 39, 41, 43, 44, 45, 47, 54, 55, 61, 66, 70, 74

EEpperson, J., 194, 309Epston, D., 76, 310, 317Ergenlik 96, 101, 104, 105, 106, 136, 140, 180, 224, 273Eth, S., 184, 315Etik meseleler 60, 284, 292Ev resimleri 218, 231, 232, 233, 235, 236, 238, 277Ev-Ağaç-İnsan testi 28, 168, 297Evre I 105, 106, 113, 161,Evre II 105, 106, 113, 161Evre III 105, 106, 121, 129, 161, 224Evre IV 105, 106, 126, 129, 136, 161, 232, 245, 246Evre V 105, 106, 133, 135, 140, 161, 224Evre VI 105, 106, 136, 140

FFaller, K., 196, 310Felaketler (felaket) 206, 207, 208, 210Fenomenolojik yaklaşım 46, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70Field, P., 65, 310Fiziksel istismar 175, 184, 192Freeman, J., 76, 310Freud, A., 38, 310Freud, S., 25, 26, 270Furth, G., 162, 257, 283, 310

322

GGantt, L., 42, 168, 310Gardner, H., 40, 41, 47, 83, 105, 110, 115, 117, 120, 121,

130, 135, 139, 140, 148, 152, 244, 310Gil, E., 9, 11, 310Gillespie, J., 227, 228, 310Ginns-Gruenberg, D., 194, 316Golomb, C., 29, 32, 35, 105, 111, 120, 124, 156, 159, 161,

162, 163, 215, 220, 246, 247, 310, 311Goodenough, F., 26, 27, 30, 33, 103, 109, 311Gould, P., 218, 231Gök çizgisi 128Gölgeleme 29, 30, 162, 194Graham, J., 99, 311Green, A., 184, 311Gregorian, V., 209, 210, 211, 212, 213, 311Gregory, P., 265, 311Gulbro-Leavitt, C., 163, 311Güvenlik, 294, 295, 296, 297

HHaeseler, M., 98, 295, 311Hammer, E., 27, 164, 169, 194, 309, 310, 311Hammer, J., 309Harris, D., 26, 27, 144, 311Hattwick, L., 31, 162, 307Hayal kurma 203, 249Henley, D., 11, 40, 47, 148, 149, 150, 151, 152, 311, 312Herl, T., 207, 311Hesser, J., 229, 230, 317Hibbard, R., 196, 312Hulse, W., 219, 223, 312

323

I-İInhelder, B., 105, 315İnsan figürünün büyüklüğü 61, 67, 71, 85, 86, 87, 94, 123İnsan resimleri 27, 28, 29, 229, 255İribaşlar 123

JJolles, I., 29, 231, 312Jung, C., 25, 26, 36, 40, 105, 118, 270, 312Junge, M., 37, 312

KKaralama 37, 38, 53, 54, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107,

109, 110, 111, 112, 113, 115, 116, 117, 118Karikatür, 93, 94, 104, 105, 136, 189, 219Kramer, E., 37, 47, 53, 54, 157, 208, 312Karşı cins 248, 249Karyl, J., 166, 316Kashini, J., 167, 312Kaufman, B., 29Kaufman, S., 218, 219, 220, 318Kelley, S., 196, 199, 312Kellogg, J, 41, 113, 118, 312Kellogg, R, 111, 112, 114, 118, 119, 120, 312Kişilik bozukluğu 202Knowles, L., 287, 312Konuşmak 69, 84, 87, 91, 99, 118, 195, 220, 301Koppitz, E., 27, 29, 30, 31, 32, 144, 164, 196, 312Kübler-Ross, E., 271, 273, 274, 310, 313Küçük Prens 73, 74

324

LLandis, T., 166, 316Lemerand, P., 194, 316Levick, M., 40, 245, 246, 302, 313Levinson, P., 260, 313Lewis, P., 266, 313Lindsay, J., 166, 315Lindstrom, M., 139, 313Lobovits, D. 76, 310Lowenfeld, V., 40, 103, 105, 110, 122, 123, 127, 128, 152,

153, 255, 313

MMacArthur 29, 314MacGregor, J., 24, 25, 313Machover, K., 27, 28, 29, 31, 32, 164, 194, 313Malchiodi, C.8, 9, 33, 40, 62, 63, 64, 77, 82, 98, 165, 174,

178, 182, 187, 189, 194, 196, 197, 199, 202, 204, 205, 249, 256, 264, 287, 292, 297, 313, 314

Mandala 118, 119, 120, 312Martin, R., 32, 33, 298, 314McDonald, L., 209, 211, 212, 213, 311Miller, A. 185, 314Mitchell, J., 29, 185, 314Montgomery, S., 29, 218, 314Morris, D., 41, 314Moustakas, C., 60, 61, 314

NNadia 148, 149, 150, 151, 308, 310, 311, 316Naumburg, M., 36, 37, 38, 314Neale, E., 156, 314Nörolojik bozukluk 143

325

O-ÖOaklander, V., 87, 314Operasyon öncesi dönem 106, 114, 273Oppenheimer, R., 166, 315Ortopedik sorunlar 15Oster, G., 29, 218, 231, 314Otizm (otistik) 148, 151Oyun terapisi 38, 39, 86Öğrenme güçlüğü 57, 143Ölümcül hastalık 254, 272Öykü anlatmak 95, 115

PPasto, T., 104, 315Patterson, L., 211, 315Perkins, C., 259, 261, 276, 277, 315Pfeffer, C., 180, 315Phelps, R., 40, 199, 202Piaget, J., 105, 106, 114, 121, 126, 273, 315Pinderhughes, E., 52, 315Prinzhorn, H., 25Psikosomatik problemler 265Putnam, F., 204Pynoos, R., 184, 315

RRak, C., 211Resimlerin saklanması 296Renk 28, 45, 49, 56, 57, 58, 67, 68, 69, 73, 74, 127, 159,

161, 162Resim malzemeleri 7, 18, 48, 53, 56, 57, 59, 94Resim tamamlama oyunu 38Resim yapma süreci 17, 36, 38, 42, 45, 52, 53, 55, 61, 74,

77, 78, 80, 82, 83, 88, 92, 100, 205, 268

326

Resim yapmaya direnme 94Ricci, C., 26, 315Riley, S., 75, 98, 287, 314, 315Roeback, H., 32, 33, 315Roghmann, K., 196, 312Roje, J., 207, 209, 315Röntgen resmi 91, 129Rubin, J., 39, 45, 57, 66, 242, 294, 302, 316

S-ŞSahiplik 284, 285, 292, 293, 294Saint Exupéry, A. de, 73, 74, 81, 316Sanat terapisi 65, 157, 297Sanatsal gelişim 101, 102, 103, 104, 223Schimmel, B., 163, 169, 311Selfe, L., 148, 149, 150, 152, 316Shoemaker, R., 265, 315, 316Sıra dışı resim becerileri 148Silver Resim Testi 41, 95, 144, 169, 248Silver, R., 11, 41, 95, 144, 145, 147, 148, 166, 169, 171, 172,

247, 248, 249, 316Silvern, L., 166, 316Simon, M., 25, 316Singer, S., 169, 309Sobol, B., 156, 205, 316Somatik 9, 66, 184, 195, 253, 254, 255, 256, 257, 259, 260,

266, 267, 269, 280, 283Sosyokültürel etkiler 9, 51, 52Spiritüel yanlar 270, 271, 281, 283Steele, W., 94, 100, 194, 265, 316Stronach-Buschel, B., 187Swenson, E., 32, 33, 317Şema öncesi evre 123Şematik evre 102, 159, 245, 246

327

TTabone, C., 42, 310Tardieu, L., 317Tekrarlayan imgeler 138, 143Televizyon 47, 58, 68, 126, 198, 236, 246, 252, 288Terapist 7, 8, 9, 13, 15, 16, 17, 18, 23, 24, 32, 34, 35, 36, 38,

39, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 52, 53, 240Terapötik ilişki 66, 70, 76, 78, 82, 83, 85, 88, 89, 93, 99, 223Terr, L. 184, 189, 191, 194, 317Teşvik 11, 25, 28, 36, 37, 39, 47, 56, 78, 83, 86, 87, 93, 94,

96, 100, 103, 104, 169, 192, 223, 234, 251, 290, 291, 303, 304

Tibbetts, T., 190, 191, 214, 317Toll, N., 185, 186, 317Toplumsal şiddet 190Travma 8, 14, 15, 18, 26, 37, 39, 40, 47, 54, 58, 67, 68, 72,

84, 87, 102, 132, 151, 153, 155, 156, 166, 176, 184, 185, 187, 188, 189

U-ÜUhlin, D., 57, 255, 256, 317Üç boyutlu 128, 244Üstüne katlanma 128, 135

WWadeson, H., 168, 317Wass, H., 273, 317Webb, N., 11, 39, 184, 317Weber, J., 229, 230, 317Werner, 211, 317White, M., 76, 317Wilber, K., 68, 317Willats, J., 136, 137, 147, 317

328

Wilson, L., 286, 318Winner, E.,40, 41, 105, 107, 124, 129, 130, 148, 318Winnicott, D., 38Wohl, A., 29, 318Wolff, W., 219, 318

YYansıtmacı resim testleri 24, 27, 28, 31, 33, 34,

42, 78, 131, 156Yasal konular 297Yates, A., 196, 318Yer çizgisi 104, 127, 128, 129, 134, 136, 232, 234