فهرست مطالب

1...............................................................................................................................مقدمه

4......................................................................بررسی ورود اشعار عارفانه به ادبیات فارسی

5.............................................................................................................................باباطاهر

5.................................................................................................................ابوسعید ابوالخیر

7.......................................................................................................ابوالمجد مجدود سنایی

9..........................................................................................................................نتیجه گیری

12......................................................................................................................پی نوشت ها

15.........................................................................................................................کتاب نامه

1

مقدمه بررس&&ی ورود اش&&عار عارفان&&ه ب&&ه ادبی&&ات فارس&&ی م&&ورد توج&&ه همه ی تاریخ نگاران ادبیات فارسی بوده است. اما در میان کتاب های نوشته شده با دو تعبیر متف&&اوت رو به رو می ش&&ویم. گ&&روهی از این بحث ب&&ا عن&&وان »تجلی عرفان در ادبیات فارسی« یاد می کنند و گروهی با عب&&ارت »ورود ش&&عر ب&&ه ادبیات عرفانی«. گرچه این دو عنوان در نگاه نخست شبیه به یکدیگرند. اما

برای دقیق تر شدن بحث باید تأمل بیشتری صورت گیرد.

ادبیات عرفانی یا ادبیات صوفیانه، قسمتی از میراث منث&&ور و منظ&&وم ادبی است که شاعران عارف یا عارف&&ان ش&&اعر، تحت ت&&أثیر مش&&رب تص&&وف ب&&ه

وجود آورده اند و در برگیرنده ی قسمت عظیمی از ادبیات پارسی است.

برای شناخت این نوع ادبیات الجرم باید پدید آورندگان آن یع&&نی ص&&وفیه و عرفا را شناخت. تصوف یک مشرب خاص فکری اس&&ت ک&&ه تقریب&&ا از ق&&رن دوم هجری قم&&ری ب&&ه ط&&ور رس&&می مط&&رح ش&&د، و س&&ابقه تع&&الیم آن&&ان را می ت&&وان ب&&ه زم&&ان پی&&امبر و »اه&&ل ص&&فه«، کس&&انی ک&&ه در اث&&ر تعلیم&&ات پیامبر)ص( و از سویی دنیازدگی جانشینان پیامبر به خصوص از دوره عثمان ب&ه بع&د، ب&&ه زه&د و دنی&&اگریزی روی آوردن&د و کم کم اقلیت خ&اص فک&&ری را ش&&کل دادن&&د. اولین چ&&یزی ک&&ه در بین آن&&ان مط&&رح ش&&د م&&ذمت دنی&&ا و خواهش ه&&ای نفس&&انی ب&&ود و س&&پس عش&&ق ب&&ه خ&&دا و طلب او ک&&ه مرک&&ز خواس&&ته ها و ه&&دف نه&&ایی اعمالش&&ان ق&&رار داش&&ت. از همین جاس&&ت ک&&ه تعلیمات و سخنان آنها دو دسته می ش&&ود: دس&&ته ای ب&&ه وع&&ظ و ان&&درز )ادب تعلیمی( و دسته ای ب&&ه جذب&&ه و عش&&ق )ادب عاش&&قانه( می پردازن&&د. بع&&دها میراث عظیمی تحت عنوان ادبیات عرفانی از آنان به ج&&ای مان&&د ک&&ه از این

مشرب فکری تغذیه می نمود.

»تصوف که از مشرب ذوق و الهام سرچش&&مه می گ&&یرد، البت&&ه ب&&ا ش&&عر و شاعری که نیز از همین لطیفه ی نهانی برمی خیزد مناسبت تمام دارد، اما با

2

این همه، صوفیه که در آغاز اهل زهد و پرهیز بوده اند، ب&&ه هم&&ان نس&&بت در اوایل، چندان رغبتی به شعر و شاعری نشان نمی دادن&&د. درس&&ت اس&&ت ک&&ه اشعاری به بعضی از قدماء ص&&وفیه مث&&ل ذاالن&&ون مص&&ری و یح&&یی بن مع&&اذ رازی و دیگران نسبت داده اند اما اینگونه اش&&عار از زب&&ان و روایت ص&&وفیان )ک&&ه چن&&دان قاب&&ل اس&&تناد نیس&&ت( ب&&ه م&&ا رس&&یده و از ط&&رفی چن&&دان در بردارنده ی حکمت و فکر صوفیه نیست. صوفیه معت&&دل هم ح&&تی در آغ&&از، اظهار عالقه به شعر نمی کردند و حتی از خواندن قرآن به الح&&ان و ش&&نیدن

(140؛ ص 1373اشعار کراهیت داشتند«. )زرین کوب،

ه&&&ق(440 – 357 اولین آغازگر شعر را بین متصوفه ابوس&&عید اب&&االخیر ) گفته اند. ابوسعید برخالف مخالفت های فقها و متشرعان و حتی متصوفه، بر سر منبر وعظ، اشعار بس&&یاری می خوان&&د و از آن تأوی&&ل و تفس&&یر عرف&&انی

می کرد.

می توان گفت شعر صوفیانه فارسی مقارن با اوایل قرن پنجم با ابوس&&عید اباالخیر در خراسان رواج تمام یافت. »بعد از عهد سلطان محمود غزنوی و پسرش )سلطان مسعود( به جهت اسباب گون&&اگون، تص&&وف در خراس&&ان و عراق رواج تمام یافت و با اینکه فقها خواندن شعر به ویژه غزل را ب&&ر س&&ر منبر ممنوع کرده بودند؛ با وجود این، روایت ابیات عاشقانه و نقل قص&&ص و حکایات در بین صوفیان رایج بود. رباعیات عین القضاة هم&&دانی و ابوس&&عید منهیه و اوحدی کرمانی و همچنین غزلی&&ات س&&نایی و عط&&ار ب&&ه نمون&&ه رواج

(142شعر را در خانقاهها به دست می دهد«. )همان، با تلخیص و تصرف،

بعد از ابوسعید، سنایی در قرن ششم، ب&ا وارد ک&ردن ح&ال و ه&وا و درون مایه ها عرفانی به ساختار مستحکم قصیده، دیپاچه ای نو بر ادبی&&ات عرف&&انی گشود. سنایی عالوه بر غزلیاتش که سرشار از جذبه و شور و حال قلن&&دری و مالم&&تی اس&&ت، در س&&اختار قص&&یده، تم عرف&&ان را وارد ک&&رد و بع&&د از او، عطار نیشابوری در قالب غزل و مثن&&وی، مف&&اهیم ع&&الی عرف&&انی را مط&&رح کرد. البته ذکر یک نکته ی مهم اساسی است ک&&ه ادبی&&ات عرف&&انی هم&&انطور

3

که در ابتدای این نوشته به صورت اجمال آمد به دو نوع ادب تعلیمی و ادب عاشقانه تقسیم می شود. شاعران صوفی، سکر و وجد و ح&&االت حاص&&ل از غلبات روحانی را عموما در قالب غزل می سرایند، و همچنین وعظ و ت&&ذکیر و زهد و تحقیق را عموما در قالب مثنوی به عنوان مهارت ها و گوش&&زدهایی برای سالکان می سرایند؛ بر این اساس، سنایی و عطار مثل دیگر ش&&اعران عارف، هم غزلی&&ات پ&&ر از جذب&&ه و ش&&ور دارن&&د و هم مثنوی&&ات تعلیمی مث&&ل

حذیقه التحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار.

سرآمد شاعران عارف، موالنا جالل ال&&دین محم&&د رومی اس&&ت ک&&ه هم در عرصه ادب عاش&&قانه عرف&&انی بی مانن&&د اس&&ت و هم در عرص&&ه ادب تعلیمی عرف&&انی. مثن&&وی معن&&وی مول&&وی اث&&ر گ&&ران س&&نگی اس&&ت ک&&ه از به&&ترین و

غنی ترین میراث صوفیه به شمار می آید.

»بع&&د از مول&&وی اولین کس&&ی ک&&ه ج&&رأت ک&&رد در ش&&عر تعلیمی ص&&وفیانه، شیوه ی مثنوی را سرمشق خود کند، پسرش سلطان ولد )معروف ب&&ه به&&اء ولد( است در »ولد نامه« خود. و بعد از او شیخ محمود شبس&&تری اس&&ت در

(273، 1357»گلشن راز«. )زرین کوب،

به طور کلی بعد از مولوی ادبیات عرفانی شکوفایی خاصی نداشته است و آثاری که بعدها به وجود آمد ب&&ر پ&&ایه ی تقلی&&د از مول&&وی، عط&&ار و س&&نایی بوده است. البته ادبیات عرفانی شامل آثار منثور نیز می شود که ش&&طحیات ب&&ایزد بس&&طامی، کش&&ف المحج&&وب جالبی هج&&ویری، مناج&&ات نام&&ه خواج&&ه عبدالله انصاری و... از آثار برجسته ی آن هستند اما بیشترین جلوه ی عرفان

در عرصه ی شعر بوده است.

در مجموع صوفیه و عرف&&ا ت&&أثیر بس&&یار مهمی در ش&&کل گیری و دگرگ&&ونی ادبیات پارسی داشته اند. »آنان قصیده را از لج&&نزار دروغ و تمل&&ق ب&&ه اوج و رفعت وع&&ظ و تحقی&&ق کش&&انده اند و غ&&زل را از عش&&ق ش&&هوانی ب&&ه محبت روحانی رس&&انیده اند. مثن&&وی را وس&&یله ای ب&&رای تعلیم و ت&&ربیت و عرف&&ان و اخالق کرده اند. رباعی را قالب بیان احوال و آالم زودگذر نفسانی نموده اند.

4

نثر را عمق و سادگی بخشیده اند؛ و حکایت و قص&&ه را ق&&الب مع&&انی و حکم(129، 1373کرده اند...«. )زرین کوب،

بررسی ورود اشعار عارفانه به ادبیات فارسی ما در ادامه به »تجلی شعر عرف&&انی در ادبی&&ات فارس&&ی« می پ&&ردازیم و ب&&ه اشعار عاشقانه و غنایی که توسط شاعران غیر ع&&ارف س&&روده می ش&&ده و منظورشان عشق انسان به انس&&ان ب&&وده اس&&ت و گ&&اهی عرف&&ا ب&&ه منظ&&ور خاصی آن ها را زمزمه می کردند توجهی نمی کنیم؛ گرچه شعرای ص&&وفی ب&&ه پشتوانه ی همین اشعار غنایی و عاشقانه توانس&&تند ش&&عر عارفان&&ه بس&&رایند. چون اشعار صوفیانه ی فارسی که از قرن پنجم به بعد، ابت&&دا در خراس&&ان و سپس در مناطق دیگر، به تدریج در زبان فارسی پدید آمد از لح&&اظ ص&&ورت

(1یا قالب تفاوتی با اشعار قبلی این زبان نداشت. )

پیدایش شعر صوفیانه در زب&&ان فارس&&ی بی ش&&ک یکی از مهم ت&&رین ح&&وادثی است که در تاریخ این زبان رخ داده است ک&&ه متأس&&فانه هیچ کس ب&&ه ط&&ور جداگانه به آن نپرداخته است؛ حادثه ای که زبان عامیانه م&&ردم را ب&&ه زب&&انی عمیق تبدیل ک&&رد. پیش از این حادث&&ه زب&&ان علمی ای&&ران زب&&ان ع&&ربی ب&&وده است و دانشمندان کوتاه ترین متن ها را هم به عربی می نگاشتند. ابوریح&&ان بیرونی درباره ی زبان فارسی می گوی&د: »ج&ز ب&ه ک&ار ب&ازگفتن داس&تان های

(. این اظهار نظر که قطعا قبل از ورود2خسروان و قصه های شبانه نیاید«) اشعار عارفان&&ه ب&&ه ادبی&&ات فارس&&ی اس&&ت نش&&ان می ده&&د ک&&ه هیچ ک&&دام از دانشمندان، زبان فارسی را زبان فاخر علمی ب&&ه حس&&اب نمی آوردن&&د. ورود اشعار عارفانه به فارسی تقریبا از اوایل ق&&رن پنجم آغ&&از گردی&&ده و م&&وجب دمیدن روح تازه ای در کالبد شعر فارسی گشته و از برکت آن دامنه معنا در این زبان به تدریج گسترش یافته اس&&ت ت&&ا آن ج&&ا ک&&ه زب&&ان فارس&&ی حام&&ل معانی عمیق عرفانی و ما بعد الطبیعی شد و از این راه به یک زبان مقدس

(3و عمیق تبدیل شد.)

5

بسیاری معتقدندکه تاریخ این حادثه به ط&&ور قط&&ع مش&&خص نیس&&ت. ب&&رخی دیگر بر این باورند که ورود اشعار عارفانه به ادبیات فارسی همزمان صدور فهلویات اس&&ت و چارگانه ه&&ای باباط&&اهر را اولین اش&&عار عارفان&&ه می دانن&&د. عده ای می گوین&&د: ش&&روع ش&&عر عارفان&&ه مص&&ادف ب&&ا ش&&روع س&&ماع اس&&ت. نظریه ی دیگری که حامیان بس&&یار دارد س&&نایی را بنیان گ&&ذار ش&&عر عرف&&انی

می داند.

واضح است که در این نوشته اشعار صوفیانه فارسی م&&ورد نظ&&ر ماس&&ت ونه اشعار عربی نظیر اشعار حالج و...

باباطاهر گرچه تاریخ حیات و مرگ باباطاهر مشخص نیست. اما به یقین باباطاهر ب&&ر دیگران مقدم بوده است. یان ریپکا او را یکی از گزینه های جدی، مبدع شعر

(. چون رباعی را نخستین قالب شعری می دانند که عرف&&ا4عارفانه می داند) ( و باباط&&اهر ب&&ه5برای بیان اندیش&&ه ها و تجربه های ش&&ان ب&&ه ک&&ار گرفته ان&&د)

عنوان یکی از نامدارترین رباعی سرایان ای&&ران پیش ق&&راول این س&بک ش&عر عرفانی بوده است اما چون از اشعار باباطاهر نسخه ی موثق و معت&&بری در دست نیست. در این باب نمی ت&&وان از روی یقین او را مب&دع ش&&عر عرف&انی دانست. از طرف دیگ&&ر در کتب مهم ص&&وفیه مانن&&د ت&&ذکرة االولیاء و نفح&&ات االنس &&& ذک&&ری از باباط&&اهر در می&&ان نیس&&ت و او را ب&&ه عن&&وان ع&&ارف نمی شناسند بلکه او را به عنوان درویشی شوریده حال معرفی می کنند. نام باباهر بعد از عین القض&&ات و ب&&ه س&&بب ت&&أثیر او، در ادب ش&&فاهی ب&&ه ت&&دریج

(.6منتشر شد)

ابوسعید ابوالخیر ابوسعدی ابوالخیر یکی از عارفان برزگ نیمه اول قرن پنجم است ک&&ه کلم&&ه »سماع« همنشین نام اوست. بدون شک مجالس&&ی س&&ماعی ک&&ه در محض&&ر ابوسعید ابوالخیر برگزار می شده است بدون شعر معن&&ایی نداش&&ته و ش&&عر

6

عرفانی از ل&وازم ض&روری مج&&الس ص&وفیه ب&وده اس&&ت. ت&اریخ ورود ش&عر (. احتیاج به شعر عارفانه،7عارفانه را باید با تاریخ آغاز سماع یکی دانست)

ابوسعید را مجبور به سرودن رباعیاتی کرده است که شروع ش&&عر عارفان&&ه اس&&ت. ریپک&&ا معتق&&د اس&&ت: »نخس&&تین ش&&عر های ص&&وفیانه فارس&&ی ب&&ا ن&&ام ابوسعید ابوالخیر مهیمنی آغاز می شود... وی مبلغ دکترین عرفان ب&&ه ش&&مارمی رود«. سرودن ده ها رباعی با مضمون های عرفانی را به نسبت می دهند)

(. هرمان اته از مستش&&رقین آلم&&انی س&&ده ن&&وزده ک&&ه ب&&رای نخس&&تین ب&&ار8 رباعیات پراکنده ابوسعید را از جنگ های فارس&&ی ب&&یرون کش&&ید و جمع آوری ک&&رده ب&&ود عقی&&ده داش&&ت طی&&ف ک&&املی از درون مایه ه&&ا و نماده&&ای ش&&عر صوفیانه را می توان در این ش&&عرها ی&&افت. او می گوی&&د: ابوس&&عید بنیان گ&&ذار

(. ش&&بع نعم&&انی در ش&&عرالعجم آث&&ار9واقعی این سنت ]رباعی سرایی[ ب&&ود) روح قلندری و رندی و شور و اشتیاق را بیش از هر کسی در شیخ ابوس&&عید ابوالخ&&یر، می دان&&د. او می گوی&&د: » وی اول کس&&ی ب&&ود ک&&ه افک&&ار و خی&&االت

(.10تصوف را در شعر بیان نمود«)

استدالل هایی که گذشت دو نکت&&ه اساس&&ی داش&&ت. نخس&&ت این ک&&ه مجلس سماع نیاز ب&&ه ش&&عر داش&&ت و این نی&&از ابوس&&عید را وادار ب&&ه س&&رودن ش&&عر عرف&&انی ک&&رد. دوم این ک&&ه مجموع&&ه رباعی&&اتی در دس&&ت اس&&ت ک&&ه نش&&ان

می دهد ابوسعید نخستین شاعر عارف است.

اما به راحتی می توان از کنار این دو استدالل گذشت زیرا گرچه در مجالس سماع شعر عارفانه خوانده می شد اما ش&&اید این ش&&عرها توس&&ط ش&&اعرانی سروده شده باشد که مرادشان عشق انس&ان ب&ه انس&ان ب&وده و ع&ارف در مجلس سماع برداش&&ت دیگ&&ری از آن ش&&عر پی&&دا می ک&&رده، آی&&ا این ش&&عرها الزاما باید مؤلفه های شعرهای عارفانه ای را ک&&ه م&&ورد نظ&&ر ماس&&ت داش&&ته باشد. پورجوادی معتقد است اشعاری که در مراسم سماع خوانده می شده غالبا اشعاری بوده است که توسط شعرای غیر صوفی سروده ش&&ده ب&&ود و منظور عشق در نزد شاعر عشق انسان به انسان بود و معانی غیر عرفانی

7

(. تردی&دی نیس&ت ک&ه تص&وف از ش&&عر ب&ه عن&وان وس&&یله11داش&ته اس&ت) بسیاری مناسب در مجلس س&&ماع ب&&رای تأثیرگ&&ذاری ب&&ر روحیه ی مخاطب&&ان استفاده می کرده و آموزه های فراوانی را به وسیله ی شعر ب&&رای مخاطب&&ان عرفان بیان کرده باشد. اما س&&خن در این اس&&ت ک&&ه آی&&ا در آن زم&&ان ش&&عر عرفانی فارسی وجود داشته است که بتوان&&د مانن&&د غ&&زل ع&&ربی ب&&ه راح&&تی مفهومی را عرضه کند. چون منظ&&ور م&&ا ش&&عر ص&&وفیانه ن&&ابی اس&&ت ک&&ه از اصطالحات عرفانی بهره برده وعرفان اسالمی را تبیین می ساخته، منظ&&ور هر شعر عاشقانه ای نیست و از طرف دیگر منظور هر شعر مذهبی و دینی

هم نیست چون فرق است بین شعر اخالقی و دینی و شعر عرفانی.

اما اشعار و ابیاتی که به ابوسعید نسبت می دهند قاب&&ل توج&&ه نیس&&ت. چ&&ون چند سال بعد از ابوسعید نبیره اش ابوطاهر ابن س&&عید، ص&&حت این انتس&&اب

( اما اگر انتساب این اش&&عار ب&&ه ابوس&&عید ابوالخ&&یر12را زیر سوال می برد) مشکل نبود، می توانستیم از او به عنوان یکی از گزینه های جدی مبدع ش&&عر

عارفانی یاد کنیم.

در این بحث نام عرفای بزرگ دیگری هم به عن&&وان آفرینن&&ده ی س&&بک ش&&عر ( و غ&&زالی13عارفانی به میان می آید. عرفایی چون خواجه عبدا... انصاری)

که گروهی معتقدند با کت&&اب س&&واغ العش&&اق خ&&ود مکتب ص&&وفیانه عرف&&انی (. ح&&تی ب&&رخی نظ&&امی را14»تص&&وف ش&&عر فارس&&ی« را بن&&ا نه&&اده اس&&ت)

صوفی دانسته اند و تفاوت میان حکیم و ص&&وفی را نادی&&ده گرفته ان&&د و او رابه عنوان مبدع شعر عرفانی معرفی کرده اند.

ابوالمجد مجدود سنایی نخستین غزل سرای بزرگ تصوف سنایی است. او نخس&&تین ش&&اعری اس&&ت

(. خدمات س&&نایی در15که برای بیان تفکر عرفانی از شکل غزل بهره برد) پیشرفت شعر صوفیانه بسیار عظیم اس&&ت. بای&&د او را قافله س&&االر این ن&&وع

(. اولین کسی که تعبیر عشق حقیقی و مجازی را وارد زبان16شعر بدانیم) (. آرب&&ری مستش&&رق و17شعر عاشقانه صوفیانه فارسی ک&&رد س&&نایی ب&&ود)

8

م&&ترجم مع&&روف ق&&رآن معتق&&د اس&&ت: از آن جهت ک&&ه ]س&&نایی[ پیش&&وای ش&&اعران دوره ه&&ای بع&&د ب&&وده و غ&&زل عرف&&انی را طرح ری&&زی ک&&رده اس&&ت

(. س&&نایی در زمینه ی غ&&زل عرف&&انی الگ&&ویی ب&&رای18شایسته توجه اس&&ت) شاعران پس از خود مانند عطار، مول&&وی و حاف&&ظ ع&&راقی و نظ&&امی ب&&وده

است و تأثیر به سزایی بر شعر عرفانی فارسی داشته است.

در ق&&رن شش&&م در ش&&عر ذبیح ا... صفا می گوید: از موضوعاتی که مخصوصا فارسی به شدت رخنه کرد تصوف و عرفان است. توجه ب&&ه افک&&ار عرف&&انی در شعر البته زودتر از قرن شش صورت گرفته بود. لیکن اثر بین و آش&&کار آن را از آغاز این قرن در اشعار فارس&&ی می بی&&نیم. نخس&&تین کس&&ی ک&&ه ب&&ه ایجاد منظومه ه&&ای ب&&زرگ عرف&&انی توج&&ه ک&&رد س&&نایی اس&&ت. منظومه ه&&ایحدیقة الحقیقه و طریق التحقیق دو اثر معروف او در تصوف و عرفان است)

19.)

برخی اما ب&ه بیش از این معتقدن&د. آن ه&ا نه تنه&ا س&نایی را بینان گ&ذار ش&عر عرفانی می دانند بلکه تولد سنایی را در شعر فارسی تول&&د س&&بکی جدی&&د در شعر می دانند. اسالمی ندوشن می گوی&&د: »ب&&ا س&&نایی مس&یر ش&&عر فارس&&ی تغی&&یر می کن&&د. اولین ب&&ار ش&&عر وارد عرص&&ه عرف&&ان می ش&&ود... و ]او[ ب&&ه

(. 20اصطالح روزنامه ها »بنیانگذار« شعر عرفانی است)

ذبیح ا... ص&&فا در این ب&&اره می نویس&&د: س&&نایی بی تردی&&د یکی از بزرگ ت&&رین شاعران زیان فارسی و از جمله گویندگانی است ک&&ه در تغی&&یر س&&بک ش&&عر فارسی و ایجاد تنوع و تجدد در آن مؤثر بوده اس&ت و آث&ار و منش&أ تح&&والت

(21شگرف در سخن گویندگان بعد از وی شده است«.)

شفیعی کدکنی معتقد است: »در تاریخ ادبیات فارسی وقتی می گوییم شعر قبل از سنایی و شعر بعد از سنایی خواننده ی اهل و آشنا، تم&&ایزی ش&&گرف میان این دو مرحله احس&&اس می کن&&د. هیچ ک&&دام از قله ه&&ای ش&&عر فارس&&ی حتی سعدی و حافظ و موالنا چنین مقطعی را در تاریخ شعر فارس&&ی ایج&&اد نکرده اند، با این که سرایندگان برجسته ترین آثار ادب فارس&&ی بوده ان&&د. این

9

ویژگی دوران سازی در کار حکیم س&&نایی ب&&رای مورخ&&ان ش&&عر و عرف&&ان از اهمیتی ویژه برخوردار است. حدیقه ی سنایی سرآغاز نوعی از ش&&عر اس&&ت و قصاید او نیز سرآغاز نوعی دیگر و غزل هایش نیز حال و ه&&وایی ممت&&از از غزل های قبل از وی دارد. کمتر شاعری را می توان سراغ گرفت که در چند

(.22زمینه ی شعری آغازگر و دوران ساز به شمار آید«)

نتیجه گیری ب&رای ی&افتن ت&اریخ اولین اش&&عار عرف&انی ناچ&اریم تع&ریفی ص&حیح از ش&&عر عرفانی به دست آوریم. و خصیصه ها و کلید واژه ه&&ای ش&&عر عرف&&انی را ک&&ه مورد نظر ماست بیان کنیم: »شعر عرفانی شعری است که ارب&&اب مع&&انی

(. ش&&اید از همین23در بیان اصول و مواجید و حق&&ایق معن&&وی س&&روده اند«) تعریف بتوانیم خصیصه های شعر عرفانی را اس&&تخراج ک&نیم. پس منظ&&ور از شعر عرفانی شعری است که با نیت عرفانی سروده ش&&ده باش&&د ن&&ه ش&&عر عاشقانه ای ]به معنای انسان و انسان[ که عارفانه تفسیر شود؛ اگر با توجه به کلید واژه هایی چون باده، می، عش&&ق حقیقی، عش&&ق مج&&ازی، مس&&تی و عرفان به سراغ دیوان های شعری و جنگ های فارس&&ی ب&&رویم. ش&&عر هایی را

که پیدا می کنیم می توانیم به دو دسته تقسیم کنیم:

الف( شعرهای دوره قبل از سنایی

ب( شعرهای دوره بعد از سنایی

شعر های دوره بعد از س&&نایی بحث چن&&دانی ن&&دارد. ام&&ا در ش&&عرهای دوره یقبل از سنایی به دو گونه شعر بر می خوریم:

الف( شعرهایی که شاعران آن عارف بودند.

ب( شعرهایی که شاعران آن عارف نبودند.

بس&&یاری از ش&&عرهایی ک در مج&&الس س&&ماع خوان&&ده می ش&&ده اس&&ت و ی&&ا صوفیه برای راهنمایی سالکان طریق از آن ها بهره می جستند جزو دس&&ته ی

10

دوم اس&&ت. تردی&&دی نیس&&ت ک&&ه ص&&وفیان از این دس&&ته اش&&عار ب&&ه عن&&وان مناسب ترین ابزار تأثیر بر روحیه ی مخاطبان استفاده می کردند ام&&ا ب&&ا دقت در این شعرها آشکار می شود که اغلب این ابیات در وصف معشوقه دنیایی و مجازی سروده شده اند و در اصل هیچ رنگ و بویی از عرفان و تصوف درآن ها نیست ولی این اشعار به وسیله صوفیان، عارفانه تفسیر شده است.

این مشکلی است که اآلن هم ما با آن مواجه هستیم که آیا فالن شعر غ&زلعاشقانه عرفانی است یا ترانه غیر دینی عاشقانه.

به سبب این که منظور ما در این بحث شعر عارفانه ن&&اب اس&&ت این دس&&ته بخش عظیمی از شعر عارفانه قب&&ل از س&&نایی اس&&ت را ب&&ه اشعار که اتفاقا کنار می گذاریم و به شعرهای دوره ی قبل از سنایی که ش&&اعران آن ع&&ارف

بودند می پردازیم.

با چشم پوشی از صحت یا عدم صحت انتساب این اشعار به ش&&اعرانش م&&ا به چند مجموعه شعری در این دسته برخورد می کنیم. اشعار باباطاهر بابای

سوته دالن، اشعار ابوسعید ابوالخیر و اشعار خواجه عبدا... انصاری.

پس از بررسی این مجموعه ها به این نتیجه می رسیم که گرچ&&ه اش&&عاری ب&&ا مضامین عارفانه قبل از سنایی ب&&وده اس&&ت ام&&ا این اش&&عار، اش&&عار تعلیمی عرفان نیستند و اشعاری هستند که بیشتر آن در حال وجد و خلسه س&&روده شده اند و نجوایی است ب&&ا معش&&وق و ی&&ا ح&&دیث نفس اس&&ت و هیچ گ&&اه این شاعران تا قبل از سنایی نتوانسته اند سبکی را به عنوان ش&&عر عارفان&&ه بن&&ا کنند و فقط اش&&عاری ب&ه ط&&ور پراکن&&ده درب&&اره ی معش&وق و رس&&یدن ب&&ه او سروده اند. و هرگ&&ز نمی ت&&وانیم این مجموعه ه&&ای پراکن&&ده را مص&&داق تجلی عرف&&ان در ادب پارس&&ی ب&&دانیم. گرچ&&ه ش&&عرهایی ب&&ا مض&&امین ص&&وفیانه از اواسط قرن چهارم شروع شده اس&&ت و پس از آن توس&&ط خواج&&ه عب&&دا... انصاری رنگ و بوی صوفیانه گرفت و شاعران گمن&&امی بودن&&د ک&&ه می ت&&وان اشعار عارفانه شان را در »کشف االسرار« و »سوانح العشاق« دید و هم این ط&&ور می ت&&وان در اش&&عار رودکی و فردوس&&ی نش&&انه های عرف&&ان و حکمت

11

اسالمی را دید. اما سکه شعر عارفانه را ب&&ه ن&&ام »س&&نایی« زده ان&&د س&&نایی سبکی جدید در شعر فارسی بن&ا گذاش&ت و پنج&&ره ای ن&&و ب&ر ش&&عر فارس&&ی گشود و به زبان فارسی عمق بخشید و معنا را از ظاهر ب&&ه الیه ه&&ای زی&&رین کلمات کشاند و محتوای صوفیانه و اندیش&&ه عرف&&انی را وارد ش&&عر فارس&&ی ک&&رد و ب&&رای اولین ب&&ار آوردن مع&&انی ب&&ه ش&&کل تکام&&ل یافت&&ه آن در ش&&عر فارسی را تجربه کرد. اشعار سنایی پر است از معارف و حقایق عرف&&انی و حکمی و اندیشه های دینی و زهد و وعظ و تمثیالت تعلیمی که با بیانی شیوا

و استوار تالش در آموزش سالکان طریق دارد.

پس، از دو جهت می توان دوره ی قبل از سنایی را با بعد از سنایی جدا کرد. یکی به وجود آمدن شعر تعلیمی عرفان و دیگری تشخص سبکی پیدا ک&&ردن

شعر عارفانه.

با همه ی این اوصاف شاید ب&&رخی معتق&&د باش&&ند این مس&&أله ک&&ه آی&&ا س&&نایی پایه گذار چنین شعری بوده است یا ن&&ه. ب&&ه ط&&ور قط&&ع ح&&ل نمی ش&&ود زی&&را ممکن است مثنوی های صوفیانه کهن تری نیز بوده که به م&&ا نرس&&یده اس&&ت اما باید بگوییم ب&&رای ی&&ک تاریخ نگ&&ار ادب پارس&&ی، اش&&عار آموزش&&ی س&&نایی کهن ترین منظومه های تعلیمی عرفان است. از طرف دیگ&&ر چ&&ون مورخ&&ان ادبیات فارسی و مستشرقان کمتر به سنایی پرداخته ان&&د و تحقی&&ق پ&&یرامون سنایی بسیار محدود است و به همین دلیل درباره س&&نایی نمی ت&&وان از روی

قطع سخن گفت.

ب&&رای اتق&&ان بیش&&تر ب&&ه بحث و آش&&کار ش&&دن بحث تف&&اوت اش&&عار تعلیمی عرفانی با اشعار عرفانی بیش از آن به سخن دو تن از اساتید زبان فارسی

اشاره می کنیم: سیروس شمیسا در کتاب سبک شناسی شعر می نویسد:

شمس تبریزی در مقاالت معتقد است: »همین سنایی و نظامی و خاقانی و عطار بودند، که را از آن گفت نصیبی بود« س&&نایی نخس&&تین ش&&اعر ب&&زرگی است که عرفان را به طرز وسیعی وارد شعر کرد و کت&&اب مس&&تقلی در این باب موسوم به حدیقة الحقیقة و ش&&ریعة الطریقة پ&&رداخت. چن&&ان ک&&ه اس&&تاد

12

فروزانفر گفته است: قبل از سنایی هم عرفان در متون ادبی دیده می شود ولی سنایی به آن تشخص سبکی داد. بای&&د توج&&ه داش&&ت ک&&ه عرف&&ان اولی&&ه حتی در قرن ششم در آثار کسانی چون سنایی و خاق&&انی و نظ&&امی چ&&یزی است میان عرفان و شرعیت و همان ط&&ور ک&&ه خ&&ود ایش&&ان گفته ان&&د ش&&عر

( که بعدها در آث&&ار بزرگ&انی چ&ون24شرع است نه عرفان به کمال رسیده)(.25موالنا و حافظ دیده می شود)

دکتر فروزانفر در سخن و سخنوران می نویسد:

»شعر صوفیانه از اواسط قرن چهارم هجری آغاز شده و اش&&عار ابوالفض&&ل بشر بن یاسین و دیگران که ابوسعید بن ابی الخیر در مجالس خ&&ود خوان&&ده و

( و405در اسرارالتوحید نقل شده و یک رب&&اعی از اب&&وعلی دق&&اق ) مت&&وفی رباعی دیگری منسوب به یوسف عامری که ظاهرا مقصود ابوالحسن محمد

( با ذکر نام پدر ب&&ه ج&&ای ن&&ام پس&&ر381ابن یوسف و عامری است )متوفی که معمول قدماست و این هر دو رب&&اعی در تمهی&&دات عین القض&&اه )مقت&&ول

( مذکور است، وجود شعر صوفیانه را در آن قرن ث&&ابت می کن&&د و پس525 ( اشعار زهد مایل به تصوف481از آن در قرن پنج عبدالله انصاری )متوقی

می سرود و شعرایی بوده اند که ترانه ه&&ای ص&&وفانه س&&روده اند و آن ترانه ه&&ا در کشف االسرار و سوانح احمد غزالی و آثار عین القضاه ب&&دون ذک&&ر قائ&&ل آم&&ده و بعض&&ی هم از آن احم&&د غ&&زالی و عین القض&&اه اس&&ت ک&&ه هم عص&&ر س&&نایی بوده ا ن&&د و در حقیقت س&&نایی مبتک&&ر این طریق&&ه در ش&&عر فارس&&ی نیست. ولی بدون ش&&ک بس&&ط و تکمی&&ل آن در ض&&من مثنوی ه&&ای مفص&&ل و کوتاه و قصاید و غزلیات فصیح و شیوا و شورانگیز با تعبیره&&ا و ترکیب ه&&ای تازه و بی شمار و به خصوص نوع شعر قلندری که نمودار آزادی فکر و نوعی سرکشی نسبت به رسوم و عادات و عقاید معمول و ارجمند ن&&زد عام&&ه آن عصر به شمار می ورد و حافظ آن را به اوج کمال رس&&انیده اس&&ت. دس&&تکار

(. 26صنعت فکر و طبع معنی آفرین و فصاحت گستر حکیم سنایی است)

13

پی نوشت ها ،70- پورج&&وادی، نص&&راله ، مجله ی نش&&ر دانش، ش&&ماره مه&&ر و آب&&ان 1

باده عشق.

- همان.2

.1370- پورجوادی، نصراله ، مجله ی نش&&ر دانش، ش&&ماره ی مه&&ر و آب&&ان 3.1باده عشق

.353، ص 1370- یان ریپکا و همکاران، تاریخ ادبیات ایران، 4

.25- یوهانس، دوبرین، شعر صوفیانه، مجدالدین کیوانی، نشر مرکز، ص 5

، ص1369- زرین کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، امیرکب&&یر، 6187.

- برتلس، تصوف و ادبیات تص&&وف، ت&&رجمه ی س&&یروس ای&&زدی، امیرکب&&یر، 7.74، ص1376

.353، ص 1370- یان ریپکا و همکاران، تاریخ ادبیات ایران، 8

. 396، ص 2- براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ج9

.11، ص 5- نعمانی، شبلی شعرالعجم ج 10

،70- پورج&&&وادی، نص&&&رالهر، مجله ی نش&&&ر دانش، ش&&&ماره آذر و دی 11 پیدایش معنای مجازی باده در شعر فارسی.2باده عشق

- یوهانس، دوبرین، شعر ص&&وفیانه، مجدال&&دین کی&&وانی، نش&&ر مرک&&ز، ص1225 .

. ب&&رخی353، ص 1370- ی&&ان ریپک&&ا و همک&&اران، ت&&اریخ ادبی&&ات ای&&ران، 13 سنایی را شاگرد خواجه عبدالها انصاری می دانند. ب&&رتلس می گوی&&د، تف&&اوت میان منازل نامعلوم انصاری و حدیقةالحقیقه سنایی تنه&&ا در ش&&کل و قافی&&ه است و قسمت بندی هر دو اثر کامال یکسان و پیون&&دی بس&&یار سس&&ت می&&ان

14

بخش ه&&ای جداگان&&ه مش&&اهده می ک&&نیم و در ه&&ر دو اث&&ر ان&&درزهای اخالقی و توضیح اص&&طالحات تص&&وف و داس&&تان هایی ک&&ه ک&ارکرد آن ه&&ا نم&&ایش م&&واد نظری است که یکی پس از دیگری می آین&&د. در نتیج&&ه تالش ب&&رای قط&&ع در خود انصاری انجام گرفت و معاصر کوچک تر او سنایی تنها ادام&&ه منطقی او را پدید آورد. برای اطالعات بیشتر ن.ک برتلس، تص&&وف و ادبی&&ات تص&&وف،

.1379امیرکبیر، تهران

،66- ن.ک پورج&&وادی، نص&&رالهم، مجله ی نش&&ر دانش، بهمن و اس&&فند 14حکمت دینی و تقدس زبان فارسی

.357 و 356- یان ریپکا و همکاران، تاریخ ادبیات ایران، 15

. 187 ص 1349، تهران 2- بهار، محمدتقی، سبک شناسی، ج 16

،70- پورجوادی، نص&&رالهد، مجله ی نش&&ر دانش، ش&&ماره بهمن و اس&&فند 17.3باده عشق

- آربری18

.43- صفا، ذبیح اله ، مختصری در تاریخ تحول نظم و نشر پارسی، ص 19

.25، ص 84- اسالمی ندوشن، محمد علی، از رودکی تا بهار، تهران 20

.525، ص 2- صفا، ذبیح اله ، تاریخ ادبیات در ایران، ج 21

.9- شفیعی کدکنی، محمدرضا، تازیانه های سلوک، ص 22

.1370- پورجوادی، نصرالهک، مجله ی نشر دانش، شماره ی مهر و آبان 23.1باده عشق

- همان طور که مخاطبان بزرگوار مستحضرند عرف&&ان در ق&&رن هفتم ب&&ه24 کمال رس&&ید و بل&&وغ عرف&&ان بع&&د از ابن ع&&ربی اس&&ت. در نتیج&&ه ش&&عر ق&&رن ششم، شعر عرفانی به کم&&ال رس&&یده نیس&&ت و س&&خنی از وح&&دت وج&&ود و

و پیش از آن دیده نمی شود.6انسان کامل در اشعار عرفانی قرن

15

.195، ص 1379- شمیسا، سیروس، سبک شناسی شعر، تهران، 25

.254- فروزانفر، بدیع الزمان، سخن و سخن وران، ص 26

کتاب نامه.1370- تاریخ ادبیات ایران، یان ریپکا و همکاران، 1

- شعر صوفیانه، یوهانس، دوبرین، مجدالدین کیوانی، نشر مرکز.2

.1369- جستجو در تصوف ایران، زرین کوب، عبدالحسین، امیرکبیر، 3

- تصوف و ادبیات تصوف، ب&&رتلس، ت&&رجمه ی س&&یروس ای&&زدی، امیرکب&&یر، 41376.

.1370- تاریخ ادبیات ایران، یان ریپکا و همکاران، 5

. 2- تاریخ ادبیات ایران براون، ادوارد، ، ج6

- شعرالعجم نعمانی، شبلی.7

. 1349- سبک شناسی بهار، محمدتقی، تهران 8

- مختصری در تاریخ تحول نظم و نشر پارسی، صفا، ذبیح اله . 9

.84- از رودکی تا بهار، اسالمی ندوشن، محمد علی، تهران 10

- تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الها. 11

- تازیانه های سلوک، شفیعی کدکنی، محمدرضا.12

.1379- سبک شناسی شعر، شمیسا، سیروس، تهران، 13

- سخن و سخنوران، فروزانفر، بدیع الزمان.14

16