Dr. Hamude Abdulati

STRUKTURA FAMILJARE N ISLAM

Shtpia botuese LOGOS-A

Shkup1995

ermal 1Typewritten Text LibraIslamePDF

ermal 1Typewritten Text

ermal 1Typewritten Text

ermal 1Typewritten Text LibraIslamePDF

Titulli i origjinalit:The Family Structure in Islam

Hammudah Abd al Ati

Botuar nga:The American Trust Publications

Indianapolis, Indiana, 1977

Prktheu:Urim R. Poshka

Copyright by Logos-A 1995

T gjitha t drejtat jan t mbrojtura. Asnj pjes e ktij botimi nuk mund t shumzohet me ann e fardo qoft mjeti elektronik apo mekanik, e as t prkthehet n ndonj gjuh tjetr pa lejen paraprake t dhn me shkrim nga Botuesi.

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka"Kliment Ohridski", Skopje

316. 356. 2:297

ABDULATI, HamudeStruktura familjare n Islam / Hamude Abdulati : [prktheu Urim R. Poshka]. - Shkup : Logos-A, 1995. - 380 str. ; 22 sm. - (Biblioteka Sociologjia e religjionit)Prevod na deloto: Family Structure in Islam.

ISBN 9989-601-18-6

a) Semejstvo - Islam

Dr. Hamude AbdulatiSTRUKTURA FAMILJARE N ISLAM

Biblioteka Sociologji e religjionit

Redaktor gjuhsor:Dr. Zihni Osmani

Recensues:

H. Sherif Ahmeti

Korrektor:Fatmire Ajdini - Hoxha

Prmbajtja:

PARATHNIE

FJALA E RECENSUESIT

I HYRJEA. Supozimet dhe metodologjiaB. Shoqria arabe para IslamitC. Ngritja e Islamit. Ligji islamD. Karakteristikat e prgjithshme t Ligjit islam

II THEMELET DHE KUFIJT E FAMILJESA. Prkufizimi dhe bazat e familjesB. Format e familjes n IslamC. Pozitat n familje. Parimi i identitetitD. Forma tradicionale e familjes muslimaneDH. Forma poligjinikeE. A sht familja njsi religjioze?. Prjetsimi i familjesF. Bashkjetesa me t robruarat

III MARTESA N ISLAMA. Kontrollimi i sjelljes seksualeB. Qndrimi i Islamit ndaj martessC. Qllimet e martess. Martesa: Kungim apo Kontrat?D. Kushtet e martessDH. Prika (Mehri), dhurata martesoreE. Tutoria e martess. Martesa e t miturveF. Detyrimi krahas liris pr martesG. Zgjedhja e bashkshort(es)it: Barazia (Kefa'eh) n martes

IV MARTESA (VAZHDIM)A. Shumsia (Pluraliteti) n martesB. PoliandriaC. Format tjera t martess n Arabin paraislame. Qndrimi i IslamitD. Mut'a bashkimiDH. PoligjiniaE. E drejta e zgjedhjes pr martes: Endogamia, Ekzogamia dhe kufijt e gjaktrazimit (incestit). Religjioni dhe ekzogamia

V RRJETI I MARRDHNIEVE FAMILJARERolet bashkshortore 147A. T drejtat e gruas, obligimet e burrit1. Mirmbajtja dhe komponentt e saj2. Mehri dhe t drejtat tjera ekonomike3. T drejtat jomaterialeB. Obligimet e gruas - t drejtat e burrit1. Bindja (Dgjesa)Rolet ndrbreznore 179A. T drejtat e fmijve, obligimet e prindrveB. Detyrat e fmijs - t drejtat e prindrveRolet brendabreznore deh t ndryshme farefisnore 201A. Marrdhniet vlla-motrB. Rolet e ndryshme farefisnoreC. Planifikimi i familjes dhe kontrolli i lindjes. Prmbledhje

VI SHPRBRJA E FAMILJESA. Nj vshtrimB. Islami dhe shkputja e martess, shkurorzimiC. Dimensionet e shkurorzimit n Islam. "Si" dhe llojet e shkurorzimitD. Elementet vepruese t shkurorzimitDh. Pasojat e shkurorzimitVrejtje prfunduese

VII T TRASHGUARIT DHE TRASHGIMIAA. Ndrlikimet shoqrore t trashgimisB. Karakteristikat e prgjithshme t trashgimis n IslamC. Dimensionet themelore t Ligjit t trashgimis

VIII PRFUNDIMI DHE DISKUTIMI I PRGJITHSHM

SHNIME

BIBLIOGRAFIA

TREGUESI I EMRAVE

PARATHNIEBota shkollare sht fatlume q ka kt studim t rndsishm nga dr. Hamude Abdulati, ndrsa un jam i lumtur q mu dha rasti ta bj hyrjen n t dhe t shnoj disa nga vlerat e veanta t tij. Megjithat, gjat ksaj, lexuesit do t'i bj vetm nj shrbim t vogl, para se ai vet ta filloj thellimin n kt studim, sepse shum vlera t tij bhen evidente vetm gjat leximit t veprs.Dr. Abdulati merret me nj sfer t gjer shtjesh q kan t bjn me religjionin, familjen dhe rolet n t, ligjin dhe ndryshimet shoqrore. Kto t gjitha jan shtje themelore e t ndijshme n strukturn e jets shoqrore; ato ngjallin ndjenjat m t forta ndr njerzit. Ktyre shtjeve polemizuese, autori u qaset me kualifikime mjaft t larta: me familjaritetin e thell personal me Islamin dhe me njohurin e tij - si dijetar - i Islamit dhe i shkencs moderne sociale. N kt mnyr, ai sht n gjendje ta kombinoj simpatin dhe objektivitetin, me qllim q t na ofroj kuptueshmrin. Pas arsimimit n sistemin shkollor t el-Ez'herit, qendrs botrore t msimit islam n Kajro, dr. Abdulati i vazhdoi studimet e veta n Kanada dhe n SHBA. Kshtu, prgatitjes s tij rigoroze n sistemin e respektuar religjioz, ai ia bashkangjiti njohurin rrnjsore n qasjet orientaliste dhe n at t shkencave shoqrore perndimore. Ky libr sht nj ikje nga theksimi i teprt q kohve t fundit bhet prkitazi me zhvillimin ekonomik dhe nacionalizmin arab. Dr. Abdulati futet edhe m thell n historin dhe n institucionet sociale t bots islame, duke marr n konsiderat se si frymzimi religjioz, ligji dhe kushtet sociale, gjat katr shekujve t par t Islamit, s bashku i prcaktuan idet pr at se si duhet t jet sistemi familjar i muslimanve. Ai merret me institucionet e formuara, n kohn e formimit t tyre. Ai tregon se kushtet sociale jasht sistemit religjioz, nuk i prcaktuan idet e muslimanve pr familjen, edhe pse kto kushte me siguri vendosn disa kufij, brenda t cilve ato ide u zhvilluan. Po qe se autori mbetej brenda koncepteve religjioze, ather

nuk do t kishte se ka t'i shtohej tems s dhn, prve nj trajtimi t mtejshm t udhzimeve hyjnore dhe interpretimit t tyre nga ana e muslimanve. Megjithat, duke besuar se ligji hyjnor nuk e eliminon zgjedhjen njerzore, ai kt ligj e v n relacion me mnyrn e jets t kohs s caktuar. Dr. Abdulati ka mundur ta pyes veten se sa n realitet sht ndjekur receta islame pr institucionet familjare. Kt pyetje ai e sheh si legjitime, por mjaft t vshtir pr t'u ndriuar n gjendjen e tashme t dituris son. Brenda kufijve t hulumtimit t tij, autori sheshazi i kundrv shtjet m t vshtira t dituris dhe t moralit q i prkasin Islamit. Kto, shikuar nga sjelljet dhe studimet perndimore, jan martesa plurale, mnyrat e shkurorzimit, barazia sociale n bashkshortsi dhe "ndjeshmria". Ai jo vetm q hedh drit mbi kto pyetje t vjetra, por edhe krkon nga ne q t mendojm prse ato vazhdimisht parashtrohen. N nj vend ai thot: "Poligjinia n Islam sht shtje, s cils, si duket, do vzhgues i qaset sipas mendjes dhe moshs s vet". Nga sasia e madhe e hulumtimit t tij n rendin social, mbi t cilin u ngrit Islami, njri nga prfundimet m t rndsishme t dr. Abdulatit sht dallimi i moralit dhe sjelljes. Kjo pikpamje sht nj "kundrhelm" pr gjeneralizimet e lehta (q shndrrohen n stereotipe), me t cilat jemi rritur duke studiuar kt sfer. Ai, n disa raste, tregon se ca kombinime veorish, q u prshkruhen grupeve t caktuara, nuk jan n prputhje me njri-tjetrin. Ai shnon se n krkimin e t kuptuarit t ideve dhe t ngjarjeve n t kaluarn e largt, nj shpjegim i origjins s tyre nuk do t thot patjetr edhe shpjegim i qndrueshmris s tyre. Ai, Ligjin islam dhe sjelljen e muslimanve i v n lidhje me rregullat dhe qndrimet n shoqrit tjera, e njkohsisht, si sht rasti me barabarsin sociale t bashkshortve, e mon faktin se do shoqri sht e veant n marrdhnie me t tjerat (si dhe e shumllojshme n vete). Ai ndjek shkencn bashkkohore sociale, e megjithat shqyrton vlerat n punimet e dijetarve t vjetr, t cilt kan parashtruar dhe njkohsisht kan ndriuar shtje t rndsishme, kontribute kto q nuk jan harruar nga studiuesit e mvonshm, e as q jan prgnjeshtruar nga ata. Prandaj, metodat e dr. Abdulatit jan rigoroze dhe bindse. Edhe pse punimi i tij nuk i zgjidh shtjet, ai pastron shum

bindje dhe mendime t panevojshme (q jan rezultat i injorancs, paragjykimeve dhe i studimit joadekuat), q kan bllokuar rrugn e zgjidhjes s tyre. Pr shembull, lidhur me prikn (mehrin), ai shnon dobsin e disa shpjegimeve t mome (duke i prfshir ktu edhe ato t prkrahura nga disa jurist musliman) e mandej ofron hipoteza, t cilat shpien kah hulumtime t mtejme q premtojn m tepr. N kohn kur mundsia, e madje shpesh edhe dshira pr objektivitet n shkencat sociale sht sfiduar, ky libr e shpreh vlern e vet me cilsin e arsyes dhe procedurn e hulumtimit. Dr. Abdulati vren se apologjett musliman e kan krahasuar idealin islam me praktikn perndimore, ndrsa apologjett perndimor (shpesh t quajtur dijetar) e krahasojn praktikn islame me idealin perndimor. Ai qartson se kto krahasime t pakuptimta nuk rrjedhin nga motive t dijes apo t shkencs, ndrsa punimi i tij i privon ata nga arsyetimet dhe shfajsimet e tyre. Pr kt arsye, si dhe pr shkak t demonstrimit t tij t vlers shpjeguese t qasjeve alternative, t bazuara n hulumtimin e shndosh social dhe n t menduarit e pastr, ne i kemi borxh t madh.

Prof. Morroe Berger

Kryetar i Kshillit pr Studime Rajonale dhe Ndrkombtare,

Departamenti i Sociologjis Universiteti Princeton, SHBA

FJALA E RECENSUESITFalnderoj All-llahun (xh.sh.) pr t gjitha t mirat q na i dhuroi, na udhzoi dhe na ndihmoi t pajisemi me Iman, kulmin e t mirave!Qoft i bekuar nga All-llahu (xh.sh.) i Drguari Muhammed (s.a.v.s.), yll i t gjith t drguarve!Vetm All-llahun (xh.sh.) duhet falnderuar pr ndihmn, t ciln ua ofroi popujve dhe arritn t lirohen nga prangat e injorantve ateist, e ndr popujt tjer edhe shqiptart musliman fituan t drejtn t prezentohen publikisht me idet dhe parimet e fes s shenjt t tyre Islame.Duke e lexuar me vmendje kt punim, ndjeva nj knaqsi shpirtrore e mendore, ngase nj punim i ktill i shkruar n gjuhn shqipe me prmbajtje t gjer dhe t thukt t tematiks, t cils i sht kushtuar dhe ku n detaje sht studiuar do shtje e sheri'atit dhe e fikhut, nuk di se sht botuar deri m tash, prandaj autorit t punimit i shpreh falnderimin dhe krkoj nga All-llahu (xh.sh.) q ta shprblej pa mas pr kt pun!Libri i sht kushtuar strukturs s familjes sipas rregullit islam. Autori ka prfshir n mnyr t plot dhe t prsosur t gjitha shtjet q kan t bjn me familjen duke u mbshtetur n burimet islame, n Kur'an dhe n Sunnet dhe duke sjellur edhe mendime t dijetarve t tjer nga lmi i sociologjis, psikologjis, etj. sht me rndsi se nprmjet ktij punimi shtrohen shum shtje me t cilat Islami ka qen i atakuar nga t huajt, si p.sh., shtja e gruas dhe e drejta e saj, shtja e poligamis, shtja e robrve, etj., ndrsa duke e paraqitur gjendjen edhe n shoqrit tjera t asaj kohe ndr popujt me konfesione t ndryshme, dyshimi pr Islamin si fajtor pr shtjet e tilla thuajse largohet apo eliminohet.Autori, duke prezentuar edhe mendime t dijetarve joislam, ka treguar kujdes t duhur pr pasojat e ndonj qllimi tendencioz, prandaj sht prpjekur t sjell fakte t besueshme t qndrimit islam dhe ta vrtetoj realitetin, por, megjithkt, mbetet vend pr ndonj vrejtje.

Ky sht vlersimi im prkitazi me librin n fjal, por do t dshiroja q intelektualt musliman shqiptar t'i studiojn Kur'anin dhe Sunnetin dhe pasi ta kuptojn domethnien e tyre, t shkruajn secili nga kndi i vet profesional, ngase n Librin e All-llahut (xh.sh.) sociologu kupton di tjetr nga mjeku, tjetr nga inxhinieri, tjetr nga kimisti, e kshtu me radh, e me kt do t vrtetohet se Kur'ani sht libr pr individin dhe shoqrin n t gjitha stadet e zhvillimit mendor t njeriut.Populli ka nevoj t madhe pr njerz t prgatitur me njohuri profesionale shkencore n t gjitha lmenjt e jets dhe meq kt tani e kemi arritur dhe kemi kuadrot tona, detyra e tyre sht q t punojn dhe t veprojn ashtu q populli shqiptar t ket literatur n gjuhn e vet dhe t njihet drejtprsdrejti nga burimi origjinal me vlerat e fes Islame. Populli shqiptar edhe pse i fort n bindjet e veta, krenar dhe i pathyeshm n tradita, mbrojts i denj i vlerave t besimit t vet, s'qe fatlum t disponoj me literatur n gjuhn e vet prkitazi me shtjen e fes, kshtu q ishte i detyruar t lexoj literatur t shkruar nga orientalistt, t cilt pr shkak t historiografis s lasht, prkatsis ndonj konfesioni tjetr dhe pr shum shkaqe t tjera, t cilat nuk mendoj t'i prmend ktu, shum rrall i mbetn besnik t vrtets reale e shkencore, u shmangeshin tendencave dhe motiveve t ndryshme, kshtu q literatura e till m shum ishte helm se sa realitet.Mendoj se tani e kemi t qart qllimin e tekanjozve t kulturs ateiste, t cilt synonin largimin e gjenerats s re nga do virtyt personal, moral e fetar dhe nuk i ofruan gj tjetr pos asaj q rrnonte bindjen e saj morale, kombtare e fetare dhe duke e shtytur dhe trimruar pr atakim kundr besimit t shenjt t Islamit. Deri diku edhe arritn sukses, pasi q shum t rinj e sulmuan besimin e vet dhe uluronin n emr t ndonj prparimi. Duhet ta kemi t qart se ne mbetemi me kt besim: "...ishim populli m i zgjedhur i sjellur pr t mirn e mbar njerzimit..." Nga ky aspekt duhet peshuar rndsin e shkrimit n gjuhn shqipe. Prandaj, merita t mdha q ky libr sot gjendet n duart e auditorit ton ka edhe kjo shtpi sotuese, pr t ciln lus All-llahun (xh.sh.), q t'u ndihmoj edhe n t ardhmen n kt veprimtari bujare.

H. Sherif AhmetiPrishtin

I HYRJEA. Supozimet dhe metodologjiaB. Shoqria arabe para IslamitC. Ngritja e Islamit. Ligji islamD. Karakteristikat e prgjithshme t Ligjit islam

IHYRJE

A. Supozimet dhe metodologjia Q nga kohrat m t hershme t historis njerzore, si ka shnuar S.R. Reiber: "religjioni dhe familja kan qen t lidhura ngusht. T dyja kan ndikim mbi njra-tjetrn.... As q mund t kuptohen trsisht t ndara njra nga tjetra."1(*) Kjo ndrlidhje mund ta shpjegoj zbraztin e dukshme n studimet tradicionale t strukturs s familjes muslimane, midis dy qasjeve t pabaraspeshuara: qasjes qartsisht "normativo-morale" dhe asaj jonormative, shpesh t quajtura sociologjike apo antropologjike. Pasi q sistemi i familjes muslimane bazohet n parimet dhe normat fetare, shumica e autorve jan marr me kt subjekt, pothuajse ekskluzivisht vetm nga pikpamja religjioze, normative. Mirpo, kjo qasje gati gjithmon ka qen e polarizuar. Ka autor t till musliman, t cilt si duket jan t prir vetm t'i duartrokasin sistemit islam t familjes, duke e vshtruar at nga nj kndvshtrim idealist, ndrsa duke e marr gabimisht at q "duhet t jet" me at q n t vrtet "ka qen". T tjert, jan t prir ta dnojn kt sistem, sikur n t t shihnin nj shmangie nga ndonj standard i prgjithshm abstrakt i moralit. As q bn kndvshtrimi normativ ndonj dallim t dobishm ndrmjet atyre q jan quajtur komponente "ideologjike" dhe ato t "sjelljes" t bots socio-kulturore, ose t atyre ideve urdhruese "qensore" dhe atyre "normative". Me fjal t tjera, sfera ideale, ajo q duhet t jet, sht ngatrruar me at realen, me sfern sht.2 E padyshimt n t dyja kto sht nj nuanc e etnocentrizmit*, e vetdrejtsis, e determinizmit. Nga ana tjetr, qasja jonormative shpesh nuk u ka kushtuar vmendje t mjaftueshme parimeve moralo-fetare, q shtrihen n themel t shtjes. Si rezultat i ksaj, do t ishte nj deklarat e tepruar po qe se kt qasje e quanim sociologjike apo antropologjike.

Secila nga kto dy qasje, normativja dhe ajo jonormativja, duket se jan joprkatse n vete dhe shpesh edhe polemike, n mos haptazi edhe anuese. Q t dyja meritojn t integrohen n nj form komplementare. Ky studim, ndr t tjerat, sht orientuar edhe drejt ktij caku. Nse e marrim familjen muslimane edhe si sistem fetaro-normativ edhe si socialo-bihejviorist *, do t jet e mundshme q normat familjare t'i trajtojm si ndryshore t varura, t pavarura apo t ndrvarura me ndryshoret e sjelljes aktuale familjare. Kjo analiz nuk angazhohet pr kurrfar determinizmi. Ajo interesohet vetm pr krkimin e shpjegimeve m t mundshme. Prandaj, do t ishte e arsyeshme t supozojm se pozitat prkatse t komponenteve fetaro-normative dhe socialo-bihejvioriste t sistemit familjar, n nj mnyr t caktuar metodologjike jan t ndrkmbyeshme. Ather, pa e supozuar prparsin qoft t elementeve fetaro-normative apo t atyre socialo-bihejvioriste, mund t ndihemi t lir t'i qasemi problemit nga cilido drejtim, ngase parimisht, q t dy sigurojn piknisje t pranueshme, e mos t themi edhe t njjt. Mirpo, duhet br zgjedhja dhe do t ishte m praktike po qe se fillonim me analizn e sistemit familjar me elementet fetaro-normative, e mandej t'i shtjellojm ndrlidhjet e tyre me barasvlersit socialo-bihejviorist. Kjo zgjedhje bazohet n faktin se elementet e para, ashtu si jan t paraqitura n burimet juridike, jan t njohura m mir pr ne dhe, si rrjedhim, m t besueshme se ato t dytat. Sidoqoft, si ka theksuar Parsons, kjo nuk do t thot se idet, e sidomos ato normative, imperative, "duhet shtruar prmes ndonj procesi t 't konceptuarit t pastr', t panjollosur nga forcat sociale e ekonomike, ose se ato ushtrojn veprim nga ndonj proces misterioz automatik i vetnjohjes apo 'zanafills', pa kurrfar relacioni me elementet e tjera t sistemit social."3 Analiza jon do t mundohet t shqyrtoj strukturn familjare n Islam, ashtu si muslimant at n realitet e kan par, ashtu si e din dhe ashtu si kan mundur ta shohin. Kto perspektiva pr nj koh t gjat kan qen fushbetej polemikash, mbrojtjesh dhe ndjekjesh. Nuk kam kurrfar interesi t veant n kt pun mahnitse, por tejet joproduktive, e as q kam ndrmend q n kt kontekst t veant t'u bashkangjitem ndrluftuesve. Nj shpjegim apo interpretim nuk ka kurrfar nevoje pr pikpamjet personale

t dikujt e as q nnkupton miratim apo dnim. N faqet vijuese, shpresoj se do ta kufizoj veten brenda nj analize shtjelluese t mendjes muslimane, me nj vizion pr prfitimin e aftsis deprtuese n vlerat e saj t pashprehura. Shkurtimisht, ky studim do t prpiqet pr perspektivat e nj "relativizmi kulturor". Relativisti kulturor mundohet vetm ta shoh kulturn e nj populli, ashtu si do ta shihnin ata vet at. Pr ta mirfillsuar paraqitjen e tij personale, ai mund ta "marr" rolin e tyre dhe t ushtroj pak knaqsi, por kjo nuk e pengon objektivitetin. Nga ana tjetr, universaliet kulturore jan t kufizuara n numr, ndrsa universalizmi moralist kufizohet me etnocentrizmin, i cili sht i dshmuar si rrug pa krye. Kjo e bn relativizmin kulturor korniz t dobishme pr referim.4 N kt lloj studimi, njeriu duhet t prpiqet q t jet objektiv. Por pr t qen i till, ai duhet t jet "vlersues", d.m.th. t jet i aft ta shoh t ndritshmen dhe t errtn, trheqsen dhe neveritsen. Sidoqoft, ktu shtrohet nj dilem akute, sepse as e ndritshmja e as e errta gjithmon nuk shihen si t tilla nga vzhguesit. Ajo q disa shkollarve u duket si nj frym e ndriuar e kriticizmit shkencor, t tjerve mund t'u duket si sulm i paramenduar shkatrrues. Ajo, q pr disa shkollar sht mir e rrumbullakuar dhe objektive, pr t tjert mund t duket polemike, apologjete dhe defansive. N studimet islame, kjo dilem sht trashgimia m e hidhur e shekujve t keqkuptimit dhe paragjykimit t ndrsjell. Kt e theksova me qllim prkujtimi, q t mos zhytemi n kundrshtime apo ta humbim vmendjen nga qllimi yn kryesor. Do t ket raste t kriticizmit dhe t kundrkriticizmit, por qllimi kryesor i ktij studimi sht q ta prshkruaj, ta shpjegoj dhe ta interpretoj sistemin familjar n Islam n prputhje me njohurin m t prafrt t mendjes muslimane. Nse dika tjetr i prshkruhet ktij diskutimi, ather duhet thn se ai nuk sht qllimi i dshiruar e as i dshirueshm i autorit. Pr kt qllim, do ta shqyrtojm strukturn familjare n kontekst t Ligjit islam, t fes dhe t shoqris klasike muslimane, duke u prqndruar n ligjet dhe dimensionet themelore t martess, roleve farefisnore, legjitimitetit, shkurorzimit dhe trashgimit. Procedura metodologjike do t rrotullohet rreth tri pikave: klauzolave normative (urdhruese dhe ndaluese) q i prkasin familjes; burimeve

"ideore" dhe sociale t ktyre klauzolave si dhe marrdhnies ndrmjet ktyre dhe mjedisit t prgjithshm socio-kulturor. Normat do t bhen t njohura n mnyr prshkruese dhe, aty ku mund t mbrohen me sukses, do t shpjegohen n mnyr sociologjike, duke iu drejtuar pr ndihm ndonjher "interpretimeve" nga nj kndvshtrim fenomenologjik dhe kulturoro-relativist. Studimi po ashtu do t'i shfrytzoj analizat komparative, t nxjerra nga shoqrit paraislame dhe t tjerat. Ktu do t prdoret edhe perspektiva sociologjike, edhe pse jo paprjashtimisht. Ndonjher, kjo perspektiv sht mnyra e vetme pr t'i shpjeguar qndrimet prndryshe t pashpjegueshme. Ajo sht m se e dobishme n vlersimin objektiv t pikpamjeve t tejthjeshtsuara pr familjen muslimane; shum nga dyshimet, paragjykimet dhe keqkuptimet tradicionale n kt sfer mund t ndriohen dhe t'i atribuohen analogjive t keqorientuara ndrmjet elementeve ideore t njrit sistem dhe manifestimeve bihejvioriste t sistemit tjetr. Konteksti yn i prgjithshm sht Ligji islam, feja dhe shoqria. Konteksti yn i prkohshm do t kufizohet n periudhn formuese t Ligjit islam, respektivisht, katr shekujve t par t historis islame (prafrsisht nga shekulli i shtat deri n t njmbdhjetin). Kjo periudh sht veanrisht e rndsishme, pr shkak se kjo ishte koha gjat s cils u zhvillua Ligji islam, ndrsa shoqria muslimane e arriti pikn e saj m t lart. Fundi i asaj periudhe shnoi kulmin e procesit fetaro-ligjor, t cilit nuk i sht shtuar asgj e rndsishme.5 Aq m tepr, pr shkak se deri n koh t fundit shum pak nga struktura themelore familjare muslimane ka ndrruar, do t ishte e arsyeshme q kjo periudh t merret si mjaft prfaqsuese pr pamjen e prgjithshme t Islamit dhe t themeluesve t shoqris muslimane. Megjithat, ky demarkacion* historik nuk do ta prjashtoj prdorimin e burimeve dhe t materialit t gjeneratave t mvonshme. N t vrtet, kto jan raste ku idet e periudhs formuese u bn t arritshme vetm prmes punimeve t mvonshme. Gjersia hapsinore e studimit duhej t kufizohej. Ne nuk mund t prpiqemi q t merremi me strukturat konkrete familjare t shoqrive t ndryshme muslimane t kohs. Analiza nuk do t merret ekskluzivisht vetm me ndonj shoqri t veant t ndonj kohe t dhn; vetm disa shoqri do t merren n

konsiderat, dhe at vetm deri n at mas sa kushtet e tyre shoqrore kan qen relevante pr ligjin familjar. Periudha historike e prshkuar nga ky studim dshmoi disa kombinime t jashtzakonshme t ndrrimit t shpejt social, rivalitetit politik, veprimit ushtarak, dinamizmit intelektual, bollkut material dhe transformimit t karakterit.6 Do t jet tejet interesante t shqyrtohet struktura e familjes muslimane n kto kushte ndrruese, pr t par se deri n ciln mas dhe n far mnyre sistemi familjar ka bashkvepruar me situatn e prgjithshme.

B. Shoqria arabe para Islamit Edhe pse krkimi i origjins s institucioneve sociale sht njkohsisht edhe joshs edhe kontravers, ktu nj krkim i till nuk do t bhet. Historia e Arabis paraislame n nj mas t madhe sht e mbshtjell me mite dhe legjenda. Nocionet romantike jan ngatrruar me elementet faktike. Madje edhe disa nga postulatet elementare dhe "faktet" e pranuara jan kritikuar pr vrtetsin e tyre.7 Mirpo ekziston nj fakt, i cili si duket del n siprfaqe si karakteristik m e dukshme e shoqris arabe - e kjo sht shumllojshmria e saj. N Arabin Jugore, gjuha ka qen e ndryshme nga ajo e Veriut dhe sht shkruar me alfabet tjetr. Jugort kan qen njerz q kryesisht jan marr me bujqsi, n t ciln ndoshta kishin arritur nj shkall t lart t zhvillimit. Rendi i tyre shoqror n fillim ishte monarki, mirpo, autoriteti i mbretit ka qen i kufizuar nga kuvendet e fisnikve, e n koht e fundit edhe nga nj lloj i feudalizmit.8 Nga ana tjetr, popullata veriore n vete ka qen e shumllojshme. Si rezultat i paraqitjes s ndikimit helenistik n Arabin Qendrore dhe Veriore, doln n shesh nj mori shtetesh kufitare gjysm t civilizuara. Edhe pse me origjin arabe, kto shtete ishin nn ndikimin e fuqishm t kulturs s helenizuar, dhe n prgjithsi e prdornin gjuhn arameje. Mnyra mbizotruese e jets s tyre ishte fisria beduine. Prve ksaj, kishte edhe prjashtime t tilla, si ishin oazat dhe qytetet m t prparuara, t themeluara aty-ktu nga nomadt e vendosur, prej t cilve m e rndsishmja ishte Mekka. Mirpo, madje edhe n Mekke, si ka vrejtur Lewis, popullata ka qen e shumllojshme: "elementet qendrore dhe udhheqse... prbheshin nga nj

lloj aristokracie tregtare. Pas tyre vinte popullata e tregtarve m t vegjl, t cilt sapo ishin vendosur dhe kishin status fisnik; dhe s fundi 'proletariati', i prbr nga t huajt dhe beduint."9 Struktura e shoqris arabe po ashtu ishte e shumllojshme prkitazi me natyrn e lidhjeve shoqrore apo bazn e solidaritetit shoqror. N Arabin Jugore, n fillim shihet se parimi i solidaritetit ishte ai, q zakonisht ka qen n veprim ndrmjet mbretit dhe subjektit, ndrsa dikur m von ka marr trajtn e varshmris feudale. Ndr nomadt qendror dhe verior, zoti dhe kulti qen lidhje e identitetit fisnor dhe shprehje simbolike e kohezionit fisnor. N Mekke "baza reale e unitetit mbeti solidariteti klasor i tregtarve."10 Shumllojshmria m se e dukshme sht n sfern e religjionit. Forma t ndryshme t idhujtaris pagane, Judaizmi, Krishterimi, Zoroastrizmi dhe Hanifizmi (forma e prgjithshme e monoteizmit), - t gjitha kto ishin prqafuar nga elemente t ndryshme t popullats. Arberry kt n mnyr prmbledhse e ka prshkruar kshtu:

N shkrettirat e gjera dhe qytezat e dendura t Arabis n kalim t shekullit t gjasht (t ers son), dgjoheshin shum zra... shprehnin shum pikpamje. Hebrenjt dhe t krishtert nuk ishin gj e pazakonshme... Kumbimet e doktrinave zoroastriane ndesheshin me monoteizmin e turbullt e deri diku misterioz q u prshkruhej njerzve t njohur si Hanif.11

Shumllojshmria po ashtu mund t shihej edhe n shkalln e ndryshme t kontaktit ndrmjet pjesve t ndryshme t Arabis dhe bots prreth. Nj tregues i dukshm i ksaj shumllojshmrie sht se kulturat persiane dhe bizantine e prshkonin Arabin prmes disa kanaleve, ndr to edhe prmes kolonive t huaja n gadishull. Vendosja e hebrenjve dhe t krishterve n pjes t ndryshme t Arabis ndihmoi prhapjen e kulturs arameite dhe helene.12 'i shtyri kta t huaj t vendosen n mesin e arabve, ku besohet se nomadizmi i ashpr, plakitja, grabitja dhe dhuna t ken mbretruar gjithkund? Si ia arritn ata t mbijetojn, e mos t flasim pr ndikimin kulturor apo shoqror t tyre, n nj ambient, q prgjithsisht karakterizohet si armiqsor, i paligj dhe i paparashikueshm? Ndoshta kto koloni dhe ndikimi i tyre kulturor nuk ishin ajo q thuhet se kan qen, n nj shoqri, qllimi i s cils sht "t'i bashkoj njerzit pr sulm dhe mbrojtje" dhe i tr ligji i s cils "n t vrtet

e zbrthen veten n ligj t lufts".13 Apo ndoshta q t dyja ant e pikturs jan t tejngjyrosura. Ather pra, n far kuptimi mund t flitet pr nj shoqri arabe? Sigurisht, arabt nuk ishin politikisht t integruar. sht nj e dhn e prgjithshme se arabt "kishin shum t meta n organizimin e pushtetit dhe ishin t paaft pr veprim t bashkuar".14 Aq m tepr, ata mburreshin me ndjenjn se nuk kan nevoj pr udhheqs, duke e konsideruar si degraduese q t jen t shtrnguar apo t paguajn taksa.15 As q mund t jet parim identifikues i shoqris arabe sistemi ekonomik, ideologjia religjioze, apo mnyra e prgjithshme e jets; tanim e pam se sa heterogjene kan qen t gjitha kto komponente. Ndoshta e vetmja alternativ sht sistemi farefisnor, mirpo ktu prap nuk guxon t hiqet vmendja nga koha, hapsira, mnyra e jets dhe ndryshoret e tjera.16 Mirpo, shumllojshmria e sistemit social arab aspak nuk do t thot edhe kaos.17 Asnj sistem social nuk mund t shikohet si i qndrueshm, po qe se dshton n knaqjen e minimumit t krkesave prmes mekanizmave t caktuar.18 Njra mnyr pr identifikimin e ktyre mekanizmave sht q t shikohet n njsin m t vogl sociale, prmes s cils knaqen krkesat dhe shtjellohen mekanizmat. N rastin e Arabis, njsia e par q menjher na vjen ndrmend sht fisi. Pa diskutim, ka nj shkall t caktuar t arbitraritetit n kt zgjedhje, sepse arabt n dukje kishin prjetuar tipe t organizimit social edhe m t vegjl edhe m t mdhenj se fisi.19 Fisi arab mbahej s bashku si njsi shoqrore "sipas nj ndjenje tradicionale t unitetit... t gjakut, dhe sipas njohjes dhe ushtrimit t disa obligimeve dhe detyrave e t drejtave t ndrsjella shoqrore... Bazuar n teorin e gjenealogve arab, q t gjitha grupet ishin fise patriarkale, t formuara nga nndarja e nj trungu t prbashkt, n sistemin e farefisnis prmes trashgimtarve mashkullor."20 N kohn e Muhammedit, lidhja fisnore kuptohej si lidhje e farefisnis; pjestart e fisit e konsideronin veten si t nj gjaku.21 Megjithat, si vren Smith, sistemi fisnor "filloi t shkputet prbrenda nga rritja e ides pr familjen si kundrshtare e lidhjeve t origjins dhe pronn private, si di q dallohej nga t drejtat sipas origjins."22 N Mekke, kjo shkputje e solidaritetit fisnor u shoqrua nga individualizmi q rritej dhe nga shfaqja e nj ndjenje t re t unitetit, t bazuar n

interesin e prbashkt ekonomik. Madje edhe atje, uniteti fisnor ende mbizotronte n sjelljet e elits.23 Efekti parsor i ktyre lidhjeve t ndryshme dhe i mekanizmave t vendosjes ishte zmadhimi i njsis farefisnore, n t ciln pjestart gjakpastr t fisit e formonin thelbin. Si shtojc, grupi prgjithsisht prfshinte nj numr robrish dhe klientsh. Kta t dytit ishin dy llojesh: "robr t liruar dhe arab t lir nga fiset tjera q jetonin nn mbrojtjen e fisit, apo t udhheqsit t fisit apo t ndonj burri me influenc."24 Antart gjakpastr t fisit prbheshin nga udhheqsi dhe familja e tij, si dhe nga grupi i familjeve q e pranonin at. N Mekke situata ishte paksa ndryshe. Njsit e vrteta funksionale nuk ishin klanet apo grupet farefisnore si t tilla, por thn m mir grupe t vogla tregtarsh me familjet dhe t varurit e tyre, duke i prfshir mercenart, personelin e karvanit, ndrmjetsit, borxhlinjt, t cilt nuk ishin n gjendje ta paguajn borxhin e tyre, puntort me pag dhe klientt ose mewalit.25 Lidhjet e gjakut dhe zakonet, edhe pse t rndsishme, nuk ishin forcat e vetme sociale n jetn e prditshme shoqrore t fisit. Po ashtu, pr shembull, ekzistonte edhe ideali i muru'es apo muruwes - respektivisht burrris, - cilsi kjo q prshkruhej si "trimri n betej, durim n fatkeqsi, qndres n hakmarrje, mbrojtje e t dobtit, mundje e t fortit." Fuqia e muruwes s mashkullit n mas t madhe prcaktonte shkalln e respektit dhe autoritetin q e gzonte.26 Deri n nj shkall, nderi e zuri vendin e ligjit dhe t ides morale pr t mirn dhe t keqen. Lojaliteti, besnikria dhe kshillimet e ndrsjella n marrjen e vendimeve, ishin edhe disa norma t tjera t rndsishme t shoqris arabe.27 N nj deklarat prmbledhse, Patai veon pes karakteristika themelore si unike pr familjen biblike dhe t Lindjes s Mesme "n do epok, q nga koht m t lashta e deri m tani: Familja e till sht (1) endogame, praktikon martesn brenda nj grupi social, (2) patrilineale, duke gjurmuar trashgimtart prmes vijs s babait dhe asaj mashkullores, (3) patriarkale, duke e fuqizuar babain me autoritet formal dhe prfundimtar, (4) e zgjeruar, duke prfshir tri apo m tepr gjenerata n njerzit e shtpis, (5) poligjinike, duke praktikuar shumsin e grave." Ai prfundon se "tufa e plot e ktyre tipareve nuk gjendet askund, prve n Lindjen e Mesme."28

Edhe pse pr njohuri t dobishme, prgjithsimet e ktilla jan mjaft t rrezikshme; jan shnuar shum prjashtime dhe variante ndr shembujt q kan qen mbizotrues n Arabi n koh t ndryshme. Ngjashm me to, ka edhe shtje t tjera t pazgjidhura prkitazi me prejardhjen familjare, kufijt e prpikt t endogamis, kufijt e familjes s gjer, etj. Pyetje t tjera mund t parashtrohen se a do t ishin kto tipare n prputhje me njri-tjetrin dhe me mjedisin e prgjithshm arab.29 N kontekst t asaj q sht shnuar rreth strukturs fisnore dhe kushteve jetsore n Arabin paraislame, propozimet vijuese mund t sugjerohen pr konsiderat. Endogamia nuk mund t mbizotroj aty ku mbizotron poligjinia. Patriarkaliteti i prpikt dhe familja e zgjeruar vshtir se mund t qndrojn n sistemin farefisnor, si ai arab, ku patriarku (babai) nuk kishte m tepr se nj autoritet moral. Endogamia dhe patriarkaliteti ka pak gjasa t gjenden n nj popullat, e cila prgjithsisht karakterizohet me endje t shpesht, lvizshmri fizike, ndrrim t brezit dhe liri t bashkimit. Poligjinia e njkohshme, pr dallim nga ajo e trashgueshmja, nuk ka mundur t bashkekzistoj me shkurorzimin e lir apo refuzimin, q e ka karakterizuar sistemin arab. As q sht shkurorzimi i lir i pajtueshm me endogamin dhe me familjen e zgjeruar, e as q jan kto n korelacion me mnyrn, me t ciln besohet se grat jan trajtuar, apo thn m mir keqtrajtuar. Ndoshta edhe propozime t tjera mund t derivohen nga kjo list e veorive, dhe ndoshta, po ashtu, edhe vet lista mund t zgjerohet. Kjo do t mund t dukej si prkrahje e piknisjes n kt pjes t diskutimit, respektivisht, shumllojshmris s sistemit social t Arabis dhe pikpamjeve t atyre q jan munduar ta analizojn at. Nj nga disa faktet e sigurta rreth Arabis para Islamit, sht ekzistimi i ca komuniteteve hebreje dhe t krishtere aty. Prtej ktij fakti t prgjithshm, asgj tjetr nuk mund t vrtetohet. Dijetart kan mendime t ndryshme lidhur me origjinat raciale dhe sociale, masn, vendin, shkalln e zhvillimit, si dhe rndsin kulturore t ktyre grupeve. Nuk do t'i ndihmonte qllimit ton po t'i shqyrtonim kto zgjedhje pr fardo detaji; mendoj se do t mjaftonin disa shnime t prgjithshme. Pr ngjarjet, t cilat Goitein i quan "tri dekadat m vendimtare t historis orientale (rreth v.615-645 e.re) asnj shnim bashkkohor nuk ka ardhur nga burimet hebreje.

Prtej asaj periudhe vendimtare, dyqind e pesdhjet vitet e para pas paraqitjes s Islamit jan m t errtat n historin hebreje." Ai e kundrshton mendimin e zakonshm se "Arabia ishte vendlindje e prbashkt e semitve dhe se Izraeli nuk ishte tjetr, pos nj fis arab...(Kjo) nuk sht asgj, pos nj sr keqkuptimesh. Populli i Izraelit, aq sa ne mund ta njohim nga burimet m t hershme konkrete historike - q nga koha e Gjykatsve e kndej (rreth vitit 1200 p.e.re) - n trsi sht popull bujqsor." 30 Aq m tepr, ky vrojtim mund t jet m tepr prjashtues se sa prfshirs. Jeta n Arabi i kishte "krkesat e saja t paevitueshme", ndrsa hebrenjt e Arabis u bn pjestar t fiseve arabe, s paku nga jasht.31 Derisa n mnyr t knaqshme t paraqitet origjina racialo-sociale e hebrenjve t Arabis dhe masa e kontaktit t tyre me botn e jashtme hebreje, lidhjet e tyre me arabt vendas do t mbeten t errta, njsoj si edhe ndikimi i tyre mbi Islamin.32 Krishterimi, po ashtu, mjaft hert deprtoi n Arabi, por shum pak dihet pr rritjen dhe ndikimin e tij, prve se n rajonet m veriore. Pr shkak se Krishterimi nuk krkonte kurrfar prjashtimesh etnike, prbrja racore dhe sociale e t krishterve arab ishte m e shumllojshme se sa ajo e hebrenjve.33 Kishat krishtere u themeluan vetm atje ku kishte popullsi t przier arabe, greke dhe romake. N kundrshti me disa sugjerime t paradokohshme, nuk ka kurrfar dshmie se Krishterimi "kishte ndonj ndikim t thell mbi banort e Gadishullit Arab."34 Megjithat, prkundr dallimeve ideologjike dhe t sjelljes, misionart e krishter ishin t lir t predikojn n vendet publike. Aq m tepr, pa marr parasysh se far ishin ndasit e brendshme brenda grupeve t krishtere apo pa marr parasysh mospajtimet e tyre doktrinare me hebrenjt asokohe, duket se arabt vendas as nuk kan qen t przier n kundrshtit e tilla, e as nuk jan interesuar e shqetsuar nga ato. Marrdhniet e tyre me t krishtert dhe me hebrenjt, si duket kan mbetur t paprekura nga ndasit brenda atyre grupeve.35

C. Ngritja e Islamit Shumllojshmria religjioze e Arabis ka shkaktuar nj shumsi spekulimesh. Para Islamit, religjioni arab ishte ose

nominal (i pakonsiderueshm), ose formal, ose i bestytnishm. Paganizmi arab "e kishte humbur pozitn e tij gjat shekullit t gjasht t e.re.... Njerzit e gjetn veten t friksuar dhe t vetdijshm pr veprimet e tyre t liga."36 Ose, sipas nj vshtrimi tjetr, religjioni fisnor ishte vendimtar pr jetn n bashksi, ku zoti dhe kulti ishin shenja dalluese t identitetit, ndrsa braktisja e tyre barazohej me tradhtin. fardo q t jen interpretimet, nj gj duket e qart: sht e dukshme se religjioni ka luajtur nj rol t rndsishm n at mjedis.37 Pyetja q ka t bj me kt sht se a prfaqsonte Islami thjesht vetm mendjen beduine t projektuar n sfern e religjionit, apo ishte nj religjion, q u zhvillua n nj mjedis urban dhe mori mbi vete karakteristikat urbane. Sidoqoft, hulumtimet moderne kan treguar at q Gibb dhe t tjert e quajn mosqndrim t supozimit pr origjinn beduine t Islamit.38 Zhvillimi n shekullin e par t Islamit, sipas Gibbit: "e vrtetoi karakterin e Islamit si nj fe e fuqishme, e vetbesueshme dhe gjithprfshirse."

Q ktu rrjedh qndrimi i tij i paepur e madje edhe armiqsor ndaj do gjje q shtrihet jasht tij, mirpo edhe dshmia pr tolerancn e tij t gjer ndaj shumllojshmris brenda vet bashksis s tij, refuzimi pr t'i persekutuar ata t bashksive t tjera dhe dinjiteti, me t cilin i duronte astet e rnies. Megjithat, madje edhe m mahnitse nga vet shpejtsia e pushtimeve ishte karakteri i rregullt i tyre.39

sht pr t'u shnuar, e madje edhe pr kureshtje, se ekspeditat ushtarake t muslimanve arab shoqroheshin nga lirimi i menjhershm i energjive t tyre intelektuale; se asnjri nga kto shoqrues nuk e pengonte njri-tjetrin, dhe se q t dy ishin t nxitur nga ndjenja fetare e krijuar nga Islami. Si ka vrejtur Gibb: "Transformimi sht edhe m mahnits kur shikojm prapa n varfrin intelektuale t Medines s mjer njqind vjet m par, aq m tepr kur t kihet parasysh se ai transformim kryesisht ishte vepr e vet arabve, i ndrtuar mbi themelet e shtruara nga Muhammedi, i vetzhvilluar vetm me ca ndikime tejet t parndsishme nga jasht."40 Gjat shekujve IX dhe X, civilizimi islam arriti kulmin e vet t bashkveprimit midis elementeve materiale dhe shpirtrore. Dhe prap, si ndodh, deprtimi i mendimit grek provokoi nj konflikt, q me kalimin e viteve u rrit deri n di t hidhur.41 Sidoqoft, konflikti nuk rezultoi me amulli intelektuale, por me rikanalizimin e

vrshimit t energjive intelektuale. Kultura dhe shkollimi fetar prqafuan forma t tjera t veprimit dhe, me disa prshtatje t vogla, t njjtat i shndrruan n instrumente t veta. Konsiderohej se kultura religjioze n brendsin e saj siguron mundsi dhe nxitje t mjaftueshme pr krijimtari intelektuale. Krijimtaria e till prodhoi disa shkenca t reja dhe n mas t konsiderueshme i prmirsoi ato t vjetrat. Mirpo, shkenca kryesore e muslimanve ishte ligji.42 Ligji islam ishte vendimtar pr zhvillimin e shoqris muslimane, jo vetm pr shkak t shquarjes s tij intelektuale, por, para s gjithash, pr rolin e tij shoqror, moral dhe politik n dramn e historis islame:

Ligji islam ishte vepruesi m efektiv dhe me veprim m t gjer n modelimin e rendit shoqror dhe t jets bashkiake t popujve musliman.... Aq m tepr, Ligji islam i dha shprehje praktike krkess karakteristike t muslimanve pr unitet... (Dhe) sado q seriozisht t dobsohej fuqia politike dhe ushtarake e Perandoris s gjer, aq m tepr rritej autoriteti moral i ligjit, i cili e mbante godinn shoqrore t Islamit kompakte dhe t sigurt gjat t gjitha luhatjeve t fatit politik.43

Nga fundi i shekullit X, qe ndrtuar nj civilizim "madhshtor", "i mrekullueshm", "i pasur" dhe "energjik". I tri qe "mishrim i qart" i "madhshtis" shpirtrore, intelektuale dhe t prbotshme t Islamit. Q nga ajo koh, shteti gradualisht ndryshoi dhe gjithnj e m tepr u largua nga rruga e gjeneratave t mparshme; e rezultat i ksaj ishte integrimi politik dhe grindjet e brendshme. Mirpo, tatpjeta e fuqis politike t muslimanve nuk nnkuptonte edhe tatpjetn prkatse t forcave t shoqris islame. N t vrtet, m tepr duket se tatpjeta e s pars injektoi nj gjallri t re n kt t dytn.44

. Ligji islam Natyra e ligjit n Islam sht kuptuar n mnyra t ndryshme: a sht hyjnisht e shpallur, apo shoqrisht e bazuar? Pozitive apo mbinatyrore? E pandryshueshme apo adaptuese? Mosmarrveshjet si duket, rrjedhin nga prdorimi jokritik i dy koncepteve t dykuptimta sheri'at dhe fikh. Sheri'ati, nga dijetart musliman, zakonisht definohet si trup i "atyre institucioneve, t cilat All-llahu xhel-le shanuhu plotsisht, apo n thelb, i ka caktuar q ta udhheqin individin n marrdhnien e tij ndaj Zotit, ndaj vllait t tij

musliman, ndaj bashkatdhetarit t tij, dhe ndaj do gjje tjetr n univers."45 Ky kuptim, n drejtime t caktuara, mund t krahasohet me disa kuptime fillestare t konceptit perndimor pr "ligjin natyror." Sipas disa pikpamjeve klasike, ai sht baz pr gjykimin moral t veprimeve si t mira apo t kqija, dhe n kt mnyr ai mund t vij vetm nga Zoti.46 Termi fikh n prkthimin e fjalprfjalshm shnon inteligjencn apo dijen. Megjithat, teknikisht, ky sht emr q i sht dhn jurisprudencs n Islam. Ai nuk i prcakton ligjet parimore islame, q kan t bjn me rregullimin e t gjitha aspekteve t jets publike dhe private; por sht nj shkenc dytsore e atyre ligjeve. N gjuhn m t vjetr teologjike, kjo fjal "i aplikohet ushtrimit t pavarur t inteligjencs, vendimit t shtjeve ligjore nga ana e dikujt prmes gjykimit t tij personal n munges apo mosnjohje t traditave q kan t bjn me rastin e dhn."47 Edhe pse fikhu sht shkenc e sheri'atit dhe shpesh mund t prdoret si sinonim i tij,48 kto dy koncepte arsyes s muslimanit i sjellin ndr mend dy gjra analitikisht t ndryshme, por n t vrtet t ndrlidhura. Muslimant pa ngurrim flasin pr shkolla apo medhhebe t ndryshme t fikhut, por t njjtn ata nuk e thon edhe pr sheri'atin. Pr ta, sheri'ati sht nj sistem i gjithanshm i Ligjit, i cili sht me origjin hyjnore, n thelb sht fetar, ndrsa n fushveprim sht moral. Ai nuk e prjashton fikhun, por nuk sht edhe identik me t. Nga ana tjetr, fikhu sht produkt njerzor, prpjekje sistematike intelektuale pr interpretimin dhe zbatimin e parimeve t sheri'atit. N cilndo kategori, atribuesit e t dy koncepteve jan shum leht t dallueshm, s paku analitikisht. Hutimi paraqitet kur termi sheri'at prdoret n mnyr jokritike pr ta prcaktuar jo vetm Ligjin hyjnor n formn e tij t iltr parimore, por, po ashtu, edhe shkencat e tij plotsuese njerzore, duke prfshir ktu edhe fikhun. N kt kontekst t gjer sht e dukshme se termi sheri'at zakonisht prkthehet si "Ligji islam", duke nnkuptuar me kt edhe klauzolat e iltra parimore t ligjit, edhe shkencat e tij plotsuese t zbatuara. Rrjedhimisht, ata q pajtohen me origjinn hyjnore dhe esencn e pandryshueshme t Ligjit islam, duket se e gabojn t prgjithshmen me variantin, respektivisht, e shikojn tr sistemin ligjor t Islamit si identik me sheri'atin n kuptimin e tij t prpikt e t pastr. Ngjashm me kt, ata, t cilt pajtohen me bazn sociale dhe karakterin

njerzor t Ligjit islam, si duket tr sistemin e shohin si identik me nj pjes t tij, d.m.th. fikhun, i cili, folur me prpikri, sht njerzor dhe shoqrisht i bazuar. Nga ky konfuzion sigurisht se mund t largohet mjaft, nse mbahet n mend dallimi analitik ndrmjet sheri'atit dhe fikhut dhe, nse kihet parasysh se muslimant konsiderojn se Ligji islam i qarkon dy elementet themelore: hyjnoren, q n mnyr t qart sht urdhruar nga Zoti (xh.sh.) apo i Drguari i Tij dhe sht i emruar si sheri'at n kuptimin e prpikt t fjals; dhe njerzoren, q bazohet mbi sheri'atin dhe q synon interpretimin apo zbatimin e tij q sht emruar si fikh apo sheri'at i zbatuar. 49

D. Karakteristikat e prgjithshme t Ligjit islam

Ligji islam sht "evolucionar" nga aspekti se zhvillimi i tij i plot zgjati me shekuj dhe kaloi npr faza t ndryshme. Ai filloi me parimet e prgjithshme t shnuara n burimet themelore t Islamit, respektivisht, n Kur'an dhe n Sunnetin e Pejgamberit sal-l-all-llahu alejhi ve sel-lem (paqja dhe mshira e All-llahut qofshin mbi t!). N fillim, ai merrej me probleme t thjeshta e praktike t jets s prditshme, por me kalimin e kohs u b kompleks dhe prfshirs. Burimet e tij prfshijn nj sfer t gjer rrnjsh themelore, plotsuese dhe racionale, si do t tregoj kjo paraqitje e thjeshtsuar vijuese.50 Burimet themelore Kur'ani, fjala e shpallur e All-llahut (xh.sh.); Sunneti i Pejgamberit (s.a.v.s.), veprimet, fjalt e tij dhe autorizimi indirekt apo Sunneti takririjjeh. Burimet plotsuese Shpalljet e All-llahut (xh.sh.) para Pejgamberit (s.a.v.s.), pejgamberve dhe popujve t tjer; Marrveshja (Ixhmai) e As'habve t Pejgamberit (s.a.v.s.) apo juristve t kualifikuar; Gjykimi i ndriuar i nj As'habi t kualifikuar; Urfi, respektivisht, traditat, adetet, etj. Burimet racionale Analogjia (Kijas);

Paraplqimi (Istihsan); Interesi i prgjithshm (Masllaha); Mjetet apo shkaqet (Dehara'i); Nnkuptimi pr vazhdimsi (Istis'hab); T gjykuarit e pavarur dhe i strvitur (Ixhtihad). fardo q t jen nnkuptimet e kundrshtis pr origjinn fetare apo sociale t ligjit dhe t marrdhnies ndrmjet sistemit ligjor islam dhe sistemeve t tjera ligjore, disa tipare karakteristike t Ligjit islam jan t padyshimta. Me fjalt e Gibbsit, n Islam ligji dhe feja:

jan t pandashm... Ligji sht koncepti i jashtm i fes... Nga kjo rrjedhin dy pasoja t rndsishme si tipare veuese t ligjit n Islam... E para sht gjersia e fushs, t ciln ai e prfshin... E dyta sht fryma, nga e cila jan br gjykimet e tij... Prandaj, n prkufizimin e definicioneve t tij, aspekti etik sht suprem; dhe n asnj rast gjykimi ligjor nuk mund t vij n kundrshtim me t.51

Sipas kuptimit t Maines, ky sistem n trsi "sht nj sistem drejtsie ... Si edhe sistemet e tjera t drejtsis, ai i drejtohet vetdijes s individit dhe vepron personam... Ai dallohet nga sistemet e tjera t drejtsis me at se nuk knaqet q t ekzistoj pran ligjit origjinal, vendin e t cilit e z, por m tepr me shfuqizimin apo prthithjen e tij." N pajtim me elementin e prpikt ligjor, drejtsia mbetet, por n pajtim me Islamin "religjioni krkon q ajo (drejtsia) t przihet me mshirn apo madje, kur kemi t bjm me marrdhnien ndrmjet njeriut me njeriun, t zvendsohet nga mshira."52 Aq m tepr, nj rregull fundamental n Ligjin islam sht parimi i "liris" apo i "lejueshmris" (ibaha), q do t thot, do gj n thelb sht e ligjshme (e lejueshme), po qe se n mnyr t qart nuk sht prcaktuar ndryshe. Ligji islam, si edhe sistemet e tjera ligjore, pranon se jeta shoqrore do t ishte e paprfytyrueshme n munges t disa rregullave specifike. Mirpo, dhe me siguri pr dallim nga ato, ai e zgjeron zbatimin e vet edhe mbi sjelljet e hapura dhe t fshehura, mbi veprimet e dukshme dhe ndjenjat dhe mendimet m t thella t njeriut. sht e vrtet se aspektet e tilla t fshehta t sjelljes nuk hyjn n sfern e ligjit formal; mirpo kjo ndoshta sht ajo ku udhzimet moralo-fetare bhen m se kuptimplota. Nj akt nuk sht vetm ligjor apo kundrligjor, formalisht etik apo joetik, (nga pikpamja e

sjelljes) fizik apo mendor; ai, mbi t gjitha t tjerat, sht nj ndrlikim q sht tejet pasojlns dhe juridikisht i matur nga nj shkall mjaft e ndijshme. Kshtu, nj veprim n Ligjin islam mund t klasifikohet n njrn nga pes kategorit themelore: vaxhib (i obligueshm); mustehab (i preferueshm); mubah (i lejueshm); mekruh (i qortueshm, i paplqyeshm); dhe haram (i ndalueshm). Natyrisht, ekzistojn edhe klasifikime dhe shkall m t imta si dhe shkall t ndrmjetme midis tyre.53 N baz t ksaj perspektive, veprimi njerzor sht tejet pasojlns n kuptimin e drejtprdrejt ligjor, moral e religjioz. Veprimi n Ligjin islam, po qe se sht juridikisht i zbulueshm, sht i shprblyeshm apo i dnueshm ktu dhe tash (n kt bot), e nse nuk sht, ather n amshim (n botn tjetr). Kjo sht pjes e prkufizimit t situats nga ana e vepruesit, prcaktim ky, i cili konceptin pr All-llahun (xh.sh.) e merr si element themelor pr tr situatn e veprimit. Po ashtu pjes e prcaktimit t situats sht edhe ajo se normat e parashtruara nga Ligji islam jan br pr mirqenien e njeriut ktu si edhe n amshim.54 Ajo q e fuqizoi kt sistem t prbr dhe shumdimensional me siguri sht kombinimi i pes faktorve. Faktori i par sht besimi n sovranitetin absolut t All-llahut (xh.sh.) dhe n vllazrin e muslimanve. I dyti sht prpjekja karakteristike pr t'u mbajtur fort pr mnyrat e vjetra dhe t sprovuara mir dhe shkrirja e situatave t reja n to - qndrueshmria e zbutur me fleksibilitet. I treti sht zbatimi i ligjit vetm mbi t zotuarit, respektivisht mbi muslimant, n t konceptuarin e t cilve do gj vjen nga All-llahu (xh.sh.) dhe do gj Atij do t'i kthehet. I katrti sht pavarsia e juristve n formulimet dhe vendimet e tyre. S fundi, kemi edhe konceptin e ligjit si nj forc e gjithanshme, e bashkuar dhe bashkuese.55 Pr ta kuptuar dhe shpjeguar kt sistem, sht e domosdoshme t kuptohet natyra plotsuese e elementeve t tij fetare, morale dhe ligjore. T shqyrtuarit e Ligjit islam vetm nga pikpamja ligjore, morale apo fetare, me siguri sht m tepr orientues se sa ndihmues. Madje nse n shqyrtim merren edhe legaliteti dhe morali, por lihet anash feja, kjo do t paraqitte m tepr mangsi se sa prfshirje, e deri diku do t ishte njsoj orientuese. Ajo q, si duket, mungon n pikpamjet e shum kritikve, sht vlersimi adekuat i komponents fetare, qllimi i s cils sht t'i

integroj dhe t'i rigjallroj elementet etike dhe ligjore, dhe thirrja e s cils pr vepruesin, ose edhe ndikimi i saj mbi t, mund t jet m i madh se ai i kodeve formale t ligjit dhe t etiks.56 N cilndo shkall qoft, tipari m karakteristik i Ligjit islam mund t formulohet me sugjerimin vijues: derisa Ligji islam prpiqet ta "moralizoj" veprimin ligjor dhe formalitetet duke i vendosur ato n kontekst t moralit dhe t fes, ai prkujdeset ta dekurajoj formalizimin apo "ritualizimin" e udhzimeve morale dhe fetare. Kjo mund t ndrlidhet me caktimin (emrtimin) e kontrollit shoqror si prfundimisht moral. Fakti se Ligji islam i mban elementet fetare, morale dhe ligjore si t pandashme, mund t na sjell ndrmend se n konceptin islam t shoqris, mekanizmat e kontrollit shoqror jan njsoj t pandashm. Sjellja njerzore sht aq e ndrlikuar saq pr ta kontrolluar n nj mnyr t gjithanshme, duhet t ekzistoj nj sintez integruese e fes, moralit dhe ligjit. Kjo tendenc e Islamit, po ashtu mund t na jap iden se sistemi ligjor i shoqris prcaktohet nga qllimet e asaj shoqrie dhe, n kthim, i prcakton ato. Pr shkak t prfshirjes s shoqris muslimane n kt bot dhe prkujdesjen e saj pr botn e ardhshme, Ligji islam sht formuluar me nj vizion pr bashkimin e fryms fetare, strukturs morale dhe t zbatueshmris s prbotshme n nj sistem. Thn shkurt, ligji shquhet nga shumsia e burimeve t tij, nga sferat e gjera t "sjelljes", t cilat ai i mbulon si dhe nga shkalla e parimeve fetare, morale dhe ligjore t veprimit, t cilat ai i prmban. Ai i prcakton njeriut nj prgjegjsi m t madhe, ndrsa veprimit m tepr pasoja, se q ndoshta mund t gjenden n sistemet e tjera t krahasueshme t ligjit dhe t sjelljes. Ai shtron para njeriut caqe prtej sensit t tij t atypratyshm t kohs dhe hapsirs, duke e konceptuar Zotin si nj pjes integrale t do situate t veprimit.

II THEMELET DHE KUFIJT E FAMILJES

A. Prkufizimi dhe bazat e familjesB. Format e familjes n IslamC. Pozitat n familje. Parimi i identitetitD. Forma tradicionale e familjes muslimaneDH. Forma poligjinikeE. A sht familja njsi religjioze?. Prjetsimi i familjesF. Bashkjetesa me t robruarat

IITHEMELET DHE KUFIJT E FAMILJES

A. Prkufizimi dhe bazat e familjes Vrejtja q tash do t prmendet sht br para m shum se dy dekadash dhe ende sht e vrtet, e kjo sht se termi familje, kur prdoret vetm si i till, sht i dykuptimt. Laiku, e madje edhe shkenctari shoqror, at ia bashkangjet grupeve t ndryshme shoqrore, t cilat prve ngjashmrive funksionale, shfaqin pika t rndsishme dallimi.1 Shum klasifikime dhe tipologji jan sugjeruar me qllim t sqarimit t ktij termi. E megjithat, s paku n disa instanca, ato kan prodhuar m tepr huti se sa qartsi.2 Nj pjes e problemit, si duket, sht prkimi i paevitueshm i kufijve t farefisnis dhe t familjes, si dhe vshtirsia karakteristike pr trheqjen e nj vije prgjithsisht t pranuar t demarkacionit. Pr ta evituar kt huti, do t'ju propozojm nj prkufizim veprues t familjes, ashtu si do t prdoret ky term n kontekstin islam. Kshtu i prkufizuar, termi familje do t prdoret pr t emrtuar nj lloj t veant t strukturs, parimet e s cils jan t lidhur me njri-tjetrin prmes lidhjeve t gjakut dhe marrdhnieve bashkshortore,3 dhe lidhshmria e t cilve sht e nj natyre t atill, sa t krkoj "krkesa t ndrsjella", q jan t prcaktuara nga Feja, t prforcuara nga Ligji, dhe t sendrtuara nga individi.4 sht e qart se ky prkufizim sht vendosur mbi krkesat e ndrsjella q rrjedhin nga antarsia n nj struktur t till. Antarsia mund t atribuohet si rezultat i lidhjeve t natyrshme t gjakut, ose t fitohet prmes martess, ose madje edhe t atribuohet dhe t fitohet nse njsia e antarsis prmban m tepr se nj ift bashkshortor. T drejtat dhe obligimet familjare nuk prcaktohen vetm prmes lidhjeve t gjakut apo vetm prmes marrdhnieve martesore; kto dy kritere nuk jan as reciprokisht

prjashtues e as domosdo plotsues. Prandaj, piknisja jon nuk sht se cili nga kto dy lloje marrdhniesh e prjashton apo e zvendson tjetrin, por m tepr ajo se far t drejtash dhe obligimesh prfshin cilido nga kto lloje. Ne duhet t'i analizojm ndrlikimet fetaro-sociale t shkallve t dhna t marrdhnieve, pasi q do marrdhnie nuk sht pasojlnse n kta terma dhe pasi q marrdhniet q kan pasoja nuk jan domosdo t njjta n do aspekt.

B. Format e familjes n Islam Prkufizimi yn i familjes nuk ka t bj me faktorin e banimit, pr shkak se antart e familjes mund t zn apo edhe t mos zn vendin e njjt t banimit. Sa u prket krkesave t tyre t ndrsjella, nuk luan ndonj rol t madh ajo se si dhe ku banojn ata. Vendbanimi mund t ndahet nga t gjith antart, ose ata mund t jen t ndar dhe t pavarur. Ky fakt, ndr t tjerat, e bn t pamundur zbatimin e prer t konceptit sociologjik t familjes brthamore, ku uniteti i vendbanimit sht njra nga karakteristikat themelore n strukturn familjare n Islam.5 Por nga kjo nuk duhet domosdo t vijoj se, pasi q familja n Islam nuk sht trsisht e tipit brthamor, ajo duhet t jet e "zgjeruar" ose "poligamike".6 E as gjersia as "poligjinia" nuk sht parakusht apo domosdoshmri pr themelimin e familjes n Islam. Familja muslimane mund t jet e zgjeruar, poligjinike, edhe e zgjeruar edhe poligjinike, apo si asnjra prej tyre. N Islam nuk ka kurrfar kushtzimi q familja t jet e njrit apo e tjetrit lloj, njsoj si nuk ka kurrfar kushtzimi n favor t, apo kundr llojit brthamor t familjes. Forma e organizimit sht nj shtje e hapur, prkundr krkesave t ndrsjella t antarsis. Krkesat e tilla mbeten, pa marr parasysh se far forme mund t marr familja. Natyra dhe shtjellimi i ksaj do t bhen m t qarta gjat diskutimit t mtejm.

C. Pozitat n familje Pozitat sociale7 q e formojn familjen muslimane, si e prkufizuam ktu, prfshijn, n rend t par, ato t vetes, bashkshort(it)es, paraardhsve dhe pasardhsve t

drejtprdrejt (prindrit dhe fmijt - U.P.). Sa u prket krkesave t ndrsjella t bartsve t ktyre pozitave, ndr interpretuesit e Ligjit islam ekziston pajtim i prgjithshm. Pr shkak t lehtsimit konceptual, kto pozita mund t'i quajm si "parsore", respektivisht, prbrs t drejtprdrejt t familjes. Kto pozita nuk jan medoemos gjithmon t ndrvarura apo reciprokisht plotsuese; disa nga ato mund t ekzistojn pavarsisht nga t tjerat. Pr shembull, vetja mund t ket bashkshorte, por jo edhe paraardhs apo pasardhs, ose mund t'i ket kta, por jo edhe bashkshorten. Megjithat, mund t ket edhe pozita t tjera, bartsit e t cilave prbjn kategori plotsuese, si jan agnatt*, kognatt** dhe kushrinjt e prbrijshm. Mirpo, pikpamjet juridike pr pjesmarrjen e sakt t ktyre pozitave, nuk jan unanime.8 Kto pozita mund t emrohen si "suplementare". Edhe pozitat parsore edhe ato suplementare e formojn sistemin e plot t familjes muslimane, ashtu si do t trajtohet ktu. Dallimi themelor ndrmjet ktyre kategorive parsore dhe suplementare sht se krkesat e ndrsjella t kategoris s par jan, n trsi, t qarta dhe t prcaktuara, pr dallim nga ato t kategoris s dyt, ku ndryshimi i mendimit shpesh sht mjaft i dukshm. Megjithat, ky dallim nuk do t thot se nuk ekzistojn disa nntekste ndrkategorike. Antart e t dy kategorive ndajn krkesa t caktuara t ndrsjella. Disa nga kto ndoshta nuk do t formulohen n mnyr t prpikt, apo trsisht t institucionalizohen; por, prapseprap, ato n mnyr t prgjithshme jan t prcaktuara nga feja. T drejtat dhe obligimet e familjes nuk jan shtje private familjare, q nuk kan rndsi pr pjesn tjetr t shoqris. sht e vrtet se ato jan t prcaktuara pr antart e familjes, t cilt kan t drejt t'i rregullojn ato privatisht. Mirpo, nse gjendja del jasht kontrollit, feja e urdhron shoqrin, t prfaqsuar nga autoritete t caktuara si dhe nga individ t ndrgjegjshm q t ndrmarr fardo veprimesh t nevojshme pr prmbushjen e ligjit, me qllim t sigurimit t barazis dhe t harmonis.9 Ky sht nj rezultat i natyrshm i faktit se krkesat e ndrsjella t antarve t familjes nuk jan themeluar vetm nga marrdhniet familjare, por po ashtu edhe nga antarsia n sistemin m t gjer shoqror, i cili rrjedh nga vllazria e prbashkt fetare. Kjo vllazri i ka implikimet e veta. Ajo sht e konceptuar n at mnyr, q t'i prforcoj lidhjet

familjare, t'i plotsoj ato, apo ta pengoj shprdorimin e tyre.10 Pr shembull, edhe nse pozita ndrfamiljare e nj personi sht e shkalls s dyt apo t tret, prapseprap ekziston nj mas e caktuar e prgjegjsis s ndrsjell ndrmjet tij dhe antarve t tjer. Natyrisht, kjo prgjegjsi nuk sht e njjt si ajo q sht n veprim ndrmjet kushrinjve t par. Aq m tepr, ajo sht e prcaktuar nga feja, edhe pse natyra e saj formalisht nuk sht e prcaktuar nga rregullat e ligjit. Kur lidhjet familjare jan t largta apo t rastsishme, pritet q kufijt fetar n mnyr normative ta prforcojn marrdhnien dhe ta sigurojn prgjegjsin.11 Nga ana tjetr, nse lidhjet familjare n ndonj drejtim t caktuar jan shum t forta, pr shembull si ndrmjet prindit dhe nj fmije t veant, feja ndalon shfrytzimin e ktij lloji t intimitetit, n cilndo mnyr q do t'i cenonte t drejtat apo obligimet e antarve t tjer. Do t thot, nj person nuk duhet t bj dallim n mes t t varurve t vet, edhe po qe se n mnyr emocionale m shum sht i lidhur pr dik se sa pr t tjert. Nuk lejohet madje as q ai t bj testamentin (vasijetin) n favor t ndonj trashgimtari potencial, e n llogari t trashgimtarve t tjer t mundshm, apo pa plqimin e tyre. As q ka ai t drejt q t lejoj q ndonj lidhje apo interes jashtfamiljar, apo madje edhe tjetrsimi brendafamiljar, t ndikojn q ai t'i keqtrajtoj antart e familjes s vet. Kshtu, ai nuk guxon t'i lr dika ndonj t huaji, q s'sht trashgimtar, m tepr se nj pjes e caktuar e prons s tij, respektivisht nj t trets, pa plqimin e trashgimtarve t mundshm, q me kt lloj t dhnies mos t'i cenoj t drejtat e tyre.12 Ky problem do t shqyrtohet m von. Ajo q duhet theksuar n kt pik sht se t drejtat dhe obligimet familjare nuk jan t prcaktuara vetm nga ndjenjat familjare, e as q varen vetm nga mbarshtrimi dhe ndjenjat e palve pjesmarrse. T drejtat dhe obligimet q ndahen nga antart e familjes kan t bjn me identitetin linjor dhe mirmbajtjen, trashgimin dhe trheqjen, shoqrizimin e t rinjve dhe sigurin e t moshuarve, dhe prpjekjet m t mdha pr sigurimin e vazhdimsis dhe mirqenies s familjes. Kto aspekte t strukturs familjare do t shqyrtohen n disa detaje pak m von n kt shqyrtim. Mirpo, disa pika meritojn vmendje ktu.

. Parimi i identitetit Nj ajet Kur'anor thot se do individ, prejardhja e t cilit dihet, duhet identifikuar n mnyr adekuate. Ai duhet ta ruaj identitetin e vet t vrtet dhe askush nuk guxon t'ia mohoj at. Edhe pse ai ka t drejt natyrore pr prejardhje dhe pozit sociale, po ashtu sht obligim i tij q veten ta identifikoj sipas prejardhjes s tij t vrtet, ndrsa prgjegjsi e t gjithve rreth tij sht q t'i ndihmojn n kt shtje. Sipas Kur'anit, kjo sht m e drejt para Zotit. Nse prejardhja e tij nuk sht e ditur, ai individ duhet t identifikohet si vlla apo shok i bashkfetarve t tij musliman.13 Kjo mjafton q atij t'i jepet identiteti i nevojshm dhe t'i sigurohet vendi legjitim n shoqri. Kjo shtje ka disa implikime interesante, veanrisht prkitazi me prfshirjen n familje dhe prjashtimin nga antarsia familjare. N koht paraislame nuk ishte di e rrall dukuria q grupet farefisnore t'i mohojn antart e tyre burimor dhe n vendin e tyre t pranojn t huaj. Po ashtu ishte e zakonshme t adoptohen t huajt dhe atyre t'u jepej identiteti i prejardhjes s adoptuesve, s bashku me tr at q kjo trhiqte me vete. Mirpo, Islami i anuloi kto praktika dhe insistoi q do individi t'i prshkruhet identiteti i tij i vrtet.14 Struktura fisnore n Arabin paraislame ishte aq e gjer saq, prve fisnorve gjakpastr, prfshinte edhe nj numr t madh t atyre, q Smith i quan "klient". Kta prbheshin nga tri nnklasa: "(a) robrit e liruar, (b) refugjatt e prjashtuar nga fisi i tyre, (dhe) (c) grupet, si hebrenjt n Medine, jo aq t fort q t mund t qndrojn vet." T liruarit shpesh adoptoheshin nga pronart e tyre dhe, pr shkaqe krejtsisht praktike, konsideroheshin si antar t fisit t pronarit. Nuk kishte kurrfar dallimi t dukshm ndrmjet bijve "natyror" dhe t adoptuar t fisit; ata merrnin pjes n t ardhurat dhe n borxhet. Ngjashm me kt, edhe refugjatt shpesh adoptoheshin nga fisi i mbrojtsit t tyre. Aleatt e prbetuar, s paku n Medine, kishin t drejt t'i trashgojn mbrojtsit e tyre dhe t pranonin nj t gjashtn e prons. Nga ana tjetr, fisi apo klani adoptues kishte t drejt ta trashgonte pasurin e antarve t adoptuar. Si rezultat i ksaj, personat q

posedonin mjete shpeshher ftoheshin t vendosin aleanca betimi me grupet e tjera edhe prkundr asaj se t ftuarit shikoheshin sikur t ishin t statusit t ult. Megjithat, n disa raste ndodhte q t paraqitet nj opozit e pavrejtur nga trashgimtart e ardhshm ndaj adoptimeve dhe aleancave t tilla.15 Implikimet e ktyre veprimeve me siguri kan qen me pasoja t shumta. Fitohet prshtypja se shpalljet e tilla pr adoptim dhe aleanc nuk kan qen, dhe sigurisht nuk kan mundur t jen, gjithmon reciprokisht detyruese dhe njsoj siguruese. E po ashtu, bhet e qart se ato nuk kan qen n harmoni me lidhjet e natyrshme familjare dhe me krkesat, t cilat ato jo vetm q nuk i plotsonin, por q i rivalizonin e madje disa her edhe i zvendsonin. N rrethana t tilla, lojaliteti i ndar, konflikti i roleve dhe integrimi i "familjes" jan t paevitueshm. Njsia "fisnore" mund t'i mohonte antart pa kurrfar frike nga pasojat, e duke e ditur se "zvendsimet" mund t kryheshin leht prmes adoptimit dhe aleancave prbetuese. Dhe e kundrta, nj person mund ta kundrshtonte, ta braktiste, apo ta mohonte fisin e vet t gjakut dhe, sipas dshirs, t'u bashkangjitej t tjerve ku do t ishte i mirseardhur, e sidomos po qe se ai person do t ishte ndonj lufttar i guximshm apo njeri me pasuri. do sistem social q vepron nn kto kushte do t ishte i pasigurt dhe jostabil. Me paraqitjen e Islamit, u themelua nj lloj i ri i vllazris fetare, me qllim q t'i tejkaloj t gjitha llojet e tjera t lidhjeve, madje edhe ato t gjakut dhe martesoret, po qe se ato do t vinin n kundrshtim me t (krahaso: Kur'ani, 9:24; 49:10; 64:15). E bazuar n fe, e drejtuar kah nj qenie e amshueshme supreme, dhe e prqndruar rreth udhheqjes s nj njeriu, Muhammedit (s.a.v.s.), vllazria e re kishte t paktn nj potencial sigurie, qndrueshmrie dhe "universaliteti". Ajo vllazri qart nuk e mohonte individin apo zvendsonte personalitetin e tij, pr shkak se brenda vllazris do individ mbetej prgjegjs pr veprimet e veta dhe prmes saj pritej q ai t prpiqej pr vetnjohjen. N kt mnyr prgjegjsia dhe personaliteti individual u plotsuan, ndrsa nuk u rrezikuan apo zvendsuan nga rendi i ri shoqror, pr shkak se individualiteti, sipas Kur'anit, nuk sht as i reduktueshm e as i transferueshm (krahaso, p.sh., 41:46; 53:38-41). Mirpo, Islami u ballafaqua me opozita t t gjitha llojeve. Vllazria e re hasi n rezistenc dhe rivalitet, ndrsa n vitet e saja formuese, femohimi nuk

ishte i panjohur. Nj numr i madh, si grupe ashtu edhe individ, e braktisn fen e tyre t re dhe iu bashkangjitn kundrshtarve. Mund t thuhet se veprimet paraislame t adoptimit dhe t aleancs s prbetuar i siguruan femohuesit me njfar mbrojtjeje apo madje edhe e inkurajuan kundrshtimin.16 Po qe se vazhdonte praktika paraislame e adoptimit, pasojat shoqruese si: lojaliteti i prar, identiteti i pasigurt, tjetrsimi farefisnor apo ndrprerja e atyre lidhjeve, si edhe mbrojtja e femohuesve, me siguri do ta rrnonin sistemin e ri social dhe vet fen mbi t ciln ai sistem u ndrtua. Eliminimi i lidhjeve rivalizuese apo minimizimi i rreziqeve t jashtme, ruajtja e rendit t ri social si dhe mbshtetja e tij mbi themele t shndosha e t qndrueshme, me siguri qen arsyet pr shkak t t cilave Islami e anuloi praktikn e adoptimit. Faktort social t parashtruar ktu duket se sigurojn nj lloj shpjegimi q zakonisht e krkon, dhe pa vshtirsi e pranon, shkenca sociale. Por, megjithat, ka pasur edhe nj shpjegim tjetr "psiko-fiziologjik" pr anulimin e adoptimit n Islam. Ky shpjegim sht shnuar n disa autobiografi t Muhammedit (s.a.v.s.), dhe sht "fryr" nga disa autor. Para se t martohej me Muhammedin, e shoqja e tij e par kishte nj rob, Zejd Ibn Harith, t cilin e liroi dhe e adoptoi n mnyrn tradicionale. Robi i liruar u b fmij i adoptuar i ktij ifti bashkshortor dhe n mesin e t gjithve njihej si Zejd Ibn (biri i) Muhammed. Pr ta siguruar at me dik nga familja e vet, Muhammedi dshironte q kushrira e tij, Zejneb Bint Xhahsh, t martohet me Zejdin. Ajo refuzoi, dhe s bashku me vllan e saj protestoi kundr krkess, me siguri pr shkak se i liruari nuk i prmbushte standardet e s0aj dhe nuk i prkiste klass s saj, apo pr shkak se ajo kishte qllime ambicioze. Mirpo, ather u shpall ajeti (Kur'an, 33:36), i cili n mnyr t nnkuptueshme iu drejtohej Zejnebes dhe vllait t saj, e q atyre u urdhronte bindje ndaj urdhrave t Zotit dhe t Pejgamberit t Tij. Zejnebja m n fund u martua me Zejdin, mirpo vitet e tyre martesore nuk ishin t lumtura. Kurdo q Zejdi ankohej pr mosprfilljen e tij nga ana e gruas s vet apo kur krkonte t shkurorzohet nga ajo, Muhammedi (s.a.v.s.) e nxiste at q ta ruaj gruan dhe t ket ndrmend Zotin. Megjithat, nj dit Muhammedi (s.a.v.s.) krkoi Zejdin, i cili nuk qe n shtpi, dhe u pranua nga Zejnebja. Thuhet se ajo i sht dukur aq trheqse, apo romantikisht e parezistueshme, saq Muhammedi (s.a.v.s.) aty pr aty sht dashuruar n

t. Ai pas ksaj e shkurorzoi birin e tij t adoptuar, Zejdin, dhe kur ajo qe shkurorzuar, at e mori pr grua. Pr t'ju prgjigjur apo pr t'i parandaluar akuzat pr incest (gjaktrazim) me martesn e gruas s shkurorzuar t birit t tij t adoptuar, Muhammedit (s.a.v.s.) iu shpalln ajetet Kur'anore, q shpallnin abrogimin e adoptimit dhe q lejonin martesn me grat e shkurorzuara t bijve t adoptuar. Ky rrfim sht ngacmues, shqetsues dhe tepr i dyshimt, e marr n prgjithsi krejtsisht i pabesueshm. sht ngacmues, pr shkak se ka nxitur shum akuza kritike dhe komente nga autort perndimor, si dhe kundrakuza e komente nga autort musliman. sht shqetsues pr shkak se nj numr i madh i dijetarve kan punuar palodhshm pr t ngritur nj rast gjyqsor pr apo kundr personalitetit t Muhammedit (s.a.v.s.), vetm q ta ngatrrojn t vrtetn me legjendn (me ose pa qllim), ose ta zgjidhin njrn nga tjetra. Ai sht madje edhe m shqetsues pr shkenctarin social, i cili dshiron t zgjedh n mes shpjegimit sociologjik dhe atij psiko-fiziologjik. Zgjedhja e t parit sht m afr normave t shkencs sociale dhe zakonisht premton potencial m t madh shpjegues. Mirpo, n kt rast t veant, mund t'i zemroj studiuesit tradicional t Islamit, t cilt e kan pr zakon q do gj q i prket Islamit ta shohin si hyjnore, mbishoqrore, dhe mbi do kritik; e po ashtu mund t'i zemroj edhe ata, t cilt kan prirje q ndrtuesit e sistemit Islam t'i shikojn si shtrembrues t pandjenj shoqror, ndrsa vet sistemin si gabim t shkujdesur. Vet rrfimi mund t jet pjesrisht apokrif (joautentik) pasi nuk sht shnuar n burimet e hershme. Kur'ani shnon vetm faktet thelbsore. Ai tregon pr kundrshtimin e Zejnebes pr t'u martuar me Zejdin, dhe pr jetn e tendosur familjare t ktij ifti. N kt version, Muhammedi (s.a.v.s.) krkon nga Zejdi q ta mbaj t shoqen dhe t prkujtoj All-llahun (xh.sh.) - nj kshillim i motivuar nga frika e Muhammedit (s.a.v.s.) pr reagimin e pritur t njerzve pr prishjen e martess, t ciln ai vet e inkurajonte (nxiste). N mnyr kuptimplote, Kur'ani e kritikon motivin e Pejgamberit (s.a.v.s.) dhe e prkujton at q t'i friksohet paknaqsis s Zotit e jo asaj t njerzve. Rrfimi Kur'anor prfundon me shkurorzimin e Zejdit nga Zejnebja dhe me rimartesn e saj ligjore me Muhammedin (s.a.v.s.). Vzhguesit, t cilt e shqyrtojn kt rrfim n kontekstin e tij social, e shohin at si t pabesueshm dhe sugjerojn, sipas Wattit, se ai "duhet

marr me rezerv". Rrfimi prmban shum elemente, q nuk jan n prputhje me rrethanat e verifikuara m mir: mnyra e jets s Muhammedit (s.a.v.s.), karakteri dhe thirrja e tij, roli i tij n bashksi dhe mosha n at koh, marrdhniet e vazhdueshme t tij me Zejneben dhe Zejdin, para si edhe pas martess s tyre t pasuksesshme; mosha e shkuar e Zejnebes; institucionalizimi i gjat i adoptimit; dhe s fundi, ndijshmria e Muhammedit (s.a.v.s.) ndaj kritikave t bashkkohasve t tij - t gjitha kto konsiderata hedhin dyshim mbi rrfimin e goditjes pasionuese t dashuris. Edhe po qe se e lm anash kredibilitetin apo jokredibilitetin e vet rrfimit, s'ka t ngjar q nj institucion i lasht dhe q ka zgjatur shum, si adoptimi, t mund t anulohej pr motive t tilla t prkohshme personale.17 shtja e ruajtjes s identitetit t vrtet duket disi m e prmbledhur kur flasim pr pozitn e gruas s martuar n Islam. Prderisa ajo fiton nj identitet t ri martesor dhe mund t quhet gruaja e filanit, ajo ende e ruan identitetin e saj t prejardhjes. Ktu nuk ka kurrfar difuzioni t identitetit; njri nuk i nnshtrohet e as nuk absorbohet nga tjetri. Secili prej tyre krkon t drejta dhe obligime t caktuara, dhe q t dy qndrojn pavarsisht nga njri-tjetri. Ky sht rasti n mbar botn muslimane. Ky dualitet i identitetit pr gruan e martuar ka vazhduar nn Islamin me siguri pr shkak se nuk jan praktikuar kurrfar alternativash t tjera, t mundshme apo t dshirueshme. Po ashtu, kjo shtje ka mundur t adoptohet pr ta shnuar vazhdimsin, s paku t pjesrishme, t pozitave paramartesore, pasi q edhe burri edhe gruaja kan t drejta dhe obligime t caktuara fisnore, t cilat fundamentalisht nuk jan prekur me martesn e tyre; martesa nuk i pengon plotsisht prgjegjsit dhe t drejtat ndaj farefisit t tyre t gjakut. E nse ifti bashkshortor dhe farefisi i tyre, n realitet dhe fetarisht, jan gjithashtu t lidhur me njri-tjetrin, do t ishte e prshtatshme q kjo marrdhnie e gjakut t simbolizohet me ndonj simbol t prbashkt t jashtm. Emri i prbashkt i derivuar nga prejardhja e prbashkt me siguri sht manifestimi m i afrt simbolik i ktij lloji marrdhniesh. Aq m tepr, ekzistojn gjasa q, pr dallim nga absorbimi i njrit identitet nga ana e tjetrit, dallimi, madje edhe pas martess, sht m n prputhje dhe e bn t mundshm forcimin e lidhjeve brendafamiljare, si jan lidhjet ndrmjet familjes s orientimit, familjes s lindjes dhe farefisit nga martesa.

Prkufizimi i familjes muslimane me gjuhn e lidhjeve t gjakut dhe t marrdhnies bashkshortore, si dhe mbi baza t krkesave t ndrsjella q i shoqrojn ato, i prjashton disa kategori individsh, t cilt kan qen t prfshir n strukturn familjare dhe n at farefisnore t kohve paraislame.18 Nn Islamin, klientt apo mewalit, robrit, personat e adoptuar dhe grupet e ngjashme nuk kan qen m antar t pavarur t asnj njsie familjare apo farefisnore, prve t tyres. Kjo nuk e mohon at se ata kan qen "t lidhur" pr ndonj familje t veant apo kan formuar "familje sekondare" brenda nj familjeje t till.19 Ky mund t jet nj ilustrim plotsues i parimit t identitetit, ashtu si sht parafytyruar nga Islami. Ky ishte shkaku prse Islami e anuloi ushtrimin arbitrar t fuqis nga kryefamiljart dhe kshillat fisnore, t cilt tradicionalisht kishin lirin t pranojn apo t largojn cilindo t dshironin. Nga ana tjetr, parimi islam prkujdesej q ta zvogloj ngasjen e individit q t falsifikoj identitetin e vet apo ngatrresat q rrjedhin nga ai. Ai ndaloi paqndrueshmrit e tilla t identitetit dhe t bashkimit, me siguri pr shkak se ato s paku ishin ndihmues potencial pr reperkusione serioze sociale dhe psikologjike. Aq m tepr, kufizimi i pozitave familjare vetm n farefisin aktual t gjakut dhe n partnert bashkshortor, ndoshta sht parafytyruar si nj manifestim i rendit t ri t shoqris; nj rend ky, i cili i mishronte pozitat e themeluara qart dhe implikimet e prcaktuara qart.20 Mund t vrehet se ekziston nj lidhje ndrmjet faktit se arabt ishin fanatikisht krenar dhe vetmburrs pr prejardhjen e tyre, si pr at t vrtetn, ashtu edhe pr at fiktiven, dhe faktit se Islami insistonte fuqishm n prtrirjen e identitetit t vrtet t prejardhjes pr do individ, pa dallim se a konsiderohej ai si identitet fisnik nga standardet e kohs. Me nj insistim t till, Islami me siguri parashihte ta zbus mburrjen e arabve t asaj kohe me modesti dhe ta vulos mbi ta parimin Kur'anor se fisnikria e iltr nuk ka t bj me prejardhjen, por me devotshmrin dhe veprat e mira. Megjithat, logjikisht mund t paraqitet propozimi i kundrt. Mund t shtrohet shtja se, duke e marr kt qndrim mbi identitetin e prejardhjes, Islami n t vrtet u ka br lshime arabve t asaj kohe, sht thirrur n ndjenjn e tyre t tepruar t mburrjes, i ka prforcuar dispozitat e tyre

farefisnore pr t mtuar prejardhjen e vrtet apo t deklaruar fisnike, dhe ka siguruar pr ta legjitimitetin e vazhdueshm t prejardhjes s till. Pr m tepr, ky propozim logjik mund t prkrahet nga fakti se arabt e kishin pr zakon t'i shikojn me prbuzje joarabt si dhe njri-tjetrin. Madje edhe pas paraqitjes s Islamit, jo t gjith nga ata ishin t aft apo t prgatitur q ta lirojn veten plotsisht nga paragjykimet e tyre t mparshme etnike apo fisnore, si kriter i shtresimit dhe i standardit t fisnikris. Kshtu q ata n trsi as q kan mundur ta prjetsojn apo ta prmbushin parimin e barabarsis s prejardhjes. Sidoqoft, disa konsiderata themelore mund ta bjn kt propozim t vshtir pr t'u mbrojtur me sukses. Si e para, nuk ka kurrfar pohimi t vlefshm se udhzimi normativ pr barazin prejardhje para Zotit ka qen plotsisht identik me botkuptimin etik t arabve, apo se n mnyr konstante ka qen n prputhje me sjelljen e tyre aktuale. E dyta, nuk ka kurrfar arsye t veant pr t supozuar se nj udhzim apo urdhr i till do t'u plqente atyre, apo se ato sakaq do t'i braktisnin traditat e tyre t ushqyera n favor t nj normative t barazis mes origjins m t ult dhe asaj m fisnikes. As q ekziston ndonj dshmi e qart se fisnikria e themeluar ishte aq e vetdijshme pr fardo rreziku nga klientt dhe aleatt e ult (pr nga prejardhja) saq t'i nevojitej sigurimi nga Islami pr ta ruajtur at t paprekur apo pr ta ln mnjan. As q ka pr t ngjar se ata arab me prejardhje fisnike (nga ana e t cilve rregulli i ri mund t interpretohej si dobiprurs, si nnkupton ky propozim), do t josheshin pr t mbrojtur nj religjion, i cili insistonte n identitetin e prejardhjes njsoj si pr fisnikt ashtu edhe pr t zakonshmit, dhe i cili i siguronte njerzit e rndomt me status t barabart para Zotit. S fundi, shtresimi i popullats s hershme muslimane n shkalln e prejardhjes vshtir se sht i pajtueshm me msimet eksplicite t Kur'anit dhe me rregullat e themeluara nga Muhammedi (s.a.v.s.). Me siguri nuk ishte e rastit q, pr shembull, i pari "thirrs pr namaz" (mu'edhdhin) ishte ish-robi zezak, Bilal Habeshiu; q konverti persian, Selman el Farisiu, ishte njri nga as'habt m t shquar; se robi i liruar Zejd Ibn Harithi u bashkua n vllazri n Medine me xhaxhain e Muhammedit (s.a.v.s.) dhe u zgjodh si komandant i par i nj ushtrie t madhe ekspeditive; q i riu Usame, i biri i t njjtit Zejd, qe emruar s pari nga Muhammedi (s.a.v.s.), e pastaj edhe nga trashguesi i tij i par Ebu Bekri, pr t komanduar me

ushtrin, prkundr shqetsimit t njerzve m t vjetr dhe m me prvoj, t origjins fisnike dhe t statusit m t lart; dhe se komandanti, i cili hyri n Endelus ishte Tarik Ibn Zijad, nj rob i liruar.21 Pr ta prfunduar kt pik, fragmenti (ajeti) relevant Kur'anor mund t parafrazohet si vijon: Secili le ta mbaj identitetin e vet t vrtet, pr shkak se me t ai sht i vendosur dhe i dallueshm n shoqri. Mirpo, askush le t mos turprohet apo t mburret pamas nga prejardhja e vet, pr shkak se ajo nuk ka kurrfar vlere para Zotit, pr t Cilin vetm veprat e devotshme dhe arritjet shpirtrore kan rndsi.22

D. Forma tradicionale e familjes muslimane Edhe pse Islami nuk rekomandon kurrfar lloji t veant t organizimit familjar, nuk ka dyshim se struktura tradicionale e familjes muslimane aktualisht ka qen m afr llojit t zgjeruar se sa atij brthamor. Kjo me siguri sht rezultat i vazhdimsis, e jo rezultat i ndonj risie nga muslimant. Islami nuk e prshkruan llojin e zgjeruar t familjes m tepr se q e ndalon at. Nse ka ngjar q organizimi familjar n shoqrin muslimane e ka pranuar, apo m mir e ka vazhduar kt form t zgjeruar, nuk ekziston kurrfar klauzole q atij t'i jepte nj miratim apo mosplqim universal. Mirpo, pavarsisht se a ishte gjersia e strukturs s familjes muslimane funksion i vazhdimsis historike apo i kushteve t tjera shoqrore, Islami n dukje e pranoi kt form dhe nuk mori kurrfar qndrimi tjetr pr t, pr dallim nga qndrimi i tij pr aspekte t tjera t ndryshme t familjes. Ky zhvillim historik, bashk me prshtatjen shoqruese fetare, mund t jet mjaft sugjerues. Sepse, derisa Islami n asnj rast nuk qe krejtsisht indiferent ndaj kushteve shoqrore dhe paraprijsve t tyre, ai n dukje nuk pa kurrfar nevoje t veant pr ta kufizuar strukturn familjare n cilndo form prjashtuese, qoft ajo e zgjeruar, brthamore apo poligjinike. Kjo mund t na tregoj se format e tilla n vetvete nuk jan vendimtare pr konceptin islam t solidaritetit familjar dhe t kohezionit shoqror, q t dyja kto jan me rndsi parsore pr Islamin, dhe se theksi nuk duhet vn mbi formn, por m tepr mbi komponentet e sjelljes. N t vrtet, t drejtat dhe obligimet familjare n

Islam jan t pavarura dhe t dallueshme nga format organizative t familjes; t parat jan t fiksuara ndrsa t dytat jan t hapura dhe t adaptueshme. Qndrimi i Islamit n kt drejtim rrodhi, apo s paku sht n prputhje me nj pikpamje t prgjithshme q duket se presupozon vazhdimsin e paraardhsve deri n at mas derisa ata nuk prdhunojn disa parime t caktuara apo derisa nuk bien n konflikt me krkesat themelore. Kshtu, po e patm parasysh se familja e zgjeruar patjetr nuk e prjashton llojin brthamor, s paku si nnsistem, duket se Islami e ka konsideruar formn e zgjeruar t familjes t pranueshme, edhe pse jo edhe t domosdoshme. Kjo form n dukje ka qen vepruese dhe e veprueshme. Islami e prkrahu at, edhe pse nuk insistoi q ashtu t jet apo t mos jet gjithmon. Fakti se Islami e prshtati llojin e zgjeruar t familjes dhe se nuk bri kurrfar specifikimesh t mtejshme mund t sugjeroj se, nn kushte t caktuara, si ishin ato q e rrethonin ngritjen e Islamit, struktura e zgjeruar e familjes do t duhej t jet m shum ndihmuese, edhe pse jo pashmangshmrisht, pr t gjitha ato funksione, t cilave do t'u shrbente familja. Fleksibiliteti i forms organizuese, nga njra an, dhe veantia e krkesave t ndrsjella t antarve, t prcaktuara nga feja, nga ana tjetr, do t mund t tregonte se struktura e familjes muslimane sht kuptuar, ose mund t kuptohet si pjesrisht hyjnore dhe e fiksuar, e pjesrisht njerzore dhe e ndryshueshme.23

DH. Forma poligjinike Struktura familjare n Islam n realitet nuk mund t karakterizohet si poligjinike.24 Gjendja ktu sht mjaft e ngjashme me at t llojeve t zgjeruara apo brthamore t familjes. Forma poligjinike nuk sht as absolutisht e domosdoshme e as qart e ndaluar; ajo sht e lejueshme. N mas t madhe varet nga maturia dhe vetdija e individit si dhe nga kushtet shoqrore t situats s dhn. Asgj n Islam nuk tregon se poligjinia sht apo nuk sht rregull universal; ose se at duhet mbajtur apo larguar kategorikisht. Mirpo, pasi ajo m paraqitet, ather duhet njohur disa krkesa t ndrsjella.25 Ky mund t jet edhe nj shembull i pikpamjes s Islamit pr format sociale dhe qndrimi i tij

ndaj ndryshimeve sociale. Islami gjeti poligjinin n praktik, megjithse nuk ka kurrfar dshmie vendimtare se sa ka qen e prhapur ajo.Ndr t gjitha drejtimet logjikisht t mundshme t legjislaturs, Islami e lejoi kt praktik t vazhdoj me disa kualifikime t caktuara. Ai nuk e largoi apo injoroi at plotsisht, por as nuk e rekomandoi. Ky sht fakt i gjall, por shpjegimi i ktij fakti ndryshon nga hulumtuesi n hulumtues.26 Pyetja mund t parashtrohet kshtu: A e lejoi Islami kt poligjini t kushtzuar si nj mekanizm adaptiv, apo, a nuk ishte n gjendje q ta rrnjos at plotsisht ose ta liberalizoj pakushtimisht nga frika e rezistencs apo protests nga ana e popullit? Me fjal t tjera, po t ishte e domosdoshme apo m shum e prshtatshme t merret nj qndrim polaristik rreth ktij problemi, qoft me ndalimin absolut apo me miratimin e pakushtzuar t poligjinis, a do t kishte vepruar Islami ashtu? Shpjegimi i plot i ksaj shtjeje krkon njohuri m t thell pr strukturn sociale t Arabis paraislame nga ajo q kemi ne. Megjithat, mund t japim nj shpjegim t prkohshm. N shikim t ndrrimeve, t cilat i solli Islami n besimet dhe sistemet sociale t asaj kohe, sht m se e pabesueshme se Islami lejoi poligjinin e kushtzuar vetm apo kryesisht pr shkak se nuk ishte n gjendje t bj ndryshe. Ekzistojn tregues t fort se, po qe se Islami e shihte t udhs dhe si m t prshtatshme t marr ndonj qndrim tjetr rreth ksaj shtjeje, ai kishte mundsi, e me siguri edhe do t vepronte ashtu. Edhe po qe se hipotetikisht supozohet se poligjinia ose praktikohej ose urrehej - si supozojn pikpamjet n konflikt - nga shumica e njerzve, t cilt kan mundur t'ia zn pr t madhe prpjekjes s Islamit pr ta ndrruar status quo-n, kjo aspak nuk do ta ndalonte at nga prcaktimi i drejtimit, i cili sipas tij ishte m i prshtatshm. N t vrtet, pjesa kryesore e msimeve t Islamit u ballafaqua, s paku n vitet e para, me fyerje, tallje, e madje edhe me kundrshtim t hapur. Megjithat, kjo nuk e pengoi Islamin nga ndjekja e qllimeve t tij, pa marr parasysh forcn e kundrshtimit t njerzve dhe qndrueshmrin e prirjeve t tyre t pavolitshme.27 Pr m tepr, kur Islami i cilsonte apo i shfuqizonte disa nga rregullativat e tij t mparshme, kt nuk e bnte pr shkak se ka pasur protesta apo zemrime masive, por me siguri pr shkak se mjedisi kishte ndryshuar dhe se qen paraqitur situata t reja. N kt rast, ta parafrazojm ajetin Kur'anor, ndrrimi

ndodhte pr prmirsim apo s paku pr dika njsoj t mir.28

E. A sht familja njsi religjioze? sht pak pr t'u uditur q familja nuk sht patjetr nj njsi "religjioze". Derisa Islami prcakton t drejtat dhe obligimet familjare, ai si duket nuk nnkupton, s paku n shkalln parsore, uniformitetin religjioz. Antart e familjes jan t titulluar t'i gzojn t drejtat e tyre, ndrsa jan t prcaktuara edhe obligimet e ndrsjella, t cilat vlejn pa dallim se a kan antart besime t njjta religjioze. Ky parim vlen pr themelet kryesore t familjes - pr lidhjet e atribuara t gjakut dhe pr marrdhniet e fituara bashkshortore. N rastin e par t marrdhnies, pr shembull, t asaj ndrmjet prindit dhe fmijs, krkesat e ndrsjella t prcaktuara nga Islami zbatohen nse njra apo q t dyja palt jan muslimane. Nse t dyja palt jan jomuslimane, ather Islami nuk przihet n shtjet e tyre familjare, prve n rastin kur ato krkojn ndihmn e autoriteteve muslimane dhe dakordohen q t'u prmbahen rregullativave t Ligjit islam.29 Nse q t dyja palt jan muslimane, ather ligji vlen pr to, madje sikur t'u ishte drejtuar t dyjave prej tyre. Mirpo, nse njra pal beson n Islam ndrsa tjetra jo, ather Islami pikspari rregullativat e tij ia drejton pals muslimane. Nse pala muslimane i plotson obligimet e veta islame ndaj asaj jomuslimanes, ather ajo (pal) n kthim duhet t jet e autorizuar q t'i gzoj t drejtat korresponduese. Pr shembull, Islami e konsideron babain si prgjegjs, ndr t tjerat, pr mirmbajtjen e fmijs, ndrsa fmijn, n rrethana t caktuara, prgjegjs pr mirmbajtjen e prindit. Nse babai sht pala muslimane dhe i plotson detyrat e tij fetare ndaj fmijs, madje edhe nse fmija nuk sht musliman, n at rast atij duhet t'i jepet e drejta pr mirmbajtje nga fmija e tij, nse paraqitet nevoja pr nj mirmbajtje t till. Prgjegjsia e tij ndaj fmijs duhet t shpaguhet me sigurimin se po ashtu edhe fmija sht prgjegjs pr t. Kshtu, sipas parimit t prgjithshm t "reciprocitetit",30 rregullat e Islamit zbatohen edhe pr fmijn, n qoft se pretendimet e tij ndaj babait jan legjitime dhe t detyrueshme. sht mjaft e kuptueshme

se shtje t tilla teknike-juridike do t paraqiteshin vetm n rastin kur ekzistojn konflikte, t cilat antart e familjes nuk mund t'i zgjidhin privatisht. Meq familja sht grup parsor par excellance, dhe antart e saj jan t nxitur q shtjet e tyre t'i drejtojn n mnyr sa m private, mund t paramendohet se kundrshtimet e tilla do t ishin t pakta. Megjithat ato nuk mund t nxirren jasht ligjit, prandaj do sistem i qndrueshm duhet t prgatitet q t merret me to, nse ato paraqiten. Prandaj, dallimi n religjion, qoft ai edhe deri n shkall t polarizimit, nuk ndikon n zbatimin e Ligjit islam prkitazi me krkesat e ndrsjella t prfshira n marrdhnien prind-fmij. Nga prindi musliman krkohet q fmijn e tij ta trajtoj n nj mnyr islame, edhe pse mund q fmija mos ta ndaj besimin e prindit. Ngjashm me kt, fmija musliman thirret q ndaj prindit jomusliman t sillet njsoj sikur ky t ishte musliman. Disa krkesa t ndrsjella si dhe dashuria natyrore jan karakteristike pr marrdhnien prind-fmij. Islami njeh se ato duhet t mirmbahen pa marr parasysh dallimet religjioze t palve prkatse. I vetmi kusht pr kt sht q ajo marrdhnie t mos e pengoj plotsimin e detyrave t tjera nga pala muslimane, dhe q pala jomuslimane t mos jet armik aktiv dhe i prbetuar i Islamit.31 I njjti parim vlen edhe pr marrdhniet e fituara, d.m.th., bashkshortore, si ndrmjet burrit e gruas. Islami lejon martesat "ndrreligjioze". Nj musliman mund t martoj nj jomuslimane nga Ithtart e Librit - hebrenjt dhe t krishtert.32 Ekziston dallim mendimesh pr detajet e martesave t ktilla ndrreligjioze, q nuk mund t'i shqyrtojm n kt rast; mirpo, pr sa u prket t drejtave dhe prgjegjsive t gruas jomuslimane, dallimi i religjionit sht i paqndrueshm, pr aq sa zgjat martesa e tyre. Pozita e gruas jomuslimane sht e njjt si ajo e kundrpals s saj - burrit musliman.33 Megjithat, nse gruaja jomuslimane ndodh q ta mbijetoj t shoqin e saj musliman, ajo nuk ka t drejt t trashgoj nga ai, njsoj si nuk ka t drejt ai t trashgoj nga ajo. Do t ishte nj diskriminim dhe prdhunim i hapur religjioz mbi t drejtat e saj, po qe se rregulla e njjt nuk zbatohej edhe pr t shoqin dhe at n t njjtn shkall. Pasi q ligji zbatohet pr t dy, shtja e diskriminimit seksual apo religjioz aspak nuk parashtrohet. N t vrtet, rregulla themelore e "trashgimit" n Islam sht se dallimi n religjion e ndalon

t drejtn pr t trashguar. Sipas Islamit, nuk ekziston kurrfar e drejt e ndrsjell pr trashgimi ndrmjet dy personave, po qe se q t dy nuk jan musliman. Kshtu, nj fmij musliman nuk mund t trashgoj nga prindi i tij jomusliman, e as q mund t trashgoj prindi musliman nga fmija e tij jomusliman. Sidoqoft, qndron parimi se prderisa zgjat lidhja martesore, mbeten krkesat e ndrsjella shoqruese, pavarsisht nga dallimet religjioze ndrmjet burrit dhe gruas.34 E tr shtja e martess ndrreligjioze dhe e trashgimis do t rishqyrtohet n Kapitullin VII. Mirpo, ajo q u tha deri m tani mund t mjaftoj pr t treguar at se njsia familjare n Islam nuk duhet gjithmon t kuptohet si nj njsi religjioze, dhe se feja Islame sht ajo q i detyron dhe ua prcakton t drejtat dhe obligimet familjare edhe antarve t familjes, t cilt nuk i prkasin besimeve t njjta religjioze. Fakti se Islami e ka marr kt qndrim, mund t na shpjer n disa zbulime n vet natyrn e Islamit si dhe n strukturn e tij familjare. Prse, n t vrtet, Islami nuk insistoi n uniformitetin fetar si kusht pr prmbushjen e plot t krkesave t ndrsjella n mes antarve t familjes? Do t prpiqemi t japim ca shpjegime provuese. Nj kusht i till do t krkonte, n mnyr direkte apo indirekte, nj detyrim religjioz, apo s paku ndonj presion t detyrueshm t fardo lloji, kurse Islami nuk pajtohet as me kt e as me fardo gj q shpie n kt drejtim. Kur'ani me nj ton mjaft binds deklaron se nuk duhet pasur kurrfar detyrimi (dhune) n fe; udha e drejt sht qartsuar nga e shtrembruara. Akcili q beson vetm n All-llahun (xh.sh.) sht mbshtetur n prkrahjen m t fort dhe m t pathyeshme.35 Kjo deklarat e liris s besimit dhe e ndrgjegjes, do ta bnte insistimin e Islamit pr uniformitet fetar t antarve t familjes nj papajtueshmri t brendshme apo nj kundrthnie t dukshme, dika q s'ka t ngjar pr muslimant. Megjithat, n mnyr paradoksale, ky qndrim mund t interpretohet si tregues edhe i dobsis edhe i mirbesimit. Si nj shenj e dobsis, ai mund t sugjeroj se Islami nuk ishte i aft apo nuk kishte vullnet pr t'i sfiduar n mnyr t drejtprdrejt lidhjet familjare, duke insistuar pr uniformitet fetar t farefisit apo t bashkshortve, sidomos nse nj uniformitet i till do t ishte i pavullnetshm. fardo sfide ndaj ktyre lidhjeve do t kishte prodhuar mosprfillje apo ndrprerje t lidhjeve

familjare, q prfundimisht do t ishte m tepr integruese se sa integruese. Si shenj e mirbesimit, ai mund t sugjeroj se Islami ishte aq i sigurt pr fuqin e vet si lidhje e qndrueshme, saq kurrfar lidhjesh familjare nuk do ta sfidonin at, dhe se do t mundej me mirdashje t'i prfshij dhe t'i prshtat lidhjet e tilla pa kurrfar frike. Sidoqoft, po ta lm anash paradoksin e dobsis dhe t mirbesimit, ka t ngjar q uniformiteti fetar sht marr si i gatshm dhe kurrfar shmangie apo padi serioze nuk u paraqit pr ta testuar fuqin e ksaj rregulle. Po qe se paraqiten dallimet fetare, ato do t merren n shqyrtim. Kshtu, feja nuk do t dukej se sht e paprputhshme me besnikrit themelore familjare apo e rrezikuar nga ato. Thn m mir, ajo mund t trheq prkrahje prmes ushqimit t besnikrive t tilla, deri n at mas saq ato nuk krijojn ndjenja armiqsore ndaj fes apo q nuk e pengojn paln muslimane n plotsimin e obligimeve t veta n drejtimet e tjera. Aq m tepr, Islami ndoshta e ka marr kt qndrim pr t sugjeruar se, edhe pse solidariteti familjar sht vendimtar, ai nuk nnkupton, apo s paku nuk duhet t nnkuptoj, absorbimin e antarve individual nga kolektiviteti familjar. Personalitetit duhet t'i mundsohet nj mas e caktuar e liris pr t'u zhvilluar pran kolektivitetit, n mnyr q individualizmi mos t detyrohet t kredhet apo t korruptohet. Pr t'iu shmangur apatis, tjetrsimit dhe autoritarizmit, sht e nevojshme q t zbulohen disa mekanizma integrues, me t cilt kolektiviteti dhe individi mund t bashkekzistojn dhe ndrveprojn pr dobin e tyre t ndrs