deneysel desenler ve türleri

7/26/2019 Deneysel Desenler Ve Türleri

http://slidepdf.com/reader/full/deneysel-desenler-ve-tuerleri 1/16

ARAŞTIRMANIN DİZAYNI VE VERİ ANALİZİ

DENEYSEL DESENLER

0



DENEYSEL DESENLER

Araştırmada desen geliştirme sosyal bilimler üzerine araştırma yapanlar için önemli

bir konudur. Geçerli ve güvenilir bilimsel bilgiye ulaşmak, bilimsel araştırmanın temel

amacıdır.

Araştırma deseni (modeli), araştırmacının sorularını cevaplamak ya da ipotezlerini

test etmek amacıyla araştırmacı tara!ından geliştirilen bir plandır. "#üyüköztürk ve ark., $0%%&

Araştırma desenlerini veri toplama tekni'ine göre ikiye ayırmak mümkündür.

#elgesel "documentery& araştırmalar, kütüpane ve arşiv taramasına dayanır.

Görgül "ampirik& araştırmalar ise araştırma sorularını yanıtlamak ya da ipotezlerini

test etmek için itiyaç duyulan verilerin gözlem ile toplanmasını gerektirir. Görgül

araştırmalar deneysel ve tarama türü araştırma desenleri olarak iki başlıkta ele alınabilir.

(eneysel desenlere başlamadan önce deneyi tanımlayalım. (eney) bilimsel bir gerçe'i

göstermek, bir yasayı do'rulamak, bir varsayımı "ipotezi& kanıtlamak amacıyla yapılan

işlem, tecrübe. "*(+&

(eneysel desen "model& ise araştırmacını kontrolü altında de'işkenler arasındaki

nedensonuç ilişkilerini keş!etmek için gözlenmek istenen verilerin üretildi'i araştırma

alanıdır "#üyüköztürk, $000) +arasar, $00-) encer, %/1&. #u araştırmada ba'ımsız

de'işkendeki de'işimin "varyansın&, ba'ımlı de'işkendeki de'işime etkisi anlaşılmaya

çalışılır.

2raenkel ve 3allen, tüm deneysel araştırmaların altında yatan temel !ikri, 4bazı şeyleri

dene ve neler olup bitti'ini sistematik olarak gözle5 şeklinde açıklamaktadır. 6azarlar,

deneysel desenlerin iki temel koşulunu ise şu şekilde açıklamaktadırlar7

%& #a'ımlı de'işken üzerindeki etkileri karşılaştırılan ve ba'ımsız de'işkeni

tanımlayan en az iki !arklı koşulun olması)

$& #a'ımsız de'işkenin araştırmacı tara!ından do'rudan manipüle edilmesidir.

%



(eneysel deseni tanımlarken kullandı'ımız de'işken kavramı ise, bir deneyin gidişatı

do'rultusunda, de'işebilir olan de'erlerin niceli'ini i!ade eder.

a!ımlı De!iş"en (de#endent $aria%le)& #a'ımlı de'işken nedensonuç ilişkisindeki

4sonuç5 anlamına gelmektir. #u ilişki matematikte 68 !"9& olarak gösterilir ve 6 ba'ımlı

de'işkeni temsil eder ":ovardao'lu, $000) s.;&.

a!ımsı' De!iş"en (inde#endent $aria%le)& #ir araştırmada, ba'ımlı de'işken

üzerindeki etkisi incelenen de'işkene ba'ımsız de'işken denir. <atematikteki 68 !"9& eşitli'i

temel alınırsa, 9 ba'ımsız de'işkendir ":ovardao'lu, $000&.

#ir araştırmanın genel olarak iki temel ede!i vardır. #unlardan biri, ba'ımsız

de'işkenin etkisi akkında gerçekçi, bir sonuca ulaşmak) di'eri ise araştırmadan elde edilen

bulguları çeşitli evren ve ortamlara genelleyebilmektir. =iteratürde bu iki ede!, iç ve dış

geçerlik olarak adlandırılmaktadır ":ovardao'lu, $000&.

#a'ımsız de'işkenin etkisi konusunda gerçekçi bir !ikir saibi olmak için alınması

gereken önlemler i eerli" konusuyla ba'lantılıdır. #a'ımsız de'işkenin etkisini gözlemek

için alınan önlemler, uygulanan kontrol teknikleri, iç geçerli'i arttıran etkenlerdir. Dış

eerli" , bulguların genellenebilme derecesidir. #ulguların genellenebildi'i evren büyüdükçe,

araştırmanın dış geçerli'i artacaktır ":ovardao'lu, $000&.

>rne'in) +anser astalı'ının tedavisi için ?% ve ?$ ilaçlarının geliştirildi'ini

düşünelim. #u örnekte ba'ımlı de'işken) kanser astalı'ının iyileşme durumudur. #a'ımsız

de'işken ise ?% ve ?$ ilaçlarıdır. #a'ımlı de'işken olan kanser astalı'ının iyileşme

durumunda meydana gelen gelişmenin nedeni ?% veya ?$ ilaçları ise araştırmanın iç geçerli'i

sa'lanmış olur. ? şirketinin geliştirdi'i ilaçlar "?% ve ?$& kanseri iyileştiriyor, diyebiliyorsak

araştırmanın dış geçerli'i sa'lanmış olur.

Araştırmalarda iç ve dış geçerli'i tedit eden pek çok !aktör vardır. #u !aktörlerden

bazıları şunlardır7

İ *eerli!i Te+dit Eden ,a"t-rler&

$



1. Denek Seçimi: >rnekleme seçilen elemanlar "denekler& ya eşleştirilerek ya da

yansız atama ile gruplara ayrılmalıdır. 6anlı gruplama yapılırsa daa başlangıçta ayrı özellikte

grupların do'masına neden olabilir. >rne'in) geleneksel yöntem ile yapılandırmacı yöntemin

problem çözme becerileri üzerine etkisinin araştırıldı'ı bir araştırmada, denek gruplarından

birini daa zeki ö'rencilerden oluşturursak, bu ö'retim yöntemlerinin deneme sonuçlarının

karşılaştırılmasına engel olabilir.

2. Deneklerin Olgunlaşması: (eneklerin zamanla !izyolo@ik ve psikolo@ik yönlerden

olgunlaşması "de'işmesi& ba'ımlı de'işken üzerinde görülebilecek, deney öncesideney

sonrası ayrılı'ın bir nedeni olabilir. 2izyolo@ik ve psikolo@ik de'işmelerin ızlı oldu'u

deneklerle yapılan araştırmalarda bu !aktöre dikkat edilmesi gerekir. >rne'in) ergenlik

ça'ında olan bir grupla yapılan araştırmada gelişim çok ızlı oldu'u için sonuçlar !arklı

çıkabilir.

3. Veri Toplama Aracı: *estlerin !arklı kişilerce verilmesi, deney öncesideney

sonrası !arklı testlerin uygulanması sonuçların !arklı çıkmasına neden olabilir. #u nedenle

olabildi'ince aynı işlemler uygulanmalıdır. >rne'in) ılıman bir ö'retmenle sert tutumlu bir

ö'retmenin uyguladı'ı teste ö'renciler !arklı tutumda yanıt verebilir. eya veriyi e'er

gözlemciler topluyorsa !arklı gözlemciler olayları !arklı de'erlendirebilir.

4. Deneklerin Geçmişi: (eneklerin geçmiş yaşantılarıyla ilgili bilinmeyen bir

de'işken, denekleri etkileyebilir. Araştırmacılar deneklerin geçmiş etkilerinden sakınmak için,

aynı deneyimlere saip denek grupları seçerler.

. Denek !a"#ı $%kisi: denekler deney başladıktan sonra çeşitli nedenlerle deneyden

ayrılabilirler. (enek kaybının sonuçlar üzerindeki etkisini azaltmak için büyük denek grupları

seçilmelidir. >rne'in %0 kişilik bir gruptan iki kişinin ayrılmasında etkilenme oranı B $0 iken

-0 kişilik bir gruptan iki kişinin ayrılmasında bu oran B CDtür.

&. 'n%es% ( Dene" 'ncesi 'lç)m* $%kisi: Aynı testin aynı deneklere belirli aralıklarla

iki kez uygulanması kişinin >ntest uygulamasıyla testin !ormuna ve içeri'ine aşina olması

nedeniyle sontest puanları üzerinde belli bir etkiye saip olabilir. >ntest denekler için

güdüleyici, uyarıcı olabilir.

;



Dene.sel Desenleri Temel /'elli"leri

2raenkel ve 3allen "$00&, deneysel desenlerin dört temel özelli'inden

basetmektedir.

1. Grupların !arşılaş%ırılması: (eneysel çalışmalarda genelde bir deney ve bir

kontrol grubu vardır. H'itim araştırmalarında er iki grupta genellikle işlem alır. >rne'in)

bilgisayar destekli e'itimin geleneksel yönteme göre ö'renme üzerindeki etkilerini inceleyen

bir araştırmacı, kontrol grubunda do'al süreçte ders işlenirken deney grubunda bu sürece ek

olarak bilgisayar destekli e'itim uygulamalarını da alır.

2. 0aımsı Deişkenin 5anip)le $ilmesi: Araştırmacı ba'ımsız de'işkenin ne

şekilde uygulanaca'ına karar verir. Ayrıca birde manipüle edilemeyen de'işkenler vardır.

>rne'in) bir e'itim araştırmasında cinsiyet, yaş, yerleşim birimi vb. #unlara seçilmiş

de'işkenler denir.

3. Seçkisilik: eçkisizli'i açıklamadan önce seçkisiz atamayı tanımlayalım. eçkisiz

atama deneklerin kontrol ya da deney grubuna yansız olarak atanmasıdır. #urada seçilecek

olan elemanların epsinin seçilme olasılı'ı birbirine eşittir. +üçük gruplar için seçkisiz

atamanın pek işe yaramadı'ı söylenebilir. #üyük gruplarda oldu'u durumlarda denk grupların

elde edilme olasılı'ı artar. eçkisiz atamaya izin verilmeyen veya mümkün olmadı'ı

durumlarda olabilir. #öyle durumlarda araştırmacı azır gruplar üzerinde çalışabilir.

4. Dışsal Deişkenleri !on%rol): (eneysel çalışmalarda araştırmacının çok !azla

kontrol olana'ı vardır. #a'ımlı de'işken ile ilişkisi olan ancak çalışmada test edilmeyecek

olan ve dışsal de'işkenler olarak bilinen de'işkenlerin kontrol edilmesi iç ve dış geçerli'i de

arttıracaktır. #ir deneysel çalışmada dışsal de'işkenlerin etkisini azaltmak veya kaldırmak

için şu yöntemler kullanılabilir "#üyüköztürk ve ark., $0%%&7

a. Seçkisilik: Gruplara seçkisiz atama varsa gruplar denk kabul edilir.

-



#. Dışsal eişkeni sa#i% %u%mak: >rne'in) cinsiyet ba'ımlı de'işken üzerinde

etkili ise grubu sadece kızlardan seçmek.

c. Dışsal eişkeni çalışma"a 67il e%mek: #ir önceki örnekte çalışmada em

kızlar em erkeler varsa sonuçta cinsiyetin etkisini istatistiksel modele dIil

etmek.

. $şleş%irme: (ışsal de'işkene göre deneklerin eşleştirilmesi ve iki gruba

ayrılması sonucunda !arkın sadece deneysel işlemden kaynaklandı'ı iddia

edilebilir.

e. !o8ar"ans analii: #ir deneysel işlemin ya da !aktörün ba'ımlı de'işken

üzerindeki etkisi incelenirken ba'ımlı de'işkenle ilişkili oldu'u düşünülen

bir ya da daa çok de'işkenin kontrol edilerek, ortalama puanların

karşılaştırılmasının tanımlayan kovaryans analizidir. "#üyüköztürk, $00/&

DENEYSEL DESEN T0RLERİ

(eneysel desenleri seçkisizlik temelinde ve deneme koşullarına göre olmak üzere iki

temel grupta toplayabiliriz.

1. SE12İSİZLİ2 TEMELİNDE DENEYSEL DESEN T0RLERİ



Şe"il343

eçkisizlik *emelinde (eneysel (esen Feşitleri

eçkisizlik temelinde deneysel desenleri zayı!, gerçek ve yarı deneysel desenler olmak

üzere ; grupta toplayabiliriz.

1.1. 9a"ı Dene"sel Desenler

Jayı! desenlerin ortak özelli'i desende iç geçerlili'i tedit eden !aktörlerin kontrol

edilememesi ve seçkisizli'in söz konusu olmamasıdır.

1.1.1. Te" r5# -ntest6sontest desen

*ek bir grup

Kygulama öncesi öntest

Kygulama sonrası sontest

Aynı denekler

Aynı ölçme araçları kullanılır.

eçkisizlik ve eşleştirme yoktur.

*r5# /ntest İşlem Sontest



* 74 8 79

Ta%lo343 *ek grup öntestsontest desen "*e one group pretestposttest design&

1.1.2. Stati" r5# "arşılaştırmalı desen

:azır gruplar kullanılır.

eçkisiz atama ve eşleştirme yoktur.

(eney ve kontrol grubu vardır.

*r5# İşlem Sontest

D 8 74

2 79

Ta%lo393 tatik grup karşılaştırmalı desen "*e staticgroup comparison design&

1.1.3. Stati" r5# -ntest6sontest desen

eçkisiz atama yoktur.

Grupların başlangıçtaki nitelikleri de'işimin ölçülmesine ve test edilmesine imkIn

verir.

(esen işlem koşulları ve tekrarlı ölçümler vardır.


* 74 8 7:

2 79 7;

Ta%lo3:3 tatik grup öntestsontest desen "*e staticgroup pretestposttest design&

1.2. Gerçek Dene"sel Desenler

1.2.1. /ntest6sontest "ontrol r5#l5 se"isi' desen

1



H'itim ve psikolo@ide kullanılır.

eçkisiz atama ile iki grup oluşturulur.

#a'ımlı de'işken ile ilgili ölçümler alınır.


R D (dene.) 74 8 7:

R 2 ("ontrol) 79 7;

Ta%lo3;3 >ntestsontest kontrol gruplu seçkisiz desen "*e randomized pretestpostest

control group design&

1.2.2. Sontest "ontrol r5#l5 se"isi' desen

#a'ımlı de'işkene ait ölçümler elde etmek için öntest yapılmaz.


R D (dene.) 8 7:

R 2 ("ontrol) 7;

Ta%lo3<3 ontest kontrol gruplu seçkisiz desen "*e randomized posttestonly control

group design&

1.2.3. Eşleştirilmiş se"isi' desen

1.2.3.1./ntest6sontest eşleştirilmiş r5#l5 se"isi' desen


/



D (dene.) <L 74 8 7:

2 ("ontrol) <L 79 7;

Ta%lo3=3 >ntestsontest eşleştirilmiş gruplu seçkisiz grup

1.2.3.2.Sontest eşleştirilmiş r5#l5 se"isi' desen


D(dene.) <L 8 7:

2 ("ontrol) <L 7;

Ta%lo3>3 ontest eşleştirilmiş gruplu seçkisiz desen

1.3. ;arı Dene"sel Desenler

eçkisiz atama içermezM

1.3.1. Eşleştirilmiş desen

eçkisiz atama içermez

:azır gruplardan ikisi belli de'işkenlere göre eşleştirilir.

Hşleştirilen gruplar işlem grubuna seçkisiz atanır.

(eney öncesi öntest verilebilir ya da verilmeyebilir.

1.3.1.1./ntest6sontest eşleştirilmiş "ontrol r5#l5 desen


D (dene.) < 74 8 7:

2 ("ontrol) < 79 7;

%0



Ta%lo3?3 >ntestsontest eşleştirilmiş kontrol gruplu desen

1.3.1.2.Sontest eşleştirilmiş "ontrol r5#l5 desen


D (dene.) < 8 74

2 ("ontrol) < 79

Ta%lo3@3 ontest eşleştirilmiş kontrol gruplu desen

1.3.2. Zaman serisi desen

*r5# İşlem -nesi -lmeler İşlem İşlem sonrası -lmeler

* N% N$ N; NC 8 N- N N N1

Ta%lo34B3 Jaman serisi desen "*ime series design&

*ek bir grup üzerinde ? işleminin etkisi test etmek için,

(eney öncesi ve sonrası birçok test uygulanır.

Aynı kişiler üzerinde ve aynı de'işkene ait ölçümler yapılır.

>ncesine göre dikkate de'er bir de'işmenin olması ve sonrasında kararlılık

göstermesi işlemin ba'ımlı de'işken üzerinde etkili oldu'unu gösterir.

*ekrarlı ölçümlerin sayısı probleme göre de'işir.

Jamana ba'lı de'işim göstermek için çizgi gra!i'i kullanılır.

? ekseni a!ta, ay, yıl vb. gösterir.

6 de'işkeni ise ölçülen ba'ımlı de'işkene ait de'erleri gösterir.

%%



*estin öncesi ve sonrası ile ilgilenilir ancak temek odak deneyin emen öncesi ve

emen sonrası arasındaki !arktır.

*raCi"343 Jaman serisi deseni için örnek

2. DENEME 27ŞLLARINA */RE DENEYSEL DESEN T0RLERİ

(,A2T/RYEL DESENLER)

#a'ımlı de'işken üzerinde aynı zamanda iki ya da daa !azla ba'ımsız de'işkenin"!aktörün& etkinlerini incelenmesine olanak tanır.

#a'ımsız de'işkenlerin ba'ımlı de'işken üzerindeki ortak etkisini de test edebilir.

Şe"il393 (eneme +oşullarına Göre (eneysel (esen Feşitleri

2.1. *r5#lararası Ca"t-r.el desenler

%$



Eki !arklı ö'retim yönetiminin "drama ile ö'retim ile karikatürle ö'retim& Engilizce

ö'renme düzeyi üzerindeki etkilerinin araştırıldı'ı bir çalışmada, araştırmacı

cinsiyetin etkisi ile uygulanan yöntem ile cinsiyetin ortak etkisini de test edebilir.

*r5#

(,a"t-r 4)

insi.et

(,a"t-r 9)İşlem Sontest

(eney % %. +adın ?% "(rama& N% "Eng. *esti&

$. Hrkek ?% "(rama& N$ "Eng. *esti&

(eney $ %. +adın ?$ "+arikatür& N; "Eng. *esti&

$. Hrkek ?$ "+arikatür& NC "Eng. *esti&

Ta%lo3443 Gruplar Arası 2aktöryel (esenler "#etOeen groups !actorial design&

>LPH+

2.2. *r5#larii Ca"t-r.el desenler

Hn az iki ba'ımsız de'işkenin ba'ımlı de'işken üzerindeki temel etkilerini ve

ortak etkilerini test etmeye olanak verir.

/rne"&

:ar! türünün "normal ve italik& ve ece uzunlu'unun "iki ar! ve üç ar!& atırlama

düzeyine etkisinin incelendi'i bir çalışma düşünelim.

(eneme koşulu için eş gruplar oluşturdu'unu alt grupları da seçkisiz atadı'ını

varsayalım.

*r5#

İliş"ili /lFmler

A4 (Normal) A9 (İtali")#%

"iki ar!&

#$

"üç ar!&

#%

"iki ar!&

#$

"üç ar!&

G N% N$ N; NC

Ta%lo3493 Gruplariçi 2aktöryel (esenler "3itin groups !actorial design& >LPH+

Falışmada, normal ar! türünde iki ve üç ar!li ecelerin) italik ar! türünde yineiki ve üç ar!li ecelerin ezberlettirilir.

%;



(aa sonra ezberlenen ecelerin atırlanma düzeyleri ölçülür.

Htki testlerini yapmak için APNA"tek yönlü varyans analizi& kullanılır.

Aynı deneklerle geliştirilen bu çalışmada ölçmeler arası makul süreler bırakılması

ölçmede sıra etkisinin kontrolünde önem kazanır.

2.3. 2arışı" desenler

#a'ımlı de'işken üzerinde etkisi incelenen en az iki ba'ımsız de'işken var.

#a'ımsız de'işkenlerden biri deneysel işlem koşullarını, di'eri deneklerin !arklı

zamanlardaki tekrarlı ölçümlerini tanımlar.

DenemelerG te"rarlı -lFmler()

G r u p " A &

A

#% #$ . . . #Q

A% . . . . . .

A$ . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

A p . . . . . .

Ta%lo34:3 +arışık desen "<i9ed design&

%C



2AYNA2LAR

#üyüköztürk, Rener. "$00%&. (eneysel (esenler. Ankara7 Segem 6ayıncılık.

#üyüköztürk, Rener. "$00/&. eri Analizi Hl +itabı. "%0. baskı&. Ankara7 Segem Akademi.

#üyüköztürk, R., Fakmak, H. +., Akgün, >. A., +aradeniz, R., (emirel, 2. "$0%%&. #ilimsel

Araştırma 6öntemleri. "1.baskı&. Ankara7 Segem Akademi.

2raenkel, T. L. U 3allen, P. H. "$00/&. :oO to design and evaluate researc in education.

". baskı&. PeO 6ork7 <cGraO:ill Enternational Hdition.

:ovardao'lu, elim. "$000&. (avranış #ilimleri Eçin Araştırma *eknikleri. Ankara7 HGA

6ayınları.

+arasar, Piyazi. "$00-&. #ilimsel Araştırma 6öntemi "%-. baskı&. Ankara7 Pobel 6ayın

(a'ıtım.

*ürk (il +urumu "ttp7VVtdkterim.gov.trVbtsV&

%-

http://tdkterim.gov.tr/bts/

http://tdkterim.gov.tr/bts/

deneysel desenler ve türleri

Documents