dvooltarske crkve na crnogorskom primorju ivan jovovic.pdf · 6butorac p, kulturna povijest grada...

63MATICA, proljee 2013.www. maticacrnogorska.me

Autentinost crnogorskog prostora je po mnogo emu doku-mentovana u razliitim tragovima duhovne i materijalne kulture.Iako po geografskom prostranstvu i demografskim karakteris-tikama Crnu Goru ubrajamo u relativno male drave, u njenojsveukupnoj istoriji nailazimo na brojna mjesta koja u svakompogledu nadilaze navedene parametre. Uostalom, davno sureferentni nauni autoriteti ustanovili znaaj Crnogorskog pri-morja u dravotvornom smislu, ali i ukazali na najraznovrsnijepolitike i kulturne procese koji su produkovali odreenepojave, kakve rijetko susrijeemo kroz istoriju.1 Jednu odosobenosti ovog podruja ine dvooltarske crkve, koje pred-stavljaju zajedniku batinu Katolike i Pravoslavne crkve.

tradicija

DVOOLTARSKE CRKVE NACRNOGORSKOM PRIMORJU

Ivan Jovovi

This paper is focused on the phenomenon of two altar church-es in Montenegro as a testimony to religious and ethnical toler-ance and solidarity of citizens in practising religious rites in thesame, joint and unitary religious objects.

1 uflaj M, Srbi i Arbanasi (predgovor Stanoja Stanojevi), Beograd, 1925.

64 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

Prema miljenju akademika Pavla Mijovia, u formiranjunacionalne svijesti Crnogoraca nae Primorje je imalo malo uti-caja, to je objanjivo ako se posmatraju ideoloka stajalitavladajuih politikih elita i stavovi znaajnog dijela inteligenci-je u Crnoj Gori jo od kraja XIX stoljea, zakljuno sa posljed-njom decenijom prolog vijeka. Zato su ciljno eliminisani izcrnogorskog obrazovnog sistema, pa samim tim iz dobrog dijelakolektivne memorije, svi oni tragovi zapadnjako istonjakesimbioze, kao osobenosti ovog prostora.2 To je razlog to je iracrnogorska javnost po prvi put saznala za fenomen dvooltarskihcrkava, onda kada je 1995. godine protivpravno bio uklonjenkatoliki oltar iz zajednike crkve Sv. Petke u Sutomoru.3 Inae,dvooltarskim crkvama na Crnogorskom primorju posveen jejedan broj strunih i publicistikih lanaka, mada su oneobraene i u okviru nekih irih tema, u kojima susrijeemopotpuno razliite stavove o ovom fenomenu. Jedni su u crkvamasa dva oltara vidjeli simbol vjekovne vjerske tolerancije,4 drugisu u njima prepoznali prozelitizam katolike crkve,5 a treidefanzivu katolicizma.6

Osobene po svojoj strukturi, dvooltarske crkve su pojava ucrnogorskoj duhovnoj riznici nastala u periodu od XVI do XVIIIvijeka, kada se oekivalo da e doi do jedinstva crkava. Naosnovu brojne arhivske grae nastale u tom periodu moemokonstatovati da je zabiljeen najvei stepen solidarnosti Pravo -slavne i Katolike crkve na Crnogorskom primorju, odnosnoizvrena homogenizacija hrianskog ivlja na antiturskoj

Ivan Jovovi

2 Mijovi P, Crnogorski apokrifi, Cetinje, 1992, str. 209.3 Brajovi V, Skrnavljenje suivota, Vreme, 06. 01. 1996, str. 17.

Crnogorski nedjeljnik Monitor posvetio je vie lanaka ovoj problematici.4 Lukovi N, Boka Kotorska, Cetinje, 1951, str. 15. 16.5 Nakienovi S, Boka, antropogeografska studija, Podgorica, 1997, str.

444. 445. (reprint)6 Butorac P, Kulturna povijest grada Perasta, Perast, 1999, str. 216.


osnovi.7 Nasuprot takvim tendencijama, ipak nailazimo nasporadine imovinsko - pravne sporove oko vlasnitva nad crk-vama, s obzirom da su one bile u susvojinskom odnosuKatolike i Pravoslavne crkve. Do udaljavanja, pa ak u nekimsluajevima vjerske netrpeljivosti, na ovom prostoru izmeupomenutih crkava dolazi u XIX vijeku, to se reflektovalo i nastatus dvooltarskih crkava.8

U cilju objektivnog sagledavanja predmetne materije nemoemo fenomen dvooltarskih crkava iskljuivo vezivati zacrnogorski prostor. Njih ima na rubnim djelovima Mediterana idrugdje, e je ivjelo mijeano stanovnitvo razliitih vjerois-povjesti. Dva oltara, pravoslavni i katoliki, mogli su se krajemXVII vijeka vidjeti ne samo na Crnogorskom primorju, ve i ucrkvama u Dalmaciji. Kao produkt dobrih odnosa meuhrianskim crkvama nastali su tragovi materijalne kulture uobliku sakralnih graevina sa bikonfesionalnim elementima. Uovakvim sakralnim objektima jedan prostor je bio odreen zakatoliku misu, a drugi za pravoslavnu liturgiju.9

Tematika dvooltarskih crkava ulazi u samu bit odnosaKatolike i Pravoslavne crkve, zbog ega jednom saopteneproizvoljne interpretacije prolosti mogu postati povod buduihnesporazuma. Obino nekritike sudove pronalazimo u onimtekstovima e se kao argumentacija za realna istorijska zbivan-ja prilau tzv. narodna predanja. Jedno od takvih predanja pre-poznajemo i u zapisima ruskog naunika Pavla Rovinskog, kojije 1886. godine dolazio u Kolain. Prema njegovom kazivanjucrkva u Smajlagia Polju, koju su Turci sruili, imala je dvaoltara za pravoslavne i katolike. Meutim, ovu konstataciju

Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju

7 Miloevi M, Veze tkane vjekovima, Pobjeda 30. 03. 2002, str. 37.

8 Dragievi R, Crkve sa dva oltara, Starine Crne Gore, str. 93. 94.9 Vujii R, Crkve sa dva oltara, Matica, br. 1, god. I, Cetinje, 2000, str.

100.


ruskog naunika ne potvruje nijedan do sada objavljen istorijs-ki izvor. Slinu koliinu vjerodostojnosti sadre i neka druganjegova kazivanja, kao to je ono o postojanju crkve Sv. Trojicena Rumiji, koju su Turci, navodno, sruili 1571. godine.10

Sagledavajui drutvene prilike na Crnogorskom primorjutokom XVI, XVII i XVIII vijeka treba imati u vidu da je u tomperiodu dolo do najveeg pribliavanja hrianskih crkava naovom prostoru od njihovog raskola 1054. godine. Meutim, otom odnosu, tanije njihovom pribliavanju, u nauci postojedivergentni stavovi, prije svega, zato to se proces pribliavanjacrkava poklapao sa pojavom unijatskog pokreta naCrnogorskom primorju, ali i u unutranjosti Crne Gore, naroitou basenu Skadarskog jezera. To se tumailo namjeromkatolikog klera da putem unijaenja pravoslavnog stanovnitvapovrati poljuljane pozicije na ovom dijelu Balkanskog poluostr-va. Stoga pojedini autori u dvooltarskim crkvama prepoznajuprozelitizam Katolike crkve, koji se u osnovi podudarao samletakim politikim interesima.11 Neupitno je da je zamletake vladavine povremeno postojao pritisak na Pravoslavnucrkvu, pa su u nekim sluajevima crkve dobijale bikonfesional-na obiljeja na podsticaj, a ponekad i pod prinudom mletakihvlasti, to je pojedinim autorima bio povod da i dalje insistirajuna apsurdnom stanovitu da je katolianstvo na ovom podrujudonijela Mletaka Republika. to se tie crkava sa dva oltara napodruju Bara, njihova brojnost je najvie bila izraena u Spiu.To podruje sa mijeanim konfesijama bilo je pod turskomvlau, te su prounijatske ideje i aktivnost Kongregacije za pro-pagandu vjere bile znatno diskretnije od onih u krajevima podmletakom vlau. Zbog toga genezu te pojave treba traiti uistorijskim i kulturnim posebnostima barske regije.12

Ivan Jovovi

10 Rovinski P, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom I, Podgorica, 2004.11 Radoni J, Rimska kurija i junoslovenske zemlje, Beograd, 1950.12 Vujii R, op. cit, str. 103. - 106.


Dio istoriara u tumaenju ovog procesa svjesno izostavljanotornu injenicu da je katolicizam na crnogorskom prostoruautohton jo od vremena dinastije Vojislavljevia.13 Turskoosvajanje Bara 1571. godine uslovilo je promjenu civilizaci-jskog okvira, to moemo oznaiti kao razdjelicu u istorijatuDukljansko - barske nadbiskupije, odnosno njenih podrunihbiskupija.14 Ne moe se izostaviti injenica da je rimski papasmatran glavnim turskim neprijateljem. Svaka hrianska inici-jativa protiv Turaka u tom periodu bila je inspirisana i podra-vana od Svete Stolice. Zato je razumljivo da je papa bioomraen na Porti (Carigradu), a samim tim i u ostalim djelovi-ma carevine, to zakljuujemo po odnosu lokalnih turskihmonika prema preostalom katolikom ivlju.15

Glavni razlozi propadanja katolike crkve na graninimpodrujima, kao to je na primjer barska arhidijeceza jesteemigracija starosjedilakog stanovnitva, ali i imigracijanovog etnikog i vjerskog elementa, koje dovode Turci, da imu vrijeme mira kao kmetovi obrauju posjede i daju prinose.Meutim, ovome se pridruuju i ostali razlozi. Na prvommjestu jaka i nasilna propaganda, potpomagana od osvajaa,koja je mnoge prisiljavala da prelaze na islam. Usljed tekihprilika katolicima dolo je do pomanjkanja klera, pa su itaveupe prelazile na pravoslavlje, u elji da barem svojehrianstvo sauvaju. Uzroke ovakvog stanja ne treba traitisamo na strani osvajaa, ve i u indolenciji katolikog klera iu elji za komoditetom, zbog ega su vjernici esto decenija-ma ostajali bez svog duhovnog pastira, to je uslovilo


13 Jovanovi J, Istorija Crne Gore, Podgorica, 1998, str. 18. 20. (reprint)14 Monumenta Montenegrina, (priredio Vojislav D. Nikevi), tom IV,

Podgorica, 2001, str. 24.15 Bogovi M, Katolika crkva i pravoslavlje za mletake vladavine,

Zagreb, 1982. str. 12.


masovno prevjeravnje i iseljavanje katolikog ivlja.16Meutim, nijesu ovo jedini razlozi propadanja katolicizma naovom podruju. Barska nadbiskupija jo od vremena crkvenihsabora odranih u doba Duklje/Zete nije imala trajnog uspjehau uvoenju rimskog i kanonskog prava, naroito na ruralnompodruju, e su se meu stanovnitvnom zadugo zadralapaganska vjerovanja.17

Moe se rei da je Turska u poetku vie tolerisalapravoslavlje nego katolianstvo na crnogorskom prostoru(izuzimajui Preistu Krajinsku, svi pravoslavni manastiri suopstali, dok su katoliki porueni ili sekvestirani). Do promjeneodnosa turskih vlasti spram pravoslavlja nastupa dolaskom navlast kue Pe tro via 1697. godine. Crnogorske vladike, kaoduhovni i svjetovni gospodari, samostalno ili u savezu sa dru -gim hrianskim silama pojavljuju se kao organizatori oru a -nog otpora protiv Osmanlija. Veoma brzo poglavari autokefalneCrnogorske mitropolije stiu autoritet meu narodom CrneGore, Brda, Boke i Skenderije. Zato ne udi da su pojedinakatolika sela i plemena rado prihvatala poziv crnogorskihvladika u antiturskoj koaliciji.18

Navedene politike konstelacije uticale su na dalji razvojreligijskih prilika na crnogorskom prostoru. Meuhrianskasolidarnost i pojava unijatskog pokreta u Crnoj Gori bili suosnov za nastanak procesa konvezije vjere prisutnog u istori-jskim izvorima u XVI i XVII vijeku kod znaajnog dijelastanovnitva na ovom podruju. e istorijski izvori biljee kon-verziju vjere, tamo se jasno oitavaju tragovi prethodne vjerskeorijentacije stanovnitva, jer se radi o podruju na kome su oba

Ivan Jovovi

16 tedimlija S. M, Crvena Hrvatska, Split, 1991, str. 131. (reprint)17 Miloevi A, Srednjovjekovne latinske povelje i bule, Istorijski zapisi

knj. III, br.1-2, Titograd, 1949, str. 70 -73.18 ivkovi D, Istorija Crnogorskog naroda, tom II, Cetinje, 1992, str. 123

- 152.


hrianska obreda, i istoni i zapadni, od davnina i mnogo prijeXVI stoljea bili duboko ukorijenjeni u narodu.19

Pod procesom konverzije podrazumijevamo kolektivniprelazak na katolianstvo, u jednom, i prihvatanje pravoslavlja,u drugom sluaju. Na osnovu izvjetaja mletakog sindikaustinijanija iz 1553. godine doznajemo da su Budvani pri-padali pravoslavnoj crkvi, a da su zaslugom barskog nadbisku-pa 1521. godine preli na katolianstvo.20 Slinu zaslugu, samou obrnutom smjeru, istoriografi poput Sime Milutinovia iDimitrija Milakovia navode u korist crnogorskog mitropolitaRufima Boljevia, koji je Kue, Bratonoie i Drekalovie izkatolianstva preveo u pravoslavlje. Iako priloenasvjedoanstva govore o dobrovoljnom kolektivnom prelaskuodreene zajednice, s jednog crkvenog obreda na drugi, proceskonverzije vjere se nije mogao odigrati odjednom, ve sumorala postojati odreena prelazna rjeenja u odnosimaKatolike i Pravoslavne crkve, poput dvooltarskih crkava,proizalih iz zajednikih procesija, meusobnog oroavanja ikumovanja katolika i pravoslavnih, i drugih slinih manifestaci-ja. Jedan etnoloki prikaz s kraja XIX stoljea upuuje nagotovo identina obiajna ponaanja katolikog i pravoslavnogivlja Bara i njegove okoline.21

Jedan od vanih integrativnih faktora koji je znaajno uticaona vjersku toleranciju jeste svijest o zajedninom etnikom pori-jeklu stanovnitva sa Crnogorskog primorja. Po istraivanjuakademika Slavka Mijukovia, kod Bokelja katolike vjerepostojala je svijest o crnogorskom porijeklu. Obrazlaui svoj


19 Miloevi M, Boka Kotorska, Bar i Ulcinj od XV do XVIII vijeka,

Podgorica, 2008, str. 233.20 Ibid, str. 237.21 Jovovi M, Iz Bara i barske okolice u primorskoj nahiji, Crnogorski

prilozi, Zbornik za narodni ivot i obiaje Junih Slavena, svezak I, JAZU,

Zagreb, 1896, str. 88. 106.


stav, akademik Mijukovi saoptava sljedee: Pojedina nase -lja u Boki, kao kaljari, piljari, Dobrota, Ljuta, Perast, iako poporijeklu stanovnitva iskljuivo crnogorska, tavie crno gor -skija od mnogih naselja u Staroj Crnoj Gori, pa i samog Cetinja,bila su iskljuivo katolika jer u njima ranije nije bilo pravo sla -vnih crkava, pa su oni koji su se sukcesivno naseljavali iz obli -njeg zalea prelazili u katoliku vjeru, ali se i kod njih uspom-ena na crnogorsko, pravoslavno porijeklo sauvala u njegovan-ju krsne slave i drugih crnogorskih obiaja, kao i u potovanjucrnogorskih svetinja, naroito sv.Petra cetinjskog i sv. Vasilijaostrokog, ijem ivotu i sada neki Bokelji katolici idu da sepoklone.22

Svakako da vievjekovnu prisutnost dvooltarskih crkavamoemo oznaiti kao fenomen ovog prostora, naroito akouzmemo u obzir vjerski fanatizam koji bio preovladajua ide-ologija u Evropi u srednjem vijeku. Oigledno da su ovdje pos-tojale objektivne pretpostavke za pojavu dvooltarskih crkava.One nijesu samo iskaz vjerske tolerancije potaknute aktimapolitike vlasti, nego predstavljaju spomenike kulturezajednikog ivota naroda s ovog podruja, ije ishoditepronalazimo u hiljadugodinjem ceremonijalu iznoenja krstaSv.Vladimira na vrh Rumije.23

Traba napomenuti da je u prolosti ne samo meu obinim narodom ve i meu uenim crkvenim starjeinama bilo izva n -rednih primjera meuljudske i meukonfesionalne saradnje.Barski nadbiskup Andrija Zmajevi u svom izvjetaju jav ljaKongregaciji 1678. godine o jednom vanom dogaaju, odnos-no posjeti pravoslavnom manastiru Preista Krajinska u Ost ro -su. Opisujui cjelokupni dogaaj, on navodi da su mu izali u

Ivan Jovovi

22 Mijukovi S, Istorijske veze Crne Gore i Boke Kotorske, Boka, Zbornik

radova iz nauke, kulture i umjetnosti, knj. 17, Herceg Novi, 1985, str. 22.23 Radojevi M, Rumija i krst sv.Vladinira, Crnogorske planine (putopisi i

zapisi), Cetinje, 1997, str. 29. 30.


susret iguman s monasima i svetenicima Krajine, obueni uodede s ikonama i sv. jevaneljem. Pred njima se dostojan -stveno kretao iguman sa srebrnim krstom. Tom prilikom nad-biskup je cjelivao krst i nastavio put prema manastiru, praenpojanjem monaha i svetenika. Poslije slube Boje, na pozivigumana, arcibiskup je blagoslovio prisutni narod. Sjutradan na urev dan arcibiskup je u prisustvu velikog broja ljudicelebrirao misu, o emu je sam kazao da je sluaj bez presedana.Nakon mise ovi dobri monasi kako ih naziva Zmajevi odvedoe arcibiskupa da mu pokau kapelu, koju pravoslavnimonasi podiu za katolike barske dijeceze (selo Briska).Zmajevi dalje, izvjetava kako je razdijelio darove pravoslavn-im monasima, kao to je to uradio patrijarh Arsenije III Crno je -vi kada je 1673. godine posjetio franjevaku crkvu u Budvi,kojom prilikom je obdario crkvu i svakog redovnika posebno.24Takav doek nadbiskupa Zmajevia nije bio sluajan, jer jenekoliko godina ranije, tj. 1666, iguman krajinskog manastiraNikodim uputio prijateljsko pismo Petru Bogdano viu, skadar-skom i barskom biskupu, pozivajui ga da posjeti manastirskovlastelinstvo.25 Nakon ove posjete, pravoslavno monatvo Vra -njine, Orahova i Mora nika se vie puta obraalo spomenutombiskupu za materijalnu pomo.26 Vrijedan je podatak da su se1814. godine u doba Centralne komisije, na vratima kotorskekatedrale zagrlili vladika Petar I i biskup Marko Grgurina. Tako -e budi panju injenica da je Njego na katolikim praznicimana Pranju imao posebno mjesto u horu pred glavnim oltarom.27


24 Vulekovi B. V Andrija Zmajevi i njegov crkveni ljetopis, Zbornik

kotorske sekcije drutva istoriara C.G, III Kotor 1985, str. 175.25 Jaov M, Le missioni, cattoliche nei Balcani durante la guerra di Candia

(1645 1669), vol. II, Citta dell Vaticano, 1992, pag. 629. 631.26 Bogdani P, Letra dne dokumente, Shkoder, 1997, pag, 177, 195. -197,

207.27 Miloevi M, Veze tkane vjekovima, Pobjeda, 30. 03. 2002, str. 37


U sutini vjerska tolerancija na Crnogorskom primorjuuglavnom je zavi sila od stavova vodeih ljudu unutarpravoslavne i katolike zajednice.28

Znaajnu sponu meusobnog potovanja inilo je i narodnosvetenstvo koje nije umjelo da pastvi prenosi iskljuivosti sa -borskih i kontrasaborskih odluka, papske i patrijarke anateme.Vjerovatno je tome doprinijela injenica da je meu kleromobiju crkava bilo mnogo nepismenih popova, kao to je popMio iz Gorskog vijenca, ali i meu katolikim svetenicimaje bilo takvih koji nijesu znali napisati ni jedno slovo (ne ancheformar una sillaba scrivendo, kako je izvjetavao jedan nad-biskup). Narod nije ulazio u teoloke rasprave o beskvasnom ilikvasnom hljebu ili nije smatrao bitnim da li je ispravnijekrtenje akom ili s tri prsta. Zajednike procesije ili litijelokalnog klera i vjernika obiju crkava najbolja su potvrda tzv.narodnog ekumenizma. Poznat je sluaj zajednike procesije umuslimanskom selu Tuemili pred katolikom crkvom Sv.Petke, u kojoj su sudjelovali katolici, pravoslavni i musli-mani.29 Ovo nije bio izolovan sluaj na barskom podruju, veo slinom ceremonijalu izvjetava 1697. godine barski nad-biskup Marko Jorga, u kome navodi: u Krajini postojimanastir posveen slavnom Uspenju Presvete Bogorodice,veoma je mnogo darivan darovima okolnog naroda, pa i samihmuhamedanaca na dan njegove slave. Nadbiskup obavjetavaKongregaciju za irenje vjere u Rimu, da bez obzira to je upitanju pravoslavni manastir, katolicima je dozvoljeno da odremisu, budui da sam ba i ja celebrirao unutra sa rado pomin-janim mojim prethodnikom Zmajeviem.30 Kontinuitet takvih

Ivan Jovovi

28 Dragievi R, op. cit, str. 94.29 Mijovi P. op. cit, str. 190.30 Rastoder , Izvjetaj nadbiskupa Marka Giorge o stanju Barske nad-

biskupije 1697. godine, Istorijski zapisi, god. XLVII, br. 1-2/1994, Podgorica,

1994, str. 162.


odnosa postojao je za vrijeme Knjaevine, odnosno KraljevineCrne Gore. U Glasu Crnogorca od 14. jula 1907. godine govorise o crkvenoj sveanosti na ostrvu Beka na Skadarskom jezeru,e je zabiljeeno prisustvo naroda sve tri vjere.

Iz koritene literature zapaa se da su odnosi pravoslavnih ikatolika bili veoma dobri po selima. Tako na ruralnom dijeluBoke Kotorske (Lutica i Krtoli) istorijski izvori svjedoe o pos-tojanju nekoliko crkava koje su zajedniki sagradili pravoslavnii katolici. U nekim crkvama nalazila su se dva oltara, dok unekim samo jedan, kao u crkvi Sv. Mihaila na Lutici, e seBoja sluba obavljala po rimskom i grkom obredu.31

Svoje ishodite narodni ekumenizam na Crnogorskomprimorju, a naroito na podruju Bara imao je u krvnim vezama(oroavanju), kumstvu, pobratimstvu i dobrosusjedstvu, a neza-obilaznu komponentu u ovim odnosima inilo je domicilnosvetenstvo obije crkve koje se takoe nalazilo u prijateljskimodnosima. Zato su bili esti sluajevi u Kastel Lastvi, ali i unekim drugim barskim upama da pravoslavni pozovukatolikog popa da opoje mrtvaca, a katolici pravoslavnog akoim je ovaj bio pri ruci. U izvjetaju barskog nadbiskupa LazaraVladanjija iz 1750. godine postoji biljeka da u barskoj arhidi-jecezi katolici posjeuju liturgije pravoslavnih, te se s njima iprieuju, a pravoslavni sluaju katolike mise. Interesantna jenapomena nadbiskupa Vladanjija o odnosima pravoslavnih ikatolika, e kae da oni u Baru ine skoro jednu skupinu, zbogega su im litije i procesije zajednike. On istie da su i jedni idrugi mnogo sujevjerni i dre se starih obiaja.32 Tako je vei n -sko pravoslavno stanovnitvo iz zalea Budve stoljeima do -lazilo na sve znaajnije sveanosti i sudjelovalo u procesijama,


31 Belan A, Crkva svetog Luke u kanonskim vizitacijama Kotorskih bisku-

pa XVI XVIII stoljea, Otisak iz zbornika radova crkva svetog Luke kroz

vjekove, Kotor, 1997, str. 203.32 Radoni J, op. cit, str. 579.


osobito kada se nosila udotvorna ikona Gospe budvanske.Okolna sela su sve do 1879. godine, pa i kasnije, obiavala pali -ti vatre i na sam dan blagdana sv. Ivana Krstitelja, zatitnikagrada i nekadanje budvanske biskupije. Stari obiaji i memori-je nijesu se mogli brzo zaboraviti.33

Znaajan broj istorijskih izvora upuuje na uzajamne odnosekatolika i pravoslavnih, koji su bili osnov nastanka sakralnihobjekata sa bikonfesionalnim obiljejima. Jedno upeatljivosvjedoenje takvih odnosa pronalazimo u pismu fra BogdanaDonata Jelia, spianskog upnika, upuenog Kongregaciji zairenje vjere u Rimu 1634. godine. U navedenom pismu, koje udobroj mjeri ima autobiografski karakter, kae se sljedee:Rodih se u mjestu zvanom Spi, gdje je ivjelo 120 kua,uglav nom katolikih, sve dok ga muhamedanci ne osvojie1571. godine. Sada je ovdje oko 30 katolikih i oko 40-takpravoslavnih kua. Krten sam od strane pravoslavnog sveteni-ka, i to ne samo ja nego i cijela moja porodica, ali i mnogo njihiz moje domovine zbog pomanjkanja katolikog svetenstva.Zato se broj katolika smanjio, a broj pravoslavnih poveao ....Katolici se mnogo ne razlikuju od pravoslavnih, poto su pri vi -knuti da ive s njima. Kada im katoliki pop nije po volji ondase obra aju pravoslavnom, usljed ega je moja domovina prih-vatila pravoslavni obred. Mnogo treba preduzeti s obzirom da suu ne kim kuama svi katolici, a u nekim izmijeani, gdje mumoe biti katolik, a ena pravoslavna ili obrnuto, oinstvo ka to -liko, a sinovi pravoslavni. Dio stanovnitva je naeg ili njiho -vog obreda tako da su krteni ili prieeni pred smrt od stranekatolikog ili pravoslavnog svetenika. Iz ovog razloga, ne samoovo mjesto ve i ostala mjesta na ovom podruju prelaze na pra -voslavni obred, ponekad u cjelosti, a nekad pojedinano.34

Ivan Jovovi

33 Belan A, Budvanska biskupija, Kalendar 2004, Perast, 2004.34 Pandi B, De Donato Jeli, OFM Missionario Apostolico, Arch. Franc.

Hist. 56, Firenze, 1963, pag. 446 448.


Za postojanje dvooltarskih crkava je takoe bilo od uticajazajedniko praznovanje odreenih crkvenih blagdana. To sazna-jemo preko izvjetaja fra Bogdana Donata Jelia iz 1641. godineupuenog Kongregaciji za irenje vjere u Rimu u kojem stoji dakatolici ovog kraja zajedno sa pravoslavnim praznuju neke po -neeljke i srijede, sve petke, neke etvrtke i subote, pokazujuina taj nain da su posluni i odani svojim precima. To je uzrokda se ne praznuju dani koje je odredila Sveta majka crkva. Iakospianski upnik u nastavku istog izvjetaja konstatuje da tamogdje su u veini pravoslavci ne dozvoljavaju katolicima da radena dan njihovih crkvenih blagdana,35 pretpostavljamo da se uovom dijelu radi o neobjektivnoj interpretaciji, s obzirom da jestari (julijanski) kalendar dugo vremena bio upotrebljavan meubarskim katolicima. Na to eksplicitno upuuje spis iz 1865.godine misionara u estanima fra Antonia da Domiccella dajuiu njemu svoja zapaanja o ivotu i obiajima ovog plemena.Autor spomenutog spisa, izmeu ostalog, navodi da su katoliciiz estana tani u odravanju pravoslavnih obiaja, kao to suBoi, Petrovdan, Svi Sveti i sl, koji uvijek dolaze 13 dananakon naih blagdana. Do sada bili su uzaludni napori katolikihsvetenika da ukinu takvo praznovanje, jer smatraju (estani,op. a.) da stanuju u mjestima pravoslavaca.36 ak su i katolikisvetenici svojevoljno obavljali bogosluenja u katolikim crk-vama po julijanskom kalendaru kao Budvanin don AntunKojovi. On u svom dnevniku biljei kako je 1807. godine ucrkvi Sv.Vida u Kastel Lastvi (Petrovac) odrao misu napravoslavni Vidovdan i kako je slubi Bojoj prisustvovalomnotvo pravoslavnih Patrovia.37


35 Jaov M, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu 1622 1644,

SANU, Zbornik za istoriju, jezik i knjievnost Srpskog naroda, Beograd, 1986,

str. 427 428.36 Dabovi , Pleme estani, Bar, 2006, str. 397.37 Butorac P, op. cit, str. 239.


ini se da je Kongregacija za irenje vjere u Rimu po prvi put,i to zvanino, 1625. godine saznala za postojanje dvooltarskihcrkva na istonoj obali Jadrana na osnovu izvjetaja papskogvizitatora, zadarskog nadbiskupa Oktavijana Garzadora. Onsaoptava da se tim crkvama sluba Boja odrava na oba obre-da, a ova praksa je ovdje prisutna od davnina. Stoga je teko,istie vizitator, zabraniti ovo i pravoslavne proglasiti jereticima.To se posebno odnosi na Kotor, a naroito na Budvu i okolinu,gdje su esti mjeoviti brakovi koji se uprkos kanonskimzabranama zakljuuju. Po miljenju vizitatora, teko je prekinu-ti sa takvom praksom, jer se narod zbog takvih zabrana buni.Zato predlae da kler na lijep nain odvraa katolike odmjeovitih brakova, jer kod ovih ljudi vie moe uinitiljubaznost nego sila.38

Jedno od konkretnih objanjenja kako su crkve dobijale bikon-fesionalna obiljeja nalazimo u opirnom izvjetaju barskognadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine. Na osnovu ovogdokumenta doznajemo da su Turci barskim nadbiskupimazabranili stolovanje u Baru. Neprisustvo crkvenog autoritetaotvorilo je mogunost, s jedne strane, razliitim zloupotrebamaunutar Katolike crkve, a sa druge strane, lokalni kler je kanoneKatolike crkve prilagoavao datim okolnostima. Tako je,izmeu ostalog, nadbiskup Bici ukorio dva svetenika koji suopsluivali kolegijalnu crkvu Sv. Marije ispod bedema u StaromBaru, zbog toga to su prije izvjesnog vremena dozvolili da se utoj katolikoj crkvi obavlja bogosluenje i ukop pravoslavnihvjernika. Nadbiskup zamjera spomenutim svetenicima natakvoj odluci, jer je u svakodnevnom doseljavanju pravoslavacau okolinu Bara, po Bicijevom shvatanju, postojala opasnost davremenom katolici budu istisnuti iz crkve Sv. Marije. Stoga jenadbiskup Bici donio odluku da se prekine sa takvom praksomustupanja katolike crkve za obavljanje pravoslavnog obreda,

Ivan Jovovi

38 Bogovi M, op. cit, str. 30 31. Usp. Radoni J, op. cit, str. 20.


to je izazvalo snaan revolt pravoslavnog klera i vjernika.Situaciju je dodatno oteavala injenica to pravoslavni nijesu uBaru ili barskim predgraima imali svoju crkvu, a njihovogroblje se graniilo sa katolikim koje se nalazilo oko crkve Sv.Marije. Da bi pravoslavcima ponovno dozvolio pristup crkvi Sv.Marije, nadbiskup se pozvao na obiaj koji je tada bio vaei ukotorskoj biskupiji, nudei kaluerima da prihvate uniju, tj. pri-mat Svete Stolice, a da pri tome zadre istoni obred. Meutim,takav njegov prijedlog je izazvao negodovanje pravoslavaca, astvari su se dodatno zakomplikovale kada su se u spor ukljuililokalni muslimani iji su preci takoe bili pokopani na tomgroblju. Iako je barski kadija smirio duhove, iz daljeg izlaganjastie se utisak da je nadbiskupova zabrana ostala mrtvo slovo napapiru.39 Crkva Sv. Marije ispod bedema, kao i okolnokatoliko i pravoslavno groblje stradalo je 1631. godine, kada suTurci do temelja sruili crkvu, a kosti izvadili iz grobnica i poba-cali ih psima.40 Dva vijeka kasnije, slinu sudbinu je doivjela idvooltarska crkva Sv. Dimitrija na tvravi Nehaj. Prilikomopravke tvrave 1861. godine, Mehmet - paa je crkvu pretvo-rio u barutanu i zabranio vjernicima obiju crkava ukop na tommjestu, pri emu je demolirano okolno groblje, a kosti iz grob-nica pobacane niz liticu.41

Kada je krajem XVI vijeka propala Rataka opatija to je imaloza posljedicu jaanje pravoslavnog obreda na podruju onihkatolikih upa (Spi, Sozina i Kastel Lastva) koje su bile podjurisdikcijom ovog drevnog benediktinskog samostana. Dolo je


39 Bici M, Iskuenja na putu po Crnogorskom primorju, Albaniji i Srbiji

1610 godine, Budva, 1985, str. 93 95.40 Stanojevi G, Naseljevanje Istre u XVII vijeku s osvrtom na iseljavanje

iz Crne Gore i Crnogorskog primorja, Istorijski zapisi, god. XVIII, knj. XXII,

sv. 3, Titograd, 1965, str. 445.41 Ivekovi C, Spi (Sutomore), Svai, Hrvatski ilustrirani kolendar,

Zadar, 1906, str. 115. Usp. Bokovi , Stari Bar, Beograd, 1962, str. 188.


do poveanja broja pravoslavnog klera i vjernika, koji usljednedostatka sakralnog prostora poinju da se koriste ve po sto -jeim katolikim crkvama. Potvrdu navedenog stava nalazimo ukapitalnom djelu Illirici sacri, e postoji podatak o brojnosticrkava u Spiu, pa se na tom podruju pored zborne crkve Sv.Dimitrija spominju 11 katolikih crkava i jedna zaje dnika(dvooltarska) crkva.42 Najbolji parametar za sagledavanje ovetematike jesu izvjetaji barskih nadbiskupa, putem kojih mo -emo uporeivati podatke o demografskim kretanjima i sta njumeureligijskih odnosa u razliitim vremenskim periodima.Tako, na primjer, prilikom kanonske vizitacije barskog nadbi -skupa ora Biankija 1637. godine u upi Sozina bilo je 20katolikih kua, a pravoslavnih dvije, dok je 1703. godine u is -tom mjestu barski nadbiskup Vicko Zmajevi naiao na svega trikatolike kue, s obzirom da su ostali itelji Sozine prihvatili pra -voslavni obred.43 U Sozini su bile etiri crkve (dvije Sv. Nikole,Sv. Ilije i Sv. Mihaila Arhanela),44 od kojih su tri bile zajedni -ke, ukljuujui upnu Sv. Nikole, to znamo na osnovu izvje-taja barskog nadbiskupa Andrije Zmajevia iz 1671. godine.45

Najvei broj dvooltarskih crkava zabiljeen je u upi Spi.Prve pomene crkava sa dva oltara imamo u spomenutom izvje-taju barskog nadbiskupa iz 1637. godine. Obilazei upu Spi,

Ivan Jovovi

42 Farlati D. - Coletti J, Ilirici sacri, tomus septimus, Venetiis, 1817, pag.

13.43 Jovovi I, Barska dijeceza u aktima dubrovakog i vatikanskog arhiva,

Istorijski zapisi, god. LXXXI, br.1-2, Podgorica, 2008, str. 81. Usp. Jovovi I,

upe Barske nadbiskupije u izvjetaju Vicka Zmajevia 1703. godine, Arhivski

zapisi, asopis za arhivsku teoriju i praksu, god. XVIII/2011, br. 2, Cetinje,

2012, str. 131.44 Rastoder , op. cit, str. 167.45 Markovi S, Prvi izvjetaj Andrije Zmajevia o Barskoj nadbiskupiji Sv.

Kongregaciji za irenje vjere: godina 1671, Istorijski zapisi, god. LXXI, br. 1-

2/1998, Podgorica, 1998, str. 217.


nadbiskup kae da je odrao misu u crkvi ili bolje rei kapeli Sv.Jovana/Ivana, e postoje dva oltara. Jednim se slue katolici, adrugim pravoslavni. Slino je i u drugoj crkvi Sv. Tekle/ekle.Grobovi katolika su izmijeani sa grobovima pravoslavnih.Istovremno napominje da u Spiu postoje jo dvije kapele, jednaje Sv. Petra, a druga Sv. Petke, tako da i u ove dvije i pravoslavnii katolici imaju po jedan oltar. U sljedeoj vizitaciji spianskeupe 1640. godine, nadbiskup Bianki navodi jo jednudvooltarsku crkvu posveenu Sv. oru. U ovoj crkvi takoekatolici i pravoslavni imaju svoje oltare, a oko nje se nalazigroblje, ali zapaa da grobna mjesta nijesu izmijeana ve supodijeljena shodno konfesionalnoj pripadnosti.46

Spi nije samo poznat po dvooltarskim crkvama, ve postojicrkva Sv. Roka sa jednim zajednikim oltarom u kojoj sepraktikuju oba hrianska obreda. Spomenuta crkva jepodignuta u slavu katolikog sveca francuskog porijekla kojegsu crkva i narod smatrali zatitnikom od kuge. Prema milje -nju pojedinih autora bilo je crkava s jednim oltarom koje suzajedniki gradili i sluili se njima i katolici i pravoslavni,poto ni jedni ni drugi nijesu imali ekonomske potencijale dasamostalno sagrade nove sakralne objekte. Po tim shvatanjimato je bio sluaj i sa crkvom Sv. Roka u Spiu.47 Ova crkva jevie puta obnavljana i doziivana aktivnim sudjelovanjemkatolikih i pravoslavnih vjernika. Na taj nain postala je zav-jetno mjesto svih Spiana, koji je hodoaste dva puta godinje.Inae, arheoloka istraivanja pokazala su da je crkva Sv. Rokavjerovatno podignuta negdje sredinom XIV vijeka, u dobanajjae epidemije kuge, dok profesor ure Bokovi smatrada je sagraena koju deceniju ranije, za vrijeme pontifikata


46 Markovi S, Studia Antibarensia, Perast, 2006, str. 336.47 Belan A, Crkva svetog Luke u kanonskim vizitacijama Kotorskih bisku-

pa XVI XVIII stoljea, Otisak iz zbornika radova crkva svetog Luke kroz

vjekove, Kotor, 1997, str. 202.


barskog nadbiskupa Francuza Vilhema Gijoma (1324 1341).48

Dvooltarske crkve ne susrijeemo samo u Spiu, ve tu pojavunalazimo i u drugim mjestima barske dijeceze. Tako se u pismuestanskog upnika ora Vukovia upuenom Kongregaciji1632. godine kae da u jednom selu u njegovoj upi postojicrkva u kojoj je naizmjenino od davnine vreno bogosluenjekatolikog i pravoslavnog klera, pa je neto kasnije dolo dospora oko vlasnitva nad crkvom. U istom pismu, spomenutiupnik kae da je u toj crkvi obustavio vrenje slube Boje doodluke Kongregacije po ovom pitanju. Rimska Kongregacija jeubrzo donijela odluku kojom se konstatuje neispravnost postup-ka upnika, jer je katolike liio njihovog posjeda, i naloeno muje da nastavi sa starim obiajem, s tim da se ne obavljava komu-nikacija sa raskolnicima prilikom njihovih crkvenih ceremonija.Iz dalje prepiske saznajemo da zabrana komunikacije koja jenaloena iz rimske kurije nije ispotovana od strane lokalnogkatolikog ivlja.49 Na osnovu koritene literature ne znamo okojoj je konkretno crkvi rije, mada u nekim selima u estani-ma i Krajini odavnina ive izmijeano pravoslavni i katolici.Jedina dvooltarska crkva na tom podruju bila je crkvasv.Venerande u selu Livari, koju spominje nadbiskup VickoZmajevi u izvjetaju iz 1703. godine.50

U ataru sela Zupci, kod zaseoka Ribnjak postoje temelji crkve,koja je po kazivanju mjetana sluila i pravoslavnim, kao crkvaSv. Vasilija, i katolicima pod imenom Sv. Ivana. Lokalnostanovnitvo naziva ovo mjesto jo i Benediktinski dom.51 Ponarodnom kazivanju, u operacijama za osloboenje Bara odTuraka na tom mjestu se knjazu Nikoli ukazao sv. Vasilije

Ivan Jovovi

48 Bokovi , op. cit, str. 189.49 Bogovi M, op. cit, str. 29.50 Jovovi I, op. cit, str. 133.51 Bokovi , op. cit, str. 190.


ostroki, pa je tu podigao, tj. obnovio crkvu 1886. godine. Da suonovremeni Crnogorci nekoliko vjekova pretekli svoje suvre-menike u pogledu vjerske tolerancije svjedoi nam primjerzapisan u Memoarima vojvode Gavra Vukovia, a koji se odnosina selo Zupce. Kao istaknuti sudionik u borbama za osloboenjeBara, vojvoda Gavro, na dan 30. 11. 1877. godine (po staromkalendaru) biljei nesvakidanji dogaaj: Kako nije bilo nigeu barskoj okolini pravoslavne crkve, Knjaz je zakazao da seodri blagodarenje u katolikoj crkvi Svetoga Nikole u Zupce.Katolici su s radou predusreli tu ponudu, koja im je svjedoilaistu volju Knjaevu za ravnopravnost obadvije crkve. Svesvetenstvo, svi komandiri i barjaktari sviju bataljona skupili suse pred crkvom da blagodare Bogu za uspjeh ruski. Kia bi stra-hovita, a crkva dosta daleko, te se blagodarenje svri bez pris-ustva Knjaeva. Nedugo potom, na imendan crnogorskogknjaza 6. decembra 1877. godine katoliki popovi su odralimise po svim crkvama u barskoj dijecezi za zdravlje knjaza injegove vojske.52

Bikonfesionalno obiljeje je tokom XVIII vijeka dobila idrevna Rataka opatija. Nekadanji benediktinski samostan naRatcu, iako u ruevnom stanju, u svijesti lokalnog stanovnitvaje i dalje imao posebno znaenje, kao hodoasniko mjesto. Otome je svjedoila dugaka procesija na Tijelovo (CorpusDomini) u kojoj su sudjelovali katolici i pravoslavni.53 Izvje -taje barskih nadbiskupa potvruje putopis ruskog oficira JegoraKovaljevskog, koji je obilazei ove krajeve 1838. godinezapisao: Dvije veoma stare crkve, koje su se sauvale iz vreme -na srpske vlastele, na razvalinama Ratca, privlae k sebi sta nov -nike cijele Dalmacije, Crne Gore i Albanije, bez obzira na vje -roispovjest pravoslavnih i katolika. Posebno se mnogo naroda


52 Vukovi G, Memoari, Podgorica, 2000, str. 326 327.53 Spremi M, Rataka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta,

knjiga VIII, Beograd, 1964, str. 191-215.


skupi na dan praznovanja svetitelja u ije ime su izgraene, uavgustu i septembru. Izgled tih crkava i razvalina na vrhu brdavrlo je ivopisan.54 Tek od sredine XIX vijeka odreen je zase-ban sakralni prostor za vjernike jedne, odnosno druge crkveunutar samostanskog kompleksa. Dakle, u kripti bazilike Sv.Marije drana je katolika misa na Tijelovo i Veliku Gospu, dokje u kapeli Sv. Hodoasnika na dan Svetog cara Konstantina icarice Jelene sluena pravoslavna liturgija.55

Jedina barska upa, Kastel Lastva, ije stanovnitvo nije pot-palo pod vlast Osmanlija, a na iji pomen nailazimo jo uLjetopisu Popa Dukljanina, na poetku XVII vijeka je najveimdijelom pripadala zapadnom hrianstvu. Kao to je to bio sluajsa ostalim barskim upama, tako se broj katolika u ovoj patro-vskoj komunitadi vremenom smanjivao.56 Prema izvjetajubarskog nadbiskupa Vicka Zmajevia iz 1703. godine, kao i uizvjetajima njegovih prethodnika, u Kastel Lastvi nalazila sedvooltarska crkva Sv. Tome Apostola. Meutim, iz ovog izvje-taja zakljuujemo da se nedaleko od Kastel Lastve, na ostrvuKati u crkvi Sv. Neelje, Boja sluba obavljala po rimskom igrkom obredu. Prema miljenju nadbiskupa, Grci(pravoslavni Patrovii, op. a.) su je traili na prepotentan naini sa nepostojeim razlozima. Ubijeeni od sadanjeg nadbisku-pa, nakon tri godine svae, bila je od istog prilikom ove viz-itacije blagoslovljena i posveena za katoliko bogosluenje.57

Ivan Jovovi

54 Kovaljevski J, Crna Gora i slovenske zemlje, Podgorica, 1999, str. 227.55 Jovovi I, O jednom upravnom sporu oko ratakih zidina s kraja XIX

vijeka Matica, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu, god. XI, br. 43,

Cetinje Podgorica, jesen 2010, str. 257.56 Sui J, Patrovii u periodu uprave Mletake Republike, Istorijski

zapisi, br. 4, Podgorica 1996, str. 93.57 Jovovi I, upe Barske nadbiskupije u izvjetaju Vicka Zmajevia 1703.

godine, Arhivski zapisi, asopis za arhivsku teoriju i praksu, god. XVIII/2011,

br. 2, Cetinje, 2012, str. 132.


Ipak imovinsko - pravni spor izmeu Katolike i Pravoslavnecrkve nije bio okonan, to saznajemo iz akta mletakih vlasti(1737.) kada je donesena zabrana izvoenja graevinskih rado-va na crkvi Sv. Neelje. Prepisku povodom ove crkve nalazimou vie dokumenata iz XVIII vijeka.58

Kao to nalazimo pravoslavne crkve u kojima je naknadnouzidan katoliki oltar, tako postoje i katolike crkve koje sumletake vlasti ustupile pravoslavnim vjernicima, ali sukatolici u njima zadrali jedan svoj oltar.59 Zato su potpunoneuteme ljene tvrdnje kod dijela onih autora koji smatraju daje Katolika crkva silom unosila svoje oltare u pravoslavnehramove, pri emu se kao prilog u obrazloenju takvog stavanavodi crkva Sv. Luke u Kotoru!?60 Spomenuta crkva je prvo-bitno bila katolika, o emu svjedoi ktitorski natpis na latin-skom jeziku, zbog ega znamo da je sagraena 1195. godine.Uostalom to potvruju sauvane kanonske vizitacijekotorskih biskupa iz XVI i XVII vijeka. Mletake vlasti sucrkvu Sv. Luke prevashodno ustupile Grbljanima 1657.godine, koji su bjeei od turske sile utoite pronali unutarzidina Kotora.61

Na slian nain su postupile mletake vlasti za vrijemeKandijskog rata, kada su crkvu Sv. Save opata u Budvi ustupilepravoslavnim iteljima Patrovia, Maina i Pobora, pod uslovi-ma koji su bili pohranjeni u samostanu Sv. Marije, s obzirom da


58 erovi P, Arhivski zapisi o zabrani gradnje i opravke crkava u Patro -

viima u doba mletake vlasti, Istorijski zapis, god. XX, knj. XXIV, sv. 1,

Titograd, 1967, str. 167 169.59 Belan A, op. cit, str. 203.60 Mili A, Kako je tekao proces uklanjanja katolikih oltara iz

pravoslavnih crkava u Boki u u XIX vijeku, Boka, Zbornik radova iz nauke,

kulture i umjetnosti, knj. 21, Herceg Novi, 1999, str. 325.61 ekularac B, Tragovi prolosti Crne Gore, Srednjevjekovni natpisi i zapisi

u Crnoj Gori kraj VIII poetak XVI vijeka, Cetinje, 1994, str. 67 69.


je spomenuta crkva bila filijala ovog samostana.62 Dozvolamletakih vlasti data pravoslavcima iz Budve i okolnih mjestapodrazumijevala je da sporazumno sa Katolikom crkvomobavljaju bogosluenje u crkvi Sv. Save opata, mada iz jednogizvora saznajemo to nije bilo po volji pojedinim katolikimsvetenicima. Ovo zakljuujemo iz pisma pravoslavnih Budva -na dostavljenog generalnom providuru u Kotoru 1680. godine.U tom pismu, oni se ale na fra Anela, gvardijana samostanaSv. Marije, jer se u njegovim rukama nalazio klju od spo me -nute crkve, pa je zbog njegove samovolje crkva ostala zatvore-na za pravoslavne vjernike. Imajui povjerenje u mletakevlasti, pravoslavni Budvani se u pismu nadaju pozitivnomodgovoru, zavravajui svoje obraanje generalnom providurusljedeim rijeima: A mi koji smo izbjegli od pogane turskevjere i njihovih zakona da bi zadrali asni krst i umrli u vjerikranskoj. Sad smo poli za odluku kako bismo i mogli imaticrkvu i ivovanje kako imaju Grci i ostali hriani u gradove imjesta principova i papina, da u nju slavimo i molimo boga isvete i za pravednoga principa i za svu gospodu mletaku.63Iako ne posjedujemo konkretni akt mletakih vlasti po ovompitanju, sigurno je da su pravoslavni bez tekoa sluili do krajaXVIII vijeka u ovoj crkvi, na to ukazuje memoarska graabudvanskog kanonika Antuna Kojovia. Navedeni katolikisve te nik je u ime nadpopa Nikole Davidovia i lanovacrkvene optine i starjeine pravoslavnih porodica napisaomolbu mletakim vlastima u kojoj je obrazloio potrebu da sepodigne nova pra voslavna crkva u Budvi, to je nedugo zatim iuraeno.64

Ivan Jovovi

62 Ivanovi K, Ljetopis Budve 1650, Cetinje, 1996, str. 289.63 Stanojevi G, Pisma crnogorskih i brdskih glavara Mleanima izmeu

Kandijskog i Morejskog rata, Istorijski zapisi, god. XX, knj. XXIV, sv. 2,

Titograd, 1967, str. 345 346.64 Kojovi A, Djela, (priredila Zlata Bojovi), Cetinje, 1996, str. 12 13.


U izvjetajima barskih nadbiskupa moemo naii napovremene konfrontacije i tenzije izmeu ove dvije crkveneorganizacije. Bilo je nepopularnih poteza na obije strane. Tako sjedne strane, o ovome imamo saznanja iz sauvanih akata dije-cezalnog sabora odranog 1750. godine pred crkvom Sv. Nikoleu Zupcima. Pored drugih pojedinosti koje su se odnosile naustrojstvo Katolike crkve u Baru, doneena je odluka da sesprijee mijeoviti brakovi s pravoslavnima i onemogui izabrani katolicima pohaanje pravoslavnih crkava. Na taj nainje stvaran jaz izmeu pristalica dvije vjeroispovjesti jednog isto-ga naroda. Pod kaznom iskljuenja bilo je zabranjeno katolici-ma da svoje keri udaju za pravoslavne. Sa druge strane sazna-jemo od nadbiskupa Vladanjija da su pravoslavni iskoristiliteak poloaj Katolike crkve i uz pomo Turaka prigrabilijednu kapelu unutar samostanskog kompleksa na Racu.65

Iako tokom XVIII stoljea nailazimo na sporadine imovinsko- pravne rasprave oko vlastntva nad dvooltarskim crkvama, donjihovog nestanka na podruju Boke Kotorske dolazi poetkomXIX vijeka. To se nije odigralo spontano ve na zahtjevpravoslavnog svetenstva, koje je insistiralo da se u mjestimadominantno naseljenim pravoslavnim ivljem uklone katolikioltari iz pravoslavnih crkava. Iz naredbe francuskih vlastizakljuujemo da je usvojen zahtjev pravoslavnog svetenstva,pa se ukidaju katoliki oltari u crkvi Sv. Luke u Kotoru, Sv.Trojice u Rosama, Sv. Nikole na Lutici i Sv. Neelje u Joici.Neto kasnije, za austrougarske vladavine, sredinom XIX vijekauklonjen katoliki oltar iz crkve Sv. Petra i Pavla u Risnu, s timda su se pravoslavni Rinjani obavezali da za potrebe Rinjanakatolika sagrade crkvu Sv. Arhanela.66

Nesporazume meu hrianskim crkvama oko vlasnitva ilikoritenja bikonfesionalnih graevina izraena su u drugoj


65 Radoni J, op. cit, str. 580.66 Mili A, op. cit, str. 329 332.


polovini XIX vijeka. Jedan od takvih primjera odnosi se i naspor u pogledu koritenja nekadanje samostanske crkve Sv.Ivana od Stoje, u naselju Rae, nedaleko od Skadra. Spomenutomjesto naselili su izmeu 1820-1830. godine pravoslavniSpiani i neka bratstva iz Stare Crne Gore, bjeei ne samo odkrvne osvete ve i zbog siromatva. Od 1855. godine crnogors-ki iseljenici potraivali su ruevine nekadanjeg benediktinskogsamostana, tvrdei da on od starine pripada istono-pra vo -slavnoj crkvi. Poto su pravoslavni dobili svoju crkvu tek 1857.godine, oni su do tada sahranjivali svoje mrtve do poruenesamostanske crkve. Rezultat viegodinjih sporenja meu vjer-nicima obije crkve uticao je da turske vlasti 1869. godine done-su odluku o zabrani bogosluenja na tom mjestu, podiuizidanu ogradu oko crkve.67

U drugoj polovini XIX vijeka, u doba sve prisutnije kon-frontacije nacionalnih ideologija Srba i Hrvata, dolo je do izv-jesnog poremeaja meureligijskih odnosa, uplivom dnevnepolitike u ivot Pravoslavne i Katolike crkve, koje u znatnojmjeri postaju instrument nacionalno orijentisanih stranaka urealizaciji njihovih programa. Takva drutvena zbivanja zabi -ljeena su i na predmetnom podruju, tj. rubnim dijelovimaAustrougarske monarhije, o emu svjedoe ne samo arhivskagraa nego i ondanja tampa. Jedno od takvih vienjameureligijskih odnosa nalazimo u lanku nacionalistiki pro-filisanog lista Dubrovnik, od 6. oktobra 1895. godine, povodomneke crkvene sveanosti u Spiu, koja je po miljenju reporteraimala politiku pozadinu. Autor lanka, oigledno nezadovoljanorganizacijom sveanosti, koristi se istorijskim reminiscencija-ma ne bi li u njima naao potvrdu za svoja politika stajalita,upuujui na taj nain kritiku ondanjim predstavnicima vlasti iKatolike crkve na tom podruju. Do nazad kratkog vremena

Ivan Jovovi

67 Ippen T, Stare crkvene ruevine u Albaniji, Glasnik Zemaljskog muzeja,

Sarajevo, 1900, str. 95 96.


nije bilo mjesto u Spiu politikijem i vjerskijem strastima itrvenjima. Najvea snoljivost i ona prava jevaneljska ljubavvladala je meu sljedbenicima jedne i druge, rimokatolike ipravoslavne Crkve, ali to ne stoji u raunu nekijem dogonima imutikaama, pak upotrebljavaju svakojaka srestva doputena inedoputena, da zavade jednokrvnu brau, te mjesto sloge, mira,brastva i prijateljstva, siju mrnju, nesnoljivost i to sve u koristneke velike Hrvacke.68

Nasuprot ovakvim napisima u tampi, istorijski izvori biljeezajedniku saradnju pravoslavnih i katolika u navedenom perio-du, to uslovljava oprez prije izricanja konanih sudova u pogle-du stepena vjerske tolerancije. O tome svjedoe povjerljividokumenti austrougarske administracije. Prema jednoj procjenivojno-obavjetajne slube upuene Ministarstvu rata u Beuzakljuujemo da je dravna vlast nezadovoljna radom lokalnogkatolikog svetenstva, ukazujuu na mogunost da su nekevodee linosti katolikog klera sklopile tajni sporazum sasvetenstvom grkoistone crkve. U drugom dokumentu, izvje-taju nastalom za potrebe Ministarstva bogotovlja i nastaveAustrougarske, namjesnik Atems detaljno analizira situaciju uovom resoru i napominje da pojedini katoliki sveteniciotvoreno podravaju stranaku politiku Sloge. Prema izvje-taju namjesnitva, u sprovoenju takve politike prednjaio jedon Ivan Uelini. Dok je bio administrator upske crkve uZankoviima (opina Spi), svojim je vladanjem uvelike krnjiougled dravne vlasti u onoj najjunijoj taki nae Monarhije.Kao veliki pristalica Sloge udruio se sa pravoslavnim ite lji -ma Spia, predvodei politiku akciju protiv spianskog nael -nika i njegove stranke. Iako je bio izriito opomenut od politikevlasti, on se i dalje javno i privatno rugao poglavarstvu u Ko -toru, te je zbog takvih postupaka biskup odluio da ga premjesti


68 Kosti V, Traganje za istinom o zbivanjima u Boki 1895, Tivat, 2005, str.

105 - 106.


iz Spia u kaljare. Meutim, njegova politika uvjerenja bila suprepreka njegovoj slubi u Boki, pa je na zahtjev austrijskihvlasti don Ivan Uelini premjeten u Pulu. Da bi suzbili takvetendencije, u navedenim izvjetajima se preporuuje nadlenomministarstvu u Beu da se tolerantni katoliki svetenici premi-jeste iz Boke, a da ih u njihovim upama zamijene franjevci izBosne i Hercegovine, koji bi sigurno zauzeli otar stav spramgrkoistone crkve na ovom podruju.69

Iako primjere dogmatske iskljuivosti moemo pronai uveem broju dokumenata, stanje na terenu u mnogome deman-tuje takva pisanja. Odreene negativnosti u odnosima Katolikei Pravoslavne crkve na ovom prostoru zavravale su seuglavnom na nivou slubene ili privatne prepiske. Stoga ihmoemo oznaiti kao epizodne pojave, jer je kulturazajednikog ivota naroda na Crnogorskom primorju, uprkossvim izazovima, opstala do danas. Dok je na globalnom nivouobiljeavanje jubileja 1700 godina od objavljivanja Milanskogedikta posluilo Katolikoj i Pravoslavnoj crkvi za uspostav -ljanje to prisnije saradnje, na Crnogorskom primorju stoljeimaopstoje ekumenistike ideje materijalizovane u oblikudvooltarskih crkava. uvanje ove tekovine je prvenstveno unadlenosti crnogorskih dravnih organa i institucija, koji trebakonkretnom djelatnou da pokau kako zalaganje za multikul-turalnost nije dnevno-politika potapalica, ve projektovanastrategija koja se naslanja na najdublje slojeve nae duhovnosti.U suprotnom, dvooltarske crkve, kao i drugi spomenici zajed-nitva naroda sa ovog podruja, mogu postati balast zacrnogorsko drutvo, tj. osnov moguih nesporazuma i podjela.

69 Bero J, Neke policijske mjere austrijskih vlasti u Boki Kotorskoj za vri-

jeme Prvog svjetskog rata, Istorijski zapisi, god. XVII, knj. XXI, sv. 3,

Titograd, 1964, str . 568 572.

dvooltarske crkve na crnogorskom primorju ivan jovovic.pdf · 6butorac p, kulturna povijest grada...

Documents