DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 1 GÖSTERGE BİLİM (SEMİYOLOJİ)

Göstergebilimin Kurucuları

• Türkçeye göstergebilim olarak çevrilen kelime,

Amerikan geleneğinde Semiyotik olarak bilinir (C.

S. Pierce).

• F. de Saussure etkisiyle Avrupa geleneğinde

Semiyoloji kelimesiyle ifade edilir.

Göstergebilim-Dilbilim İlişkisi

• Göstergebilim, dilbilimi de içine alan çok geniş bir

alandır.

• Göstergebilim sistemli, sistemsiz, sesli, sessiz,

görsel, kokuya dayalı, tada dayalı her türlü dili

inceler.

• Dilbilim daha çok fonemler ve alafonlar gibi sınırlı

sayıdaki işlenmiş ses birimlerle örülen insan dilini

inceler.

• Semiyoloji (Göstergebilim) her ne kadar dil

göstergelerini ele alsa da, asıl konusu dil dışındaki

göstergelerdir.

• Dilbilimin bir alt dalı olmaktan ziyade, en dışta

yardımcı bir bilim dalı olarak kabul edilebilir.

Göstergeler

1. Dil göstergesi: Söz veya yazıyla gerçekleştirilen her

türlü eylem bu gruba girer. Her sözcük bir dil

göstergesidir.

2. Doğal gösterge: Doğal güzellikler, yaprakların

sararması gibi durumlar doğal göstergelerdir.

3. Sosyal gösterge: Trafik ışıkları, görgü kuralları gibi

sosyal ögeler sosyal göstergelerdir.

A. Dil dışı göstergeler:

• Resim, şekil, işaret, hareket, jest ve mimikler bu

gruba girer.

• Dört grupta incelenir:

a. Belirti (İndeks)

b. Belirtke

c. İkon (Resimcik)

d. Simge (Sembol)

a. Belirti (İndeks)

• Amacı olmayan, istem dışı gelişen doğal

göstergelere denir.

• Belirtide gösteren ile gösterilen arasındaki ilişki

nedenlidir.

• Örneğin, dumanın görülmesi ateşin olduğunu

gösterir.

b. Belirtke

• İletişim kurma, bir ileti aktarma, bir bilgi verme

amacı içeren göstergelerdir.

• Gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki nedensiz ve

uzlaşımsaldır.

• Örneğin, trafik levhaları.

c. İkon (resimcik)

• Dili kullanmadan bilgi ve iletileri aktaran en basit

araçlardır.

• Temelde benzerlik ilişkisi vardır.

• Örneğin, bir kişinin fotoğrafları, resim, heykel vb.

d. Simge (sembol)

• Bir toplumda bir gösteren ile gösterilen arasında

sürekliliğini koruyan uzlaşımsal ve çoğunlukla da

nedensiz olan ilişkiye dayanan görsel biçime denir.

• Örneğin; bir araba amblemi, ülke bayrakları vb.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 2 DİL GÖSTERGELERİ

• Söz ve yazıyla gerçekleştirilen her eylem bu gruba

girer.

• İnsan duygu ve düşüncelerini en iyi şekilde dil ile

anlatır.

• Dille gerçekleştirilen iletişim resim, şekil, işaret ve

vücut diliyle yapılan iletişimden daha güçlü ve

daha kullanılışlıdır.

Dil Göstergelerinin Özellikleri

1. Nedensizlik: Dil göstergeleri ses taklidi kelimeler

dışında nedensizdirler. Oldukları gibi kabul

edilmişlerdir.

2. Çizgisellik: Gösteren düzleminde seslerin art arda

gelmesi özelliğidir. (Görsel iletişimde böyle değildir.)

3. Değiştirilemezlik: Dil göstergeleri sebepsiz yere

bırakılıp yerlerine yenileri uydurulmaz, dil kendi doğal

seyri içinde değişebilir.

4. Ayırıcılık: Dilde her şey ayırıcı birimlerin

birleşimiyle işler. Olumlu-olumsuz karşıtlığı gibi...

Dilde, ince-kalın, düz-yuvarlak ünlüler vardır.

5. Çift Eklemlilik:

• Birinci eklemlilik düzeni, en küçük dil

göstergelerinden kuruludur ve bu düzen hem

göstereni hem de gösterileni ilgilendirir.

• İkinci eklemlilik düzeni ise gösteren düzleminde

gerçekleşir.

TEST

1. Aşağıdakilerden hangisi dilbilimin küçük ölçekli

inceleme alanlarından değildir?

A) Sözcükbilim

B) Anlambilim

C) Sesbilim

D) Edimbilim

E) Sözdizimi

2. Çok dillilik, folklor, karma ve melez diller,

diyalektoloji gibi konularla ilgilenen dilbilim dalı

aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tipoloji

B) Metin Dilbilim

C) Toplum Dilbilim

D) Uygulamalı Dilbilim

E) Edimbilim

3. Aşağıdakilerden hangisi dil göstergelerine ait

özelliklerden biri değildir?

A) Nedensizlik

B) Çizgisellik

C) Çifteklemlilik

D) Değiştirilemezlik

E) Bağdaşıklık

DİLBİLİM

• Dil bilimi, dilin bilimsel incelemesi olarak

tanımlanabilir.

• Dillerin yapısını, gelişmesini, dünyada yayılmasını

ve aralarındaki ilişkileri ses, biçim, anlam ve

cümle bilgisi bakımından genel veya

karşılaştırmalı olarak inceleyen bilimdir.

• Saussure dilin, özellikle felsefe, ruh bilimi ve

toplum biliminin birer alt inceleme alanı olmaktan

çıkarılmasını söyler.

• Dil, “kendi başına ve yalnızca kendisi için

eşzamanlı olarak incelenmesi gereken bir

dizgedir."

• Bu görüş, dil biliminin bağımsız bir bilim olarak

akademik dünyada yerini almasını sağlamıştır.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 3

Dilbilimin Temel İnceleme Alanları

1. Küçük-ölçekli (Micro) incelemeler:

• Dilin, sesbilim (Fonoloji), sesletim bilgisi

(Fonetik), biçimbilim (Morfoloji), sözcükbilgisi

(Leksikoloji), sözdizimi (Sentaks), anlambilim

(Semantiks) bağlamındaki yapısal ve işlevsel

özelliklerini ele alır.

2. Büyük-ölçekli (Macro) incelemeler:

• Dil ve toplum ilişkisini ele alan toplumdilbilim

(Sosyolengüistik)), dil ve zihin bağlantısını ele alan

ruhdilbilim (Psikolengüistik), dilin kullanımı ile

ortaya çıkan anlamları ve edimleri inceleyen

edimbilim (Pragmatik), dil ve beyin yapısı

ilişkisini araştıran sinirdilbilim (Nörolengüistik)

vb.

DİLBİLİM ALT DALLARI

1. Ses Bilgisi (Fonetik):

• Her dilin kendisine özgü olan ses dizimini ele alır.

• Ses, sesbirim, alt sesbirim gibi sese ait olan

kavramları açıklar.

2. Ses Bilimi (Fonoloji):

• Bir dilin veya genel olarak dillerin ses sistemini

oluşturan örüntülerin ve ilkelerin incelenmesidir.

3. Şekil Bilimi (Morfoloji):

• Kelimelerin yapısı ile ilgili incelemeler.

• Dildeki biçimbirimleri, yani kök ve ekleri

inceleyen alandır.

4. Söz dizimi (Sentaks):

• Bir cümle içindeki kelimeler ve diğer birimler

arasındaki gramatikal ilişkilerin incelenmesidir.

5. Anlam Bilimi (Semantik):

• Dilsel yapıların anlamının incelenmesidir.

• Anlam bilimi, kelime ve cümle seviyesindeki

anlamı içerir.

• Konuşma, sohbet gibi diyalog içindeki anlamın

incelenmesi, anlam biliminin değil söylem

analizinin konusu olmalıdır.

6. Sözcükbilim (Leksikoloji):

• Dilin sözcüklerini, türetmede görev alan

biçimbirimlerini, bileşik sözcük, deyim, atasözü,

kalıplaşmış söz gibi ögelerini inceler.

7. Sözlük Bilgisi (Leksikografi):

• Tek dilli ya da çok dilli sözlüklerin veya sözlüksel

kaynakların oluşturulması ve incelenmesi

işlemidir.

8. Toplumsal Dil Bilimi:

• Dilin, konuşulduğu toplum bağlamında

incelenmesidir.

• Çok dillilik, folklor, karma ve melez diller,

diyalektoloji, dil planlaması ve sınıf incelemeleri

toplumsal dil bilimi konuları arasında yer alır.

9. Metin Dilbilim:

• “Metin nedir ve metni metin yapan özellikler

nedir?” sorularına yanıt arayan bir dilbilim

çalışması türüdür.

10. Tipoloji:

• Diller arasındaki benzerlikler ve farklılıkların

herhangi bir genetik ilişkiye bağlı olmaksızın

incelenmesi ve dil tiplerinin kategorileştirilmesidir.

11. Antropolojik dil bilimi:

• Bir dil toplumuna ve kültürüne özgü olarak

gerçekleştirilen dil incelemesidir.

• Antropolojik dil bilimi genellikle daha az

belgelenmiş dillerle ilgilenir.

12. Edimbilim (Pragmatik):

• Bir dil kullanımının, gerçekleştiği bağlama göre

incelenmesidir.

13. Genel dil bilimi:

• Herhangi bir alt dala ya da bir dil bilimi teorisine

indirgenmemiş geniş dil bilimi çalışmasıdır.

14. Uygulamalı dil bilimi:

Dilbilimsel metotların dil ve eğitimde, mesela okuma-

yazma ve yabancı dil öğreniminde uygulamalı olarak

kullanımıdır.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 4 15. Bilgisayar dil bilimi:

• Dil incelemesinde bilgisayar biliminin

kullanımıdır.

• Bu tanım yapay zeka ve Doğal Dil İşlemi (NLP)’ni

de içerir; ancak matematiksel dil bilimini içermez.

• Bilgisayarla yapılan çeviriler en önemli faaliyet

alanıdır.

16. Dil Belgelemesi:

• Dilbilimsel alan metotlarını ve alan çalışma

tekniklerini içeren, dil tasviri ve belgelemesine

ilişkin teori, metodoloji ve işlemlerdir.

• Mesela, bir alana ait teknikler için hazırlanan el

kitabı.

17. Dil Bilimi Tarihi:

• Dil biliminin tarihinin ve gelişiminin

incelenmesidir.

• Mesela, Saussure’ün bir biyografisi ya da

Platon’un dille ilgili fikirlerinin analiz edilmesi.

18. Dil bilimi ve Edebiyat:

• Dilbilimsel analizlerin edebî metinlere

uygulanması.

• Bu tanım Üslup bilimini (Stilistik) ve Şiir bilimini

(Poetik) de içerir.

19. Dil Felsefesi:

• Felsefenin dile ve dil bilimi teorisine

uygulanmasıdır.

• Sapir-Whorf hipotezi, sözlü ve sözsüz düşüncenin

karşılaştırmalı olarak ele alınması gibi konuları

içerir.

20. Dil Kazanımı:

• İnsan dilinin edinim sürecinin incelenmesidir.

• Dil kazanımı, ya yetişkin veya çocukların dil

edinimi ile ilgili materyallerin tasviri ya da anadili

veya ikinci dil öğrenimi için kullanılabilir.

• Ancak, eğer materyaller özel olarak dil öğretimi

veya pedagojik bakış açısından dil öğrenimi ile

ilgili olursa bunların Uygulamalı Dil bilimi içine

dahil edilmesi daha doğru olur.

21. Dilbilimsel Teoriler:

• Dil bilimi için temel oluşturan, genellikle ses

bilimi ve söz dizimi gibi birden fazla alt dalı

kapsayan teorilerdir.

• Mesela Evrensel gramer teorisi, dönüşümlü

gramer teorisi gibi.

22. Hukuksal Dil Bilimi:

• Dilbiliminin hukuka uygulanmasıdır.

• Hukuksal dil bilimi, dilbilimsel metodolojinin

hukukî tespitler yapmak için kullanılmasıdır.

• Sorgu odasındaki dilin analizi, en iyi şekilde

söylem analizi olarak tasnif edilir.

23. Kognitif Bilim:

• İnsan zihninin özellikle dille ilgili olarak

incelenmesidir.

• Dil üzerine bir deney ya da öngörü veya zihin

araştırması gibi konuları içerir.

24. Matematiksel Dil bilimi:

• Dilin matematiksel özelliklerinin ele alındığı dil

bilimi alanıdır.

• Gramerin şeklî özellikleri ile ilgili çalışmalar bu

alana girer.

25. Metin ve Külliyat Dil Bilimi:

• Geniş bir pasajın, bir metnin veya metinler

külliyatının dilbilimsel özelliklerinin

incelenmesidir.

• Bu tanım, metinlerin bilgisayarlı incelemesinin

yanı sıra gösterge bilimi ve tür analizini de içerir.

26. Psikolojik Dil Bilimi:

• Hafıza ve zeka gibi, dilin arkasında yer alan

psikolojik mekanizmalar vasıtasıyla, psikoloji

biliminin dil bilimine uygulanmasıdır.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 5 27. Sinirsel Dil bilimi:

• Beyin yapısının ve dilin beyindeki fiziksel

görünümünün incelenmesidir.

• İnceleme konuları:

• Beyindeki hasarların dil bozuklukları açısından

incelenmesi.

• Anadil edinimi sürecinde beynin sinirsel gelişimi.

28. Söylem Analizi:

• Birbirine bağlı konuşmalar arasındaki örüntü ve

anlamların incelenmesidir.

• Mizah incelemeleri, karşılıklı konuşma analizi,

etkileşimli sosyolenguistik ve özel şartlardaki dil

kullanımını (mesela mahkemede) inceler.

29. Tarihsel Dil Bilimi:

• Dil değişimlerinin art zamanlı olarak

incelenmesidir.

• Karşılaştırmalı tarihsel dil bilimini, genetik

sınıflama ile filolojik ve etimolojik incelemeleri

içerir.

DİL BİLİMİ OKULLARI

1. Düzenciler (Doğacılar)

• Varlıklar ile adlar arasında doğal bir uyuşma

olduğu düşüncesindeydiler.

• Bugünkü yansıma sözcüklerde görülen bu uyuşma

(miyavla- fiili kedi gerçek hayatta ona benzer bir

ses çıkardığı için bu biçimdedir.) onlara göre tüm

dil için geçerliydi.

• Platon ve Heraklitos doğacıydı.

• Düzenciler kurallara odaklandıkları için yapı ve

sistemi merkeze alan bugünkü yapısalcılığa yakın

görünürler.

• Ancak düzen dışı gördükleri her türlü doğal

değişmeyi inkar ederler.

2. Uzlaşımcılar (Aykırılıkçılar):

• Sözcükler ve anlamları arasında bağ yoktur.

• İnsanlar arasındaki uzlaşım sonucu sözcükler

kullanılır.

• Aristo ve Demokritos uzlaşımcıdır.

• Aykırılıkçılar modern dilbilime daha yakındır.

3. İskenderiye Okulu

• Örneksemecidir.

• İskenderiye Okulu kuralcılığa inanmıştır.

• Homer metinlerindeki dil gelişmesiyle doğal

olarak ortaya çıkan bazı ifadeleri kurallara

uymadığı gerekçesiyle atmaya çalışmıştır.

• Geleneksel gramerin kesin biçimini vermiştir.

4. Bergama Okulu

• Aykırılıkçıydı.

• Crates tarafından kurulmuştur.

• Aristo'nun görüşünü benimsemiştir (Dil insanlar

tarafından oluşturulur).

• İskenderiye okulu görüşlerine (doğalcı) karşı

çıkmıştır.

• Mükemmelci değil anomolisttir.

• Dilin konvansiyonla eşzamanlı değişebileceğine

inanırlar.

5. Stoa Okulu

• Zeno tarafından kurulmuştur.

• Genellikle aykırılıkçılardan yana görülür.

• Köken bilgisinin (Etimoloji) temelini atarak

gramerin (Dilin kuralları) belirlenmesine öncülük

etmişlerdir.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 6 6. Basra Okulu

• Eflatun geleneğinin etkisindedir.

• İskenderiye Okulu gibi mükemmelcidir.

• Dili düzenlilikler ve kurallar üzerinden açıklamaya

çalışır.

• Sibeveyhi, Basra geleneğinden gelmektedir.

• Klasik Arapçanın doğru olduğunu diğer

versiyonlarının bozuk olduğunu savunurlar.

7. Kufe Okulu

• Er-Ruasi, El-Ferraa önemli isimleridir.

• Aristo geleneğini devam ettiren Bergama okulu

görüşüyle aynı çizgidedir.

• Aykırılıkçılara daha yakındır.

• Dilin insanoğluna önceden verilmiş bir hediye

olduğunu değil onun sonradan oluşturulan bir

varlık olduğunu düşünürler.

• Dil kullanımlarındaki lehçe farklılıklarını olduğu

gibi ele alma yanlısıdır.

8. Port Royal Okulu (1660)

• Harris-Chomsky çizgisinin geliştirdiği ve Üretken

Dilbilgisinin (Generative Grammar) temelini

atmıştır.

• Üretken Dilbilgisi gibi, Port Royal da Descartes

(1596-1650) çizgisindedir (Dekartçı, Kartezyen).

• Descartes’in öğrencisi olan A. Arnauld’un, C.

Lancelot ile birlikte yazdığı “Genel ve Akılcı

Dilbilgisi” (1660) adlı eser bu okulun manifestosu

kabul edilebilir.

• Eğitimin yerel dilleri dışlayarak yapılmasına

karşıydılar.

• Latince kuralları öğretirken bile bunu Latince

yapmaya kalkmak doğru değildir.

• O nedenle eserleri yerel dillerde de (özellikle

Fransızca) yazmışlardır.

• Onlara göre dil öğretilirken kuralların nedenleri

mutlaka açıklanmak, öğrencinin konuyu kavraması

sağlanmalıdır.

• Dilbilgisi zihinsel bir süreçtir.

• Aklın yolu bir olduğu gibi aklın ürettiği dil de

birdir.

• Gramer anlayışları zihne, akılcılığa

dayanmaktadır.

• Dilin yapısı aklın bir ürünüdür, bu nedenle farklı

insanların dilleri genel bir mantık sisteminin

değişimlerinden ibarettir.

• Yüzey yapıya çok önem vermezler ve dilin özünün

derin yapıda olduğunu kabul ederler.

• Dilbilgisi esas olarak konuşma sanatını ele alır.

• Onlara göre dilbilgisi bir sistem, kurallılıklar

bütünü değil bir etkinliktir.

• İnsan hangi dili konuşursa konuşsun (Latince,

Yunanca, Fransızca vb.) ilkeler aynıdır.

• Asıl olan zihindir, düşüncedir. Bu bakımdan dil

bilgisi evrenseldir.

• Port Royal Okulunun modern dilbilimin dönüşüm

kavramına yakın görüşleri vardır.

Cenevre Okulu

• Dilbiliminin etkili okuludur.

• Okul, Saussure’ün yapısalcı fikirleri etrafında

şekillenmiş, meslektaşları ve öğrencileri onun

anlayışını devam ettirmişlerdir.

• C. Bally ve A. Sechehaye, Saussure’ün okuttuğu

ders notlarını Genel Dilbilim Dersleri adıyla

kitaplaştırmıştır.

• Okulun ikinci nesil dilbilimcileri Godel ve

Freice’dir.

• Dilsel göstergelerden oluşan dil, farklılıklar

üzerine bina edilmiş bir sistemdir.

• Bazı kaynaklar çok önemli bir dil olayı olan

dilbilgiselleşmeyi terim olarak dilbilime

kazandıran A. Meillet’i de bu okula dahil

etmektedir.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 7 Prag Okulu

• Saussure’ün yapısalcı fikrini dile uygulayan en

önemli okullardandır.

• Mathesius tarafından kurulan okulun en önemli

isimleri N. Trubetzkoy ve R. Jakobson’dur.

• Saussure’ün dildeki zıtlıklara olan vurgusunu ön

plana çıkarıp dilin en küçük birimi olan sesler

hakkında önemli çalışmalar yapmışlardır.

• Farklılıklardan yola çıkarak sesbirimler arasındaki

anlam yaratan farkları tespit etmiş, fonem teorisini

ortaya çıkarmışlardır.

• Ayırt edici özellikleri ortaya konulan parçaların

dilin sistematik bütünlüğü içerisindeki rolleri,

görevleri, işlevleri tespit edilmiştir.

• Bu sebeple Prag Okulu′nun yapısalcılığına

görevselcilik veya işlevselcilik de denir.

• Parçaların bütün içindeki görevi, dilin analiz ve

sentezini kolaylaştırmıştır.

• Prag Okulunun Courtenay’a dayanan tespitleri

sayesinde modern anlamda fonem, alafon, fonetik

ve fonoloji terimleri ve ses ile ilgili dilbilimsel

çalışma alanları doğmuştur.

• Prag Okulunun 1950′den sonraki temsilcileri

işlevsel cümle yaklaşımı fikrini geliştirerek

sentaks, anlam ve üslup boyutunda çalışmalar

yapmışlardır.

Kopenhag Okulu

• L. Hjelmslev ve V. Bröndal tarafından 1930′larda

kurulmuştur.

• Saussure’ün yapısalcılığından etkilenmişlerdir.

• Dili, bir yapı ve sistem olarak kabul etmişlerdir.

• Dili bir sistem olarak kabul ettikleri için doğal

olarak dil-matematik bağlantısı kurmuşlardır.

• Kendilerine Glossematikçiler de denir.

• Dil, ancak dil-dışı sistemlerle mukayese edilince

tam manasıyla anlaşılabilen bir simgeler

sistemidir.

• Saussure’ün gösteren-gösterilen ikilisini içerik ve

anlatım olarak yeniden adlandırmışlardır.

• İçerik kelimesi özü, anlatım ise biçimi ifade eder.

• Dağınık haldeki içerik/öz/düşünce, düzenlenerek

şekil/biçim haline gelir.

• Dil, özlerin şekillendirilmesinden meydana gelen

bir sistemdir. Böylece soyut düşünceler somutlaşır

ve ifade edilebilme imkanı bulur.

• Kopenhag Okulunun yapısalcılığına işlevselcilik

de denir.

Amerikan Okulu

• Okulun ilk temsilcileri aynı zamanda

antropologdur.

• F. Boas, E. Sapir, B. Whorf ve L. Bloomfield

önemli temsilcileridir.

• Amerika’da yapısalcılığın yayılmasına en büyük

katkı Bloomfield’dan gelmiştir.

• Bloomfield, dilin yapısının yanında mahiyetini de

incelemiş davranışçı yaklaşımı savunmuştur.

• Dilleri artzamanlı olarak incelemektense

eşzamanlı olarak incelemeyi amaçlamışlar ve

özellikle Bloomfield, tasvirci/betimlemeci dilbilimi

tercih etmişlerdir.

• Bloomfield’ın tasvirci ve yapısalcı anlayışını

Harris geliştirilmiş ve Chomsky tarafından

formülleştirilmiştir.

• Harris, fonolojik, morfolojik ve sentaktik

seviyedeki birimleri karşılıklı bağımlılıkları

açısından inceler.

• İfadeyi oluşturan tüm birimleri en küçük birimlere

indirgeyerek ana yapı içindeki yerlerini tespit ve

tayin eder.

• Cümleye önem verdiği halde cümlenin bazen

yetersiz olduğunu ve cümlelerin aslında daha

büyük yapıların metinlerin parçası olduğunu

söyler.

• Amerikan yapısalcılığına dağılımcılık diyen de

vardır.

• Chomsky hocası Harris’in Bloomfield’dan

değiştirerek devraldığı yapısalcılığı özellikle

cümle çözümlemeleri konusunda ileri bir seviyeye

taşır.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 8 • Chomsky denilince dilbilgisel terimler akla gelir:

• Üretici dilbilgisi, üretici dönüşümsel dilbilgisi,

prensipler ve parametreler, dönüşümler, evrensel

dilbilgisi, dil edinim cihazı, kompetans (edinim)-

performans (kullanım) derin yapı-yüzey yapı, boş

kategoriler, izler, minimalist yaklaşım, mantıksal

yapı-sesbilgisel yapı.

Londra Okulu

• Yapısalcılık içinde değerlendirilen okullardan

biridir.

• Farklı dilleri tanımak ve tanıtmak yönünde

incelemeler yapmışlardır.

• Saussure ile yaygınlaşan eşzamanlı, betimsel

dil anlayışını sürdürür.

• Okulun önemli temsilcileri J. R. Firth, W.

Sidney Allen, R. H. Robins, F. R. Palmer ve M.

A. K. Halliday'dır.

• Firth, okulun kurucusu olarak öne çıkar.

• Dilde sesbilgisel olarak çok sistemlilik

bulunur.

• Bir dil diğer dillerden ödünçlediği sözcüklerin

getirdiği başka fonetik sistemleri de içerir.

• Toplum ve bağlama dayanan bir dil kuramı

geliştirirler.

• Dil bağımsız bir dizge olarak ele

alınmamalıdır.

• Belirli durumlar bağlamında incelenmelidir.

• Bağlam, Firth dil anlayışının en önemli

kavramlarındandır.

• Dil; toplumun, kültürün, bilimin, edebiyatın

vb. gelişimiyle birlikte değerlendirilmelidir.

• Firth, bir dil metnindeki anlam ögelerini

yorumlarken toplumsal boyutu da işe katan

edimbilimin ilk temsilcilerinden biri olarak

değerlendirilebilir.

• Anlam, bağlamdan bağımsız sağlıklı

değerlendirilemez.

• Sözdizimiyle ilgili çalışmaları, dizgeci

dilbilgisi olarak bilinir.

• Halliday'ın öncülüğünde daha çok işlev odaklı

bir sözdizimi anlayışı gelişmiştir.

DEĞERLENDİRME TESTİ

1. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Aristo isim-cisim bağlantısında nedensizliğe inanır.

B) Eflatun isim-cisim bağlantısında nedenliliğe inanır.

C) Üç semavi din, dilin Tanrı tarafından öğretildiğine

inanır.

D) Modern dilbilimciler Eflatun çizgisinde

ilerlemişlerdir.

E) Bergama ve Kufe Okulları Aristo çizgisindedir.

2. Adların cisimlerle ilgisinin uzlaşma sonucu

olduğunu öne süren görüşe ne ad verilir?

A) Nominalist

B) Doğalcı

C) İzlenimci

D) Kuralcı

E) Anolojist

• Yapısalcılık içinde değerlendirilen okullardan

biridir.

• Okulun önemli temsilcileri Firth ve Halliday'dır.

• Toplum ve bağlama dayanan bir dil kuramı

geliştirdi.

3. Yukarıda özellikleri verilen dilbilim okulu

aşağıdakilerden hangisidir?

A) Cenevre

B) Prag

C) Kopenhag

D) Londra

E) Port Royal

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 9 4. Yapısalcılık için aşağıdakilerden hangisi

söylenemez?

A) Bir öğreti değil yöntemdir.

B) Bütünü ve parçaları inceler.

C) Farklılıkları önemsemez.

D) Yapısalcılık sistemlerle ilgilenir.

E) Sadece dile uygulanmamıştır.

5. Aşağıdaki okullardan hangisi diğerlerinden

farklıdır?

A) Anomalistler

B) Anolojistler

C) Bergama Okulu

D) Port Royal Okulu

E) Kufe Okulu

6. Dili, ancak dil-dışı sistemlerle karşılaştırıldığında

tam manasıyla anlaşılabilen bir simgeler sistemi

olarak gören dilbilim okulu aşağıdakilerden

hangisidir?

A) Prag Okulu

B) Londra Okulu

C) Cenevre Okulu

D) Port Royal Okulu

E) Kopenhag Okulu

7. Harris-Chomsky çizgisinin geliştirdiği Üretken

Dilbilgisinin temelini atan, Descartes′in etkisindeki

dilbilim okulu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Cenevre Okulu

B) Kopenhag Okulu

C) Prag Okulu

D) Port Royal Okulu

E) Londra Okulu

8. Dilin en küçük birimi olan sesler hakkında önemli

çalışmalar yapmışlardır. Seslerin ayırt edici

özelliklerini ortaya koyup, parçaların dilin sistematik

bütünlüğü içerisindeki işlevlerini tespit etmişlerdir.

Yukarıda çalışmalarından bahsedilen dilbilim

okulu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Cenevre Okulu

B) Kopenhag Okulu

C) Prag Okulu

D) Port Royal Okulu

E) Londra Okulu

9. Homer metinlerindeki dil gelişmesiyle doğal

olarak ortaya çıkan bazı ifadeleri kurallara

uymadığı gerekçesiyle atmaya çalışan dilbilim

okulu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bergama Okulu

B) Basra Okulu

C) İskenderiye Okulu

D) Kufe Okulu

E) Stoa Okulu

10. Dildeki ögeleri ve bunların bağlantılarını,

bildirişimdeki işlevleri açısından ele alan, dil

olgularının saptanmasında ve değerlendirilmesinde

bildirişim işlevine ayrıcalık tanıyan dilbilimsel akım,

İşlevsel dilbilim olarak adlandırılır.

Aşağıdakilerden hangisi işlevsel yapısalcı dilbilim

okullarından biridir?

A) Port Royal Okulu

B) Prag Okulu

C) Cenevre Okulu

D) Amerikan Okulu

E) Londra Okulu

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 10

Dilbilim Kuramları

• Üç büyük akım vardır:

a. Yapısalcılık

b. İşlevselcilik

c. Üretken Dilbilgisi

Yapısalcılık

• Yapısalcılığın (Structuralism) bazı anahtar

kavramları Leibniz, Humbolt, Herder, Marks ve

Engels gibi düşünürlere dayanır.

• Modern dilbilimin babası sayılan Ferdinand de

Saussure’nin görüşleriyle başlatılan bir kuramdır.

• İşlevselcilik ve Üretken Dilbilgisi Yapısalcılık

içinden çıkmıştır.

• 1950 sonrasında Chomsky’nin öncülüğünde

gelişen Üretken Dilbilim anlayışı dünya dil

incelemelerinde yaygınlaşana kadar Yapısalcılık

dilbilimin en etkin kuramıdır.

• Bugün bazı çalışmalarda artık "ölü” bir akım

olduğu ifade edilir.

• Dil biliminin bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı ve

gelişmesinde çok büyük pay sahibidir.

• Yapısalcılık adıyla anılan iki büyük model vardır:

• Saussure modeli ve Amerikan modeli.

Saussure ve Temel Kavramları

• Saussure’nin ders notları, Ch. Bally ve A.

Sechehayé tarafından Genel Dilbilim Dersleri

adıyla 1916’da yayımlanır.

• Genel Dilbilim Dersleri giriş ve 5 bölümden

oluşur:

Genel Dilbilim Dersleri

• Girişte dilbilim tarihi ele alınır ve dil tanımlanır.

• Dilin iç ve dış ögeleri, dil ve yazı gibi konular

değerlendirilir.

• Girişe eklenen “sesbilim ilkeleri” başlıklı

bölümdeyse sesbilim kavramı üzerinde durulur ve

sesbirimler sınıflandırılır.

• Birinci bölümde gösterge kavramı ele alınır.

• Bu bölümün diğer konusu “dural dilbilim ve

evrimsel dilbilim” karşılaştırmasıdır.

• İkinci bölüm sadece eş zamanlı dilbilime ayrılmış,

“dilin somut kendilikleri vb. konular ele alınmıştır.

• Üçüncü bölüm yalnızca art zamanlı dilbilime

ayrılır. (Ses değişimleri vb. konular)

• Dördüncü bölüm “uzamsal dilbilim” bölümüdür.

(Dillerin çeşitliliği vb. konular)

• Beşinci bölüm “artgörümlü dilbilim sorunları”

üzerinedir.

• Bu bölümde en eski dil ve ilk örnek, yeniden

oluşturma vb. konular vardır.

Yapısalcılık Okulunun Temel Kavramları

1. Gösterge-Gösteren-Gösterilen

• Gösterge kavramı Saussure’nin dil anlayışında çok

önemli bir yer tutar.

• Göstergebilimin kurucusu olarak da Saussure

gösterilir.

• Bir dilsel gösterge, kavram ve işitim imgesinden

oluşur.

• Saussure sözcüğün yazıda gördüğümüz ve

işittiğimiz biçimine gösteren, zihnimizde

uyandırdığı kavram boyutuna gösterilen demekle

yetinir.

• Gösteren ile gösterilen arasındaki ilişki

nedensizdir.

• Her toplum dünyada ortak olan gösterilen′lere

kendi gösteren′lerini görevlendirmiştir. Bundan

dolayı diller ortaya çıkmıştır.

• Saussure göstergenin özelliklerini birkaç başlıkta

ele alır.

• Yalnızca dil içi ögeleri merkeze almıştır.

• Saussure’nin gerçek dünyadaki olgularla ilişki

kurmadığı görülür.

• Gösterge: gösteren ₊ gösterilen

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 11 • A-ğ-a-ç sesleriyle (gösteren), bu seslerin

birleşimiyle zihnimizde uyananlar (gösterilen)

dışında bir de gerçek dünyada ağaç nesnesi vardır.

• Ogden-Richards 1923’te bu boyutu da gönderge

adıyla kendi gösterge şemasına eklemişlerdir.

• Gösterge: gösteren ₊ gösterilen ₊ gönderge

2. Artzaman-Eşzaman

• Bir dili ortaya çıktığı ilk andan en son anına kadar

geçen süre içerisindeki tüm değişiklikleriyle

incelemeye artzamanlı inceleme denir.

• Tarihsel dilbilim ve etimoloji alanları artzamanlı

bakış açısını metot olarak kullanır.

• Eşzamanlı inceleme dili hâlihazırdaki durumuyla

incelemenin adıdır.

• Bu bakış açısıyla alıntı sözcüklere yabancı

demenin bir anlamı yoktur.

• Kaşgarlı Mahmut da eşzamanlı metodu

kullanmıştır.

3. Langua-Parole (Dil-Söz)

• Dil insana hazır bir paket olarak verilmiş bir

sistem olmayıp sosyal bir yapının ürünüdür.

(Aristocu görüş)

• Dilin ses özelliklerinden sosyal değerine her şeyi

ve her ferdi içine alan kuşatıcı tarafına “langua”

denir.

• Parole ise kişinin langua denilen dil havuzundan

yaptığı bireysel seçim sonucu konuştuğu dildir.

• Parole, languanın kişiler tarafından seslendirilen

kesitidir.

• Chomsky′nin edim-edinç (kompetans-performans)

ayrımı, Saussure′ün langua-parole (dil-söz)

ayrımına benzer.

Dil-Söz Ayrımı:

• Dil soyut, söz somuttur.

• Dil, sözü kapsar.

• Dil toplumsal, söz bireyseldir.

• Söz aktif, dil pasiftir.

4. Yatay Diziliş (dizimsel, sentagmatik) - Dikey

Diziliş (dizisel, paradigmatik)

• Göstergeler birbirleriyle yatay (sentagmatik) ve

dikey (paradigmatik) ilişki içerisindedir.

• Sentagma denilen yatay yapı kalıbı, formülü,

şablonu gösterirken paradigma denilen yapı

sentagmanın izin verdiği çerçeve dahilindeki

üretimlerin tümünü gösterir.

• Dizimsel bağıntıda sözcükler arasında bağıntı

vardır. Yani sözcükler belli bir sıraya göre dizilir.

• Dizisel bağıntıda dizge yoktur. Sadece birbirleriyle

yer değiştirebilen birimler vardır. (İsim ile isim,

sıfat ile sıfat yer değiştirebilir.)

Noam Chomsky ve Temel Kavramlar

Evrensel Dilbilgisi

• İnsan olan, dille doğandır.

• İnsan olan, dili olandır.

• «İnsanın olduğu her yerde dil varsa, insan dil

yeteneğiyle doğmuştur» görüşünü savunan

kuramdır.

• Chomsky yapısalcıların ve geleneksel dilbilgisinin

dili betimlemekle yetinmelerini doğru bulmaz.

• Ona göre dilin betimlenmesi ilk aşamadır.

• İkinci aşama dilin ögeler arasındaki ilişkileriyle ve

beyindeki üretilme süreciyle birlikte anlaşılması,

açıklanmasıdır.

• Kuramın başlangıçtaki kabulleri şunlardır:

• İnsan dil yetisiyle doğar.

• Tüm diller eşittir. Daha üstün dil yoktur. Her dil

her düşünceyi karşılayabilir.

• Tüm dillerde ortak kategoriler, sınıflar vardır.

Ünlü-ünsüz ayrımı vardır, isimler, fiiller vardır.

• Dil cümlelerden oluşan bir yapıdır ve diller sınırlı

sayıda öge kullanarak sınırsız sayıda cümle

üretebilir.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 12

Edinç ve Edim

• Saussure′deki dil ve söz ayrımına benzer bir ayrım

da Chomsky′de vardır.

• Edinç Saussure′deki dil (lingua) kavramına

benzerken, edim Saussure’deki söz (parole)

kavramına benzer.

• Edinç (competence), bir konuşurun kendi dilinin

bilgisi; edim (performance) ise dilin somut

durumlardaki kullanımıdır.

• Geleneksel dilbilgisi ve yapısalcı dilbilgisi daha

çok edim boyutundaki dil kullanımlarına

odaklanmıştır.

• Üretken dilbilgisi kuramı edimden yola çıkmıştır

fakat hedefi edinçtir.

• Chomsky Üretken Dilbilgisini edincin bilgisini

ortaya koyan bir araç olarak görür.

• Edinç evrensel ve özel olmak üzere iki boyutludur.

1. Dil becerisinin tüm insanlarda olması evrensel

edinçtir.

2. İnsan çevreden etkilenmesi sonucu ana dili

olarak bir dilin dilbilgisi kurallarını edinmesi özel

edinçtir.

• Madrit’te doğan çocukta da, İzmir’de doğan

çocukta da dil yetisi vardır. Bu yetiyi doğuştan

getirirler.

• Bu bakımdan her ikisi ortak bir dil yetisine

(evrensel edinç) sahiptir.

• Ancak Madrid′deki çocuk, çevresinden

İspanyolcayı öğrenir ve İspanyolcanın dilbilgisi

kuralları (özel edinç) zihninde biçimlenir.

İzmir’deki çocuk da Türkçeyi öğrenir.

• Bu bakımdan özel edinç farklı dillerin kurallarını

karşılar.

Dilbilgisel Olan ve Dilbilgisel Olmayan

• Chomsky′nin diğer bir karşıtlığı dilbilgisellik ve

anlam ile ilgilidir.

• Bir cümlenin hem anlamca hem de dilbilgisellik

bakımından doğru bulunması onun kabul edilebilir

olması sonucunu doğurur.

• Renksiz fikirler çılgınça seviniyorlar

Derin Yapı ve Yüzey Yapı

• Chomsky bir sözdizimsel ögenin iki yönü

olduğunu ifade eder.

• Bunlardan ilki anlamsal yorumu içeren derin yapı,

ikincisi sesbilimsel yorumu içeren yüzey yapı’dır.

• Bu kavramlardan derin yapı Saussure’deki töze

benzerken, yüzey yapı, biçime benzer.

• Bloomfield “Biçim farklıysa anlam da farklıdır.”

diyerek biçimden bağımsız bir anlamı kabul etmez.

İki farklı biçim iki farklı anlam demektir.

• Chomsky ise bu görüşe katılmaz. Ona göre yüzey

yapı ikincildir.

• Aslolan zihindeki soyut anlamsal bileşeni

oluşturan derin yapıdır.

Standart Kuram (1965)

• Edim-edinç, derin yapı-yüzey yapı kavramları

Standart Kuramın kavramlarıdır.

• Derin yapı anlambilimsel bileşen boyutudur. Yani

cümlelerin anlamlandırılması derin yapıda

gerçekleşir.

• Daha sonra anlambilimsel olarak yorumlanan

soyut bilgi birtakım dönüşümlere (ekleme, silme,

adlaştırma vb.) uğrar.

• Derin yapıda anlambilimsel olarak yorumlanan

yapıya yeni anlamsal katkılar yapmadan yüzey

yapıya gönderir.

• Yüzey yapı dönüşüme uğrayan bu soyut bilginin

somutlaştırılması, sesbilimsel olarak ifadesidir.

• Üç bileşenden meydana gelir:

• Sözdizimsel bileşen, anlamsal bileşen, sesbilimsel

bileşen.

Genişletilmiş Standart Kuram (1970)

• En önemli değişim anlambilimsel bileşenle

ilgilidir.

• Standart kuramda anlambilimsel yorumu yalnızca

derin yapıyla ilişkilendiren Chomsky, yüzey yapıyı

da anlambilimsel yorumla ilişkilendirir.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 13 • Ton, vurgu, durak gibi parçalar üstü ses birimleri

de anlamı etkileyebilirler.

İlkeler ve Değiştirgenler

• 1980 sonrasında Chomsky kuramına yeni bir

çerçeve çizer.

• Evrensel Dilbilgisi kurallar değil, bazı ilkeler

(principles) ve değiştirgenler (parameters) üzerine

kuruludur.

• İlkeler tüm dünya dillerinde ortak olan çerçeveyi

belirler. Değiştirgenler ise bu ilkelerin dünya

dillerindeki kullanımlarını belirler.

• İlkeler ve değiştirgenler bir dil modelidir.

• Bu modeli merkeze alan iki önemli kuram vardır.

Yönetim ve Bağlama Teorisi (1981)

• Chomsky’ye göre bir cümlenin sentaktik olarak

doğru dizilmesi gereklidir ama yeterli değildir;

cümlelerin semantik olarak da doğru (anlamlı)

olması gerekir.

• Yönetim terimi cümle içerisindeki bir kelimenin

veya kelime grubunun başka bir kelime veya

kelime grubu ile kurduğu sentaktik bağı gösterir.

• Cümlenin en önemli unsuru olarak kabul edilen

yüklem yönetim konusundaki en merkezî

ögelerdendir.

• Birbiriyle doğrudan ilgili iki ögenin arasına birden

fazla başka öge girdiği zaman hem yönetme hem

de bağlama durumu ortadan kalkar.

• Sözdizimi teorisi olsa da semantik ve morfolojik

boyutları vardır.

• Bağlama terimi daha çok cümledeki zamir veya

zamirsel temsil görevi olan unsurlarla onların

referansta bulunduğu kelime grupları arasındaki

gramatik bağı gösterir.

• İlkeler ve değiştirgenler modelinin en önemli

dilbilgisi kuramıdır ve bu nedenle ilkeler ve

değiştirgenler ile birlikte anılır.

Alt kuramlar:

• Yönetme Kuramı

• Bağlama Kuramı

• Taşıma Kuramı

• Aşamalı-X Kuramı

• Denetleme Kuramı

• Rol Kuramı

• Durum Kuramı

• Sınırlama Kuramı

• Boş Kategori İlkesi

Yönetme Kuramı:

• Bir yapının yöneticisi ile ona bağlı kategorilerin

ilişkisine dayanır.

Taşıma Kuramı:

• Yönetme ve Bağlama Kuramının üretme süreciyle

ilgili açıklamalarını içerir.

Bağlama Kuramı:

• Zamir, isim, gönderge gibi gönderim kavramıyla

ilgilidir.

Aşamalı X Kuramı:

• Evrensel Dilbilgisinin öbek yapı kurallarını

düzenleyen parçası olarak bilinir.

Denetleme Kuramı:

• Zamir ögesinin gönderim potansiyeliyle ilgili bir

kuramdır.

Rol Kuramı:

• Fiilin eyleyicisi gibi birtakım tematik rollerle

ilgilidir.

Durum Kuramı:

• Soyut durum kavramı ve onun biçim bilgisel

gerçekleşmesiyle ilgilidir.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 14

Sınırlama Kuramı:

• Bazı dönüşüm işlemlerine olanak tanımayan

ilkeleri içerir.

Boş Kategori İlkesi:

• Bir taşıma sonucunda yerini boş bırakan bir ögenin

izi, başka bir öge tarafından yönetilir.

Yetinmeci Program (1995)

• Evrensel Dilbilgisi kuramının 1990 sonrasındaki

gelişimi Yetinmecilik (Minimalism) veya

Yetinmeci Program (Minimalist Program)

adlarıyla anılan bir çerçevede gerçekleşir.

• N. Chomsky’nin dört makalesinden oluşur.

• Tam bir kuram olmadığı, İlkeler ve Değiştirgenler

çerçevesinde gelişen bir aşama olduğu kabul edilir.

• Yetinmeci Program, Yönetme kavramını terk eder.

DİLBİLİM NOTLARI

Metinsellik Ölçütleri

• Metin dilbilim alanında Beangrande-Dressler,

metinsellik ölçütleri şöyle sıralar:

1. Bağdaşıklık

2. Tutarlılık

3. Amaçlılık

4. Kabul edilebilirlik

5. Bilgilendiricilik

6. Durumsallık

7. Metinlerarasılık

1. Bağdaşıklık

• Metni oluşturan ögeler, genel dil kurallarına göre

birbiriyle ilişki içinde olmalıdır.

• Metnin yüzey yapısını ilgilendiren seviyenin

adıdır.

2. Tutarlılık

• Metnin derin yapısındaki ilişkidir.

• Anlamsal ilişkilerden doğar.

3. Amaçlılık

• Her metnin bir amacı vardır.

• Bilgi verme, estetik haz uyandırma vb.

4. Bilgisellik

• Metnin bilgi taşıma özelliğidir.

• Bilgi taşımayan metinlerin bir işlevi yoktur.

5. Kabul edilebilirlik:

• Metnin ilettiği bilgi, okur tarafından kabul

edilebilir olmalıdır.

6. Durumsallık:

• Metnin, konusuna, seslendiği kitleye, ulaşmak

istediği amaç ve metin türüne uygun düşecek

şekilde anlatımıdır.

7. Metinlerarasılık:

• Bir metnin başka metinlerle olan açık ya da gizli

ilişkilerini belirtir.

• Okuma sürecinde okurun zihninde başka

metinlerin canlanması olarak da tanımlanabilir.

Yazılı İletişimin İşlevleri

• Bir dilsel iletişimin gerçekleşebilmesi için 6 temel

öge vardır:

1. Gönderge → Gönderge İşlevi

2. İleti → Sanat İşlevi

3. Konuşucu → Anlatım İşlevi

4. Alıcı → Çağrı İşlevi

5. Kanal → İlişki İşlevi

6. Kod → Üst-dil İşlevi

Onomastik (Adbilim)

• “İnsanlar varlıklara nasıl ad verir, dilden dile bu

durum değişir mi?” gibi sorulara cevap veren

dilbilim dalıdır.

• Her türlü özel ismi inceler.

• Antroponim → İnsan adları bilimi

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 15 • Toponomi → Yer adları bilimi

• Hidronomi → Göl, deniz adları bilimi

Pidgin

• Birbirlerinden farklı diller konuşan, kendi

anadilleri ile anlaşmayı sağlayamayan birden fazla

grubun kendi aralarında iletişim kurmak için

kullandıkları dildir.

• Pidgin dilleri temas dilleridir.

• Farklı grupların bir arada yaşamak veya çalışmak

zorunda oldukları iş yerlerinde kullanılır.

Kreyol

• Pidginlar bir neslin anadili olursa kreyol olarak

adlandırılırlar.

• Surinam′da konuşulan, İngilizceye dayanan Sranan

kreyolu gibi.

Lingua Franka

• Birçok farklı dil konuşulan karışık toplumlarda,

halkın birbirini anlamak amacıyla kullandığı ortak

dildir.

• Orta Asya′da Rusça, İslam dünyasında Arapça

lingua frankadır.

Sabir

• Akdeniz havzasında lingua franka olarak

kullanılmış olan pidgine verilen isimdir.

• İtalyanca, Fransızca, Arapça, Farsça, Yunanca ve

İspanyolca karışımından oluşmuş bir karma dildir.

İsogloss

• Harita üzerinde konuşmaları farklı olan bölgeleri

birbirinden ayıran çizgidir.

• Belirli bir dil özelliğinin coğrafi sınırlarına bu ad

verilir.

Örnekseme (Analoji)

• Bir sözcük örnek tutularak başka sözcüklerin

yaratılmasıdır.

• Sentagma ile benzer bir işlevi vardır.

• Aşağı kelimesi, bazı ağızlarda yukarı kelimesine

benzetilerek aşarı biçiminde kullanılır. susa- >

çaysa-

Dilbilgiselleşme (Gramatikalleşme)

• Bir sözcüğün anlamını yitirerek ek haline

gelmesidir.

• -yor şimdiki zaman eki, “yürü-” fiilinden

gelişmiştir.

Kelimeleşme (Leksikalizasyon)

• Biçimbilimsel süreç yoluyla sözcük türetmedir.

• -izm ekinin kelimeleşmesi gibi.

Enklitik

• Gramer bakımından bağımsız olan biçim

birimlerdir.

• de bağlacı, mı edatı birer enklitiktir.

Ödünçleme

• Bir dilin başka bir dilden öge almasıdır.

• Türkçedeki Arapça asıllı sözcüler ödünçlemedir.

Grice Maksimleri (Kuralları)

• Konuşmanın mahiyeti ile ilgilenen bildirişim

filozofu Grice, söylem analizine dahil olabilecek

gündelik konuşma kuralları ortaya koymuştur.

• Bu kurallar Grice Maksimleri (Kuralları) olarak

tanınmıştır.

1. Bilgilendiricilik: Konuşucunun amacı bilgilendirme

olmalıdır.

2. Doğruluk: Anlatılan şeyler doğru olmalıdır.

3. Alakalılık: Konuşma anlatılan konuyla alakalı

olmalıdır.

4. Netlik: Konu açık ve net anlatılmalıdır.

Yakınlık İlkesi

• Dilde bir sıra üzerine dizilmiş unsurların her biri

birbirini etkilese de en yakın ögeler birbirini daha

çok etkiler. Buna yakınlık ilkesi denir.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 16 Rebus İlkesi

• Sembolün ses değeri kazanmasıdır.

En Az Çaba Yasası

• Bütün doğal ve yapay dillerde mümkün olduğu

kadar az enerji ve madde sarfıyla, birim zamanda,

mümkün olduğu kadar çok ve eksiksiz mesaj

kodlayıp iletme eğilimi olan kanundur.

Dil Tarihlendirmesi (Glottochronology)

• İki ya da daha çok dilin bir ortak kaynaktan

ayrılma dönemlerini belirlemeyi amaçlayan,

eşasıllı sözcüklere dayalı sayısal belirleme

yöntemidir.

• Canlı varlıkların kalıntılarından yaşlarını

belirlemek için kullanılan Karbon-14 yönteminden

yararlanılarak bu tekniği Amerikalı dilbilimci M.

Swadesh geliştirmiştir.

Yeniden Oluşturum (Reconstruction)

• Eski bir dilsel biçimi, akraba diller arasında

karşılaştırmalar yaparak ortaya koyma yöntemidir.

Arıksayış (Litotes)

• Bir düşünce ya da gerçeği az söyleyip çok şey

anlatma yoluyla, özellikle de karşıt bir anlatımdan

yararlanarak dile getirme yöntemidir.

• «iyi» yerine «kötü değil» demek, arıksayışa

örnektir.

Ayrımsal Dilbilim (Karşıtsal Dilbilim)

• Bir anadiliyle bir yabancı dili karşılaştırarak

bunlar arasındaki ayrılıkları, ayrımları, karşıtlıkları

saptamak, böylece etkin yabancı dil öğretim

yöntemleri oluşturulmasını sağlamak amacını

güden uygulamalı dilbilim dalıdır.

Karşılaştırmalı Dilbilim

• Karşılaştırma yöntemiyle çeşitli diller arasındaki

ilişkileri, benzerlikleri belirleyip dil ailelerini

saptamayı amaçlayan incelemedir.

Betimsel Dilbilim

• Bir dildeki gerçekleşmiş ögelerden oluşan bir

bütünce aracılığıyla o dilin yapısını inceleyen

dilbilim akımıdır.

Dağılımsal Dilbilim

• Dil incelemelerinde dağılımlara öncelik veren,

ögeleri dağılımlarına göre saptayıp sınıflandıran

Amerikan yapısalcılığıdır.

Metin Türleri

1. Anlatımcı → Sanat yönü ağır basan metinlerdir.

2. Betimleyici → Bir olgu veya varlığı resmetmeyi

hedefleyen metinlerdir.

3. Kanıtlayıcı → Bir savunusu olan, doğru ve

yanlış iddiasında bulunan metinlerdir.

4. Öğretici → Bilgi verme amacıyla oluşturulmuş

metinlerdir

Dilbilgisel Yapıların Doğuş Safhaları

(Humboldt)

1. Pragmatik Safha → Bir dilin ilk ortaya çıktığı

sahadır. Yapım veya çekim olayının olmadığı,

bütün duyguların kelime kökleriyle ifade

edilmeye çalışıldığı dönemdir.

2. Sentaktik Safha → Dillerin ortaya çıkmasından

sonra kelimelerin devamlı kullanılması belirli bir

sıranın doğmasını sağlamış olmalıdır.

3. Çatallanma Safhası → Dil unsurlarında anlam

ve görev ayrımının başlama aşamasıdır.

4. Dilbilgisel Safha → Anlam ve görev

ayrışmasının daha net ve daha kalıcı bir aşamaya

ulaştığı safhadır.

Dönüşüm Türleri (Harris)

• Dönüşümlü Dilbilgisi, dildeki çok sayıdaki

tümcenin oldukça az sayıdaki çekirdek tümcenin

dönüşümünden oluştuğu görüşünü benimsemiştir.

• Bu görüşü benimseyen Harris tarafından dokuz

dönüşüm türü saptanmıştır:

• Edilgen Dönüşüm → Ayşe mektup yazdı >

Mektup (Ayşe tarafından) yazıldı.

• Değiştirim Dönüşümü → Yarın köye gidiyorum

> Köye yarın gidiyorum.

• Adıllaşma Dönüşümü → Hasan çok konuşur > O

çok konuşur.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 17 • Eleme Dönüşümü → Mektup Ayşe tarafından

yazıldı > Mektup yazıldı

• İyelik Dönüşümü → Çok dosta sahibim >

dostlarım

Denetim Kuramı

• Üretici Dilbilgisinin Yönetim ve Bağlama

Kuramının, adılın yorumlanmasını düzenleyen alt

kuramıdır.

Dalga Kuramı

• Komşu diller arasında görülen benzerlikleri

açıklamak amacıyla J. Schmidt'in 1872 yılında

oluşturduğu kuramdır.

Sözdizimsel Çözümleme Modelleri

1. Ağaç metodu

• Amerikan dilbilimcilerince kullanılan metot,

cümleyi ters bir ağaç şeklinde bileşenlerine

ayırır.

2. Oklama metodu

• Fransa kökenli metot, cümlenin unsurlarını

derin yapıdaki ilişkilerini oklar vasıtasıyla

gösterir.

3. Stemma Metodu

• Tesniere tarafından kullanılmış olan metot

yüklemi merkeze almaktadır.

4. Parantezleme Metodu

• Cümlenin bileşenleri önce tek tek sonra öbek

öbek sonra da cümle cümle olarak parantez

içine alınır.

5. Reed-Kellogg Sistemi: Amerika′da kullanılmış

eski bir yöntemdir.

Sapir-Whorf Teorisi

• Bir insanın kendi dilinde belirli bir düşünce yapısı

oluşmuştur ve bu insan başka bir insanın dilini

hiçbir zaman tam anlamıyla anlayamaz.

• Bu tartışmalara yol açan tez, Whorf tarafından

oluşturulmuş, diğer bir dilbilimci Sapir tarafından

ortaya konmuş ve ikisinin tezi olarak sunulmuştur.

Çift Eklemlilik (Martinet)

• Dil, çok yönlü, gelişen "anlam" ve "biçim"

ögelerinden oluşan bir dizgedir.

• Dilin öz niteliğini oluşturan bu ögeler, çift

eklemlilik olarak adlandırılmaktadır.

• Andre Martinet'in geliştirdiği kavramın ismidir.

• Dil incelenmesinde incelenen birim anlamsal ve

sessel olmak üzere iki düzleme ayrıştırılır.

• Anlamsal düzlemde en küçük birimler bir anlam

ifade eden monemlerdir.

• Sessel düzlemde ise bu anlambirimler, sesbirimler

olarak ifade edilen ve tek başına bir anlamı

olmayan fonemlere ayrıştırılır.

• “Çocuk eve geldi” tümcesi anlamsal düzlemde

(birinci eklemlilik düzleminde) ayrıştırılırsa, en

küçük anlamlı birimler olarak /çocuk/ /ev/ /-e/

/gel/ /-di/ şeklinde beş birim elde edilir.

• Burada /çocuk/ monemi ikinci eklemlilik

düzleminde (sessel düzlemde) ayrıştırılmaya

devam edilirse, /ç/ /o/ /c/ /u/ /k/ fonemlerine

ulaşılır.

• Bu düzlemde fonemler değiştirilerek yeni bir

anlam ifade eden monemler oluşturulabilir. (ör:

gocuk)

1. Eklemlilik Düzlemi → Anlamsal düzlem →

monem (en küçük anlamlı birim)

2. Eklemlilik Düzlemi → Sessel düzlem →

fonem (tek başına bir anlamı olmayan

sesbirim)

Eksilti (Sıfır Birim ve Biçimbirim)

• Dilde, en az çaba kuralına bağlı olarak, bir

kelimenin, bir kelime grubunun veya bir cümlenin,

herhangi bir ögesinin, herhangi bir anlam

karışıklığına yol açmayacak şekilde, düşürülmesi,

eksiltilmesi olayıdır.

• Yüzey yapıda bırakılan boşlukları göstermek için,

yüzey yapıda herhangi bir işareti olmayan ancak

dil denen dizge içinde var olduğu ve işlev

üstlendiği kabul edilen dil birimlerini ifade eden

sıfır birim (Ø) ve sıfır biçimbirim (-Ø) kullanılır.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 18 • Türkiye Türkçesinde derin yapıda bırakılan

birimlerin yüzey yapıda oluşturduğu, sıfır birim /

sıfır biçimbirimle gösterilen boşluklar şöyle tespit

edilmiştir:

Yüklem eksiltisi, Özne eksiltisi, Nesne eksiltisi,

Tümleç eksiltisi, Tamlayan eksiltisi, Tamlanan

eksiltisi, Cümle eksiltisi, Eksiklik, Ek eksiltisi

1. Yüklem eksiltisi

1. …yeryüzünün bir daha Hitler gibi bir deliyle

karşılaşmayacağını Ø / kitlelerin böylesine

kandırılamayacağını söylüyordu.

2. Özne eksiltisi

Çiço kurabiyelerden yiyemedi / Ø gazozundan

birkaç yudum aldı.

3. Nesne Eksiltisi

üşümüş gibi kollarıyla kendini sardı / Ø sıktı.

4. Tümleç Eksiltisi

Ø kar, tipi, fırtına bir an duraklar / sonra yeniden,

hem de eskisinden beter bir şiddetle yeniden

başlar.

5. Tamlayan Eksiltisi

Ø seçkin dostlarımı alt kattaki salona aldım.

6. Tamlanan Eksiltisi

“yıllar yılı beyaz gömlekli Ø, kolalı yakalı Ø, ütülü

elbiseli bir memur olduk da ne kazandık” dermiş

hep.

DİL BİLİMCİLER

Leonard Bloomfield, Amerikan yapısalcılığının en

önemli temsilcisidir.

Franz Bopp, Hint- Avrupa dil ailesinin

kurucusudur.

Karl Bühler dilin işlevini tarif eden Organum

Modeli′ni geliştirmiştir.

Noam Chomsky, Üretici Dil Bilgisini kurmuştur.

Zellig S. Harris, Amerikan betimselciliğinin

başyazarıdır.

Louis Hjelmslev, Kopenhag Okulu’nun baş

temsilcisidir ve Glosematik kuramının

yaratıcısıdır.

Wilhelm von Humboldt, Karşılaştırmalı dil bilimi

kurmuştur.

William Labov, Toplum dil biliminde en önemli

araştırmacı kişiliklerden biridir.

George Lakoff, Bilişsel dil biliminin en önemli

temsilcilerinden biridir.

Roman Jakobson, Prag Okulu’nun üyesidir ve dil

kazanımına ilişkin çığır aşan araştırmalara imza

atmıştır.

• Şiir incelemeleriyle ilgilenen yazar, iletişim ve

iletişimin İşlevleri gibi konularda çok önemli

eserler vermiştir.

Antoine Meillet, Hint-Avrupa dil ailesiyle

ilgilenmiştir. Ekonomiyi dilin değişiminde itici

güç olarak incelemiştir. Dilbilgiselleşme terimini

dilbilime kazandırmıştır.

Edward Sapir, Sapir-Whorf Hipotezi′ne adını

veren ve özellikle dil tipolojisinde önemli bir

araştırmacıdır.

Ferdinand de Saussure, Cenevre Okulu’nun ana

temsilcisidir, modern dil biliminin kurucusu olarak

iki yönlü işaret kavramıyla modern dil bilimi

değerlendirir.

Andre Martinet, Çift Eklemlilik terimini dilbilime

kazandırmıştır.

August Schleicher, karşılaştırmalı dil

araştırmalarında Soyağacı Kuramının kurucusu

olarak görülmektedir.

Johannes Schmidt, Dalga Kuramı′nın

kurucusudur.

Nikolai Trubetzkoy, Prag okulunun önde gelen

temsilcisi ve sesbiliminin kurucusudur.

• Dilin yalnızca iletişim işlevi için kullanılmadığını

ileri sürer. Bununla ilgili 6 işlev belirler.

George Kingsley Zipf, Zipf Yasaları’yla Nicel Dil

bilimi alanında çığır aşan bir araştırmacıdır.

DİL BİLİMİ DERS NOTLARI 19

Lucien Tesniere

• Bağımlılık Dilbilgisi anlayışının kurucusu olarak

bilinir.

• Yapı ağacı çizimleri (Stemma), aktarma kavramı

vb. Chomsky′nin Evrensel Dilbilgisi kuramındaki

bazı uygulamaların öncüsüdür.

• Sözdizimsel işlev kavramına özel önem vermiştir.

• Sözdizimini durgun sözdizimi ve devingen

sözdizimi olarak ikiye ayırır.

Émile Benveniste

• Edimbilim alanın yaygınlaşmasındaki öncü

isimlerden biridir.

• Saussure’deki dil-söz ayrımını dil-söyleme

dönüştürür.

• Ortaya attığı kuram da sözceleme (énonciation)

kuramı olarak bilinir.

• Yapısalcılığın dil incelemesini kapsayıcı

bulmamış, iletişim odaklı bir dil anlayışı kurmaya

çalışmıştır.

• Soyut bir boyut olan dil, sözceleme edimi yani

bireyin dili kendisi için kullanması sonucu

somutlaşır.

John Austin

• Dil felsefesinin önemli isimlerindendir.

• Ünlü sözedimleri (speech-acts) kuramının temelini

atan felsefeci olarak bilinir.

• Dilin betimlemek ve bildirmek dışında işlevleri de

olduğunu ifade eder.

Jacques Derrida

• Post-yapısalcı felsefenin öncülerinden kabul edilir.

• Grammatoloji (yazıbilim) ve yapıbozma

(yapıçözüm, yapısöküm) (deconstruction)

kavramlarını ortaya atan kişidir.

• Yapıbozucu eleştiri, retorik ve gramer karşıtlığına

dayanır.

• Dilbilgisel yapılar bize gerçek anlamı vermez.

Umberto Eco

• Metin ve anlam konusundaki görüşleri post-

yapısalcılık çizgisindedir.

• Barthes'le başlatılan okur odaklı yaklaşım

geleneğinin bir takipçisidir.

• Eser yorumlanabildiği sürece tamamlanmış

değildir, açık bırakılmıştır.