Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet

Odsjek za historiju

Katedra za arheologiju

Džamija Esma Sultanija u Jajcu

Seminarski rad iz predmeta“ Islamska arheologija“

Sarajevo 2015.

Sadržaj

student: mentor:Mirza Kapetanović Prof. dr.Ćazim Hadžimejlić

Uvod .................................................................................3

Historijski podaci o objektu............................................5

Legenda o Esmi Sultaniji.................................................6

Arhitektura džamije........................................................ 8

Konzervatorski i restauratorski radovi........................ 10

Zaključak......................................................................... 11

Literatura........................................................................ 12

Katalog slika .................................................................... 13

1. Uvod

2

Na mjestu srednjovjekovnog trgovišta i naselja za vrijeme osmanske uprave postepeno su

nastajali gradski sadržaji čija struktura se oblikovala kroz historiju. Urbana struktura

osmanskog grada zasnovana je na principu organizacije više prostorno povezanih stambenih

grupacija tj. mahala. U Jajcu ne postoji tendencija novog formiranja stambenih zona kao

recimo npr. u Sarajevu, već zone nastaju na mjestu srednjovjekovnog podgrađa. Ove zone

broje 30-ak stambenih objekata, a od javnih sadržaja formiraju se pekara, mekteb, džamija,

škola i hamam. Ostali objekti su bili smješteni u čaršiji, koja je nastala na mjestu

srednjovjekovnog trgovišta. Princip stroge odvojenosti stambenog od poslovnog dijela grada i

u ovom slučaju je jasno primijenjen. Prema popisu nepokretne vakufske imovine u Jajcu je bilo

ukupno šest džamija i to: Hadži Muharem džamija u Čarši mahali – ulica između Travničke i

Banjalučke kapije, Ramadan-begova u Pliva mahali – Pijavicama, Esme sultanija u Čarši

mahali, Hadadan džamija u Prigrađu, Dizdareva i Sinan-begova džamija u Gornjoj Mahali. Od

navedenih objekata do rata 1992. godine je postojalo njih četiri i to: dvije u Čarši mahali, jedna

u Pijavicama te jedna u gornjem dijelu grada, Sinan-begova – odnosno Okića džamija. U

jajačkom sidžilu pred kraj XVII stoljeća spominju se četiri džamije u Jajcu. U Jajcu je postojao

mekteb Derviš-bega, koji je podignut početkom XIX stoljeća, što uz Melek Ahmet-pašin

mekteb, koji spominje Evlija Čelebija, predstavlja drugi samostalni mekteb u ovom gradu.

Prema jednoj bujruldiji Vedžihi-paše iz hidžretske 1256. (1840) godine, za ovaj mekteb

jajačkog kapetana Derviš-bega određena je suma od 15 groša dnevno iz vakufa umrlog

Abdurrahim-age, graditelja jajačke medrese. Prema nekim podacima u Jajcu je bilo više

medresa, među kojima su poznate Melek Ahmet-pašina medresa sagrađena prije 1664., zatim

Hadži Mehmedova medresa sagrađena 1693.g. te medresa Jajčeli Abdurrahim-age koja je

nastala prepravkom jedne od gore navedenih medresa 1743. godine. Pored zanatstva i

trgovine u Jajcu su bile razvijene i uslužne djelatnosti koje su imale namjenu ishrane i

smještaja brojnih prolaznika. U gradu i okolnim mjestima bilo je više hanova, naročito na

pravcu od Travnika preko Karaule do Jajca. Evlija Ćelebija je popisao hanove i hamame u

ovim mjestima. Hanovi u dolini rijeke Vrbas dokaz su stalnog kretanja ljudi, trgovinskih  i

drugih veza stanovnika Jajca sa ostalim razvijenijim centrima u Bosni i Dalmaciji. U gradu

Jajcu je bilo je više ovakvih objekata. Prema izvorima spominju se Mulalića han,

Šeherćehajića han, Ribića han, Kršlaka han, Pilavdžije, Čavara, Kožbega, Hadži Muje i dr.

Hanovi su u većini slučajeva bili smješteni na putu između Travničke i Banjalučke kapije,

izuzev Pilavdžijinog i Kožibega hana. Izgradnjom željezničke pruge pojedini hanovi su

izgubili svoju raniju ulogu i vremenom nestali, dok su se drugi održali čak do II svjetskog

rata. Najveću arhitektonsku vrijednost imao je Teufikov han koji je sagrađen prije 1850.

3

godine i koji je, prema nekim navodima, a za šta nema zvaničnih podataka, bio zaštićen

spomenik. Ovaj han je u prizemlju imao drvene krevete i na spratu više soba. Osim ovih

prostora u kompleksu hana se nalazila  konjušnica i velika avlija za vezivanje konja.U

predgrađu Jajca, na desnoj obali Vrbasa, pored nekadašnje skele, bio je također veliki han. Po

skeli i hanu koji je bio situiran na tom prostoru, cijela oblast je dobila naziv Han Skela.

2. Historijski podaci o objektu

4

Esme Sultanije džamija je najvredniji objekat među jajačkim džamijama osmanskog

perioda.Prema M. Mujezinoviću Esme Sultanije spada među posljednje izgrađene džamije u

Bosni i Hercegovini koje su bile pokrivene kupolom.Nalazi se u centru jajačke čaršije, u

glavnoj ulici koja povezuje Travničku i Banjalučku kapiju a pripada centralnom potkupolnom

tipu džamije, sa natkrivenim sofama i kamenim minaretom. Malo je historijskih podataka o

izgradnji džamije, no legenda o njenoj izgradnji koja se stoljećima prepričava spada među

najljepše i najpoetičnije legende bosanskohercegovačke tradicije.U vezi imena Esme Sultanije

postoji sačuvano predanje da je Esma sultanija, kćerka Sultana Ahmeda III i supruga

bosanskog namjesnika Mehmed-paše Muhsinovića sagradila ovu džamiju i dva mosta na

Plivi. Suočena sa teškom bolešću Esma Sultanija je tražila lijeka na sve strane. Kada su svi

ljekari odustali od liječenja, Esma Sultanija se obratila imamima koji su joj kazali kako se

može nadati ozdravljenju, ukoliko svojim novcem napravi most preko rijeke koja sa velike

visine pada u drugu rijeku, a pored te rijeke džamiju. Polovinom osamnaestog stoljeća Tursko

carstvo je bilo prostrano. Narodno predanje kazuje da se tako jedinstveno mjesto tražilo širom

Carstva i da je napokon nađeno nadomak Travnika u Jajcu. Esma Sultanija je prodala svoj

nakit i tim novcem izgradila drveni most na Plivi a nadomak plivskog vodopada jednu od

najljepših džamija u Bosni i Hercegovini.Prema tarihu iznad portala, džamija je podignuta

1749./50. godine. Pošto je Mehmed-paša Muhsinović bio namjesnik Bosne u dva navrata –

prvi put do 1763., a drugi put od 1770. do 1772. godine, postavlja se pitanje usklađenosti

gornjeg natpisa iz 1749./50. godine sa ovim datumima. Postoji logična pretpostavkla da je na

mjestu današnje Esme Sultanije džamije ranije postojala džamija koja je najvjerovatnije

izgorjela u požaru sredinom 18 st., a koju je prema natpisu iznad portala podigao čauški

čehaja Mir Mustafa 1749./50. godine. Esme Sultanija mogla je jedino nastati između 1760.-

63. i 1770.-72. godine, kada je Mehmed-paša Muhsinović bio namjesnik Bosne.

3. Legenda o Esmi Sultaniji

5

”Bilo je to u proliće 1747., kad se Esma Sultanija, mlada hanuma namisnika Bosne Mehmed-

paše, naglo razboli. Iz dana u dan sve je više slabila, a da je ni jedan hećim nije uzmoći

mogao izvaditi. No, bila je u donjoj mahali kaurkinja koja je od soja krstijanskoga, pa je ona

posavjetovala da ode lijeka tražit od jedne pametne žene tamo, što u zvizde gledat zna. I uputi

se Esma Sultanija u donje kraje i nađe na rečenu ženu, zvizdaricu imenom Ljubu Vidakovu.

Esma Sultanija je uhvati za ruku, i zakle je Bogom istinitim da joj kaže hoće li ozdraviti ili

neće.Ljuba listala po nekim tefterima, pa kad završi, pogleda je tužno:

– Neš ozdravit lipa anumo…

Esma Sultanija obori glavu i briznu u plač.

– …dok ne staviš kamen na kamen tamo di se voli, tamo di se mrzi i tamo di se moli! Evo,

tako ti je u ćitabu zapisano!

Ali ne tide joj više ništa reći, niti stide zlata ni dukata. I povrati se Esma

Sultanija svojim dvorima u grad Jajce, dumajući o svemu što je zvizdarica

ispričala. Ni efendija Hadži Lojo nije znao o čemu se tu radi, već samo odmahivao rukom

tvrdeći da su to šejtanska posla. A negdi s početkom lita dođe nova sluškinja Halima, da

hizmet čini u Esme Sultanije i kad ču za tu priču ponudi se da odgonetne. Esma Sultanija je

sve ispitivala od kud je, šta je i ispostavilo se da je i Halima iz donjih kraja. To bi čudno Esmi

Sultaniji, ali je pusti da odgonetne.

I Halima joj objasni:

– Eto, tribaš sagraditi ćupriju!

– Ćupriju???

– Dvi ćuprije!

– Baš dvi?

– Dvi?

– I to je sve?

Nije plemenita hanumo!

Jedna ćuprija mora biti tamo di se neko voli, ali ne mere jedno drugom prići.

6

Druga mora biti di je neka omraza nastala, pa će je voda ispod ćuprije odnit. A uz to trebaš i

džamiju sagradit, kamen na kamen, tamo di se moli.

Esma Sultanija rasproda sav nakit kojeg je imala i dade da se naprave dvi ćuprije i jedna

džamija. Nisu dugo tražili i nađoše misto na kom su se dvoje mladih volili, ali su bili

rastavljeni Vrbasom. Tu niče prva ćuprija. Na drugom mistu nađoše braću u omrazi s dvi

strane rike i tu podigoše most, i braća se izmiriše i dovika se ne posvađaše.A u mahali, u

bostanu Bibe Selimove, gdje se kazivaju, uz lipu navik molio dedo Idriz, dade Esma Sultanija

da se sagradi lipa džamija.Od tad ona posve ozdravi i dočeka duboku starost na svojoj kuli, a

narod pripovida s kolina na kolino priču o Esmi Sultaniji.”

U narodu je uvriježeno vjerovanje da je Esma Sultanija preminula prije završetka izgradnje

džamije.Ovdje prestaje narodno predanje ali historijski podaci kazuju da je u narednim

stoljećima džamija Esme Sultanije bila jedina džamija u Bosni i Hercegovini koja je ime

dobila po ženi, odnosno njenom imenu. Džamija Esme Sultanije u tom periodu bila je centar

vjerskog i kulturnog okupljanja Bošnjaka, koji su uz pomoć imama sačuvali stoljetnu

tradiciju.

4. Arhitektura džamije

7

Džamija predstavlja vrlo interesantan primjerak istočnjačke arhitekture. Nad približno

kvadratnom osnovom unutrašnjih dimenzija 9,49x9,55 metara nalazi se nešto izdužena kupola

koja ne odražava pravi oblik polulopte, što je odvaja od ostalih većih džamija potkupolnog

tipa. Po svojoj konstrukciji objekat spada u tip građevine gdje je prelaz iz kvadratičnog oblika

u kupoli izveden na pandatifima. Ispod konstrukcije kupole džamija ima osam prozora sa

tranzenama. Kupola je oslonjena na četiri tačke, a visina objekta mjerena od poda do vrha

tjemena kupole iznosi oko 13,0 metara. Zidovi džamije su od kamena krečnjaka i sedre,

debljine od 118 – 120 cm.Ispred džamije se nalazi trijem koga zatvaraju dva masivna zida sa

strana, debljine 75 cm. Na sjeveroistočnom zidu trijema nalazi se jedan prozorski otvor. Širina

trijema iznosi 3,96 metara. Osim ova dva zida, krov trijema nosi i dva masivna četvrougaona

stupa u sredini. Otvori na fasadama su sa profiliranim okvirom koji prati formu otvora. U

donjim zonama objekta prozorski otvori su pravougaoni, dok su otvori iz gornjih zona urađeni

po uzoru na gotičke prozore sa prelomljenim lukom. U vrhu fasade je nalazi vrlo istaknut i jak

vijenac.Munara je vitka i vrlo proporcionalna, izgrađena od istog kamena od koga i džamija.

Baza munare je osmostrana dok tijelo munare ima šesnaest strana. Prelaz iz osmerougaonika

u šesnaestougaonik riješen je iznad baze munare. Baza munare je dekorirana motivima u

formi pupoljka. Ovaj motiv se u stiliziranoj formi javlja i na dnu i pri vrhu tijela munare,

ispod šerefeta. Džamija ima različite stalaktitne ukrase ispod šerefeta. Stranice ograde

munare su sa reljefnim dekoracijama na kojima se javljaju motivi kruga, zvijezde i heksagona.

Svaka stranica ograde je dekorirana na drugačiji način. U enterijeru objekta iznad ulaznog

portala i sjeveroistočnog i jugozapadnog zida nalazi se drveni mahvil (galerija) na drvenim

stupovima i ograđen ogradom.Ovdje se za vrijeme namaza nalaze mujezini, džamijski

službenici koji sa džamijske munare najavljuju namaze, a sa mahfila pomažu imamu u toku

vođenja namaza. Mihrab je bio zidan od kamena, mjesto u kojem imam predvodi vjernike

tokom namaza. Desno od mihraba je drveni mimber odakle se petkom i na vjerske praznike

predvodi svečana hutba (propovjedanje). Lijevo od ulaznih vrata je maksura, ograđeni prostor

za uzvanike koji prisustvuju svečanostima, a ne učestvuju u namazu. Unutrašnjost džamije je

zastrta skupocjenim ćilimima od kojih su neki darovi šefova islamskih zemalja koji su

prilikom boravka u glavnom gradu BiH posjetili i ovu džamiju. Svi dijelovi džamijske

unutrašnjosti čine harmoničnu cjelinu s glavnim prostorom, što sve skupa, sa vanjskom

masom i odlično odmjerenim proporcijama munare potvrđuje virtuoznost neimara.

8

U sklopu džamijskog kompleksa nalazi se i šadrvan za uzimanje abdesta koji je veoma lijepo

urađen i ukomponovan uz džamiju, mekteb i mezarje.Šadrvan je pokriven drvenom

nadstrešnicom sa kupolom koja je ležala na osam drvenih stupova. U haremu džamije nalazi

se dvadesetak nišana od kojih osam sadrži epitafe. Najstariji spomenik datira iz 1238.

(1822.), a najmlađi iz 1292. (1875.) godine (Mujezinović,1998. str. 262.). Iznad ulaza u

objekat nalazi se tarih isklesan u prozi na turskom jeziku. Na kamenoj ploči dimenzija 43x80

cm u nesh-talik pismu, smješten je tekst u četiri reda. Tekst u prijevodu:„ Mir Emir Mustafa,

čauški ćehaja, sagradio je Božjom pomoću veliku džamiju. Ja, siromah, nisam u mogućnosti

opisati je, neka je obilna nagrada osnivaću sve do dana suđenja. Neka su sretni i oni koji će u

njoj pet puta dnevno obavljati. Neka ih Istiniti nagradi rajem i sačuva od paklene vatre. Neka

je milost i na naše pretke koji neka ne budu imali poteškoća. Tako i na sve one koji na ovu

dovu kažu Amin.

5. Konzervatorski i restauratorski radovi

9

Što se tiče  istraživačkih i konzervatorsko-restauratorskih radova na objektu Esme Sultanija

džamije tokom 60-tih godina izvršeni su radovi na konstruktivnoj sanaciji objekta, kada je

urađena sanacija glavne kupole armiranobetonskim prstenom. U nekoliko navrata izvršene su

intervencije, većinom na fasadama objekta.Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog

i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine objekat je stavljen pod zaštitu države, i upisan u

Registar spomenika kulture pod rednim brojem 139. Prostornim planom Bosne i Hercegovine

do 2002. godine Esme Sultanije džamija u Jajcu je bila evidentirana i kategorizirana kao

objekat druge kategorije.Prilikom iskopa temelja za stambeni objekat u neposrednoj blizini

Čaršijske, Esme Sultanije džamije, otkriveni su ostaci manjeg hamama sa očuvanim

rasporedom prostorija.Esme Sultanija, kao i svi prateći objekti koji su bili u sklopu kompleksa

džamije, u potpunosti su srušeni 1993. godine. Svi fragmenti su uklonjeni sa lokacije i

odvezeni na deponiju.Kamen temeljac za obnovu je postavljen 27.06.2003.godine a sama

džamija je većim dijelom obnovljena u periodu od 2003. do 2010. godine. Na dan 07.08.2010.

godine puštena je u funkciju. Zvanični projekat nikada nije urađen, međutim grupa stručnjaka

ispred Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa je vršila istraživanje na

zemljištu, prilikom kojeg su otkriveni tragovi temelja prethodne džamije koja je uništena

tokom ratnih dejstava. Stari temelji nisu vađeni već se pristupilo poravnjavanju terena i

postavljanju novog temelja.Većina objekata u sklopu džamijskog kompleksa su uspješno

restauirani. Mnogi su bili zadivljeni da smo nakon završetka restauracije, bez obzira na ono

što su ovi zidovi zauvijek zapamtili, uspjeli da obnovimo do punog sjaja ono što nam je

ostavljeno u naslijeđe.Džamija je prije rata bila posebno dekorisana i taj posao još nije

okončan. Radovi na pojedinim dijelovima džamije kao i na imamskoj kući, u sklopu koje se

nalaze abdesthane, biblioteka, gasulhana, kancelarije Medžlisa i dva imamska stana, su u

završnoj fazi izgradnje.

6. Zaključak

10

Preko 400 godina vladavine Osmanskog carstva na ovim prostorima moralo je ostaviti i

ostavilo je duboke tragove i neizbrisiv pečat kako na ljude, kulturu, običaje tako i na sve sfere

života i življenja. Džamija Esme Sultanije je jedina iz osmanskog perioda u Bosni i

Hercegovini koja je dobila ime po ženi, odnosno njenom imenu. Džamija predstavlja važan

objekt muslimanskoj populaciji u Jajcu i svjedok je odrastanja muslimana Bošnjaka u

kulturnoj i vjerskoj zajednici kroz jedan duži period, zbog čega je pisati o džamiji i

zadovoljstvo i obaveza. Zadovoljstvo, prije svega što je džamija proglašena nacionalnim i

kulturnim spomenikom države te je, na osnovu toga, bolje restauirana, nakon što je srušena do

temelja. Ono što nije zapisano nije se ni dogodilo, zbog čega se izvještavanje, pisanje i

istraživanje o ovakvim spomenicima treba smatrati obavezom.Iako je tijekom proteklog rata

izgubila svoj izgled i identitet, isti joj je vraćen restauratorskim i konzervatorskim

radnjama.Ovom prilikom se zahvaljujem svima kojima su učestvovali, te na taj način

doprinijeli da džamija vrati izgled koji je nekada imala i sačuva kako legendu o svom

nastanku, tako i svoje korjene od zaborava.Za naznačiti je kako danas džemat čaršija i ostali

džemati na području Islamske zajednice Jajce postaju brojniji, što je jednim dijelom zasluga

uposlenika Medžlisa Islamske zajednice u Jajcu kao i Islamske zajednice u BiH koji svojim

radom i edukacijom doprinose podizanju svijesti i značaju islama osobito kod mlađe

populacije, vodeći se činjenicom da na mladima svijet ostaje.Nadam se da će se u skorijoj

budućnosti uraditi detalnjija istraživanja, prvenstveno misleći na arheološka, koja bi trebala

doprinijeti boljem sagledavanju situacije i poznavanju činjenica kao i razumijevanju vjerskog

i nacionalnog identiteta u jajačkom kraju.

11

7. Literatura

1. Začiragić, Aida: Žene iz priča i legendi Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2012.

2. Mujezinović, Mehmed: Islamska epigrafika u BiH, knjiga II, Sarajevo, 1998.

3. Bušatlić,Ismet: Kraljevski grad pod sultanima, Sarajevo, 2011.

4. Dokumentacija Medžlisa Islamske zajednice u Jajcu

5. Nametak,Alija: Islamski kulturni spomenici turskog doba., Sarajevo, 1939.

12

8. Katalog slika

Slika 1. Skica tlocrta džamije Esme Sultanije

13

Slika 2. Džamija Esme Sultanije u Jajcu

Slika 3. Tarih iznad portala džamije Esme Sultanije

14

Slika 4 . Mezarje u sklopu džamijskog kompleksa Esme Sultanije

Slika 5. Drveni mahvil u džamiji Esme Sultanije

15

Slika 6. Kameni mihrab džamije Esme Sultanije

Slika 7. Unutrašnjost džamije Esme Sultanije

16