Chu Traàn Minh

ÑÒA LÍ TÖÏ NHIEÂN VIEÄT NAM

CHÖÔNG I: ÑAËC ÑIEÅM CHUNG CUÛA ÑÒA LÍ TÖÏ NHIEÂN VIEÄT NAM

I. VÒ TRÍ – ÑÒA LÍ – GIÔÙI HAÏN: 1. Vị trí :

Phần đất liền :– Điểm cực Bắc : 22022’B ( Lũng Cú – Hà Giang )– Điểm cực Nam: 8030’B ( Xó rạch Tàu – Năm Căn – Cà Mau )– Điểm cực Động : 109024’Đ ( bán đảo Hòn Gốm – Khánh Hoà )– Điểm cực Tây : 102010’Đ ( Apachải ) Trên biển :– Bao gồm vùng nội thủy ( từ bờ biển đến đường cơ sở )– Từ đường cơ sở ra 12 hải lí là vùng lãnh hải, thêm 12 hải lí nữa là vùng chuyển tiếp– Từ đường cơ sờ ra 200 hải lí là vùng đặc quyền kinh tế ( 1 hải lí = 1852 m )– Nếu tính từ 2 quần đảo Hoàng Sa và trường Sa thì giới hạm phía đông của Việt Nam đến

1170 Đ, phía nam xuống đến 60B.

→ Việt Nam nằm gọn trong vùng nội chí tuyến Bắc bán cầu có chế độ khí hậu nóng ẩm quanh năm, là trung tâm của Đông Nam Á với hai mặt giáp biển vừa gắn liền với lục địa Á – Âu vừa thông ra Thái Bình Dương

2. Dieän tích : Phaàn ñaát lieàn :

Dieän tích 330.991 km2, traûi daøi theo höôøng Baéc – Nam hôn 2000km. chieàu ngang tuyø nôi roäng nhaát laø 600km ( Baéc Boä ), heïp nhaát laø 50km ( Quaûng Bình ). Rieäng ñöôøng bôø bieån daøi 3260km ( chöa tính caùc ñaûo ).

Phaàn treân bieån :– Rieäng phaàn maët nöôùc thuoäc laõnh haûi Vieät Nam roäng khoaûng

1 trieäu km2 trong ñoù coù haøng nghìn ñaûo lôùn nhoû, taäp trung nhieàu nhaát laø ôû vònh Baéc Boä vaø vònh Thaùi Lan.

– Moät soá ñaûo lôùn: caùi Baàu, Caùi Baøn, Caùt Baø, Phuù Quoác, Coân Sôn

– Coù hai quaàn ñaûo chính laø Hoaøng Sa, Tröôøng Sa

3. Bieân giôùi : Vieät Nam coù ñöôøng bieân giôùi tieáp giaùp vôùi nhieàu nöôùc treân ñaát lieàn keå caû bieån Treân ñaát lieàn :

– Phía baéc giaùp Trung Quoác ñöôøng bieân giôùi daøi 1400km

1

Chu Traàn Minh

– Phía taây giaùp Laøo ñöôøng bieân giôùi daøi 2067km; Campuchia coù ñöôøng bieân giôùi daøi 1080km.

Treân bieån : Vieät Nam tieáp giaùp vôùi nhieàu nöôùc.– Tieáp giaùp vôùi Trung Quoác, Ñaøi Loan, Philippin, Indonesia, Brunaây,

Malaysia, Thaùi Lan, Campuchia.– Ñeán nay veà phaân bieät ranh giôùi treân bieån chöa roõ raøng tröø

Trung Quoác ( taïi vònh Baéc Boä Vieät Nam chieám 53,3% dieäb tích, Trung Quoác chieám 46,7% dieän tích), ñoái vôùi caùc quoác gia coøn laïi vaãn coøn tranh chaáp maëc duø VN coù ñuû chöùng cöù veà LS chöùng minh nguoàn goác 2 quaàn ñaûo Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa laø cuûa VN

II.ÑAËC ÑIEÅM CHUNG 1. Vieät Nam coù tính bieån ( Haûi döông) lôùn nhaát so vôùi caùc nöôùc

treân baùn ñaûo Trung Aán : – Vôùi hình daïng chöõ S hai maët giaùp bieån, neáu laáy dieän tích chia cho

chieàu daøi ñöôøng bôø bieån thì cöù 100km2 thì coù 1km bôø bieån ( gaáp 6 laàn trung bình TG ), neáu laáy dieän tích ñaát lieàn so vôùi dieän tích bieån cuûa VN thì cöù 1 km2 ñaát lieàn coù 4km2 bieån ( gaáp 1,7 laàn trung bình TG )→ Qua ñoù coù theå giaûi thích ñöôïc taïi sao thöïc vaät ôû Vieät Nam laïi xanh töôi quanh naêm.

– Bieån Ñoâng laø moät bieån kín vôùi dieän tích 3,447 trieäu km2 chöùa 4 trieäu m3 nöôùc, ñay laø vuøng döï tröõ aåm vaø nöôùc lôùn ( thöù 2 TBD vaø thöù 3 TG ). Vì vaäy caùc loaïi gioù thoåi vaøo VN mang löôïng aåm khaù lôùn vaø gaây möa to vaøo muøa haï laøm cho ñoä aåm khoâng khí luoân treân 80% neân caây coái xanh töôi quanh naêm cuõng nhö quaù trình phong hoaù dieãn ra nhanh → Caùc taàng ñaát töông ñoái daày

– Bieån Ñoâng raát giaøu veà taøi nguyeân:+ Coù nhieàu loaïi thuûy haûi saûn coù giaù trò kinh teá cao nhö toâm

huøm, möïc, cua,rong bieån, ñoài moài, yeán xaøo vaø nhieàu loaïi caù.+ Ngoaøi ra theàm luïc ñòa coøn coù nhieàu khoaùng saûn nhaát laø daàu

moû vaø kí ñoát.+ Treân bieån coù nhieàu caûnh ñeïp, khí haäu trong laønh thuaän lôïi

phaùt trieån nhieàu khu du lòch noåi tieáng nhö: vònh Haõ Long, Ñoà Sôn, Saàm Sôn, Nha Trang, Vuõng Taøu, Haø Tieân…

+ Ngoaøi ra bieån coøn coù giaù trò raát lôùn veà giao thoâng haøng haûi noäi ñòa vaø quoác teá , cuõng nhö nhieàu nôi coù ñòa hình thuaän lôïi ñeå xaây döïng caûng lôùn ( Quaûng Ninh, Ñaø Naüng, Cam Ranh, Vuõng Taøu… )

2. Vieät Nam laø nöôùc coù nhieàu ñoài nuùi, ñoàng baèng chæ laø nhöõng chaâu thoå ven bieån vôùi toång dieän tích khoâng quaù ¼ laõnh thoå.

2

Chu Traàn Minh

– Ñoài nuùi chieám ¾ dieän tích laøm aûnh höôûng raát lôùn ñeán caùc ñaëc ñieåm töï nhieân khaùc cuûa VN:

– Tính ¾ ñoài nuùi khieán cho caûnh quan töï nhieân raát ña daïng, vôùi nhieàu neàn ñòa chaát, nhieàu kieåu ñòa hình, nhieàu kieåu khí haäu.

– Heä thoáng nuùi ôû VN ña daïng vaø phaân baäc ( thôøi gian naâng khaùc nhau, cöôøng ñoä naâng khaùc nhau…) 70% dieân tích döôùi 500m, töø 500 – 1000m chieám 15% dieän tích, töø 1000 – 2000m chieám 14% dieän tích, treân 2000m chieám 1% dieän tích → ñoài nuùi thaáp, söï phaân baäc naøy ñaõ hình thaønh caùc ñai cao trong töï nhieân: khôûi ñaàu laø ñai nhieät ñôùi treân nuùi, AÙ nhieät ñôùi vaø oân ñôùi treân nuùi ( töø 500m trôû xuoáng laø nhieät ñôùi, töø 500 – 2600m laø aù nhieät ñôùi treân nuùi, töø 2600m trôû leân laø ñai oân ñôùi treân nuùi ).

– Ñoài nuùi VN tuy thaáp nhöng raát hieåm trôû, giao thoâng khoù khaên do ñòa hình bò chia caét bôûi maïng löôùi soâng ngoøi daøy ñaëc ( TB cöù 1km2

coù 1km soâng ) laøm cho ñòa hình ñoài nuùi VN coù nhieàu söôøn doác aûnh höôøng ñeán vieäc khai thaùc noâng nghieäp, GTVT vaø ñaëc bieät laø choáng xoùi moøn.

→ Tuy nhieân chính ñòa hình ñoài nuùi ñaõ mang laïi cho VN nhieàu nguoàn lôïi lôùn veà kinh teá: khoaùng saûn, thuûy ñieän, khí haäu ñoài nuùi maùt meû phong caûnh ñeïp ñem ñeán nguoàn lôïi du lich raát lôùn.

– Ñoàng baèng tuy nhoû nhöng phì nhieâu, thuaän tieän ñi laïi, taäp trung nhieàu daân cö, ñoâ thò

3. Vieät Nam laø nöôùc nhieät ñôùi gioù muøa aåm: – Do vò trí naèm trong vuøng nhieät ñôùi neân VN coù böùc xaï maët trôøi cao

( 130kcal/cm2/naêm), caân baèng böùc xaï nhieät luoân luoân döông ( 75kcal/cm2/naêm ). Toång nhieät ñoä naêm cao khoaûng 90000C/naêm, nhieät ñoä trung bình naêm cao treân 200C vaø coù tính taêng daàn töø Baéc vaøo Nam

Vò trí Nhieät ñoä trung bình naêm

Toång nhieät ñoä naêm

Haø NoäiHueá

Qui NhônTPHCM

23,40C25,10C26,40C26,90C

85550C91610C93360C98180C

– Caân baèng aåm luoân luoân döông khieán cho caây coái luoân luoân xanh töôi quanh naêm, caây troàng 1 naêm 3 – 4 vuï, röøng phaùt trieån maïnh thaønh caùc kieåu röøng raäm nhieät ñôùi xanh quanh naêm vaø caùc kieåu röøng thöù sinh do con ngöôøi taùc ñoäng. Tuy nhieân ôû söôøn khuaát gioù khí haäu khoâ khan, löôïng möa 700 – 1000mm/naêm. Nhö ôû Yeân Chaâu

3

Chu Traàn Minh

( Taây Baéc ), Soâng Maõ, Möôøng Xeùn, Nha Trang, Bình Thuaän → thöïc vaät chuû yeáu laø xaxan vaø caây buïi.

– Ñaïi boä phaän laõnh thoå coù möa vaøo muøa haï ( thaùng 5 ñeán thaùng 10 ) do gioù muøa Taây Nam vaø Ñoâng Nam mang laïi. Muøa khoâ töø thaùng 11 – 4 do aûnh höôûng cuûa gioù muøa Ñoâng Baéc laïnh khoâ, ñoàng thôøi laøm cho mieàn baéc hình thaønh muøa Ñoâng laïnh coù nhieät ñoä trung bình töø 15 – 160C, coù khi 5 – 60C, vuøng nuùi coù theå 00C, neân hieäb töôïng söông muùi, baêng giaù khaù phoä bieán. Töø thöïc vaät töï nhieân ôû mieàn Baéc chuû yeáu laø caùc loaøi caây chòu laïnh vaøo muøa ñoâng thuoäc hoï ñaäu vaø vang. Ôû mieàn Nam do noøng quanh naêm neân thöïc vaät töï nhieân chuû yeáu laø thuoäc hoï daàu. Ôû vuøng nuùi cao khí haäu laïnh coù thoâng, deû re, samu, pômu.

4. Vieät Nam coù söï phaân hoaù theo khoâng gian lôùn :Töï nhieân VN coù söï thay ñoå lôùn töø Baéc – Nam, töø Ñoâng – Taây vaø töø thaáp leân cao.a. Töø Baéc vaøo Nam

Nguyeân nhaân cuûa söï phaân hoaù laø do gioù muøa Ñoâng Baéc, laøm cho mieàn Baéc hình thaønh ñôùi gioù muøa chí tuyeán coù toång nhieät ñoä naêm khoaûng 75000C ( töø 160B trôû ra ) – phaùt trieån ñôùi röøng gioù muøa chí tuyeán. Ranh giôùi laø ñeøo Haûi Vaân. Phía nam ñeøo Haûi Vaân laø ñôùi röøng aù xích ñaïo vôùi toång nhieät ñoä naêm khoaûng 90000C. Trong ñoù coù nhieàu aù ñôùi:

– Aù ñôùi coù muøa ñoâng roõ reät: naèm ôû phía Baéc vó ñoä 180B ( daõy Hoaønh Sôn )

– Aù ñôùi khoâng coù muøa ñoâng roõ reät: naèm töø vó ñoä 180B → 160B ( daõy Baïch Maõ )

– Aù ñôùi khoâng coù muøa khoâ roõ reät: töø vó ñoä 160B ñeán 140B ( daõy Ngoïc Lónh möa do gioù muøa Ñoâng Baéc vaøo muøa ñoâng vaø gioù muøa Taây Nam vaøo muøa heø ).

– Aù ñôùi coù muøa khoâ roõ reät: phía nam vó ñoä 140Bb. Töø Ñoâng sang Taây

Goàm 3 vuøng: bieãn vaø theàm luïc ñòa, ñoàng baèng, ñoài nuùi vaø cao nguyeân.– Vuøng bieån vaø theàm luïc ñòa : theàm luïc ñòa ñöôïc tính töø bôø bieån

ñeán ñoä saâu 200m. theàm luïc ñòa ôû VN coù hình daïng gioáng nhö treâ ñaát lieàn, vònh Baéc Boä vaø vònh Thaùi Lan laø nhöõng vònh noâng coù ñoä saâu trung bình 50m, ôû Trung Boä ñöôøng ñaúng saâu 200m caùch bôø bieån 30km.

4

Chu Traàn Minh

– Vuøng ñoàng baèng : VN coù heä thoáng ñoàng baèng traûi daøi töø Moùng Caùi ñeán Haø tieân tuy nhieân bò chia caét thaønh nhieàu ñoàng baèng nhoû heïp do caùc nhaùnh ñoài nuùi lan ra saùt bieån.

– Vuøng ñoài nuùi : coù söï phaân hoaù raát lôùn+ Phía baéc Soâng Hoàng goàm caùc daõy nuùi coù daïng caùnh cung

qui tuï veà phía Tam Ñaûo.+ Töø Soâng Hoàng ñeán daõy Baïch Maõ ñeøo Haûi Vaân nuùi coù

daïng daûi ( keùo daøi khoâng lieân tuïc ) theo höôùng Taây baéc – Ñoâng Nam vôùi nhieàu ñænh cao treân 3000m.

+ Phía nam Haûi Vaân nuùi toaû roäng ( daïng toaû roäng ) vaø lan ra saùt bieån vôùi nhieàu höôùng khaùc nhau oâm laáy daõy cao nguyeân bazan ôû phía taây.

c. Töø thaáp leân cao :Do söï taêng böùc xaï soùng daøi cuûa maët ñaát laøm giaûm caùn caân böùc xaï ( böùc xaï soùng ngaén laø töø MT xuoáng maët ñaát vaø böùc xaï soùng daøi laø töø maât ñaát trôû laïi ), töø ñoù coù caùc ñai cao nhö sau:– Ñai noiä chí tuyeán chaân nuùi ( töø 0 – 600m) : coù toång nhieät ñoä

naêm > 75000C, nhieät ñoä trung bình > 250C, coù theå chia thaønh caùc aù ñai:+ Töø 0 – 100m

Mieàn Baéc coù muøa ñoâng laïnh, nhieät ñoä < 180C Mieàn Nam noùng quanh naêm

+ Töø 100 – 300m Mieän Baéc coù muøa ñoâng reùt , nhieät ñoä < 150C Mieàn Nam noùng giaûm

+ Töø 300 – 600m Mieàn Baéc ña soá coù muøa ñoâng reùt Mieàn Nam noùng giaûm ñi moät nöûa

– Ñai aù nhieät ñôùi treân nuùi ( 600 – 2600m): toång nhieät ñoä naêm chæ ñaït treân 45000C. Muøa heø maùt, nhieät ñoä trung bình khoaûng 250C. Thöïc vaät chuû yeáu laø caùc loaïi caây aù nhieät ñôùi vaø oân ñôùi chaân nuùi.+ Ñai töø 600 – 1000m mang tính chuyeån tieáp.+ 1000 – 1600m mang tính ñieån hình aù nhieät+ 1600m trôû leân mang tính pha oân ñôùi.

– Ñai oân ñôùi treân nuùi ( treân 2600m ) : coù toång nhieät ñoä naêm döôùi 45000C, quanh naêm reùt nhieät ñoä trung bình döôùi 150C, muøa ñoâng döôùi 100C. thöïc vaät chuû yeáu laø caùc loaøi caây laù kim vaø caùc loaøi caây thaáp ( caøng leân cao gioù caøng nhieàu ) nhö laø ñoå quyeân, laõnh sam, thieát sam.

5

Chu Traàn Minh

CHÖÔNG II : LÒCH SÖÛ PHAÙT TRIEÅN CUÛA TÖÏ NHIEÂN VIEÄT NAM

I. GIAI ÑOAÏN TIEÀN CAMBRI- Caùch nay 2 – 3 tyû naêm, keát thuùc caùch nay 570 trieäu naêm- Qua thôøi gian daøi haøng tyû naêm vôùi nhieàu vaän ñoäng kieán taïo ( naâng

leân, haï xuoáng ) noái tieáp nhau ñaõ bieán voû luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ töø voû ñaïi döông thaønh luïc ñòa bao goàm caùc vaän ñoäng.+ Naâng leân laøm cho ñaïi döông trôû thaønh luïc ñòa+ Taùch giaõn bieán luïc ñòa thaønh ñaïi döông

- Keát quaû : laøm cho voû luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ bò xaùo troän, bò macma xaâm nhaäp, traàm tích vaø bieán chaát nhieàu laàn laøm cho ngaøy nay voû luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ raát phöùc taïp. Lôùp phuû ñòa chaát daøy vaø ñöôïc saép xeáp cô baûn+ Cuoái cuøng laø lôùp ñaù Gnai+ Taàng giöõa laø ñaù hoa vaø dieäp thaïch keát tinh.+ Treân cuøng laø ñaù bieán chaát yeáu vaø granit

II. GIAI ÑOAÏN COÅ KIEÁN TAÏO Caùch nay khoaûng 570 trieäu naêm vaø keát thuùc caùch nay 65 trieäu

naêm bao goàm caùc thôøi kì naâng vaø suïp vôùi nhieàu pha xaâm nhaäp phun traøo. Chia ra 4 chu kì.1. Chu kì Caleâdoni:

Chu kì naøy dieän ra töø Cambri ñeán Silua daøi 175 trieäu naêm vaø keát thuùc caùch nay 395 trieäu naêm. Goàm 2 phaàn:– Pha traàm tích ( suïp voõng traàm tích laéng ñoïng ): xaûy ra vaøo

Cambri ñeán Oñovic trung. Keát quaû: hình thaønh lôùp traàm tích voâi vaø chöùa voâi.

– Pha uoán neáp ( naäng leân ): xaûy ra töø Odovic trung ñeán Silua thöôïng. Keát quaû: môû roäng khu Vieät Baéc vaø hình thaønh caùnh cung duyeân haûi. Rieâng ôû ñòa maùng Tröôøng Sôn bò suïp voõng vaø laéng ñoïng traàm tích hình thaønh caùc loaïi ñaù traàm tích nhö : ñaù seùt ( dieäp thaïch ), caùt keát, ñaù voâi. Rieâng Trung vaø Nam boä hình thaønh ñöùt gaãy Xeâcoâng vaø raõnh Nam Boä

2. Chu kì Hecxini – Dieãn ra töø Devon haï ñeám Permi thöôïng caùch nay 395 trieäu naêm

traûi 170 trieäu naêm vaø keát thuùc caùch nay 225 trieäu naêm.– Keát quaû :

+ Mieàn Baéc coù hieän töôïng suïp luùn vaø bieån tieán vaøo, töø ñoù hình thaønh caùc loaïi ñaù seùt, caùt keát, ñaù voâi, daãn ñeán hình thaønh caùc khu vöïc nuùi ñaù voâi vaø ñòa hình Karst ôû mieàn Baéc

6

Chu Traàn Minh

Vieät Nam. Taäp trung nhieàu nhaát ôû Cao Baèng, Laïng Sôn, Vieät baéc…

+ Mieàn nam chu kì Hecxini dieãn ra xung quanh khoái nho Kontum. Ôû phía Baéc taïo thaønh nhöõng uoán neáp tieàn ñeà ñeå hình thaønh neân daõy TS baéc. Phía nam uoán neáp hình thaønh vuøng nuùi cao cuûa cöïc nam trung boä trong ñoù coù nhieàu ñænh treân 2000m. caáu taïo chuû yeáu laø ñaù granit vaø rioâlit.

3. Chu kí Indosini – Keùo daøi 40 trieäu naêm suoát töø Triat haï ñ61n thöôïng laø chu kì

quan troïng nhaát vì keát thuùc chu kì naøy ñòa hình VN cô baûn ñaõ hình thaønh xong, chaám döùt cheá ñoä ñòa taøo, ñòa maùng ôû VN

– Keát quaû :+ Ôû mieàn Baéc : chu kì Indosini khoâng maïnh laém, chæ moät vaøi

suït luùn nhoû hình thaønh moät ít traàm tích ôø Soâng Hieán vaø An Chaâu. Song song ñoù laø moät ít phun traøo Riolit ôû Vieät Baéc vaø Ñoâng Baéc.

+ Ôû Taây Baéc vaø Baéc Trung Boä : chu kì Indosini hoaït ñoäng maïnh nhaát taäp trung ôû ñòa maùng soâng Ñaø, Caû, hình thaønh neân lôùp traàm tích daøy 6000m. Trong ñoù nhieàu nhaát laø traàm tích caùt keát vaø ñaù voâi.

+ Ôû mieàn Nam : ôû khu vöïc Kontum vaø cöïc Nam Trung Boä dieãn ra caùc hoaït ñoäng raát maïnh nhö naâng leân, ñöùt gaãy, suïp voõng… Trong ñoù chuû yeáu laø naâng leân ôû Kontum vaø cöïc NTB, suïp voõng ôû An Ñieàm vaø Ñoâng Nam Boä, hình thaønh ñöùt gaãy Xeâ Coâng, taùch luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ thaønh 2 phaàn khaùc nhau.

4. Chu kì Kimeâri – Xaûy ra töø Jura ñeá Creta: laø chu kì boå khuyeát cho 3 chu kì treân vôùi

nhöõng uoán neáp nheï keøm theo macma nhö laø phun traøo rioli ôû Cao Baèng, Loäc bình, Tam Ñaûo vaø xaâm nhaäp granit ôû Phiaya, phia – uaét. Mieàn Nam coù phun traøo riolit ôû Qui Nhôn, Vuõng Taøu, Langbian.

– Nhö vaäy chu kì Kimeâri dieãn ra töø baéc vaøo Nam nhaèm hoaøn thieän caùc chu kì tröôùc ñoù, ñaùnh daáu söï chaám döùt cheá ñoä ñòa taøo, ñòa maùng vaø chuyeån sang giai ñoaïn môùi : giai ñoaïn luïc ñòa.

III. GIAI ÑOAÏN TAÂN KIEÁN TAÏO 1. Giai ñoaïn baùn bình nguyeân:

Baét ñaàu töø Paleogen ñeán Oleogen qua 40 trieäu naêm caùch nay 25 trieäu naêm. Chuû yeáu laø quaù trình ngoaïi löïc nhö: xaâm thöïc, boác moøn, röûa troâi laøm haï thaáp ñòa hình, bieán ñòa hình coå kieán taïo thaønh ñòa hình baùn bình nguyeân gôïn soùng.

7

Chu Traàn Minh

2. Taân kieán taïo : ( TKT )– Baét ñaàu töø Neogen caùch nay 26 trieäu naêm cuï theå laø töø Mioxen

laø moät giai ñoaïn cöïc kì quan troïng vì ñòa hình VN vaø TG ngaøy nay do Taân Kieán Taïo hình thaønh.

– Qua 40 trieäu naêm ñöôïc cuûng coá vöõng chaéc bôûi quaù trình baùn bình nguyeân hoaù sang giai ñoaïn TKT ñòa hình ít bò bieán ñoåi maø chuû yeáu laø keá thöøa vaø naâng cao theâm döïa treân cô sôû ñòa hình cuõ laø chuû yeáu ( Ñòa hình VN mang tính coå kieán taïo vaø TKT vì ñòa hình ñöôïc hình thaønh qua haøng loaït giai ñoaïn töø coå kieán taïo ñeán Mioxen dieãn ra quaù trình TKT döïa treân neàn coå kieán taïo cuõ ).

– Vai troø :+ TKT ñaõ taïo neân tính chaát phaân baäc cuûa ñòa hình VN+ TKT hình thaønh neân caùc vuøng suïp voõng laø tieàn ñeà hình

thaønh caùc ñoàng baèng chaâu thoå.+ TKT ñaõ hoài sinh caùc ñöùt gaãy cuõ laø tieàn ñeà ñeå hình thaønh

caùc heä thoáng soâng lôùn ôû VN.+ Taïo neân caùc hieän töôïng phun traøo bazan hình thaønh caùc cao

nguyeân bazan maøu môõ ôû VN+ TKT naâng cao ñòa hình cao leân thaønh ñòa hình treû ( ñænh nhoïn

söôøn doác ), laøm treû hoaù heä thoáng soâng ngoøi, laøm cho ñòa hình bò chia caét saâu saéc. Ta coù theå chia TKT thaønh caùc chu kì :

a. Chu kì 1: – Baét ñaàu töø Mioxen haï coù hai quaù trình hoaït ñoäng.– Hình thaønh moät soá ñöùt gaãy môùi vaø taùi sinh moät soá ñöùt

gaãy cuõ doïc theo soâng Hoàng, Chaûy, Loâ cuõng nhö ôû Taây Nguyeân vaø Taây Baéc, boài ñaép traàm tích Mioxen.

– Naâng ñòa hình cao leân 1500 – 1800m laøm cho Phansipaêng ñaït ñoä cao 2100 – 2200m vaø ngaøy nay ngöôøi ta thaáy nhieàu traàm tích Mioxen ôû Sapa ( Sapa – Chu kì 1 ).

b. Chu kì 2: Baét ñaàu töø Mioxen thöôïng keá thöøa caùc hoaït ñoäng cuûa chu kì

1, khôi saâu caùc ñöùt gaãy doïc theo soâng Hoàng, Chaûy, Loâ vaø naâng ñòa hình cao theâm 1000 – 1400m. rieâng khu vöïc Ñaø Laït naâng leân 1500m ( Ñaø Laït – chu kì 2 ).

c. Chu kì 3 : ( chu kì maïnh nhaát )Baét ñaàu töø Plioxen haï, chuû yeáu laø naâng ñòa hình. Taây Baéc

theâm 1200 – 1500m vaø hình thaønh caùc daõy nuùi cao treân 3000m ôû VN. Caùc nôi khaùc naâng yeáu hôn: Taây Nguyeân, Di Linh, Baûo Loäc naâng 600 – 900m ( Phansipaêng – Di Linh – Baûo Loäc – chu kì 3 )

8

Chu Traàn Minh

d. Chu kì 4: Baét ñaàu töø Plioxen thöôïng ôû mieàn Baéc hình thaønh cao nguyeân

Cao Baèng, Laïng Sôn vaø caùc ñöùt gaãy doïc theo caùc cao nguyeân naøy. Ñoàng baèng Baéc Boä bò suïp voõng vaø hình thaønh ñoàng baèng chaâu thoå Baéc Boä. Mieàn Nam bò söùc eùp maõnh lieät naâng cao ñòa hình 600 – 900m keøm theo phun traøo dung nham bazan ôû Taây Nguyeân. ( Ñoàng baèng Baéc Boä – Taây Nguyeân – Chu kì 4 )

e. Chu kì 5: Dieãn ra vaøo Pleixtoxen haï goàm 1 soá vaän ñoäng kieán taïo: suïp

luùn vaø phun traøo bazan ôû Ñoâng Nam Boä, Vónh Linh, Do Linh, Cam Loä, ñoàng baèng Soâng Cöûu Long bò suïp voõng hình thaønh ÑBSCL ( ÑNB – ÑBSCL – chu kì 5 )

f. Chu kì 6: Baét ñaàu töø Pleixtoxen thöôïng keùo daøi ñeán Holoxen ngaøy nay goàm caùc vaän ñoäng:– Naâng nheï ñòa hình taïo thaønh caùc theàm phuø sa coå ( Cuû Chi,

Hoùc Moân, Taây Ninh, Long Thaønh,…), keøm theo phun traøo bazan treû ôû La Baûo, La Ngaø, Ñònh Quaùn, Quaûng Ngaõi.

– Coù hieän töôïng kieán taïo ôû ngoaøi khôi hình thaønh caùc hoá suïp saâu ñeán 4000m, trung bình laø 2000m vaø 1 nuùi löûa yeáu hoaït ñoäng ôû ngoaøi khôi Nha Trang ( 1923 ) hình thaønh ñaûo Hoøn Tro.

– Coù hieän töôïng bieån tieán do baêng tan laøm moät soá vuøng ven bieån bieán thaønh ñaûo, baùn ñaûo, quaàn ñaûo, vònh bieån.

→ Qua ñoù ta thaáy chu kì 6 hoaït ñoäng chuû yeáu laø ôû

ngoaøi khôi bieån Ñoâng, trong ñaát lieàn raït yeáu. Ngaøy nay, vaàn coøn ñang hoaït ñoäng baèng nhöõng traän ñoäng ñaát nheï ôû ngoaøi khôi, trong luïc ñòa, caùc suoái nöôùc noùng ôû Taây Baéc, Taây Nguyeân, Duyeân Haûi, chöùng toû caùc hoaït ñoäng cuûa dung nham trong loøng ñaát vaãn coøn aûnh höôûng ñeán lôùp voû ñòa lí VN.

9

– Ñòa maùng : quaù trình suïp voõng boài traàm tích sau ñoù ñöôïc naâng leân neân ñaù chuû yeáu laø traàm tích.

– Söï khaùc nhau cuûa ñaù bazan ôû Taây Nguyeân vaø Ñoâng Nam Boä.+ Bazan Taây Nguyeân: coù tuoåi ñôøi laâu ( chu kì 4 ), phaåu dieän phong hoaù

trieät ñeå ( khoâng coøn laãn ñaù soûi )+ Bazan Ñoâng Nam Boä: coù tuoåi muoän hôn ( chu kì 5 ), phaåu dieän chöa

phong hoaù trieät ñeå.– Phun traøo bazan qua 3 giai ñoaïn: Taây Nguyeân ( Chu kì 4 ), Ñoâng Nam Boä

( Chu kì 5 ), Ñònh Quaùn ( Chu kì 6 )

Chu Traàn Minh

CHÖÔNG III: ÑÒA HÌNH VIEÄT NAM

I. ÑAËC ÑIEÅM CHUNG CUÛA ÑÒA HÌNH VIEÄT NAM – Ñòa hình laø moät yeáu toá quan troïng trong töï nhieân ví noù coù hình

daùng noåi baät nhaát vaø chi phoái maïnh meõ ñeán caùc yeáu toá töï nhieân khaùc, laø nôi dieãn bieán caùc yeáu toá töï nhieân, rieâng baûn thaân noù thì khaù beàn vöõng vaø ít thay ñoåi.

– VN naèm ôû vuøng noäi chí tuyeán ñaùng leõ ít coù söï phaân hoaù theo khoâng gian, nhöng söï phaân hoaù Ñoâng Taây, Baéc – Nam, thaáp leân cao laøm cho töï nhieân Vieät Nam voán ñaõ phöùc taïp laïi caøng phöùc taïp hôn do coù söï ñoùng goùp cuûa ñòa hình.

– Ñòa hình laø nôi dieãn ra moïi hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa xaõ hoäi, laøm cho ñòa hình ngaøy caøng thay ñoåi, laøm maát ñi veû nguyeân sinh, hình thaønh neân daïng ñòa hình môùi laø daïng nhaân sinh, phaàn lôùn ñòa hình VN ngaøy nay laø daïng ñòa hình nhaân sinh.

1. Ñoài nuùi laø moät boä phaän quan troïng cuûa ñòa hình Vieät Nam– Chieám ¾ dieän tích ñòa hình vaø trôû thaønh yeáu toá quan troïng trong

töï nhieân, cuï theå mieàn ñoài nuùi Vieät Baéc, Ñoâng Baéc, Taây Baéc, Tröôøng Sôn Baéc, Tröôøng Sôn Nam vaø Taây Nguyeân. Coøn laïi ¼ laø ñoàng baèng: bao goàm 2 ñoàng baèng chaâu thoå laø ñoàng baèng Baéc Boä vaø ñoàng baèng Nam Boä, tieáp theo laø ñoàng baèng duyeân haûi vaø moät soá ít ñoàng baèng chaân nuùi, chaân caùc cao nguyeân.

– Thung luïng soâng Hoàng laø ranh giôùi giöõa hai khu vöïc nuùi coù höông khaùc nhau.

– Phía baéc soâng Hoàng: nuùi coù daïng caùnh cung, qui tuï veà daõy Tam Ñaûo, daïng nan quaït, nuùi khoâng cao laém vaø hôi nghieâng theo höôùng TB – ÑN.

– Vuøng ñoài nuùi phía nam soâng Hoàng: höôùng nuùi daïng daûi ( keùo daøi khoâng lieân tuïc ), bao goàm caùc daõy nuùi thuoäc Taây Baéc, Tröôøng Sôn Baéc, Tröôøng Sôn Nam vôùi caùc höôùng TB – ÑN, B-N, hay ÑB – TN taïo thaønh moät voøng cung noái tieáp nhau, löng quay ra bieån vaø oâm laáy daûi cao nguyeân bazan ôû phía taây.

– Hai caáu tröùc dang daûi vaø voøng cung noái tieáp nhau taïo thaønh hình chöõ S. rieâng ÑNB vaø Baéc Boä hình thaønh treân mieàn voõng uoán neáp neân duû khaù baèng phaúng nhöng xung quanh vaãn coøn nhieàu ñoài nuùi soùt

10

Chu Traàn Minh

2. Ñoài nuùi Vieät Nam thuoäc loaïi giaø ñöôïc Taân Kieán Taïo laøm treû laïi– Trong thôøi kì Coå Sinh vaø Trung Sinh caùc vaän ñoäng kieán taïo nhö

Celodoni, Hecxini, Indosini, Kimeri ñaõ taïo neân ñòa hình ñoài nuùi coå coù ñoä cao khaùc nhau vaø höôùng khaùc nhau. Sau ñoù sang giai ñoaïn TKT baét ñaàu giai ñoaïn baùn bình nguyeân hoaù laøm san baèng ñòa hình coå hình thaønh daïng ñòa hình môùi laø daïng baùn bình nguyeân gôïn soùng.

– Veà sau baùn bình nguyeân bò taùc ñoäng maïnh meõ bôûi TKT laøm thay ñoåi toaøn boä beà maët ñòa hình nhöng mang tính keá thöøa, phuïc hoài caùc uoán neáp, ñöùt gaãy vaø suït luùn cuõ vaø hình thaønh daïng ñòa hình treû ngaøy nay.

– Sau khi ñòa hình ñöôïc naâng leân quaù trình ngoaïi löïc phaùt huy taùc duïng , chia caét ñòa hình thaønh maïng löôùi soâng ngoøi treû daøy ñaëc laøm cho ñòa hình ñoài nuùi chia thaønh nhieàu daõy, nhieàu ñænh khaùc nhau.

– Do ñoù ñòa hình ngaøy nay chöa haún laø do TKT vôùi nhöûng uoán neáp môùi maø coù mang tính keá thöøa vaø tham gia tích cöïc cuûa quaù trình ngoaïi löïc, neáu quan saùt kó ñòa hình VN ngaøy nay cuùng ta thaáy chuùng coù ñoä cao saøn saøn nhö nhau.

– Tính chaát coå cuûa ñòa hình VN ñöôïc TKT laøm treû laïi ñöôïc theå hieän qua caùc ñaëc ñieåm sau:

– Daïng caùnh cung ôû mieàn Baéc coù lieân quan ñeán caùc khoái nuùi coå thuoäc thöôïng nguoàn soâng Chaûy.

– Höôùng song song vaø so le nhau coù lieân quan ñeán caùc uoán neáp coå hình thaønh trong thôøi coå sinh.

Toùm laïi ñòa hình VN coù söï thoáng nhaát giöõa CKT vaø TKT cuõng nhö söï keát hôïp giöõa noäi löïc vaø ngoaïi löïc, töø ñoù hình thaønh neân tính phöùc taïp vaø ña daïng cuûa ñòa hình VN

3. Taân Kieán Taïo ñaõ taïo neân daïng phaân baäc cuûa ñòa hình Vieät Nam– TKT vôùi nhöõng pha naâng leân suïp xuoáng vôùi cöôøng ñoä vaø thôøi

gian khaùc nhau xen vaøo ñoù laø nhöõng pha yeân tónh song song laø caùc quaù trình phun traøo bazan vaø xaâm thöïc baøo moøn taïo neân tính chaát phaân baäc cuûa ñòa hình VN ngaøy nay. Goàm caùc baäc ñòa hình chính sau:+ Baäc 2500 – 2600m: laø nhöõng ñænh nuùi coøn soùt laïi, ít bò xaâm

thöïc.+ Baäc 2100 – 2200m: laø baäc ñòa hình baùn bình nguyeân coå

Paleogen

11

Chu Traàn Minh

+ Baäc 1800 – 1500m: laø baäc ñòa hình chu kì I+ Baäc 1000 – 1400m: laø baäc ñòa hình chu kì II+ Baäc 600 – 900m: laø baäc ñòa hình chu kì III+ Baäc 200 – 600m: laø baäc ñòa hình chu kì IV+ Baäc 25 – 200m : laø baäc ñòa hình chu kì V+ Rieâng chu kì VI laø caùc baäc theàm soâng, theàm bieån döôùi 100m.

– Baäc ñòa hình chieám dieän tích lôùn nhaát laø 200 – 600m, bò chia caét thaønh nhieàu ñænh ñoài vaø nuùi nhoû. Ñòa hình cao treân 1000m chieám 15% dieän tích

4. Tính chaát noäi chí tuyeán noùng aåm mang tính bao truøm trong ñòa hình Vieät Nam– Do VN naèm goïn trong vuøng noäi chí tuyeán BBC vaø laø moät boä

phaän cuûa aù ñòa oâ gioù muøa Trung Aán laøm cho VN coù neàn nhieät ñoâ cao vaø ñoä aåm lôùn, vì vaäy ñòahình VN mang saéc thaùi mieàn nhieät ñôùi noùng aåm.

– Ñòa hình Vn ngaøy nay laø keát quaû tröïc tieáp cuûa söï boài tuï vaø xaâm thöïc cuûa cheá ñoä gioù, möa, nhieät vaø heä thoáng soâng ngoøi. Ñòa hình VN bò xaâm thöïc, phong hoaù nhanh choùng theo thôøi gian laøm cho daïng ñòa hình moãi ngaøy moät thay ñoåi nhanh choùng theo thôøi gian. Vì vaäy, tính chaát khuùc khæu, gaäp gheành cuûa ñòa hình ngaøy nay vöøa laø keát quaû cuûa quaù trình xaâm thöïc baøo moøn vöùa laø keát quaû cuûa söï san baèng ñòa hình laøm cho ñòa hình mieàn nuùi bò chia caét saâu saéc coøn ñoàng baèng ñöôïc boài tuï nhanh choùng.

– Do khí haäu mang saéc thaùi nhieät ñôùi noùng aåm laøm cho lôùp thöïc bì phaùt trieån nhanh, che phuû haàu heát beà maët ñòa hình. Noù vöøa laø taám göông phaûn aùnh tính chaát noäi chí tuyeán noùng aåm, vöøa laøm giaûm bôùt tính saéc nhoïn, khuùc khuyûu cuûa ñòa hình.

5. Ñòa hình ñoàng baèng – ñoài nuùi vöøa mang tính töông phaûn vöøa phuø hôïpa. Söï töông phaûn:

– Ñoài nuùi VN coù tính chaát di löu cuûa ñòa hình coå trong khi ñoàng baèng laø daïng ñòa hình treû ñöôïc hình thaønh vaøo kæ Ñeä Töù vaø ñang ñöôïc môû roäng.

– Ñoài nuùi ñöôïc hình thaønh do quaù trình naâng leân vaø ñöôïc chia caét cuûa heä thoáng soâng, suoái coøn ñoàng baèng hình thaønh do quaù trình suït xuoáng vaø boài tuï phuø sa.

– Ñòa hình ñoài nuùi vôùi nhieàu heûm vöïc vaø thung luõng saâu taïo thaønh daïng ñòa hình aâm – döông, coøn ñoàng baèng thì baèng phaúng vaø thaáp.

12

Chu Traàn Minh

– Vuøng ñoài nuùi coøn nhieàu nôi hieåm trôû chöa coù daáu chaân ngöôøi ( nguyeân sinh ), coøn ñoàng baèng chòu taùc ñoäng saâu saéc bôûi hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa con ngöôøi ( nhaân sinh )

b. Söï phuø hôïp :– Phaàn lôùn caùc vuøng ñoàng baèng lôùn hay nhoû ñeàu naèm tieáp

caän vôùi caùc vuøng nuùi hay cao nguyeân thaønh heä thoáng ñoàng baèng chaân ñoài, chaân cao nguyeân, chaân nuùi vaø ven bieån.

– Soâng suoái noái lieàn mieàn ñoài nuùi vaø ñoàng baèng, chuùng vaän chuyeån vaät lieäu xaâm thöïc töø vuøng ñoài nuùi ôû thöôïng löu xuoáng haï löu boài ñaép thaønh caùc ñoàng baèng chaâu thoå. Vì vaäy, toác ñoä phaùt trieån cuûa caùc ñoàng baèng, tính chaát, chaát löôïng phuø sa ñeàu phuï thuoäc vaøo vuøng nuùi thoâng qua heä thoáng soâng suoái.

– Ñoàng baèng ngaøy nay laø bôø bieån, chaân nuùi, cao nguyeân cuõ sau quaù trình xaâm thöïc, boài tích maø thaønh.

II. CAÙC KHU VÖÏC ÑÒA HÌNH ÑOÀI NUÙI : 1. Mieàn Baéc vaø Ñoâng Baéc – Baéc Boä :

– Thuoäc khu vöïc rìa neàn Hoa Nam döôùi chaân cao nguyeân Vaân nam vaø Quí Chaâu. Phía baéc vaø ñoâng baéc giaùp TQ, taây nam laø ñöùt gaãy soâng Hoàng, ñoâng nam laø vònh Baéc Boä.

– Do caùc vaän ñoäng kieán taïo naâng khoâng ñeàu, maïnh ôû phía taây baéc, yeáu daàn veà ñoâng nam laøm cho ñòa hình nghieäng theo höôùng TB – ÑN.

– Men theo rìa phía taây laø daõy cao nguyeân ñaù voâi: khôûi ñaàu laø cao nguyeân Möôøng Khöông coù ñoä cao 772m; keá ñeán laø Baéc Haø ( 974m ); Simacaia, Quaûng Baï cao 870m, cao nguyeân Ñoàng Vaên ( 1482m), Meøo Vaïc ( 950m ).

– Ñòa hình ôû ñaây khaù cao vaø baèng phaúng nhöng hieám nöôùc. Nhöõng nôi coù soâng caét qua taïo thaønh nhöõng heûm vöïc saâu nhö heûm vöïc soâng Chaûy, soâng Nho Queá…Xen vaøo ñoù laø caùc ñænh nuùi cao treân 2000m nhö: Taây Coân Lónh ( 2431m ), Kieàu Lieâu Ti ( 2403m ), Puthaca ( 2274m ) ñöôïc caáu taïo chuû yeáu töø ñaù granit.

– Phía nam khu vöïc naøy laø caùc daõy nuùi caùnh cung qui tuï veà phía

Tam Ñaûo. Khôûi ñaàu laø daõy Con Voi ( 1450m ) coù höôùng TB – ÑN naèm giöõa soâng Hoàng vaø soâng Chaûy, caáu taïo chuû yeáu laø ñaù

dieäp thaïch gnai vaø granit. Keá ñeán laø caùnh cung Soâng Gaâm coù höôùng aù kinh tuyeán naèm keïp giöõa soâng Loâ vaø soâng Caàu vôùi 2 ñænh nuùi quan troïng laø Phia Ya ( 1977m ) vaø Phia Biooc ( 1578m ),

13

Chu Traàn Minh

caáu taïo chuû yeáu laø ñaù granit. Tieáp theo laø caùnh cung Ngaân Sôn cuõng vôùi höôùng aù kinh tuyeán. Laø daõy nuùi quan troïng vì noù laø ñöôøng phaân thuûy giöõa caùc soâng ñoå vaøo ñoàng baèng Baéc Boä vaø caùc con soâng chaûy sang TQ. Treân ñoù coù 2 ñænh quan troïng laø

Phia Uaéc, Ngaân Sôn, caáu taïo chuû yeáu laø ñaù granit. Cuoái cuøng laø caùnh cung Baéc Sôn vôùi ñænh cao 779m, coù höôùng ÑB – TN naèm men theo löu vöïc soâng Thöông.

– Töø löu vöïc soâng Thöông ra tôùi vònh Baéc Boä ñòa hình coù phaàn thaáp daàn:+ Phía Baéc coù maùng truõng Cao Baèng, Laïng Sôn caáu taïo chuû

yeáu laø ñaù voâi vaø nhieàu ñòa hình Karst.+ Ra gaàn ñeán bieån ñòa hình cao haún leân ñoù laø caùnh cung

Duyeân Haûi vôùi 3 ñænh quan troïng laø Yeân Töû ( 1068m ), Am Vap ( 1054m ), Nam Chaâu Laõnh ( 1507m ), caáu taïo chuû yeáu laø ñaù traàm tích vaø riolit

+ Tieáp theo laø vuøng ñoài lan ra saùt bieån taïo thaønh moät quaàn ñaûo vaø baùn ñaûo ven bieån . trong ñoù coù caùc ñaûo lôùn noåi tieáng nhö Caùi Baàu, Caùi Baøn, Caùt Baø …)

– Coøn laïi laø caùc vuøng ñoài nuùi thuoäc trung du Tuyeân Quang, Phuù Thoï, Thaùi Nguyeân, Haø Baéc. Ñòa hình chuû yeáu laø ñoài nuùi thaáp, ñænh troøn, cao töø 300 – 500m xen vaøo ñoù laø moät vaøi thung luõng roäng, söôøn thoaûi voán laø nhöõng hoá ñeä tam cuõ, ñaây laø khu vöïc chuyeån tieáp giöõa mieàn thöôïng du vaø ñoàng baèng.

2. Taây Baéc vaø Baéc Trung Boä: a. Khu vöïc Taây Baéc:

Caùc daõy nuùi vaø cao nguyeân ñeàu chaïy theo höôùng TB – ÑN, nguyeân nhaân laø do caùc vaän ñoäng kieán taïo ôû ñaây ñeàu coù höôùng TB – ÑN ( uoán neáp, ñöùt gaãy ). Daõy Hoaøng Lieân Sôn:

– Ñaây laø sôn thaïch huønh vó nhaát VN, chaïy theo höôùng TB – ÑN ( daøi 180km ) vôùi nhieàu ñænh cao treân 3000m nhöng heïp ngang vaø caáu taïo chuû yeáu laø ñaù granit vaø griolit.

– Ñoaïn töø bieân giôùi Vieät Trung – ñeøo Khau Coï laø ñoaïn cao nhaát vaø heïp ngang vaø coù nhieàu ñeøo ( ñeøo Maây, ñeøo Hoaøng Lieân Sôn…), vôùi moät soá ñænh cao treân 3000m nhö Phanxipaêng ( 3143m ), Tayang Pinh ( 3096m ), Na-Kang-Ho Tao ( 2876m), Pu – Khao Löông ( 2816m ), caáu taïo chuû yeáu laø ñaù granit neân coøn goïi laø daøi Granit Phanxipaêng.

14

Chu Traàn Minh

– Töø ñeøo Khau Coï veà phía nam ñòa hình thaáp hôn vaø hieåm trôû, môû roäng hôn. Caáu taïo chuû yeáu laø ñaù griolit vôùi caùc ñænh nuùi cao nhö Pu – Luoâng ( 2983m), Saø – Phìn ( 2879m ). Ngöôøi ta coøn goïi ñoaïn naøy laø ñoaïn Griolit Pu Luoâng – Saø Phìn

– Hoaøng Lieân Sôn laø daõy nuùi huøng vó, soáng nuùi roõ ñænh nhoïn, söôøn doác, nhieàu khe saâu, moät soá maët baèng coå baèng phaúng naèm ôû ñoä cao 2100 – 2200m, 1600 – 1800m, 1300 – 1400m. trong ñoù roäng vaø noåi tieáng nhaát laø Sapa ( 1800m ). Döôùi chaân nuùi coù moät vaøi boàn ñòa roäng Than Uyeân, Nghóa Loä,… Hoaøng Lieân Sôn laø moät böùc bình phong ngaên gioù muøa Ñoâng Baéc vaø Taây Nam laøm cho söôøn ñoâng vaø söôøn taây coù cheá ñoä khí haäu vaø thôøi tieát khaùc nhau trong naêm.

Cao nguyeân ñaù voâi Taây Baéc. – Chaïy song song vôùi Hoaøng Lieân Sôn suoát töø Phong Thoå

ñeán Moäv Chaâu laø daûi cao nguyeân ñaù voâi lôùn nhaát VN, coù beà ngang 25 – 40km, daøi 300km, cao trung bình 1000m.

– Xuoáng ñeán khu vöïc Hoaø Bình – Thanh Hoaù ñoä cao giaûm raát nhanh vaø bò chia caét maïnh meõ bôûi heä thoáng soâng ngoøi. Treân maët cao nguyeân khaù baèng phaúng, daïng löôïn soùng, söôøn thoaûi deã khai thaùc noâng nghieäp.

– Töø B – N goàm caùc cao nguyeân nhö: Ma Lu Thaêng, Taø Phình, Sìn Chaûi ( cao trung bình 1600 – 1700m ), Tuûa Chuøa ( 1583m ), Sôn La ( 600m), Moäc Chaâu ( 1000m ).

Vuøng nuùi bieân giôùi: – Chaïy doïc theo bieân giôùi Vieät – Trung vaø Vieät – Laøo, vöøa

laø bieân giôùi, vöøa laø ñöôøng phaân thuûy bao goàm caùc daõy nuùi:

– Bieân giôùi Vieät – Trung coù daõy Pu si Lung cao 3076m– Bieân giôùi Vieät – Laøo coù daõy Pu Lasan cao 1853m, Pu Ñen

Ñnh ( 1886m ), Pu Sam Sao ( 1897m ).– Löu vöïc soâng Maõ coù daõy: Xu Xung Chaûo Chai ( 1817m )

b. Khu vöïc ñoài nuùi Hoaø Bình – Thanh Hoaù: – Thuoäc chaân nuùi vaø cao nguyeân cuûa vuøng Taây Baéc, laø boä

phaän chuyeån tieáp töø vuøng nuùi cao xuoáng ñoàng baèng duyeân haûi → mang tính chaát ñoài nuùi thaáp cao trung bình 500m. caáu taïo chuû yeáu laø ñaù voâi, sa dieäp thaïch vaø bò chia caét maïnh bôûi maïng löôùi soâng ngoøi. Coù ñænh nuùi quan troïng laø Pu Pha Luoâng ( 1884m ).

15

Chu Traàn Minh

– Xuoáng phía nam soâng Chu ñòa hình coù phaàn cao hôn vaø thaáp daàn töø T – Ñ, ñình cao nhaát laø Pu Hoat 2452m vaø caáu taïo chuû yeáu laø granit vaø griolit

– ÔÛ Nghi Xuaân, Phuû Quì coù moät baùn bình nguyeân bazan khaù maøu môõ

c. Khu vöïc Tröôøng Sôn Baéc: – Keùo daøi töø phía nam soâng Caû ñeán ñeøo Haûi Vaân , ñòa hình

khaù ñôn giaûn: nuùi taäp trung ôû phía taây vaø thaáp daàn veà phía ñoâng. Daõy nuùi naøy chaïy doïc theo bieân giôùi Vieät – Laøo, vöøa laø ñöôøng bieân giôùi vöøa laø ñöôøng phaân thuûy cuûa Vieät Nam vaø Laøo

– TSB laø daõy nuùi chaïy töông ñoái lieân tuïc, soáng nuùi roõ, 2 söôøn khoâng ñoái xöùng: phía ñoâng doác, phía taây thoaûi → Laøm cho ñoàng baèng duyeân haûi nhoû heïp. Töø soâng Caû ñeán ñeøo Muï Giaï :

– Khôûi ñaàu laø daûi Pu Lai Leng ( 2711m ) vaø keát thuùc ôû ñeøo Keo Nöa.

– Phía nam ñeøo Keo Nöa ñòa hình cao haún leân, ñoù laø daõy Raøo Coû ( 2335m ). Phía nam Raøo Coû coù daõy nuùi chaïy ngang ra bieån ñoù laø daõy Hoaønh Sôn ( 1044m ), laø daõy nuùi ngaên caùch hai ñoàng baèng Haø Tónh vaø Bình – Trò – Thieân ôû phía nam.

– Phía nam Hoaønh Sôn laø daõy Phu Coâ Pi ( 2017m ) vaø keát thuùc ôû ñeøo Muï Giaï

Töø ñeøo Muï Giaï ñeán ñeøo Haûi Vaân :– Khôûi ñaàu laø vuøng nuùi ñaù voâi Keû Baøng – Khe Ngang. Keû

Baøng cao 900m vaø Khe Ngang cao 600m laø moät boä phaän cuûa vuøng nuùi ñaù voâi Seâ Paêng Phai beân Laøo, ñòa hình bò chia caét maïnh taïo thaønh nhieàu hang ñoäng.

– Tieáp Keû Baøng – Khe Ngang veà phía nam laø vuøng ñoài nuùi sa dieäp thaïch toaû roäng vaû hieåm trôû. Khôûi ñaàu laø daõy Coâtarun ( 1624m ), tieáp laø Pusavia ( 1272m ), Ñoäng Chaâu ( 1257m ), beân caïnh ñoù coøn coù moät soá ñænh nuùi granit ñænh nhonï söôøn doác nhö laø Ba Reàn ( 1137m ), Coàn Coû ( 1700m ). Caùc daõy nuùi naøy ñeàu coù höôøng TB – ÑN hoaëc T – Ñ vaø phía ñoâng coù daõy cao nguyeân bazan khaù maøu môõ chaïy töø Vình Linh ñeán La Baûo.

– Keát thuùc vuøng nuùi sa dieäp thaïch laø ñeøo La Baûo, ñòa hình cao haún leân vaø heïp ngang vôùi nhöõng ñænh ñaù hoa cöông cao treân 1000m: cao nhaát laø Ñoäng Ngaøi ( 1774m ). Ñaây laø daõy nuùi cuoái cuøng coøn giöõ höôùng TB – ÑN vaø

16

Chu Traàn Minh

keát thuùc TSB baèng daõy nuùi chaïy ngang ra bieån, ñoù laø daõy Baïch Maõ ( 1444m ) vaø taïo thaønh baùn ñaûo noåi tieáng laø baùn ñaûo Sôn Traø vaø ñeøo Haûi Vaân

3. Mieàn ñoài nuùi Tröôøng Sôn Nam vaø Ñoâng Nam Boä : – Chòu taùc ñoäng maïnh meõ cuûa coå kieán taïo laãn taân kieán taïo

neân ñòa hình ôû ñaây khaù phöùc taïp. Nhìn chung phaùt trieån xung quanh khoái nhoâ Kon Tum ñöôïc hình thaønh vaøo thôøi kì Coå Sinh vaø ngaøy nay chöa thaät söï oån ñònh.

– TKT vôùi nhöõng pha naâng, suïp vôùi cöôøng ñoä vaø thôøi gian khaùc nhau ñaõ hình thaønh neân tính chaát phaân baäc cuûa ñòa hình TSN vaø ÑNB keøm theo ñoù laø phun traøo bazan ôû Taây Nguyeân vaø ÑNB hình thaønh caùc cao nguyeân bazan daïng khung mai ruøa khaùø baèng phaúng vaø maøu môõ nhö cao nguyeân Gia Lai – Kon Tum, Ñaék Laék, Di Linh – Baûo Loäc vaø Mô Noâng.

a. Vuøng ñoài nuùi soâng Thu Boàn: Bao goàm daõy ñòa luõy Ñaø Naüng – Seâpoân vôùi caùc ñænh nuùi

quan troïng nhö A Tuaát ( 2500m ), nuùi Maïng ( 1708m ) vaø nuùi Baø Naø ( 1467m), phía baéc ñòa hình töông ñoái cao vì giaùp vôùi vuøng nuùi Baïch Maõ, phía nam thaáp daàn veà phía löu vöïc soâng Thu Boàn

b. Vuøng ñoài nuùi thuoäc khoái nhoâ Kon Tum Bao goàm toaøn boä khoái nhoâ Kon Tum ñöôïc hình thaønh trong quaù

trình boác moøn cuûa moät neàn coå thuoäc ñòa khoái Indosini ñeå laïi moät soá ñænh nuùi ñaù raén cao treân 1000m. trong ñoù quan troïng nhaát laø ñænh Ngoïc Linh ( 2598m ), moät soá ñænh khaùc nhö Ngoïc Rinh, Ngoïc Pan cao treân 2000m.

c. Daõy cao nguyeân phía taây Cao nguyeân Gia Lai – Ñaék Laék :

– Laø cao nguyeân bazan ñieån hình, coù nôi daøy ñeán 400m ôû ñoä cao TB 700 – 800m ôû Gia lai vaø 400 – 500m ôû Ñaék Laék.

– Beà maët ñòa hình coù daïng chaûo uùp, deã khai thaùc noâng nghieäp, nhaát laø caùc caây coâng nghieäp laâu naêm nhö caø pheâ, cao su

– Phía ñoâng laø caùc daõy nuùi Bình Ñònh – Phuù Yeân laø moät boä phaän noái tieáp veà phía nam vaø ñoâng nam cuûa khoái nhoâ Kon Tum

Cao nguyeân cöïc Nam Trung Boä: – Naèm ôû phía nam cao nguyeân Ñaék Laék, phaàn lôùn ñöôïc phuû

bazan tröø Ñaø Laït, cao nguyeân naøy thuoäc ñöôøng vieàn Hecsini ñöôïc TKT laøm treû laïi vaø phuû moät lôùp bazan töông ñoái daøy goàm 3 cao nguyeân: Ñaø Laït – Laâm Vieân ( 1500m ), Di Linh ( 1000m ), Baûo Loäc ( 800m )

17

Chu Traàn Minh

– Phía baéc vaø ñoâng baéc coù moät soá daûi nuùi cao treân 2000m nhö : Voïng Phu ( 2051m ), Chö Yangsin ( 2405m ), LangPiang ( 2153m ), Biñup ( 2297m )

Ñoâng Nam Boä Daïng baùn bình nguyeân xen keõ vôùi ñoài vaø nuùi thaáp, naèm

döôùi chaân cuûa cao nguyeân Di Linh, Baûo Loäc, tieàn thaân laø moät boä phaän cuûa ñoàng baèng ÑNB ñöôïc naâng nheï vaøo TKT leân ñoä cao TB 200m, coù nôi ñöôïc phuû bazan goïi laø baùn bình nguyeân ñaát ñoû bazan ( Long Khaùnh, Ñònh Quaùn… ), nôi khaùc ña soá laø ñaát xaùm baïc maøu hay coøn goïi laø ñaát phuø sa coå → Ñaây laø boä phaän chuyeån tieáp giöõa mieàn nuùi Cöïc Nam Trung Boä vaø ñoàng baèng chaâu thoå Taây Nam Boä

III. ÑÒA HÌNH KHU VÖÏC ÑOÀNG BAÈNG– Vieät Nam coù heä thoáng ñoàng baèng chaïy suoát töø B- N, chieám haàu

heát maët giaùp bieån. Ñoàng baèng VN chuû yeáu hình thaønh treân caùc vuøng suïp voõng hoaëc caùc nôi truõng thaáp, qua moät thôøi gian daøi haøng trieäu naêm, quaù trình laéng ñoïng traàm tích hay boài tuï phuø sa cuûa heä thoáng soâng ngoøi.

– Ñoàng baèng VN töông ñoái baèng phaúng, ñoä doác nhoû vôùi caùc loaïi ñoàng baèng sau.

– Ñoàng baèng chaâu thoå: thöôøng roäng lôùn, ñöôïc hình thaønh trong caùc suïp voõng vaøo thôøi kì ñeä tam, ñeä töù. Luùc ñaàu laø nhöõng vònh noâng, sau ñoù ñöôïc boài traàm tích phuø sa taïo thaønh ñoàng baèng

– Ñoàng baèng duyeân haûi ( ñoàng baèng chaân nuùi ven bieån ): thöôøng nhoû heïp, nhieàu ñoài nuùi soùt. Ñöôïc hình thaønh trong nhöõng mieàn truõng, vònh heïp hay quaù trình xaâm thöïc söôøn nuùi doïc theo bôø bieån sau ñoù soâng ngoøi ôû noäi ñòa chaûy ra boài ñaép phuø sa, keát hôïp vôùi soùng bieån thuyû trieàu, haûi löu.

– Ñoàng baèng chaân nuùi – cao nguyeân: hình thaønh treân caùc vuøng truõng hoà ñeä tam cuõ hay caùc thung luõng giöõa nuùi → nhoû heïp, keùm maøu môõ, coù daïng ñòa hình baäc thang

1. Ñoàng baèng duyeân haûi Quaûng Ninh: Traûi daøi töø Moùng Caùi ñeán Quaûng Yeân, heïp ngang, nhieàu ñoài

nuùi soùt, keùm maøu môõ, bò caét xeùn thaønh nhöõng ñoàng baèng nhoû heïp → Caáu taïo chuû yeáu laø phuø sa, coù moät ít phuø sa môùi ôû caùc cöûa soâng

2. Ñoàng baèng chaâu thoå Baéc Boä: – Laø vuøng ñoàng baèng chaâu thoå khaù roäng lôùn vôùi dieän tích

15.000km2 ñöôïc boài ñaép bôûi hai heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng

18

Chu Traàn Minh

Thaùi Bình, taïo thaønh moät tam giaùc chaâu coù ñænh laø Vieät trì, caïnh ñaùy chaïy daøi töø Yeân Laäp – Kim Sôn → Ñöôïc hình thaønh treân vuøng suïp voõng Taân Sinh chu kì 4

– Do chung quanh ñoàng baèng ñeàu laø nuùi cao töø ñoù caùc heä thoáng soâng taäp trung ñoå vaøo ñoàng baèng laøm cho hieän töông luõ luït trôû neân thöôøng xuyeân vì vaäy nhaân daân ta töø laâu ñôøi ñaõ ñaép heä thoáng ñeâ doïc theo caùc con soâng ñeå ngaên luõ. Do ñoù ñaõ laøm maát ñi tính chaát baèng pha83ng cuûa ñoàng baèng. Ñoàng thôøi haïn cheá ñi söï boài ñaép phuø sa cho ñoàng baèng. Buø laïi phuø sa ñöôïc chuyeån ra bieån vaø laøm cho ñoàng baèng tieán ra bieån khaù nhanh khoaûng 100m/naêm.

3. Ñoàng baèng Thanh Hoaù: Tieáp phía nam ñoàng baèng chaâu thoå Baéc Boä coù dieän tích

3.100km2 ñöôïc boài ñaép bôûi heä thoáng soâng Maõ – Chu vaø thuûy trieàu → ñoàng baèng Thanh Hoaù vöøa mang tính chaát chaâu thoå vöøa mang tính chaát duyeân haûi vaø caáu taïo vöøa coù phuø sa môùi vöøa coù phuø sa cuõ. Ñoàng thôøi ven bieån coù nhieàu coàn caùt cuõng nhö hình thaønh trong vuøng suïp voõng yeáu neân trong loøng ñoàng baèng coøn coù nhieàu ñoài nuùi soùt.

4. Ñoàng baèng duyeân haûi mieàn Trung: – Chaïy töø Ngheä An ñeán Bình Thuaän, laø nhöõng ñoàng baèng chaân

nuùi ven bieån, nhieàu ñoài nuùi soùt, ñaàm phaù, nhieàu ñuïn caùt, coàn caùt nhoû heïp vaø keùm maøu môõ, caáu taïo chuû yeáu laø phuø sa coå. Nguyeân nhaân chính cuûa nhöõng ñaëc ñieåm treân laø do daõi TS lan ra saùt bieån vaø taùc duïng cuûa bieån.

– Veà nguoàn goác ñoàng baèng duyeân haûi coù aûnh höôûng cuûa quaù trình bieån tieán maøi moøn bôû bieån vaø chaân nuùi ven bieån, sau ñoù ñöôïc soùng bieån vaø gioù bieån coäng vôùi soâng suoái noäi ñòa boài ñaép vaø môû roäng. Tuy nhieân quaù trình naøy raát chaäm vaø raát ít phuø sa, keùm maøu môõ. Caáu taïo cuûa ñoàng baèng duyeân haûi ñöôïc chia laøm 3 phaàn :

+ Vuøng goø ñoài chaân nuùi hay theàm phuø sa coå + Ñoàng baèng trung taâm chuû yeáu laø phuø sa môùi vaø nhieàu

soâng suoái+ Daõy coàn caùt – ñaàm phaù baõi boài ven bieån.

– Töø B – N coù caùc ñoàng baèng:+ Ñoàng baèng Ngheä – Tónh: coù dieän tích 3.410 km2 chaïy töø phía

nam ñoàng baèng Thanh Hoaù ñeán Hoaønh Sôn ñeøo Ngang.+ Ñoàng baèng Bình – Trò – Thieân: coù dieän tích 2.150 km2 töø ñeøo

Ngang ñeán ñeøo Haûi Vaân

19

Chu Traàn Minh

+ Ñoàng baèng Quaûng Nam – Nghóa Bình : dieän tích 4.350 km2 ñi töø ñeøo Haûi Vaân ñeán ñeøo Cuø Moâng

+ Ñoàng baèng Phuù Yeân : dieän tích 820 km2 ñi töø ñeøo Cuø Moâng ñeán ñeøo Caû

+ Ñoàng baèng Khaùnh Hoaø – Ninh Thuaän: dieän tích 620 km2 töø Muõi Naïi ñeán Muõi Dinh.

+ Ñoàng baèng Bình Thuaän: dieän tích 800 km2 ñi töø muõi Dinh ñeán ÑNB

5. Ñoàng baèng Nam Boä: Laø ñoàng baèng lôùn nhaát VN 40.000 km2 ñöôïc heä thoáng soâng Cöûu Long vaø Ñoàng Nai boài ñaép treân moät mieàn suïp voõng roäng lôùn vaøo thôøi kì Pleâixtoxen – chu kì 5. Tuy nhieân do ñaëc ñieåm neân chia thaønh 2 ñoàng baèng.

– Ñoàng baèng Ñoâng Nam Boä: do aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng taïo sôn ñöôïc naâng nheï vaøo TKT laøm thoaùt khoûi cheá ñoä boài tích phuø sa môùi, hình thaønh ñoàng baèng phuø sa coå cao treân döôùi 100m, coù nôi ñöôïc phuû bazan taïo thaønh baùn bình nguyeân ñaát ñoû bazan coù ñoä cao treân döôøi 200m. ñaây laø vuøng ñoàng baèng cao nhaát VN thuoäc heä thoáng soâng Ñoàng Nai. Treân ñoù coù moät vaøi ñænh nuùi soùt: Baø Ñen ( 986m ), Chöùa Chan ( 830m )…

– Ñoàng baèng chaâu thoå Taây Nam Boä: coù ñòa hình khaù baèng phaúng do ñöôïc hình thaønh treân mieàn suïp voõng Taân Sinh Pleâistoxen vaø ñöôïc boài ñaép phuø sa haøng naêm bôûi heä thoáng soâng Cöûu Long. Ngaøy nay ñoàng baèng cao 2m treân möïc nöôùc bieån vaø haøng naêm ñoàng baèng tieán ra bieån khaù nhanh 80m/naêm. Do quaù trình tieán ra bieån nhanh neân ngaøy nay trong loøng ñoàng baèng coøn ñeå laïi nhieàu ñaàm laày ( Ñoàng Thaùp Möôøi, Uminh, Haø Tieân,…)

CHÖÔNG IV : KHÍ HAÄU VIEÄT NAM

I. ÑAËC ÑIEÅM CHUNG : 1. Khí haäu VN laø khí haäu noäi chí tuyeán gioù muøa aåm :

Mang tính bao truøm trong khí haäu VN, nhöng khoâng ñoàng nhaát treân toaøn laõnh thoå VN vì VN naèm traûi daøi theo höôùng kinh ñoä ( 15 vó ñoä ).Cöïc B caùch chí tuyeán baéc 0004’ neân khí haäu mieàn Baéc mang tính chí tuyeán noùng aåm.Cöïc N caùch xích ñaïo 8030’ neân mieàn Nam khí haäu mang tính xích ñaïo noùng aåm, ranh giôùi ôû 160B ( Baïch Maõ ).Tính chaát noäi chí tuyeán aåm ñöôïc theå hieän nhö sau:

20

Chu Traàn Minh

a) Tính chaát noäi chí tuyeán :– Do VN naèm goïn trong vuøng noäi chí tuyeán, laøm cho maët trôøi leân

thieân ñænh 2 laàn trong naêm nhöng khoâng ñoàng nhaát veà thôøi gian.( ÔÛ Caàn Thô 2 laàn leân thieân ñænh caùch nhau 4 thaùng 11 ngaøy, Quaûng Ngaõi 3 thaùng 11 ngaøy coøn Baéc Boä laø 2 thaùng 11 ngaøy. Taïi Ñoàng Vaên laø vaøi ngaøy tröôùc vaø sau 21/6 )

– Laøm cho mieàn Baéc chæ coù moät cöïc ñaïi vaø moät cöïc tieåu, coøn ôû mieàn Nam laø 2 cöïc ñaïi vaø 2 cöïc tieåu trong nhieät cheá vaø vuõ cheá, töø ñoù aûnh höôøng ñeán bieân ñoä nhieät naêm.

– VN coù goùc nhaäp xaï vaøo giöõa tröa lôùn, Ñoàng Vaên coù goùc nhaäp xaï nhoû nhaát ( 43012’ ), Caàn Thô ( 56040’ ), laøm cho quanh naêm coù böùc xaï cao khoaûng 130Kcal/km2/naêm, caân baèng böùc xaï luoân luoân döông, nhieät ñoä TB naêm treân 200C.

– VN coù quang kì ngaén ( luùc maët trôøi moïc ñeán laën ), ñoä dao ñoäng ngaøy vaø ñeâm nhoû. Caøng gaàn XÑ cheânh leäch caøng nhoû.

– Coù söï hieän dieän cuûa gioù Tín Phong Loaïi gioù Tm ( Tropical Muritime )

+ Hình thaønh ôû vuøng bieån Philippin hay bieån Ñoâng neân goïi laø khoái khí Taây TBD. Taùc ñoäng ñeán VN vaøo caùc thaùng 3 – 4 vaø 10 – 12 theo höôøng Ñoâng Nam.

+ Vaøo muøa ñoâng vaø haï Tm hoaø vaøo NPC vaø Em theo höôøng ñoâng Baéc vaø Ñoâng Nam ( gioù muøa NPc thoåi töø thaùng 11 – 3, gioù muøa Em thoåi töø thaùng 5 – 10 ).

+ Tm ñeán VN thöôøng gaây möa phuøn vaøo ñaàu muøa ñoâng vaø haï, ngaøy naéng aám vaøo muøa ñoâng.

Loaïi gioù Tp ( Tropical Polaire ): gioù nhieät ñôùi nhöng coù nguoàn goác cöïc:

+ Tp phaùt gioù ñeán VN töø thaùng 10 – 4, ñoàng thôøi vaø cuøng chieàu vôùi NPc ôû baéc vó ñoä 160B.

+ Mieàn nam noù hoaït ñoäng ñoäc laäp vaø hình thaønh gioù muøa ñoâng baéc töø thaùng 10 – 4 do bò phôn hoaù, neân Tp hình thaønh moät muøa khoâ saâu saéc vaø keùo daøi ôû mieàn Nam

b) Tính chaát gioù muøa :– Khí haäu Vieät Nam mang tính chaát noäi chí tuyeán gioù muøa vì caùc

yeáu toá khí haäu dieãn bieán theo nhòp ñieäu muøa roõ reät.– Nguyeân nhaân cô baûn cuûa tính chaát naøy laø do “söï thay ñoåi ( theo

muøa ), aûnh höôûng theo muøa cuûa caùc khoái khí coù tính chaát khaùc nhau trong thôøi gian nhaát ñònh trong naêm. Söï thay ñoåi naøy dieãn ra theo moät nhòp ñieäu töông ñoái oån ñònh vaø thaønh qui luaät.”

– Gioù muøa muøa Ñoâng:

21

Chu Traàn Minh

+ Coøn goïi laø gioù muøa ñoâng baéc. Laø khoái khí cöïc luïc ñòa NPc töø aùp cao Sibir thoåi veà.

+ Hình thaønh vaøo muøa ñoâng töø thaùng 11 – 3 ôû mieàn baéc, do laïnh vaø khoâ ( ôû taâm töø -150C ñeán -400C, aåm 1g/1kg ). Neân ñaëc tröng thôøi tieát khi coù NPc ñi qua laø laïnh ñoät ngoät vaø khoâ. Do ñaëc tính vaø thôøi gian maø chia ra laøm 2 loaïi :

NPc ñaát. NPc bieån.

+ Hoaït ñoäng cuûa NPc ôû VN khoâng ñoàng nhaát, coù naêm möa ít, moãi thaùng 3 – 4 ñôït, moãi ñôït 3 – 5 ngaøy, xen vaøo ñoù laø nhöõng ngaøy naéng aám.

+ Coù söï hieän dieän cuûa Front cöïc ( Fp )+ Caùc loaïi NPc:

Gioù NPc ñaát: Töø thaùng 11 – 1 do taâm cao aùp gaàn hoà Bankal, töø ñoù

phaùt gioù theo höôùng Moâng Coå – Trung Quoác ñeán VN theo höôùng ñoâng baéc goïi laø NPc ñaát.

Luùc naøy luïc ñòa raát laïnh neân NPc ñaát ít bò bieán tính, nhieät vaø aåm taêng daàn khi ñi xuoáng phía nam. Taïi Haø Noäi, NPc coù nhieät ñoä laø 100C, aåm 7g – 9g/kg, ñeán vó ñoä 160B xem nhö laø rang giôùi cuoái cuøng.

Ñaëc tröng thôøi tieát maø NPc ñaát ñi qua laø laïnh vaø khoâ, trôøi quang maây

Gioù NPc bieån: Töø thaùng 1 – 3, trung taâm cao aùp Sibir di chuyeån ñeán

bieån Nhaät Baûn, töø ñoù phaùt gioù maïnh veà phía nam. Do di chuyeån treân bieån neân NPc bieån bieán tính nhanh,

ñeán VN trôû neân aám vaø aåm hôn ( Haø Noäi 15 – 170C, aåm 9 – 11g/kg ), ñaëc tröng thôøi tieát cuûa NPc bieån laø laïnh – maây muø, möa phuøn.

Front cöïc ( Fp ): Laø söï gaëp nhau cuûa 2 khoái khí coù tính chaát khaùc nhau Khi NPc thoåi veà noù vaø caùc khoái khí tröôùc noù taïo thaønh

Front cöïc ( Fp ). Ôû VN Fp ñöôïc hình thaønh bôûi söï gaëp nhau cuûa NPc vaø Tm – Tp.

Fp xuaát hieän trung bình 20 laàn / naêm. Tuy nhieân taàn xuaát töøng nôi khaùc nhau: Laïng Sôn 22 laàn, Haø Noäi 20,6 laàn, Thanh Hoaù 15 – 16 laàn, Taây Baéc 5 – 7 laàn.

Fp ñi ñeán ñaâu laøm thôøi tieát thay ñoåi ñoät ngoät ñeán ñoù, nhieät ñoä giaûm nhanh ( 5 – 100C / ngaøy ), möa to gioù lôùn, coù theå coù gioâng toá vaø baõo.

22

Chu Traàn Minh

– Gioù muøa muøa haï:+ Thaùng 4 – 5 maët trôøi di chuyeån töø xích ñaïo leân baéc baùn caàu.

NPc yeáu daàn vaø bò trieät tieâu laø thôøi gian hoaït ñoäng cuûa caùc khoái khí chí tuyeán ( Tm, Tp )

+ Töø thaùng 5 – 6, luïc ñòa Aâu – AÙ bò ñoát noùng, caùc haï aùp hình thaønh vaø huùt gioù töø Aán Ñoä Döông vaøo, luùc naøy coù gioù taây nam ñeán VN coù nguoàn goác töø vònh Bengan, ñaây laø khoái khí nhieät ñôùi chí tuyeán neân coù teân laø TBg ( Triopical Bengale ). TBg coù tính chaát noùng vaø aåm, gaây möa vaøo muøa haï, laø taùc nhaân gaây ra gioù Laøo ôû baéc Trung Boä vaø Taây Baéc.

+ Töø thaùng 6 – 10 do coù haï aùp BBC hoaït ñoäng oån ñònh vaø huùt gioù maïnh taïo ñieàu kieän cho caùc khoái khí Tín Phong NBC vöôït xích ñaïo ñoåi höôùng taây nam ñeán VN. Do vöôït qua vuøng bieån xích ñaïo ñeán VN neân coù teân laø Em ( Equatorial Maritine )

+ Coù söï hieän dieän cuûa CIT vaø baõo. Gioù Em:

Do xuaát phaùt töø bieån xích ñaïo thoåi ñeán VN theo höôùng taây nam, khieán cho Em raát aåm, nhieät ñoä khoaûng 26 – 270C, aåm 29g/kg, neân ñaëc tröng thôøi tieát laø gaây möa to keøm gioâng. Tuy nhieân do ñòa hình vaø haï aùp Baéc Boä huùt gioù töø 160B trôû ra neân Em coù höôùng Ñoâng Nam.

Ñeán khi haï aùp Iran khôi saâu, thì Em coù höôùng thoáng nhaát treân caû nöôùc laø Ñoâng Nam töø giöõa muøa haï

c) Tính chaát aåm :– Laø söï taùc ñoäng töông hoã giöõa gioù muøa , tín phong trong ñieàu

kieän cuï theå cuûa ñòa hình.– Khí haäu VN coù aûnh höôûng cuûa gioù muøa Ñoâng Baéc ( NPc ),

nhöng chæ trong thôøi gian ngaén, coøn qui luaät ñai cao chì coù taùc duïng ôû 15% dieän tích, do ñoù ñaëc tröng cuûa khí haäu VN vaãn laø noäi chí tuyeán gioù muøa aåm. Nguyeân nhaân cô baûn laø caùc khoái khí thoåi ñeán VN coù nhieät ñoä cao vaø aåm lôùn, töø ñoù hình thaønh moät löôïng möa doài daøo töø B – N ( Haø Noäi 1706mm, Hueá 2867mm, TPHCM 1910mm ), noù ñaõ xoaù ñi tính khoâ haïn vôùi thaûm thöïc vaät baùn hoang maïc vaø sa maïc maø ñaùng leû VN phaûi coù

23

– Gioù Tín phong : Tm ( noùng ), Tp ( laïnh )

– Gioù muøa muøa ñoâng: NPc ñaát, NPc bieån

– Front cöïc: Fp– Gioù muøa muøa haï: TBg, Em– Thôøi gian thoåi:

+ Töø thaùng 1 – 3 : gioù NPc bieån

+ Töø thaùng 4 – 5 : gioù Tm vaø Tp

+ Töø thaùng 5 – 6 : gioù TBg

Chu Traàn Minh

2. Khí haäu VN coù söï phaân hoaù theo khoâng gian: a) Söï phaân hoaù Baéc – Nam:

– Do VN traûi daøi qua nhieàu kinh ñoä, cuõng nhö söï tham gia cuûa gioù muøa ñoâng baéc laøm cho:

– Mieàn Baéc coù toång nhieät ñoä laø 75000C– Mieàn Nam do gaàn xích ñaïo neân coù toång nhieät ñoä ñaït tieâu

chuaån aù xích ñaïo laø 95000C, vôùi ¾ dieän tích laø ñoài nuùi , quy luaät ñai cao laøm cho nhieät ñoä giaûm khi leân cao

b) Töông quan giöõa nhieät – aåm ( K ) – Do löôïng möa phaân boá khoâng ñeàu, nôi ñoùn gioù möa nhieàu, nôi

khuaát gioù möa ít, laøm cho caû nöôùc coù 5 kieåu töông quan nhieät aåm.+ Khoâ K <= 1+ Hôi khoâ 1 < K <= 1,5+ Hôi aåm 1,5 < K <= 2+ Aåm 2 < K <= 3+ Aåm öôùt K > 3

– Coâng thöùc: K = R / ( 0.1 x ∑0 ) ( R : löôïng möa trung bình naêm )c) Phoái hôïp giöõa nhieät löôïng ( ∑ 0 ) vaø töông quan nhieät aåm

( K ). Ta coù 11 kieåu khí haäu :– Aù xích ñaïo khoâ ôû Ninh Thuaän– Aù xích ñaïo hôi khoâ ôû Soâng Ba – Khaùnh Hoaø – Bình Thuaän.– Aù xích ñaïo hôi aåm ôû Bình Ñònh – Phuù yeân – Ñoâng Nam Boä– Aù xích ñaïo aåm ôû Quaûng Nam – Quaûng Ngaõi – Soâng Beù – Minh

Haûi– Chí tuyeán khoâ ôû Möôøng Xeùn ( Thanh Hoaù )– Chí tuyeán hôi khoâ ôû Yeân Chaâu – soâng Maõ– Chí tuyeán hôi aåm ôû Ñoâng Baéc – Thanh Hoaù – Ngheä An– Chí tuyeán aåm ôû Haø Tónh – Bình Trò Thieân– Aù chí tuyeán hôi aåm ôû vuøng nuùi thaáp– Aù chí tuyeán aåm ôû vuøng nuùi trung bình– Oân hoaø aåm öôùt ôû caùc ñænh nuùi cao

d) Töông öùng vôùi 11 kieåu khí haäu, ta coù 11 kieåu thöïc bì: – Truoâng gai– Xavan coû

24

Chu Traàn Minh

– Xavan caây buïi– Röøng thöa– Röøng noäi chí tuyeán hôi aåm coù caây ruïng laù– Röøng noäi chí tuyeán aåm thöôøng xanh– Röøng aù chí tuyeán aåm thöôøng xanh– Röøng oân hoaø aåm öôùt ( röøng reâu )

3. Khí haäu VN mang tính thaát thöôøng :Do khí haäu Vieät Nam mang tính bình löu hôn laø böùc xaï, chòu aûnh

höôûng cuûa gioù muøa töø xa ñeán. Tuyø söï dieãn bieán cuûa gioù muøa ñoâng baéc vaø taây nam maø khí haäu Vieät Nam mang tính thaát thöôøng : coù naêm aám, coù naêm reùt, coù naêm muøa ñoâng ñeán sôùm, coù naêm ñeán muoän; coù naêm möa nhieàu, coù naêm möa ít; coù naêm möa sôùm, coù naêm möa muoän; döôïc bieåu hieän qua hai tính chaát sau:a) Tính chaát thaát thöôøng trong cheá ñoä nhieät :

– Ñöôïc theå hieän qua söï dao ñoäng cuûa nhieät ñoä trung bình thaùng, ngaøy baét ñaàu vaø ngaøy keát thuùc cuûa caùc muøa; trong ñoù quan troïng nhaát laø gioù muøa ñoâng baéc, daãn ñeán söï khaùc nhau trong bieân ñoä nhieät töøng nôi, nhieät ñoä trung bình naêm, ñoä daøi vaø cöôøng ñoä cuûa caùc muøa.

– Tính chaát thaát thöôøng theå hieän trong söï dao ñoäng nhieät ñoä so vôùi nhieät ñoä trung bình:+ Muøa ñoâng :

Laïnh nhaát vaøo thaùng 1, nhöng tuyø naêm coù theå noùng leân hay laïnh xuoáng

Tænh t0C TB thaùng 1

Naêm reùt Naêm aám Dao ñoäng

Laïng Sôn 13,70C 7,80C 17,90C 4 - 50CHaø Noäi 16,60C 12,30C 200C 40C

Ngoaøi ra, coù naêm muøa ñoâng ñeán sôùm hoaëc muoän; coù naêm keát thuùc sôùm hoaëc keùo daøi, ñoä dao ñoäng naøy coù theå töø 12 – 29 ngaøy.

+ Muøa haï : do thoáng nhaát veà khoái khí thònh haønh laøm cho ñoä dao ñoäng veà nhieät ñoä khoâng lôùn so vôùi nhieät ñoä trung bình

Tænh t0C TB thaùng 7

Thaùng noùng

Thaùng maùt Dao ñoäng

Laïng Sôn 27,10C 28,10C 25,80C 10CHaø Noäi 28,70C 30,80C 27,90C 10CÑoàng Hôùi 27,20C 31,30C 28,20C 1 - 20C

b) Tính chaát thaát thöôøng trong cheá ñoä möa

25

Chu Traàn Minh

– Söï dao ñoäng trong cheá ñoä möa ñöôïc theå hieän treân toaøn quoác, cuï theå löôïng möa trong töøng naêm, töøng thaùng, töøng muøa vaø söï bieán ñoäng khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc nôi trong nöôùc

– Coù naêm möa nhieàu, coù naêm möa ít– Coù naêm möa sôùm, coù naêm möa muoän, hay möa taäp trung vaøo

ñaàu hay cuoái muøa.– Coù naêm möa trung bình nhöng nôi naøy nhieàu, nôi kia ít; nôi gaây luõ

luït, nôi gaây haïn haùn Tænh Löôïng möa lôùn

nhaátLöôïng möa nhoûï nhaát

Tæ soá ( laàn )

Laïng Sôn 2029 756 2,68Haø Noäi 2741 1275 2,14Hueá 4349 1822 2,38TPHCM 2718 1553 1,75– Qua baûng treân ta thaáy möùc dao ñoäng töø 2 – 3, tính thaát thöôøng

coøn mang tính chu kì; thöôøng thöôøng möa ít hay nhieàu lieân tieáp nhieàu naêm, ít nhaát laø 2 – 3 naêm, nhieàu nhaát laø 9 – 10 naêm, trung bình laø 4 – 5 naêm.

II.SÖÏ DIEÃN BIEÁN CUÛA KHÍ HAÄU VAØ THÔØI TIEÁT TRONG NAÊM1. Muøa gioù muøa Ñoâng Baéc töø thaùng XI – IV :

– Ñöôïc khoáng cheá bôûi gioù muøa Ñoâng Baéc vaø cuõng laø muøa khoâ, möa ít; Töø möa ñòa hình vaø Front ôû mieàn Baéc hình thaønh muøa ñoâng laïnh vaø khoâ do NPc. Mieàn Nam noùng vaø khoâ do Tp bò phôn hoaù, xen vaøo ñoù laø Tm

– Muøa ñoâng theå hieän roõ nhaát laø töø thaùng 12 – 3, mieàn Baéc raát laïnh taïo neân söï cheânh leäch lôùn veà nhietä ñoä giöõa mieàn B vaø mieàn N → Muøa khoâ bao truøm treân caû ñaát nöôùc

– Caùc thaùng 11 – 4 laø thaùng chuyeån tieáp, thaùng 11 coøn coù gioù Tín Phong ñoâng nam laøm cho Baéc Boä coù nhieät ñoä noùng treân 250C, rieâng Trung Boä möa nhieàu, Nam Trung Boä vaø Nam Boä coøn bò ñe doaï bôûi baõo, coøn thaùng IV aûnh höôûng cuûa TBg ñeán sôùm gaây möa vaøo ñaàu muøa haï.

– Baéc Boä khaù phöùc taïp, thaùng 11 – 1 thôøi tieát laïnh vaø khoâ do NPc ñaát mang laïi, nhieät ñoä TB ngaøy döôùi 150C, bieân ñoä ngaøy 10 – 150C, trôøi quang maây vaø coù theå coù söông muoái; Töø thaùng 1 – 3 do NPc bieån thôøi tieát aám hôn, bieân ñoä nhieät töø 3 – 40C. Nhieät ñoä trung bình ngaøy treân 150C, thôøi tieát laïnh – aåm. Ñeán thaùng 4 chuyeån sang aåm – aåm, möa phuøn, möa nhoû raû rích laø do aûnh höôøng cuûa Tm.

26

Chu Traàn Minh

– Vaøo caùc thaùng 11 – 1 laø thôøi ñieåm möa to ôû Baéc Trung Boä do Front cöïc vaø sau ñoù laø muøa khoâ, coøn Nam Trung Boä vaø Nam Boä möa ít. Töø thaùng 1 trôû ñi xem nhö baét ñaàu muøa khoâ thaät söï

2. Muøa gioù muøa Taây Nam töø thaùng V – X – Gioù muøa Taây Nam ( Em – TBg ) thoáng trò treân caû nöôùc, ngoaøi ra

ôû Baéc Boä coøn coù gioù ñoâng nam ( Tm ).– Sau nöûa muøa haï gioù Ñoâng Nam môùi thònh haønh treân caû nöôùc vaø

caû Tm. Nhìn chung muøa naøy laø muøa möa aåm nhaát trong naêm do aûnh höôûng cuûa caùc khoái khí noùng aåm. Tröø Baéc Trung Boä vaø Taây Baéc do aûnh höôûng cuûa gioù Laøo khoâ vaø noùng vaøo nöûa ñaàu muøa haï.

– Trong muøa haï coøn coù söï hieän dieän cuûa CIT, hình thaønh möa doâng, möa ngaâu suït suøi keùo daøi töøng ñôït 3 – 4 ngaøy, cuõng nhö baõo vaøo caùc thaùng VII – X.

CHÖÔNG V : THUYÛ VAÊN

I. ÑAËC ÑIEÅM CHUNG CUÛA THUÛY VAÊN VN: 1. Maïng löôùi soâng ngoøi VN daøy ñaëc, nhieàu nöôùc,

nhieàu phuø sa:– Ñòa hình VN chuû yeáu laø ñoài nuùi ñöôïc Taân Kieán Taïo laøm treû laïi

do ñoù coù ñoä doác lôùn, treân ñoù laïi ñöôïc nhaän löôïng möa khaù lôùn taäp trung vaøo muøa haï ñaõ taïo neân maïng löôùi soâng ngoøi ( nöôùc chaûy traøn ) bao goàm haøng ngaøn soâng suoái lôùn nhoû vôùi hình daïng, tính chaát, höôùng chaûy khaùc nhau.

– VN coù maät ñoä soâng suoái daøy ñaëc vôùi 2360 con soâng. Trung bình cöù 1km soâng/1km2. Tuy nhieân coù söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc nôi : nhöõng vuøng nuùi ñaù raén, ñaù voâi möa ít coù maät ñoä soâng ngoøi thaáp 0,5km soâng/1km2. Taïi caùc söôøn nuùi ñoùn gioù, coù löôïng möa nhieàu, maät ñoä soâng suoái khoaûng 1,5km soâng/1km2. Rieâng ôû khu vöïc ñoàng baèng maät ñoä khaù lôùn khoaûng 3 -4 km soâng/1km2. Neáu ñi doïc bôø bieån thì cöù caùc 20km laïi coù moät cöûa soâng. Ña soá soâng VN laø soâng ngaén vaø doác ( coù 2170 soâng laø soâng nhoû vaø ngaén – chieám 92,5%, coù dieän tích löu vöïc khoaûng 500km2 vaø daøi döi71i 100km ). Caùc soâng lôùn ôû VN chæ chieám phaàn haï löu.

– Soâng VN coù löu löôïng lôùn do VN coù löôïng möa lôùn , löu löôïng bình quaân laø 26.200m3/s, töông öùng vôùi toång löôïng nöôùc laø 839 tæ m3/naêm ( trong soá naøy chæ coù 38,5% ñöôïc sinh ra trong laõnh thoå VN

27

Chu Traàn Minh

). Trong toång löôïng nöôùc noùi treân thì nöôùc chaûy traøn treân maët chieám 637 tyû m3/naêm ( 76% ), coøn laïi laø nöôùc ngaàm. Löôïng nöôùc trenâ maët phaân boá khoâng ñoàng ñeàu:+ Soâng Cöûu Long chieám 60,4%+ Soâng Hoàng chieám 15,1%+ Caùc soâng coøn laïi 24,5%

– Moñun ( Module ) ôû VN khaù lôùn, khoaûng 30 lít/s/km2 nhöng cuõng coù söï phaân boá khoâng ñeàu. Vuøng möa nhieàu moñun ñaït 75 lít/s/km2, vuøng möa ít nhö cöïc Nam Trung Boä 10 lít/s/km2

M ( moñun ) = ( Q x 103 ) / F ( F: dieän tích löu vöïc Q: toång löôïng nöôùc )

– Soâng VN coù löôïng phuø sa lôùn do VN coù khí haäu noäi chí tuyeán möa nhieàu, ñòa hình treû, ñoä doác lôùn, laøm cho ñoä xaâm thöïc cuûa soâng VN töông ñoái cao, bình quaân laø 225 taán/naêm/1km2.( Nhöõng nôi möa nhieàu, ñoä doác lôùn, ñoä xaâm thöïc ñaït 1168 taán/naêm/1km2 nhö löu vöïc Hoaø Bình – soâng Ñaø ). Töø ñoù laøm cho haøm löôïng phuø sa khaù cao. Toång löôïng phuø sa cuûa caùc soâng VN laø 200 trieäu taán/naêm ( sg Hoàng 60%, sg Cöûu Long 35%,……)

2. Maïng löôùi soâng ngoøi VN phaûn aùnh caáu truùc ñòa hình:– Ñòa hình VN coù 2 höôùng chính laø höôùng voøng cung vaø höôùng TB –

ÑN vaø phuø hôïp vôùi noù laø höôùng cuûa caùc daõy nuùi , töø ñoù laøm cho soâng VN coù 2 höôùng chính : höôùng voøng cung vaø höôùng TB – ÑN vaø ñoå thaúng ra bieån Ñoâng. Tuy nhieân cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp ngoaïi leä nhö soâng Kì Cuøng, moät soá phuï löu cuûa soâng Ñaø coù höôùng ngöôïc laïi, caùc soâng ôû Taân Nguyeân ñoå sang Campuchia sau ñoù môùi ra bieån. Ngoaøi ra soâng VN coøn voâ vaøn phuùc taïp nhö chia thaønh nhieàu baäc khi chaûy qua ñòa hình baäc thang hoaëc coù ñoaïn loøng soâng môû roäng, coù ñoaïn thu heïp ( thaùc gheành ).

– Soâng VN thöôøng baét nguoàn töø nhöõng vuøng nuùi cao : [ soâng Hoàng baét nguoàn töø daõy Nguî Sôn ( 1766m ôû Vaân Nam )], haàu heát caùc soâng coøn laïi ñeàu baét nguoàn töø vuøng nuùi cao treân döôùi 1000m laøm cho soâng ngoøi VN coù ñoä doác lôùn. Soâng Hoàng ôû Vieät trì coù ñoä doác 23cm/km, soâng Loâ coù ñoä doác 33cm/km, soâng Ñaø 71cm/km, caùc soâng ôû ñoâng TS coù ñoä doác treân 100cm/km

– Do soâng coù ñoä doác lôùn, möa nhieàu vaøo muøa haï laøm cho soâng VN ñoå ra bieån baèng nhieàu cöûa: soâng Hoàng 4 cöûa ( Traø Lí, Ba Laït, Laïch, Ñaùy ), soâng Cöûu Long ra bieån baèng 9 cöûa ( Tieåu, Ñaïi, Balai, Haøm luoâng, Coå Chieân, Cung Haàu, Ñònh An, Baùt Xaéc, Tranh Ñeà )

3. Thuûy cheá cuûa soâng ngoøi VN:

28

Chu Traàn Minh

– Thuûy cheá cuûa soâng ngoøi VN phuø hôïp vôùi cheá ñoä khí haäu. Khí haäu Vn coù 2 muøa roõ reät laø muøa möa vaø muøa khoâ töông öùng vôùi muøa khoâ laø muøa caïn coøn muøa möa laø muøa luõ. Tuy nhieân do tính phuùc taïp cuûa khí haäu VN ñoù laø söï phaân hoaù theo khu vöïc ( nôi möa ít, nôi möa nhieàu, nôi möa vaøo muøa haï, nôi möa vaøo muøa ñoâng) laøm cho muøa luõ khoâng thoáng nhaát trong caû nöôùc.

– Muøa luõ ôû VN thöôøng daøi 4 – 5 thaùng ( thaùng 5 – 10 ), chieám 70 – 80% löôïng nöôùc cuûa caû naêm. Tuøy nôi maø ñænh luõ coù söï khaùc nhau, nhìn chung coù xu theá chaäm daàn töø B – N, do coù söï lieân quan giöõa daûi hoäi tuï CIT. Baét ñaàu baèng nhöõng löu vöïc thuoäc Baèng Giang – Kì Cuøng coù luõ vaøo thaùng 7 -8, caùc soâng ôû Baéc Trung Boä vaøo thaùng 9, Hueá soâng Höông thaùng 10, Nam Trung Boä thaùng 11, khu vöïc Nam Boä luõ cöïc ñaïi vaøo thaùng 9.

– Vaøo muøa luõ do löôïng möa lôùn coäng vôùi ñoä doác ñòa hình taùc ñoäng leân lôùp thoå nhöôõng daøy cuûa vuøng noäi chí tuyeán nhieät ñôùi laøm cho caùc heä thoáng soâng coù haøm löôïng phuø sa raát lôùn. Vaøo muøa haï, haøm löôïng phuø sa nhoû.

– Muøa caïn töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 löôïng nöôùc chieám 20 – 30%, thaäm chí vaøo muøa caïn coù soâng khoâng coù nöôùc nhö ôû Cöïc Nam Trung Boä. Vì vaäy laøm cho ñoä cheânh leäch nöôùc giöõa ñænh luõ vaø ñænh caïn raát lôùn, leân ñeán 15 – 20 laàn. Muøa caïn cuõng coù khuynh höôùng chaäm daàn töø B – N. ( ÔÛ Ñoâng Baéc töø thaùng 10 ñeán thaùng 5, Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä töø thaùng 11 ñeán thaùng 5, ôû mieàn Nam muøa caïn ngaén töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 )û

II.CAÙC HEÄ THOÁNG SOÂNG CHÍNH: 1. Heä thoáng Baèng Giang – Kì Cuøng:

a. Soâng Baèng Giang: – Baét nguoàn töø Baø Vaøi ôû ñoä cao 600m chaïy theo höôøng TB – ÑN

vaø caét qua thò xaõ Cao Baèng.– Soâng daøi 108km, dieän tích löu vöïc 4.560km2, goàm 26 phuï löu:– Trong ñoù quan troïng nhaát laø soâng Hieán vôùi toång löôïng nöôùc laø

3,73 tyû m3/naêm, moâñun laø 26l/s/km2.– Muøa luõ töø thaùng 6 – thaùng 9, muøa caïn töø thaùng 10 – thaùng 4,

haøm löôïng phuø sa laø 244g/m3.b. Soâng Kì Cuøng :

– Baét nguoàn töø vuøng Ba Xaù cao 625m, chaûyn theo höôøng TN – ÑB caét qua thò xaõ Laïng Sôn

– Soâng daøi 243km, dieän tích löu vöïc 6.660km2 vôùi khoaûng 80 phuï löu

– Toång löôïng chaûy laø 3,6 tyû km3/naêm, moñun laø 17,2 l /s/km2

– Toång löôïng nöôùc luõ chieám 71%, haøm löôïng phuø sa 686g/m3

29

Chu Traàn Minh

2. Heä thoáng soâng Thaùi Bình: – Goàm 3 soâng hôïp nhau taïi Phaû Laïi goàm soâng Caàu, Thöông, Luïc

Nam vaø sau ñoù ñoå ra vònh Baéc Boä baèng 4 cöûa: Nam Trieäu, Caám, Vaên Uùc, Thaùi Bình. Ngoaøi ra soâng Thaùi Bình coøn nhaän theâm 2 phuï löu töø soâng Hoàng ñoå sang laø soâng Ñuoáng vaø soâng Luoäc.

– Soâng Caàu ñöôïc xem laø soâng chính tính ñeán Phaû Laïi thì soâng daøi 288km

– Soâng Thöông daøi 160km– Soâng Luïc Nam daøi 180km– Toång dieän tích löu vöïc soâng laø 12.680km2. Do chaûy qua mieàn möa ít,

nhieàu ñaù voâi neân coù löu löôïng nhoû 262m3/s. Töông öùng vôùi löôïng nöôùc laø 8,28 tyû m3/naêm, moñun doøng chaûy laø 22,9l/s/km2.

– Soâng Thaùi Bình coù haøm löôïng phuø sa nhoû khoaûng 9,25 trieäu taán/ naêm, töông öùng laø 118g/m3.

– Muøa luõ daøi 5 thaùng töø thaùng 6 ñeán thaùng 10, chieám 78% löôïng nöôùc caû naêm. Rieäng soâng Thöông vaøo muøa luõ chieám 83%. Luõ thöôøng ñoät ngoät, löu vöïc cöûa soâng chòu aûnh höôûng maïnh cuõa thuûy trieàu

3. Heä thoáng soâng Hoàng: – Laø moät trong hai heä thoáng soâng lôùn nhaát VN– Dieän tích löu vöïc 70.700km2.– Baét nguoàn töø Vaân Nam – Trung Quoác vaø ñoå ra bieån Ñoâng theo

höôùng TB – ÑN– Toång chieàu daøi 1.126km. Rieâng ñoaïn chaûy ôû VN daøi 556km.– Soâng Hoàng coù ñoä doác nhoû. Ñoaïn töø Laøo Cai ñeán Vieät Trì ñoä

doác 23cm/km, ñoaïn töø Vieät Trì ra bieån coù ñoä doác 3cm/km.– Soâng Hoàng vôùi hôn 614 phuï löu lôùn nhoû, trong ñoù quan troïng

nhaát:+ Soâng Ñaø daøi 1.010km, ñoaïn ôû VN daøi 570km, toång dieän tích

löu vöïc laø 52.900km2

+ Soâng Loâ daøi 470km, ôû VN daøi 275km, toång dieän tích löu vöïc laø 39.000km2

– Heä thoáng soâng Hoàng coù daïng nan quaït, qui tuï veà Vieät Trì. Do ñoù veà muøa luõ, nöôùc leân raát nhanh taïo nhöõng traän luõ lôùn.

– Vôùi nhöõng ñaëc ñieåm treân neân löu löôïng cuûa soâng khaù lôùn 3.560m3/s. Toång löôïng nöôùc naêm laø 112 tæ m3. Trong ñoù soâng Ñaø chieám 47%, Loâ 29%, Thao 24%.

– Soâng Hoàng coù muøa luõ daøi 5 thaùng töø thaùng 6 ñeán thaùng 10, chieám 75% löôïng nöôùc trong naêm. Caùc thaùng muøa caïn daøi 7 thaùng, chieám 25% löôïng nöôùc naêm. Thaùng 3 haïn nhaát.

30

Chu Traàn Minh

– Luõ soâng Hoàng thöôøng laø luõ keùp, muøa luõ nöôùc soâng daâng leân raát nhanh: 3 – 7m/ngaøy, ñeå tieâu luõ soâng Hoàng phaûi ñoå ra bieån baèng nhieàu cöûa. Trong ñoù coù 4 cöûa quan troïng laø Traø Lí, Ba Laït, Laïch, Ñaùy.

– Soâng Hoàng coù haøm löôïng phuø sa raát cao: 1000g/m3, öùng vôùi khoaûng 120 trieäu taán/naêm . Do ñoù Baéc Boä moãi naêm tieán ra bieån 100m/naêm.

4. Heä thoáng soâng Maõ: – Baét nguoàn töø Taây Baéc ( Tuaàn Giaùo – Pusamsao ), chaûy theo

höôùng TB – ÑN vaø ñoå vaøo ñoàng baèng Thanh Hoaù. Soâng ñoå ra bieån baèng 3 cöûa Leøn, Laïch Tröôøng vaø Laïch Traøo.

– Daøi 512km, dieän tích löu vöïc 28.400km2, trong ñoù thuoäc VN laø 10.800km2.

– Coù 90 phuï löu, quan troïng nhaát laø soâng Chu: soâng Chu baét nguoàn töø Pupan ( Laøo ), daøi 325km, dieän tích löu vöïc 7.580km2

– Soâng Maõ coù löu löôïng trung bình laø 526m3/s öùng vôùi toàng löôïng nöôùc laø 16,6 trieäu m3/naêm. Trong ñoù soâng Maõ chieám 68%

– Haøm löôïng phuø sa khoâng lôùn do chaûy qua vuøng nuùi ñaù raén vaø nuùi ñaù voâi khoaûng 402g/m3, öùng vôùi 4,35 trieäu taán/naêm.

– Thuûy cheá cuûa soâng Maõ – Ch khaù ñôn giaûn:– Muøa luõ daøi 5 thaùng töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, chieám 75% löôïng

nöôùc cuûa naêm.– Muøa caïn töø thaùng 9 ñeán thaùng 5 chieám 25% löôïng nöôùc naêm

5. Heä thoáng soâng Caû: – Baét nguoàn töø Puloâi ( Laøo ) ñoå vaøo Vinh tröôùc khi ra bieån qua cöûa

Hoäi– Soâng daøi 531km vôùi dieän tích löu vöïc 27.200km2

– Coù 150 phuï löu, trong ñoù quan troïng nhaát laø soâng Con, Ngaøn Phoá– Löu löôïng trung bình laø 688m3/s, toång löôïng nöôùc 24,7 tæ m3/naêm– Haøm löôïng phuø sa ít do chaûy qua mieàn ñaù raén khoaûng 206g/m3,

töông öùng vôùi 3,5 trieäu taán/naêm.– Muøa luõ töø thaùng 7 ñeán thaùng 11, muøa caïn töø thaùng 2 ñeán

thaùng 5

6. Heä thoáng soâng Thu Boàn: – Baét nguoàn töø Ngoïc Lónh ôû ñoä cao 1600m. thöôïng nguoàn coù

höôùng N – B sau ñoù coù höôùng T – Ñ vaø ñoå ra bieån ôû cöûa Hoäi An.– Soâng daøi 205km, dieän tích löu vöïc laø 10.350km2.– Coù 80 phuï löu, quan troïng nhaát laø soâng Caùi vaø soâng Bung.– Löu löôïng khaù lôùn, khoaûng 2.910 m3/s öùng vôùi 19,9 tæ m3/naêm.– Haøm löôïng phuø sa ít, 120g/m3, luõ thaùng 5 ñeán thaùng 12, muøa caïn

töø thaùng 1 - 431

Chu Traàn Minh

7. Heä thoáng soâng Ñaø Raèng: – Chaûy theo nhieàu höôùng. Daøi 388km. Ñoå ra bieån ôû cöûa Ñaø vieät

( Phuù Yeân )– Dieän tích löu vöïc 13.900km2

– Goàm 105 phuï löu, quan troïng nhaát laø soâng Yh Dun, soâng Ba.– Moñun doøng chaûy lôùn, khoaûng 21,3 lít/s/km2, töông öùng khoaûng 9,39

tæ m3/naêm vaø haøm löôïng phuø sa 227g/kg– Thuûy cheá mang tính chaát vuøng Trung Trung Boä goàm coù luõ tieåu

maõng vaø luõ chính töø thaùng 6 ñeán thaùng 7 vaø thaùng 9 ñeán thaùng 11. Muøa caïn töø thaùng 1 ñeán thaùng 8

8. Heä thoáng soâng Ñoàng Nai – Vaøm Coû: Laø heä thoáng soâng lôùn thöù 3 trong nöôùc laø söï hôïp löu cuûa s soâng Ñoàng Nai vaø Vaøm Coû.a) Soâng Ñoàng Nai:

– Daøi 635km.– Baét nguoàn töø nuùi Langpiang vaø chaïy theo nhieàu höôùng vôùi

toång löu vöïc laø 44.100km2, trong ñoù coù moät phaàn naèm beân Campuchia thuoäc thöôïng nguoàn soâng Saøi Goøn

– Goàm toång coäng 265 phuï löu, trong ñoù quan troïng nhaát laø Ña Dung, La Ngaø, Soâng Beù, Saøi Goøn, Vaøm Coû

– Ñoå ra bieån baèng 3 cöûa: Loøng Taøu, Soaøi Raïp, Ñoàng Thanh.– Soâng Ñoàng Nai coù löôïng nöôùc naêm laø 32,8,tyû m3 vaø moñun

doøng chaûy khoaûng 26,1lít/s/m3

– Haøm löôïng phuø sa khoâng lôùn, khoaûng 200g/m3, töông öùng laø 3,36 trieäu taán/naêm.

– Muøa luõ töø thaùng 7 ñeán thaùng 11, muøa caïn töø thaùng 12 ñeán thaùng 6. Nhìn chung thuûy cheá ñieàu hoaø, luõ leân töø töø vaø khoâng gaây luït, ñoä che phuû röøng cao

b) Soâng Vaøm Coû :– Daøi 218km– Dieän tích löu vöïc 12.800km2

9. Heä thoáng soâng Cöûu Long: – Laø heä thoáng soâng lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ. Baét nguoàn töø Taây

Taïng. Coù höôùng chuû yeáu B – N, veà ñeán Phnoâm Peânh chia laøm 3 nhaùnh: 1 chaûy vaøo Bieån Hoà Toâng – Leâ – Sap, hai nhaùnh coøn laïi laø Tieàn Giang vaø Haäu Giang chaûy vaøo VN vaø ñoå ra bieån Ñoâng bôûi 9 cöûa.

– Toång chieàu daøi 4.500km, rieâng ôû VN daøi 230km.– Toång dieän tích löu vöïc laø 810.000km2. Trong ñoù 20,7% ôû TQ, 2,6% ôû

Mianma, 32,4% ôû Laøo, Thaùi Lan 23,8%, Campuchia 19% vaø VN laø 1,5%.

32

Chu Traàn Minh

– Soâng Cöûu Long coù raát nhieàu phuï löu, trong ñoù rieâng VN coù 286 phuï löu trong ñoù lôùn nhaát laø Sreâ – pok: Sreâ – Pok daøi 315km, dieän tích löu vöïc laø 30.384km2, ôû VN soâng coù nhieàu teân, sau ñoù ñoå vaøo Meâ Coâng taïi Campuchia

– Soâng Cöûu Long coù toång löôïng nöôùc treân 507 tæ m3/naêm. Ñeán Myõ Thuaän soâng chia laøm 2 nhaùnh Tieàn Giang vaø Haäu Giang chia ñoâi löôïng nöôùc treân

– Haøm löôïn gphuø sa cuûa soâng khoâng cao 100 – 150g/m3

– Thuyû cheá khaù ñeàu hoaø, nöôùc leân töø töø vaø xuoáng töø töø. Muøa luõ daøi 5 thaùng töø thaùng 7 ñeán thaùng 11, sau ñoù nöôùc ruùt töø töø ñeán thaùng 4.

CHÖÔNG VI : THOÅ NHÖÔÕNG VIEÄT NAM

ÑAËC ÑIEÅM CHUNG CUÛA THOÅ NHÖÔÕNG - Thoå nhöôõng laø taám göông phaûn aùnh caùc ñaëc ñieåm cuûa moâi

tröôøng töï nhieân ( ñòa chaát, ñòa hình, khí haäu, thuyû vaên, sinh vaät ).- Laø saûn phaåm cuûa söï taùc ñoäng töông hoã giöõa caùc thaønh phaàn voâ

cô vaø höõu cô thoâng qua hai quaù trình “ Ñaïi tuaàn hoaøn ñòa chaát vaø tieåu tuaàn hoaøn sinh vaät “

+ Ñaïi tuaàn hoaøn ñòa chaát : Dung nham → maéc ma → phun traøo → ñaát → phong hoùa → caây haáp thuï → suït voõng → trôû thaønh maùc ma.

+ Tieåu tuaàn hoaøn sinh vaät : Chaát muøn → caây haáp thuï → caønh laù → laù ruïng → chaát muøn.

- Thoå nhöôõng VN mang tính chaát noäi chí tuyeán gioù muøa aåm vôùi quaù trình phong hoaù Feralit vaø hình thaønh caùc loaïi ñaát feralit chuû yeáu.

I. THOÅ NHÖÔÕNG VN RAÁT ÑA DAÏNG VAØ PHÖÙC TAÏP: 1. Nhaân toá ñaù meï:

a) Nhoùm macma axit: - Goàm caùc loaïi ñaù raén nhö: granit, riolit, ñaù bieán chaát, ñaù traàm

tích.- Caáu taïo caùc loaïi ñaù naøy goàm caùc tinh khoaùng: thaïch anh,

fenpat, mica… laø nhöõng tinh khoaùng khoù phong hoaù, neân lôùp voû phong hoaù feralit töø ñaù meï axit thöôøng moûng, giaøu khoaùng seùt kaolinit ( 2SiO2, Al2O3, 2H2O )

- Trong quaù trình phong hoaù caùc cation vaø axit silic bò röûa troâi maïnh coøn laïi chuû yeáu laø caùc nguyeân toá nhö Fe – Al vaø taïo thaønh nhöõng Hyñroxit tích tuï döôùi daïng Oxit nhö Al2O3, Fe2O3

33

Chu Traàn Minh

- Töø nhöõng tính chaát treân ñaát feralit töø ñaù meï axit coù lí – hoaù tính nhö: nheï, thoaùng khí, daãn nöôùc toát, chua, giöõ nöôùc vaø dinh döôõng keùm

b) Nhomù ñaù meï bazô vaø trung tính: - Goàm caùc loaïi ñaù nhö: gabroâ, bazan, ñaù phieán, ñaù voâi, ñaù hoa…- Caáu taïo goàm nhöõng tinh khoaùng chính nhö: Olivin (MgFe) 2SiO4,

Ogit, Hooùblen ( goàm caùc aluminoâsilicat chöùa Ca, Mg, Fe…)- Laø nhöõng tinh khoaùng meàm deã phong hoaù neân lôùp voû phong

hoaù Macgalit – feralit treân ñaù meï bazô vaø trung tính thöôøng daøy, naëng, giöõ nöôùc vaø chaát dinh döôõng toát

c) Nhoùm boài tích phuø sa: - Nhö söôøn tích, luõ tích, phuø sa soâng, phuø sa soâng bieån vaø phuø sa

bieån.- Ñaëc tính chung cuûa nhoùm naøy laø: vuïn bôû, chöùa nhieàu thaïch

anh, mica, can xít. Ñaây laø moät quaù trình raát môùi ( Ñeä Töù ), ñang trong quaù trình boài tuï, trong lôùp voû phong hoaù coøn nhieàu Silic ( Si ) vaø nhoâm ( Al ) neân coøn goïi laø voû phong hoaù Sialit.

- Trong ñieàu kieän thuaän lôïi thì quaù trình Sialit tieán trieån thaønh quaù trình Feralit vaø hình thaønh caùc loaïi ñaát feralit naâu treân phuø sa coå

2. Nhaân toá ñòa hình: - Thoâng qua söï phaân phoái laïi caùc nguyeân toá ñòa hoùa trong lôùp voû

phong hoaù vaø caùc ñieàu kieän nhieät – aåm.- Taïi caùc ñænh nuùi vaø söôøn nuùi coù ñoä aåm lôùn – möa nhieàu, quaù

trình röûa troâi maïnh laøm cho ñaát thöôøng moûng, khoâng coù ñaù ong, seùt vaø caùc bazô trao ñoåi taêng daàn töø cao xuoáng thaáp.

- Taïi caùc chaân nuùi, quaù trình tích tuï vaät chaát lôùn, hình thaønh keát von vaø ñaù ong hoaù, taàng ñaát ôû ñaây thöôøng raát daøy

- Taïi caùc vuøng truõng uùng thuûy, hình thaønh caùc loaïi ñaát tích tuï ngaäp nöôùc nhö : ñaát laày, ñaát macgalit thuûy thaønh.

- Quaù trình feralit chæ phaùt trieån maïnh töø ñoä cao 150m trôû xuoáng, leân cao cöôøng ñoä phong hoaù vaø toác ñoä phong hoaù chaát höõu cô giaûm laøm cho phaåu dieän moûng, nhieàu muøn, khoâng coù keát von vaø ñaù ong hoaù vaø ñaát ngaû sang maøu vaøng do ñoä aåm taêng

Fe2O3 maøu ñoûFe2O3.H2O maøu naâuFe2O3.2H2O maøu naâu nhaïtFe2O3.3H2O maøu vaøng

Ñaát Feralit: Muøa khoâ ñaát nhaït daàn töø treân xuoáng döôùi Muøa möa ñaát ñaäm daàn töø treân xuoáng döôùi

34

Chu Traàn Minh

Ñaát bazan: Muøa khoâ ñaát ñaäm daàn töø treân xuoáng döôùi Muøa möa ñaát nhaït daàn töø treân xuoáng döôùi

- Ôû ñoäá cao 1600 – 1700m xaûy ra quaù trình tích luõy muøn trong voû phong hoaù, oxyt nhoâm chieám öu theá, hình thaønh ñaát muøn alit treân nuùi cao vôùi haøm löôïng muøn ñaït 8 – 12% vaø taàng A0 ñaát khaù moûng, khoâng coù taàng B

3. Nhaân toá khí haäu: - Tính chaát noäi chí tuyeán noùng aåm khieán cho quaù trình phong hoaù

hoaù hoïc laø chuû yeáu, laøm bieán ñoåi saâu saéc ñaù meï vaø laøm giaûm bôùt söï phong hoaù theo ñaù meï

- Chuû yeáu laø quaù trình phong hoaù feralit vaø hình thaønh caùc loaïi ñaát feralit phaùt sinh vaø phaùt trieån döôùi röøng nhieät ñôùi gioù muøa aåm

4. Nhaân toá thuûy vaên: - Löôïng nöôùc chaûy traøn lôùn hình thaønh quaù trình xaâm thöïc, röûa

troâi vaø tích tuï- Nöôùc ngaàm daãn ñeán quaù trình keát von vaø hình thaønh ñaù ong,

thoâng qua vaän chuyeån vaø tích tuï Fe – Al- Vuøng uùng thuûy quyeát ñònh quaù trình glaây vaø quaù trình laày thuït- Vuøng ngaäp maën hoaëc nöôùc ngaàm maën seõ hình thaønh caùc loaïi

ñaát maën, ñaát pheøn5. Nhaân toá sinh vaät:

- Chi phoái maïnh meõ ñeán quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát truõng nhö tính chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa ñaát

- Söï tuaàn hoaøn sinh vaät- Quyeát ñònh hình thaønh khoaùng chaát trong ñaát- Röøng caây vôùi nhöõng taùn laù haïn cheá nöôùc rôi, reã giöõ chaët ñaát

choáng röûa troâi vaø xoùi moøn. Ñaát röøng raäm seõ coù caáu truùc toát- Röøng coøn khoáng cheá böùc xaï, caønh rôi, laù ruïng reã caây… choáng

söï maát nöôùc cuûa thoå nhöôõng6. Nhaân toá con ngöôøi:

– Taùc ñoäng tieâu cöïc: ñoát röøng laøm raãy, phaù röøng…, töø ñoù hình thaønh caûnh quan ñoài nuùi troïc, laøm ñaát ñai bò thoaùi hoaù, xoùi moøn vaø röûa troâi cuõng nhö quaù trình ñoäc canh laøm ñaát ngheøo daàn.

– Taùc ñoäng tích cöïc: nhö thau chua, röûa maën, caøy xôùi, boùn phaân, laøm thuyû lôïi, choïn gioáng caây thích hôïp…laøm cho ñaát ngaøy caøng toát hôn.

II. ÑAÁT FERALIT LAØ SAÛN PHAÅM CHÍNH CUÛA QUAÙ TRÌNH PHONG HOAÙ VAØ HÌNH THAØNH ÑAÁT ÔÛ VN

35

Chu Traàn Minh

- Khí haäu VN laø khí haäu noäi chí tuyeán gioù muøa aåm, laøm cho quaù trình phong hoaù feralit vaø saûn phaåm laø caùc loaïi ñaát feralit ( F )laø chính ôû VN.

- Rieâng caùc loaïi ñaát phuø sa boài tuï vôùi nhieàu thôøi gian vaø ñieàu kieän thích hôïp noù cuõng ñang trong quaù trình feralit vaø cuõng seõ thaønh caùc loaïi ñaát feralit nhieät ñôùi

- Voû phong hoaù F thöôøng daøy vaø ít muøn do möa nhieàu laøm cho caùc bazô bò röûa troâi nhanh choùng, ñaù meï laïi ña soá thuoäc macma axit, trong nöôùc möa laïi coù nhieàu axit nitô, cuõng trong taàng muøn coù nhieàu axit höõu cô vì theá ñaát F thöôøng chua. Ñoä PH töø 4,5 – 5,5

- Quaù trình F goàm 3 giai ñoaïn:+ Giai ñoaïn 1 : ñaát vöøa ñöôïc phong hoaù coøn ôû giai ñoaïn thuaàn luït,

caùc cation nhö Ca2+, Mg2+, N+, K+ coøn nhieàu neân ñaát ôû daïng trung tính hoaëc hôi kieàm . Caùc xetxkioxyt Fe, Al coøn phaân boá ñeàu trong phaåu dieân vaø ñaát chöa coù phaân lôùp.

+ Giai ñoaïn 2 : caùc bazô bò röûa troâi nhanh, ñaát trôû thaønh chua, caùc xetxkioxyt di chuyeån tích tuï ôû taàng B, cuõng nhö ôû taàng C do mao daãn caùc xetxkioxyt ñi leân laøm ñaát coù söï phaân hoaù lôùp. Taàng A thoâ do thaûm seùt vaø coù maøu nhaït do giaûm Fe, taàng B naëng vaø maøu ñoû vaøng hay ñoû thaåm do nhieàu seùt vaø xetxkioxyt. Giai ñoaïn naøy ñaát ñaõ xaáu ñi.

+ Giai ñoaïn 3 : khi taàng A0 ñöôïc baûo veä vaø quaù trình mao daãn cuûa nöôùc laøm tích tuï xetxkioxyt, hình thaønh keát von vaø ñaù ong

Toùm laïi: Quaù trình F treân ñaõ hình thaønh caùc loaïi ñaát F ôû VN coù ñaëc tính nhö sau:

- Do phong hoaù trieät ñeå neân khoaùng vaät coøn laïi trong ñaát raát ít, chuû yeáu laø thaïch anh.

- Do bazô vaø silic bò röûa troâi nhanh choùng neân ñaát F ngheøo Ca2+, Mg2+ vaø giaøu xetxkioxyt Fe, Al neân ñaát coù maøu ñoû vaøng

- Ñaát thöôøng chua do bò röûa troâi maïnh, muøn ít do vi sinh vaät hoaït ñoäng maïnh, thaønh phaàn C vaø N keùm laøm cho ñaát ngheøo.

III. ÑAÁT FERALIT ÔÛ VN DEÃ BÒ THOAÙI HOÙA KHI SÖÛ DUÏNG KHOÂNG HÔÏP LÍ:– Giöõa ñaát vaø thöïc vaät coù söï caân baèng sinh thaùi vaø caùc nguyeân

toá ñòa hoaù ñöôïc phaân phoái ñeàu giöõa ñaát vaø thöïc vaät trong quaù trình trao ñoåi.

– Khi röøng bò phaù töùc laø ñaõ phaù vôõ söï trao ñoåi treân, thoå nhöôõng seõ chua, ngheøo daàn vaø thoaùi hoaù nhanh choùng sau vaøi naêm.

– Vaäy chæ thöïc vaät röøng môùi ñuû khaû naêng huùt vaø giöõ laïi caùc chaát dinh döôõng khoûi bò cuoán ñi ñeå trao ñoåi laïi vôùi ñaá trong phaàn

36

Chu Traàn Minh

caønh rôi laù ruïng. VN coù khoaûng treân 10 trieäu ha ñoài nuùi troïc, gaàn baèng 1/3 dieän tích töï nhieân, do ñoù vieäc troàng vaø baûo veä röøng laø vieäc laøm böùc thieát ñeå caân baèng sinh thaùi ñöôïc taùi laäp

Caùc bieän phaùp söû duïng hôïp li ñaát ñai:– Traû laïi chieác aùo khoaùc cho ñaát ( taïo ra nhöõng heät thoáng canh

taùc thích hôïp: luaân canh, xen canh, troàng caây phaân xanh, caây boä ñaäu )

– Noâng laâm keát hôïp.– Vöôøn – ao – chuoàn ( VAC, RVAC )– IPM / INM ( haïn cheá söû duïng thuoác BVTV, söû duïng thieân ñòch,

taêng cöôøng, caân ñoái vieäc söû duïng phaân höõu cô, phaân vi sinh )– Aùp duïng caùc moâ hình canh taùc beàn vöõng.

CHÖÔNG VII : SINH VAÄT VIEÄT NAM

ÑAËC ÑIEÅM CHUNG CUÛA GIÔÙI THÖÏC VAÄT Giôùi thöïc vaät VN coù tôùi 14.624 loaøi, thuoäc gaàn 300 hoï, trong ñoù coù 9.949 loaøi thuoäc ñai chaân nuùi vaø 4.675 loaøi thuoäc ñai aù nhieät ñôùi vaø oân ñôùi treân nuùi. Trong ñoù coù hôn 1.000 loaøi caây laáy goã, 100 loaøi laáy daàu, 90 loaøi caây laáy sôïi, 70 loaøi caây coù nhöïa, 100 loaøi caây chaát chaùt, 1000 loaøi caây thuôùc, 15 loaøi caây coù boät, 100 loaøi caây aên quaû.

I. GIÔÙI THÖÏC VAÄT VN RAÁT PHONG PHUÙ VAØ ÑA DAÏNG: – Do söï ña daïng vaø phong phuù cuûa töï nhieân laøm cho thöïc vaát

cuõng phong phuù vaø ña daïng, goàm caùc loaøi ñaëc höõu vaø caùc loaøi töø caùc luoàng di cö ñeán.

– Caùc loaøi ñaëc höõu laø : hoï re, daâu taèm, deû, ñaäu, haønh toûi, hoa, thò, moäc lan, na, troâm, boà hoøn, xoan, maêng cuït.

– Caùc loaøi töø luoàng khaùc di cö ñeán:+ Luoàng Himalaya : töø phöông baéc xuoáng, chuû yeáu laø thöïc vaät

nuùi cao, chòu laïnh nhö: thoâng 2 laù, thoâng 3 laù, pômu, caây ruïng laù thuoäc hoï hoa, thích, oâliu, oùc choù, ñoã quyeân. Phaân boá chuû yeáu ôû Vieät Baéc, Taây Baéc vaø Tröôøng Sôn.

+ Luoàng Aán Ñoâ – Mianma : töø phía taây sang, goàm caùc loaøi caây ruïng la ùtheomuøa nhö: hoï baøng, coû roi, töû vi, gaïo. Taäp trung ôû caùc khu vöïc nuùi thaáp chòu aûnh höôûng cuûa gioù phôn taây nam nhö Taây Baéc vaø Tröôøng Sôn

+ Luoàng Malaysia – Indoâneâsia : töø phía nam leân, chuû yeáu laø caùc loaøi caây laù roäng thöôøng xanh vaø ruïng laù theo muøa

37

Chu Traàn Minh

trong ñoù phaàn lôùn laø caùc loaøi caây thuoäc hoï daàu, phaân boá chuû yeáu laø Nam Boä vaø Taây Nguyeân.

– Khí haäu cuõng aûnh höôûng ñeán quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa thöïc vaät thoâng qua neàn taûng nhieät – aåm, töông öùng vôùi 11 kieåu töông quan nhieät aåm laø 11 nhoùm thöïc bì töø aù xícj ñaïo aåm ñeán oân hoaø aåm öôùt treân nuùi cao. Khí haäu coøn aûnh höôûng ñeán söï phaân boá thöïc vaät thoâng qua söï phaân boá möa, töø röøng möa ñeán röøng möa muøa, röøng thöa, xavan vaø röøng gai.

– Nhieät ñoä cuõng aûnh höôûng ñeán thöïc vaät thoâng qua qui luaät ñai cao : Ñai nhieät ñôùi chaân nuùi thöïc vaät phong phuù vaø ña daïng chuû yeáu laø caây thöôøng xanh vaø ruïng laù, töø 600 m trôû leân chuû yeáu laø caây aù nhieät ñôùi vaø oân ñôùi treân nuùi cao.

– Thoå nhöôõng cuõng aûnh höôûng ñeán thöïc vaät, nôi ñaát totá thöïc vaät phaùt trieån xanh töôi, nôi ñaát xaáu khoâ haïn thöïc vaät ngheøo naøn, treân ñaát maën, ñaát pheøn, ñaát treân nuùi ñaù ñeàu coù thaûm thöïc vaät thích hôïp.

II. RÖØNG VN LAØ RÖØNG NHIEÄT ÑÔÙI GIOÙ MUØA: – Tröø caùc trung taâm möa lôùn nhö vuøng nuùi thaáp Trung Trung Boä töø

Haø Tónh ñeán Quaûng Ngaõi laø röøng möa aåm thöôøng xanh, coøn laïi ña soá laø vuøng coù löôïng möa trung bình vaø muøa khoâ trung bình chieám ñaïi boä phaän laõnh thoå VN coù thaûm thöïc vaät laø röøng nhieät ñôùi gioù muøa

– Ôû mieàn Nam mang tính aù xích ñaïo, mieàn Baéc mang tính chí tuyeán, trong ñoù chuû yeáu laø caùc loaøi caây ruïng laù theo muøa hay goïi laø röøng nhieät ñôùi nöûa ruïng laù, ôû mieàn Baéc caây ruïng laù do khí haäu laïnh – khoâ, coøn mieàn Nam mang khía haäu noøng khoâ

III. THÖÏC BÌ ÔÛ VN CHUÛ YEÁU LAØ THÖÏC BÌ THÖÙ SINH: – Tröø nhöõng vuøng heûo laùnh hay nuùi cao hieåm trôû thì röøng coøn

nguyeân sinh, coøn haàu heát röøng VN bò con ngöôøi taùc ñoäng ñeán hình thaønh kieåu röøng thöù sinh, röøng thöa, röøng tre – nöùa, xavan, ñoàng coû, truoâng gai, coù nhieàu nôi khoâng coøn khaû naêng taùi sinh, ñaát trô soûi ñaù.

– Hieän nay VN coù tôùi 10 trieäu ha laø ñoài vaø nuùi troïc, tæ leä che phuû röøng laø 27,7%, so vôùi nhu caàu laø phaûi 45 – 50%, cuõng nhö dieän tích röøng bình quaân ñaàu ngöôøi raát thaáp ( 0,14 ha/ngöôøi ), trong khi bình quaân Chaâu AÙ laø 0,4 ha/ngöôøi, theá giôùi laø 1,6 ha/ ngöôøi

38