1

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I HISTORIS DHE

I FILOLOGJIS DEPARTAMENTI I LETRSIS

________________________________________________________________________

Tez doktorature

STRUKTURA DHE FUNKSIONI I FIGURS N POEMN

LAHUTA E MALCS T GJERGJ FISHTS. [HIPERBOLA DHE KRAHASIMI FISHTIAN

N PRQASJE ME FIGURAT GJEGJSE TE EPOSI I KRESHNIKVE, TE ILIADA E HOMERIT DHE TE KUNORA E MALEVE E PETAR NJEGOSHIT]

Doktoranti: Udhheqs shkencor:

Lisandri KOLA Prof. asoc. dr. Kristaq JORGO

Tiran, 2014

2

Republika e Shqipris Universiteti i Tirans Fakulteti i Historis dhe i Filologjis Departamenti i Letrsis

TEZ DOKTORATURE

e paraqitur nga

Lisandri Kola

n krkim t grads shkencore

Doktor

STRUKTURA DHE FUNKSIONI I FIGURS N POEMN LAHUTA E MALCS T GJERGJ FISHTS.

[HIPERBOLA DHE KRAHASIMI FISHTIAN N PRQASJE ME FIGURAT GJEGJSE TE EPOSI I KRESHNIKVE , TE ILIADA E

HOMERIT DHE TE KUNORA E MALEVE E PETAR NJEGOSHIT]

Udhheqs shkencor:

Prof. asoc. dr. Kristaq JORGO

Mbrojtur me datn________2014

1. ________________________________kryetar

2. ________________________________antar (oponent)

3. ________________________________antar (oponent)

4. ________________________________antar

5. ________________________________antar

3

Prmbajtja

_____________________________________________

Parathnie 6

I Hyrje: Figuracioni si element i qensishm ndrtimor n poemn Lahuta e Malcs 9

I. 1 Tradita studimore: periodizim arritje probleme golle 9 i Periudha e par 10 ii Periudha e dyt 13 iii Periudha e tret 14 I. 2 Struktura e funksioni i figuracionit te Lahuta e Malcs: koncepte teorike dhe hulumtim tekstor 17

PJESA E PAR

Hiperbola n poemn Lahuta e Malcs. Tipologjia, struktura dhe funksioni

II Hiperbola si figur e rndsishme e poetiks s Fishts n epik: funksioni i saj 37

1. Rastet e ndrtimit t hiperbols n Lahutn e Malcs 42

1.1 Hiperbola me baz ndrtuese protagonistt e veprs 43

1.1.1 Hiperbola prlvduese 46

1.2 Hiperbola me baz ndrtuese antagonistt e veprs 47

1.2.1 Hiperbola prkeqsuese 48

1.3 Hiperbola me baz ndrtuese foljen 50

1.4 Hiperbola inversion 51

2. Hiperbola dhe element t ndryshm t figuracionit poetik: niveli stilistikor 54

2.1 Anafora e integruar n hiperbol 55

2.2 Polisindeti i integruar n hiperbol 57

2.3 Anadiploza e integruar n hiperbol 58

2.4 Rastet e tjera t ndrtimit t hiperbols 60

2.5 Hiperbola prball litots n Lahutn e Malcs 62

3. Hiperbola burleskore n Lahutn e Malcs. Knga Lugati dhe disa raste

t tjera t ksaj tipologjie 66

a. Veantit e hiperbols burleskore tek Lugati 67

b. Funksioni i hiperbols tek Lugati 68

c. Hiperbola me baz ndrtuese Knjazin 68

c/1. Hiperbola me baz ndrtuese Milenn 70

c/2. Hiperbola me baz ndrtuese lugatin M. A. Pashn 71

d. Hiperbola me baz ndrtuese narratorin: sundimi grotesk 72

4

e. Hiperbola me baz ndrtuese frazeologjin e gjuhs shqipe:

funksionalizimi i saj 74

3.1 Hiperbola burleskore: Kuvendi i Berlinit dhe Nikolejda 76

3.1.1 Afri e dallime mes epiks e satirs nprmjet hiperbols

burleskore: Kuvendi i Berlinit vs. Odisea 79

4. Figura e hiperbols brenda epiks s Fishts 81

4.1 Struktura e funksioni i hiperbols te Mojs Golemi i Dibers e Del Cena 82

4.1.1 Protagonist vs. antagonist n poemn epike t pambaruar t Fishts 87

4.1.2 Hiperbola prlvduese vs. hiperbola prkeqsuese te Mojs Golemi

i Dibers e Del Cena 90

PJESA E DYT

Krahasimi n poemn Lahuta e Malcs. Tipologjia, struktura dhe funksioni

III Krahasimi si figur e rndsishme e poetiks s Fishts n epik: funksioni i tij 95

1. Rastet e ndrtimit t krahasimit n Lahutn e Malcs 98

1.1 Krahasimi me baz ndrtuese foljen 99

1.2 Krahasimi me baz ndrtuese emrin 101

1.3 Gjurmt e krahasimit: modelet 104

1.4 Prsritja (e pjesshme) strukturore e figurs s krahasimit 107

1.4.1 shtja e eposit: prsritja, si tipar i mirpranuar i ksaj gjinie

apo e met autoriale? 108

2. Krahasimi cilsor: modeli dhe struktura e tij 110

2.1 Krahasimi sasior: modeli dhe struktura e tij 115

2.2 Hapsira vepruese e ktyre dy llojeve t krahasimit 118

2.3 Pranvnia e krahasimit cilsor dhe krahasimit sasior 119

3. Krahasimi dhe element t ndryshm t figuracionit poetik: niveli stilistikor 120

3.1 Anafora e integruar n krahasim 121

3.2 Epiteti i integruar n krahasim 123

3.3 Anadiploza e integruar n krahasim 124

3.4 Krahasimi metaforik 125

3.5 Shkrirja mes krahasimit dhe hiperbols n vargjet e Lahuts:

krahasimi hiperbolik 127

4. Krahasimi, si figur ndrtimore me baz protagonistt e veprs 130

4.1 Krahasimi, si figur ndrtimore me baz protagonistt e veprs 132

4.2 Raste t tjera t ndrtimit t figurs s krahasimit 133

4.2.1 Figura mitike e Zns e integruar n strukturn e krahasimit:

funksioni dhe kontekstualizimi 134

5

4.2.2 Rastet e ndrtimit t vargjeve me similitud: krahasimi i zgjeruar 137

5. Figura e krahasimit brenda epiks s Fishts 139

5.1 Struktura e funksioni i krahasimit te Mojs Golemi i Dibers e Del Cena 140

5.1.1 Krahasimi cilsor: modeli dhe struktura e tij 140

5.1.2 Krahasimi sasior: modeli dhe struktura e tij 143

5.2 Aspekte t integrimeve figuracionale n strukturn e krahasimit 144

5. 3 Protagonist vs. antagonist si dhe raste t tjera t ndrtimit t krahasimit 146

5. 3.1 Figura e Zns: figura mitike e ndrtimit t krahasimit 148

5.3.2 Similituda: struktura dhe modeli i saj 148

PJESA E TRET

Qasje t strukturs e funksionit t hiperbols dhe krahasimit fishtian

me Eposin e kreshnikve, Iliadn dhe Kunorn e maleve

1. Hiperbola fishtiane prball Eposit t kreshnikve 151

1.1 Raste afrie e dallimi t natyrs ndrtimore t figurs s hiperbols

mes Lahuts s Malcs dhe Eposit t kreshnikve 155

2. Figura e krahasimit: analogji dhe dallime ndrtimore mes Eposit t

kreshnikve dhe Lahuts s Malcs 161

2.1 Similituda: modeli i ndrtimit n Eposin e kreshnikve 163

3. Ndrtimi i hiperbols te Iliada prmes prkthimit

t Gjergj Fishts (Liber i pst) 166

3.1 Ndrtimi i krahasimit te Iliada prmes prkthimit

t Gjergj Fishts (Liber i pst) 168

4. Hiperbola fishtiane prball Kunors s maleve 171

a. Areali ballkanas: ndrshtegtimi tematik 173

b. Fishtiania dhe njegoshiania 174

4.1 Krahasimi fishtian prball Kunors s maleve 177

Prfundime 181

Shtojc 1 191

Shtojc 2 202

Bibliografia 215

Abstrakt (shqip/anglisht) 223

6

Parathnie

____________________________

Disertacioni yn ka si objekt studimin e imtsishm t figurs s hiperbols dhe t

krahasimit n kryeveprn fishtiane vshtruar n kontekstin e rrjets s prgjithshme t

figuracionit t atyshm, me synim identifikimin e tipologjis strukturore t ktyre figurave

si dhe t spektrit t funksioneve q e realizojn at. Mbi kt baz dhe prmes krahasimit

me figurat gjegjse te Eposi i kreshnikve, te Iliada e Homerit dhe te Kunora e maleve e

Petar Njegoshit kemi synuar ndriimin e specifiks autoriale t tyre. Tradita studimore

fishtologjike, pr figurn e hiperbols e t krahasimit (dhe figuracionit n prgjithsi),

qoft n Lahutn e Malcs, qoft n mbar veprn e Fishts, ka treguar nj interes t

kufizuar ose ka pasur rezultate modeste.

Kto dy figura kjo prbn thelbin e hipotezs son nga pikpamja e shtrirjes, e

denduris, e pasuris s madhe strukturore si dhe e shumsis s funksioneve q luajn

n krijimin e universit tekstor, zn nj vend ky n poetikn e veprs Lahuta e Malcs.

Rndsia e posame e tyre n kt poem lidhet kryesisht me aspekte identitare

(etnopsikologjike); specifika, ndrkaq, ka t bj me personalizimin risor fishtian

edhe pse n lidhje t ngusht me traditn letrare vendase e at t huaj t strukturs

dhe t funksionit figuracional.

Baz teorike t hulumtimit kemi przgjedhur konceptet e Grupit , parashtruar

veanrisht n veprn Retorica generale: le figure della comunicazione (prk.: italisht),

pr arsye se ky studim prbn nj kontribut t rndsishm n fushn e retoriks; sjell po

ashtu nj kndvshtrim t ridimensionuar mbi figurn, duke prfshir mekanizma q

shndrrojn aspekte t ndryshme gjuhsore (si shprehet edhe studiuesja Garaveli

[Garavelli] n veprn e saj Manuale di retorica), t cilat nuk jan t pranishme n

krkimet e mhershme. Studiuesit e grupit t Liegi-t q u emrtuan si Grupi mi/mu

simbas germs nistore t leksems metafora prbjn nj tradit t re, neoretorike, n

procedimet dhe klasifikimin figuracional. Objekt i tyre studimor bhen trajta,

marrdhnie sintaksore, shtje t kuptimit, t tjetrsimit grafematik e fonetik, kahe t

ndryshme t transfigurimit t metabolave, q gjejn prkueshmri me nj korpus t

mirfillt t figurave, t cilat i kemi identifikuar n veprn L. M. Po kshtu, jemi

mbshtetur dhe n qasjen e studiueses Kllaudia Kllarixh (Claudia Claridge) n

Hyperbole in English: A Corpus-based Study of Exaggeration, nj ndr botimet m t

vona (2011) e serioze pr figurn e hiperbols. Kjo vepr na ka ndihmuar n

interpretimin, renditjen tipologjike dhe shqyrtimin e modeleve ndrtimore t hiperbols,

jo vetm n poemn fishtiane, por dhe tekstet e tjera q kemi marr n trajtes.

Metod kryesore e puns pr klasifikimin e hiperbols dhe t krahasimit sht

prcaktuar identifikimi tipologjik/funksional dhe ai i denduris s shfaqjes s dy tropeve,

q m pas ka mundsuar prcaktimin e konstrukteve gjegjse. Me an t ktij procedimi

pune kemi arritur t realizojm trsin strukturore t punimit, t konceptuar n pjes,

kapituj, (nn)shtje a sythe t ndryshme problematike. M tej, kjo metod analitike na ka

vjelt n procesin e prqasjes s L. M. me tekste si: Mojs Golemi i Dibers e Del Cena,

Odisea (Nikolejda), Eposi i kreshnikve, Iliada (prkthimi i librit V nga vet Fishta), dhe

Kunora e maleve. Duke br pjes trajtimi kto vepra a fragmente veprash, kemi mundur

7

t hetojm raportet ndrtimore t hiperbols dhe t krahasimit brenda sistemit epik

fishtian; brenda gjinive t ndryshme letrare t Fishts; divergjencat e konvergjencat e

strukturs dhe funksionit figurativ me prodhime epike parafishtiane: 1. traditn orale

shqipe, 2. traditn e hershme homerike, 3. traditn epike t arealit ballkanas.

Punimi prihet nga Hyrja, n t ciln a. prvijohen ecuria, arritjet, problemet e gollet e

tradits studimore n fushn ton t krkimit prej fillimeve e deri m sot si dhe b.

parashtrohen konceptet teorike, t shembullzuara kto prmes identifikimit e analizs s

rrjets komplekse t figurave n tekstin e poems.

Trungu i disertacionit sht i konceptuar n tri pjes. Pjesa I (Hiperbola n poemn

Lahuta e Malcs. Tipologjia, struktura dhe funksioni) i kushtohet figurs s hiperbols,

tipologjis, strukturs dhe funksionit t saj n L. M. [si dhe vepra t tjera t Fishts].

Mbasi kemi folur, n krye, pr rndsin dhe funksionin e hiperbols n poetikn epike t

Fishts, kemi dalluar rastet e ndrtimit t hiperbols: 1. strukturat e thjeshta (hiperbola

prlvduese/prkeqsuese; hiperbola me baz ndrtuese foljen; hiperbola inversion;

hiperbola konvencionale etj.), 2. strukturat e prbra: (integrimet e anafors, polisindetit

e anadiplozs n hiperbol; hiperbola burleskore). Gjithashtu kemi br nj ballafaqim

me figurn opozitare t hiperbols: litotn, e cila ka nj shtrije t kufizuar n Lahut, por

q ndrton nj ekzistenc t dhn, e mohuar nga nj pjes e tradits studimore. Nj

trajtim specifik ka hiperbola burleskore, e cila ndrton (mikro)sekuencat e veta n lndn

epike L. M. apo n at satirike Odisea (pj. III e Nikolejds). Te kjo tipologji e hiperbols,

q del brenda epiks [te Lugati], vrehet nj przierje e unitetit t stilit ka prbn

larmin artistike t eposit t Gjergj Fishts. Interpretimin dhe klasifikimin e figurs s

hiperbols n poemn Mojs Golemi e Del Cena, me aq raste/modele sa ka qen e

mundur t identifikohen, e kemi br n analogji me Lahutn e Malcs.

Pjesa II (Krahasimi n poemn Lahuta e Malcs. Tipologjia, struktura dhe funksioni), i

kushtohet figurs s krahasimit. Dallojm po kshtu: 1. strukturat e thjeshta (krahasimi

me baz ndrtuese foljen, emrin; gjurma e krahasimit; krahasimi konvencional; dy

modelet kryesore: krahasimi cilsor dhe sasior etj.), 2. strukturat e prbra (anafora,

epiteti, anadiploza t integruara n krahasim; krahasimin metaforik, hiperbolik), mbasi

paraprakisht kemi br n parantez pra nj trajtim mbi rndsin dhe funksionin e

krahasimit n poetikn epike fishtiane. N kt pjes t dyt, do t trajtojm rastet e

ndrtimit t figurave me an t protagonistve e antagonistve (paralelisht sikur bhen

dhe pr hiperboln); ndrtimet nprmes figurs mitike: zans, e cila del e

kontekstualizuar dhe e funksionalizuar n disa mnyra; apo llojin e krahasimit t

zgjeruar: similitudn. Lidhur me kt struktur, jemi ndaluar n disa momente m

prfaqsuese modelesh, t cilat i kemi konkretizuar me shembuj prkats. Pjes e

shqyrtimit t strukturs e funksionit t krahasimit do t bhet dhe Mojs Golemi i Dibers e

Del Cena.

Pjesa III (Qasje t strukturs e funksionit t hiperbols e krahasimit fishtian me Eposin

e kreshnikve, Iliadn dhe Kunorn e maleve), prqendrohet n trajtimin e figurs s

hiperbols dhe t krahasimit n Eposin kreshnikve, ku vm re nj sr prkimesh e

diferencash me Lahutn. Kto dy vepra i lidhin disa tipa t hiperbols, por q kan

struktur t ndryshme. P. sh. n Epos hiperbola numerike ka nj konsekuenc q

prvijohet n shumicn e korpusit t kngve dhe nj simbolik numerologjike, gj q nuk

figuron n veprn e Fishts. Diferenca t pjesshme paraqiten dhe tek figura e krahasimit,

e cila del m e varfr n modele sesa n eposin fishtian.

8

Mes Lahuts dhe Iliads (Liber i pst), kemi br nj qasje ndryshe prej natyrs s

metods q kemi ndjekur n trsin e punimit. Jemi ndalur tek kjo kng, pr t vn n

pah nj raport m specifik mes dy figurave kryesore dhe prkthimit dhe pr t par sesi

sht pasqyruar n pikpamjen identitare njra apo tjetra figur; se sa sht

personalizuar struktura dhe funksioni i figurs/figurave; se sa prputhet bota poetike mes

Fishts dhe Homerit, q mund t shfaqet edhe nprmes transfigurimeve t hiperbols e

krahasimit.

Prqasja e fundit bhet me veprn Kunora e maleve, n t ciln hiperbola ka nj

tipologji tjetr prej asaj fishtiane ka on n dallime ndrtimesh e funksionesh. Prpos

hiperbols numerike e konvencionale, t kombinuara (hiperbola metaforike) dallojm, po

ashtu, nj korpus hiperbolash q nuk figurojn n L. M., pr shkak t kompozicionit

prkats poetik t veprs. Kurse krahasimi, n poemn e Njegoshit, realizohet kryesisht

sipas modelit t krahasimit cilsor. Strukturimi i ksaj figure paraqitet i afrt me

strukturimin n Lahutn. Disa sekuenca t similituds, jan t realizuara me an t

krahasimit prozopografik ose gjurms s krahasimit tipa konstruktiv krahasimi q

gjenden dhe n kryeveprn e Fishts.

N sythin Prfundime bhet nj sintez e rezultateve m t rndsishme t krkimit

ton duke e prqendruar vmendjen, n mnyr t veant, n spektrin e funksioneve q

bashkrealizojn figurat e hiperbols e krahasimit si dhe n spikatjen e specifiks

fishtiane lidhur me kto dy figura themelore t poetiks e t universit estetik t Lahutn s

Malcs.

S fundmi, tezn e prmbyllin dy shtojca t cilat po paraqiten pr t dshmuar

modelet e strukturave t hiperbols a t krahasimit n L. M. Pajisja me an t ktyre

shtojcave ndihmon pr t konkretizuar mbrritjet tona shkencore, si dhe el nj rrug n

rikonceptimin e mvonshm t ndrtimeve t figurave n poemn fishtiane.

N lidhje me kt punim, mund t themi, se po ndihmojm n plotsimin e mtejshm

t fushs fishtologjike duke ndriuar shtje t cilat tradita studimore nuk i ka trajtuar me

vmendjen e duhur apo thellsin e nevojshme, q krkon korpusi i figurave (apo

hiperbola dhe krahasimi n rastin konkret) n veprn e rndsishme t Gj. Fishts

Lahuta e Malcs. N kt mnyr, kemi sjell n fokus nj qasje q periudha mbi

njshekullore e receptimit kritik mbi poemn fishtiane e ka ln si zon t bardh t

studimeve.

9

I HYRJE: Figuracioni si element i qensishm ndrtimor n poemn Lahuta e Malcs

_____________________________________________________

I. 1 Tradita studimore: periodizim arritje probleme golle

Tradita fishtologjike, ka br pjes t vetn studimore nj sr figurash q gjenden n

Lahutn e Malcs, por gjithher nj qasje e till ka qen rezultat i nj hulumtimi jo

specifik. Kjo apo ajo figur, n mnyr t prgjithshme ka gjetur trajtim n studimet e

mhershme. Mundsisht ka shrbyer si shtojc kapitujsh apo n raste t rralla, si kapituj

t mvetsishm. Vepra madhore e Fishts, sht e vrteta ka nevoj pr nj krkim t

posam mbi figurat retorike. Para s gjithash, tradita duhet ndar n tri periudha

studimore-historike pr veprn e plot t Gjergj Fishts, megjithse n veanti neve na

intereson Lahuta e Malcs:

a) studime deri n 44

b) studime jovendore

c) studime pas 90.

N ndarjen e par, prfshihen s shumti artikuj, botuar n organe t ndryshme brenda e

jasht vendit; fare pak natyra monografike si rasti i Fulvjo Kordinjanos (Fulvio

Cordignano), deri kur vjen mandej koha e centralizimit t pushtetit komunist. N total,

nj koh gati 40 vjeare, duke marr parasysh vitin e botimit t blenit t par t ksaj

vepre m 1905.1 N kt faz por dhe n t tjerat, ku m shum e ku m pak vend t

madh zn artikujt memuaristik/prkujtimor. Vmendja jon prqendrohet, natyrisht,

vetm tek ata artikuj, trajtesa, tek t cilt vrehet gjykimi letrar e madje ngushtas n

prputhje me objektin ton shkencor. Ndarja e dyt, prfshin harkun kohor 1945-1990, n

t cilin studimet prgjithsisht jan kryer prej studiuesve jasht kufijve t Shqipris, si:

Koliqi, Botilioni (Bottiglioni), Camaj, Gradilione etj. Kryesisht Shjzat (Le Pleiadi) e

ka m t plot trajtesn mbi Fishtn, po jo vetm kjo revist, mbasi ka nisma t ndryshme

botimesh edhe nga organe t tjera. Kurse artikujt e politizuar t socrealizmit (ata pak sa

jan dhe pjest deskriptive t HLSH), nuk do ti konsiderojm krkime prkuese me

1 Pr kt problem kemi folur n studimin ton Satira n epikn fishtiane. Mbi vendin dhe funksionin e

kangs Lugati n strukturn e poems Lahuta e Malcs prmes analizs s motiveve, t kompozicionit dhe t

raporteve ndrtekstore, Camaj-Pipa, Shkodr, 2010, ff. 25-26. Gjithashtu ktij viti (1905) i bashkohen edhe

Eqrem abej, At Daniel Gjeaj, Sabri Hamiti, Anton Nik Berisha, Filip Fishta i cili konteston

Kordinjanon, q mbante v. 1904 pr botim t blenit I (Kang Popullor; Ble i par Zader, Vitaliani), khs.

Shenime bio-bibliografike mbi Gjergj Fishtn, Franeskan, Akademik i Itals n: Gjergj Fishta. Nn

kujdesin e revists Shkndija, Shtpia Botonjse Luarasi, Tiran, 1941, f. 140.

10

interesat e drejtprdrejta letrare t produktit fishtian. Megjithat vitet 45 prfshijn edhe

zra opozitar (si S. Malshova) pr qndrimin antirecepsional t Fishts gjat

Konferencave t ndryshme, akteve t ndryshme, por kjo n fakt i takon qndrimit t

prgjithshm mbi poetin dhe nuk prbn tregues t rndsishm pr kahen ton qasse.

Nuk prfshijm kshtu, n kt periudh, as monografin e Vehbi Bals, e mbetur e

pabotuar qysh n 61, deri me prmbysjen e regjimit ka n t vrtet, botimi postume me

ndrhyrjet gjegjse, na largon edhe nga studimi origjinar, prvese gjuhsisht. Ndarja e

tret, prfshin studimet fishtiane, mbi dy dekada, q nga vitet 90 e kndej. Prve

artikujve, vrehet nj pasurim i studimeve monografike. Por n kto tri periudha

studimore, q prfshijn nj hark kohor t konsiderueshm (mbi nj shekull2) lidhur me

Lahutn e Malcs, trajtimi specifik i figurs letrare nuk ka gjetur ende vendin e duhur.

Periudha e tret, duhej t ishte m e prir pr ta realizuar kt, duke u nisur nga krkesat e

interesat e tjera shkencore. Me fjal t tjera, ksaj vepre letrare do ti shrbente nj

studim tropologjik, n mnyr q t kthjellohen aspektet kompozicionale n kt drejtim,

si dhe karakteristika e prgjithshme e vargzimit. Objekti studimor t jet sa m i

ngusht, n mnyr q t identifikohet me kritere t duhura prfaqja e tropeve n tekstin

n fjal. N rastin ton, trajtimi i disa figurave q gjenden n Lahut, pra duke u

shmangur prej objektit ton thelbsor, nuk ka qllim prthellues n evidentimin

funksional e strukturor t tyre, por krkon t jet nj parargumentim i puns son.

Prpara se t shkojm n kt shtje, do t trajtojm tri periudhat receptimin kritik mbi

veprn e Gjergj Fishts.

i Periudha e par (artikuj e studime deri n vitin 1944)

Si e shprehem, nj kritik specifike n mnyr t mirfillt mbi hiperboln dhe

krahasimin n t tri periudhat, nuk sht se dallohet shum. Aq m tepr n periudhn e

par, n t ciln kritika prgjithsisht prqendrohej rreth hetimit t vlerave nacionaliste t

poems (qoft edhe blejve t mhershm t Lahuts) dhe kryesisht ajo (kritika) sundohej

nga nj prcjellje euforike e superlativiste, pr produktin fishtian. Kjo natyrisht, vjen edhe

prej kushteve historike t vendit ton. M fort ishte nj kritik q interesohej mbi frymn

e veprs (kngve/blejve), sesa mbi konstruktin e lnds, mbi figurativitetin dhe

rndsin e veant t figurave n vepr. N mbshtetje t ktij argumenti, faktikisht na

vjen edhe artikulli i Kol Kamsit i po ksaj faze (fundit t saj, 1941), i cili shkruan se:

prmbi poezt e Fishts e mbi poemin epik Lahuta e Malcs prve ndonji gjykimi e

komentimi t shkurt t botuem ndr fletore e n ndonji t prkohshme, e studimit t A.

Fulv Cordignano-s prmbi epopn ton kombtare, nuk sht b ende nji analiz si kush,

2 Lidhur me kt, n aspekt kronologjik, kjo periudh e gjat studimore ka edhe vitet vakuum. N saj t

krkimit t Lili Suls, mund t shohim se vite t ndryshme ndr faza, kan zbrazti krkimore. Shih: Lili

Sula, 100 vjet shkrime pr Fishtn (1904-2004), Skanderbeg books, Tiran, 2009.

11

nji kritik shkencore e matun dhe e plotsueme.3 sht e kuptueshme se, kritika (po e

quajm t till) gjen hapsira s shumti npr artikuj gazetash apo ndonj prmbledhje

pas vdekjes s Fishts. Prjashtojm kshtu, studimin Epopeja kombtare e popullit

shqiptr, t Kordinjanos 1925, sikundr e cekem e sikundr e thot edhe Kamsi. Ndrsa

librthi tjetr i po ktij studiuesi (Kordinjanos) Vasha nepopn kombtare t popullit

shqiptr: Tringa e Malcs,4 ndalet n hetimin e trajtsimit t portretit t femrs n

poemn epike t Fishts, kryeheroins s Lahuts s Malcs: Tringa. Trajtesa

prqendrohet konkretisht n kngt XXII, XXIV. Kndvshtrimi sht m tepr etik e

etnosociologjik sesa letrar, megjithse nuk mungojn trajtesa mbi morfologjin e Orve e

Zanave (mitomorfologjia5), t cilat n kngn XXIV kan nj funksion t rndsishm.

Ato prkujdesen pr prgatitjen vdeksore t heroins,6 e cila ka nj prkujdesje t

veant, sepse vdes e pamartuar. Secila nga Ort e Zanat ka detyrat e caktuara n gatitjen

e kufoms s Trings. E n kt ast merr vler qasja e aspektit ritualistik t nj etnie

(shqiptarve). Por mbi krahasimin a hiperboln, si elemente ndrtimore t ligjrimit

poetik n kto kng, Kordinjano nuk sht se ndalet.

Ajo ka duhet shnuar n kt periudh t par, ve tjerash, sht interesimi pr

botime t gjithmbarshme t krijimtaris s Fishts. N t vrtet deri n maj t 1944, HD

(nr. i fundit i ktij organi) boton edhe fragmente veprash postume t poetit. T fundit jan

fragmente nga produkti satirik: Nikolejda III Odisea dhe IV Exodon.7 Kurse kritika nuk

sht n t njjtin ritm me botimin e veprs s ktij autori. Stabilizimi i artikujve mbi

Fishtn n prmbledhjet e At B. Dems dhe revists Shkndija, sht mbase momenti

m madhor i botimit kritik pr larmin e kndshikimeve ndaj veprs s tij n kt

periudh.8

Gjithsesi n kt periudh, n trajtesn e abejt, artikullin e 1941, ndeshim prcaktime

t tilla mbi veprn e Fishts (L. M.) si: vepra rezulton nj epos ballkanas, prtej ides si

nj vepr shqiptare. Po kshtu, krahasohen titujt Lahuta e Malcs dhe Kunora e Maleve si

nj mundsi ndikimi nga Fishta, meqense vet studiuesi pohon se: nuk sht ndofta9 nj

hasje e kot pr shkak t elementit mal. Por kjo nuk do thot gj, sepse ka plot vepra me

tituj homonim apo q prngjasojn. Shembujt do t ishin t panevojshm. abej n kt

artikull veon edhe palcn ndrtuese t 30 kngve t poems, n t ciln mendon se

kemi t bjm me nj polem t Malsis q sht hero anonim i veprimit epik.10

3 Kol Kamsi, Vepra poetike e Fishts e kritika, prfshir n: t Benedikt Dema, O. F. M., t Gjergj

Fishta O. F. M. 1871-1940..., f. 171. 4 P. F. Cordignano S. J., Vasha nepopn kombtare t popullit shqiptr: Tringa e Malcs, botimet e Hyllit

t Drits, Shkoder, Shtypshkroja franeskane, 1940 (?). Fleta e brendshme paraqet vitin 1939 si botim,

ndrsa ballina 1940. 5 Pr kt shtje flet edhe abej n artikullin e tij Epika e Gjergj Fishts, i cili dallon po ashtu

prkueshmri tipologjike, n proceset rituale mes popujve ballkanas. Khs. ff. 524-525, art. i cit. 6 Khs. Kol Kamsin: auktori [] pikson n nji mnyr t bindshme e me ngjyra t gjalla sqena shum t

bukura me kens mbnjerzor, me Or e Zana e Shtojzovalle, qi n koh t rrezikut vijn pr me u dhan

ndihm herojvet e per me i b nderimet e mbrame Trings, fatoses s Malss, ibid., f. 175. 7 Khs. HD, vjeti XX, nr. 5, Mj 1944, ff. 19-27. 8 Ka botime artikujsh (prmbledhje) edhe t mprparshm se kto, si kemi rastin e HD, vjeti VII, nr. 10,

Tetuer 1931. Prmbledhje artikujsh n nderim t 60 vjetorit t lindjes s Fishts. Duke qen ende para

botimit prfundimtar t Lahuts, ky numr i ksaj reviste, paraqitet m i paplot sesa ato realizuar mbas

vdekjes s autorit t saj. 9 Nnvizimi yn, L. K. 10 Art. i cit., f. 523.

12

Gjithashtu, flet edhe pr figuracionin poetik t veprs, ku ndr t tjera trajton hiperboln,

tek e cila vren se kemi t bjm me hiperbola numerike apo hiperbola me numra t

rrumbullta,11 q gjenden mjaft n Lahut. Studiuesi jep shembullin: tetqind taborre i

prdorur pr kuptimin: shum ushtri. Diskutimi pr kt figur i abejt ndalet ktu.

Kurse krahasimin ai e sheh n pikpjekje me poezin popullore (e cila vet sht rezultat

i nj importi nga traditat e tjera epike). Kshtu sipas tij ndeshim shpesh n krahasime t

marra nga jeta baritore shqiptare, nga sfera e gjaut, nga natura, nga bota e shtazve

tegra dhe e shpendve rrmbyese12 mendim t cilin e prhollon shum m von edhe

Xhavit Alikaj. Fill m pas abej, jep nj konstatim t prgjithshm sa i takon prdorimit

t krahasimit, i cili n poemn fishtiane shfaqet edhe si similitud (ose krahasim i

zgjeruar): Poetit i a kish nda ti svargte t gjra, t ndiqte fillin e nisur t krahasimit

gjer n konsekuencat m t mbrme, jo vetm, po nganjher ndrlikon brenda te nj

krahasim nj krahasim t ri.13 Kto jan mendimet e abejt sa i takon ktyre dy

figurave. Gjykimet e tjera t ktij studiuesi lidhen me prkimet e poezis s Fishts me

poezin orale.14 N nj gjykim pak a shum t prafrt vjen edhe artikulli i H. Lacajt, i

cili cek prkimet me traditn popullore (ndikime brenda sistemit shqiptar), por n mnyr

t prgjithshme jep nj prcaktimin pr figurn e krahasimit q i duket e ngjashme me at

t Homerit dhe t Virgjilit: Nji poet q kndon me ton verte epik lavdt e kreshnikve pa iu shmang aspak ritmit dhe fryms popullore, q prshkruen me art verte klasik tipa,

epizode kallzime legjendare p iu larguem kurr i grim origjinaliteti i tyne populluer, q

bn krahasime homerike dhe virgjiliane.15 Ky pohim pr pikpjekjen e figurs s

krahasimit me autort antik greko-latin sht krejt i prcipt, aq sa mbetet n kufijt e

nj konstatimi n trsi. Pa u thelluar n struktur, funksion a tipologji t ksaj figure.

Madje pa dhn as shembuj gjegjs pr afrit e figurs s krahasimit mes autorve klasik

dhe Fishts.

Nuk sht e habitshme pse, as ktu as n artikuj apo trajtesa t tjera, nuk sht se

trajtohet kompozimi e funksioni i tropeve n Lahutn e Malcs apo nj shtje tjetr m e

thelluar shkencrisht. Kjo ndodh pr arsye se shumica e shkrimeve jan t interesuar q

diskutimin e vet ta mbshtesin mbi tema prmbledhse, panoramike. Ndrkoh artikulli

ka nj sasi t kufizuar faqesh. Ather si mund t kemi pritshmri pr nj trajtes

specifike? N kt faz, nuk mund t themi se ska artikuj me objekt krkimor t ngusht,

por edhe ata sa rezultojn t till nuk lidhen drejtprdrejt me interesin ton shkencor.

11 Ibid., f. 526. 12 Ibid., f. 527. 13 Ibid., f. 527. T njjtin citim nga abej e ndeshim dhe n studimin e B. Kosumit, Fishta dhe letrsia

shqiptare e tradits, botimet Filozofia Urbane, Prishtin, 2013, f. 194. 14 Nj konstatim t till e ndeshim edhe tek Ibrahim Rugova, Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare

1504-1983, bot. II, Eurorilindja, Tiran, 1996, f. 142: Te Fishta abej do t vlersoj fuqin epike t tij

dhe ndikimin e poezis gojore n veprn e shkrimtarit. 15 Henrik Lacaj, At Fishta epik n: Gjergj Fishta, nn kujdesin e revists Shkndija. Shtypun n shtpin

botonjse Luarasi, Tiran, 1941, ff. 41-42.

13

ii Periudha e dyt (artikuj e studime botuar jasht Shqipris politike /1945-1990)

N periudhn e dyt, studimet, trajtesat a do nivel tjetr krkimor mbi veprn Lahuta

e Malcs, vijojn ta ken shum pak n qendr t vmendjes studimin e rrafshit

figuracional n kt poem. Kryesisht hulumtimet jan t prira t gjejn piktakime me

letrsi t tjera, t dallojn konvergjenca tipologjike t poems apo hetimi t shtrihet mbi

krkime t shprehjes poetike t autorit. Kjo periudh, sipas Lili Suls vlersohet si m e

varfra n krahasim me dy periudhat e tjera16 pr shkak t mungess s receptimit t

duhur n fazn e sundimit totalitar.

Ndr ata pak autor jovendor, q jan marr me trajtime t ndryshme t poems L.

M., i cili cek kahen e prdorimit t figurave, sht Parrino, njri nga prkthyesit e ksaj

vepre t Fishts. N hyrjen e prkthimit n italisht t Lahuts (Il linguaggio poetico), ai

shprehet:

Si veda per esempio il frequente ed ampio uso che egli suol fare delle

similitudini, certo frequenti anche nella rapsodia popolare, ma ivi

appena aennate in una misura che di poco sorpassa quella della

semplice metafora o del paragone.17

duke treguar n kt mnyr iden e lidhjes s prdorueshmris t nj pjese t

figurave letrare me epikn gojore (apo rapsodin popullore). Por, pohimi nuk sht se

shtjellohet m tej, duke e ln kshtu mendimin e autorit, thjesht n nivelet e nj

konstatimi t prgjithshm mbi aspektin e pranis s tropeve n L. M. Nj qasje mes

poems fishtiane e tradits orale shqipe, e kryejn n periudhn e par t kritiks mbi

prodhimin letrar t Gj. Fishts edhe Botilioni e Marlekaj.18 Ky artikull i tyri, m s

shumti ndalet n hetimin strukturave t afrta t shprehjes poetike nga Lahuta dhe Eposi i

kreshnikve, n vizionin e njjt etik q kan kto dy produkte letrare, dhe kryesisht n

palcn e prbashkt shpirtrore t protagonistve t ktyre dy veprave.

Nj tjetr autor q ndrmerr studime mbi veprn e Fishts sht Gradilione. Ky

ndryshe nga Parrino fokusohet mbi aspektet marrdhniesore t epiks fishtiane me

klasicizmin. N veprat e tij, nj rndsi i kushtohet raporteve t lnds s Lahuts me

poemat e Homerit, Virgjilit etj. Qasjet jan t niveleve t ndryshme: mes personazheve

(p. sh. Tringa vs. Kamila), ku dallohen veorit e heroins fishtiane;19 mes veorive

16 Lili Sula, Receptimi kritik i Fishts n periudhn 1944-1990 n: Fishta - poeti dhe mendimtari

kombtar, Universiteti i Shkodrs Luigj Gurakuqi, Fakulteti i Shkencave Shoqrore, Studime shqiptare

18, Shkodr, 2011, f. 106. 17 Paps Ignazio Parrino, (prefazione, commento, traduzione e note), Il Liuto della Montagna. (Il

linguaggio poetico). Fascicolo primo, Centro internazionale di studi albanesi, Universit di Palermo, 1968,

f. XIII. 18 Khs.: Prof. Gino Bottiglioni; P. Jakob Marlekaj, Lanima dellAlbania nel canto di Giorgio Fishta, n

Gjergj Fishta, nn kujdesin e revists Shkndija. Shtypun n shtpin botonjse Luarasi, Tiran, 1941. 19 Giuseppe Gradilione, Altri studi di letteratura albanese, n Studi Albanesi, pubblicati dallIstituto di

Studi albanesi dellUniversit di Roma, sotto la direzione del prof. Ernesto Koliqi. STUDI E TESTI, nuova

14

stilistikore/prshkrimit t skenave dhe zgjidhjeve t ndryshme n poemn e Fishts dhe

poemat e Homerit;20 konstatime t elementit t prbashkt artistik mes dy eposeve, si

sht verbimi i Kulshedrs n Lahut dhe Polifemit n Odiseja, kryer prkatsisht nga

Vocerr Bala dhe Odiseja.21 Nj tjetr e prbashkt, e dalluar, mes ktyre autorve sht

kontakti me traditat orale (parahomerike e parafishtiane), t cilat dalin t pranishme n

nj pjes t mir t epiks s njrit apo tjetrit autor. Faktikisht, krahasime mes Fishts dhe

Homerit jan kryer n disa trajtesa, nga autor t ndryshm n krejt harkun kohor t

tradits kritike mbi produktin fishtian. Megjithat, n studimet e Gradiliones, mungon nj

vzhgim mbi tropet. Qoft n rrafsh t przgjedhs (vetm te Fishta, po themi), qoft n

rrafsh prqass mes lnds poetike t Homerit dhe t Fishts.

N kt faz t krkimeve fishtologjike, kryer jasht vendit, faz n t ciln prfshihen

dhe Koliqi e Camaj, as kta dy t fundit nuk sht i kushtojn interes aspektit figuracional

n struktur e funksion tek Lahuta e Malcs. Koliqi ka disa shkrime mbi Fishtn dhe

ndalet n shum rrafshe t ndryshme mbi poetikn e L. M., duke dhn nj ndihmes t

mtejshme n hulumtimin shkencor mbi veprn e ktij autori, por interesi i tij sht

ekstratopologjik. Po kshtu ngjet dhe me Camajn,22 i cili heton mjaft mir disa detaje

prbashksore mes Fishts dhe tradits para tij, sa i takon shprehsis poetike, megjithse

nuk sht fusha e tij parsore e kontributit (studimi kritik mbi veprn e Fishts).

iii Periudha e tret (artikuj e studime pas vitit 199090)

Periudha e tret e kritiks mbi Fishtn, ka nj pamje tjetr n krahasim me dy

periudhat e tjera, sa i prket qasjes dhe rezultateve shkencore, t cilat jan t vlefshme pr

fushn e studimeve t letrsis shqipe. Bie n sy, prpos konferencave t ndryshme,

artikujve mbi veprn e ktij autori, kontributi me studime t ndryshme monografike si e

serie, vol. VI, Bulzoni, Roma, 1974, f. 217: essa [Tringa L. K.] simbolo della donna albanese gi

consacrata dai canti popolari, ma che il poeta rende pi complessa e pi viva. 20 Giuseppe Gradilione, Linfluenza del classicismo sullopera di Gjergj Fishta n: La letteratura

albanese e il mondo classico (quattro studi), Bulzoni, Roma, 1983, f. 100: che il Fishta epico presenti

analogie con il poeta greco un dato inconfondibile: una consonanza spirituale, (la robustezza di sentire),

una comune strada battuta nella creazione delle prorie opere, ladesione alla realt dei canti popolari,

(immagini, ritmo, formulit dello stile), una comune aggettivit dellordito narrativo, oltre, sintende, tutte

quelle caratteristiche comuni alle opere di natura epica (ampliamento delle dimensioni reali dei

combattimenti, interventi extra-umani nelle vicende ecc.). 21 Nj konstatim t ngjashm me Gradilionen e sjellin Botilioni e Marlekaj, t cilt shprehen: Si veda per

es. la figura della Kulshedra [...] si competi mediante uno dei caratteri dellomerico Polifemo: a

sommiglianza di questo, esse ha un ohio in fronte che il dragone Vocerr Bala come il classico Ulisse, le

strapp con un palo che lo fi sino al cervello, ibid., f. 68. 22 Khs.: Martin Camaj, Shndrrimi e prpunimi i thanjeve popullore n Lahutn e Malcs, Shjzat/Le

Pleiadi, Anno V, Rom, 1961/11-12 dhe Martin Camaj, Kumtime t reja mbi Fishtn, Shjzat/Le

Pleiadi, Rom, 1962/9-10.

15

cekem. Ktu po paraqesim disa nga studiuesit, t cilt ndr t tjera kan trajtuar n veprat

e tyre figurn e hiperbols dhe krahasimit.

Xh. Alikaj n studimin e tij Lahuta e Malcis e Gjergj Fishts, figuracionit n Lahut i

kushton nj kapitull t posam: Struktura e figuracionit poetik. Prpara se t shkoj

tek analizat strukturore e funksionale t figurave ai bn nj klasifikim figurash, q i ndan

ksodore: a) figura tingullore, b) figura t fjalorit, c) figura t fjals (trope), d) figura t

sintakss, e) figura t kuptimit.23 Autori pohon se m e paraplqyera ndr figurat e

Fishts sht krahasimi, i cili prdoret n formn e krahasimit t mjeteve, objekteve dhe

t dukurive krahasuese.24 Kjo sht nj figur, e cila mendon studiuesi n fjal, ka si

funksion bazik shprfaqjen e cilsive t protagonistve. Mirpo, n shum vargje t

poems, kjo figur del n t njjtin funksion edhe pr antagonistt. Kemi rastin e Knjaz

Nikolls, i cili n kngn IV, Vranina, paraqitet me ann e nj krahasimi n diskutimin q

shtron prpara t vetve: Ngerthye vetllat mshtek t ballit, / Fol u paska si tue ulrue.

Ndrsa edhe krert malazez, n prshkrimin e Fishts, katr vargje m sipr jan:

(Thirrka Krent e Malit tZ:) / Njani ar, tjetri duh. Domethn prfaqsuesit e Malit

t Zi jan (si) ar dhe (si) duh. Pr nga ana teknike, tek ky varg kemi edhe prani t vargut

leonin, i ndar n dy hemistik katrroksh, q ndrtojn tetrrokshin, t cilin do t kemi

rastin ta trajtojm n vijim. Megjithat skema hemistikore e ktij vargu ktu sht (3, 5)

pr shkak t elizionit: njani ar dhe rrokjen e 8-t e ndrton fjala oksitone: duh.

Me t drejt, n shtjellimin e tij, Alikaj thot se, struktura e krahasimit lidhet me

mitologjin, dukurit natyrore, botn shtazore etj. Shembujt e vargjeve q merr pr

ilustrim u prgjigjn ides s tij pr strukturn e funksionin e krahasimit. E njjta vijimsi

konceptuale sht edhe pr figurn e hiperbols, po ilustrimet jan m t pakta dhe

trajtesa sht m e thukt sesa pr krahasimin. Duke ln figurat e tjera mnjan t

trajtuara nga Alikaj, kto dy figura n prgjithsi sjellin qndrim lvdues pr

prdorueshmrin fishtiane. Nuk sht se kemi nj primtim figuracional (t krahasimit e

t hiperbols) dhe evidenc ndrtimore e llojore. Pr shembull pr figurn e krahasimit,

nuk bhet ndarja n llojet e tij. Nj ndarje t till do ta bj, Bajram Kosumi n veprn

Fishta dhe tradita letrare shqiptare.25 Ktu studiuesi, dallon:

1. modelin elementar t krahasimit (krahasim mes dy objekteve) me an t lidhzave

si, sikur, porsi, sikurse etj., i cili sht mjaft i ndeshur n traditn ton letrare (qoft

edhe parafishtiane);

2. krahasimin sasior (krahasimi i zgjeruar; dendsimi i kuptimit ndrmjet objekteve t

krahasuara);

3. krahasimin cilsor (krahasimi i situats me nj tjetr apo nj veprimi me nj

tjetr).26 Megjithat edhe ky klasifikim sht shum pak i trajtuar e i shpjeguar n veprn

e Kosumit, sikundr figura e hiperbols (tek e cila dallon: hiperboln himnizuese,

pezhorative, ironizuese).27 Gjat procedimit me punn ton do ta dallojm krahasimin

cilsor e sasior n nj mnyr tjetr. Po kshtu dhe gjurmt e krahasimit t cilat kan nj

paraqitje t shpesht n Lahutn e Malcs. Ndrsa, figurs s similituds do i japim vend

t veant, si trajt ndrtimore n diskursin e poetit. N studimin e tij, Kosumi n

23 Dr. Xhavit Alikaj, Lahuta e Malcis e Gjergj Fishts, Faik Konica, Prishtin, 2000, f. 226. 24 Ibid., f. 227. 25 Bajram Kosumi, Fishta dhe tradita letrare shqiptare, Brezi 81, Prishtin, 2012. 26 Ibid., f. 330. Nj shpjegim lidhur me kt figur, autori e ka edhe n f. 196. 27 Khs. po aty, ff. 199-200.

16

kapitullin III Fishta dhe Romantizmi, parashtron trajtimin dhe konstatimin njhersh

pr korpusin e figurave t paraplqyera t Fishts: N fund duhet t flasim pr modelin

m t preferuar t Fishts n figurn poetike. Si do t shohim m von, figura e zgjeruar,

qoft ajo krahasim, metafor, metonimi, hiperbol etj., sht figura m e arrir e

Fishts.28 Riprsritet i njjti mendim pr korpusin e prdorimit t figurave n f. 192.29

Srish, n vijim, kemi nj konstatim pr figurn e hiperbols, e cila studiuesit i rezulton

m karakteristikja n prdorim, prpos se n epik edhe n gjinit e tjera letrare t cilat i

ka lvruar Fishta.30

Lidhur me prdorimin e hiperbols, S. Hamiti sjell nj konstatim q nuk na duket se e

prligj krejt lndn e poems epike Lahuta e Malcs, n rastin kur ai shprehet se:

hiperbola sht e ndrtuar gjithmon mbi nj krahasim, pra me baz krahasimin.31

Studiuesi pr ilustrim, jep disa vargje prej kngs Lugati, q n fakt jan vargje krejt n

prputhje me mendimin e tij. Por n t vrtet, ka edhe vargje t tjera n L. M., ku

hiperbola funksionon si mvetore ose n korrelat me figura tjera letrare; pra, jo

gjithmon baza ndrtimore e hiperbols sht n krahasim. Kemi shembullin e ktyre

vargjeve:

Gjaku rrm nper rrahe e qare,

E nper fusha e nper gajusha

(L. M., I, f. 7)

K thek kambt aj s mund heci : [kmbt]

K ln mbrapa fush e zalle Kapercye k bjeshk e male,

Edh dal k lum e sh :

K shtegtue per uj e dh, Dr qi i dit, tue marrun dilli,

N Cetin k beh aj filli : Shtjerr opangat, grisun setren : (etj.)

(L. M., I, f. 11)

ku me sa shihet prej ktyre, baza mbi t ciln mbshtet hiperbola, nuk sht krahasimi

por kryesisht sundon metaloba e metatakss: polisindeti. Po ashtu dukshm dhe metafora,

e pak anafora. T tjer shembuj po t krkojm n vepr, mund t gjejm prsri. Aspekti

i ndrshkrirjeve, apo shoqrimeve t ndryshme t metabolave, q u prkasin njrit apo

tjetrit rreth, do t gjejn hapsir trajtimore n nj moment tjetr. Kurse n veprn e

fundit t tij, S. Hamiti pohon: Figura dominante e veprs epike t lavdit nacional

[kuptojm Lahutn e Malcs, L. K.] sht hiperbola.32

28 Bajram Kosumi, Fishta dhe letrsia shqiptare e tradits, botimet Filozofia Urbane, Prishtin, 2013, f.

108. 29 B. Kosumi, Fishta dhe letrsia..., ibid. 30 Hiperbola sht figura m karakteristike e Fishts dhe ajo shpreh gjrat m t mdha sesa jan n

prmasat reale, shpreh madhshtin dhe botn e madhe shqiptare, B. Kosumi, Fishta dhe letrsia..., ibid.,

f. 280. 31 Sabri Hamiti, Studime letrare, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs. Botime t veanta XLIX,

Seksioni i Gjuhsis dhe i Letrsis, Libri 21, Prishtin, 2003, f. 218. 32 Sabri Hamiti, Utopia letrare, Akademia e Shkencave dhe Arteve t Kosovs, botime t veanta CXXIX,

Seksioni i Gjuhsis dhe i Letrsis, Libri 49, Prishtin, 2013, f. 261.

17

Gjat hulumtimit ton pr raportin e tradits kritike mbi veprn Lahuta e Malcs me

pranin e figurs s hiperbols dhe krahasimit, na rezulton se periudha e tret studimore

(nj kohshtrirje mbi dy dekada) e ka m t integruar, n ato vepra q prmendem,

trajtesn mbi figurat n fjal. Kjo sht nj periudh me pritshmri m t mdha

shkencore, dhe me rezultate m t dukshme n krahasim me dy periudhat e tjera, pr

studimin e veprs s Fishts. Por, me sa duket interesi shkencor sht fokusuar n

objektiva t tjera pr sa i takon shtjes s lnds fishtiane. Mungon, kshtu, nj pun e

thelluar dhe klasifikuese e prezencs s tropeve n fushn e studimeve letrare shqipe n

krejt produktin e Fishts, jo vetm n Lahut.

I. 2 Struktura e funksioni i figuracionit te Lahuta e Malcs: koncepte teorike dhe hulumtim tekstor

N veprn Lahuta e Malcs, gjenden nj sr figurash (tropesh) q prftohen nga

shndrrimet e caktuara gjuhsore, pr tu prshtatur me efektet poetike dhe tekstit i japin

nj status, i cili bhet kahe studimore. Kto shndrrime gjuhsore me dukuri letrare

njhersh (metabola33), i japin poems nj integritet t larmishm. Pranin e figurave

retorike q ndodhen n veprn e Fishts, do ti klasifikojm n katr grupe: a.

metaplazma, b. metataksa, c. metasemema, d. metalogjizma, sipas ndarjes s studiuesve

q ka marr emrin Grupi (Grupi mi/mu). Secila nga kto katr familje, ka

karakteristikat e veta q do ti shohim gradualisht. N grupin a rrethin e par hyjn ato

figura q psojn modifikime, tjetrsime t rrafshit tingullor e grafik q ndodh vetm n

nj fjal. Rrethi i metaplazmave:

Comprende le figure che modificano laspetto sonoro o grafico delle parole e delle

unit di ordine inferiore alla parola, che esse scompongono secondo i seguenti

modelli: Parola = insieme si SILLABE (vocali e consonanti dappoggio) disposte

secondo un ordine pertinente e che ammette la ripetizione; Parola = insieme di

FONEMI (O GRAFEMI) disposti secondo un ordine pertinente e che ammette la

ripetizione; Fonema = insieme di TRATTI DISTINTIVI gerarchizzati, sena

ripetizione n ordine lineare; Grafema = insieme di TRATTI DISTINTIVI (non

ancora difitivamente formalizzati).34

a. Metaplazma, sht nj dukuri tjetrsuese e fjals (pr pasoj edhe trajts s

shprehjes), e cila sjell nj shndrrim fonetik ose grafik. Fjals kshtu, i dallojm dy

33 Chiameremo METABOLE ogni specie di cambiamento di un aspetto qualsiasi del linguaggio, in

conformit tra latro al significato. Khs. Gruppo , Retorica generale: le figure della comunicazione, trad.

di: Mauro olf. Bompiani, III edizione, 1991, f. 34. 34 Gruppo , Retorica generale: le figure della comunicazione, ibid., ff. 47-48.

18

nivele: 1. nivelin fonetik35 (niveli f), 2. nivelin grafik36 (niveli g). Domethn, metabolat

kur shndrrohen n nivel f, sjellin modifikime edhe n nivelin g.37 Por kjo nuk sht

gjithmon e prligjshme, pasi ka raste q skemi prputhshmri mes trajts s shkruar e

asaj t shqiptuar. Ka raste q fjala ka vetm vler si substanc grafike. Tek Fishta n

Lahutn e Malcs dhe vepra t tjera, kemi rastin e fjals Mbret, e cila shnohet me germ

t madhe ose rastin tjetr: Karadak. N rastin kur njra ose tjetra shqiptohen apo

artikulohen si fjal, nuk sht se del me specifika t veanta, sepse sht nj emr i

prgjithshm, por tek autori yn del si i prvem. Gjithsesi nuk sht saktsisht shtja

pr kt aspekt mosprputhjeje. Shum fjal tek Fishta kan nj paraqitje grafike, q

kontrastohen me shqiptimin normal t tyre. Kshtu kemi shembullin e shkrimit kamot n

vend t kahmot. Shndrrimi n kt faz, sht vetm viziv. Si na krijon t njjtn gj,

prngjitja e tre elementeve n vargun: Pse kjo m morekuj! (L. M., XXIV, f. 380),

fjal me an t s cils ndrtohet pasthirrma. Sidoqoft, ky sht nj tregues q nuk e

ndryshon prmbajtjen e mesazhit, prandaj nuk do ndalemi m gjat. Lidhur me trajta

grafike t caktuara si mshrir (pr mshir), do ti konsiderojm si metagrafe t

arkaikizuara, pr shkak t mosgjegjsis n trajtn e sotme t fjals, n t shkruar: n

variantin geg dhe n at standard. Po kshtu: saj (n vend t saj); kuprrac (n vend t

koprrac).

Metaplazmat kan dy grupe t mdha ndarjeje, q sjellin ndryshime n fjal, gjuh: 1.

heqja, 2. shtesa. Prpara se t shkohet tek ndarja e ktyre t grupeve, studiuesit e Grupit

, dallojn tre rrafshe q prbjn trsi rritse:

rrafshin infralinguistik (nga pikpamja fonetike paraqesin tipare dalluese t femave/fjalve: t zshme/t pazshme, buzore, qiellzore etj.,38 q nuk gjejn gjegjsi si

trajt shprehjeje). Ne kemi dalluar rastin e foljes: (me u) berlyk, q tek L. M. del edhe si

(me u) perlyk,39 ku na krijohet nj kundrvnie fonologjike p/b (e pazshme/e zshme)

duke ndryshuar kshtu edhe nivelin e artikulimit, plus dhe ekzistencn tradicionale t

trajts s fjals. Ky shembull renditet tek grupi i dyt: shtesat. Shembull pr tu marr n

trajtes sht edhe prdorimi i fjals kshtjel/i pr kshtjelli. Prdorimi i detyruar pr

efekt t rims:40 Por sht Bajraktari i Shkrelit: / Si njaj pyrgu m ball t kshtjelit (L.

35 Sul piano del piano del significante la parola sar dunque ununit discreta e data, formata da un

insieme scomponibile si sillabe o di fonemi, disposti in un ordine pertinente e che ammette la ripetizione,

ibid., f. 72. 36 unit discreta e data, formata da un insieme di segni grafici, disposti in un ordine pertinente e che

ammette la ripetizione, ibid., f. 74. 37 Shih pr m shum: ibid., f. 74. 38 Shih pr m shum: ibid., f. 76 pr t tre rrafshet. 39 Studiuesja Shefkije Islamaj, n vllimi I t monografis s saj: Gjergj Fishta - gjuha dhe stili, Instituti

Albanologjik, Prishtin, 2012, kt kundrvnie e konsideron si t pamotivuar stilistikisht; khs. f. 213. Ky

rast i Fishts, mes tjerash mund t konsiderohet edhe si e met n renditjen e tekstit, duke par formn

prgjithsisht konstante t prdorimit t leksems: (me u) berlyk. 40 Me kt mendim pajtohet edhe Sh. Islamaj, ibid., f. 190. Shembull tjetr, kur trajta normale e leksems

ndryshon pr hir t rims, mund t marrim vargun: Dishka i fjal do me t a thash: // Do me t thash,

me gias, or Pash (L. M., XVIII, f. 215). Por kjo trajt, mund t themi se sht nj trajt e arkaizuar

nndialektore. Pra, nj form e hershme ekzistuese, q ka gjetur prdorueshmri n zonn e Malsis s

Madhe. Lidhur me pjesoren e foljes them, n variantin thash, shih pr m shum: Gjovalin Shkurtaj,

Antroponime dhe leksema t tjera t Malsis s Madhe n veprn Lahuta e Malsis, Akademia e

Shkencave, Instituti i gjuhsis dhe i letrsis, Universiteti i Prishtins, Fakulteti i Filologjis, Seminari

XVIII ndrkombtar pr gjuhn, letrsin dhe kulturn shqiptare, Toena, Tiran, 1996, f. 1023.

19

M., IX, f. 97), njkohsisht ka shtrnguar t ndryshohet edhe artikulimi i rregullt i emrit

t kaluar n gjinin mashkullore: kshtjelli.

rrafshin elementar (bashkimi i fonemave n morfema prpara se t bashkohen n fjal);

rrafshin kompleks (grupi i sintagmave apo i fjalve t paraqitura nga njfar koherence). Duhet t kuptojm ktu, se jo t gjitha klasifikimet, nivelet e nn-nivelet (pra,

procedimi trsor i puns), ofruar nga studiuesit e Grupit do t gjejn vend t trajtohen

me shembuj nga Lahuta. Do t integrohen n kt klasifikim aq metabola sa ka qen e

mundur t dallohen n lndn e poems.

Si tham, n grupin 1. heqja, prfshijm n nivelin elementar t saj: aferezn,

apokopn, sinkopn. Me aferez kuptojm heqjen e nj tingulli/foneme a rrokjeje n

fillim t fjals, si n rastin: Edh i gurr per br (L. M., VIII, f. 84) ku n kt

shembull sht eliminuar numrori nji. Apokopa, q sht heqja e nj tingulli/foneme a

rrokjeje n fund t fjals na del n kt varg: Isht b voes e r nder lule (L. M., VIII, f.

90). Ndrsa sinkopa heqja e nj tingulli/foneme a rrokjeje n trup t fjals, mund t

dallohet n kto shembuj: I suell mjekt k in ken m n z (L. M., XXII, f. 311);

Kur [Kr] avit sht vathit t berre (L. M., XXI, f. 291). Si vihet re, kemi heqjen e

nj rrokjeje n t dyja rastet, prkatsisht: in > ishin; berre > berreve. N kt grup

prfshihet edhe sinereza, e cila e konsiderohet nga Grupi si nj rast heqjeje, q redukton

elementet fonetike a rrokjet n nj varg. Tek Fishta, po marrim dy vargje t ndryshme me

t njjtn struktur: Ka lshue turrin fulikare (L. M., XXIII, f. 349); dhe nj varg tjetr

q prfshin njhersh apokop, sinerez, sinkop: Zhgjet n teposht sht lshue npr

ajr (L. M., XXIV, f. 370). N t dy rastet folja (me) lshue e cila sht dyrrokshe lshu-e,

sht e ndrtuar me an t sinerezs. Ose e thn ndryshe togu ue sht monoftonguar n

u. Po ashtu n kt grup, hyn edhe nj kategori tjetr q renditet si nj heqje trsore dhe

quhet fshirja/shlyerja (blanchissement ose cancellazione). Ktu ne do marrim vetm

rastin e paraqitjes grafike t trepikshit (retienca) q parakupton heshtimin, ndrprerjen

komunitative. E gjithashtu edhe elipsn, e cila sht nj figur q toleron heqjen e

strukturave t dhna n ligjrim, por q mund t parakuptoj prezencn, ekzistencn e

tyre. Elipsn dhe retiencn do ti trajtojm n vijim, n kategorin m kryesore ku bjn

pjes ato. Rastet e tjera q japin studiuesit pr fshirjen/shlyerjen, nuk sht se u gjegjen

poems s Fishts.

N grupin 2. shtesat, dhe n nivelin elementar t tij dallojm prostezn. Kjo sht nj

figur q konsiston n shtesn vokalike a konsonantike, e cila mund t kryhet n fillim t

fjals. Kshtu Fishta, foljen (me) ik e sjell n trajtn e nj shtese tingullore (me) hik

(hikin si era; hikin lak mlak; hikin derrat etj.). Si paragog, e cila mund t jet nj

shtes vokalike ose konsonaktike n fund t fjals, mund t prmendim at m t

zakonshmen q sht me shtesn vokalike -o: Se sa i madh-o blini ishte etj. Kjo shtes

vokalike prgjithsisht, si e kan konstatuar edhe studiues t tradits tashm, del e

pranishme n munges t nj rrokjeje, por edhe si karakteristik gjuhsore e nj lokaliteti

t caktuar. Ka raste q ajo del edhe si plotsuese funksionale e rims (akull-o: vedin-o).

Element tjetr sht edhe prefiksi/parashtesa q prbn nj ndr dukurit e shndrrimit.

T till mund t gjejm rastin e parashtesave prforcuese: perhjedh. N kt pik mund

Shnimet n kllapa katrore [ ] jan tonat, L. K. N kt rast, ktu kemi t bjm me nj inkonsekuenc tekstore, gj q do ta vm re edhe n vijim. Shnimet n kto kllapa, tregojn trajtn e duhur grafematike,

t konstatuar nga trsia e lnds s poems, dhe denduria e ktill e prdorimit.

20

t konsiderojm metabol edhe sufiksin/prapashtesn: si element ndrtimor przvoglues:

guriq (gur i vocl). Por n leksikun e Fishts mund t kemi t dy rastet njhersh,

parashtes e parapashtes: perfrigueshm, permndershim. Kto jan metabola q u

prkasin fjalve pozicionale jasht trupit. Kurse brenda n trup, dallojm: epentezn si

shtes t nj a m shum fonemave n trup t fjals, e cila nuk ka nj tregues etimologjik

n vetvete: kumetin vs. kumtin (kemi nj vokale epentike e, q nuk gjen ndonj far

prligjje); ngashtrrue vs. ngatrrue (po kshtu nj konsonante sh). Rasti i dierezs, q

sht e kundrta e sinerezs, na del tek Fishta n kto dy vargje: Edh vasha, m kam

[kmb] sht ue / Ndihmo, Zot ! Shjti Shna Ndue (L. M., XXII, f. 324). Ky tog (ue),

n kt pozicion vargu (pozicion fundor), njehet dyrroksh. Tek Fishta mund t marrim

n konsiderat edhe dublimin e leksemave, e cila faktikisht nuk kategorizohet si pjes

konstruktive e shtesave prsritse/repititive, por jasht ksaj prbn nj fenomen iftues.

Kjo m shum sht nj dukuri, e cila qndron n dyfishimin elementar t s njjts fjal,

megjithse krijon nj efekt t ri n vargun poetik. Kshtu, dyfishime t s njjts

struktur, n Lahutn e Malcs, mund t prmendim: toje-toje, leqe-leqe, plima-plima,

staje-staje etj. Tham q fjala baz (a struktura) nuk ndryshon, dhe pr rrjedhoj nuk

mund ta cilsojm si metabol, por e dham kt shembull n mnyr q t evidentojm

edhe simetrizmin strukturor: nj nivel i thjesht shndrrues; teknik poetike.

Rima, si pjes e kategoris s shtess prsritse, konsiderohet si nj dukuri e

rregulluar n bashksi fonetike t barasvlershme apo barazi homofone e zanores s fundit

t theksuar n varg dhe fonemave q dalin aty t pranishme41. Ajo sht nj dukuri

prsritse e nj strukture fonemore, e cila i nnshtrohet nj shndrrimi t dhn. N

Lahut kryesisht kemi kto lloj rimash: rim t puthur, t alternuar, asonantike, me raste

konsonatike, identike (ose tautologjike42), po ashtu dhe rim t brendshme /

brendavargore etj. Teknik e veant e rimarit fishtian n kt vepr, sht rima e puthur,

e cila del deri mbi shtat a m shum43 vargje me t njjtn struktur fonemore

prsritse. Kngt e poems Lahuta e Malcs, nuk ruajn t njjtn skem rimimi, sepse

ka raste kur ndrfutet nj tjetr rim, ose vargjet dalin t parimuara. Si shembuj t rims44

s puthur mund t shohim:

Geg e Tosk, Shqypnija mar [mbar] Prap se prap quhen Shqyptar .

Medj kta, zotn t m,

Njitash s voni i a kan h

41 Khs. La RIMA, in effetti non altro che la ricorrenza regolata di unit fonetiche equivalenti, e la si pu

definire come unomofonia dellultima vocale aentata del verso e dei fonemi che evetualmente lo

seguono. Grupo , ibid., f. 82; citimi n thonjza teke () marr nga studiuesit prej H. Morier,

Dictionnaire de Potique et de Rhetorique, Paris, P. U. F., 1961. 42 fjal q rimon me veten e saj, shih: Arshi Pipa, Vargu folklorik shqip: ndrtimi dhe gjinit, [Trilogjia

Albanika I], prk.: Primo Shllaku, Princi, Tiran, 2013, f. 24. 43 Po japim nj shembull, n t cilin dalin t pranishm 9 vv. njhersh me t njjtn rim: S na vjen

nozull as tagj, / Porsi ushtrs s Malit t Z. / Malazezt edh n ushtr, / Tham, kan dal t gjith unj, / Ksht

qi mbet ve u kan n shp / Pleq e plaka e rropull. / Un vendet edh i d, / Ke do mot, kam ndj n Mal t

Z / Kur pa r Mbretit has : (L. M., XXI, ff. 288-289). Kjo lloj rime sht nj zgjatje e rims s puthur,

thn ndryshe sht rim tirad, khs. Arshi Pipa, ibid., f. 21. 44 Raste specifike t ndrtimit t rims, mund t citojm ktu edhe at grup rimash, q rimojn me diferenca

t vogla nga pararendsja e tyre: dredh vs. bredh; bresht vs. dresht; epet vs. repet etj.: dukuria e

paronimis.

21

Me shkrue shqyp libra e fletore,

Me il shkolla ngih arbnore : (L. M., XXVII, f. 450)

Kurse si rim t alternuar mund t vrejm kto vargje:

Vrap tue shkue nder shpija t veta,

Gjindes s vet per ngiat m i u gjet : Edh ksht tash Tringa e shkreta

Qyqe n shpi me t vlln k mbet (etj.)

(L. M., XXII, f. 312)

Rima e brendshme dallohet n nj sr vargjesh: Hikin derrat, // marrin ferrat; Por

shka, Zot, // ka Mashi sot Qi na vr // e nuk bn z? etj. Si raste t rims asonantike

mund t citojm kto vargje:

Ksht lshue dore prej gjithkuej ? []

Un ve nshkosha me u mbyt nuj ! (L. M., XXII, f. 313)

Prsritja tingullore tek Fishta prbn po ashtu nj ekzistenc t mirfillt tekstore, q

e ndihmon vargun n aspektet akustike t tij. Kemi shembullin e njohur t aliteracionit,

n vargun e ndrtuar me bashktinglloren k: Kall kamishin Knjaz Nikolla,45 i cili

sht dy sojesh: aliteracion nistues kur sht n fillim apo krye t fjals dhe i

brendshm kur sht n trup t fjals. Kjo figur me cilsi organizative fonike prodhon

nj efekt dgjimor n prputhje me mendimin e autorit, q sht pr figurn e antagonistit

n poem dhe jo vetm n kt vepr n t vrtet. N kt mnyr, kur kemi prim t

tekstit fishtian (nse marrim parasysh se kngt e Lahuts duhen deklamuar), marrsi

prfton nj ndjesi tjetr estetike. Edhe prania e zanoreve del mjaft e prhapur n vepr,

gj q i jep asaj karakter eufonie. Nj interpretim mbi alternimin sekuencial te

aliteracionit dhe asonancs, si ndrtuese t simboliks tingullore e ka br Ardian

Marashi46 pr vv. 467-478 t kngs Deka, i cili dallon prdorimin e zanoreve a, o, u (si

zanore ushtuese), e-s kumbuese si dhe prdorimin e bashktingllores r e shoqruar me

grupet konsonantike tr, kr. E gjith kjo prani tingullore evokon nj imitim t shprthimit

me barot t kulls nga ana e Oso Kuks, kurse asti i pasm i shprthimit vjen si

asociacion i prdorimit t dymbdhjet zanoreve i.

45 Khs. edhe rastin tjetr me aliteracion nistues e t brendshm: Ttna plumet presin mparsem, me

prdorim dallues t bashktinglloreve t, p, m. 46 Ardian Marashi, Konsiderata mbi gjuhn artistike t Fishts, HD, numr i veant, 1996, f. 213. Pr

udi nj interpretim identik me gjykimet e Marashit (pa asnj referenc e me shum pak ndryshime

leksikore) pr kt pasazh t kngs V s Lahuts, na vjen nga Orjeta Baja dhe Merita Hysa: Niveli

fonostilistikor n poemat epike t Gjergj Fishts [titulli n pasqyrn e lnds] ose Stilema t rrafshit

fonetik n poemn epike t Gjergj Fishts [titulli n brendsin e artikullit t Konferencs shkencore-

prkujtimore n 70-vjetorin e vdekjes s Gj. F.] n: Fishta - poeti dhe mendimtari kombtar, Universiteti i

Shkodrs Luigj Gurakuqi, Fakulteti i Shkencave Shoqrore, Studime shqiptare 18, Shkodr, 2011, ff.

139-140.

22

N lndn fishtiane si kategori t heqje-shtess (pra dy grupet njhersh, q dalin si

dukuri n t katr rrethet e figurave retorike) dhe si vler stilistikore, do t dallojm edhe

raste t veanta q renditen n kuadrin e sinonimis: arkaizmat, neologjizmat. Si

arkaizma mund t klasifikojm: shkelvesh-zhvesh; shkref-shkreh etj. Kurse n kt

vepr, neologjizma, mund t gjejm nj numr t konsiderueshm fjalsh, si: ballhana,

buzkerveshun, gmeholla, vetullnjal, namrrfeja etj., t cilat dalin t pranishme n tekst

pr t zvendsuar nj personazh. Fjala vjen, kemi neologjizma pr figurn e Zns

(ballhan, gmeholla) etj.

b. Metataksa, si grup i dyt i klasifikimit t tropeve, prfshin figurat q ndryshojn

strukturn e frazs. N rastin ton strukturn e vargut t poems Lahuta e Malcs.

N kategorin e heqjes trsore rendisim elipsn, si figur e cila pranon eliminimin e

nj a ma shum gjymtyrve n fjali. Si vargje pr ta shembullzuar kt figur, mund t

marrim:

Ora e Zana asht perl, t jan dermish shoqe me shoqe !

M dhm [dhmb] e m thoj se jan lvyr !

po u shkon gjaku rrkaj nper ftyr ! ~ Fluturim neper ajr,

Idht n mjet vedit kaperthye (L. M., XXV, f. 429)

Si shihet n shenjn (~), kemi nj munges t gjymtyrs s foljes, e cila n kt rast

del si pjes munguese e vargut. Ktu poeti ka realizuar nj shlyerje trsore t nj

strukture, duke prftuar nj tjetr imazh, i cili ndrtimisht pr kah ana logjike e

formulimit t fjalis sjell nj rezultat shndrrimi. Folja e hequr ktu, mund t ishte

ikin/shkojn, por vullneti autorial dshmon pr vetdije fshirjeje (cancellazione) e jo pr

shtrnges s mass metrike. Themi kshtu, sepse Fishta mund t kishte gjetur zgjidhje t

tjera pr t ndrtuar tetrrokshin, pr pa e prdorur fare elipsn. Pr shembull nse vargu

do t ishte: Shkojn flutrim neper ajr, do t kishim nj rezultat t rregullt metrikisht. Por

ajo ka mohet n kt rast, sht motivimi stilistik q e prligj pranin e elipss. Si rast

tjetr mund t shohim dhe vargjet e mposhtme:

Pa na pas ti gjak as varr,

Ne ~ pr mik, ne erzin ~ marr, (Ne as na ke pr mik, ne as erzin sna ke marr) As thye v, as luejt kuf,

Ve e pse ti Shkj k l,

Edh bn hije mb dh etj.

(L. M., XXI, f. 293)

Ndrsa figur tjetr e heqjes trsore sht edhe retienca, e cila gjendet jo pak her n

poemn Lahuta e Malcs. Kjo figur prbn paplotsimin e frazs, e cila ndrpret edhe

rrjedhn logjike t saj njkohsisht. Pr ta ilustruar kt figur, po sjellim kto vargje: A

m rrjn st a j ti, probe, / Milo Spasi ?... se un qi, tobe, / Nuk kam mjt kurr m e

mendue / Se kt m t kam me u tokue : (L. M., XX, f. 269).

Nj tjetr figur, q bn pjes n rrethin e metatakss, sht edhe asindeti, e cila

konsiston n mospranin e lidhzave mes dy gjymtyrve. Lahuta ka mjaft vargje q dalin

23

t ndrtuara me an t asindetit, si p. sh.: Haju, ~ shaju me mn, / Vrrit, ~ piskat sa [s]

kurr kin n krye: (L. M., XXV, f. 430). Mungesn e lidhzave (~) e kompenson presja, e

cila mund t parakuptonte nj lidhz bashkrenditse e/dhe.

Kurse si shtes t thjesht a elementare n metataks, prmendim parantezn si nj

figur e cila e ndrfut ndr kllapa nj struktur ose nj varg t caktuar (n rastin ton).

Kjo prvese nj vler grafike, renditet edhe si veim a prdallim i zrit t narratorit.

Kshtu, vargje t tilla si: Edh u turr m t i patenzoni. (Shka as atij s i a epte zakoni),

(L. M., III, f. 23); T mir nat ajo i thot Knjazit / (Do giuh t cillit zjerr kisht

pija,), (L. M., XI, f. 127), i japin narratorit/rrfimtarit nj tjetr ngjyrim n trsin e

lnds. Raste t vargjeve t ndrtuara me an t pleonazms, n kt poem epike t

Fishts, mund t dalloheshin disa. Kjo sht nj figur, q mbshtetet n prdorimin e

mbipasuruar t ligjrimit, i cili shpeshher del edhe me efekte ngarkesash t teprta. Si

shembull pr kt figur mund t marrim vargun: Se mue Shkodra m ka ue, / Per nji

dert un m i a dertue:, (L. M., VI, f. 60). Premri vetor un/ si aspekt logjik, mbase do t

ishte i teprt q t dilte i pranishm, pr arsye se vargu pararends e justifikon kt

premr vetor t vets s par njjs. Kjo mikrostruktur e vargut na del e pranishme si

prplotse e sistemit vargzues, i cili ruan metrin, ritmin, tempin, kadencat etj.

Enumeracioni ose akumulacioni, i njohur edhe me trajtn grumbullimi n disa

studime, zakonisht t fushs s gjuhsis shqipe, ndeshet n shum momente t

poems Lahuta e Malcs. Ksaj figure nj trajtes specifike, ia ka br Sh. Islamaj,47 n

monografin e saj dyvllimore, nj ndr studimet m t rndsishm n fushn e

fishtologjis, duke e kategorizuar simbas klasave t fjals: folje e mbiemr. Vargjet: E

si derrat me akalla / T jan mberthye, t jan kaperthye: / Haju, ngaju, aju, vraju, /

M pushk e m top gjueju batare, / Gjaku rrm nper rrahe e qare (L. M., I, f. 7), q

ngrthejn nj enumeracion me baz ndrtuese foljen, kan ve tjerash, t veant

strukturn brendarimuese e cila rregullohet mbi bashksi t njjta (t barasvlershme)

fonetike dhe njkohsisht paraqet imazhin epik, t prputhshm me kontekstin e lnds.

Kto katr njsi, t pranvna, shrbejn si shtes e vargut rrnj po e quajm i cili

sht prftuar nga nj krahasim (E si derrat me akalla). Ndr t tjera, vargu me

enumeracion ka nj efekt progresiv t ngarkess emocionale nga leksema fillestare deri

tek ajo prmbyllse. sht sikur t prfytyrojm nj piramid, n t ciln pr t arritur

deri n kulimin e saj, duhet tia nisim nga shkalla zero. Shkalla zero n rastin ton sht

leksema: haju, ndrsa shkalla e tret: vraju, e cila sht ajo leksema maksimale pr nga

ngarkesa emocionale. Po t sajojm nj paraqitje t thjesht do t kemi kt rezultat:

p. a 1 M pushk e m top gjueju batare Gjaku rrm nper rrahe e qare p. a 2

p. m. E si derrat me akalla

47 Shih: Shefkije Islamaj, Gjegj Fishta - gjuha dhe stili, vllimi II, ibid., ff. 132-148.

3vraju

0haju

2aju

1ngaju

24

Kjo piramid, e paraqitur n kt trajt, ka n vetvete piramidza q shrbejn pr

ndrtimin trsor t konstruktit piramidal. Nse njra prej piramidzave zhvendoset

sadopak, do t kishim zhbrje t saj. T dy skajet e shkallve, kan pikn e vet

mbshtetse (p. m.) dhe pikn e vet arritse (p. a1,2). Si shembull tjetr t enumeracionit,48

por me baz ndrtuese emrin mund t sjellim vargjet nga knga XXIV (f. 379):

Mlidh urtyta, dardha e molla, [Mblidh]

Lule, lila, karajfila,

Drandofille me zymyla [zymbyla]

Tek Lahuta e Malcs e kundrta e asindetit, polisindeti, gjendet n plot raste. Ajo sht

nj figur q mbshtetet n pranin e lidhzave, t cilat ndreqin harmonin e frazs dhe

metrikn e vargut.49 N ato raste kur mbizotron polisindeti, ritmi poetik pson nj

ndryshim, a m sakt kemi nj ngadalsim, si mund t na e ilustrojn vargjet: Dark e

drek tamel e bor, / Bor e tamel ciela e zamer (L. M., XXIV, f. 379). Si metabola t

tjera q bjn pjes n rrethin e metatakss e q prbjn veantsi strukturore, mund t

prmendim kiazmn. Nj trop i cili mbart nj simetri t kryqzuar dyprmasore: n

kuptim dhe gramatik. Kiazma brendsohet pjesrisht n nivelin e rimarrjes. N kt rast

flasim pr rimarrje t pjesshme strukturale rimarrje e cila ndrton thuajse simetrikisht t

njjtin varg baz, vese me integrime t inversionit, anadiplozs a elementeve t

ndryshme, q prkojn me sistemin e poeticitetit. Shembujt n L. M., pr rastin e ksaj

figure nuk jan dhe aq t shumt. Nj shembull i kiazms mund t vrehet n vargjet:

Se sht hjedh qaj Dash Galani:

Dash Galani se sht hjedh

(L. M., XX, f. 263)

N kto vargje, kemi thuajse t njjtin varg t anasjell pr t krijuar nj kryqzim

simetrikal. Duket pak a shum si nj prftes nga anadiploza, e cila prfshin n vetvete

edhe pjesn e hemistikut I nga vargu baz. Varg baz ktu, quajm at t parin nga i cili

rrjedh i dyti. M pas shohim, se premri qaj (ai) nuk del n vargun pasues. Kjo pr arsye

logjike t mass metrike. Nse do t ishte Qaj Dash Galani se sht hjedh do t

kishim nj varg me nnt rrokje. Tek folja (sht) hjedh, n trup t vargut, -ja e

patheksuar nuk prbn rrokje dhe leksema n del njrrokshe (hjedh). N fund t vargut,

kuptohet, njehet rrokje e plot (hje-dh). Sidoqoft nj shembull m t realizuar t

kiazms, pr nga aspekti simetrik, e kemi n kto vargje:

Cop e grim, thue, tash po i ban, [bn]

Tash po i ban, thue, cop e grim. [idem] (L. M., XVIII, f. 221)

48 Po kshtu t khs.: Shp e gj e stana, tbana, / Pleme, streme, vithna, drithna, vv. n t cilat vrehet edhe

prania e polisindetit (L. M., XXI, f. 289). 49 Khs. Gruppo , ibid., f. 115.

25

Nj figur tjetr, e konsideruar tradicionalisht si figur e prsritjes, q mendojm se

duhet inkuadruar si dukuri me cilsi rimarrjeje n rrethin e metatakss sht anadiploza

(ose epanastrofeja). N kt poem, anadiploza z nj vend relativisht t

konsiderueshm. Ktu pr momentin do ta trajtojm si figur mvetore; pra, jo n prani

me figurat e tjera. Edhe anadiploza, kryen nj rol me efektshmri ritmike, akustike duke

ruajtur kadencat e prgjithshme t vargut. Strukturat e njjta n fund t vargut niss dhe

n fillim t vargut pasues ndikojn tek marrsi me organizimin e tyre melodik q

karakterizohen. P. sh. mund t marrim nj rast: N tingell znin njoft e k : / Njoft e

k, mir m t i k r (L. M., XXV, f. 398).

T njjtn gj mund t themi dhe pr anaforn, e cila ka nj shtrirje t dukshme. T

shumta jan vargjet anaforike q dalin n kngn Oso Kuka, f. 16, si p. sh.: K mben

shkret s arm mizore, / K mben djerr s tok gratore, / K mben vithnat pa bagt;

Qi po vrasin djelmt e r, / Qi po mrrin lopt me via, / Qi po presin dhnt me ogia.

Pra kemi struktura fjalsh, q jan elemente t vargut, t cilat dalin njlloj dhe t

prsritura n krye t vargut. Por, n t vrtet nuk sht ve kjo kng e cila

karakterizohet nga kjo figur, pasi ka edhe momente t tjera n tekstin e Fishts, q kjo

figur shfaqet. Si rasti i vargjeve tek Cubat p. sh.: Me iu dhimbt, po, minit nmr, / Me

iu dhimbt gjarpnit nen [nn] gr! (f. 3). N kto shembuj q morm, duket se vepron

nj parim i prgjithshm i strukturs s ksaj figure, q prafrsisht jan vargje me

analogji ndrtimore edhe pas elementit me anafor: ... shkret s arm mizore vs. ...

djerr s tok gratore; ... mrrin lopt me via vs. ... presin dhnt me ogia etj.

Edhe gjuhsisht pr nga kategoria e fjalve, kto vargje dalin identike. Raste t tjera t

ksaj figure, ka pothuajse kudo n Lahut (Kaq, po, aty potera sht nis, / Kaq, po, aty

pushka sht tue kris (L. M., XVIII, f. 206); Na jn ndesh burrat me burra: / Na jn

ndesh Shqyptar e Shkj (po aty, f. 295); E di shpat e di edhe prrue, / E di land e di

edhe gr (L. M., XIII, f. 139) etj.

Ndrsa rasti i epifors, sht m i pakt n veprn e Fishts. Kjo figur me sa vrehet,

pr poetin, nuk prbn rndsi madhore pr teknikn e vargut. Sipas konstatimit ton,

rezultojn 86 vargje me prdorim t ksaj figure. Prjashtojm ktu, rastet e rimave me

paragog (-o) si n rastin: Drue po m ngrhesh akull- / Drue po fik mue e vedin-;

Me bylbyla t vers-, / Dr nper ag t Drits- ! etj., sepse nuk mund ta konsiderojm

struktur epiforike, duke qen se sht vetm nj shtes tingullore e cila ndihmon

realizimin e rims. Ky element i t poetizuarit duket se sht huazuar nga Eposi i

Kreshnikve dhe kngt popullore. Nuk mund ta trajtojm si rast t mirfillt t pranis s

epifors, prejse ky tingull duhet cilsuar si nj tipar q ndrton vetm kantilenn e vargut,

prpos rims. Ndryshe jan konstruktet e epifors, kur vargjet e Lahuts s Malcs dalin

njsoj semantikisht dhe grafikisht.

Ka momente kur kjo figur del e shoqruar me anadiploz: Me i pvet miqt un se

shka jan. / Se shka jan e shka nuk jan ose anafor: Keq sht mikun mi a pr kuej,

/ Keq sht lajmin mi a ng kuej. N krkimin ton nuk kemi cilsuar si epifor as rastet

homograf, kur ata dallohen kuptimisht, si p. sh.: Ket krahin, tash, tu ngjatt jeta, /

Quejt Shqypn e k rrotull jeta. Fjala jet (e shnuar me t zez), mendojm se ka

kuptimin e bots, jo mirfilli jet n kuptimin e par t saj, si nocion fiziologjik i qenieve

t gjalla. Fjala rrok fushn sinonimike: bota, rruzulli pra, qeniet q jetojn n t.

Kontekstualisht n vargun e Fishts, jeta/bota mbar e njeh Shqiprin me at emr, me

ato kufij, me at identitet etj. Pr analogji, lidhur me kt fjal kemi edhe vargun e par te

26

De Rada: Lisa jeta kish ndrruar n Milosao. Edhe kjo fjal n tekstin e poetit

arbresh, ka kuptimin pr botn. Si prfundim, homografia jo kurdoher e prligj pranin

e ksaj figure, sepse fjalt mund t mbartin kuptime t ndryshme.

Duke qen se epifora, sht nj figur retorike me funksion specifik, m posht po

paraqesim nj tabel statistikore t rasteve t prdorimit n Lahutn e Malcs. Kjo pr

arsye se ky element retorik n tekstin fishtian prbn thyerjen e vijimsis s rims (e cila

mund t jet e ndryshme), e njkohsisht shfaqjen e nj konsekuence t vargut t bardh.

Epifora, si aspekt i ndrthurjes me vargun e bardh, q sht i prir drejt strukturs

s metriks kuantitative: theksore-rrokjesore, e realizon s shumti kombinimin

organizativ tingullor-strukturor n kngn X t veprs, Mehmet Ali Pasha. Kt

shmblltyr figure, e kemi edhe n sasi t ndryshme vargjesh t kngve t tjera t

poems. Por paraqitja e saj nuk gzon t njjtn frekuenc si tek knga X. Me prdorimin

e epifors, vepra e Gjergj Fishts, pson dukuri t tjera poetike dhe prfton melodi t reja,

q jan shenj e vullnetit t autorit, i cili mton ta bj t larmishm diskursin poetik n

lndn e vet.

Rastet e prdorimit t epifors

Totali: 86 vv. / nr. rendor faqja inkonsekuenca tekstore / prania e figurave t ndryshme letrare

1. Zmra i ardhka prej Moskovit ! 2. N Petrograd Cari i Moskovit

7

3. E k il edh e k kndue, 4. Tr her rresht ai e k kndue,

11

5. Per me i dalun zot lirs 6. Kunder anmikut t lirs.

68

7. Vall, a hn Pasha n Cetin ?... 8. Nuk e diej a hn n Cetin ;

74

9. Se n fjal t ande atje do t veta ; 10. Por n Shqypn, besa, s mund t veta.

80

11. Me ndez zjarm aj m votra t ona, 12. Me ng qt aj n ara t ona 13. Me b dr n zabele t ona, 14. E me gr e me vasha t ona

92

+ anafor

15. Pse na rob s i bhna kuej, 16. Pag e t dheta s i ljm kuej.

108

17. At mir i k prit Pasha, 18. Pasha Mehmet Al Pasha.

110 + anadiploz

19. Se nuk lot Shqypnija e Eper, 20. Se s po lot Shqypnija e Eper,

114 + anafor

21. K shkue lajmi m der t begut 22. E i k thn Abdullah begut :

117

23. Me i pvet miqt un se shka jan. 24. Se shka jan e shka nuk jan :

118 + anadiploz

25. Dhn e dh un po i a fali : 26. Erz e shprt e mik s i fali !

118

27

27. Aj, t a vras Pashen e Mbretit ; 28. Ky, t a pshtoj Pashen e Mbretit.

120

29. Keq sht mikun m i a pr kuej, 30. Keq sht lajmin m i a ng kuej ;

120 + anafor

31. Per me i bmun rangt e shps : 32. Pse, po kje qi e zoja e shps

127

33. Edh shkmi at Malcor ; 34. Pse, pa i shkm at Malcor,

131 [shkmbi]

[shkmb]

35. A jn orrla, ja sokola ?... 36. Nuk jn orrla, as s jn sokola,

152

37. Rrin e t hjek aj m nja prej vedit, 38. T hjek Kulshedra edh prej vedit.

173

39. Aj: t a zjerri jashta shkrepit ; 40. Kjo: t strukem mrenda shkrepit,

173

[mbrenda]

41. Mir se u gjj, burra t dheut ! 42. Mir se vjen e bukura e dheut !

181 + anafor

43. Edh m kam t flakroi Rrustemi. 44. Kur flakrue k m kam Rrustemi,

200 [kmb]

[Kr; kmb]

45. Por kam p trima e s kam p, 46. Si at Prl Tulin, por, s kam p,

203

47. R Juriqi m tok pik gjall. 48. Met Micani pors gjall.

211

[Mbet]

49. Jo per t pshtuem vet gjall me krye, 50. Por per t ln hasmin p krye :

217

51. Ndan me mbet, nji me pshtue gjll ; 52. Por jo i Shkj me e lanun gjll

254 [Ndand]

53. Edh kcye i kan Shkjaut m llogor. 54. Kur kcye i kan Shkjaut m llogor :

254

[Kr]

55. E asnji gr, jo, per nen krye : 56. Garravxh, mrrudh kam e krye : 57. Kush currue, kush mbet p krye :

275 [nn]

[kmb]

58. E kan nde ato e gjithsa kjen, 59. Gjithsa kjen, po, te k kjen

371 + anadiploz

60. K per br, nji dreq t z, 61. E n gj, nji dreq m t z,

373

62. S k me b hje mb dh ! 63. K me u kalb, qyqja, nen dh !

380

[nn]

64. K me u thn pulbardha e detit, 65. Man, ju t Bukrat e detit,

381

66. Dr qi st ktij mbyll s i a k. 67. E si vllaut st mbyll i a k

388

68. Edh beh k m Kap t Brojs. 69. Kur k beh m at Kap t Brojs

395

[Kr]

70. Mandej dal k m Big t Shals. 71. Kur k dal m at Big t Shals,

396

[Kr]

72. Edh del m at Qaf t Diellit, 73. Kur k dal m at Qaf t Diellit,

396

[Kr]

74. Shtat pash punt bni mb dh, 75. E hupi shtat pash nen dh :

431

76. Per kr t dilni ju n Vel. 443

28

77. Kr t dilni ju n Vel,

78. Rrjedhes s Drinit dr n dt. 79. Kr t dalish n at dt,

445

80. N Shqypn me sundue na, 81. Gjithses t kem qefin na

480

82. Edh dielli dheut i r.

83. Gjall por Tringa Shkjaut n dor s r !

326

84. Edh fsh k ajo t madhe.

85. Kur k fsh nji her t madhe,

86. K piskat fort m t madhe :

371

[Kr]

Tri figurat e siprme q trajtuam (anadiploza, anafora, epifora), n studimin e Grupit

prbjn at korpus t paklasifikuar figurash retorike. N kt pik duhet t kuptojm, se

integrimi i ktyre figurave n cilsin e rimarrjes s strukturave t frazs, nuk e ligjson

klasifikimin e tyre n rrethin e metatakss me po at prmas sa figurat e tjera, q

renditm m sipr. Prandaj, e konsideruam t arsyeshme ti lm vetm n kuadrin e

rimarrjes s pjesshme strukturale.

Megjithse mirfilli kto figura nuk prbjn shndrrim a tjetrsim, t nj niveli (f ose

g), ato kan nj vend t veant jo vetm si dendsi n prdorimin e lnds poetike L. M.,

por edhe n retorikn tradicionale. Si rrjedhim ky korpus i pakategorizuar tek Grupit ,

jemi t mendimit se duhet t klasifikohet dhe t bhet pjes e hulumtimit tropologjik. Pr

m tepr kto figura, luajn nj rol t caktuar n teknikn e vargut dhe estetikn e lnds

poetike. Nisur nga ky kndvshtrim mund t prfshijm dhe figurn e simploks,50 q

sht prsritja e s njjts struktur n fillim e n fund t vargut, apo thn ndryshe sht

nj lloj bashkshkrirjeje e anafors me epiforn. N kt tekst t Fishts, nj figur e till

gjendet shum rrall. Njihen raste t ndryshme ndrtimore n traditn popullore si:

Mbe, more shok, mbe.... Kurse si shembull n poemn L. M., kemi vargun:

Kjani, kjani oj Zna, kjani / N ato maje, k ju hani (L. M., V, f. 54). Kuptohet se n

ndrtimin e simploks, strukturat (n krye dhe n fund t vargut) duhet t jen t njjta

dhe gramatikisht, jo tu prkasin kategorive t ndryshme t fjals. Pr shembull kemi

vargun, q vjen n cilsin e njsis formulative: Lum per t, o Zot i lum !. Ky varg

strukturn e par (lum) e paraqet si pjess pr t shprehur ngazllim, gzim, ndrsa

struktura e dyt (i lum) n kt rast sht mbiemr i nyjshm.

Po kshtu edhe figura e onomatopes sht e paklasifikuar n trsin e figura tek

Grupi . Mendojm se n kategorin e heqje-shtess, mund t prfshijm edhe

tingullimitimet, t cilat ndeshen shpesh n poemn epike t Gj. Fishts. Prmendim

shembuj t till nga vepra, si: Si me krisme e me zhaurrim, / Me rropame e

bumbullim (L. M., XXII, f. 302), ku zhaurrim, si leksem onomatopeike nnkupton

nj zhurm t madhe t krijuar nga dika: uji, era etj. Tingujt e marr (si tinguj natyror),

jan stabilizuar tashm n gjuhsor (mbi bazn e imitimit), q me an t lidhnis

fonologjike sht krijuar organizimi poetik, figuracioni, ngjyresa emocionale. T till rast

kemi me foljen pingroj, e sajuar m s pari her n letrsin shqipe (po t besojm

50 Symploce ( intereaving) is the repetition, in one or more successive clauses, of the fist and

the last words of the preceding clauses. Herbert Weir Smyth, Greek Grammar for Colleges, American

Book Company, 1920 (kap. Some Grammatical and Rhetorical Figures), f. 683.

29

abejn e studiues t tjer51) nga Fishta. Kjo folje lidhet me lshimin e tingujve prej nj

qenieje jonjerzore: as prej ndonj objekti t dhn as nga elementet atmosferike, as nga

asgj tjetr, por nga qenia mitike. Konkretisht n tekstin fishtian, Zna sht ajo q

pingron. Lshon nj cilikam unike. Kjo lidhet n t vrtet me pikpamjet bestytnore

t nj etnie t caktuar, ashtu si onomatopet e nj gjuhe t dhn, nuk i gjegjen nj tjetre.

Gjithsesi kjo folje, n vijim ka gjetur edhe kuptime t tjera, shtrir deri n prdorim

idiomatik: m pingron veshi. Folje onomatopeike n gjuhn shqipe gjenden disa:

hingllin, mjaullin etj., si p. sh. Fishta ka nj varg me kt lloj foljeje: Asht perlyk

Rrustja si kau (L. M., XVII, f. 195).

Nj dukuri e shndrrimit/tjetrsimit me vler stilistikore, e klasifikuar n familjen e

metatakss, sht vargu anastrofik (ose vargu i ndrtuar me inversion). Inversioni52 si

dukuri e prmbysjes s rendit t pjesshm n brendsin e frazs ose t rendit t plot t

frazs, sjell nj anomali sintaksore q prngadalson ritmin e zakonshm t poems

fishtiane. Nj shembull i till vargu: E si kn t kisht ul (= E si t kisht kn ul),

tregon pr nj prmbysje t pjesshme t rendit. N kt pik sht prmbysur vetm trajta

mes foljes dhe foljes ndihmse. Ndrsa vargu: Se as e mjera kjo Shqypn / Kurr tue p s

sht drit me s (L. M., XXIV, f. 393), ka nj prmbysje t plot t normalitetit

gramatikal. Madje edhe vargu pararends, mbiemrin e ka t vendosur para emrit, ndrsa

ndajfolja kurr/ (tek vargu me t zeza) i paravihet trajts s prbr t foljes, e cila vet

kjo prcjelloren e ka n rend t par dhe m pas foljen ndihmse. Po t provonim rendin

normal, do t kishim kt varg: S sht tue p kurr drit me s.

c. Prpara se t shkojm n familjen e metasemems, duhet shpjeguar neologjizmi i

prftuar nga studiuesit e Grupit . Termi metasemem vjen si simetri emrtimi me krejt

ndarjet e tjera, q i shnuam m sipr. Por, termi prshtatet dhe pr hir t procedimit t

puns s studiuesve. Kshtu, me metasemema do t kuptojm at korpus figurash q

tradita e hershme i ka klasifikuar si trope53 apo thn ndryshe figura t fjals. Prndryshe,

metasemema sht nj figur q vendos nj semem n vend t nj tjetre54 dhe n kt

pik semema lipset t shihet n pikpamjen e semantiks strukturale, si na bn me dije

studiuesja Brie Mortara Garaveli (Brice Mortara Garavelli). Kjo e fundit pohon se

semema sht trsia e veorive semantike, e realizuar n rrafshin leksikor si

leksem.55

N kt ndarje bjn pjes sinekdoka (e prgjithshme dhe e prveme) s bashku me

antonomazin. Rasti i sinekdoks n Lahutn e Malcs, do t krkonte nj hulumtim tjetr

m specifik n evidentimin e ksaj figure dhe n dhnien e shembujve. Por gjithsesi n

51 Khs. David Luka, Studime gjuhsore XIV. Magjia e Fjals te vepra Lahuta e Malcs e At Gjergj

Fishts, Shkodr, 2012, f. 180. 52 LINVERSIONE il rovesciamento completo della sequenza allintero di una parte di frase o anche di

una frase intera, Gruppo , ibid., f. 126. N mnyr m t hollsishme lidhur me studimin e inversionit

(anasjells), simbas funksionit e strukturs, drejtohuni tek profesoresha Sh. Islamaj, vllimi II, ibid., ff. 91-

111. 53 Da un lato, il neologismo metasemema, utilizzato sia per simmetria sia perch indica meglio la

natura dei relativi procedimenti, ricopre allincirca quelli che sono tradizionalmente chiamti TROPI.

Dallaltro lato, lo studio dei cambiamenti di senso, per co dire, riguarda decisamente il problema della

significazione che evidentemente il poblema centrale non solo della retorica ma di ogni scienza o

filosofia del linguaggio, Gruppo , ibid., f. 137. 54 Gruppo , ibid., f. 48. 55 Shih: Brice Mortara Garavelli, Manuale di retorica, Bompiani, 1988 [VIII edizione, 2003], f. 305.

30

nj ekzaminim t shpejt t ksaj figure mund t evidentonim vargjet: I r pushka

rranz gabzherrit / E e lshoi dekun terthuer djerrit, n t cilt vargu i par sht

prdorur n trajt figurative i ra pushka pr t treguar se njeriu sht ai q ka qlluar

me pushk duke e vrar at tjetrin e kshtu me radh. Ndrsa pr rastin e

antonomazis,56 ilustrimi m i menjhershm q do t na vinte n mendje, pa br nj

krkim t hollsishm, mund t ishte prdorimi i leksems cubi/at q nnkupton

antagonistt. Shembuj t tjer, pastaj, po t krkonim mund t gjenim srish.

Metafora, figura tjetr q prfshihet n klasn e metasememave, n vshtrimin e

studiuesve t Grupit , nuk sht thjesht nj zvendsim i kuptimit por nj modifikim i