da li je čaša poluprazna ili polupuna: sociodemografske varijable i

239

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 15, br. 3. 239-264, 2016.

UDK: 159.942.5.072-056.26/.36-053.5Originalni naučni rad

doi: 10.5937/specedreh15-10283

DA LI JE ČAŠA POLUPRAZNA ILI POLUPUNA: SOCIODEMOGRAFSKE VARIJABLE

I VRSTA OMETENOSTI KAO DETERMINANTE NADE KOD OSOBA S OMETENOŠĆU

Nada DRAGOJEVIĆ1, Ivona MILAČIĆ VIDOJEVIĆ, Marija ČOLIĆ2,3

Univerzitet u Beogradu Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju

Nada ima poseban značaj za osobe s ometenošću, često preplav-ljene negativnim osećanjima tuge, strepnje i straha od budućnosti. Koncept nade može da se odredi kao unutrašnja snaga koja pomaže u prevazilaženju efekata negativnih životnih događaja. Cilj istraživa-nja je bio da se utvrdi nivo nade kod tri različite grupe osoba s ome-tenošću i njegova povezanost sa sociodemografskim karakteristikama ispitanika. Uzorak je obuhvatio 929 ispitanika, 351 ispitanik je bio s motoričkim oštećenjem, 337 s oštećenjem sluha i 241 s oštećenjem vida. Primenjene su skale: Skala nade Hertove (HHI – Herth Hope Index) i Upitnik o sociodemografskim podacima. Rezultati pokazuju da više nade ispoljavaju mlađi ispitanici u odnosu na grupu starijih ispitanika, žene u odnosu na muškarce, obrazovaniji u odnosu na manje obrazovane, zaposleni i studenti u odnosu na nezaposlene i penzionere, oženjeni i neoženjeni u odnosu na razvedene i udovce, oni koji žive sa partnerom, s partnerom i decom ili s roditeljima u od-nosu na one koji žive samo s decom i ispitanici s visokim ili srednjim prihodima u odnosu na one sa niskim prihodima. Osobe sa senzor-nom ometenošću ispoljavaju više nade u pogledu ostvarenja budućih

1 Vanredni profesor u penziji2 Student doktorskih akademskih studija3 E-mail: [email protected]

240


ciljeva, postojanja unutrašnje snage za prevladavanje, dobijanja spo-ljašnje podrške u odnosu na osobe sa motoričkim oštećenjem.

Ključne reči: nada, osobe s motoričkim oštećenjem, osobe s oštećenjem sluha, osobe s oštećenjem vida, sociodemografske karakteristike

UVOD

Poznata je priča iz grčke mitologije da su sva zla ovo-ga sveta izašla iz Pandorine kutije, jedino je ostala nada. Ona obezbeđuje snagu čoveku kada je potrebno da se suoči sa ži-votnim teškoćama kao što su gubici, patnja, tragična dešava-nja. Nada može da se definiše kao multidimenzionalna život-na snaga koju karakteriše neizvesnost u očekivanju značajnog i pozitivnog ishoda (Dufault & Martocchio, 1985). Odavno je prepoznata kao važna komponenta psihološkog rasta i prome-ne (Freud, 1905; Menninger, 1959), kao i njena centralna uloga u procesu psihoterapije (Frank, 1971; Yalom, 1995).

U okviru teorija nade pominju se dva najznačаjnija auto-ra – Snajder (Snyder, 2000) i Hertova (Herth, 2000). Snajder je nadu odredio kao kognitivni konstrukt koji sadrži dve kompo-nente, očekivanje dobrog ishoda, povezano s motivacijom i sa-moefikasnošću, i određivanje načina, puteva dolaženja do cilja. Nada počiva na sposobnosti da se iznađu rešenja i odlučnosti da se ona primene. Pronalaženje više mogućih rešenja proble-ma je važno kada se tokom života osoba susretne sa prepre-kama. Ljudi koji imaju više nade mogu lakše da pronađu više puteva koji vode ispunjenju cilja. U okviru Snajderove teorije nade naglašeni su kognitivni procesi. Pozitivne emocije potiču od opaženog napredovanja ka cilju, a negativne od stagnacije ili nazadovanja. U ovom modelu nada predstavlja dispoziciju koja je subjektivno definisana na način na koji ljudi procenju-ju svoju motivaciju i puteve povezane sa ostvarivanjem cilje-va. Ovako konceptualizovana nada se može predstaviti kao kontinuum individualnih razlika u stepenu njenog ispoljava-nja. Snajderova teorija nade je oblikovala područje pozitivne psihologije, a konceptualizacija nade Hertove (Herth, 2000;

241

Dragojević, N., Milačić Vidojević, I., Čolić, M.: Da li je čaša poluprazna ili polupuna: sociodemografske varijable i vrsta ometenosti kao

determinante nade kod osoba s ometenošću

2001) je ostvarila veliki uticaj na polju zdravstvene psihologije, medicine i nege bolesnika. Kao i Snajder i Hertova vidi nadu kao kognitivne i motivacione atribute koji su potrebni da se pokrene i održi stremljenje ka cilju. Hertova je bila prvenstve-no zainteresovana da ispita u kakvom su odnosu budući ciljevi sa načinom na koji osoba prevladava stres u situaciji medicin-ske bolesti, ličnog gubitka ili u slučaju drugih psihosocijalnih stresora. Na osnovu istraživanja u kome su ispitanici bile oso-be obolele od kancera, osobe u terminalnoj fazi bolesti i osobe koje su boravile u domovima za stare, Hertova je identifiko-vala tri dimenzije nade koje koreliraju sa pacijentovim psiho-socijalnim funkcionisanjem. Prema Hertovoj „kognitivno-vre-menska“ dimenzija nade odnosi se na verovanje pojedinca da realno može da postigne željene ciljeve. Dalje, „afektivno-bi-hejvioralna“ dimenzija odražava ubeđenje ljudi da će njihove akcije dovesti do ispunjenja cilja i slična je Snajderovoj koncep-ciji komponente puta. „Afilijativno-kontekstualna“ dimenzija se odnosi na opaženu socijalnu podršku, spiritualnu podršku i osećanje pripadanja i nije povezana sa Snajderovim koncep-tima nade.

Sa konceptom nade se povezuju i drugi slični koncepti kao što su samoefikasnost, optimizam, psihološka dobrobit. Budućnosti okrenuti koncepti, kao što su namere, idealizo-vani self ili verovanje u sudbinsku predodređenost utiču, na svesnom ili nesvesnom nivou, na naše unutrašnje doživljaje i na ponašanje (Yalom, 1980, prema Kent, 2005). Dispozicija koja povezuje konstrukte nade, optimizma i samoefikasnosti jeste očekivanje. Od Bandurinog koncepta samoefikasnosti (Bandura, 1982) nada se razlikuje po tome što je više globalna i uključuje nameru, a ne samo sposobnost da se nešto radi.

Prema Petersonu i Selidžmenu (Peterson & Seligman, 1987) optimizam je stečena dispozicija da se životni događaji ocenjuju pozitivno. Selidžmen iznosi tezu da optimizam može da se uči, kao što se stiče i naučena bespomoćnost. Prema Šejeru i Karveru optimizam je crta ličnosti (Scheier & Carver, 1985). I kod osoba koje je poseduju očekivanje pozitivnog ishoda je centralno. U ovoj definiciji se ne pravi razlika u

242


pogledu toga ko čini napor da bi se došlo do pozitivnog isho-da, da li je u pitanju napor individue, drugih osoba ili je u pi-tanju spoljašnja sila. Nada je više usmerena na lično postizanje specifičnih ciljeva, dok je optimizam globalno, generalizovano očekivanje pozitivnog ishoda. Ipak, da li su nada i optimizam nezavisni konstrukti ili im u osnovi stoji neka nadređena crta? U prilog prvog shvatanja govori nalaz da dva konstrukta po-kazuju različite strukture povezanosti s prevazilaženjem i sa samoefikasnošću, a u prilog drugog nalaz da nada i optimi-zam dele 64% zajedničke varijanse (Bryant & Cvengros, 2004). Možda u osnovi oba konstrukta leži opšta tendencija ka kon-struktivnom, ka budućnosti usmerenom mišljenju (Epstein & Meier, 1989). Brajant i Cvengros takođe smatraju da optimi-zam i pesimizam nisu dva pola kontinuuma, već da su neza-visne crte. U prilog tome navode da je optimizam bolji pre-diktor strategije pozitivne reinterpretacije (događaja), dok je pesimizam bolji prediktor opšte samoefikasnosti (Bryant & Cvengros, 2004).

Psihološka dobrobit je subjektivno osećanje zadovolj-stva, sreće, postignuća, korisnosti, pripadanja; stanje bez pat-nje, nezadovoljstva ili brige. Psihološka dobrobit se odnosi na kognitivno procenjivanje zadovoljstva životom i pozitivno oče-kivanje od budućnosti (Nishizawa, 1996).

Autori su utvrdili da je nada povezana sa mnogobrojnim konstruktima, pa tako osobe koje imaju veći stepen nade ima-ju bolji uspeh u rešavanju problema (McGee, 1984), sportska i akademska postignuća tih osoba su izraženija (Curry et al., 1997), i njihovo fizičko zdravlje je bolje (Benzein & Saveman, 1998; Herth 1990). Nalazi istraživanja su pokazali da su snaž-ni prediktori nivoa nade, merenih Milerovom skalom nade (Miller Hope Scale) postojanje socijalne podrške, obrazovni nivo i samocenjenje (Piazza et al., 1991).

Prema Kentu (2005), nada je formativni element u ra-zvoju identiteta. Kent smatra da je nada formativni element jer počiva na verovanjima u ostvarivost naših želja i namera for-miranih u ranom detinjstvu.

243



U studiji izvedenoj u Norveškoj, na uzorku pripadnika opšte populacije, nađena je povezanost nivoa nade, merene Skalom nade Hertove, s varijablama uzrasta, radnog statu-sa, bračnog statusa i subjektivne procene sopstvenog zdravlja (Rustøen et al., 2003). Niži nivo nade ispoljili su stariji ispita-nici, penzionisani i nezaposleni, udovci i neoženjeni ispitanici, a najbolji prediktor nade bila je subjektivna procena zdravlja.

Kod osoba s ometenošću nada može da se shvati kao crta koja posreduje između stepena veličine oštećenja i procesa prilagođavanja ometenosti (Kent, 2005). Osobe s ometenošću se često vrte u začaranom krugu emocionalnih dihotomija: snaga naspram vulnerabilnosti, bespomoćnost naspram neza-visnosti i ponos naspram stida (Lohne & Severinsson, 2004, 2005, prema Van Lit & Kayes, 2014). Nada se vremenom menja i postaje više generalizovana, a manje fokusirana na specifične ciljeve (Dorsett, 2010; Dufault & Martocchio, 1985).

Vršena su istraživanja koncepta nade kao rezilijent-nog faktora kod majki dece s različitim vrstama ometeno-sti i hroničnim bolestima i nade kao faktora psihosocijalne adaptacije na ometenost. Nađeno je da je nivo nade, meren Snajderovom skalom nade (Snyder’s Hope Scale) kod majki dece s vizuelnim, auditivnim i lokomotornim oštećenjima po-zitivno povezan s psihološkom dobrobiti, merenom skalom Psihološke dobrobiti (Psychological well-being questionnaire), kao i da su nivo nade i doživljaj psihološke dobrobiti snažniji kod majki dece s telesnom nego kod majki dece s intelektual-nom ometenošću (Gull & Nizami, 2015). Nalazi istraživanja u Kini (Ma et al., 2014) potvrđuju stanovište da je kod osoba posle totalne laringektomije nivo nade, meren Skalom nade Hertove (Herth Hope Index Scale), pozitivno povezan sa ste-penom prihvatanja ometenosti, merenim Skalom prihvatanja ometenosti (Acceptance of Disability Scale).

Uticaj sociodemografskih faktora (pol, uzrast, godine školovanja, visina prihoda, zaposlenje itd.) i varijabli vezanih za ometenost na sagledavanje negativnih životnih događaja kod osoba s ometenošću bio je predmet većeg broja istraživanja.

244


U istraživanju Alvesa i saradnika (2013), izvedenog u Brazilu, muški ispitanici s venskim zagušenjem su se osećali nemoćnije (mereno Skalom nemoći (Powerlessness Assessment Scale)), ali s više nade u oporavak (mereno Skalom nade Hertove) nego ženski ispitanici (Alves, Gardona, Reis, Vilela, & Salome, 2013). Na uzorku osoba s istom vrstom ometenosti nađeno je, u Brazilu (Salome et al., 2015), da je nada, merena Skalom nade Hertove, slabija kod mlađih ispitanika i kod ispitanika u penziji.

Praktični značaj rada na određivanju pojma nade i otkri-vanju faktora koji ga podržavaju ili ometaju ogleda se u vero-vatnoći da je psihoterapija uspešna u meri u kojoj omogućava pacijentu da promeni svoju budućnost (Yalom, 1980, prema Kent, 2005).

Cilj istraživanja

Cilj istraživanja je bio da se utvrdi ispoljen nivo nade kod tri različite grupe osoba s ometenošću i povezanost ukupnog nivoa nade i tri faktora koncepta nade, izolovanih originalnom HHI skalom, sa sociodemografskim karakteristikama uzorka.

METOD

Uzorak

Ispitane su tri grupe ispitanika, osobe sa motoričkim poremećajima (povreda kičmene moždine, mišićna distrofija, multipla skleroza, amputacija, ortopedski slučajevi, cerebral-na paraliza), i osobe sa oštećenjem vida i osobe sa oštećenjem sluha. Uzorak je obuhvatio 929 ispitanika, od toga je bilo 51,29% muškaraca i 48,71% žena. U uzorku je bila 351 osoba sa motoričkim oštećenjem, 337 osoba s oštećenjem sluha i 241 osoba s oštećenjem vida. U Tabeli 1 je prikazana struktura uzorka s obzirom na uzrast, obrazovanje, zaposlenje, visinu

245



prihoda, sa kim osoba živi, bračni status i tip smeštaja. Uzorak nije ujednačen prema sociodemografskim karakteristikama.Tabela 1 – Struktura uzorka s obzirom na sociodemografske

karakteristikeUkupno

Uzrast18-25 26-45 46-65 66+29% 35% 27% 9% 100%

Obrazo-vanje

Do IV, razreda OŠ

Osnovna škola

Srednja škola

Završen fakultet

7% 19% 59% 15% 100%

Radni status

Nezaposlen Student Penzionisan Zaposlen

34 % 15% 24% 27% 100%

PrihodiBez prihoda Niski Srednji Visoki

Tuđa nega i pomoć

14% 25% 42% 2% 15 % 98%

Bračni status

Neoženjen (Neudata)

Oženjen (Udata) Razveden/a Udovac/ica

54 % 38% 4% 4% 100%

Porodična situacija

Živi s decom Sa partnerom

Sa partnerom i decom

Sa roditeljima Sam Sa

rođacimaSa drugima

4% 16% 21% 40% 9% 4% 6% 100%

Tip smeštaja

Uz podršku InstitucijaU stanu nekog drugog

U svom stanu

4% 6% 49% 41% 100%

Instrumenti

U istraživanju su primenjeni sledeći instrumenti: Upitnik za prikupljanje sociodemografskih podataka ko-

jim su prikupljeni podaci o polu, uzrastu, obrazovanju, rad-nom statusu, bračnom statusu, tipu smeštaja, porodičnoj situ-aciji i vrsti ometenosti.

Skala indeksa nade Hertove je instrument nastao u kliničkom setingu (Herth Hope Index Scale – HHI); Herth, 2000). U istraživanju je primenjena njena skraćena verzija od

246


12 ajtema. Unutrašnja konzistentnost primenjene skale je vi-soka, Kronbahova alfa je 0,97 a test-retest pouzdanost je 0,91 (Herth, 1992). Konstruktivna validnost originalnog HHI ot-kriva tri faktora kojim se objašnjava 61% varijanse. Izdvojeni su faktori: temporalnost i budućnost (npr. ajtemi koji ukazu-ju na verovanje da svaki dan ima potencijal i cilj), pozitivna spremnost i očekivanje (npr. uočavanje mogućnosti i prisustvo osećaja usmerenja), povezanost sa selfom i drugim ljudima (npr. vera, duboka unutrašnja snaga, davanje i primanje ljubavi). Dobijeni faktori odgovaraju supskalama originalne Skale nade Hertove (Herth, 1992). Na svaki od ajtema se odgovara na četvorostepenoj skali Likertovog tipa. Svaki ajtem se sko-ruje na ordinalnoj skali od 1 do 4, gde skor 1 označava „uopšte se ne slažem“ a skor 4 „u potpunosti se slažem“. Ukupan skor na skali ima opseg od 12 do 48. Viši skorovi ukazuju na viši nivo optimizma. Skala je, za potrebe istraživanja, prevedena na srpski, a potom ponovo na engleski jezik. Dimenzije nade koje je izolovala Hertova označili smo kao pozitivno očekivanje od budućnosti, samopouzdanje i unutrašnja i spoljašnja podrška.

U našem istraživanju utvrđena je visoka pouzdanost HHI skale. Koeficijent Kronbahove alfe iznosi 0,847. Korelacije ukupnog HHI skora sa faktorima skale, kao i interkorelacije ovih faktora su značajne (p<0,00) i visoke, u opsegu od 0,710 do 0,900 (videti Tabelu 2), što ukazuje na to da je reč o distin-ktivnim faktorima koji mere isti konstrukt.Tabela 2 – Interkorelacije HHI subskala

HHI pozitivno očekivanje od

budućnosti

HHI Samopouzdanje

HHI Unutrašnja i spoljašnja

podrškaIndeks nade 0,900** 0,890** 0,895**

HHI pozitivno očekivanje od budućnosti 0,713** 0,714**

HHI Samopouzdanje 0,710**

Napomena: **značajnost na nivou 0,00

Analiza interkorelacija faktora HHI skale u našem istra-živanju ukazuje na to da su ti faktori distinktivni, a mere isti konstrukt. Ispitivanja divergentne validnosti i interkorela-cija skala ukazuju na postojanje jednog klastera međusobno

247



povezanih emocija u vezi s očekivanjem postizanja ciljeva ili pozitivnih ishoda životnih događaja.

Procedura

Skalu su primenili studenti četvrtog semestra Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu koji su bili obučeni u primeni različitih instrumenata. Ispitivanje je sprovedeno tokom 2015. godine. Kontakt sa ispitanicima je ostvaren u organizacijama za osobe s različitim vrstama ometenosti u pet gradova u Srbiji (Beograd, Niš, Kragujevac, Vranje, Leskovac). Predsednici udruženja s kojima je kon-takt najpre uspostavljen pomogli su prilikom obaveštavanja članova i pozivanja na učestvovanje u istraživanju. U studiju su uključeni ispitanici koji su želeli da učestvuju što se smatra-lo pristankom za učešće u istraživanju. Ispitanicima je rečeno da se posle završetka istraživanja i obrade podataka mogu in-formisati o rezultatima, što je moglo da doprinese motivaciji ispitanika. Skala je primenjena u posebnoj prostoriji u kojoj je ispitanicima omogućena privatnost. Ispitanici su obavešteni o kakvom je istraživanju reč i da će se podaci koristiti samo za potrebe istraživanja. Ispitanici su sami popunjavali upitnike. Ispitivanje je bilo individualno i trajalo je 20–30 minuta.

Statistička obrada podataka

Za ispitivanje razlika u odnosu na sociodemografske ka-rakteristike primenjena je analiza varijanse (ANOVA), t-test za nezavisne uzorke i naknadni Šefeov test.

248


REZULTATI

Uticaj sociodemografskih karakteristika na ispoljen nivo nade

Razlike u ispoljenom nivou nade s obzirom na uzrast ispitanika

Analiza varijanse (ANOVA) pokazuje da je na sva tri do-mena, kao i na ukupnom skoru HHI dobijena razlika između ispitanika različitog uzrasta. Efekat uzrasta je dobijen na uku-pnom skoru (F(3,923)=9,250, p<0,00), na faktoru pozitivno oče-kivanje od budućnosti (F(3,923)= 9,775, p<0,00), na faktoru sa-mopouzdanje (F(3,923)=3,761, p<0,05), i na faktoru unutrašnja i spoljašnja podrška (F(3,923)=9,915, p<0,00). Naknadnim post Šefeovim testom je pokazano da grupa mlađih ispitanika (26–45 godina) izveštava o jačem pozitivnom očekivanju od budućnosti i snažnijoj unutrašnjoj i spoljašnjoj podršci od dve grupe starijih ispitanika (46–65 i 65+ godina), kao i o opštem pozitivnijem ni-vou nade. Grupa ispitanika od 18 to 25 godina izveštava o jačem pozitivnom očekivanju od budućnosti i snažnijoj unutrašnjoj i spoljašnjoj podršci od ispitanika starijih od 66 godina i ispoljila je veći stepen nade. U domenu samopouzdanja se nisu izdvojile pojedinačne razlike između uzrasnih grupa. Tabela 3 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na uzrast ispitanika18-25 26-45 46-65 66+

Domen AS SD AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 37,67 5,48 38,19 5,11 36,45 6,21 35,22 5,13Pozitivna očekivanja od budućnosti 12,07 2,11 12,26 2,05 11,61 2,32 11,03 2,03Unutrašnja i spoljašnja podrška 12,93 1,99 13,11 1,85 12,44 2,24 12 2,02

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na pol ispitanika

T-test za nezavisne uzorke je pokazao da razlika postoji na ukupnom skoru nade (t=-2,588, df=925, p<0,05), u domenu pozitivno očekivanje od budućnosti (t=-2,165, df=925, p<0,05), u

249



domenu samopouzdanje (t=-2,319, df=925, p<0,05), i u domenu unutrašnja i spoljašnja podrška (t=-2,547, df=925, p<0,05). Iz Tabele 4 se uočava da ženski ispitanici imaju viši nivo optimiz-ma nego muški ispitanici, kako na ukupnom skoru, tako i na sva tri domena.Tabela 4 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na pol ispitanikaMuški ispitanici Ženski ispitanici

Domen AS SD AS SDUkupni skor nade 36,85 5,87 37,8 5,29Pozitivna očekivanja od budućnosti 11,77 2,29 12,08 2,04Samopouzdanje 12,46 2,03 12,77 1,91Unutrašnja i spoljašnja podrška 12,61 2,1 12,95 1,99

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na nivo obrazovanja ispitanika

Efekat nivoa obrazovanja je dobijen na ukupnom skoru (F(3, 924)=21,224, p<0,00), u domenu pozitivno očekivanje od budućnosti (F(3,923)=21,907, p<0,00), u domenu samopouzda-nje (F(3,923)=16,122, p<0,00), i u domenu unutrašnja i spoljaš-nja podrška (F(3, 923)=13,942, p<0,00). Naknadnim Šefeovim testom je utvrđeno da ispitanici koji imaju završena četiri ra-zreda osnovne škole imaju statistički niži opšti skor indeksa nade u odnosu na ispitanike svih drugih obrazovnih nivoa (videti Tabelu 5). Takođe, statistički značajna razlika na uku-pnom skoru indeksa nade je utvrđena i između ispitanika koji imaju nižu stručnu spremu i ispitanika sa srednjom i visokom stručnom spremom. Dalje, ispitanici koji imaju završenu sred-nju školu imaju niži ukupni skor nade u odnosu na ispitanike sa završenim fakultetom (videti Tabelu 5).

Slični rezultati su dobijeni u domenima pozitivno očeki-vanje od budućnosti i samopouzdanje. Sa stepenom obrazova-nja raste i stepen pozitivnog očekivanja od budućnosti i nivo samopouzdanja (videti Tabelu 5). Ispitanici koji imaju završe-na četiri razreda osnovne škole su izvestili o nižem stepenu unutrašnje i spoljašnje podrške od ispitanika koji imaju zavr-šenu srednju školu i fakultet. Dalje, ispitanici sa završenom

250


osnovnom školom doživljavaju slabiju unutrašnju i spoljašnju podršku od ispitanika sa višim stepenom obrazovanja. Između ispitanika sa završenom srednjom školom i ispitanika sa zavr-šenim fakultetom nije utvrđena statistički značajna razlika u ovom domenu (videti Tabelu 5).Tabela 5 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na nivo obrazovanja ispitanika

Do IV, razreda OŠ

Osnovna škola

Srednja škola

Završen fakultet

Domen AS SD AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 33,42 6,0 35,85 5,57 37,58 5,39 39,46 5,24Pozitivna očekivanja od budućnosti 10,44 2,31 11,37 2,17 12 2,08 12,82 2,2Samopouzdanje 11,39 2,13 12,18 1,96 12,69 1,93 13,28 1,83Unutrašnja i spoljašnja podrška 11,57 2,13 12,30 2,07 12,89 2 13,37 1,98

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na radni status ispitanika

Kada se posmatra razlika između ispitanika u odnosu na radni status, primenom analize varijanse, dobijen je efekat zaposlenja na ukupnom skoru (F(3,923)= 20,249, p<0,00), u domenu pozitivno očekivanje od budućnosti (F(3, 923)= 22,307, p<0,00), u domenu samopouzdanje (F(3, 923)=13,185, p<0,00), kao i u domenu unutrašnja i spoljašnja podrška (F(3,923)=15,195, p<0,00). Naknadnim Šefeovim testom je utvrđeno da ispitanici koji su nezaposleni imaju niži stepen nade nego zaposleni ispi-tanici i studenti. Takođe, ispitanici koji su penzionisani ispoljili su statistički niži stepen nade u poređenju sa studentima.

U domenu pozitivno očekivanje od budućnosti uočava se da su nezaposleni i penzionisani ispitanici imali manje izraže-no pozitivno očekivanje od budućnosti od ispitanika koji su bili zaposleni i od studenata. Takođe, nezaposleni ispitanici i ispi-tanici koji su bili u penziji su ispoljili niži skor u domenu samo-pouzdanje od zaposlenih ispitanika i od studenata. Šefeovim testom je pokazano da je i u domenu unutrašnja i spoljašnja podrška statistički značajna bila razlika između odgovora is-pitanika, pa su tako nezaposleni ispitanici i ispitanici u penziji

251



smatrali da imaju niži stepen unutrašnje i spoljašnje podrške nego zaposleni ispitanici i studenti. Između zaposlenih i stude-nata nisu nađene razlike, kao ni između nezaposlenih i ispita-nika u penziji ni u jednom domenu.Tabela 6 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na radni status ispitanika

Nezaposlen Student Penzionisan ZaposlenDomen AS SD AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 36,29 5,76 38,82 5,34 35,9 6,23 38,96 4,19Pozitivna očekivanja od budućnosti 11,47 2,27 12,59 2,0 11,39 2,42 12,59 1,57Samopouzdanje 12,25 2,08 12,97 2,0 12,30 2,06 13,13 1,58Unutrašnja i spoljašnja podrška 12,56 2,03 13,27 1,94 12,21 2,28 13,28 1,71

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na bračni status ispitanika

Efekat bračnog statusa je dobijen na opštem skoru in-deksa nade (F(3,925)=12,862, p<0,00), u domenu optimizam (F(3,925)=9,861, p<0,00), u domenu samopouzdanje (F(3, 925)=7,963, p<0,00), i u domenu unutrašnja i spoljašnja podrš-ka (F(3, 925)=15,281, p<0,00). Naknadnim Šefeovim testom je utvrđeno da su neoženjeni(neudati) ispitanici ispoljili niži stepen nade od oženjenih(udatih) ispitanika, ali viši od udo-vaca, odnosno udovica. Razlika između osoba koje su bile neoženjene(neudate) i onih koje su bile razvedene približava se statističkoj značajnosti (p=0,088). Ispitanici koji su bili u braku imali su pozitivniji indeks nade od ispitanika koji su bili razve-deni i od udovaca(udovica) (videti Tabelu 7).

Oženjeni ispitanici su iskazali više optimizma u očekiva-njima nego ispitanici koji su bili razvedeni, neoženjeni(neudati) i koji su bili udovci(udovice). Dalje, neoženjeni(neudati) ispi-tanici su iskazali više optimizma u poređenju sa ispitanicima kojima je preminuo bračni partner (videti Tabelu 7).

Ispitanici koji su u braku imaju više samopouzdanja u pogledu postavljanja budućih ciljeva nego razvedeni is-pitanici, nego udovici(udovice), i granično više skorove od neoženjenih(neudatih) ispitanika (p=0,064). Dalje, neoženjeni

252


(neudati) ispitanici imaju granično pozitivnije samopouzdanje od ispitanika koji su razvedeni (p=0,055) (videti Tabelu 7).

U pogledu doživljaja unutrašnje i spoljašnje podrške, oženjeni(udati) pojedinci smatraju da imaju veći stepen po-drške nego razvedeni ispitanici, nego udovici(udovice), i gra-nično više skorove nego neoženjeni(neudati) pojedinici. Dalje, neoženjeni(neudati) ispitanici smatraju da imaju veći stepen unutrašnje i spoljašnje podrške nego ispitanici kojima je pre-minuo bračni partner. Razlike između razvedenih ispitanika i udovaca nisu značajne ni u jednom domenu (videti Tabelu 7).Tabela 7 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na bračni status ispitanika

Neoženjen (Neudata)

Oženjen (Udata) Razveden/a Udovac/ica

Domen AS SD AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 37,13 5,74 38,24 5,13 34,75 5,61 33,67 5,41Pozitivna očekivanja od budućnosti 11,85 2,27 12,26 1,94 11,24 2,32 10,6 2,13Samopouzdanje 12,54 2,02 12,91 1,86 11,63 1,98 11,91 1,92Unutrašnja i spoljašnja podrška 12,75 2,05 13,12 1,88 11,89 2,31 11,16 2,11

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na porodičnu situaciju

Dobijen je efekat porodične situacije ispitanika na uku-pnom skoru nade (F(6,918)=5,323, p<0,00), u domenu pozitivno očekivanje od budućnosti (F(6, 918)=4,354, p<0,00), u domenu samopouzdanje (F(6,918)=2,911, p<0,01), i u domenu unutraš-nja i spoljašnja podrška (F(6, 918)=7,537, p<0,00). Ispitanici koji žive sa partnerom ili sa partnerom i decom su iskazali pozitiv-niji nivo nade nego ispitanici koji žive samo sa decom.

Ispitanici koji žive sa partnerom i sa partnerom i decom imaju granično više skorove u pogledu pozitivnog očekivanja od budućnosti od ispitanika koji žive samo sa decom (p=0,053, p=0,069, retrospektivno) (videti Tabelu 8). U domenu samopo-uzdanje nije utvrđena pojedinačna razlika između ispitanika u odnosu na porodičnu situaciju.

253



U pogledu unutrašnje i spoljašnje podrške, ispitanici koji žive sa decom smatraju da imaju manje podrške od ispitanika koji žive sa partnerom, od ispitanika koji žive sa partnerom i decom, i od ispitanika koji žive sa roditeljima. Ispitanici koji žive sami smatraju da imaju manje podrške od ispitanika koji žive sa partnerom i decom (videti Tabelu 8).Tabela 8 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale

nade kao i njenih domena u odnosu na porodičnu situaciju ispitanika

Živi s decom

Sa partnerom

Sa partnerom i decom

Sa roditeljima Sam

Domen AS SD AS SD AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 34,44 6,28 38,43 5,17 38,38 5,08Pozitivna očekivanja od budućnosti 10,95 2,41 12,32 2,0 12,24 1,98

Unutrašnja i spoljašnja podrška 11,41 2,4 13,09 1,96 13,28 1,77 12,71 2,03 12,19 2,21

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na nivo prihoda ispitanika

Trenutna primanja ispitanika su bila značajna na uku-pnom skoru (F(5,916)=9,629, p<0,00), u domenu pozitivno oče-kivanje od budućnosti (F(5,916)=8,895, p<0,00), u domenu sa-mopouzdanje (F(5,916)=8,223, p<0,00), i u domenu unutrašnja i spoljašnja podrška (F(5,916)=6,773, p<0,00). Šefeovim postte-stom je utvrđeno da na opštem skoru nade ispitanici koji su izvestili da imaju niske prihode i koji primaju tuđu negu i po-moć ispoljavaju niži nivo optimizma u pogledu nade od ispita-nika koji su izvestili da imaju srednje, odnosno visoke prihode.

Ispitanici koji izveštavaju o srednjoj visini prihoda su is-poljili jače pozitivno očekivanje od budućnosti u pogledu budu-ćih ciljeva od ispitanika koji su izvestili da imaju niske prihode, odnosno da primaju tuđu negu i pomoć. Ispitanici sa visokim prihodima su ispoljili jače pozitivno očekivanje od budućnosti nego ispitanici sa niskim prihodima (videti Tabelu 9).

Ispitanici sa visokim i srednjim prihodima su imali viši stepen samopouzdanja u pogledu budućnosti i izvestili su o bo-ljoj unutrašnjoj i spoljašnjoj podršci nego ispitanici sa niskim

254


prihodima i ispitanici koji su primali tuđu negu i pomoć (vi-deti Tabelu 9). Nema značajnih razlika između ispitanika bez prihoda i ostalih grupa ispitanika. Tabela 9 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na nivo prihoda ispitanika

Niski Srednji Visoki Tuđa nega i pomoć

Domen AS SD AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 35,71 5,95 38,41 5,09 40,35 4,18 36,24 5,86Pozitivna očekivanja od budućnosti 11,3 2,35 12,34 1,91 13 1,62 11,6 2,34Samopouzdanje 12,17 1,97 12,96 1,82 13,8 1,96 12,14 2,11Unutrašnja i spoljašnja podrška 12,24 2,14 13,11 1,98 13,55 1,36 12,5 2,02

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na tip smeštaja ispitanika

Dobijen je glavni efekat faktora stanovanja u domenu sa-mopouzdanje (F(3, 922)=2,919, p<0,05). Naknadnim Šefeovim testom je dobijena marginalna razlika između ispitanika koji žive u svom stanu (AS=12,83, SD=1,88) i ispitanika koji žive u stanu roditelja, partnera ili rođaka (AS=12,46, SD=1,99) (p=0,063). Ispitanici koji žive u svom stanu imaju marginalno više skorove.

Razlika u ispoljenom nivou nade s obzirom na vrstu ometenosti

Analiza varijanse je takođe primenjena kako bi se utvrdi-lo da li postoji razlika u izraženosti nade između ispitanika u odnosu na tip oštećenja koji imaju. Tako je dobijen efekat vrste ometenosti na ukupnom skoru nade (F(2,926)=30,463, p<0,00), u domenu pozitivno očekivanje od budućnosti (F(2,926)=25,630, p<0,00), u domenu samopouzdanje (F(2, 926)=26,523, p<0,00) i u domenu unutrašnja i spoljašnja podrška (F(2,926)=21,968, p<0,00). Naknadnim Šefeovim testom je utvrđeno da ispitanici koji imaju oštećenje vida imaju izraženiji ukupan nivo nade od ispitanika koji imaju motoričko oštećenje i ispitanika koji ima-ju oštećenje sluha. Razlika je bila značajna između ispitanika

255



koji imaju motoričko oštećenje i ispitanika koji imaju oštećenje sluha.

Posmatrajući pojedinačne domene uočava se da ispitani-ci sa oštećenjem vida i sa oštećenjem sluha imaju jače izraženo pozitivno očekivanje od budućnosti, samopouzdanje u pogle-du budućnosti i smatraju da imaju veći stepen podrške nego ispitanici koji imaju motoričko oštećenje (videti Tabelu 10). Ispitanici sa oštećenjem vida su ispoljili mariginalno više sko-rove nego ispitanici sa oštećenjem sluha (p=0,054) u domenu pozitivno očekivanje od budućnosti.Tabela 10 – Deskriptivne vrednosti ukupnog skora skale nade

kao i njenih domena u odnosu na vrstu ometenosti ispitanika

Oštećenje vida

Motoričko oštećenje

Oštećenje sluha

Domen AS SD AS SD AS SDUkupni skor nade 39,02 5,39 35,63 5,99 37,85 4,85Pozitivna očekivanja od budućnosti 12,54 2,11 11,32 2,41 12,11 1,78Samopouzdanje 13,17 1,96 12,05 2,06 12,8 1,75Unutrašnja i spoljašnja podrška 13,32 1,92 12,25 2,15 12,94 1,89

DISKUSIJA

Istraživanja ukazuju na to da sociodemografske varija-ble nisu bez značaja za prevladavanje primarnih i sekundarnih posledica koje ometenost nosi. Nalazi ovog istraživanja ukazu-ju na to da ispitane sociodemografske varijable utiču na način sagledavanja budućnosti, na samopouzdanje u pogledu buduć-nosti, kao i na doživljenu unutrašnju i spoljašnju podršku.

Nalaz da mlađi ispitanici, do 45 godina, ispoljavaju više optimizma i doživljavaju da imaju više unutrašnje i spoljašnje podrške nego stariji u skladu je s uverenjem da mlađi imaju veća očekivanja i bolju sposobnost anticipacije pozitivnih de-šavanja u budućnosti. Stariji uzrast je, sem toga, uglavnom po-vezan s lošijim zdravstvenim stanjem i suženom društvenom mrežom, što kod starijih osoba ometa pozitivno sagledavanje budućnosti. U prilog tome govori podatak da su stariji ispitanici

256


u Norveškoj ispoljili viši nivo nade od mlađih pripadnika opšte populacije (Rustøen et al., 2003). Između ispitanika u zrelom i aktivnom dobu (45–65 godina) i starijih ispitanika (preko 65 godina) nema značajnih razlika, pa možemo postaviti pitanje da li kod osoba s ometenošću ranije dolazi do zasićenja život-nim problemima i slabljenja mehanizama prevladavanja.

Nalaz sprovedene studije, da žene ispoljavaju viši nivo nade nego muškarci, u suprotnosti je sa rezultatima Statovog istraživanja u kojem nisu nađene polne razlike (Staats, 1989). U još jednom istraživanju, sprovedenom u Brazilu, nije utvrđena polna razlika u ispoljenoj nadi (Pacico, Zanon, Bastianello & Hutz, 2011). Moguće je da je uzrok tome druga socijalna sredi-na u kojoj su istraživanja obavljena, i da žena kao „stub porodi-ce“ u Srbiji teži pozitivnom sagledavanju budućnosti (čaša koja je polupuna) ne bi li isti način gledanja na stvarnost prenela na druge članove porodice.

Nalazi ovog istraživanja potvrđuju pretpostavku o zna-čaju obrazovnog nivoa na ispoljeni stepen nade pojedinca. Ispitanici s višim stepenom obrazovanja u poređenju sa ispi-tanicima sa nižim nivoima obrazovanja ispoljavaju više op-timizma, i smatraju da imaju viši stepen podrške. Jedino na supskali podrške razlika između ispitanika sa srednjom i s vi-sokom stručnom spremom nije utvrđena. Moguće je da viši stepen obrazovanja doprinosi većem zadovoljstvu u obavljanju aktivnosti, što je u skladu s nalazom da obavljanje aktivnosti koje su značajne za pojedinca jača doživljaj smisla (Viemero & Krause, 1998). Autorka Skale nade takođe nalazi da obrazova-niji postižu više skorove na skali (Herth,1992). Obrazovaniji ispitanici lakše uočavaju načine postizanja pozitivnih ciljeva u budućnosti i lakše uočavaju mogućnosti koje se pružaju.

Nalazi našeg istraživanja pokazuju da o značajno jačem optimizmu, samopouzdanju i doživljenoj podršci izveštavaju zaposleni ispitanici i studenti u odnosu na nezaposlene i ispi-tanike u penziji. Kod osoba s motoričkim poremećajima, za-posleni izveštavaju o većem zadovoljstvu životnom situacijom (Pawłowska-Cyprysiak et al., 2013). Takođe, između zaposlenih

257



i studenata nisu utvrđene razlike, što govori u prilog nalazu o značaju koji smislena aktivnost ima za pojedinca (Viemero & Krause, 1998). Viši nivo nade se može tumačiti i kao posledica bavljenja smisaonom aktivnošću i ostalim benefitima koje do-nosi posao.

Dalje, pokazano je da ispitanici koji su u braku ispolja-vaju više optimizma u pogledu ostvarenja budućih ciljeva u odnosu na neoženjene, razvedene i udovce. Verovatno je va-rijabla bračnog stanja vezana za socijalnu podršku koju oso-be dobijaju, a ona utiče na viši nivo nade. Značajne razlike u ispoljenom stepenu optimizma povodom ostvarenja budućih događaja i doživljenoj podršci između neoženjenih ispitanika, s jače izraženom nadom, i razvedenih i udovaca mogle bi da se delom pripišu i razlikama u uzrastu, tj. preklapanjem faktora bračnog stanja i životne dobi.

U objašnjavanju nalaza da više optimizma i podrške do-življavaju ispitanici koji žive s roditeljima, s partnerom i decom nego oni koji žive samo s decom može da se razmišlja o tome da je reč o vulnerabilnijoj grupi roditelja kojoj pojačano ula-ganje napora, s obzirom da sami odgajaju dete, ostavlja manje vremena za bavljenje sopstvenim zdravljem i za zadovoljavanje psiholoških potreba, kao i o tome da deca ne mogu da pruže istu vrstu empatije i podrške kao odrasli. Moguće je da ome-tenost u većoj meri ometa korišćenje adekvatnijih mehaniza-ma prevladavanja, povezanih i s optimističkim sagledavanjem problema u nepotpunim porodicama (u kojima roditelji s ome-tenošću žive samo s decom) nego u potpunim porodicama.

Dobijeno je da ispitanici s visokim i srednjim prihodima ispoljavaju više pozitivnih očekivanja od budućnosti u odnosu na one s niskim prihodima, dok između ispitanika s visokim i sa srednjim prihodima nema značajnih razlika. Moguće je da viši prihodi utiču na nivo opažene nade, jer se mnogi ciljevi mogu opaziti kao dostupniji. Nepostojanje razlike u nivou nade između ispitanika sa srednjim i visokim prihodima se može objasniti nalazom da kada se dostigne određen nivo zadovolje-nja egzistencijalnih potreba, dalje uvećanje materijalnog stanja

258


ne utiče na viši nivo emocionalne dobrobiti (Kahneman & Deaton, 2010). Ostaje neočekivan nalaz da između ispitanika bez prihoda i ostalih grupa ispitanika nema značajnih razlika. Moguće objašnjenje može biti da ispitanici koji su se izjasnili da nemaju prihode, zapravo nemaju „zvanične“ izvore priho-da, a da ipak privređuju za život na neki drugi način.

Sledeće važno pitanje jeste pitanje o postojanju/neposto-janju razlika u optimističkom doživljavanju životnih događaja između osoba s različitim oblicima ometenosti. Ako razlike postoje, pitanje je da li je to posledica specifičnih vrsta proble-ma s kojima se suočavaju osobe s različitim vrstama ometeno-sti, kako u savladavanju konkretnih životnih situacija tako i u socijalnim interakcijama. Ispitanici s oštećenjem vida i sluha su, u našem istraživanju, ispoljili značajno više optimizma, samopouzdanja i uverenosti u postojanju unutrašnje i spoljaš-nje podrške nego ispitanici s motoričkom ometenošću. Da li deo objašnjenja o slabijem optimističkom reagovanju osoba s motoričkim poremećajima leži u opaženoj većoj zavisnosti od drugih zbog brojnijih barijera u okruženju? Da li oni doživlja-vaju više odbijanja u socijalnim interakcijama zbog vidljivije ometenosti? Kuvalekar i saradnici su utvrdili (Kuvalekar et al., 2015) da je telesna ometenost uticala najviše na psihološki do-men kvaliteta života. U skladu s tim je nalaz Bakule (2011) da je nivo fizičke mobilnosti povezan sa zadovoljstvom u postizanju ciljeva, i sa ispoljenom nadom.

Ispitanici s oštećenjem vida su postigli značajno viši uku-pni skor na Skali nade nego ispitanici s oštećenjem sluha, ali tu razliku nosi rezultat na supskali pozitivno očekivanje od buduć-nosti. U studiji Paračomiuka i saradnika (Parachomiuk et al., 2006, prema Pawlowska-Cyprysiak et al., 2013) osobe s ošteće-njem sluha su ispoljile snažnije osećanje socijalne integracije i nezavisnosti u odnosu na osobe s telesnom ometenošću.

Nađeno je da nada i optimizam dele 64% zajedničke vari-janse (Bryant & Cvengros, 2004), tako da pretpostavka o posto-janju nekog zajedničkog imenitelja, nekog opštijeg konstrukta pozitivne usmerenosti ka budućnosti, ne može sa sigurnošću

259



da se odbaci. Bez ulaženja u dublju teorijsku razradu takve teze možemo se u tumačenju nalaza istraživanja osvrnuti na osnovne postavke teorija pozitivne psihologije. Selidžmen, jedan od glavnih zagovornika stavova pozitivne psihologije, govori o pojavi naučene bespomoćnosti, čiji je izvor u oseća-nju nemoći kod novorođenčadi i kod starih ljudi (Seligmen, 2008). Prevazilaženje osećanja bespomoćnosti zavisi od nači-na na koji se objašnjavaju razlozi neuspeha, to jest, od objaš-njavalačkog stila naučenog u detinjstvu i adolescenciji. Prema Selidžmenu, postoje individualne razlike u objašnjavalačkom stilu, optimističkom ili pesimističkom, tj. razlike u stepenu u kome smatramo da su nepovoljni događaji posledica naše greš-ke, da će posledice biti trajne i nepopravljive, da će uticati na različite aspekte našeg života i da takve događaje ne možemo da kontrolišemo. Ako objašnjavalački stil shvatimo kao jedan mehanizam prevladavanja, i ako prihvatimo Selidžmenov stav da objašnjavalački stil može da se menja, nalazi ovog istraživa-nja, s aspekta primenjivosti, ukazuju na potrebu jačanja takvog mehanizma prevladavanja kod osoba s ometenošću. Ostaje, naravno, i dalje problem nalaženja teorijskih postavki kojima bi se sa određenim stepenom izvesnosti utvrdilo da li se sklo-nost ka pozitivnom sagledavanju budućnosti, kao okosnice i koncepta nade i koncepta optimizma, uči, kako smatraju pri-stalice pozitivne psihologije, ili je reč o ličnim crtama.

ZAKLJUČAK

U ovom istraživanju utvrđeno je da su sociodemografske karakteristike povezane sa ispoljenim nivoom nade kod osoba s ometenošću. Više nade ispoljavaju mlađi ispitanici u odnosu na grupu starijih ispitanika, žene u odnosu na muškarce, obra-zovaniji u odnosu na manje obrazovane, zaposleni i studenti u odnosu na nezaposlene i penzionere, oženjeni i neoženjeni u odnosu na razvedene i udovce, oženjeni u odnosu na neo-ženjene, oni koji žive sa partnerom, s partnerom i decom ili s roditeljima u odnosu na one koji žive samo s decom, ispitanici

260


s visokim ili srednjim prihodima u odnosu na one sa niskim prihodima, ispitanici sa senzornim oštećenjem u odnosu na osobe sa motoričkim poremećajem, kao i ispitanici s ošteće-njem vida u odnosu na ispitanike s oštećenjem sluha.

Zaposlenje ili neka druga značajna aktivnost se, kao i so-cijalna podrška, moraju uzeti u obzir kada se prave interventni programi za osobe s ometenošću. U pogledu programa psiho-loške pomoći osobama s ometenošću mogu se uvesti strategije podsticanja nade i smanjenja osećanja beznadežnosti i nauče-ne bespomoćnosti. U interakciji sa klijentima se može koristiti Selidžmenov optimistički stil objašnjavanja životnih događaja koji može da se uči.

LITERATURA

1. Alves, S. G., Gardona, R. G. B., Reis, B. C., Vilela, L. H. R., & Salomé, G. M. (2013). Association of sociodemographic effects and injury to feelings of powerlessness and hope in individuals with venous ulcers. Revista Brasileira de Cirurgia Plástica, 28(4), 671–678.

2. Bandura, A. (1982). The assessment and predictive generality of self-percepts of efficacy. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 13, 195–199.

3. Bakula, A., Kovačević, D., Sarilar, M., Palijan, Z., & Kovač, M. (2011). Quality of life in people with physical disabilities. Collegium Antropologicum, 35(2), 247–253.

4. Benzein, E., & Saveman, B. I. (1998). One step towards the understanding of hope: A concept analysis. International Journal of Nursing Studies, 35(6), 322–329.

5. Bryant, F. B., & Cvengros, J. A. (2004). Distinguishing hope and pptimism: two sides of a coin or two separate coins? Journal of Social and Clinical Psychology, 23(2), 273–302.

6. Curry, L. A., Snyder, C. R., Cook, D. L., Ruby, B. C, & Rehm, M. (1997). Role of hope in academic and sport achievement. Journal of Personality and Social Psychology, 73(6), 1257–1267.

261



7. Dorsett, P. (2010). The importance of hope in coping with severe acquired disability. Australian Social Work, 63(1), 83–102.

8. Dufault, K., & Martocchio, B. (1985). Hope its spheres and dimensions. Nursing Clinics of North America, 20(2), 379–391.

9. Epstein, S., & Meier, P. (1989). Constructive thinking: Abroad coping variable with specific components. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 332–350.

10. Frank, J. (1971). Therapeutic factors in psychotherapy. American Journal of Psychotherapy, 25, 350–361.

11. Freud, S. (1905). Three essays on sexuality. Standard Edition VII.12. Gull, M., & Nizami, N. (2015). Comparative study of hope and

psychological well-being among the parents of physically and intellectually disabled children. International Journal of Modern Social Sciences, 4(2), 143–152.

13. Herth, K. (1992). Abbreviated instrument to measure hope: development and psychometric evaluation. Journal of Advanced Nursing, 17(10), 1251–1259.

14. Herth, K. (2000). Enhancing hope in people with a first recurrence of cancer. Journal of Advanced Nursing, 32(6), 1431–1441.

15. Herth, K. (2001). Development and implementation of a hope intervention program. Oncology Nursing Forum, 28(6), 1009–1017.

16. Kahneman, D., & Deaton, A. (2010). High income improves evaluation of life but not emotional well-being. Proceedings of the National Academy of Sciencis, 107(38), 16489–16493.

17. Kent, B. (2005). The role of hope in adjustment to acquired hearing loss. Doktorska teza, Massey University, Palmerstone North, Aoteraoa, New Zeland.

18. Kuvalekar, K., Kamath, R., Ashok, L., Shetty, B., Mayya, S., & Chandrasekaran, V. (2015). Quality of life among persons with physical disability in udupi taluk: A cross sectional study. Journal of Family Medicine Primary Care, 4(1), 69–73.

19. Ma, Q., Liu, X., Chang, N., Jin, L., & Zhang, Q. (2014). The relationship between acceptance of disability and hope level in patients with total laryngectomy. Chinese Journal of Practical Nursing, 30(35), 43–45.

262


20. McGee, R. F. (1984). Hope: A factor influencing crisis resolution. Advances in Nursing Science, 6(4), 34–44.

21. Menninger, K. (1959). The academic lecture: Hope. American Journal of Psychiatry, 116(6), 481–491.

22. Nishizawa, S. (1996). The religiousness and subjective well-being of Japanese student: Rationale of the psychic well-being scale. Journal of Hokkai Gakuen University, 90, 55–79.

23. Pacico, J. C., Zanon, C., Bastianello, M. R., & Hutz, C. S. (2011). Adaptation and validation of the Hope Index for Brazilian adolescents. Psicologia: Reflexão e Crítica, 24(4), 666–670.

24. Pawłowska-Cyprysiak, K., Konarska, M., & Żołnierczyk-Zreda, D. (2013). Self-perceived quality of life of people with physical disabilities and labour force participation. International Journal of Occupational Safety and Ergonomics, 19(2), 185–194.

25. Peterson, C., & Seligman, M. E. (1987). Explanatory style and illness. Journal of Personality, 55(2), 237–265.

26. Piazza, D., Holcombe, J., Foote, A., Paul, P., Sylvia, L., & Daffin, P. (1991). Hope, social support and self-esteem of patients with spinal cord injuries. Journal of Neuroscience Nursing, 23, 224–230.

27. Rustøen T., Wahl, A. K., Hanestad, B. R., Lerdal, A., Miaskowski, C., & Moum, T. (2003). Hope in the general Norwegian population, measured using the Herth Hope Index. Palliat Support Care, 1(4), 309–318.

28. Salomé, G. M., de Almeida, S. A., & Ferreira, L. M. (2015). Association of sociodemographic factors with hope for cure, religiosity, and spirituality in patients with venous ulcers. Advanced Skin Wound Care, 28(2), 76–82.

29. Scheier, M. F., & Carver, C. S. (1985). Optimism, coping, and health: assessment and implications of generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4(3), 219–247.

30. Seligman, M. (2008). Naučeni optimizam. Beograd: Zavod za udžbenike.

31. Snyder, R. (2000). Handbook of hope. San Diego: CA: Academic Press.

32. Snyder, C. R., Rand, K. L., & Sigmon, D. R. (2002). Hope theory: A member of the positive psychology family. In C. R. Snyder &

263



S. J. Lopez (Eds), Handbook of positive psychology (pp. 257–276). London: Oxford University Press.

33. Staats, S. (1989). Hope - A comparison of two self-report measures for adults. Journal of Personality Assessment, 53(2), 366–375.

34. Van Lit, A., & Kayes, N. (2014). A narrative review of hope after spinal cord injury: Implications for physiotherapy New Zealand. Journal of Physiotherapy, 42(1), 33–41.

35. Viemero, V., & Krause, C. (1998). Quality of life in individuals with physical disabilities. Psychotherapy and Psychosomatics, 67(6), 317–322.

36. Yalom, D. (1995). The theory and practice of group psychotherapy. New York: Basic Books.

264


HALF-EMPTY OR HALF-FULL GLASS: THE IMPACT OF SOCIODEMOGRAPHIC VARIABLES AND TYPE OF DISABILITY ON

OPTIMISM OF PERSONS WITH PHYSICAL AND SENSORY IMPAIRMENTSNada Dragojević, Ivona Milačić Vidojević, Marija Čolić

University of Belgrade – Faculty of Special Education and Rehabilitation

Summary

Hope has a special importance for persons with disabilities, who are often overwhelmed with negative emotions of sadness, anxiety and fear of the future. The concept of hope can be determined as inner strength which helps in overcoming the effects of negative life circumstances. The aim of the study was to determine the overall level of hope in three groups of persons with disability, and to establish its relationship with sociodemographic variables. The sample (N=929) consisted of persons with physical disabilities (N=351), hearing impairments (N=337) and visual impairments (N=241). The following scales were applied: Herth Hope Index (HHI) and Sociodemographic questionnaire. The results indicate that younger participants expressed higher level of hope compared to older participants, women compared to the men, more educated participants had more hope than participants with lower educational level, employed participants and students had more hope than unemployed and retired participants, married and unmarried participants had more hope than divorced and widowed participants, participants who live with a partner, with a partner and children or with parents had more hope than participants who live only with children, and participants with higher income had more hope than participants with lower income. Persons with sensory impairments expressed higher optimism regarding future goals, higher optimism for overcoming problems, and higher optimism for receiving outside support compared to persons with physical disabilities.

Key words: hope, persons with physical disabilities, persons with hearing impairments, persons with visual impairments, sociodemographic characteristics

Primljeno: 16.02.2016. Prihvaćeno: 18.07.2016.

da li je čaša poluprazna ili polupuna: sociodemografske varijable i

Documents