E DREJTA BIZNESORE KONTRAKTUES

3.NE PERGJITHESI PER KONTRATAT

Kontrata(contractus)paraqet marrveshje midis dy ose m shum personave q kan pr qllim t krijojn,ndryshojn apo shuajn nj marrdhnie juridike.1.Aftsia punuese e palve q nnkupton aftsi q nj subjekt t mund t krijoj t drejta dhe obligime t caktuara. - t ken aftsi punuese dhe autorizim pr lidhjen e kontrats.2.Plqimi I vullnetit duhet t jet I dyanshm dhe t jet serioz, I lir, I mundshm dhe I vrtet3.Lnda e kontrats sht ajo pr t ciln palt jan marr vesh dhe q mund t jet ndonj send,veprim apo mosveprim.Lnda e kontrats duhet t jet e mundshme,e caktuar dhe e lejuar.4.Baza e kontrats sht qllimi juridikq e ka shtyr ndonj subjekt t marr detyrimin si p.sh.te shitblerja baza juridke detyra e blersit q t paguaj mimin dhe t bhet pronar . N disa raste prve kushteve t prgjithsme duhet t plotsohen edhe kushte t veanta pa t cilt nuk mun dt krijohet kontrata.Kushtet e veanta pr lidhjen e kontrats jan;a)lidhja e kontrats me dorzimin e senditb)dhnia e plqimit pr lidhjen e kontratsc)forma e kontrtas llogaritet manifestim I jashtm I prmbajtjes s kontrats.

3.1.Lidhja e kontrats-

Kontrata lidhen konform parimit t autonomis s vullnetit t palve q nnkupton; pajtimin e vullnetit t palve kontraktuese n lidhje me elementet esenciale t kontrats,t drejtn q palt vet t vendosin se me ciln dhe far lloj t kontrats do t lidhin.Elementet esenciale llogariten ata elemente pa t cilt nuk mund t ekzistoj kontrat. Lidhjes s kontrats I paraprin disa veprime paraprake siq jan;negociatat,oferta dhe pranimi I oferts.Negociatat jan bisedime q I paraprijn lidhjes s kontrats dhe nuk obligojn.Oferta sht shprehje e vullnetit t nj personi me an t s cils e fton personin tjetr t caktuar me qllim q t lidh kontrat.Q t konsiderohet nj deklerat si ofert duhet t plotsoi disa kushte;tI prmbaj elementet esenciale pr lidhjen e kontrats;t jet dhn nga personi I cili ka pr qllim q t lidh kontrat ose nga autorizuesi I tij;oferta t jet serioze q d.m.th se prmban qart dhe seriozisht vulllnetin e ofertuesit se dshiron t lidh kontrat.Q nj deklerat t llogaritet si pranim I oferts duhet plotsohen disa kushte;t jet dhn nga personi I ofertuar ose nga autorizues I tij;pr nga prmbajtja ti prgjigjet plotsisht oferts;q t ky vullnet t jet I qart dhe serioz dhe q tI arrij n afatin e caktuar n ofert.Kontrata prodhon efekte nga momenti I lidhjes s saj.Momenti I lidhjes s saj n rastet kur palt jan prezente sht shum leht t caktohetN kt rast konsiderohet se kontrata sht lidhur nga momenti kur I ofertuari deklaron se pranon ofertn(menjher pas dhnies s oferts ose pas afatit t caktuar).Vshtirsi paraqiten kur kontrata lidhet midis palve jo prezente.Rregullat mbi momentitn e lidhjes s kontrats nuk jan t njjta n t gjitha shtetet.N kt pikpamje ekzistojn tri teori;sipas teoris s deklarimit(SHBA,Franc etj) kontrata konsiderohet e lidhur n momentin kur I ofertuari ka dhn dekleratn pr pranimin e oferts.Sipas teoris s msimit(Itali) kontrata konsiderohet e lidhur kur ofertuesi ka msuar se pala tjetr ka pranuar ofertn.Sipas teoris s pranimit(te na) kontrata konsiderohet e lidhur kur ofertuesit I arrin prgjigja nga pala tjetr se pranon ofertn pr lidhjen e kontrats.Kontrata mund t lidhet n disa mnyra t ndryshme edhe ate me goj,me shkrim,teleprinter,telefon,etj.shtja e momentit t lidhjes s kontrats aplikohet teoria e pranimit,kurse si vend konsiderohet vendi ku ofertuesi ka slin e tij(vendbanimin).Sa I prket vendit t lidhjes s kontrats ,konsiderohet se si vend I lidhjes s kontrats sht vendi ku kan qen palt n momentin e lidhjes s kontrats.Nse palt nuk kan qen t pranishm,si vend I lidhjes s kontrats konsiderohet vendi n t ciln gjendet selia e ofertuesit.Kuptohet se shtjet n lidhje me vendin mund t rregulohen edhe ndryshe.Prcaktimi I vendit ka rndsi te kontratat n qarkullimin ndrkombtar t mallrave pr shkak t aplikimit t ligjit t vendit ku sht lidhur kontrata(lex loci contractus).

3.2.Sigurimi I kontrats

Sado q kontrata e lidhur t jet e siguruar me sanksion juridik,ka raste kur kreditori nuk ka besim te pala tjetr kontraktuese,ose pr shkak se nuk e njeh sa duhet at,krkon q me mjete tjera t sigurimit t sigurohet prmbushja e kontrats.Nga kto mjete po veojm;Dorzanin(fideiussia) sht mjet personal pr sigurimin e ekzekutimit t kontrats q krijohet n baz t marrveshjes s kreditorit dhe dorzanit,me t ciln dorzani merr obligim q t paguaj borxhin nse nuk od t paguaj debitori.Dorzania sht kontrat akcesore pasi q lidhet me kontratn kryesore(me klauzul t veant n kontrat ose si kontrat e veant).Kur ekziston dorzania debitori I ka dy debitor edhe ate debitori kryesor dhe dorzani si debitor akcesor..Dorzani nuk prgjigjet krahas debitorit kryesor por pas tij,pasi q kreditori s pari duhet ti drejtohet debitorit kryesor dhe vetm pas ksaj fiton t drejtn q ti drejtohet dorzanit.Krijimi I ksaj kontrate nuk nevoitet plqimi I debitorit por mjafton pajtimi midis kreditorit dhe dorzanit.Dorzani prve me kontrat mund t themelohet edhe me ligj siq sht p.sh. rasti me dorzanin e shtetit te deponimet n kursim.Pendimi(multa poenitentialis) sht mjet I sigurimit personal ,n t ciln bhet premtimi I shums s caktuar n t holla ose I ndojnj vlere pasurore t ciln do t paguaj njra ose t dy palt n rast se heq dor nga kontrata e lidhur.Edhe ky mjet sht kontrat akcesore dhe ndan fatin e kontrats kryesore dhe mund t kontraktohet si klauzul e veant n kontrat ose si kontrat e veant.Kushti penal (stipulatio poenae) sht mjet I personal I sigurimit t ekzekutimit t kontrats q paraqet nj shum t caktuar t t hollave ose ndonj vler pasurore t ciln debitori duhet t paguaj nse nuk e prmbush detyrimin e vet ose e prmbush pjesrisht.Kushti penal mund t parashihet si klauzol e veant n kontratn kryesore dhe si kontrat akcesore.Penalet jan mjet personal t ekzekutimit t kontratsq paraqesin shum t caktuar t t hoolave ose ndonj vler pasurore t ciln njra pal kontraktuese sht e obliguar q tia paguaj pals tjetr nse ajo nuk e prmbush ose prmbush n mnyr jo t regulllt kontratn.Ky obligim rrjedh nga urdhri I ligjit.,nga doket tregtare dhe nga tarifat e caktuara.Pengu parqet nj send t caktuar t ciln debitori ia dorzon kreditorit me qllim t sigurimit t krkess s tij.Nse debitori nuk e prmbush krkesn ndaj kreditorit,ather ky fiton t drejtn q ta shes sendin e ln peng dhe t realizoj krkesn e vete.Varsisht nga ajo se sendi I ln peng sht I luajtshm apo I paluajtshm dallojm pengun e dors kur si objek sht send I luajtshm dhe hipotekn kur si objekt sht send i paluajtshm.Kapari(arha) llogaritet mjet real i sigurimit t ekzekutimit t kontrats e cila paraqet nj shum parash ose ndonj vler tjetr pasurore e cila dorzohet me ratsin e lidhjes s kontrats,si shenj se kontrata sht lidhur dhe si mjet sigurimi pr ekzekutimin e saj.Avansi(paradhnia) sht mjet real I sigurimit t ekzekutimit t kontrats q paraqet nj shum t caktuar t t hollave ose ndonj send t luajtshm q ka vler pasurore dhe jepet n momentin e lidhjes s kontrats si ekzekutim I pjesrishm I kontrats. Kaucioni(cautio) mjet real I sigurimit t ekzekutimit t kontrats q jepet \n t holla me ratsin e lidhjes s kontrats.Zakonisht blersi duke deponuar kaucion garanton se shitsit se do t kthej ambalazhin,e nse nuk e kthen,shitsi e kthen kaucionin.

3.3.Efektet e kontratave-

Kontratat e lidhura midis palve kontraktuese krijon efekte t caktuara lidhur me krijimin ,ndryshimin dhe shuarjen e marrdhnies juridike.Pr palt kontraktuese kontrata sht ligj,prandaj ata duhet tI prmbushin obligimet e tyre.Prmbushja e e obligimeve duhet t bhet n afatin e caktuar n kontrat ,me dispoziat ose doke tregtare,n vendin e caktaur(n kontrat ose sipas natyrs s puns) dhe mnyrn e caktuar(menjher ose me kiste).Mund t ndodh q debitori t mos bj prmbushjen e obligimit t tij n afatin e caktuar.N kt rast bhet fjal pr vones t debitorit .Nse kreditori refuzon t pranoj prmbushjen e obligimit t ciln ia ka ofruar pala tjetr ose nse kreditori nuk ka ndrmar masa t nevojshme pr ti mundsuar debitorit prmbushjen e obligimit t tij,ather bhet fjal pr vones t kreditorit.N rast t vdekjes s njrs pal ,ajo prodhon efekte edhe pr trashgimtart me prjashtim kur sht fjala kontratat intuitu personae kur realizimi I kontrats varet nga cilsit personale t debitorit.Prjashtimisht kontrata mund t prodhoj efekte edhe ndaj personave t tret (q nuk jan pal kontraktuese).N kt rast bhet fjal pr kontrata n dobi t perosnave t tret siq sht p.sh. rasti te kontrata e sigurimit t jets midis siguruesit dhe t siguruarit,q shuma e sigurimit ti jepet ndonj personi t tret t cilit I shkaktohet rasti I sigurimit.Prve efekteve t prgjithshme,n kontrata me shprblim mund t shkaktohen edhe efekte t veanta.Kto efekte kan t bjn me ;-kundrshtimin pr mosprmbushjen e kontrats q paraqet mjet juridik me t ciln mbrohet barazia n pikpamje t njkohsis s prmbushjes s kontrats n kontratat e dyanshme detyruese.Pra me kt mjet krkohet prmbushja e detyrimit nse ajo nga ana e pals tjetr sht prmbush ose sht e gatshme t prmbushet.-kundrshtimi pr prmbushje t pasigurt t kontrats sht mjet juridik me t ciln pals s ndrgjegjshme I ofrohet mundsia q t shtyhet prmbushja e kontrats derisa pala tjetr t mos e prmbush detyrimin e vet ose nuk ofron siguri se do t prmbush.-dmtimi I pamas llogaritet ai dm material,t ciln e pson njra pal kontraktuese n kontratat e dyanshme detyruese pr shkak t dallimit n prestimeve t shkaktuara gjat lidhjes s kontrats.Pra n kt rast shiten nj send q nuk e arrin as gjysmn e vlers s vrtet t sendit.-prgjegjsia pr mungesat materiale t sendit q ekziston n ato raste kur sendi nuk I ka vetit e kontraktuara,t rndomta,vetit ligjore ose t supozuara,vetit e veanta ose q rregullisht I ka sendi I caktuar.-prgjegjsia pr t metat juridike t sendit(evictio) q ekziston n ato raste kur nj person shpreh ndonj t drejt pr sendin,q I sht dhn marrsit, e cila e drejt sht krijuar para se ai ta ket marr sendin,e pr t ciln marrsi nuk ka ditur me ratsin e lidhjes s kontrats.

3.4.Ndrrimet n kontrat-

Gjat lidhjes s kontrats palt kontraktuese kan parasysh rrethanat t cilat ekzistojn n momentin e lidhjes.Megjithate kto rrethana mund t ndryshojn duke shkaktuar kshtu ndryshim t kontrats.Kto ndryshime mund t jen t llojllojshme.Ndrrimet n kontrat mund t jen ndrrime t palve dhe ndrrime t prmbajtjes.Ndrrimi I kreditorit bhet me an t cedimit t krkess e cila bhet n baz t kontrats s veant midis kreditorit dhe personit t tret n baz t s cils kreditori I vjetr(cedenti) e bart n kreditorin e ri(cesionarit) krkesn t ciln e ka ndaj debitorit(cesusi).N kt rast nuk krkohet plqimi I debitorit.,por ky duhet t jet I informuar mbi kalimin e ksaj krkese.Ndrrimi I debitorit(acceptilatio) n baz t kontrats midis debitorit dhe personit t tret ,n baz t s cils personi I tret merr mbi vete obligimet e debitorit ndaj kreditorit.N kt rast nevoitte edhe plqimi I kreditorit,pasi q pr kreditorin nuk sht krejt njjt se kush do t jet debitor I tij.Ndrrimi I prmbajtjes s kontrats mund t bhet me marrveshjen e palve (duke shfrytzuar parimin e autonomis s vullnetit) n form t njjt n t ciln ka qen lidhur kontrata n t ciln bhet ndrrime.Ndrrimi I prmbajtjes mund t bhet pr shkak t shkaktimit t rrethanave t ndryshuara(rebus sic stantibus)t cilt paraqiten nga momenti I lidhjes s kontrats e deri n moemtin e ekzekutimit t saj dhe vshtirsojn prmbushjen e kontrats vetm pr njrn pal kontraktuese .Fuqia madhore poashtu mund t shkaktoj ndryshimin e prmbajtjes s kontratsFuqia madhore llogaritet nj ngjarje e jashtme q nuk sht parapar,ose q nuk mund t parashihet se kur do t ndodh dhe q nuk mund t prballohet ose shmanget.Si fuqi madhore llogariten fatkeqsit elementare(trmeti,thatsirat etj),lufta etj.

3.4.Shuarja e kontratave-

Kontratat e lidhura krijojn efekte juridike,e pastaj shuhen.Shuarja e kontrats konsiderohet shuarje e kontrtas s plotfuqishme me vullnetin e palve kontraktuese pr shkaqe t parapara me ligj siq jan;-shuarja e kontrats me marrveshje t palve kontraktuese ,pasi q palt lidhin kontrat me vullnetin e tyre ata munden edhe ta shuajn n kt mnyr.Nse njra pal kontraktuese nuk e prmbush kontratn e fajin e saj,ather bhet zgjidhja e kontrats pr shkak t mosekzekutimit .-shuraj e kontrats me vdekjen e njrs pal kontraktuese e q vjen n shprehje vetm te kontrata intuitu personae(p.sh.kontrata mbi veprn) pasi q parimisht t drejta dhe obligimet trashgohen n trashgimtart.-shuarja e kontrats pr shkak t pamundsis s prmbushjes q vjen n shprehje n rastet kur bhet e pamundur prmbushja pr shkaqe t ndryshme si p.sh.ndryshimi I rrethanave,fuqia madhore,faji I kreditorit ose faji I persoit t tret si p.sh zhdukja e lnds s saj nn ndikimin e fuqis madhore pas lidhjes s kontrats.N ato raste kur nga momenti I lidhjes s kontrats e deri n momentin e prmbushjes s saj paraqiten rrethana t ndryshuara t cilat e rndojn ekzekutimin e kontrats t vetm njrs pal,ather kontrata e lidhur mund t shkputet ose revidohet.-shuarja e kontrats me anulimin e saj edhe ate qoft pr shkak t cnimit t intersave t prgjitshme ose kur cnohet ndonj interes Individual.Varsisht se ka cnohet dallojm;1.pavlefshmri absolute vjen n shprehje n ato raste kur kontrata e lidhur hst n kundrshtim me dispozitat ligjore,normat e moralit dhe me doket afariste.Kto kontrata prpos nga pala kontraktuese dhe t interesuarit mund t anulohet edhe ex officio.Nse kto kontrata I plotsojn kushtet pr nj kontrat tjetr t vlefshme,ather nuk bhet anulimi por konversioni.2.pavlefshmri relative vijn n shprehje n ato raste kur kontrata sht lidhur nn ndikimin e mashtrimit,krcnimit,lajthimit,ose nga personi me paaftsi pr t vepruar etj.N kt rast cnohet interesi individual I pals kontraktuese.Kto kontrata mund t anulohen vetm me krkes t pals kontraktuese ose personit t tret t interesuar.Kto kontrata mund t konvalidohen pra,q kt kontrat t pavlefshme ta shndrojn n kontrat t vlefshme.-shuarja e kontrats pr shkak t parashkrimit t krkesave vjen n shprehje n ato raste kur kreditori nuk realizon t drejtn e tij n nj afat t caktuar kohor.Si duket n kt rast afati sht fakt I rndsism juridik.Afati mund t jet t ndryshme pr nga gjatsia si p.sh. krkesat mdisi subjekteve ekonomike n sfern e qarkullimit t mallrave dhe shrbimeve parashkruhen n afat tre vjear,kurse krkesat lidhur me pagimin e energjis elektrike parashkruhen n afat nj vjear.N kt rast humbet mundsia e krkess q me an t gjyqit t realizoj krkesn.Pra n kt rast nuk humbet e drejta,por mundsia e realizimit me mjete juridike.Parashkrimi fillon t ec ditn e par kur kreditori kishte t drejt t krkoj realizimin e krkess.Afati I parashkrimit mund t ndalet dhe ndrpritet.Te ndalja afati pas ndaljes llogaritet dhe I shtohet afatit para ndaljes si p.sh.parashkrimi do t ndalet gjat kohs s luftsgjat kohs s shrbimit ushtarak etj.Te ndrprerja afati I cili ka rrjedh nuk llogaritet dhe ai konsiderohet si I humburpsh. Pranimi I borxhit nga debitori shkakton ndrprerjen e parashkrimit.-shuarja e kontrats me konfuzion vjen n shprehje n ato raste kur bhet bashkimi I palve kontraktuese n nj person t njjt si p.sh shkrirja e subjekteve ekonomike.-shuarja e kontrats me an t kompenzimit vjen n shprehje n ato raste kur palt kontraktuese bhen reciprokisht edhe kreditor edhe debitor.Pra ekzistojn krkesa recirpoke t palve kontraktuese.N kt rast krkesat shuhen n trsi nse jan t vlers s njjt,prkatsisht deri n vlern m t vogl nse jan t vlerave t ndryshme.

3.5.KONTRATAT MBI QARKULLIMIN E MALLRAVE(Kontratat biznesore)

Kontrata biznesore llogariten ata kontrata me t cilt kryhet qarkullimi I mallrave dhe kryerja e shrbimeve n treg.Nse kto kontrata I lidhin personat fizik ,ather fjala sht pr kontrata t s drejts civile,e kur kto kontrat I lidhin personat juridik,me qllim t realizimit t vperimtaris ekopnomike,ather fjala sht pr kontrata n ekonomi dhe kto zakonisht quhen si kontrata mbi qarkullimin e mallrave apo biznesore.Pra q t mundnj kontrat t jet biznesore duhet t lidhet me qllim t realizimit t verpimtaris ekonomike,pasi q prndryshe t gjitha kontrata e lidhura nga subjektet ekonomike nuk mund t trajtohen si biznesore si p.sh.kontrata mbi qiran e lokaleve afariste ose kontrat mbi marrjen me qiran t mjeteve t ndryshm etransportuese,makinave etj.Kto kontrata nuk konisiderohen pun t s drejts biznesore,por me kto aplikohen rregullat e s drejts civile. Pr tu konsideruar nj kontrat si kontrat biznesore duhet q lidhja dhe prmbushja e saj tI takojn veprimtaris s subjektit ekonomik dhe q objekt I kontrats t paraqitet qarkullimi I mallrave dhe kryerja e shrbimeve.Te kontrata civile motivi I lidhjes sht shitja me qllim t blerjes,kurse te kontrata biznesore motivi sht blerja me qllim t shitjes.Nse kemi parasysh vlern,kontrata civile kan vler dukshm m t vogl ,kurse kontrata biznesore kan vler shum m t madhe.Edhe pr kundr ktyre dallimieve ,n legjislacionin modern po lshohet dualiteti I rregullimit t veant kontratave t s drejts s detyrimeve dhe atyre t s drejts biznesore.Kshtu po ndodh edhe me ligjin mbi marrdhniet e detyrimeve n RM,pr shkak se rregullimi I dyllojshm I marrdhnieve pasurore nuk I shkaktonte dobi as ekonomis,e as qytetarve e as shoqris n prgjithsi.Dhe mbi gjitha kjo sht n interes t siguris juridike,zhvillimit ekonomike kshtu me radh. Kto kontrata I kan disa karakteristika t cilt n nj mas t madhe dallohen nga kontrata civile,nga t cilt do t veojm;-kto kontrata I lidhin subjektet ekonomike me qllim t realizimit t veprimtaris s tyre prt ciln jan rregjistruar,-si objekt u ktyre kontratave sht qarkullimi I mallrave dhe kryerja e shrbimeve,-kto kontrata n t shmtn e rasteve paraqiten si kontrata konesensuale q d.m.th. se kto kontrata konsiderohen t lidhura posa arrijn plqimin palt mbi elementet esenciale t kontrats,por palt me marrveshje mund t parashohin edhe form t caktuar n disa raste t caktuara,-afatet e parashrkimit te kto kontrata jan m t shkurta pr shkak se qarkullimi I mallrave krkon siguri dhe kryerjen e deyrimeve me koh dhe n afat m t shpejt,pr ka edhe afatet jan m t shkurta,-palt kontraktuese kan prgjegjsi m t madhe se sa te kontrata civile pasi q rndsia e ktyre kontratave pr ekonomin e vendit sht shum m e madhe,-dmtimi pr tej gjusmn(laesio enormis) nuk zbatohet te kto kontrata pasi q subjektet ekonomike pr shkak t natyrs veprimtaris s tyre duhet tI njohon mir mimet dhe kushtet e tregut,dhe prandaj nuk munden n baz t ktill t krkojn shkputjen e kontrats tanim t lidhur.Konsiderojm se n kontrata e qarkullimit t mallrave duhet numruar kto kontrata;shitblerja,komisioni,ndrmjetsimi,prfaqsimi,transportimi,sigurimin, ndrtimin , kontrollimin e kualitetit dhe kuantitetit t mallrave si dhe disa kontrata t paraqitura n koh t fundit objekt i t cilave sht ushtrimi i veprimtaris s rregullt t subjekteve ekonomike.

3.5.1.Kontrata e shitblerjes

Me kt kontrat shitsi obligohet q sendin q e shet tia dorzoi blersit,ashtu q ai t fitoi t drejtn e disponimit,respektivisht t drejtn e pronsis,kuse blersi obligohet q t paguaj mimin shits.Ligji mbi marrdhniet e detyrimeve niset nga qndrimi se personat shoqroro juridik e kan t drejtn e disponimit,kurse t tjert(juridike privat dhe personat fizik) kan t drejt n pronsi.Kjo kontrat si edhe kontratat e tjera n qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve,I ka karakteristikat e caktuara siq jan;jo formaliteti prve nse palt merren vesh q kjo kontrat t jet formale,dyanshm detyrues pasi q detyrime ekzistojn pr t dy palt reciprokisht,kumutative pasi q nga momenti I lidhjes dihen prestacionet,kauzaliteti sepse nga marrdhnia e krijuar shihet shkaku I krijimit t oblgimit.Siq sht thekasuar m lart , do kontrat t qarkullimit t mallrave dhe kryerjes s shrbimeve ,ashtu edhe n kt kontrat me rndsi sht lidhja e ksaj kontrate dhe prcaktimi I kohs s lidhjes,vendit dhe mnyrs s lidhjes si dhe forms s kontrats pr t ciln vlejn n parim t gjitha rregullat q jan theksuar m lart.Si n do kontrat poashtu edhe te kjo kontrat ekzistojn si elemente esenciale ashtu edhe elemente jo esenciale.Te kkjo kontrat si elemente esenciale llogariten objekti dhe mimi.Si objekt te kjo kontrata paraqitet malli.Me mall n t drejtn biznesore nnkuptojm sendin q I dedikohet tregut.Pasi q qarkullimin tregtar nevojitet q sendet t mund leht t qarkullojn ,llogaritet se paluajtshmrit nuk mund t jen objekt I s drejts biznesore.N kontrat duhet t theksohet lloj I mallit q shitet,sasia dhe kualiteti I mallit.mimi blers sht element esencial q n kuptimin ekonomik d.m.th. shprehja n t holla e vlers s mallit,kurse n kuptimin juridik d.m.th.kompenzim pr mallin e shprehur n t holla.Pramimi gjithnj duhet t shprehet n t holla pasi q n t kundrtn konsiderohet se kemi t bjm me kmbimin.mimin e caktojn palt me marrveshje.Ky mund t jet fiks dhe I ndryshueshm p.sh mund t kontraktohet mim t ciln malli do ta ket ditn e caktuar ose mimin e tregut.Elementet jo esenciale(elemnet t cilt nuk ndikojn n plotfuqishmrin e ksaj kontrate) mund t paraqiten klauzulat t ndryshme pr prcaktimin e kualitetit dhe kuantitetit t mallit,pr bartjen e pronsis dhe rrezikut,afatin dhe mnyrn e dorzimit t sendit dhe pagess s mimit etj.Nga kjo kontrat lindin disa t drejt dhe obligime pr palt kontraktuese.Disa nga obligimet e shitsit rrjedhin nga dispozitat ligjore dhe quhen si obligime ligjore t shitsit,kurse disa rrjedhin nga vet kontrata dhe quhen si obligime kontrakotre.Obligimet ligjore t shitsit parimisht kan t bjn me sigurimin e lejeve t nevojshme e q m s shumti vin n shprehje n qarkullimin ndrkombtar tregtar.Mirpo ,nuk jan t ralla rastet q me dispozita t parashihen obligime t posame edhe n qarkullimin e brendhsm si p.sh.obligimet e shitsit n afatin garantues t mallit.Si obligime kryesore kontraktuese llogariten;-obligimi I dorzimit t sendit ku me rndsi sht pracktimi I vendit t dorzimit,mnyrs si dhe afatit t dorzimit. -prgjegjsia pr t metat fizike dhe juridike t sendit.Obligimet kryesore t blersit jan;-t paguaj mimin blers ku me rndsi sht q t prcaktohet afati I pagesss mimit, vendi I pagess dhe mnyra e pagess s mimit ,dhe-t pranoj sendin ku me rndsi sht q gjat pranimit t vrtetohet sasia dhe kualiteti I mallit.Te kjo kontrat me rndsi gjat dorzimi t sendit sht edhe shtja n lidhje me kalimin e pronsis,rrezikut dhe shpenzimeve.Palt kan t drejt q n kontrat me marrveshje t rregullojn shtjen e kalimit t pronsis,rrezikut dhe shpenzimeve. Nga vet bartja e pronsis si shtje kryesore,varet edhe bartja e rrezikut dhe shpenzimeve.Sipas t drejtave t disa shteteve(Franc,Itali,drejts anglosaksone) kalimi I pronsis bhet me vet lidhjen e kontrats.Sipas disa t drejtave tjera(Gjermani,Austri etj( me kontrat vetm krijohen obligime pr shitsin q t bj bartjen e pronsis,kurse vet bartja duhet t bhet n baz t disa veprimeve t caktuara formale p.sh t dorzohet sendi q sht pranuar edhe n sistemin ton.Prandaj nse palt nuk kan caktuar me marrveshje kalimin e pronsis ,rrezikut dhe shpenzimeve,ather zbatohen rregulla t prgjithshme sipas s cils rreziku kalon n momentin e dorzimit t sendit.Parimisht rrezikun e bart pronari I mallit,pr ka do her duhet t dihet se kush sht pronar I sendit q t mund t caktohet se kush do t bart rrezikun e shkaktuar.Nga ky parim ka edhe prjashtime q jan t parapar si n ligji mbi marrdhniet e detyrimeve ashtu edhe n uzanset e prgjitshme siq jan;-n rast t dmtimit t mallit deri n dorzimin e tij,rrezikun e bart shitsi,kurse pas pranimit rreziku kalon n blersin,-n rast t voness n pranim,rreziku kalon n blersin n momentin e voness n pranimin e sendit. Sa I prket kalimit t shpenzimeve,n rast se nuk sht caktuar me marrveshje kjo shtje,ather zbatohet parimi sipas t cilit gjat realizmit t kontrats ,secila nga palt I bart shpenzimet pr obligimet me t cilt sht ngarkuar me kontrat. Palt,shtjen e kalimit t rrezikut dhe shpenzimeve mund ta rregulojn edhe me prdorimin e klauzulave t ndryshme t ashtuquajtur si ,,klauzula transportuese.Kto klauzula jan shprehje t rndomta me t cilat jan rregulluar kto shtje domethniet e t cilave jan sqaruar me rregullat e ,,incoterms (interantional commercial terms),t cilat I nxori Oda Ndrkombtare Tregtare si dhe uzanset tona t prgjithshme pr qarkullim t mallrave.Si klauzula m t rndsishme transportuese llogariten; Klauzula ,,franco me shenjn,,fabrik, ,,mulliri , ,,depoja dhe t tjerado t thot se shitsi sht I obliguar q t dorzoi mallin blersit n afatin dhe vendin e caktuar dhe ti heq shpenzimet dhe rrezikun deri n momentin kur blersi duhet sipas kontrats ta marr mallin.Klauzula,,francovagon(FOT,FOR)d.m.th.se shitsi duhet t porosis vagonin dhe mallin ta ngarkoj n vagon dhe ti heq shpenzimet dhe rrezikun deri n ngarkimin e mallit n vagon.Pas ksaj kto I heq blersi.Klauzula,,franko kufiri shtetror d.m.th. se shitsi sht I obliguar q t mallin ta ngarkoj n vagon dhe ti bart shpenzimet(doganat dhe shpenzimet tjera) lidhur me mallin deri sa malli mos e kaloj kufirin shtetror. Klauzula ,,franko anije(FOB) ,duke theksuar limanin e ngarkimit d.m.th. se shitsi sht I obliguar q me koh t prgatis dhe drgoi mallinn n anijen e caktuar t limanit t kontraktuar pr ngarkim si dhe t paguaj shpenzimet dhe t bart rrezikun deri sa malli nuk kalon rrethojn e anijes n limanin pr ngarkim.Klauzula ,,franko bri anijes(FAS)d.m.th.se shitsi duhet t afroj mallin bri anijes n limanin e ngarkimit dhe t marr mbi vete shpenzimet dhe rrezikun deri sn momentin e lnies s mallit bri anijes.Klauzula ,,mimi,sigurimi,transportimi(CIF,CAF)d.m.th. se shitsi sht I obliguar q t lidh kontrat pr transportim,t ngarkoj mallin,t siguroj mallin ,ti paguaj shpenzimet dhe bart rrezikun deri sa malli t kaloj rrethojn e anijes n limanin e ngarkimit.Klauzula ,,mimi dhe mimi transportues(C&F)prodhon efekte t njta si edhe klauzula e mparshme,me t vetmin ndryshim se ktu shitsi nuk sht I obliguar q t siguroj mallin,por doemos ta informoi blersin pr ditn e ngarkimit t mallit dhe emrin e anijes(kjo bhet me qlim q ai nse dshiron t bj sigurimin e mallit).Klauzula ,,nga anija(ex ship) d.m.th.shitsi duhet tia l mallin n dispozicion blersit n anije n limanin e caktuar ,ti paguaj t gjitha shpenzimet dhe t marr mbi vete rrezikun deri n momentin kur sht dashur q blersi ta marr mallin.Klauzula ,,prej kejitd.m.th. shitsi sht I obliguar q mallin tia l blersit n disponim mallin n kej n limanin e caktuar t ngarkimit si dhe ti marr mbi vete shpenzimet dhe rrezikun deri n momentit kur sht dashur blersi ta marr mallin.Kontrata e shitblerjes mund t jet e llojllojshme.Kshtu sipas objektit t kontrats dallojm;shitblerjen e mjeteve transportuese,shitblerjen e energjis elektrike, etj.Sipas prmbajtjes s kontrats dallojm;shitblerjen fikse(ku prmbushja e disa obligimeve t shitsit dhe blersit n afatin e caktuar llogaritet si elemnt esencial),shitblerja n pritje(ku shitsi q m par do ta drgoj mallin e blersi sht I obliguar q t paguaj mimin pasi skadimit t afatit t caktuar pas drgess),shitblerja prenumerative(ku blersiobligohet q m par t paguaj mimin blers,kurse shitsi t bj dorzimin e mallit vetm ather kur n trsi pranon mimin blers),shitblerja sipas mostrs(ekziston n ato raste kur sendi q shitet duhet ti prgjigjet mostrs t ciln e kan caktuar palt me marrveshje)shitblerja e specifikuar(sht lloj I till te e cila gjat lidhjes s kontrats caktohet lloji dhe sasia e mallit dhe mimit,kurse kualiteti dhe asortimenti caktohen m von pasi q t lidhet kontrata n baz t specifikacionit t ciln blersi ia drgon shitsit),shitblerja me t drejt riblerje(ku shitsi ruan q n afatin e caktuar ta riblej prsri mallin e shitur),shitblerje me t drejtn e parablerjes(kur n kontratn e shitblerjes parashihet klauzul e veant me t ciln blersi duhet pa tjetr nse dshiron q sendin ta shes personit t tret,paraprakisht duhet q at tia ofroj shitsit).

3.5.2.Kontrata e komisionit

Te kjo kontrat njra pal kontraktuese (komisionari) obligohet q n emr t vet dhe llogari t vet t kryej nj ose m tepr pun t cilt ia beson komitenti-urdhrdhnsi,kurse komitenti obligohet q t paguaj provizionin e caktuar.Nga definicioni I theksuar mund t shihet se kjo kontrat lind midis komitentit dhe komisionarit.Megjitahte me realizimin e ksaj kontrate lind kontrat tjetr t ciln e lidhin komisionari dhe personi I tret si p.sh.nj subjekt q merret me qarkullimin e mallrave lidh kontrat t komisionit me subjektin si komitent pr shitjen e mallrave t tilla.Pr realizimin e e ksaj kontrate me blersin lidhet kontrat tjetr pr shitjen e atyre mallrave.Pra siq shihet te marrdhniet komisionare lidhen dy kontrate edhe ate kontrat midis komisionarit dhe komitentit dhe komisionarit me personin e tret.Megjitahet ktu shkaktohen m tepr marrdhnie juridike eedhe ate;marrdhnie juridike midis komitentit dhe komisionarit(marrdhnie interne),marrdhnie midis komisionarit dhe personit t tret(marrdhnie eksterne) dhe marrdhnie midis komitentit dhe personit t tret( t ashtuquajtur marrdhnie prfundimtare). Objekt I ksja kontrate mund t jen t ndryshme si p.sh.shitblerje e mallrave,ushtrimi I punve t ndryshme n burs,pun nga sfera e komunikacionit,magazinomit etj. Dallimi kryesor q e dallon kt kontrat nga kontrata e ndrmjetsimit dhe prfaqsimit sht n ate se komisionari punon n emr t vet. N baz t kontrats s komisionit,komisionari ka disa obligime edhe ate;obligimi q t lidh kontrat me perosnin e tret,ti kryej urdhrat e urdhrdhnsit,ti mbroj interesat e komitentit,ta informoj komitentin,ti jap llogari komitentit etj.Komitenti I ka kto obligime;t paguaj provizionin,t kompenzoj shpenzimet, etj. Komisioni mund t klasifikohet n mnyra t ndryshme.Megjitahet n praktik m s shumti hasen komisioni shits dhe komisioni blers.Si pun e veant komisionare sht edhe komisioni ,,star del credere.Komisioni blers sht lloj I till I komisionitte I cili komisionari obligohet q t blej nga personi I tret ndonj mall t caktuar apo letr me vler n llogari t komitentit.Si lloj I veant I ktij komisoni hst konsignacioni.Komisioni shits sht lloj I till ku komisionari obligohet q t shes mallin apo sendin e caktuar t komitentit apo ndonj letr me vler.Te komisioni ,,star del creder prgjegjsia e komisionarit sht e shtuar,sepse ai prgjigjet pr prmbushjen e detyrimit t bashkkontraktuesit t tij.Ktu me rndsi sht se me an t ksaj pune juridike komitenti sigurohet nga parregullsia e personave t tret,kurse komisionari pr rrezikun e shtuar ka t drejt n shprblim m t madh.

3.5.3.Kontrata e ndrmjetsimit

Sipas ksaj kontrate ndrmjetsuesi obligohet q se do t bj prpjekje pr t gjetur dhe pr t vn n lidhje me urdhrdhnsin personin I cili me t do t zhvilloj negociata pr lidhjen e kontrats s caktuar,kurse urdhrdhnsi obligohet q tI paguaj shprblimin e caktuar,nse kjo kontrat lidhet.Nga vet definicion I ksja kontrate lindin obligime dhe t drejta t caktuara pr palt kontraktuese.Kshtu obligimi I ndrmjetsuesit sht q t v n lidhje komitentin e vet me personin e tret me qllim q t lidh kontrat dhe obligim I komitentit q t paguaj provizionin e caktuar.Ndrmjetsuesi ka edhe obligime t tjera siq jan p.sh.realizoj urdhrat e urdhrdhnsit,ruajtja e sekretit afarist,udhheqja e ditarit pr ndrmjetsim dhe ruajtja e dokumenteve t caktuara,lshimi I fletndrmjetsimi etj.T drejtat e ndrmjetsuesit jan;e drejta n provizion dhe e drejta n kompenzim t shpenzimeve.Pr dallim nga prfaqsuesi ,ndrmjetsuesi kurr nuk mund t ket autorizim q t lidh kontratn ai vet me personin e tret n emr dhe llogari t urdhrdhnsit,por vetm ndrmjetson pr urdhrdhnsin e tij.Gjithashtu prfaqsimi sht marrdhnie e vazhduar,kurse ndrmjetsimi ka t bj me nj ose m tepr pun dhe me prfundimin e tyre ,pushon s ekzistuari.Prfaqsuesi ka pr detyr q t mbroj intersat e urdhrdhnsit,kurse ndrmjetsuesi sht neutral.

3.5.4.Kontrata e prfaqsimit

Kjo kontrat llogaritet kontrat e till sipas s cils njra pal (prfaqsuesi tregtar ) obligohet q t lidh kontrata me personat e tret n emr dhe llogari t pals tjetr(pushtetdhnsit, komitentit),si dhe t kujdeset q personat e tret t lidhinkontrata me pushtetdhnsin,kurse pushtetdhnsi obligohet q prfaqsuesit tia paguaj shprblimin e caktuar.Kt kontrat duhet dalluar nga komisioni dhe ndrmjetsimi.Prfaqsuesi kryen punt n emr dhe llogari t pushtetdhnsit.Ndrmjetsuesi merret kryesisht me vnien n kontakt t komitentit me personat e tret me qllim t lidhjes s kontrats dhe do her vepron n emr t vet dhe llogari t vet.Prfaqsuesi tregtar gjat realizimit t kontrats me perosnat e tret vepron si pal kontraktuese dhe mbron interesat e pushtetdhnsit,kurse ndrmjetsuesi ka rol neutral dhe mbron interesat e t dy palve kontraktuese.Prfaqsuesi tregtar n qarkullimin ndrkombtar tregatr mund t prfaqsoj nj ose m shum firma t huaja ose t gjitha firmat nga nj shtet.N qarkullimin ndrkombtar t mallrave kemi llojet t ndryshme t prfaqsimit.Kshtu sipas teritorit n t ciln prfaqsuesi I kryen veprimtarin e vet dallojm prfaqsues lokal(kur sht I autorizuar vetm pr nj rreth t caktuar),teritorial(pr nj shtet t caktuar) dhe gjeneral(q sht I autorizuar pr disa shtete).Sipas vllimit t veprimtaris dallojm prfaqsues t prgjithshm9 q sht I autorizuar t gjith punt juridike ) dhe veant(q sht I autorizuar ti lidh vetm punt e caktuar juridike).Kemi edhe lloje tjera t prfaqsimit.N baz t ksaj kontrate lindin tre lloje t marrdhnieve juridke edhe ate; -marrdhniet juridke midis prfaqsuesit dhe pushtetdhnsit;-marrdhnie juriske midis prfaqsuesit dhe personit t tret me t cilt prfaqsuesi lidh kontrat,dhe-marrdhnie juridike midis pushtetdhnsit dhe personit t tret me t ciln prmes prfaqsuesit sht lidhur kontrat. N baz t kontrats pr prfaqsim si dhe n baz t dokeve tregtare dhe dispozitave ligjore,prfaqsuesi tregtar ka disa t drejta dhe obligime.Si obligime t tij llogariten obligim pr lidhjen e kontrats me personat e tret,obligimi I prfaqsuesit q ta informoi pushtetdhnsin gjat realizimit t urhdrit,obligim I tij q ti prmbahet urdhrave dhe udhzimeve tjera,q t ruaj sekretin afarist,q t mbaj libra afariste dhe q t prpiloi .T drejtat e prfaqsuesit jan;e drejta n provizion,,e drejta n kompenzim t shpenzimeve,e drejta n peng.

3.5.5.Kontrata mbi transportin

Kontrata mbi transportin sht marrveshje midis transportuesit dhe drguesit t mallit,respektivisht udhtarit pr ka transportuesi obligohet ta kryej transportimin e mallit apo udhtarve me mim t caktuar.Kjo kontrat mund t jet e llojllojshme edhe ate;Sipas asaj se ka sht objekt I transportimit dallojm kontrat mbi transportimin e personave dhe kontrat mbi transportimin e mallrave.Sipas mjeteve me t cilat kryhet transportimi dallojm;kontrat mbi transportimin me hekurudh,kontrat mbi transportin n ujrat e brendshme ,kontrat pr trasnportinmin detar,kontrat mbi transportin ajror dhe kontrat mbi transportin rrugor.

3.5.5.1.Kontrata e transportit n komunikacionin rrugor

Kjo kontrat sht kontrat e till me t ciln transportuesi obligohet q mallin me mjete transportuese rrugore ta transportoj prej nj vendi n nj vend tjketr,kurse drguesi obligohet q pr kt t paguaj mimin transportues.Kjo kontrat mund t jet e llojllojshme edhe ate;Sipas rugs transportuese dallojm;transport ndrkombtar t mallrave n komunikacionin rrugor(kur vendi I nisjes me vendin e dorzimit jan n shtete t ndryshme) dhe komunikacionin e brendshm(kur bhet transportimi I mallit brenda nj shteti).Sipas karakterit dallojm;kontrat transportues t lir(kur rruga transportues prcaktohet n baz t kontrats s transportit) dhe linike(kur rruga transportuese prcaktohet n baz t orarit transportues q m par t caktuar).Edhe te kjo kontrat me lidhjen e saj krijohen t drejta dhe obligime t caktuara pr palt kontraktuese.Detyrimet e transportuesit jan;pranimi I mallit,lshimi I fletngarkess,ruajtja e mallit,transportimi I mallit deri te vendi I decidimit,respektimi I urdhrit t drguesit t mallit dhe dorzimi I mallit personit t autorizuar.Detyrimet e drguesit t mallit jan;dorzimi I malit transportuesit;prezentimi I fletngarkess dhe dokumenteve tjera plotsuese me qllim q transportuesi t jet n gjendje t realizoj transportimin e mallit;pagimi I mimit transportues dhe shpenzimeve tjera eventuale.

3.5.5.2.Kontrata e transportit n hekurudh

Kjokontrat sht kontrat e till n baz t s cils njra pal(hekurudha) obligohet q mallin t cilin ia dorzon pala tjetr(drguesi I mallit) ta transportoj prej stacionit niss derin stacionin e destinimit dhe tia dorzoi pranuesit t mallit,kurse drguesi sht I obliguar q pr kt t paguaj shprblimin(mimin transportues).Kjo kontrat sht e llojllojshme edhe ate;sipas teritorit n t ciln transportimit do t kryhet dalojm;transportimin ndrkombtar(ku stacioni I nisjes dhe ai I destinimit apo pranimit gjenden n teritore t shteteve t ndryshme) dhe transport I brendshm(ku stacioni I drgimit dhe I destinimit gjenden brenda territorit t shtetit).Sipas shpejtsis dallojm transport I ngadalshm(mnyr e zakonshme e transportimit) shpejt(jan parapar afate m t shkurta t transportimit ,por edhe mimi I transportimit sht m I madh) dhe shpejtuar(ku afatet jan edhe m t shkurta dhe mimi hst dy her m I lart se te afati I ngadalshm).N pikpamje t mnyrs s transportimit dallojm ;drgesa n vagone(t cilt transportohen me nj fletngarkes ,dhe me nj sasi prej m s paku 5000 kg)dhe drgesa n dengje ose cop(q transportohen n nj fletngarkes dhe pesha e tyre sht m e vogl se pes mij kilogram).Mund t dorzohet si drges vagoni edhe malli pesha e t cilit sht me e vogl se 5000 kg,por q duhet t paguhet mimi transportues pr 5000kg t plot.N baz t kontrats s lidhur lindin disa obligime dhe t drejta.Hejurudha ka pr obligim q t pranoj mallin,q t ngarkoj mallin,q ta ruaj mallin,q t bj transportimin e mallit,q mallin e transportuar tia dorzoj pranuesit etj.Drguesi I mallit ka pr obligim q t dorzoi mallin pr traansportim,q t dorzoi fletngarkes dhe q t paguaj mimin transportues.

3.5.5.3.Kkontrata e transportit n linj detare

Kjo kontrat sht kontrat e till me t ciln anijetari obligohet q mallin t ciln e ka pranuar n transportim ta transportoj nga limani ngarkues n limanin e decidimit dhe ate duhet tia dorzoj pranuesit t mallit,ose do tia v n dispoinim pr transportim anijen,pjes t anijes,kurse pranuesi I mallit obligohet q t paguaj mimin transportues.Me lidhjen e ksaj kontrate palt kontraktuese fitojn obligime dhe t drejta t caktuara.Kshtu ,anijetari sht I obliguar; q t pranoj mallin pr transportim; q t lshoj dokumentet transportues siq sht konosmani ose fletngarkesa. Konosmani sht letr me vler e cila mund t bartet.Kte e jep anijetari n baz t kontrats s lidhur dhe me kte arrihen tre funksione si dshmi se malli sht pranuar pr transport,si vrtetim se sht lidhur kontrata pr transport dhe me kte prcaktohet obligimi I anijetarit q mallin e pranuar pr dorzim tia dorzoi pranuesit.Konosmanimund t jet I llojllojshm edhe ate I pastr kur anijetari n te nuk thekson kurfar vrejtjesh,jo I pastr kur parasheh disa vrejtje si p.sh. me sasin e mallit.Fletngarkesa pr dallim nga konosmani nuk sht letr me vler dhe nuk mund t bartet,por shrben vetm si dshmi se sht lidhur kontrata dhe se malli sht pranuar pr transport.Pr dallim nga konsomani,fletngarkesa e shoqron mallin gjat transportimit dhe duhet t nnshkrueht nga anijetari dhe transportuesi,kurse konosmani mund t qarkulloj pavarsisht nga transportimi I mallit dhe duhet t nnshkruhet vetm nga anijetari; q t ruaj mallin me kujdesin e ekspertit t duhur ,prandaj anijetari prgjigjet pr personelin e tij nse ata nuk kan vepruar si duhet.Anijetari nuk do t prgjigjet nse malli ka t meta t fshehta,pr shkak t fuqis madhore etj.Gjithashtu,kur sht n pyetje avaria(dmtimi I anijes ose mallit pr shkak t ndonj rreziku q sht I lidhur me transportimin detar)rregullat pr prgjegjsis nuk zbatohen.Nse sht fjala pr avari t prgjithsme(dmtimi dhe I anijes edhe I mallit) ,prgjegjsia bie mbi palt bashkarisht,kurse te avaria e veant( dmtim I anijes ose vetm I mallit)prgjegjsia bie mbi paln kontraktuese t cils I sht shkaktuar dmi ; t bj transportimin e mallit; obligim q tia dorzoi mallin pranuesit .Pranuesi I mallit ka pr obligim q t dorzoi mallin pr transport dhe q t paguaj mimin transportues.

3.5.5.4.Kontrata e transportit n ujrat e brendhsme

Kjo kontrat paraqet nj marrveshje midis anijetarit(transportuesit) dhe drguesit t mallit n transportim me t ciln transportuesi obligohet q t kryej transportimin e mallrave deri n limanin e decidimin,kurse drguesi apo dhnsi I mallit n transportim duhet t paguaj mimin transportues.Anijetari I ka kto obligime;t pranoj dhe ruaj mallin,t transportoj mallin deri n limanin destinues si dhe t lshoj dokument transportues(fletngarkes,konosman, vrtetim etj,varsisht nga sistemi juridik I shtetit prkats).Drguesi I mallit I ka kto obligime;dorzimi dhe ngarkimi I mallit n anije nse kshtu hst parapar me kontrat,dorzimi I dokumentit transportues anijetarit,pagimi I mimit transportues dhe shpenzimeve tjera etj.Nse n ndonj kontrat anijetari obligohet q ta bj trheqjen(rimorkimin) apo shtyrjen e anijes tjetrn det apo ujrat e brendshme prej nj vendi n nj vend tjetr ose pr nj detyr t caktuar ather kemi t bjm me kontratn e rimorkimit.

3.5.5.5.Kontrata e transportit n linj ajrore

Kjo kontrat paraqet kontrat t till me t ciln obligohet transportuesi ajror q t bj transportimin e kontraktuar nga vendi I nisjes deri n vendin e decidimit,n kohn e kontraktuar,kurse pala tjetr(porositsi I transportimit,apo udhtari) obligohet q pr transportimin e kryer tI paguaj mimin transportues.Dallojm kryesisht dy lloje t ksaj kontrate edhe ate;kontrat pr shfrytzimin ekonomik t aeroplanve dhe kontrat pr trasnportimin e mallit nprmes linjs ajrore.N koh t fundit n transportimin ajror gjithnj e m shum po paraqitet n qarkullim kontrata e arterit.Me kt kontrat interesntit aeroplani n disponim pr nj koh t caktuar dhe n relacione t caktuara transportuese.Me lidhjen e ksaj kontrate lindin obligime dhe t drejta t caktuara pr palt kontraktuese.Transportuesei sht I obliguar q t pranoj mallin,t bj transportimin e mallit deri n vendin e caktuar,t ruaj mallin dhe t dorzoj personit t caktuar.Porositsi I transportimit sht pala tjetr kontraktuese e cila sht I obliguar q t paguaj mimin transportues dhe s bashku me mallin t dorzoj fletngarkesn ajrore e cila shrben si dshmi pr mallin e dhnun respektivisht t pranuar.pasi q ky dokument jepet n tre kopje(nj porositsi,nj transportuesi dhe nj I bashkangjitet mallit gjat transportimit).

3.5.6.Kontrata e shpedicionit

Kontrata pr shpedicion sht kontrat e till me t ciln shpedituesi obligohet q pr transportimin e sendeve t caktuara t lidh n emr t vet dhe llogari t komitentit kontrat pr transport si dhe kontrata tjera t nevojshme pr realizimin e transportit,si dhe tI kryej edhe punt e tjera t rndomta,kurse komitenti(urdhrdhnsi) obligohet q tI paguaj shprblimin e caktuar.Kt kontrat duhet dalluar nga ajo e transportit pasi q shpedituesi nuk sht transportues,por vetm e bn organizimin e transportit,por parimisht ai vet at nuk e bn,transportimin e bn transportuesi.Pra shpedituesi e ka ann organiztaive t transportitmit t mallrave dhe kujdest q kto punt kryehn n afatin e caktuar.Shpedicionin duhet dalluar edhe nga komisioni,pasi q komisionari rndom merret me blerjen dhe shitjen e mallravepr llogari t komitentit,kurse shpedituesi nuk ka t drejt t merret me kto pun pasi q kto pun dalin nga fushveprimi I tij I rregullt.Nga definicioni I ksaj kontrate pr shpedituesin lindin disa obligime dhe t drejta siq jan;t lidh kontratat e nevojshme,t pranoj mallinnga komitenti ose personi I tret,ta ruaj mallin,t veproj si ekonomist I mir si dhe ti zbatoj urdhrat e komitentit,ta zgjedh rrugn transportuese dhe llojin e transportit,t bj llogari komitentit,ta inforomoj komitentin, etj.T drejtat e shpedituesit jan;e drejta n provizion,e drejta n kompenzim t shpenzimeve,e drejta n peng, e drejta n retencion etj.Shpedituesi gjithashtu ka edhe prgjegjsin e vete edhe ate;ai prgjigjet pr caktimin e transportuesin dhe personave t tret me t ciln lidh kontrat.Nga kontrata e shpedicionit lindin dy lloj t marrdhnieve juridike edhe ate s pari midis komitentit dhe shpedituesit dhe s dyti midis shpedituesit dhe personit t tret.Me zhvillimin e qarkullimit bashkkohor t mallrave jan paraqitur lloje t ndryshme t shpedicionit.Kshtu teritoris n t ciln shpedituesi e ushtron veprimtarin e vete dallojm;shedicion t brendshm(kur drgimi dhe sjellja e mallit bhet brenda kufijve t nj shteti) dhe ndrkombtar(kur drgimi dhe sjellja e mallit bhet midis shteteve t ndryshme).Sipas marrdhnies juridike midis shpedituesit dhe komitentit dallojm;shpedicion t pastr (jo I plot) kur shpedituesi merr mbi vete obligimin q t sjell mallin e komitentit t vet dhe ti kryej disa pun teknike ose juridike,por nuk merr pr obligim q t kryej edhe transportin e mallit,por me transportuesin lidh kontrat pr trasnport,dhe shpedicion I plot kur shpedituesi prve tjerash mer mbi vete obligim q t kryej edhe transportin e mallit.Ktu kemi si duket kombinim t ksja kontrate dhe kontrats pr transport,prandaj kjo form m s shumti I prgjigjet interesave t t dy palve kontraktuese te kjo kontrat.Te shpedicioni fiks sht nj lloj I shpedicionit t plot ku shpedituesi ka prgjegjsi t shtuar pasi q ai nuk prgjigjet vetm par punn e tij por edhe pr punn e transportuesit dhe t personave t tjer me t cilt sht shrbyer duke realizuar urdhrin e komitentit.Shpedicioni I prbashkt sht ai shpedicion ku shpedituesi menjher(me t njjtin mjet transportues dhe t njtin dokument transporti) e dorzon n transportin mallin q iu takon komitentve t ndryshm.

3.5.7.Kontrata pr kontrollin e mallrave

Kjo kontrat sjt kontrat e till me t ciln njra pal kontraktuese (kryesi I kontrollit) obligohet q profesionalisht t kryej kontrollin e kontraktuar t mallrave dhe t jap certifikat pr te,kurse pala tjetr(urdhrdhnsi)obligohet q pr kontrolln e realizuar t paguaj kompenzimin e kontraktuar.Kontrolla e mallrave ka t bj me prcaktimin e identitetit t mallit,kualitetit, kuantitetit dhe veorive tjera t mallrave. Kjo kontrat ka filluar t zhvilohet me zhvillimin e tregtis ndrkombtare.,mallrat blehen praktikisht nga t gjitha viset e bots dhe pr t gjitha viset e bots(e ashtuquajtur tregti e distancuar).N kushte kur lidhja e kontratave mund t bhet edhe nprmes telefonit,telegramit ose ndonj mnyre tjetr,prcaktimi I sasis ,kualitetit t mallrave vshtir se mund t bhet pa prezencn e palve kontraktuese.Palt shum her nuk mun dt marrin pjes gjat shiqimit t mallit pr shkaqe t ndryshme(munges e kohs,largsia e madhe,mjete financiare etj).Pr shkak t ksaj jan paraqitur subjekte t veanta q jan specializuar n kryerjen e mallrave.Prve ksaj llojet e ndryshme t prodhimeve krkojn shkall t lart t arsimit t ciln n do moment secili prfaqsues I blersit nuk mund ta ket.Pr kt arsye sht sht e kuptueshme q kontrollimi imaliit ti besohet subjektit t specializuar, e cila kontrollin e kryen n mnyr profesionale dhe mjete bashkkohore.Kjo sht e arsyeshme pr t dy palt.Shitsi e prjashton prgjegjsin,kurse blersi sigurohet se do t pranoj at mall pr t ciln jan marrur vesh.Nga ana tjetr kjo kjo mnyr mundson zhvillim t shpejt t afarizimit,n veanti atijndrkom,btar ku pagesa bhet me akreditiv dokumentar(mallor),pasi q pas kryerjes s kontrolloit kontrolluesi jep certifikat kontrollues ,me ka krijohet mundsia q shitsit ti bhet pagesa e mallit para se t arrij ne vendin e destinimit. Kjo kontrat paraqitet n dy lloje edhe ate;-si kontrat pr kontrollin e kuantitetit dhe kualitetit t mallrave,dhe-si kontrat pr marrjen e mallrave ku kontrolluesi obligohet jo vetm t bj kontrollimin,por edhe n emr dhe llogari t urdhrdhnsit t bj marrjen e mallrave.Kjo kontrat sht jo formale pasi q mund t lidhet edhe gojarisht.Mirpo n praktik kjo kontrat m s shumti lidhet n form t shkruar.Elemente esenciale t ksaj kontrate jan objekti I kontrolls(lloj I shrbimit q duhet t kryhet) dhe provizioni.Me kt kontrat lindin t drejta dhe obligime t caktuara.Kryesi I kontrolls duhet t bj kontrollimin,t jap certifikatn,t siguroj mallin nga ndrimi,ti kryej urdhrat e urdhrdhnsit,tia dorzoj llogarin urdhrdhnist.T drejtat e kryesit t kontrolls jan;e drejta n provizion,e drejta n kompenzim t shpenzimeve,e drejta n peng(kur ka nevoj q t bhet sigurimi I t drejtave t tij).

3.5.8.Kontrata e magazionimit

Me kt kontrat obligohet magazioneri q t bj pranimin dhe ruaj mallin e caktuar dhe t ndrmer masa t nevojshme apo t kontraktuara,me qllim t ruajtjes n gjendje t caktuar,ti ja jap me krkes t dhnsit ose personit tjer t autorizuar,kurse dhnsi obligohet q t paguaj kompenzim t caktuar.Dallojm lloje t ndryshme t magazinave.Ndarja kryesore sht n magazina publike dhe private.Dallim kryesor midis tyre ka t bj n autorizimin e magazinave publike q t lshojn fletmagazionim(q sht letr me vler),kurse magazinat private lshojn vetm vrtetim(e cila nuk sht letr me vler) pr mallrat e pranuara n magazionim.Prndryshe fletmagazinimi si letr me vler mund t prbhet prej nj pjese dhe dy pjesve siq jan ;dftesa q shrben si dshmi pr mallin e ln n ruajtje,dhe varrantit q shrben pr lnien e mallit peng n rast t marrjes s kredis(p.sh te lombardi).-Magazina publike q llogariten ata magazina t cilat pranojn t ruajn t gjitha mallrat,pa marr parasysh se kush sht lns I mallit dhe llojin e mallit.Kto magazina mund t jen t prgjithshme(kur kur merren me ruajtjen e t gjitha mallrave) dhe specializuara(kur merren me ruajtjen e mallrave t caktuara si p.sh.vende pr ruajtjen e grurit).-Magazinat doganore rruhen mallrat t cilt ende nuk jan doganuar.Magazina t tilla zakonisht themelohen n qendrat e mdha t komunikacionit ku nuk ekzistojn zona t lira doganore,me leje t organeve kompetente doganore.-Vendruajtjet doganore themelohen nga subjekt q ushtrojn veprimtari t caktuar n tregtin ndrkombtare pr rruajtjen e mallit t tyre q eksportohet apo importohet.Kta themelohen pr rruajtje t prkohshme t mallit t pa doganuar.Kta themelohen npr ata vende ku ekzistojn dogana por nuk ekzistojn magazina doganore.-Magazina konsignacionale jan form e posame e magazinave t cilat i hapin prfaqsit e firmave t huaja pr rruajtje t prkohshme t mallit t pa doganuar t firms s huaj q prfaqsohet,dedikuar tregut vendas deri sa ti shitet blersit ton.Te kto loje parimisht lejohet rruajtja e mallit t caktuar si p,sh ruajtja e pjesve rezerv pr mjetet t cilt jan n prdorim te na.-Zona t lira doganore paraqesin pjes t teritorit shtetror doganor n t ciln zbatohen lehtsime t veanata doganore.Qarkullimi n kto zona sht I lir.Mirpo nse qarkullimi bhet jasht kufijve t ksaj zone,n brendi t treitorit shtetror ,ather zbatohet kontroll doganor.Prndryshe grenda ktyre zonave tgjinden magazina publike q shrbejn pr rruajtjen e mallrave.Pr themelimin e ktyre zonave nevoitet leje nga Qeveria.Kontrata prmagazionim konsiderohet se sht lidhur ather kur malli sht dorzuar pr ruajtje dhe kur jepet vrtetim pr pranimin e mallit pr ruajtje.Prndryshe kjo kontrat sht kontrat formale pasi q lidhet n baz t formularve q m par t caktuar nga ana e magazionerit.Pasi q kjo kontrat sht e dyanshme detyruese , palt kontraktuese kan obligme t caktuara edhe ate;magazinieri hst I obliguar q t pranoj mallin n rruajtje,t lshoj fletmagazionim,ti dorzoj mallin lnsit n gjendje q e ka pasur malli n momentin e pranimit pr rruajtje.Magazioneri ke edhe t drejta siq jan;e drejta n shprblim,e drjeta n kompenzim t shpenzimeve,e drejta n retencion dhe peng(pr t siguruar kreksat e veta),e drejt q t shes mmalin(p.sh.nse skadon afati pr ruajtje,malli fillon t prishet etj.

3.5.9.Kontrata e ndrtimit

Kjo kontrat sht kontrat pr veprn n baz t s cils kryesi obligohet q t ndrtoj ,sipas proektit t caktuar n afatin e kontraktuar,objekt t caktuar n tokn e caktuar apo t ndrmerr disa pun ndrtimore n objektin ekzistues ndrtimor me qllim t renovimit,prmirsimit e adaptimit,kurse porositsi obligohet pr kte ti paguaj mimin e caktuar.N praktik dhe legjislacion, bhet dallim midis disa llojeve t ksaj kontrate edhe ate;-kontrata pr ndrtim n kuptimin e gjr prfshi t gjitha punt investuese n lidhje me ndrtimin e ndonj objekti si nj trsi unike.N ligjin mbi afarizmin n tregtin ndrkombtare me pun investuese n botn e jashtme nnkuptohen;1.hartimi I programeve investuese,dokumentacionit teknikelaborateve licituese dhe dokumntacionit tjetr investues pr objektet dhe punt;2.Kryerja e t gjitha llojeve t punve ndrtimore(gjeologjike,,hidroteknike etj);3.Kryerja e t gjitha llojeve t punve rreth instalimit,montimit dhe demontimit,si dhe punve tjera prmirmbajtjen e objekteve;4.Lshuarja n qarkullim e pajimeve dhe pajisjeve si dhe objekteve t ndrtuara;5.Hartimi I objekteve komplet dhe drgimi I pajimeve komplete pr ata objekte;6.Ushtrimi imbykqyrjes pr kryerjen e puns n objekte;7.Dhnia e ndihms profesionale gajt ndrtimit dhe afarizmit t objekteve t ndrtuara;8. kryerja e punve tjera n lidhje me punt investuese n botn e jashtme.-Kontrata pr ndrtim n kuptimin e ngusht t fjals nnkupton kryerjen vetm t punve ndrtimore ,ndrtimore-zejtare,t montimit,si dhe punve tjera t lidhura me me kto,si dhe kryerjen e punve prfundimtare n ndonj objekt ndrtimor.-Kontrata pr ndrtim ,,ME ELS N DORparaqet kontrat t till ku ndrtmtari merr mbi vete obligim q t ndrtoj tr objektin,me t gjitha punt e nevojshme,kurse pas prfundimit t ndrtimit ia dorzon elsat porositsit,q paraqet dorzim simbolik t objektit.-Inxhineringu paraqet nj lloj t veant t kontrats s ndrtimit,n t ciln kryesi kryesisht obligohet q t ndrtoj objekt ndrtimor t kompletuar,dhe gjithashtu at objekt ta pajis dhe aftsoj pr prdorim t parapar dhe normal.Pala tjetr obligohet q pr kt t paguaj mimin apo shprblimin e caktuar. Sipas rregullativs son,para lidhjes s kontrats pr ndrtim duhet t kryehn disa pun t natyrs administrative.Kshtu investitori duhet t siguroj vendimin pr lokacion(leje ndrtimi) dhe dokumentacionin tjetr,sigurimi I mjeteve financiare pr ndrtim(kur sht fjala pr objekte t mdha).Kjo kontrat sht formale q d.m.th. se duhet t lidhet n form t shkruar.sht kshtu pasi q mimi zakonisht sht teje I lart,kurse afati I ndrtimit mund t jet I gjat.Kjo kontrat pr t krijuar efekte juridike duhet ti prmbaj elemntet esenciale q jan;-Objekti I cili duhet t jet caktuar n mnyr t qart dhe mund t jet objekt I ri ndrtimor apo rikonstruim I objektit ekzistues,dhe-mimi I cili mund t caktohet pr vlern e objektitn trsi ose pr nj pjes q paraqet trsi ekonomike teknike,por q duhet t caktohet pr njsi t objektit(p.sh.mimi I nj metr katror).Kryesi I punve hst I obliguar q t kryej punt e kontraktuar n prputhje me dokumentacionin tekniko investues,t dorzoj objektin e ndrtuar investitorit.Investitori sht I obliguar t paguaj mimin, dhe t pranoj objektin e ndrtuar.Prve ktyre obligimeve ,investitori ka edhe obligime tjera q rrjedhin nga normat imperative siq jan;sigurimi I programit investues dhe dokumentacionit teknik,nxjerja e lejes pr ndrtim,dhe sigurimi I mjteve financiare pr at ndrtim.Pas kryerjes s objektit ndrtimor bhet pranim dorzimi I objektit nga ana e komisionit, q bhet n disa faza edhe ate;shiqimi teknik I objektit me t ciln konstatohet rregullsia teknike e objektit.Mnyra e pranimit t objektit me t ciln konstatohet gjendja e tij kualitative dhe kuantitaive dhe prllogaritja e punve t kryera quhet klaudacion.Nse bhet shikimi I srishm I objektiti pas skadimit t afaftit garantuese,n t ciln vrtetohen se mos jan shkaktuar t metash n objekt paraqet superklaudacionin.

3.5.10.Kontrata e sigurimit

Sigurimi sht institucion prmes s cils bhet kompenzimi I dmit t caktuar q u shkaktohet njrzve dhe pasuris s tyre.Prmes parimit t reciprocitetit dhe solidaritetit bhet sigurimi dhe mbrojtja ekonomike e pasuris dhe personave t rezikuar nga ndonj rrezik I caktuar.Sigurimi te na sht rregulluar n baz t ligjit mbi sigurim(1997) , ligjit mbi marrdhniet e detyrimeve ,etj.Sipas ligjit mbi marrdhniet e detyrimeve n baz t ksaj kontrate obligohet kontraktuesi I sigurimit,n baz t parimit t reciprocitetit dhe solidaritetit,t bashkoj nj sasi t caktuar t mjeteve n shoqatn e sigurimit t rreziqeve(sigurues),kurse shoqata obligohet q nse ndodh ngjarja e cila paraqet rastin e sigurimit tia paguaj t siguruarit apo ndonj personi t tret kompenzimin,respektivisht shumn e kontraktuar ose t bj dika tjetr.Siq duket nga definicioni te kjo kontrat prpos palve kontraktuese paraqiten edhe persona t tjer edhe ate siguruesi dhe personi I tret.Ekzistojn nj numr I madh I kontratave pr sigurim t cilt mund ti grupojm n baz t disa kritereve edhe ate;-Sipas mnyrs s lindjes ,sigurimi mund t jet vullnetar dhe I obligueshm.Sigurimi vullnetar(kontraktuar) ekziston ayher kur n baz t interesit reciprok do t lidhet kontrat adekuate pr sigurim midis siguruesit dhe t siguruarit.Sigurimi I obligueshm (ligjor) sht ai sigurim q sht I parapar n baz t dispozitave ligjore siq sht p.sh te na sigurimi I udhtarve n komunikacion publik;shfrytzuesit e mjeteve motorike nga prgjegjsia pr dmet e shkaktuara perosnave t tret dhe shfrytzuesve,respektivihst pronart e mjeteve aerotransportuese/nga prgjegjsia pr dmet e shkaktuara perosnave t tret.-Sipas objektit dallojm;sigurim I pasuris(ku si objekt sht pasuria),personal(ku si objekt sht jeta dhe shndeti I ndonj personi t tret dhe si zakonisht paraqitet n raste t paaftsis n pun,vdekje,invaliditet etj.) dhe sigurim nga prgjegjsia shfrytzuesi ,respektivisht pronari I mjeteve t rrezikshme n baz t kontrats .sigurohet nga prgjegjsia pr dmin e shkaktuar perosnave t tret..Kjo kontrat lidhet n favor t perosnave t panjohur.-Sipas vendit,sigurimi mund t tjet tpksor,ajror dhe ujor.-Lloj I veant I sigurimit sht I ashtuquajtur ,,risigurim.Kjo kontrat konsiderohet e lidhur n momentitn kur palt kontraktuese nnshkruajn polisn e sigurimit apo fletmbulesn.Polisa sht dokument(letr me vler) pr sigurim ku doemos t theksohen;palt kontraktuese,objekti I sigurimit,personi I siguruar,rreziku, kohzgjatja, shuma e sigurimit,premija e sigurimit,data e dhnies s poliss dhe nnshkrimet e palve kontraktuese.Kontrata e sigurimit duhet ti prmbaj kto elemente;rrezikun(sht nj situat q I kanoset pasuris s caktuar ose ndonj personi t caktuar,dhe e cila shkakton pasoja t caktuara),premija(sht shuma e mjeteve q siguruesi sht I obliguar t paguaj si kompenzim pr realizmin e obligimeve ndaj siguruesit),shuma e sigurimit(sht shuma t ciln siguruesi sht I obliguar q tia oaguaj t siguruarit nse paraqitet rasti I siguruar),rasti I siguruar(sht rreziku I shkaktuar).Me lidhjen e kontrats lindin disa t drejta dhe obligime pr palt kontraktuese.Kshtu i siguruari ka pr obligim;ti lajmroj rrethanat e rndsishme pr vlersimin e rrezikut,t paguaj premin,ta lajmroj siguruesin pr ndryshimet e rrezikut.Siguruesi sht I obliguar q t jap polisn e sigurimit,q ti prezentoj kushtet pr sigurim,q t paguaj shumn e kontraktuar,respektivisht t paguaj dmin,q t kompenzoj shpenzimet. 3.5.11.Kontrata e lizingut

Me kt kontrat obligohet njra pal kontraktuese (dhnsi I lizingut ) q t bart sendin e kontraktuar n shfrytzim dhe ti kryej veprimet kontraktuese n lidhje me shfrytzimin e rregullt ekonomik t atij sendi,pals tjetr kontraktuese(pranuesit t lizingut),e cila obligohet q pr shrbimet e kryera ti paguaj shprblimin e kontraktuar..Etimollogjikisht fjala leasing buron nga fjala angleze,,to lease q d.m.th.dhnie hua apo qira.Kjo kontrat dallohet nga kontrata e qiras pasi q qiradhnsi pas skadimit t afatit kontraktues nuk zveshet nga e drejta e pronsis n sendin e dhn,kurse te kjo kontrat mundet.Nga shitblerja dallohet pasi q te shitblerja bartet e drejta e pronsis q nuk d.m.th. se duhet t jet kshtu edhe te kjo kontrat.Ekzistojn modalitetet t ndryshme t lizingut.Kshtu sipas natyrs s objektiti t lizingut dallojmlizing I sendeve t konsumueshme siq jan automobilat,aparatet shtpiake etj.,dhe lizing investues ku si objekt jan mjetet t ndryshme teknollogjike,makina investuese.Sipas afatit dallojm lizing afatshkurt q ka t bj me sendet konsu,uese,lizing afatgjat q ka t bj me objekte t ndryshme.Ekzistojn edhe shum lloje t lizingut.Dhnsi I lizingut sht I obliguar q t veproj si ekonomist I mir,q ti mundsoj marrsit t lizingut q objektin ta shfrytzoj ekonomikisht,q rregullisht t mirmbaj objektin e lizingut.Marrsi I lizingut duhet t bj pagimin e mimit kontraktues,q t shfrytzoj objektin e lizingut sipas natyrs s objektit,q ti mundspj dhnsit kontrollimin e objektit dhe q tia kthej objektin dhnsit.Kjo kontrat historikisht pr her t par sht paraqitur n SHBA,kurse sot prdoret n tr botn edhe ate n t gjitha degt e ekonomis edhe ate jo vetm si form e financimit por edhe e furnizimit me mjete transportuese(anije,aeroplana, kamiona,pajimeve t mdha,etj.

3.5.12.Kontrata e licencs

Me kt kontrat dhnsi i licencs obligohet q marrsit t licencstia bart t drejtn n shfrytzim t shpikjes,dijenis teknike dhe prvojs,vurrats s mallrave dhe shrbimeve dhe modelit ,pr nj shprblim t caktuar.Si duket elemente esenciale t ksaj kontrate jan objekti dhe shprblimi.Si objekt I ksaj kontrate ,mund t jet ;-shpikja(q paraqet nj zgjidhje t re t ndonj problemi teknik q mund t aplikohet n veprimtari ekonomike dhe e cila mund t mbrojetjuridikisht me patent n afat prej 15 viteve);-dijenia teknike dhe prvoja (kno hoi);-mostra(fotografi apo vizatim n baz t s cils krijohet produkti) dhe modeli(trupi sipas forms s t cilit krijohet produkti);-vurrata e mallrave dhe shrbimeve(shenjat me t cilt jan shnuar produktet apo shrbimet e caktuara dhe me t cilt dallohen nga produketet apo shrbimet e subjekteve tjera).Licenca mund t jet ekskluzive kur titullarit t saj I jep t drejt ekskluzive t shfrytzimit t objektit t licencs,dhe jo ekskluzive mundson q disa autorizime t barten n titullarin e disa tjera ti mbaj dhnsi I licencs t cilat mundet vetm ai ti shfrytzoj apo eventualisht ti jap dikuj tjetr pr shfrytzim.Dhnsi I licencs ka pr obligim q ;t dorzoj objektin e licencs;t jap udhzime dhe informata se si t shfrytzoj objektin e ksaj kontrate;t prgjigjet pr t metat juridike t objektit t licencs e kshtu me radh.Marrsi I licencsi ka kto obligime;t shfrytzoj licencn;t ruaj fshehtsin e objektiti t licencs(kur objekt sht kno hoi),t paguaj shprblimin e caktuar ,etj.Marrsi I licencs mund t lidh poashtu kontrat pr nnlicencn me personin e tret,por vetm pr licencn ekskluzive.N kt rast marrsi I bart personit t tret t drejtn e shfrytzimit t licencs s marrur.Licenca jo ekskluzive nuk mund t jet objekt I nnlicencs.

3.5.13.Kontrata e know how

Me an t ksaj kontrate njra pal kontraktuese obligohet q t bart dijenin dhe prvojn afariste n paln tjetr kontraktuese e cila obligohet q t paguaj mimin kontraktues(shprblimin) si dhe kt dijen dhe prvoj t pranuar ta ruaj sipas parimit t ruajtjes dhe shfrytzimit t sekretit afarist.Objekt I ksaj kontrate sht dijenei dhe prvoja e karakterit teknik q shrben pr zbatimin e zbulimeve t patentuara apo jo patentuara n procesin e prodhimtaris industriale apo zejtare ose pr zbatimin e ndonj precedure t caktuar.Element me rndsi I kno hoit sht sekret dhe deri sa ruhet si sekret ka vlern e vete.Dituria dhe prvoja e cila nuk ka karakter teknik dhe e cila nuk mund t zbatohet n industri apo prodhimtari nuk paraqet kno ho n kuptimin e dispozitave t s drejts pronsis industriale ,pasi q karakteri teknik dhe I dituris dhe aplikimi I saj ,jan kushte t parapara me ligj pr mbrojtjen juridike t saj.Dituria dhe prvoja e sekretit afarist mund t jet objekt I ksaj kontrate por vetm s bashku me dijenin teknike dhe prvojn si element prcjells I tyre.Prndrsyhe dijenia dhe prvoja afariste juridikisht mund t mbrohen n form t sekretit afarist. Nocioni kno ho buron nga fjala angleze(pr t ditur se si) q nuk prputhet me kuptimin e saj.

3.5.14.Kontrata e faktoringut

Kjo kontrat n qarkullimin ndrkombtar gjithnj e m shum fiton rndsin e saj si mnyr e prshtatshme e financimit t eksportit t mallrave .Te kjo kontrat nuk bhet fjal pr bartjen e krkesave vetm me qllim t sigurimit t mjeteve t caktuara kredituese,por pr shitjen e krkesave bankave,nga ana e subjekteve t caktuara me qllim t sigurimit t menjhershm t mjeteve t nevojshme financiare,pasi q realizimi I krkesave t tilla sipas rregullave mund t realizohen pr nj koh t gjat.mimi I ktyre krkesave prcaktohet me prqindje dhe zakonisht mimi shits I krkesave sht m I vogl se mimi 100%,kurse prpos ksaj paguhen edhe shpenzimet e faktorit.Faktor sht subjekti q blen kkresat e parritura t klientve t saj dhe I arkton n llogari t veten.

3.5.15.Kontrata e forfetingut

Kjo kontrat ka t bj me shitblerjen e krkesave afatgjate t tregtis s jashtme t t cilat eksportuesi I shet banks ose ndonj instituti t specializuar financiar krkesat e tij t tregtis s jashtme t cilat nuk jan t ngarkuara me krkesa regresive t personave t tret dhe t cilt njkohsisht jan siguruar me mjete t sigurimit.Kjo kontrat dallohet nga kaktoringu pasi q te faktoringun kemi t bjm me shitjen globale t t gjitha krkesave t nj subjekti,kurse te kjo kontrat kemi t bjm me shitjen e posame(krkesa me cilsi t veanta juridike).Gjithashtu te kjo kontrat kemi t bjm me krkesa afatgjate(si zakonisht deri m pes vite),kurse te faktoringu me krkesa afatshkurte(si zakonisht deri m gjasht muaj).

3.5.16.Kontrata e frashizingut

Me kt kontrat obligohet pala kontraktuese e cila investon kapitalin e saj(shfrytzues I frashizingut) q t punoj sipas kshillave t dhnsit t frashizingut dhe pr kt obligohet q t paguaj shprblim t caktuar.Kto kshilla kan t bjn me realzimin dhe kryerjen e punve ,udhzime afariste,kshilla n lidhje me prdorimin e modeleve,mostrave,vurratave t mallrave etj),kshilla pr aftsimin e personelit prkats etj.

3.5.17.Kontrata e tajmsheringut

Kjo kontrat sht lloj I till I kontrats me t ciln dhnsi I tajmsheringut obligohet q t jep n shfrytzim pals tjetr shfrytzuesit t tajsmsheringut t drejtn e shfrytzimit ekonomik t nj objekti t caktuar ekonomik na afat t caktuar ,kurse pala tjetr pbligohet q q t shfrytzoj n mnyr si I prgjigjet objektit dhe rregullave profesionale dhe t paguaj shprblimin kontraktues.Kjo kontrat dallohet nga shitblerja pasi q te kjo kontrat shfrytzuesi fiton vetm t drejtn n shfrytzim t objektit e jo edhe t drejtn e pronsis.Prej qiras dallohet pasi q me kt kontrat nuk bartet e as nuk fitohet e drejta e pakufizuar e shfrytzimit t objektit t huaj ,por vetm n afat t caktuar me t drejt t pjesrishme dhe e cila supozon shfrytzim t prbashkt t objekititnga disa subjekte.Prej lizingut dalohet pasi q shfrytzuesi asnjher nuk mund t t drejtn e pronsn objektin ekonomik t kontraktuar pas skadimit t afatit t caktuar.Prej koncesionit dallohet pasi q te koncesioni njra pal sht shteti,kurse te kjo kontrat nuk sht e thn t jet gjithnj shteti.

E DREJTA E KONSUMATORVE

I.N PRGJITHSI PR MBROJTJEN E KONSUMATORVE

1.1.Kuptimi i s drejts s konsumatorit

Pr t definuar t drejtn e konsumatorit duhet prcaktuar kuptimin e nocionit ,,konsumator.N teorin juridike jan dhnun dy lloje t mendimeve mbi kt nocion.Sipas t parit konsumatori sht personi I cili konsumon sendet e blera ,pr dallim prej personit I cili blen me qllim t shitjes.Sipas teoris s dyt me nocionin konsumator kuptojm vetm personin I cili blen me qllim q t plotsoj nevojat e veta personale ose familjare[footnoteRef:2]. [2: ]

Sipas ligjit mbi mbrojtjen e konsumatorve,konsumator sht secili person fizik dhe juridik i cili blen prodhime ose shfrytzon shrbime pr konsumim t drejtprdrejt vetanak, pr qllime q nuk prkasin me kryerjen e profesionit t tij ose veprimtari tjera afariste[footnoteRef:3].Nga ky definicion mund te konkludojme se si konsumator mund te jene si persona fizik ashtu edhe juridik, por me kushte te caktuara si; [3: ]

1.te blej prodhime apo shfrytzoj sherbime per konsum te drejperdrejt vetanak; 2. Qellimi i konsumit te mos kete lidhshmeri me kryerjen e profesionit te tij apo ushtrimit te ndonj veprimtarie te caktuar afariste. Konsumatorin duhet dalluar nga tregtari,distributori dhe prodhuesi. Tregtar sht secili person fizik dhe juridik i cili me kryerjen e veprimtaris s tij i plotson drejtprdrejt nevojat e qytetarve, me prodhime dhe shrbime[footnoteRef:4]. Pr dallim nga konsumatori,distributor sht personi fizik ose juridik q drejtprdrejt ose trthorazi nprmjet distributorve tjer drgon mallra,kurse Prodhues sht personi q prgatit prodhime t gatshme ose pjes prbrse pr fitimin e prodhimeve themelore ose personi i cili nprmjet firms dhe vuls s tij t prodhimit, paraqitet si prodhues. Prodhues konsiderohet edhe importuesi i prodhimit. [4: ]

Keto marrdhenie qe lindin gjate blerjes se prodhimeve apo kryerjes se sherbimeve nga ana e konsumatoreve per qellime te theksuara me larte jane te rregulluar me norma juridike qe perbejne te drejten e konsumatorit.

1.3.Nevoja pr mbrojtje t veant t konsumatorve

Mbrojtja e konsumatorve me institute klasike juridike obligative ,sht treguar si e pamjaftueshme dhe jo adekuate.Ktu mendohet n institutet e prgjegjsis s shitsit pr mungeasat materiale t sendeve dhe instituin e prgjegjsis s shitsit dhe prodhuesve n baz t garantimit pr funksionimin normal t sendeve t shitura si dhe ne shume institute tjera .sht kshtu pr shkak se n rastet kur dmi I shkaktuar sht I vogl ,inicimi I ndonj procedure n shum raste nuk arsyeton as shpenzimet e as kohn e procedurs eventuale kundr shitsit dhe prodhuesve.Pr shkak t ksaj krahas ktyre, jan paraqitur edhe forma tjera t mbrojtjes s konsumatorve prmes masave juridiko publike ,atyre administrative,mbrojtja prmes rregullave t konkurencs jo lojale. 1.3.1.Mbrojtja n baz t konkurencs jo lojale

Secila vepr e konkurencs jo lojale[footnoteRef:5] ,n nj mas ,direkt apo indirekt, I prek edhe konsumatort.Per shkak te kesaj konsumatoret kan t drejt n paraqitjen e padis pr mbrojtje pasurore juridike. [5: ]

1.3.2. Mbrojtja prmes masave administrative

Mbrojtja e konsumatorve prmes masave administrative bhet nga ana e organeve administrative.N kt drejtim me qllim q t bhet mbrojtja e konsumatorve organet kompetente t administrats duhet t ndrmarin masa t caktuara.Kshtu p.sh.inspeksioni kompetent I tregut sht I obliguar q prkohsisht ta mbyll objektin e tregtarit I cili;-ushtron ndonj veprimtari pr t ciln nuk sht I rregjistruar;-shet mall pa dokumente;-msheh mallin me ka pamundson shitjen e saj,etj. Inspeksioni kompetent do t bj konfiskimin e prkohshm t mallit nse tregtari lshon n qarkullim mallra,kurse pr ta nuk sht I rregjistruar;bn shitjen e mallrave pa dshmi n lidhje me blerjen e saj;bn transportimin e mallrave pa dokumente adekuate etj[footnoteRef:6]. [6: ]

1.3.3.Mbrojtja prmes masave juridiko publike

Mbrojtjen juridiko publike t konsumatorve e parashohin nj sr rregullash,edhe ate;1.Rregulla q kan t bjn me sigurin e prodhimeve dedikuar konsumatorve,pr jet dhe shndet.N kt drejtim t rndsishme jan standardet ndrkombtare(ISO),si dhe standardet t cilat I nxjerin organet kompetente (si p.sh.Organizata europiane pr standardazim-CEN) si dhe standardet e parapara me aktet juridike shtetrore[footnoteRef:7].Konform ketyre standardeve tregtari e ka pr detyr t lshoj n qarkullim prodhime t sigurta n pajtim me krkesat e prcaktuara teknike dhe dispozitave pr prodhimin prkats dhe n pajtim me krkesat e prcaktuara pr mbrojtjen e ambientit jetsor dhe shndetin e njeriut. [7: ]

Prodhim i sigurt sht do prodhim i cili n kushte normale ose sipas kushteve t arsyeshme t parapara t shfrytzimit, duke prfshir edhe afatin e prdorimit, nuk paraqet ndonj rrezik ose rreziku sht minimal dhe sht n prputhje me dobin nga prdorimi i prodhimit dhe i cili i prmbush kushtet me t cilat sigurohet shkall e lart e mbrojtjes s siguris dhe shndetit t njeriut, edhe at duke pasur parasysh:- cilsit e prodhimit, prfshir edhe prbrjen, paketimin, udhzimin e prbrjes, prdorimin dhe mirmbajtjen e tij;- ndikimin ndaj prodhimeve tjera ku sht e logjikshme se do t shfrytzohet bashk me prodhime tjera;- prezentimin e prodhimit, shenjat e tij, etiketimin, udhzimet e prdorimit, hedhjen dhe fardo shenjash ose informata tjera t dhna pr prodhimin; dhe - kategorit e konsumatorve, veanrisht fmijve dhe pleqve q i eksponohen rrezikut gjat prdorimit t prodhimit. Prodhim i rrezikshm sht do prodhim q nuk i prmbush kushtet e lart theksuara si dhe prodhimet q kan form, er, ngjyr, pamje, paketim, etiket, vllim ose madhsi dhe si t ktilla sht e mundshme q konsumuesit, veanrisht fmijt, mund ti zvendsojn me prodhime ushqimore dhe ti fusin n goj, ti thithin ose glltitin, q mund t jet e rrezikshme dhe t shkaktoj ngulfatje, helmim, perforcim ose obstruksion t traktit digjestiv dhe ngjashm[footnoteRef:8]. [8: ]

2.Rregullat q kan t bjn me prcaktimin e prodhimeve dedikuar konsumatorve si udhzimeve pr shfrytzim(fletgarancionit); deklerata;prcaktimin e mimit t prodhimeve etj. Tregtari doemos duhet q gjat shitjes s prodhimeve, konsumatorit tia dorzoj dhe tia tregoj dokumentet e prcaktuara dhe dokumentet q i ka prgatitur prodhuesi pr prdorimin m t leht dhe m t sigurt t prodhimit (deklarata, garancia, udhzime teknike, udhzime pr montim, udhzime pr shfrytzim, lista e serviseve t autorizuara dhe ngjashm).Tregtari obligohet q, n pajtim me dispozitat teknike me t cilat prcaktohen prodhimet pr t cilat prodhuesi, importuesi, prkatsisht prfaqsuesi i firms s huaj, doemos duhet t lshoj garanci pr cilsin, prkatsisht funksionimin e rregullt t prodhimit, t siguroj servisin pr mirmbajtjen e riparimin dhe furnizimin me pjes rezerv n afatin e garantuar. Prodhuesi obligohet tu prmbahet obligimeve t fletgarancis. Fletgarancia prmban:- firmn, prkatsisht emrin dhe selin e dhnsit t garancis;- t dhnat pr prodhimin me t cilat identifikohet prodhimi;- deklaratn pr garancin dhe pr kushtet e garancis;- kohzgjatjen e afatit garantues;- afatin n t cilin tregtari obligohet t veproj sipas krkess s shfrytzuesit t garancis dhe ti mnjanoj defektet dhe mangsit e prodhimit;- firmn, prkatsisht emrin dhe selin e shoqris tregtare ose t personit tjetr fizik ose juridik q prodhimin e ka shitur me pakic, datn e shitjes, vuln dhe nnshkrimin e puntorit t autorizuar, ndrsa nse ka t bj me instalime, aparate, pajisje dhe mjete t tjera pr pun firmn, prkatsisht emrin dhe selin e drguesit, datn e lshimit n prdorim ose t dorzimit t prodhimit shfrytzuesit pr prdorim, dhe nnshkrimin e puntorit t autorizuar; dhe - deklaratn se konsumatori ka t drejta ligjore q dalin nga legjislativa nacionale, e cila rregullon shitjen e prodhimeve dhe se kto t drejta nuk jan rrezikuar me garanci. Secili prodhim duhet te prmbaj edhe te ashtuquajturen Deklarata[footnoteRef:9].Deklarata doemos duhet ti prmbaj s paku t dhnat si vijon: [9: ]

- emrtimin e prodhimit, prkatsisht emrin me t cilin prodhimi shitet;- prbrjen e prodhimit;-mnyrn e mirmbajtjes s prodhimit;- mnyrn e prdorimit t prodhimit;- disenjimin industrial, markn tregtare ose vuln e prodhimit, nse konsiderohet si element i rndsishm i prodhimit;- datn e prodhimit dhe afatin e prdorimit, nse kjo sht e prcaktuar;- firmn dhe selin e prodhuesit, ndrsa pr prodhimet e importuara edhe firmn dhe selin (adresn e plot) e importuesit, si dhe vendin e prejardhjes;- paralajmrimin pr rrezikun e mundshm gjat prdorimit, nse rreziku i till ekziston;- deklaratn e prodhuesit pr ekzistimin e cilsive t ndryshuara t prodhimeve, prbrsit e pjesve dhe shtesave, prkatsisht pr far ndryshime flitet;- deklaratn e prodhuesit pr harmonizimin e prodhimeve me kushtet e prcaktuara. Emrtimi i prodhimit, prkatsisht emri me t cilin prodhimi shitet sht shenja ose prshkrimi i prodhimit dhe, nse duhet, shfrytzimi dhe mirmbajtja e tij, q sht mjaft precize ti mundsoj konsumatorit pr ta njohur prodhimin e krkuar dhe ta dalloj nga prodhimet tjera t ngjashme, me t cilat mund t zvendsohet. 3.Rregullat q kan t bjn me reklamimin e prodhimeve dedikuar konsumatorve me t cilt ndalohet ose pamundsohet reklamim I rejshm. Reklamim i prodhimeve dhe shrbimeve sht do form e prezentimit lidhur me veprimtarin tregtare ose afariste, zejtaris ose profesionit q t promovohet furnizimi me prodhime ose shrbime, duke prfshir edhe pronn e patundshme, t drejtat dhe obligimet.Per kunder kesaj reklamim mashtrues sht do reklamim q n fardo mnyre, duke prfshir edhe prezentimin e tij, i sjell n huti ose besohet se do ti hutoj personat pr t cilt dedikohet dhe pr shkak t natyrs mashtruese me siguri do t ndikoj n sjelljen e tyre n aspektin ekonomik dhe pr kt arsye e cenon ose do ta cenoj konkurrentin.Gjate qarkullimit te mallrave dhe sherbimeve vjene ne shprehje edhe i ashtuquajturi reklamim krahasues.Reklamimi krahasues sht do reklamim q pr shkak t shitjes s ndonj prodhimi ose shrbimi, n mnyr t drejtprdrejt ose trthorazi ndikon n konkurrencn e tregut, prkatsisht n mnyr t drejtprdrejt ose trthorazi ndikon n prodhimin ose shrbimin konkurues. Nga reklamuesi duhet dalluar t ashtuquajturin shpalls.Shpalls sht personi i cili prmes mjeteve t informimit i ofron pr shitje prodhimet dhe shrbimet e tij. Nuk lejohet reklamimi mashtrues i prodhimeve ose shrbimeve. Reklamimi krahasues lejohet nse jan plotsuar kushtet e parapara me ligj .Gjat vendosjes nse reklamimi sht mashtrues ose jo, merren parasysh t gjitha karakteristikat e tij, e veanrisht t gjitha informatat e prmbajtura n reklam, si vijon:- vetit e prodhimeve ose shrbimeve, prbrja e prodhimit, mnyra dhe data e prodhimit, mnyra dhe koha e kryerjes s shrbimeve, qasja e prodhimeve ose shrbimeve, sasia e prodhimeve, specifikimi, prshtatshmria e prodhimeve dhe shrbimeve pr shfrytzim pr qllime t caktuara, prejardhja gjeografike ose komerciale e prodhimeve ose shrbimeve, rezultatet q mund t priten nga shfrytzimi i prodhimeve ose shrbimeve, rezultatet dhe t dhnat tjera nga testimet ose kontrollimet e kryera t prodhimeve ose shrbimeve;- mimi, mnyra e llogaritjes s mimit, respektivisht kushtet e shitjes s prodhimeve ose kryerjes s shrbimeve;- t drejtat e shpallsit, identiteti i tij dhe prona me t ciln disponon, klasifikimet e tij, pronsia ndaj t drejtave komerciale, industriale ose t drejtat nga pronsia intelektuale, ose shprblimet dhe mirnjohjet q i ka fituar. Reklamimi krahasues lejohet nse:- nuk sht mashtrues ashtu siq u tha pak m lart.- krahasohen prodhimet dhe shrbimet, t cilat i prmbushin nevojat e njjtat ose kan dedikim t njjt,- objektivisht krahasohen nj ose m shum karakteristika materiale, relevante, t verifikuara dhe reprezentative t atyre prodhimeve dhe shrbimeve, ku mund t prfshihet edhe mimi,- nuk krijon huti n treg ndrmjet publikuesit t reklams dhe konkurrentve t tij, ose huti ndrmjet vuls mbrojtse, emrit mbrojts dhe shenjave tjera karakteristike, prodhimeve ose shrbimeve t publikuesit t reklams n raport me t njjtat t konkurrentit,- nuk i prmon konkurrentt n treg, aktivitetet e tyre, n raport me vuln mbrojtse, emrin mbrojts, shenjat tjera karakteristike, prodhimet apo shrbimet ose kushtet e konkurrentit,- prodhimet me shenjat e prejardhjes krahasohen me prodhimet, t cilat i kan shenjn e njjt,- nuk shprehet negativisht ndaj autoritetit t vuls mbrojtse, emrit mbrojts ose ndaj shenjave tjera karakteristike t konkurrentit ose ndaj shenjave t prejardhjes s prodhimeve konkurrente,- nuk u dedikohet prodhimeve ose shrbimeve q reklamohen si imitime ose kopje t prodhimive ose shrbimeve me vul mbrojse ose emr mbrojts. Nse reklamimi krahasues i dedikohet oferts s veant speciale, n reklam doemos duhet q n mnyr t qart dhe pa mdyshje t ceket periudha kohore n t ciln vlen oferta e veant, arritshria e prodhimeve dhe shrbimeve nga oferta speciale, kohzgjatja e mimit special dhe kushtet tjera specifike q do t zbatohen.

1.3.4.Mbrojtja e veant juridiko private e konsumatorve

Me kto rregulla sigurhet mbrojtja preventive n sfern e shitjes s mallrave dhe dhnies s shrbimeve. Mbrojtja juridiko private n veanti sht aktuale n lidhje me prdorimet e shpesht t kontratave formulare dhe kushteve t prgjithshme t afarizmit.Kto kontrata n t shumtn e rasteve prmbajn klauzula q jan t kundrshtim me interesat e mbrojtjes s konsumatorve.Pr shkak t ksaj n Unionin Europian sht nxjer Direktiv mbi klauzulat diskriminuese n kontratat me konsumatort sipas s cils klauzulat kontraktuese e cila nuk sht kontraktuar n mnyr individuale do t llogaritet jo korekte,nse do t shkaktonte n mas t duhur raportin mids t drejtave dhe obligimeve t palve kontraktuese q lindin n baz t kontrats n dm t konsumatorve. Ne kete drejtim ligji mbi mbrojtje te konusmatoreve si dispozita diskrimnuese i llogarit;- dispozita n kontratn konsumuese pr t ciln nuk ka pasur marrveshje t veant dhe n kundrshtim me parimin e ndrgjegjshmris dhe ndershmris, krijon disproporcion t qart ndrmjet t drejtave dhe obligimeve t palve t kontraktuara n dm t konsumatorit.Pr ndonj dispozit kontraktuese do t konsiderohet se nuk ka marrveshje t veant nse ajo dispozit paraprakisht sht formuluar nga ana e tregtarit, kurse konsumatori nuk ka pasur ndikim n prmbajtjen e saj, veanrisht nse bhet fjal pr dispozita t formuluara paraprakisht n marrveshjen standarde t tregtarit.-dispozitat n kontratn konsumuese q kan pr qllim q gjat lidhjes s marrveshjes ti caktojn obligimet e drejtprdrejta dhe prfundimtare t konsumatorit, kurse pr tregtarin parashihen kushte, zbatimi i t cilave nuk varet nga vullneti i konsumatorit.- dispozita n marrveshjen konsumuese me t ciln tregtarit i lejohet q ta ndryshoj mimin varsisht nga elementet, q ekskluzivisht varen nga vullnet i tregtarit.- dispozitn me t ciln tregtari i shrbimeve financiare pr vete ka rezevuar t drejtn q ta ndryshoj lartsin e shkalls s kamats pa e informuar konsumatorin, nse pr kt ka baz, me obligim q tregtari ta informoj konsumatorin menjher pasi kjo t jet e mundshme dhe me t drejtn e konsumatorit q menjher ta prish marrveshjen.-dispozita n marrveshjen konsumuese me t ciln tregtari pr vete ka rezervuar t drejtn q n mnyr t njanshme ti ndryshoj karakteristikat e prodhimit q duhet t drgohet ose t shrbimit q duhet t kryhet, nse karakteristikat e ktilla jan t natyrs thelbsore pr konsumatorin ose pr dedikimin q e ka planifikuar pr prodhimin ose shrbimin, nse konsumuesi e ka informuar tregtarin pr kt dedikim, kurse tregtari sht dakorduar me kt ose kur nuk ka ekzistuar specifikimi i ktill, dedikimi i ktill mund t parashikohej n mnyr t bazuar.-dispozita n marrveshjen konsumuese me t ciln tregtari autorizohet q n mnyr t njanshme ta prcaktoj ose ndryshoj kohn e drgimit t prodhimit ose kohn e kryerjes s shrbimit[footnoteRef:10]. [10: ]

1.KUPTIMI I KONKURENCS

Fjala konkurenc etimologjin e ka nga fjala latine ,,concurentio,,q do t thot kundrshtar, garues[footnoteRef:11]. Konkurrenca sht nj dukuri normale pr kushtet e konomis s tregut,dhe konsiderohet si nj prpjekje q prmes veprimeve q i ndrmer secili subjekt ekonomik n treg t siguroj pozit m e sigurt dhe m t dobishme pr vetveten. Konkurenca n treg zhvillohet n baz t rregullave t caktuara.Prandaj secili subjekt pjesmarrs n treg duhet tiu prmbahet ktyre rregullave.Qllimi i ktyre rregullave sht sigurimi i konkurencs s lir, si rezultat i s cils po ; [11: M.Hetemi,Mbrojtja e tregut t lir nga konkurenca jo lojale,Prishtin,2004,fq.20;P.Naumovski, Makedonsko antimonopolsko pravo, Shkup,2001,fq.7.]

- sigurohet inciativa e subjekteve t ndryshme juridiko-ekonomike n treg; - sigurohet kundr vlera normale t faktorve n prodhimtari ;- krijohet nj baraspesh ndrmjet prodhimtaris dhe kosumit;- ndikohet n prodhimtarin nacionale dhe prsosshmrin permanente n baz t aplikimit dhe t prmirisimit tekniko-teknologjik n prodhimtari ,n prgjithsi. T gjitha kto prparsi ndikojn n ngritjen e produktivitetit, zvoglimin e shpenzimeve, prmirsimin e kualitetit t produkteve dhe shrbimive, si dhe disa prparsi t tjera t cilat kan pr qllim t gjith s bashku ta shprehin afarizmin sa m racional t subjekteve afariste, q sht kusht pr zhvillimin e ekonomis n prgjithsi.Mos rregullimi i konkurencs mund t shakaktoj ekzistimin e prodhimtaris q nuk sht n prputhje me disa krkesa t tregut, e q mund t shkaktoj hipeproduksion t t mirave materiale os prodhimeve t pamjaftueshm q kan si pasoj asgjsimin e panevojshm t t mirave materiale, prodhimtarin jonacionale, duplifikimin e kapaciteteve prodhuese, shpenzime joracionale dhe nj sr pasojash t tjera. Pr kt arsye do shoqri dhe sistem ka pr detyr q kt sfer ta regulloj juridikisht.Qllimi i ktij regullimi sht q t ruhen t gjitha prparsit e sistemit t konkurencs lojale duke ndikuar kshtu n mnjanimin e t gjitha pasojave t padshiruara. Mirpo ,kur konstatohet se konkurenca sht domosdoshmeri athr krkohet gjithsesi nga pjesmarsit t jen lojal n mardhniet e tyre afariste.Por, mund t ndodh jorall q pjesmarsit n treg n momente t ndryshme duke dashur q t realizojn qllimet e tyre, nuk zbatojn regullat themelore t mirsjelljes dhe kshtu vijn n kundrshtim me dokete mira afariste si dhe me dispozitat ligjore.E gjith kjo cnon interesat e konsumatorve dhe subjekteve ekonomike, dhe mbi gjitha cnohen interesat e prgjithshme t shoqris.Prandaj, n kto raste sht normale q shteti t ndrmarr masa t caktuara q jan t natyrs represive.

3.VEPRAT ME T CILAT MUND T KUFIZOHET KONKURENCA

Konkurenca mund t kufizohet jo vetm n baz t lidhjes s marrveshjeve t caktuara, por edhe n baz t nxjerjes s vendimeve apo n baz t praktiks negocuese. Edhe marrveshjet edhe vendimet konsiderohen si pun juridike me t cilat rregullohen shtje q kan t bjn me kushtet pr afarizimin e subjekteve, nse kto kushte jan t orientuara nga pengimi, kufiizmi, apo prishja e konkurencs.Praktika negocuese paraqet gjendjen ku nuk sht thn q paraprakisht t ekzistoj marrveshje e plotfuqishme apo vendim n form t shkruar, por mjafton q marrveshja t realizohet edhe heshtazi.

3.1.Marveshjet e ndaluara,vendimet dhe praktika negocuese

T gjitha marrveshjet e lidhura ndrmjet subjekteve, vendimet e subjekteve dhe praktika negocuese qllimi ose pasoja e t cilave sht pengimi, kufizimi ose prishja e konkurrencs jan t ndaluara.Si t tilla konsiderohen marrrveshjet me t cilat:1) drejtprdrejt ose trthorazi i fiksojn mimet blerse ose t shitjes, ose disa kushte t tjera pr tregti;2) e kufizojn ose kontrollojn prodhimin, tregun, zhvillimin teknik ose investimet;3) e ndajn tregun ose burimet e furnizimit;4) zbatojn kushte t ndryshme pr pun t njjta ose t ngjashme juridike me partner t tjer tregtar, me t cilat i vn n pozit m t pavolitshme konkurruese;5) e kushtzojn lidhjen e marrveshjeve me pranimin e obligimeve plotsuese nga palt tjera kontraktuese, q sipas natyrs s tyre ose n pajtim me zakonet tregtare nuk kan lidhje me lndn e kontrats. N vitin 2006 Komisioni pr mbrojtje t konkurencs n IRJ t Maqedonis, duke analizuar kontrata t cilt vetshrbimet i lidhin me konsumatort, kan konstatuar se dispozitat e ktyre kontratave kufizojn konkurencn n baz t;a)Fiksimit t mimeve dhe pamundsis q ata lirisht t formohen;b)Fiskimit t kushteve tjera t tregtimit n baz t kufizimit t zbritjeve q lejuara q mund t ofrohet nga vetshrbimi si distributor komitentve t vet;c)Kufizimi i tregut dhe ndarja e burimeve pr furnizim. 3.2.Prjashtimet grupore

N kto raste kur kur kto marrveshje apo vendime nuk monsiderohen si t ndaluara dhe t pavlefshme konsiderohet se sht fjala pr prjshtime grupore. Prjashtimet grupore, veanrisht vin n shprehje pr kto lloje marrveshjesh[footnoteRef:12]: [12: ]

1)Marrveshjet vertikale me t drejt ekskluzive pr distribuim, t drejt selektuese pr distribuim, t drejt ekskluzive pr blerje dhe franshiz. Marrveshje vertikale konsiderohen marrveshje apo praktika negociuese t tilla t lidhura midis subjekteve q veprojn n nivele t ndryshme t prodhimit, respektivisht distibuimit t tregut. 2)Marrveshjet horizontale pr hulumtim dhe zhvillim ose pr specializim. Marrveshja horizontale konsiderohet marveshje e lidhur midis subjekteve ,vendime apo rekomandime t shoqatave t subjekteve apo praktika negociuese midis ktyre subjekteve q veprojn n nivelin e njjt t prodhimit, respektivisht distribuimit n treg. 3)Marrveshjet pr transfer t teknologjis, pr licenc ose pr kno-ho;4)Marrveshjet pr distribuimin dhe servisimin e automjeteve.N Maqedoni ekzistojn 25 importues t mjeteve motorike dhe ekziston e ashtuquajtur konkurenc midis markave t ndryshme t mjeteve motorike e njohur si ,,konkurrenca inter brand.N shumicn e rasteve ekziston vetm nj person i autorizuar si importues.Megjithate, asnjri prej tyre nuk merr pjes n mnyr individuale n treg n lartsi prej mbi 5%-10%.[footnoteRef:13] [13: Informata vjetore pr pun t Komisionit pr mbrojtje t konkurencs pr vitin 2006, fq.21.]

5)Marrveshjet pr sigurim.Nse sht fjala pr marrveshje t lidhur midis subjekteve ,vendimet e subjekteve dhe qllimi ose pasoja e t cilave sht kufizim apo prishja e konkurrencs nuk do t kosniderohen si t ndaluar dhe t pavlefshme nse sht fjala pr marrveshje me rndsi t vogl. Si marrveshje me rndsi t vogl konsiderohet marrveshja, me t ciln pjesa e prbashkt e tregut e pjesmarrsve n marrveshje dhe ndrmarrjeve nn kontrollin e tyre n treg, nuk e tejkalon kufirin prej 10%, nse marrveshja lidhet ndrmjet ndrmarrjeve q punojn n nivel t njjt t prodhimit ose tregtis (horizontale), ose kufirin prej 15% nse marrveshja sht lidhur ndrmjet ndrmarrjeve q punojn n nivel t ndryshm t prodhimit ose tregtis (vertikale). N rast se sht vshtir t konstatohet se marrveshja sht vertikale ose horizontale do t zbatohet kufiri prej 10%. Marrveshje me rndsi t vogl do t konsiderohet edhe nse pjesmarrja e ndrmarrjeve n treg, n dy vitet afariste t fundit, nuk sht zmadhuar pr m shum se 2%.

4.POZITA DOMINUESE

Konkurrenca mund t cnohet edhe n rast t keqprdorimit t pozits dominante n nj treg ose pjes t tregut nga ana e subjekteve t caktua.Sigurimi i pozits dominante nuk nnkupton njkohsisht edhe sigurim t nj pozite t palejueshme dhe t ndaluar.Por vetm nse keqprdoret kjo pozite ather konsiderohet se cnohet konkurenca. Prandaj edhe me dispozita ligjore sht e ndaluar keqprdorimi i pozits dominante t subjekteve t caktuara n tregun relevant[footnoteRef:14] apo pjes t tij. [14: Tregu relevant konsiderohet tregu relevant i mallrave dhe tregu relevant gjeografik.Tregu relevant i mallrave konsiderohet tregu i t gjitha mallrave dhe shrbimeve q konsideroehn midis tyre si t kmbyeshme, apo t kmbyeshme pr konsumatort,sipas karakteristikave t mallrave,mimeve t tyre dhe prdorimit t qllimt t tyre.Treg relevant gjeografik konsiderohet tregu n hapsir ku ndrmarjet jan t futura n ofert dhe krkes t mallrave apo shrbimeve,ku kushtet pr konkurenc jan shum homogjene dhe mundet t prkufizohen nga hapsirat e afrta,sipas kushteve pr konkurenc q jan shum t ndryshme n ato hapsira(shih nenin 5 t ligjit pr mbrojtje t konkurencs). ]