e drejta e sigurimeve nË aksidentet ...doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/02/...ii.e...
TRANSCRIPT
1
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I DREJTËSISË
E DREJTA E SIGURIMEVE NË AKSIDENTET
AUTOMOBILISTIKE NË MAQEDONI (punim doktorature)
UDHËHEQËS SHKENCOR: KANDIDAT
PROF.DR. KUDRET ÇELA MA. AGIM NUHII
TIRANË, 2013
2
Përmbajtja
PARATHËNIE, fq.5
SHQYRTIME HYRËSE
I.Dëmi si e drejtë subjektive civile, fq.9
II.E drejta e sigurimeve në strukturën e sistemit të së drejtës, fq.13
III.Burimet formale të së drejtës së sigurimeve, fq.14
IV.E drejta e sigurimeve nga instituti i sigurimit në degë të së drejtës, fq.17
KREU I I
KUPTIMI, ZHVILLIMI HISTORIK DHE RËNDËSIA E INSTITUTIT TË
SIGURIMIT NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE
I.1. Kuptimi i institutit të sigurimit, fq.19
I.2 Aspekte teorike dhe praktike për sigurimin, fq.23
I.3. Sigurimi midis konceptit të transferit dhe socializimit, fq. 25
I.4. Vështrim mbi zhvillimin historik të sigurimit, fq.26
I.5. Nevoja për sigurimin, fq.27
I.6. Rreziqet që cënojnë pasurinë dhe personat, fq. 29
I.7.Funksioni i sigurimit, fq. 31
I.8. E drejta e subrogacionit, fq. 33
I.9. Programi mbi vetësigurimin, fq.34
I.10. Fushat e sigurimit, fq.35
1.Sigurimi privat, fq. 35
1.a. Sigurimi i jetës, fq.35
1.b. Sigurimi shëndetësor, fq.37
1.c. Sigurimi i pasurisë (sigurimi jojetësor), fq.37
2. Sigurimi nga përgjegjësia civile, fq. 39
3. Sigurimi social, fq.41
4. Bashkësigurimi, fq.41
5. Risigurimi, fq. 42
6. Sigurimit nga përgjegjësia automobilistike, fq.43
I.11. Kartoni jeshil i sigurimit, fq. 54
I.12. Kartoni i kaltër i sigurimit, fq. 57
I.13. Sigurimi kufitar i përgjegjësisë së mbajtësve të mjeteve motorike, fq. 57
I.14. Sigurimi kasko i mjetit motorik, fq.58
KREU I II
PËRMBAJTJA E MARRËDHËNIES JURIDIKE TË SIGURIMIT
II.1. Shqyrtime të përgjithëshme, fq. 66
II.2. Subjektet në marrëdhëniet juridike të sigurimit, fq. 67
1. Bashkësia (shoqëria) e sigurimit, fq. 68
2. Byroja nacionale për sigurimin, fq.71
3. Agjencia e mbikqyrjes së sigurimeve, fq. 71
4. Pёrfaqёsimi nё sigurim, fq. 72
5. Ndërmjetësimi në sigurim, fq.72
II.3. Objekti i marrëdhënies juridike të sigurimit, fq.73
3
II.4. Përmbajtja e marrëdhënies juridike të sigurimit, fq.74
II.5. Personat e tretë në sigurimin nga përgjegjësia automobilistike, fq.77
II.6. Faktet juridike, fq. 79
II.7. Parimi i mirëbesimit (bonafidei) në fushën e sigurimeve, fq. 79
II.8. Rreziku, fq. 80
1. Ngjarja si element i rrezikut është rezultat i veprimit të dëmshëm dhe
pasojës,fq.81
2. Ngjarja duhet të jetë e ardhshme, fq.81
3. Ngjarja duhet të jetë e paparashikueshme, fq.82
II.9 Primi i sigurimit, fq. 82
II.10. Rasti i sigurimit, fq. 86
II.11. Kuptimi i mjetit motorik, fq. 88
II.12. Përgjegjësia e të siguruarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit motorik, fq. 92
II.13. Kundërligjshmëria e veprimit, fq. 93
II.14. Lidhja shkakësore, fq. 95
II.15. Fatkeqësitë elementare dhe rasti i sigurimit, fq. 101
II.16. Përjashtimi i përgjegjësisë civile deliktore, fq. 101
II.17. Shkaktimi i pasojave të dëmshme, fq. 106
II.18 Shpërblimi i dëmit si interes sigurimi, fq. 111
KREU I III
KONTRATA E SIGURIMIT
III.1. Kuptimi i kontratës së sigurimit, fq. 126
III.2.Natyra juridike e kontratës së sigurimit, fq. 127
III.3. Kushtet e përgjithëshme për lidhjen e kontratës, fq. 130
III. 4. Lidhja e kontratës, fq. 133
III. 5. Efektet e kontratës së sigurimit, fq.135
III. 6. Interpretimi i kontratës së sigurimit, fq. 136
III. 7. Shuarja e kontratës së sigurimit, fq. 137
III. 8.Padia pauliana dhe kontrata e sigurimit, fq. 138
III. 9. Laesio enormis dhe kontrata e sigurimit, fq.139
III.10. Marrëdhëniet juridike të lindura mbi bazën e kontratës së sigurimit, fq. 141
III. 11. Personat që janë shfrytëzues të kontratës së sigurimit, fq. 142
III.12. Kontrata e sigurimit dhe delikti civil, fq. 143
III. 13. Kontrata e sigurimit dhe përgjegjësia kontraktore, fq. 145
KREU I IV
PASOJAT E AKSIDENTIT AUTOMOBILISTIK TË MBULUARA NGA
SIGURIMI
IV. Pasojat e aksidentit automobilistik të mbuluara nga sigurimi, fq. 147
IV.1. Shkaktimi i vdekjes, fq. 147
IV.2. Shkaktimi i lëndimeve trupore, fq. 158
IV.3. Dëmtimi i mjetit motorik, fq. 170
4
KREU I V
PËRGJEGJËSISAPËR SHPËRBLIMIN E DËMIT NË AKSIDENTET
AUTOMOBILISTIKE
V.1. Shqyrtime të përgjithëshme, fq. 180
V.2. Përgjegjësia shkakësore, fq.183
V.3. Parimi “nulla indemnitas sine culpa”, fq. 186
V.4. Përgjegjësia prindërore për dëmin e shkaktuar nga fëmija i mitur, fq. 192
V.5. Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga kafsha, fq. 194
KREU I VI
PROCEDURA E GJYKIMIT DHE E VENDIMIT
VI.1 Shqyrtim hyrës për gjykimin e shpërblimit të dëmit, fq. 198
VI.2. Kërkesa për shpërblimin e demit, fq. 200
VI.3. Padia për shpërblim tëdemit, fq. 203
VI.4. Parashkrimi i kërkesës për shpërblim të demit, fq. 204
VI.5. Ujdia gjyqësore, fq. 207
VI.6. Kompetenca në konfliket e shpërblimit të dëmit, fq. 207
VI.7. Të provuarit e fakteve vendimtare, fq. 208
VI.8. Këqyrja, fq. 210
VI.9. Dokumenti, fq. 210
VI.10. Dëshmitarët, fq. 213
VI.11. Eksperti, fq. 216
VI.12. Dëgjimi i palëve, fq. 219
VI.13. Sigurimi i provave, fq. 221
VI.14. Proçesverbali europian pёr fatkeqёsitë automobilistike, fq. 222
VI. 15. Vendimi mbi shpërblimin e demit, fq.223
VI.16. Trashëgimia mortis causa e përgjegjësisë, fq. 224
VI.17. Cilësia titre exécutoire e vendimi për shpërblim të demit, fq. 227
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME, fq. 230
BIBLIOGRAFIA, fq.234
5
Parathënie
E drejta subjektive civile përfshinë interesat e ligjshme personale dhe pasurore të
subjekteve të së drejtës civile. Ajo paraqet pushtet juridik të përbërë prej disa
autorizimesh që shërbejnë për plotësimin e nevojave personale. Të drejtat e njërit subjekt
korespondojnë në detyrimet e subjektit tjetër. Shkelja e të drejtës subjektive është shkelje
e normës materiale juridike. Përherë kur cënohet apo shkelet e drejta subjektive, titullari
i saj ka të drejtë të kërkojë mbrojtje gjyqësore, përkatësisht të kërkojë evitimin e
veprimeve që cënojnë apo pengonë atë dhepër mospërsëritje në të ardhmen.
Në të gjitha rastet kur shkaktohet dëm, konsiderohet se është shkelur një e drejtë e
caktuar subjektive civile. Çdo subjekt i cënuar në të drejta dhe interesa të ligjshme
personale e pasurore nga fakti i paligjshëm, ka të drejtëshpërblimin e humbjeve të
pësuara. Për dëmet e shkatuara në aksidentet automobilistike, çështja e shpërblimit të
dëmit trajtohet brenda kuadrit të rregullave të së drejtës së sigurimeve.
Zbatimi i të drejtës së sigurimeve nëshpërblimin e dëmit të shkaktuar në
aksidentet automobilistike, i ndërthurur me konceptet e teorisë juridike, qëndrimet e
jurisprudencës bashkëkohore si dhe zgjidhjet e legjislacionit civil, paraqet bërthamën e
këtij studimit.
“E drejta e sigurimeve në aksidentet automobilistike në Maqedoni” është titulli i
tezës së doktoraturës.Që në momentin e përcaktimit të tezës së doktoraturës kemi patur
për qëllim që t’i shtrijmë dhe thellojmë kërkimet për rolin dhe rëndësinë e të drejtës së
sigurimeve në fushën e aksidenteve automobilistike, për të siguruar kështu një pasqyrë
gjithëpërfshirëse për pozitën juridike të të dëmtuarit. Kërkimet në disa segmente janë
shtrirë brenda kornizave të së drejtës civile materiale dhe procedurale.
Gjatë përcaktimit të temës, hartimit të tezave të punimit të doktoraturës dhe vetë
hulumtimit, i kemi vënë vetes për detyrë arritjen e kërkime cilësore të një segmenti të
rëndësishëm të të drejtave subjektive civile – mbrojtjen e tyre, përkatësisht shpërblimin e
dëmit në kuadër të së drejtës së sigurimeve. Angazhimi ynë i mbështetur në rekomandimet
e udhëheqësit shkencor prof.dr. Kudret Çela, në të gjitha fazat e hulumtimit, është i
orientuar në sigurimin e një trajtimi sa më gjithëpërfshirës të objektit të studimit
shkencor.
Hulumtimet kërkimore shkencore janë mbështetur në parimet e së drejtës civile
materiale dhe procedurale. Qëndrimet shkencore janë analizuar dhe mbështetur në
jurisprudencën e Maqedonisë, Shqipërisë, Kosovës, Bullgarisë, Italisë, Spanjës, Francës
dhe vendeve tjera.
Kërkimet në të gjitha fazat e punës si ato hulumtuese, përshkruese dhe analitike,
janë përcjellur në kontuinitet nga parimet shkencore, zgjidhjet ligjore dhe qëndrimet e
jurisprudencës, të cilat ndërveprojnë dhe përsëriten në tërësinë e punimit.
Hulumtimet shkencore janë mbështetur në kërkimet intensive të më shumë
situatave, të përcaktimeve, zgjidhjeve dhe thënjeve shkencore. Studimi i kujdesshëm,
hulumtimi në thellësi dhe gjeneralizimi i përfundimeve shkencore janë prioritete të këtij
aktivitetit kërkimor.
Në pajtim me karakterin e objektit të studimit dhe me qëllim të përfitimit të një
serie të procedurave dhe proceseve për të arrdhur tek njohuria dhe për të parqitur
qëndrimet e vërteta shkencore për rolin e fakteve dhe të provuarit në procedurën për
shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike, janë përdorur të
6
gërshetuara metoda të ndryshme shkencore, si ajo e analizës, e sintezës, krahasimore,
statistikore, grafike, historike, normative, dhe metoda e studimit të rastit.
Kërkimet shkencore janë paraqitur në strukturën e përbërë prej: hyrjes, gjashtë
kreve dhe përfundimeve e rekomandimeve.
Kërkimet shkencore kanë përfshirë në mënyrë intensive një numër të madh të
rasteve nga jurisprudenca vendore dhe e huaj, të përcaktimeve të legjislacioneve
bashkëkohore dhe koncepteve teorike shkencore.
Në shqyrtimet hyrëse, ajo qëështë e zakonshme për të vënë në dijeni për njohuritë
e përgjithshme dhe parimet bazë,është pasqyruar në trajtimin e dëmit brenda konceptit të
së drejtës civile subjektive në njërën anë, dhe në anën tjetër, në përshkrimin e rolit dhe
rëndësisë të së drejtës së sigurimeve brenda strukturës të sistemit të së drejtës. Për të
patur një pasqyrë për kahjet dhe mbështetjen e kërkimeve shkencore, në këtë pjesë janë
trajtuar burimet formale të së drejtës së sigurimeve si ato nacionale ashtu edhe ato
ndërkombëtare.
Në kreun e parë trajtohen teoritë që i referohen kuptimit të institutit të sigurimit,
për të argumentuar rolin e sigurimit në transferimin e rezikut dhe në shoqërizimin e
humbjeve në pasurinë, shëndetin dhe jetën e pjesmarsëve në komunikacionin
automobilistik. Poashtu, në këtë pjesëparaqitet origjina dhe rruga e zhvillimit historik të
institutit të sigurimit. Për arsye konceptuale, këtu trajtohen edhe aktet tjera që
konsiderohen fakte për lindjen e marrëdhënies juridike të sigurimit si kartoni jeshil i
sigurimit, kartoni i kaltër i sigurimit, sigurimi kufitar dhe sigurimi kasko.
Kontrata e sigurimit si fakt juridik mëi shpeshtë nuk trajtohet këtu, sepse ky fakt
iështë nënshtruar një hulumtimi më gjithpërfshirës, rezultatet e së cilit paraqiten në kreun
e tretë.
Në kreun e dytë prezentohet përmbajta e marrëdhënies juridike të sigurimit. Në
këtë pjesë kërkimi shkencor i përfshinë tri elementet themelore të një marrëdhënie
juridike: subjektet, objektin dhe të drejtat e detyrimet. Subjektet të cilët merren me
ushtimin e veprimtarisë së sigurimit si Bashkësia e Sigurimit, Byroja Nacionale për
Sigurimin, Agjencia e Mbykqyrjes për Sigurimin, Përfaqësimi në Sigurim dhe
Ndërmjetësimi në Sigurim, janë paraqitur jo në formën stukturore e organizative, por në
atë funksionale. Kontraktuesit e sigurimit, si subjekte të detyruara nga ligji për tu bërë
subjekte të marrëdhënes juridike të sigurimit janë trajtuar nga këndvështrimi i të drejtave
dhe detyrimeve qëikanë si pronarë të mjeteve motorike. Përfituesit e sigurimit, personat e
tretë të dëmtuar, i janë nënshtruar kërkimit shkencor nga pozita juridike që e fitojnë atë
me rastit e shkaktimit të dëmit.
Në këtë pjesë trajtohen parami i mirëbesimit në fushën e sigurimeve, rreziku,
primi i sigurimit, rasti i sigurimit dhe segmentet e tjera që kanë ndikim në përcaktimin e
vendit të së drejtës së sigurimeve në fushën e aksidenteve automobilistike.
Në kreun e tretë paraqiten rezultatet mbi kontratën për sigurim si bazë juridike
për shpërblim të dëmit. Trajtimi përfshinë kuptimin, natyrën juridike, kushtet për lidhjen
e kontratës, efektet e saj, etj.
Në kreun e katër prezentohen pasojat e aksidenteve automobilistike, të cilat janë
pjesë e mbulesës siguruese, përfshirë humbjet materiale dhe jo materiale për shkak të
shkaktimit të vdekjes, lëndimet trupore apo cënimet e shëndetit dhe dëmtimin e mjetit
motorik.
7
Në kreun e pestë përfshihen rezultatet e kërkimeve shkencore mbi bazat e
ndryshme të përgjegjësive që janë komplementare tek aksidentet automobilistike, si:
përgjegjësia shkakësore, përgjegjësia subjektive, përgjegjësiaprindërore për dëmin e
shkaktuar nga fëmija i mitur dhe përgjegjësia e shkakëtuar nga kafsha.
Në kreun e gjashtë prezentohen arritjet e trajtimeve mbi aspektet procedurale për
gjykimin e përgjegjësisë dhe për vendosjen përshpërblimin e dëmit, përfshirë kërkesën
për shpërblimin e dëmit, procedurën e provave, vendimin për shpërblim, trashëgiminë
mortis causa të përgjegjësisë dhe cilësinë e titullit ekzekutiv të vendimit për shpërblim të
demit.
Finalizimi i kërkimeve është pasqyruar në dhënien e përfundimeve dhe
rekomandimeve.
Me këtë rast, në emërin tim, familjes dhe miqëve të mi, dëshiroj të shprehi
falimenderime dhe mirënjohje më të larta për udhëheqësin shkencor të punimit të
doktoraturës, Prof. dr. Kudret Çela, për mbështetjen dhe ndihmën e pakursyer në
drejtimin e kërkimeve, përsosjes shkencore dhe metodologjisë kërkimore shkencore, në të
gjitha fazat e hulumtimit dhe hartimit të punimit.
8
SHQYRTIME HYRËSE
9
I. Dëmi si e drejtë subjektive civile
Shkaktimi i dëmit paraqet burim të detyrimeve juridike civile. Dëmi mund të
shkaktohet me veprim ose mosveprim. Dëmi mund të shkaktohet edhe prej sendeve të
rrezikshme dhe veprimtarisë së rrezikshme si dhe nga ngjarjet e ndryshme natyrore. Në të
gjitha rastet kur shkaktohet dëmi, për të drejtën lind një fakt relevant juridik, mbi bazën
e të cilit lind edhe përgjegjësia juridike civile.
Njerëzit sot janë të ekspozuar ndaj humbejve të të mirave materiale, dëmtimit
tëshëndetit si dhe humbjes sëvetë jetës. Në anën tjetër, në sistemin juridik janë krijuar
parakushtet juridike për të siguruar një mekanizëm institucional, me qëllim që të
avancohet çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në kërkimet
shkencore, në zgjidhjet bashkëkohore të legjislacionit dhe në praktikën gjyqësore. Kjo
është edhe arsyeja që sot, çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar zë
vend të rëndësishëm në teorinë bashkëkohore të së drejtës civile dhe të komponohet
s‟bashku me institutin e sigurimit dhe të komplementohet me format përkatëse të
përgjegjësisë. Sot, çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar nga sendet
e rrezikshme apo veprimtaria e rrezikshme, nuk mund të trajtohet si e vetme, brenda
rregullave të së drejtës civile materiale, por ajo trajtohet si pjesë integrale e rregullave të
së drejtës së sigurimeve. Gjatë gjykimit të përgjegjësië civile juridike për dëmin e
shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme, kjo përgjegjësi shtrihet
në dimensionet e së drejtës së sigurimeve. Qëllimi i dimensioneve të përgjegjësisë
juridike civile në rregullat e së drejtës së sigurimeve është garantimi i shpërblimit të
dëmit të shkaktuar.
Kur bëhet fjalë për dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik, shpërblimi i tij
realizohet në mbështetje të titujve konkret juridikë,kontratës së sigurimit, kartonit jeshil,
certifikatës së sigurimit kufitar si dhe vetë ligjit për sigurim të detyrueshëm nga
autopërgjegjësia. Mbulesa siguruese përfshinë një sërë rastësh të shkaktimit të dëmit me
mejtin motorik. Tek përgjegjësia automobilistike ekziston mbulimi i detyrimit për
shpërblim të dëmit mi bazën e rregullave të së drejtës së sigurimeve. Shoqëria për
sigurime gjithmonë do ta shpërblejë dëmin e shkaktuar personave të tretë me
përdorimin e mjetit motorik n.q. s. paraqitet rasti i sigurimit, përkatësisht nëse ekziston
përgjegjësia e të siguruarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit motorik. Ky është detyrimi që
rrjedhë nga vetë kontrata për sigurim apo titujt tjerë juridik të përcaktuar me ligj.
Në këtë drejtim, legjislacionet nacionale kanë siguruar mekanizëm mbrojtës kur
njeriut i shkatohet dëm në jetën, tërësinë trupore dhe pasurinë e tij. Jeta, integriteti trupor
dhe pasuria e njeriut si të tillë janë pjesë e të drejtës civile subjektive. Titullari i kësaj të
drejte, në të gjitha rastet kur privohet nga e drejta për t‟i gëzuar ato apo kur ato të drejta i
cënohen, posedon një autorizim të posaçëm ligjor. Ky autorizim është tagri që mundëson
kërkimin e një mbrojtjeje institucionale.
Shkaktimi i dëmit në të drejtën civile është i lidhur ngushtë me të drejtën civile
subjektive dhe me vetë të drejtën objektive.
Lidhja e dëmit me të drejtën civile subjektive ka të bëjëpikërisht me cënimin apo
asgjësimin e atyre të drejtave. Në kuadër të së drejtës civile subjektive, me këtë rast
kuptojmë edhe vetë jetën e njeriut dhe shëndetin e tij. Kur kjo e drejtë civile subjektive
do të ekspozohet ndaj rrezikut të caktuar, në të drejtën civile aktivizohet kërkesa, si mjet i
mbrojtjes institucionale. Titullari i së drejtës civile subjektive, në rastet kur vlerëson për
10
një mbrojtje institucionale, mund të inicojë procedurë ligjore. Për t‟u siguruar mbrojtja,
përveç kërkesës, nevojitet ekzistenca e presumimeve të caktuara, të cilët kriojnë fuqinë
juridike dhe me këtë rast fitohet efekti i drejtpërdrejtë në detyrimin juridik të personit
përgjegjës dhe për interes të të dëmtuarit. Shpërblimi i dëmit është produkti që duhet të
arrihet nga mbrojtja ligjore me rastin e cënimit të së drejtës civile subjektive.
Sot, teoria edhe legjislacioni civil dallon dëmin pasuror – material dhe atë
jopasuror – jomaterial. Dëmi pasuror shkakton si pasojë cenimin e pasurisë së të
dëmtuarit në kuptimin e ngushtë ekonomik, pra humbjen e pasurisë në mënyrë të
paligjshme. Prandaj, edhe dëmshpërblimi i dëmit pasuror ka për qëllim të rikthejë
pasurinë e të dëmtuarit në gjendjen e mëparshme, duke “mbushur” diferencën e krijuar
ndërmjet gjendjes ekonomike aktuale të tij, me atë në të cilin do të ndodhej nëse nuk
vërtetohej fakti i paligjshëm. Ky koncept është pranuar edhe nga Kolegjet e bashkuara të
Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë.
Lidhur me dëmin pasuror, po kjo gjykatë, vlen të përmendet, se ka bërë dallimin
ndërmjet humbjes së pësuar nga pakësimi i pasurisë, që njihet si dëmi aktual apo dëmi
emergjent (damnum emergens) dhe fitimit të munguar (lucrum cessans). Në parim,
dallimi ndërmjet dëmit emergjent (quantum mihi abest) dhe fitimit të munguar (quantum
lucrari potui), qëndron në aktualitetin ose jo të interesit pasuror të cenuar. Në rastin e
parë objekt i dëmit është pakësimi, humbja e një interesi pasuror aktual, pra e një pasurie
që i përket (in re ipsa) të dëmtuarit në çastin e shkaktimit të dëmit. Në rastin e fitimit të
munguar kemi të bëjmë me pamundësinë e përfitimit të një interesi pasuror të ardhshëm,
pra të një pasurie që ende nuk i përket të dëmtuarit në çastin e shkaktimit të dëmit.1
Jurisprudenca e Republikës së Shqipërisë, dëmin jopasuror e koncepton si një
kategori e gjerë dhe gjithëpërfshirëse e dëmeve jashtëkontraktore, duke përfshirë çdo lloj
dëmi të pësuar nga cenimi i të drejtave dhe interesave jopasurore që bëjnë pjesë në vlerat
e njeriut dhe që nuk janë subjekt vlerësimi të drejtpërdrejtë ekonomik në treg. Në thelbin
e vet, njihet e drejta e dëmshpërblimit për çdo lloj dëmi jopasuror jashtëkontraktor, i cili
është “i ndryshëm nga ai pasuror”. Shkelja e një interesi mund të justifikojë shpërblimin
e dëmit jopasuror. Ky është rasti në veçanti, ku viktima ka pësuar një dëmtim personal
ose dëmtim të dinjitetit njerëzor, lirisë, apo të drejta të tjera të personalitetit. Dëmi
jopasuror, mund të jetë gjithashtu objekt i shpërblimit për personat që kanë një
marrëdhënie të ngushtë me një viktimë e që vuajnë nga dëmtimet që ka përjetuar viktima.
Në rastet e lëndimeve personale, dëmi jopasuror korrespondon me vuajtjet e viktimës dhe
dëmtimet trupore apo të shëndetit mendor. Në vlerësimin e dëmeve (duke përfshirë edhe
dëmet për personat që kanë një marrëdhënie të ngushtë me viktimën e vdekur ose të
plagosur rëndë), shumat e tilla duhet të jepen për humbjet objektivisht të ngjashme.2
Në këtë kontekst është me rëndësi të përmendim se e drejta shqiptare në nenin
625 të Kodit civil ka përcaktuar zgjidhjen se personi që pëson një dëm, të ndryshëm nga
ai pasuror, ka të drejtë të kërkojë të shpërblehet kur ka pësuar një dëmtim të shëndetit ose
është cenuar në nderin e personalitetit të tij dhe kur është fyer kujtimi i një të vdekuri dhe
kërkohet nga bashkëshorti me të cilin ka bashkëjetuar deri në ditën e vdekjes ose nga të
1 Në lidhje me aspektet konceptuale të fitimit të munguar, shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and
materials, Oxford University Press, 2007, fq. 492. 2 Art. 10:301, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
11
afërmit e tij deri në shkallën e dytë, përveç kur fyerja është kryer kur i vdekuri ka qenë
gjallë dhe i është njohur e drejta e shpërblimit të dëmit për fyerjen e bërë.
Në këtë kuptim vërehet dallimet ndërmjet dy grupeve të të drejtave dhe lirive
themelore të njeriut që nuk kanë natyrë pasurore, të mbrojtura prej saj në rast cenimi:
“dëmtimi i shëndetit” (e drejta absolute për shëndetin – në kuptimin biologjik), dhe
cenimi i “personalitetit” (tërësia e të drejtave absolute të personalitetit). Është me interes
të përmendet se njihen dy raste të posaçme të dëmit jopasuror në personalitetin e njeriut:
“cenimi i nderit” dhe “fyerja e kujtimit të një të vdekuri”.Sipas doktrinës e praktikës sonë
gjyqësore dhe asaj ndërkombëtare, dëmtimi i shëndetit është figurë autonome e dëmit
jopasuror, e ndryshme nga dëmi pasuror për “humbjen dhe pakësimin e aftësisë për
punë”. Ndërsa në grupimin e dytë përfshihen dy figura të dëmit jopasuror, autonome nga
njëri-tjetri, dëmi moral dhe dëmi ekzistencial.3
Shkaktimi i dëmit është i ndërlidhur edhe me të drejtën objektive. Shkelja e të
drejtës subjektive paraqet shkelje të normës konkrete materiale juridike. Përherë kur
cënohet apo shkelet e drejta subjektive, titullarit të saj po nga norma e caktuar juridike i
garantohet e drejta për mbrojtjen, përkatësisht për evitimin e pasojave që kanë ardhur
nga veprimet e paligjshme. Në këtë kontekst është me rëndësi të përmendet se e drejta
shqiptare sipas nenit 608 të Kodit civil të Shqipërisë, ka institucionalizuar qëndrimin se
personi që, në mënyrë të paligjshme dhe me faj, i shkakton tjetrit një dëm në personin ose
në pasurinë e tij, detyrohet të shpërblejë dëmin e shkaktuar. Personi që ka shkaktuar
dëmin nuk përgjigjet kur provon se nuk ka faj. Dëmi quhet i paligjshëm kur është
rrjedhim i shkeljes ose i cenimit të interesave dhe i të drejtave të tjetrit, që mbrohen nga
rendi juridik ose nga zakonet e mira. Dëmi duhet të jetë rrjedhim i drejtpërdrejtë dhe i
menjëhershëm i veprimit ose mosveprimit të personit. Mospengimi i një ngjarjeje nga
personi që ka detyrimin ligjor për ta mënjanuar, e ngarkon atë me përgjegjësi për dëmin e
shkaktuar.
Mbrojtja e të drejtave subjektive civile me rastin e shkaktimit të dëmit përfshinë
njohjen e së drejtës për shpërblim të dëmit dhe rivendosjen e gjendjes që ekziston para
cenimit të së drejtës së caktuar. Në këtë rast, midis dëmtuesit dhe të dëmtuarit lind një
marrëdhënie juridike civile me të drejta dhe detyrime konkretë për palët në fjalë.
Realizimi i detyrimit tëshpërblimit të dëmit bëhet në kuadër të një procedure të caktuar
ligjore. Procedura mund të jetë e natyrës administrative dhe asaj gjyqësore. Zbatimi i
detyrimit për shpërblim të dëmit nga organi i autorizuar është në funksion të kënaqjes së
interesit të personit të dëmtuar - të mbrojtur nga ligji.
Kur bëhet fjalë për shkaktimin e dëmit në aksidentet automobilistike, çështja e
mbrojtjes ligjore i referohet personit të tretë të dëmtuar si pasojë e përdorimit të mjetit
motorik. Përgjegjësia juridike civile për dëmin e shkaktuar përcaktohet në bazë të
rregullave të së drejtës së sigurimeve. Personi i tretë i dëmtuar ka të drejtë të parashtrojë
kërkesë të drejtpërdrejtë ndaj siguruesit të personit përgjegjës për dëmin e shkaktuar, apo
padinë ta paraqesë drejtpërdrejtë në gjykatë. Kur personi i tretë i dëmtuar kërkesën për
shpërblim të dëmit e parashtron në bashkësinë për sigurime dhe që aty mund të realizohet
e drejta për shpërblim të dëmit. Megjithatë, bashkësia për sigurime në përgjigjen e
kërkesës për zhdëmtim mund të paraqesë edhe kundërshtime. Kundërshtimet nuk duhet të
paraqesin shkelje të detyrimit ligjor apo kontraktor nga fusha e të drejtë së sigurimeve.
3 Shih arsyetimin e Vendimit të Kolegjeve të bashkuara të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë,
Nr. 12 të datës 14.09.2007.
12
Kur personi i tretë i dëmtuar do të kërkojë mbrojtje gjyqësore, ai po ashtu ka të
drejtë që të parashtrojë padi për shpërblimin e dëmit ndaj personit përgjegjës ose kundër
bashkësië së caktuar të sigurimeve, apo kundër të dyve njëkohësisht. I dëmtuari, të
drejtën për të kërkuar shpërblimin e dëmit nga personi përgjegjës e ka edhe në rastet kur
bashkësia për sigurime ia ka shpërblyer dëmin, por i dëmtuari llogarit se shpërblimi nuk
është i plotë në raport me vëllimin e dëmit.
Pra, që i dëmtuari ta realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit, ai duhet të
ndërmarrë edhe veprime të karakterit juridik procedural dhe në këtë rast e drejta në
shpërblim të dëmit realizohet në procedurë gjyqësore.
Rregullat e procedurës gjyqësore mbështeten në Ligjin e procedurës kontestimore.
Gjykata, para së cilës zhvillohet kontesti, pas ndërmarrjes së aktiviteteve procedurale që
kanë të bëjnë me përgaditjen e materialit procedural, me grumbullimin e materialit
procedural dhe me vendosjen, do të zbatojë normat materiale juridike mbi përgjegjësinë
civile deliktore nga baza e sigurimit të përgjegjësisë automobilistike.
Në gjykimin e përgjegjësisë mbi bazën e të drejtës së sigurimit merren për bazë
rregullat juridike të përgjegjësisë civile deliktore. Kjo do të thotë se i dëmtuari, që të
mund të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit, përveç ekzistencës së bazës për
përgjegjësi, duhet të provojë edhe kushtet konkrete, pa të cilat nuk mund të lind
përgjegjësia civile juridike. Pra, që një person të gjykohet për përgjegjësi civile deliktore
për shkaktimin e dëmit duhet të provohen kushtet konkrete, përkatësisht rrethanat
konkrete. Të provuarit e fakteve mundësojnë që të gjykohet se dëmtuesi, është personi
përgjegjës dhe bartë detyrimin për shpërblimin e dëmit kundrejt të dëmtuarit. Vetëm
atëherë gjykata mund ta detyrojë siguruesin e përsonit përgjegjës që të bartë detyrimin
për shpërblim të dëmit. Shpërblimi përfshinë të gjitha shpenzimet që janë shkaktuar nga
dëmi material dhe ai jomaterial. Në shpërblimin e dëmit material përfshihet dëmi real dhe
fitimi i munguar. Fitimi i munguar do të shpërblehet në qoftëse i dëmtuari ka pasur
qëllim që të realizojë fitim dhe të ekzistojë mundësia reale që ai fitim të realizohet. Fitimi
i munguar llogaritet në formë të rezultateve ekonomiko financiare që i dëmtuari ka mund
t‟i realizojë gjatë kryerjes së veprimtarisë së vet profesionale. Shpërblimi i dëmit material
nënkupton shpërblimin e dëmit në tërësi: dëmin real, fitimin e munguar dhe dëmin që do
të lind si pasojë e krijimit të rrethanave të caktuara. Dëmi material mund të shpërblehet
me kthim në gjendje të mëparshme – restitucio in integrum. Kthimi në gjendje të
mëparshme do të mundësojë kthimin në gjendjen materiale të mëparshme e njohur si
kthim në natyrë – restitucio in integrum in natura dhe shpërblimin e vlerës së dëmit i
njohur si shpërblim i dëmit me para. Gjykata merrë për bazë rrethanat e krijuara pas
shkaktimit të dëmit dhe do të gjykojë shpërblimin e dëmit në lartësinë që është e
nevojshme për situatën materiale të të dëmtuarit, që ai të vëhet në atë gjendje në të cilën
ka qenë para shkaktimit të pasojës.4
Pra, gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit material, gjykata me maturi duhet të
vendosë për shpërblimin e dëmit sidomos kur është shkaktuar fitimi i humbur. Në këto
raste, kujdesi i gjykatës shtrihet në dy drejtime: në ekzistencën e qëllimit të të dëmtuarit
që ta realizojë atë fitim dhe në vërtetimin e mundësisë reale që ai fitim të realizohet.
Qëllimi i të dëmtuarit paraqitet kur bëhet fjalë për fitim që realizohet në procesin e
ushtrimit të veprimtarisë profesionale të të dëmtuarit.
4 Për qasjet themelore mbi kthimin në gjendje të mëparshme, shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and
materials, Oxford University Press, 2007, fq. 490.
13
Tek shpërblimi i dëmit jomaterial, shpërblimi në para dhe satisfaksioni janë
format dominante. Gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit jomaterial, gjykata duhet me
kujdes të vërtetojë gjendjen faktike dhe rrethanat tjera që janë me rëndësi për zgjidhjen e
kontestit sepse këtu bëhet fjalë për të drejtat rigorozisht personale.
Çmuarjen e provave, qoftë kur gjykohet dëmi material, qoftë kur gjykohet dëmi
jomaterial, në mënyrë të lirë e bën gjyqtari. Gjendjen e vërtetuar faktike në procedurën e
provave, gjyqëtari e vlerëson sipas bindjes së lirë në çdo rast konkret. Për zgjidhje më
meritore të rastit kontestues, sidomos kur bëhet fjalë për shpërblimin e dëmit jomaterial,
gjykata nuk duhet të le pas dore edhe rrjedhat subjektive të të dëmtuarit, për shkak të
ndjeshmërisë së çështjes, rezultateve të shërimit, rëndësinë e vlerës së cënuar dhe
qëllimin e shpërblimit.
Gjykata do të vendosë për shpërblimin e dëmit brenda kërkespadisë së palës së
dëmtuar. Nëse vendimi i gjykatës do të jetë pozitiv për të dëmtuarin, atëherë me atë
vendim përcaktohet edhe e drejta e të dëmtuarit për shpërblimin konkret të dëmit sipas të
gjitha formave që i njeh ligji. Vendimi gjyqësor për shpërblimin e dëmit e ka cilësinë e
dokumentit ekzekutiv. Nëse ekzekutimi i vendimit gjyqësor mbi shpërblimin e dëmit nuk
bëhet në mënyrë vullnetare nga Bashkësia për sigurime, atëherë ekzekutimi i të njejtit
bëhet në mënyrë të detyrueshme nga gjykata kompetente ekzekutive.
II. E drejta e sigurimeve në strukturën e sistemit të së drejtës
Kur flasim për të drejtën e sigurimeve është e pashmangëshme trajtesa për
strukturën e sistemit të së drejtës dhe vendin e së drejtës së sigurimeve brenda këtij
sistemi. Struktura e së drejtës nënkupton pjesët përbërëse të sistemit të së drejtës si:
institucionet juridike, degët e së drejtës dhe fushat juridike.
E drejta e sigurimve në kuptimin objektiv paraqet degë të së drejtës sepse në veti
ajo ngërthen tërësinë e institucioneve juridike, të cilat përfshijnë marrëdhënie të njëjta që
udhëhiqen nga parime të njëjta. Pra, e drejta e sigurimeve si pjesë përbërëse e sistemit të
së drejtës paraqet grupin e institucioneve të cilat rregullojnë marrëdhëniet shoqërore të
llojit të njejtë – sigurimin si aktivitet ekonomik dhe juridik.
E drejta e sigurimeve si disiplinë shkencore ka një profil karakteristikë. Ajo në një
sferë të caktuar paraqitet si e drejtë publike, kurse në sferën tjetër si e drejtë private. Kur
paraqitet me profilin e së drejtës publike, e drejta e sigurimeve ka karakterin e së drejtës
administrative, kurse kur paraqitet me profilin e së drejtës private ajo ka karakterin e së
drejtës tregtare – ekonomike.5
Kur flitet për të drejtën e sigurimeve, gjithmonë ajo shikohet në dy kuptime: në
kuptimin objektiv dhe në kuptimin subjektiv6. Me të drejtën në kuptimin objektiv
kuptojmë tërësinë e normave juridike që rregullojnë marrëdhënie të caktuara shoqërore,
duke e vënë individin në një pozitë për një sjellje të caktuar. Pra, e drejta në kuptimin
objektiv paraqet normën e përgjithshme dhe abstrakte që rregullon marrëdhëniet midis
subjekteve të së drejtës së sigurimeve.
5 Shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010,fq.2-4.
6Për kuptimin e të drejtës subjektive dhe të drejtës objektive shih më gjërësisht: Petar Klariç&Martin
Vedrish, Gradjansko pravo, Zagreb, 2006, fq. 63 – 65; Francesko Galgano, E drejta private, Tiranë, 1999,
fq. 37 – 41.
14
Me të drejtën në kuptimin subjektiv kuptojmë të drejtat që ka një subjekt, kundrejt
një subjekti tjetër. Ajo është mundësi apo pushtet juridik që garantohet nga e drejta
objektive, e cila i mundëson titullarit të së drejtës subjektive që të kryejë veprime të
caktuara si dhe për të kërkuar nga personat e detyruar kryerjen apo moskryerjen e
veprimeve të caktuara që i përgjigjen. Ky pushtet që gjendet në dorën e titullarit të së
drejtës subjektive civile në rast nevoje, garantohet me mekanizmin e shtetit.
E drejta subjektive tek sigurimet ka karakter relativ, për arsye sepse personi i
dëmtuar ështësubjekti aktiv i marrëdhënies juridike që rezulton nga paraqitja e rastit të
siguruar. Ky person ka përkundrejt tij të detyruar siguruesin apo personin përgjegjës për
shkaktimin e dëmit. Keto persona kanë detyrime konkrete të cilat i sjellin përfitime të
dëmtuarit. Në momentin e lidhjes së kontratës për sigurime, por edhe kur paraqitet rasti i
sigurimit te e drejta subjektive paraqitet ekzistenca e raportit të konkretizuar midis palëve
saktë të caktuar, midis siguruesit dhe të siguruarit në momentin e lidhjes së kontratës,
përkatësisht midis siguruesit dhe personit të tretë të dëmtuar. Tek siguruesi ekziston
detyrimi pozitiv, pra të paguaj shumën e siguruar në emër të shpërblimit të dëmit të
shkaktuar në aksidentet automobilistike nga baza e sigurimit. Tek marrëdhënia juridike e
sigurimit ekziston detyrimi korelativ mes palëve – ajo që është detyrim për njërën palë
është e drejtë për palën tjetër. Pra,detyrimi i të siguruarit që të paguaj primin e sigurimit
është e drejtë e siguruesit, përkatësisht detyrimi i siguruesit për të paguar shumën e
siguruar është e drejtë e të siguruarit në rast të shkaktimit të rastit të siguruar. Detyrimi i
siguruesit për të paguar shumën e sigurimit lind atëherë kur lind e drejta për të kërkuar
shpërblimin e dëmit. Arsyetimin e karakterit relativ të së drejtës së sigurimit e forcon
edhe ekzistenca e rregullave të parashkrimit për të realizuar të drejtën në shpërblim të
dëmit
Është me rëndësi të përmendet se titullari i së drejtës civile subjektive edhe në
fushën e sigurimit ka një autorizim të posaçëm në rastet kur atij i shkaktohet dëm, si
vdekje, dëmtim të shëndetit, dëm material apo jomaterial. Ky autorizim është mundësia e
personit të dëmtuar në aksidentet e automobilistike që të kërkojë shpërblimin e dëmit
qoftë drejtpërdrejtë te siguruesi brenda një jurisdiksioni administrativ të përcaktuar, apo
në rrugë gjyqësore me në të padisë në kuptimin material. Kjo kërkesë e personit të
dëmtuar në fakt është autorizim që ka në dispoziciontitullari i një të drejtë në rast të
cënimit apo shkeljes së të drejtës nga ana e palës tjetër të marrëdhënies së caktuar
juridike. Pra, kërkesa nuk është gjë tjetër, por vetëm një mundësi e titullarit të së drejtës
subjektive civile që të kërkoj riparimin e dëmit. Ajo që duhet të potencohet në këtë rast
është fakti se kërkesa nuk është pjesë përbërse e të drejtës subjektive, por ajo do të lind
atëherë kur do të cënohet e drejta që paraqet objekt të sigurimit. Përkatësisht në rastet
kur nuk do të zbatohen detyrimet që ka personi i caktuar ndaj titullarit të së drejtës civile
subjektive të cënuar.
III. Burimet formale të së drejtës së sigurimeve
E drejta e sigurimeve si degë e së drejtës i ka burimet e veta formale juridike. Ata
janë dokumentet në bazë të cilave studiohet legjislacioni ekzistues në fushën e
sigurimeve, përkatësisht rregullat e ndryshme që janë në zbatim.
15
Burimet e së drejtës së sigurimeve konsiderohen ato akte normative – ligje,
respektivisht akte nënligjore ose të ngjajshme të cilat vet shteti i ka caktuar si burime të
së drejtës.7 Ato janë fakte, nga të cilat burojnë normat e përgjithëshme juridike të cilat të
jenë të zbatueshme në marrëdhëniet juridike të sigurimit duke krijuar një sistem
normash të së drejtës së sigurimeve.
Subjektet e së drejtës së sigurimeve, siguruesi, i siguruari dhe përsoni i tretë i
dëmtuar gjitnjë kanë interes që të kënë njohuri për aspektet përmbajtësore të sistemit
normativ të fushës së sigurimeve si dhe të kenë dijeni për gjetjen e normave juridike të
cilat i rregullojnë marrëdhëniet juridike të sigurimit.
Në të drejtën e sigurimeve ekzistojnë burime juridike nacionale dhe
ndërkombëtare.
Burimet nacionale të së drejtës së sigurimeve kanë origjinë interne. Të tillë janë
ligjet dhe aktet nënligjore. Ndërkaq, burime ndërkombëtare janë të krijuara në bazë të
rregullave ndërkombëtare që i kalojnë hapësirat brenda organizmit shtetëror, si Konventat
dhe direktivat. Në këtë pjesë të punimit do t‟i trajtojmë vetëm disa nga burimet formale të
së drejtës së sigurimeve që i kemi vlerësuar më të rëndësishme.
Konventa e Hagës e vitit 1971
Konventa e Hagës ka vendosur dispozita të përbashkëta për ligjin e zbatueshëm për
përgjegjësinë civile jo-kontraktuale që rezultojnë nga aksidentet e trafikut dhe ka ngritur
qëndrim unifikues mbi kuptimin e aksidentit të trafikut. Një aksident trafiku do të thotë
një aksident që përfshin një ose më shumë automjetet, të motorizuara apo jo, dhe që janë
të lidhur me trafikun në autostradë publike, në vende të hapura për publikun ose në
hapësirat private në të cilat persona të caktuar kanë mundësi qasjeje.
Konventa e Hagës nuk do të zbatohet në lidhje me përgjegjësinë e prodhuesit,
shitësit ose riparuesit të automjeteve dhe në lidhje me përgjegjësinë e pronarit, ose të çdo
personi tjetër, për mbajtjen e një mënyrë të hapur të trafikut apo për sigurinë e
përdoruesve të tij. Po ashtu dispozitat e Konventës nuk gjejnë zbatim edhe për
përgjegjësinë e deleguar, për veprimet drejtuese midis personave përgjegjës, etj.
Sipas nenit 3 të Konventës në lidhje me kolozionin e ligjeve gjatë zbatimit në
aksidentet automobilistike, ligji i zbatueshëm është ligji i brendshëm i shtetit ku ka
ndodhur aksidenti. Kjo rregull nuk zbatohet në rastet ku vetëm një automjet është i
përfshirë në aksident dhe është regjistruar në një shtet tjetër se sa që ku ka ndodhur
aksidenti. Në këto raste ligji i brendshëm i shtetit të regjistrimit është i aplikueshëm për
përcaktuar detyrimin për shkaktimin e dëmit.
Në rastet ku ka dy ose më shumë viktima tëaksidentit automobilistik, ligji i
zbatueshëm përcaktohet ndaras për secilin nga viktimat. Zbatimi i këtij qëndrimi
përfshinë edhe rastet kur dy ose më shumë automjete janë të përfshirë në aksident, nëse të
gjitha makinat janë të regjistruar në të njëjtin shtet. Sipas Konventës së Hagës në rastet
7 Për burimet e së drejtës civile më gjërësisht shih: Abdulla Aliu, Burimet e së drejtës civile në Kosovë,
Prishtinë, 1999; Arsen Grupçe, Imotno (gradjansko) pravo, opsht dell, Shkup, 1983, fq. 81 – 102;
Francesko Galgano, E drejta private, Tiranë, 1999, fq. 47 – 68; Andrija Gams, Hyrje në të drejtën civile,
pjesa e përgjithshme, Beograd, 1967, fq. 63 – 100; Voislav Spaiç, Osnovi gradjanskog prava, Sarajevë,
1957, fq. 62 – 103.
16
kur një apo më shumë persona janë gjendur jashtë mjetit ose automjetet në vendin e
aksidentit, por janë përfshirë në aksident dhe mund të jetë përgjegjës apo viktimë, atëherë
rregullat e lartëpërmendura janë të zbatueshme vetëm nëse të gjithë këta persona kanë
vendbanimin e tyre të përhershëm në shtetin e regjistrimit.
Përgjegjësia civile për dëmin ndaj mallrave jashtë automjetit ose automjeteve
gjykohet sipas ligjit të brendshëm të shtetit ku ka ndodhur aksidenti. Megjithatë,
përgjegjësia për dëmin me sendet personale të viktimës jashtë automjeteve apo mjeteve
rregullohet nga ligji i brendshëm i shtetit të regjistrimit, kurse ligji do të jetë i zbatueshëm
për gjykimin e përgjegjësisë ndaj viktimës.
Në rastin e mjeteve të cilat nuk kanë regjistrim ose që janë të regjistruar në shtetet
e e ndryshme, ligji i shtetit në të cilin ata janë të stacionuar zakonisht do të zëvendësojë
ligjin e shtetit të regjistrimit. E njëjta gjë do të zbatohet në rastet kur as pronari e as
personi që e ka në posedim automjetin, e as shoferi i automjeti, nuk ka vendbanimin e tij
të zakonshëm në shtetin e regjistrimit në kohën e aksidentit.
Gjatë përcaktimit të përgjegjësisëzbatohen ato rregulla që lidhen me kontrollin
dhe sigurinë e trafikut që ishin në fuqi në vendin dhe kohën e aksidentit.
Sipas Konevntës së Hagës, gjykimi mbi përcaktimin e bazës dhe shtrirjes së
përgjegjësisë civile, arsyet për përjashtimin nga detyrimi, kufizimi i përgjegjësisë, ndarja
e përgjegjësisë, ekzistenca dhe llojet e lëndimeve ose dëmtimeve që të shpërblehen, llojet
dhe shtrirjen e dëmeve, caktimi i të drejtës për dëmshpërblim dhe trashëgimi, e drejta për
të kërkuar shpërblimin e dëmit, përgjegjësitë për aktet e agjentit, rregullat e parashkrimit,
etj. do të realizohen sipas ligjit të zbatueshëm.
Personat që kanë përjetuar lëndime apo dëme do të kenë të drejtën e veprimit të
drejtpërdrejtë kundër siguruesit. Nëse ligji i shtetit të regjistrimit është i zbatueshëm,
atëherë nuk ofrohet e drejta në veprim të drejtpërdrejtë, por një e drejtë gjithsesi duhet të
ekzistojë, në qoftë se ajo është e përcaktuar me ligjin e brendshëm të shtetit ku aksidenti
ka ndodhur.
Rregullorja e Parlamentit Europian dhe e Këshillit për ligjin e zbatueshëm
për detyrimet jo-kontraktuale (Roma II)
Rregullorja (KE) Nr 864/2007 e Parlamentit Europian dhe e Këshillit të datës11
korrik 2007, për ligjin e zbatueshëm për detyrimet jo-kontraktuale (Roma II) i referohet
konceptit të detyrimeve jokontraktuale dhe ligjit të aplikueshëm që rregullon çështjen e
përgjegjësisë për shkeljet e caktuara të detyrimeve jo-kontraktuale në çështjet civile dhe
tregtare.
Rregullorja ka përcaktuar parimin lex loci delicti commissi si zgjidhje bazë për
detyrimet jo-kontraktuale në pothuajse të gjitha Shtetet Anëtare. Sipas saj, parashikohet
ekzistenca i vendime gjyqësore që kanë për qëllim të sigurojnë një balancë të arsyeshëm
midis interesave të personit që pretendohet se është përgjegjës dhe personit i cili ka
pësuar dëme. Një lidhje e kësaj natyre te përgjegjësia civile dhe zhvillimi i sistemeve të
përgjegjësisë së rreptë bëhët sipas rregullave të vendit ku ka ndodhur shkaktimi i dëmit –
lex loci damni. Pra, rregullorja përcakton ligjin e aplikueshëm mbi bazën e vendit ku ka
ndodhur dëmi, pavarësisht vendit ku janë shfaqur pasojat indirekte. Megjithatë, në rastet
kur personi që pretendohet se është përgjegjës dhe pala e dëmtuar kanë vendbanim të
vazhdueshëm në të njejtin vend, atëherë do të aplikohet ligji i atij vendi ku e
17
kanëvendbanimin të dy palët. Përcaktimi i sjelljes së personit që pretendohet të jetë
përgjegjës, bëhet sipas rregullave të sigurisë dhe të sjelljes të cilat janë në fuqi në vendin
dhe kohën e ngjarjes së shkaktuar. Personi që ka përjetuar dëm, ka të drejtë që të
pretendoj drejtpërdrejtë realzimin e shpërblimit të dëmit nga siguruesi i personit
përgjegjës për dëmin e shkaktuar nëse një gjë të tillë ja mundëson ligji i zbatueshëm për
detyrimet jo-kontraktuale ose ligji i aplikueshëm për kontratën e sigurimit.
Ligji
Ligji është rregull juridike e përgjithshme, abstrakte dhe e sanksionuar si dhe e
formuluar nga organet shtetërore publike legjislative apo ekzekutive. Ligji që i rregullon
çështjet juridike të sigurimit të detyrueshëm në komunikacion në Maqedoni është Ligji
për sigurimin e detyrueshëm në komunikacion. 8Me këtë ligj parashihet detyrimi për
lidhjen e kontratës për sigurim nga përgjegjësia automobilistike. Fusha e sigurimit është
rregulluar edhe me Ligjin për sigurimin e pasurisë dhe personave.9 Në kuadër të
burimeve formale të së drejtës së sigurimeve bën pjesë edhe Ligji për supervizim.10
Si burime formale të së drejtës së sigurimeve paraqiten edhe aktet nënligjore si:
dekretligjet, rregulloret, udhëzimet, urdhëresat dhe Vendimet e Gjykatës Kushtetuese.
IV. E drejta e sigurimeve nga instituti i sigurimit në degë të së drejtës
E drejta e sigurimeve në esencën e vet ka komponentën ekonomike. Institutin e
sigurimit nuk e ka njohur e drejta romake, por në disa segmente vlerësohet se ai është
paraqitur edhe në atë periodë. Paraqitja e këtij instituti arsyetohet si formë e shpërndarjes
së rrezikut tek shoqëria romake brenda familjes. Megjithatë, si sigurim i drejtëpërdrejtë
nuk mund të trajtohet kjo formë. Sigurimi është paraqitur në strukturat e shoqërisë me
klasa, por ky sigurim ka pasur vetem elementin e solidaritetit dhe shpërndarjes së rrezikut
brenda shoqërisë së mbyllur11
. Në kuptimin e sotëm, sigurimi është paraqitur në shekullin
e mesëm.
Sigurimi në fillim është paraqitur në fushën e detarisë, ku praktikisht rreziku ka
qenë potencial për tu paraqitur. Romakët, pra kanë mbuluar rreziqet detare jo nëpërmjet
institutit të sigurimit, por nëpërmjet huapërdorjes detare. Sipas institutit të huapërdorjes
është huaperdorja që është institucionalizuar për të mbuluar rrezikun që mund të
shkaktohet gjatë udhëtimit të anijeve në detë. Nëse paraqitet rreziku gjatë udhëtimit
detarë, atëherë rreziku i tillë menjanohet nëpërmjet huapërdorjes, e nëse udhëtimi
realizohet me sukses huaja ktheht me kamatë. Në literaturën mbi sigurimin, flitet edhe
për institutin e havarisë si bazë e sigurimit detar.
8Ky ligj është publikuar në Gazeteën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Nr. 88/2005. 70/2006 dhe
81/2008. 9 Ky ligj është publikuar në Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Nr. 49/97.
10 Ky ligj është publikuar në Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Nr. 27/2002, 79/2007, 88/2008,
67/2010 dhe 44/2011. 11
Ekzistenca e bojkërobërisë është karakterizuar me shpenzime të ulëta të prodhimit dhe çmim të ulët të
prodhimit dhe mosinteresim të feudalit për fatin e parë së vet.
18
KREU I I
KUPTIMI, ZHVILLIMI HISTORIK DHE RËNDËSIA E INSTITUTIT
TË SIGURIMIT NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE
19
I.1. Kuptimi i institutit të sigurimit
Sigurimi është një marrëdhënie juridike që e shtrinë efektin e vet në dy
drejtime, midis organizmave ekonomike dhe personave fizik e bashkesive për sigurim, të
cilat për objekt veprimtarie e kanë sigurimin. Në kuadër të strukturës organizative të
sistemit të së drejtës, sigurimi është institut juridik, përkatësisht kategori e veçantë
juridike dhe ekonomike. Sigurimi, megjithate i është nënshtruar trajtimeve te ndryshme
konceptuale. Shkenca juridike e ka definuar sigurimin duke e nisur trajtimin nga disa
këndvështrime. Të gjitha definimet që i ka dhënë shkenca juridike për kuptimin e
sigurimit mund t‟i grupëzojmë në tri teori, edhe ate: teoria juridike, teoria ekonomike dhe
teoria teknike. Teoria juridike, sigurimin e trajton si marrëdhënie juridike midis siguruesit
dhe të siguruarit, midis te cilëve lindin të drejta dhe detyrime te caktuara me rastin e
paraqitjes së të ashtuquajturit rast i siguruar. Analizuar konceptin e teorisë juridike, mund
të themi se shkenca juridike ka krijuar dy nënteori juridike për sigurimin, edhe ate:
teorinë e dënimit dhe teorinë e prestacionit. Sipas teorisë së dënimit, sigurimi ka për
qëllim të garantojë shpërblimin e dënimit, i cili paraqet rastin e siguruar, pra të mbulojë
të gjitha dëmet që shkaktojnë rastin e siguruar gjatë gjithëkohës së shtrirjes së efekteve të
sigurimit. Sipas kësaj teorie elementi thelbësor i sigurimit është dëmi, përkatesisht
shpërblimi i dëmit. Edhe teoria e prestacionit nuk ka bërë ndonjë shkëputje nga elementi i
dëmit gjatë trajtimit konceptual të sigurimit. Sipas saj, siguruesi i cili ka të drejtë të
arkëtojë primin e sigurimit në emër të sigurimit të kontraktuar me të siguruarin, merr
detyrim që të shpërblejë dëmin që përfaqëson rastin e siguruar. Pra, në instancë të fundit ,
qëllimi i sigurimit edhe sipas teorisë së prestacionit është shpëblimi i dëmit, duke e
përcaktuar pozitën e siguruesit si debitor në momentin kur i siguruari ka paguar primin e
sigurimit. Trajtuar konceptet e të dy nënteorive juridike, mund të përfundojmë se teoria
juridike, sigurimin e konceptuar si marrëdhënie juridike që krijohet midis siguruesit dhe
të siguruarit me të drejta dhe detyrime reciproke, të cilat në instancë të fundit kanë të
bëjnë me shpërblimin e dëmit, që përfaqëson rastin e siguruar.12
Primi i sigurimit dhe
rasti i sigurimit janë elementet bazë që një marëdhënie të sigurimit e orientojnë në
shpërblimin e dëmit. Sipas teorise ekonomike, sigurimi është veprimtari ekonomike që në
thelbë ka elementin ekonomik-finansiar.13
Ky element është më i fuqishëm se të gjitha
elementet tjera të sigurimit. Sigurimi, pra është ngritur mbi elementet ekonomike-
finansiare.
Në kuadër të konceptit ekonomik-finansiar mbi sigurimin janë krijuar edhe dy
nënteori: teoria e nevojës dhe teoria e sigurisë14
. Teoria e nevojës, sigurimin e ka
konceptuar si veprimtari të nevojshme që rezulton nga rrethanat e rrezikshme, të cilat
janë potenciale për t`u shfaqur, e me çka cenojnë interest e përgjithëshme të shoqërisë.
12
Emmettf. Vaughan & Therese Vaughan, Fundamentals of risik andinsurasnse,(tekst i përkëthyer), Shkup
2009, fq.35-36, në lidhje me natyrën dhe funksionin e sigurimit trajton ndarjen e rrezikut dhe transferin e
rrezikut. Sigurimi konceptohet nga këndvështrimi i individit dhe këndvështrimi i një rrethi më të gjërë
shoqëror, pra shoqërimit – kolektivitetit të njërëzve të cilat synojnë që të mbrohen nga pasojat e dëmshme. 13
Bratislav Milosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq. 14, sigurimin e trajton si insitut
ekonomiko finansiar, përkatësisht si kategori e posaçme finansiare, ekonomike dhe juridike. 14
Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 7
20
Në jetën e përditëshme janë ndërthurur shumë veprimtari, ekzistojnë shumë sende
të cilat për nga pozita e tyre paraqesin rrethanë të rrezikshme. Shoqëria jeton sëbashku
me këto rrethana. Shfaqja e tyre ka të bëjë me momentin dhe për të ardhmen. Ato krijojnë
cënim të të mirave materiale dhe vet jetën dhe integritetin trupor të njeriut. Kjo është
arsyeja e krijimit të një mekanizmi mbrojtës nga këto rrethana. Pikërisht, për këtë nevojë
është shfaqur edhe sigurimi. Rregullat mbi sigurimin shtrinjë efektin preventive -
mbrojtës dhe sigurues në rrethanat e rrezikshme, të cilat cënojnë shëndetin dhe jetën e
njerëzve dhe pasurin e tyre. Ndërkaq, teoria e sigurisë, aspektin konceptual të sigurimit e
mbështet në sigurimin e shpërblimit të dëmit. Të gjitha rreziqet që përfundojnë me
shkaktimin e dëmit, i cili përfaqëson rastin e siguruar, do të shpërblehen mbi bazën e
sigurimit. Qëllimi i sigurimit është i lidhur me përdorimin e parave, sepse siguruesit,
riparimin e dëmit e bëjnë vetëm me para kur ndodhë një humbje konkrete.15
Rregullat e sigurimit mbulojnë të gjitha dëmet që paraqesin rastin e siguruar, si
në rastin kur ekziston kontrata si marëdhënie juridike e sigurimit, ashtu edhe kur nuk
ekziston ajo. Për sigurimet që kanë natyre juridike detyruese, siç është sigurimi nga
përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik, siguruesi do të detyrohet të
shpërblej dëmin personit të tretë të dëmtuar edhe në qoftëse pronari apo poseduesi i mjetit
motorik nuk ka të kontraktuar sigurimin nga autopergjegjesia. Bashkësia për sigurime e
cila në veprimtarin e saj ka për objekt sigurimin e caktuar, ngarkohet ex lege, që të
shpërblej dëmin i cili përfaqëson rastin e siguruar. Përveç kësaj, në tregun e sigurimeve,
bashkësitë për sigurime që të jenë konkurente në treg, kanë detyrim për kapitalin bazë të
tyre. Ky detyrim bënë që një bashkësi e caktuar tëmos bie në insolvencë, në rastet kur do
të duhet të zbatoj detyrimin për të shpërblyer dëmin-rastin e siguruar. Pra, këto segmente
që parashtruam me lartë janë elementet themelore mbi të cilat është ngritur teoria e
sigurisë. Si përfundim, në lidhje me konceptin e sigurimit sipas teorisë ekonomike, mund
të themi se sigurimi është institucion me të cilin bëhet shpërblimi i garantuar i dëmeve,
rrethanave të jashtëzakonshme, fatëkeqësivë shoqërore, jetës ekonomike dhe shëndetit
dhe jetës sënjeriut. Sigurimi ka shtrirje multidisiplinare.
Në lidhje me kuptimin e sigurimit është paraqitur edhe teoria teknike. Teoria
teknike, sigurimin nuk e trajton si një raport juridik midis siguruesit dhe të siguruarit që
do tëlind me lidhjen e një kontrate për sigurim, por si një institucion që efektet e veta i
shtrinë mbi bazën e rregullave statistikore, llogaritare dhe të mundëshme. Bartës i teorise
teknike është Chaufton në vitin 188416
. Për të kuptuar konceptin teknik të sigurimit janë
shfaqur dy nënteori teknike: teoria e shpërblimit dhe teoria e ndërmarrjeve teknikisht të
organizuara.
Sipas teorise së shpërblimit, koncepti i sigurimit mbështetet në shumën e
caktuar për shpërblimin e dëmit, por jo nëshumën e dëmit si detyrim juridiko-civil që
rezulton nga ligji apo kontrata për sigurime, por si një përllogaritje e të dhënave
statistikore. Bashkësia për sigurime duke marre pjesë në tregun e sigurimeve në vend, ka
hyrë në maredhënie juridike me një numër të pa caktuar të të siguruarëve në njerën anë,
15
Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal
Vol. 96: 1521, 1987 16
Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 7-8, e ka parqitur rolin dhe
rëndësinë praktike të teorive mbi institutin e sigurimit.
21
kurse në anën tjetër mbi bazën e fuqisë ligjore mbulon rastet e siguruara të shkaktuara në
situatë për të cilat nuk ekziston mbulesa kontraktuale e sigurimit. Kur bashkësia për
sigurime paraqitet si palë kontrakëtuese e sigurimit, ajo formon një kapital finansiar të
vetin duke arkëtuar preminë e sigurimit që e paguajnë të siguruarit. Nga primi i arkëtuar ,
bashkësia për sigurime realizon detyrimin për shpërblimin e dëmit që paraqët rastin e
siguruar. Në kuadër të bashkësis për sigurime, zbatohen rregullat statistikore mbi bazën e
të cilave realizohet shpërblimi i rrezikut të siguruar. Aspektet llogaritare mbi shumën e
primit të sigurimit të arkëtuar dhe mbi shumën e shpërblimit të rastit të siguruar mbi
bazën e të dhënave statistikore, brenda një bashkësie për sigurime, përbëjnë thelbin e
konceptit të sigurimit sipas teoris së shpërblimit.
Ndërkaq, sipas teorisë së ndërmarrjeve teknikisht të organizuara, koncepti i
sigurimit shtrihet brenda kornizave të punës dhe aktivitetit të bashkësisë për sigurime mbi
një plan të caktuar. Sipas atij plani, bashkësia për sigurime përcakton primin e sigurimit.
Pra, shuma e primit të sigurimit mbështetet në një plan të varur nga subjektet tjera,
pjesëmarrëse në tregun e sigurimeve, e që në vijë të fundit gjenë mbështetje në të dhënat
statistikore dhe përllogaritjen bindëse dhe të qëndërueshme në pikëpamje teknike.
Si përfundim, mund të themi se në konceptin e sigurimit sipsa teorisë teknike
qëndrojnë të dhënat statistikore, përllogaritja e qëndrueshme, përcaktimi i shumës së
primit të sigurimit dhe shumës së shpërblimit të dëmit që përfaqëson rastin e siguruar.
Pas shqyrtimit të koncepteve të ndryshme mbi sigurimin, përkatësishtë konceptit të
sigurimit sipas teorisë juridike,ekonomike dhe teknike, mund të përfundojmë se sigurimi
është institut i posacëm juridik, ekonomik-finansiar dhe teknik-statistikomatematikor.
Kur flasim për teoritë mbi konceptin e sigurimit, me interes është hulumtimi i
konceptit të sigurimit të pasurisë dhe konceptit të sigurimit të personave. Ky koncept ka
rezultuar nga trajtimet teorike mbi sigurimin, por edhe vet praktika i ka krijuar këto dy
koncepte. Veprimtaria e sigurimit njeh sigurimin e pasurisë dhe sigurimin e personave.
Sigurimi i pasurisë është ajo veprimtari që për lëndë të sigurimit i njeh të gjitha të mirat
materiale të luajtshme dhe të paluajtshme,vlerat ekonomike, juridike dhe të tjera të cilat
në instancë të fundit marrin karakter pasuror. Kur kemi për bazë bashkësinë për sigurime
si subjekt kyç në tregun e sigurimeve, me interes është gjendja e bilansit të tyre. Ky
bilans përfshinë pasurinë ekzistuese dhe pasurinë qarkulluese të saj. Pasuria ekzistuese
përbëhet prej inevestimeve jomateriale, mjetet bazë dhe plasmaneve finansiare afatgjate.
Pasurinë qarkulluese e përbëjnë rezervat, kërkesat afatshkurtëra, mjetet monetare dhe
letrat me vlerë17
. Karakteristika pasurore e sigurimit është faktor bazë që ka ndikim të
drejtëpërdrejtë në fuqinë e bashkësisë për sigurime dhe mirëqenien e njerëzve. Pasuria
është baza e interesit ekonomik. Mbi bazën e saj kryhen aktivitetet ekonomike dhe
shoqërore. Pikërishtë kjo karakteristikë ka bërë që të paraqitet interesi ekonomik për
ushtrimin e veprimtarisë ekonomike të sigurimit. Pas shqyrtimit të konceptit mbi
sigurimin e pasurisë, mund të përfundojmë se sigurimi i pasurisë është veprimtari
siguruese që përfëshinë të gjitha sigurimet që për objekt kanë sendet e luajtshme dhe të
paluajtshme si të mira materiale, që sjellin dobi shoqërore dhe që kanë vlerë ekonomike.
17
Bratislav Milosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Братислав Милошевиќ, Ohër, 2006, fq.15.
22
Këto sende që përbëjnë lëndën e sigurimit të pasurisë, mund të rrezikohen, cënohen apo
asgjësohen nga rrethanat e rrezikëshme.
Pronari apo poseduesi i tyre mund të përballet me zvogëlimin e vlerës pasurore,
apo me asgjësimin e tyre.Pra, interesi pasuror mund të vihet në pikëpyetje.Pikërishtë për
të mbrojtur të mirat materiale është shfaqur sigurimi i interesit pasuror që përfëshihet në
sigurimin e pasurisë. Në sigurimin e pasurisë përfëshihen shumë segmente të sigurimit të
të të mirave materiale. Sigurimi nga zjarri, vjedhja, sigurimi i mjeteve motorike, sigurimi
i kulturave dhe bimëve, etj., bëjnë pjesë në sigurimin e pasurisë. Kur kontraktohet
sigurimi i pasurisë, mbulohen vetëm pasojat që rezultojnë nga dëmi konkret i
drejtpërdrejtë. Sigurimi i pasurisë mbulon dëmet mbi bazën e një plani konkret të
institucionalizuar mbi elementet ekonomike-finaciare. Bashkësia për sigurime nga primi i
sigurimit do t‟i mbulojë humbjet ekonomike të titullarit të asaj të mire shoqërore për të
gjitha rastet kur ata kanë përjetuar zvogëlim të vlerës ekonomike apo janë asgjësuar
plotësisht, jashtë vullnetit të palëve kontraktuese të sigurimit. Sigurimi i personave
përfshinë sigurimet qëmbulojnë rreziqet të cilat mund të cënojnë jetën dhe integritetin
trupor të njeriut. Jeta dhe trupi i njeriut janë vlera të mbrojtura me ligj. Ato jo rrallë herë
mund të jenë atak i rrethanave të rrezikshme. Cënimi i këtyre vlerave ka reperkusione
edhe ekonomike. Shpenzimet që bëhen për ceremonialin e vdekjes, shpenzimet e
shërimit, etj., paraqesin humbje materiale. Përveç kësaj, pamundësi për të krijuar të
ardhura materiale si pasoj e dëmtimit të shëndetit dhe trupit të njëriut, poashtu shkaktojnë
humbjet materiale, që në fushën e së drejtës civile i konsiderojmë si fitim i munguar.
Këtë qëndrim e kemi paraqitur si të tillë duke mos e lënë anash faktin se cënimi i jetës
dhe i integritetit trupor paraqet edhe vlerë jomateriale (morale). Kur marrim parasysh
këtë element të sigurimit të jetës, mund të përfundojmë se rreziku që mbulohet me
sigurim realizohet në personalitetin e siguruar si vlerë jomateriale në njërën anë, kurse në
anën tjetër qëllimi i sigurimit nuk mund të jetë shpërblimi i dëmit kur kihet parasysh se
interesi material nuk është kusht për realizimin e të drejtës së sigurimit. Sigurimi i jetës
ka për qëllim pagesën që më parë të shumës siguruese të kontraktuar.
Si përfundim mbi konceptin e sigurimit të pasurisë dhe sigurimit të
personave,mund të themi se sigurimi është mekanizëm kompleks që për qëllim ka
transferin e rrezikut nga individi tek një organizim juridik,ekonomiko-financiar,me
veprimtari teknikisht të organizuar. Bashkësitë për sigurime paraqiten si mbulues i
pasojave që do të rezultojnë nga rreziku i siguruar. Humbjet ekonomike do të shpërblehen
sipas parimeve bazë nga ana e të gjithë të siguruarve. Në të dy rastet,sigurimi është mjet
ekonomik në duart e individit, i cili deponon një shumë të vogël financiare në emër të
primit të sigurimit që të mund të garantojë një vlerë shumë më të madhe ekonomike në
rastet kur të mirat materiale të tij cënohen, asgjësohen apo shkatërrohen tërësisht.
23
I.2 Aspekte teorike dhe praktike për sigurimin
Teoria e së drejtës njeh edhe definime nga pikëvështrimet e tjera të ndryshme
për sigurimin. Nga gjitha ato pikëveshtrime kemi veçuar definimin e sigurimit nga
këndëvështrimi i individit, nga këndëvështrimi shoqëror dhe nga këndëvështrimi i gjasës.
Nga këndëvështrimi i individit, përkatësisht pozitës juridike dhe ekonomike të
tij, në marrëdhëniet juridike të sigurimit, sigurimi paraqet mekanizëm mbrojtës me
elemente juridike dhe ekonomike. Individi, që kur vendos të bëhet subjekt i
marrëdhenieve juridike të sigurimit e fiton statusin e të siguruarit. Në qoftëse bëhetë fjalë
për sigurimin vullnetar, statusi “i siguruar”, fitohet vetëm me lidhjen e kontratës për
sigurim, ndërsa kur kemi të bëjm me sigurimin e detyruar, ky status fitohet edhe mbi
bazën e fuqisë ligjore nëse paraqiten rrethanat e tilla që i korespondojnë objektit të
sigurimit të detyrushëm. Në rastin e pare, vullneti i shprehur dhe i akorduar i palëve
kontraktuese të sigurimit është fakt vendimtar për lindjen e marrëdhënies juridike të
sigurimit. Këtu vullneti paraqet kushtin e përgjithshëm. Ai duhet të jetë i dyanshëm dhe i
dakorduar për të krijuar të drejta dhe detyrime. Vullneti si fakt relevant për lidhjen e
kontrates për sigurimin, mundëson veprimin e sigurimit ndaj personit të caktuar,në
periodën e përcaktuar dhe për objekt konkret. Nëse nuk kemi kontratë të lidhur për
sigurimin, atëherë në të drejtën civile konsiderohet se nuk ekziston baza juridike për
shtrirjen e efekteve juridike të sigurimit. Çështja është ndryshe, kur bëhet fjalë për
sigurimin e detyrushëm. Rregullat e sigurimit të detyrushëm, juridikisht e ngarkojnë
secilin pronarë apo posedues të sendi të rrezikshëm apo veprimtarie të rrezikshme, që të
lidhë kontratë për sigurimin. Në qoftëse, personi që bën pjesë në rrethin e personave që
kanë detyrime ligjore për të kontraktuar sigurimin, nuk ka lidhe kontratën për sigurimin,
atëherë për bazë juridike për shtrirjen e efekteve të sigurimit merret vetë ligji. Personi që
ka qenë i detyruar të lidhë kontratë për sigurimin, pozitën juridike në marrëdhëniet
juridike të sigurimit do ta fitojë mbi bazën e ligjit. Të drejtat dhe detyrimet që do të
duheshin të zbatoheshin nga ana e tij me rastin e lidhjes së kontratës për sigurimin, do të
zbatohen në mbështetje të drejtpërdrejt të fuqisë ligjore. Kjo rezulton në këtë mënyrë për
faktin se sigurimi për disa fusha ka natyrë juridike të detyrueshme. Përgjegjësia ligjore në
këtë rast mundëson arritjen e një kontrolli optimal të aksidentit dhe normave të
aktivitetit. Kështu ruhet dhe përmirësohet mirëqenia sociale e të dëmtuarëve, sepse
sigurimi ofron mbulimin e humbjeve si një formë të shërbimit për konsumatorët.18
Trajtuar sigurimin nga këndëvështrimi i individit-kontraktuesit të sigurimit,
qoftë kur kemi të bëjmë me sigurimin vullnetar apo me sigurimin e detyrueshëm,
përkrahim qëndrimin se sigurimi është mjet ekonomik që shërben për plotësimin e një
kostoje të vogël shpenzimesh për një humbje finansiare të pa përcaktuar,e cila do të
kishte ndodhur nëse nuk do të kishte sigurim.19
Sigurimi krijohet si kundërpërgjigjje e
18
Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal
Vol. 96: 1521, 1987 19
Emmettf. Vaughan & Therese Vaughan, Fundamentals of risik andinsurasnse,(tekst i përkëthyer), Shkup
2009 ,fq.36.
24
rrezikut apo pasojës së shkaktuar. I siguruari, nuk do të lirohet nga kërcënimi se do të
pësojë humbje të vlerës ekonomike të pasurisë se tij apo cënim të jetës dhe trupit të tij. Ai
do të jetë i rrezikuar gjithnjë nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme edhe
përkundër efekteve të sigurimit. Rregullat e sigurimit nuk mund të flakin rrezikun
potencial për shkaktimin e dëmit, por ata kanë shtrirje ekonomiko-finansiare në bazë të
faktit të shkaktimit të dëmit. Nuk do të ndryshojë asgjë në lidhje me mundësinë e
shkaktimit të dëmit, por vetëm krijohet mendësia e mbrojtjes nga humbjet finansiare, si
rezultat i paraqitjes së rastit të siguruar. Sigurimi, flakë pasigurinë që ekziston për një
humbje finansiare në rast të shkaktimit të dëmit. Humbjet finansiare që mund t‟i pësojë
një i sigurar me rastin e paraqitjes së rastit të sigurar distribuohet tek anëtarët tjerë që
kanë kontraktuar sigurim.
Si përfundim, nga ky këndvështrim mbi konceptin e sigurimit, mund të themi se
sigurimi paraqet mekanizëm juridik dhe ekonomik që mbron interesin ekonomik të të
siguruarit nga humbjet ekonomiko-finansiare që mund të shkaktohen mbi pasurinë, jetën
dhe trupin e tij në njërën anë, kurse në anën tjetër të dëmtuarit i garantohet shpërblimi i
dëmit të pësuar.
Përveç qëllimit për eliminimin e rrezikut që mund ta prekë interesin ekonomik
të individit, sigurimi ka tipare edhe më të gjëra. Në teorinë e së drejtës civile bëhet fjalë
për konceptin e sigurimit nga këndvështrimi shoqëror. Rregullat e sigurimit krijojnë
mekanizma për zvoglimin e rrezikut të përgjithshëm në ekonominë e një vendi. Kjo
mundësohet me zëvendësimin e humbjeve jo të sigurta me shpenzimet e sigurta.20
Nga këndvështrimi shoqëror, sigurimi është mekanizëm ekonomik për
zvogëlimin dhe eliminimin e rrezikut nëpërmjet procesit të kontinimit të një numri të
mjaftueshëm rreziqesh homogjene në grup, ku parashifen humbjet për grupin si tërësi.
Humbjet finansiare nuk mund të paramendohen me anë të sigurimit. Shpenzimet për
humbjet mund të jenë të paparashikueshme dhe fatale për ekonominë e një vendi.
Mbulimi i humbjeve ekonomiko-finansiare me anë të rregullave të sigurimit, mund të
ndikojë në rritjen e shpenzimeve për mbulimin e atyre humbjeve. Një gjë të tille, mund të
ndodh nga simulimi dhe improvizimi i shkaktimit të rastit të siguruar në njërën anë, kurse
në anën tjetër e ngritë shkallën e pakujdesisë së njerëzve në raport me rrezikun që mund
të rezultojë në shkaktimin e dëmit.
Sigurimi trajtohet edhe sipas konceptit të gjasës. Sipas konceptit të gjasës,
sigurimi paraqet përmbledhje njohurishë të cilat vertetojnë mundësinë se do të ndodhë
diçka. Sigurimi është paraparaqitje mbi bazat e mundësisë. Rastet e siguruara jo rrallë
herë paraqiten rastësisht. Sipas teorisë së gjasës, ngjarja e dëmshme, e siguruar, mund të
shkaktohet me siguri. Në lidhje me këtë teori janë shfaqur disa interpretime. Ajo që kemi
veçuar me këtë rast është interpterimi relativ i frekuencave dhe interpetimi subjektiv.
Interpretimi relativ i frekuencave mbështetet në frekuencat relative të vërtetuara në një
rast të siguruar, që pritet të shkaktohet në eksperimentet e realizuara. Në qoftë se rasti i
20
Në lidhje me natyrën e sigurimit, përkatësisht për mekanizmin mbrojtjës të sigurimit shih: P.S.Atiyah,
Accidents, Compensation and the law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq.250-257.
25
sigurimit gjatë eksperimentit të pavarur përsëritet disa here, përkatësisht rezultatet janë të
njejta, atëherë rasti i sigurar konsiderohet një gjasë e caktuar për tu shfaqur. Teoria e
gjasës sipas interpretimit subjektiv, gjenë mbështetje në percepcionet subjektive të njeriut
mbi mundësinë e shfaqjes së rastit të siguruar.
Pra, si përfundim mund të themi se sigurimi ka të bëjë me shkaktimin e pasojës,
përkatesisht me rastin e sigurar me gjasë të caktuar për tu shfaqur.
I.3. Sigurimi midis konceptit të transferit dhe socializimit
Në rrugë për të gjetur kuptimin e vërtetë të sigurimit, kemi përfunduar se sigurimi
është një mekanizëm kompleks dhe i vështirë për tu definuar. Në thelbin e vet, sigurimi
ka dy elemente bazë: transferin e rrezikut nga individi që është potencial për tu përballur
me humbjet financiare-ekonomike, tek grupi i personave që kanë kontraktuar sigurimin e
caktuar dhe ndarjen e humbjes së shkaktuar, mbi bazën e njejtë mes gjithë anëtarëve -
kontraktuar sigurimin.21
Barra ekonomike për mbulimin e humbjeve që kanë rezultuar me
paraqitjen e rastit të siguruar nuk bien vetëm mbi titullarin e të mirave juridike, por
transferohet tek personat tjerë të siguruar. Ky është koncepti i transferit të rrezikut.
Transferi i rrezikut është element kryesor i sigurimit. Ky element nuk mund taushtrojë
funksionin e vet pa socializimin e anëtarëve tjerë-të siguruarëve.22
Projektimi i sigurimit
mbi bazën e socializimit (pooling), ka mundësuar transferin e rrezikut. Njeriu qëështë i
kërcnuar nga mundësia e shkaktimit të dëmit nuk mund që vetë të përballet me pasojat e
dëmit, por një gjë të tillë e realzon duke u bashkuar me njerëzit e tjerë të cilat janë të
ekspozuar nga i njejti rrezik.23
Është me rëndësi të përmendim se, në jurisprudencën
bashkëkohore, vërehet tendenca për zgjerimin e qëllimit të kontratës së sigurimit. Është
adoptuar mbulimi i sigurimit si një objektiv kryesor edhe në konfliktet në lidhje me
kontratën e sigurimit. Interepretohen në mënyrë të gjërë dispozitat e politikave të
mbulimit dhe përjashtimet e politikave të ngushta për të arritur qëllimin e shpërblimit të
dëmit. Është zgjeruar edhe gama e humbjeve për të cilat mund të kërkohet shpërblimi,
kryesisht duke lejuar mbulimin e shpenzimeve për shërimin dhembjeve emocionale dhe
humbjeve të tjera jo-ekonomike.24
Si përfundim mund të themi se rrjeti social në kuadër të sigurimit është kanali i
vetëm për zvogëlimin e rrezikut me një vlerë të madhe duke e transferuar tek anëtarët e
grupit.
21
Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 37. 22
P.S.Atiyah, Accidents, Compensation and the law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq.527-538 23
Antonio La Torre, Cinquant‟anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano,
Giuffreè Editore, 2008, fq.6. 24
Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal
Vol. 96: 1521, 1987
26
I.4. Vështrim mbi zhvillimin historik të sigurimit
Për të trajtuarzhvillimin historik të sigurimit, në rradhë të parë, duhet të merret
për bazë paraqitja dhe zhvillimi i komponentës ekonomike të sigurimit. Arritja e një
shkalle të caktuar të zhvillimit të forcave prodhuese në njërën anë dhe në anën tjetër
nevoja e njerëzve për t‟i mbuluar interesat ekonomiko-financire të lidhura me pasurinë,
jetën dhe trupin e tyre nga rreziqet që mund t‟i cenojë ato, kanë lindur sigurimin.
Zhvillimi embrional i sigurimit njihet si formë primitive e sigurimit. Sigurimi ka edhe
formën e zhvilluar sidomos ai në ditët e sotme. Rrugëtimi i sigurimit nga faza embrionale
deri më sot ka kaluar nëpër studime të caktuar. Në këtë drejtim njihen tri faza të
zhvillimit të sigurimit. Faza e parë e zhvillimit të sigurimit përfshinë format primitive të
sigurimit që janë shfaqur në kohën kur ka filluar të realizohet shkëmbimi i mallrave midis
shteteve, sidomos në rrugë detare. Tregëtia dhe transporti janë fushat e para kur paraqitet
sigurimi. Mallërat që janë shkëmbyer kanë pasur vlera të mëdha ekonomike, por edhe
rreziku për asgjësimin e tyre ka qenë i madh. Sigurimi në këtë fazë ka qenë brenda
gildeve dhe esnafëve. Me zhvillimin e tregëtisë dhe të zanateve, përkatesisht me
zhvillimin e marrëdhënieve kapitaliste, rreziku është zgjeruar duke përmbledhur një
numër të madhë punëtorësh, fabrikash, dyqanesh, etj. Humbjet që mund të shkaktohen
nuk mund të mbuloheshin nga ai socializim mbrenda gildesh apo esnafësh,por është
imponuar nevoja për zgjërim të bashkësisë ku janë tubuar të siguruarit. Në këtë mënyrë
duke e rritur numrin e pjesmarrësve në mekanizmat e sigurimit është rritur mundësia për
të mbuluar edhe humbjet e një vlere më të madhe. Kontratat e para të pavarura të
sigurimit, janë paraqitur në fillim të shekullit 14 në Itali.25
Ky është momenti i
ndryshimeve kualitative në zhvillimin e sigurimit. Dobitë që kanë sjellur kontratat për
sigurimin, kanë forcuar elementin ekonomik të sigurimit. Sigurimi bëhet veprimtari e
rëndësishme ekonomike. Fillojnë të thellohen, bashkësitë e gjëra të sigurimeve me ndarje
të mëdha rreziqesh dhe me mundësi më të mirë për ti mbuluar humbjet me rastin e
shkaktimit të dëmit. Me zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare,thellohen bashkësitë e
fuqishme të sigurimit. Kjo ka nxitur edhe paraqitjen e rregullave ligjore mbi fushën e
sigurimit. Në gjysmën e dytë të shekullit 19, paraqiten një numer i madh i ligjeve që i
referohen kontrollit të punës me bashkësinë për sigurime dhe të drejtat e detyrimet midis
siguruesit dhe të siguruarit. Shekulli 19, gjenë të paraqitur zhvillimin e risigurimit,
ndërkaq në shekullin 20 paraqiten edhe shumë degë të reja të sigurimit si psh. sigurimi i
mjeteve motorike, rreziqeve atomike, sigurimi i kredive, etj.26
Kjo është koha kur sigurimi është komercializuar dhe bashkësitë për sigurime
fillojnë të merren me sigurimin si veprimtari profesionale. Më 1951 në Gjermani
paraqitet sigurimi nga zjarri dhe është organizuar lidhja për mbrojtje nga zjarri.
25
Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 10. 26
Antonio La Torre, Cinquant‟anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano,
Giuffreè Editore, 2008, fq.57-60.
27
Bashkësitë e njejta për sigurim nga zjarri janë themeluar edhe në Angli më 1666, kurse në
Amerikë 1752.27
I.5. Nevoja për sigurimin
Njerëzit me punën e tyre kanë krijuar të mira materiale. Të mirat materiale kanë
vlerë të caktuar ekonomike. Këto vlera, jo rrallë herë cënohen apo humben. Të mirat
materiale mund të humbin tërësisht vlerën e tyre ekonomike ose ajo vlerë të zvogelohet.
Jeta dhe trupi i njeriut është e drejtë personaliteti. Kur ato cënohen vjen deri te shkaktimi
i dëmit material dhe moral. Humbja e jetës dhe cënimi i integritetit trupor janë veprime
që shkaktojnë pasoja në pikëpamje juridike dhe ekonomike. Reperkusionet juridike
marrin epilogun në procedurat e caktuara juridike duke zbatuar të drejtën konkrete
materiale. Problemi që ndërlidhet me sigurimin janë pasojat ekonomike. Mekanizmi për
mbrojtje ekonomike nga rreziqet është elementi fundamental që ka përcjellë sigurimin në
rrugën e zhvillimit të tij. Zhvillimet teknike teknologjike për kundër faktit që kanë
ndikuar në krijimin e të mirave ekonomike, mirëqenies sociale dhe vlerave tjera socio-
ekonomike, ato kanë ndikuar drejtpërdrejt në rritjen e rreziqeve për ti cënuar ato vlera. Në
këtë drejtim, sigurimi paraqitet si mekanizëm i vetëm për mbrojtje nga rreziqet. Atje ku
paraqitet rreziku për të cënuar vlerat pasurore dhe personale të njeriut, atje paraqitet edhe
sigurimi. Rreziqet në fillim janë paraqitur në fushën e tregëtisë detare, pastaj në
komunikacion, industri, në tregëtinë e përgjithshme, etj. Në këto aktivitete ekonomike
kanë marrë pjesë numër i madhë njerzish. Të gjithë ato kanë qenë të përballur me të
njejtat rreziqe. Pasojat mbi vlerat e tyre ekonomike kanë kërcënuar secilin pjesëmarrës.
Ngjashëm ka qenë edhe situata në fushën e komunikacionit. Aty kanë marrë pjesë shumë
këmbësorë, vozitës dhe të tjerë. Secili prej tyre ka qenë potencial për tu viktimizuar.
Meqë një numër i madh njerëzish janë rrezikuar nga rreziqet e njejta, ka lindur nevoja për
mbrojtje te organizuar nga goditjet ekonomike. Organizimi ka filluar me institutin e
sigurimit. Sigurimi paraqitet me epitetin e garancionit, sigurisë, mbrojtjes, besimit dhe
ngjajshëm. Njerëzit janë të vetëdijshëm për rrezikun e përbashkët. Kjo ka bërë që në
mesin e tyre të lind një ndjenjë solidariteti të ndërsjelltë duke i mbajtur të lidhur njerëzit
dhe duke shpërndarë humbjet midis tyre.28
Sigurimi si mekanizëm mbrojtës ka dhënë
rezultate reale dhe konkrete. Rreziku që ka mund të jetë fatal për pasurinë e një personi
akumulohet tek siguruesi, që më pastaj të transferohet tek të siguruarit tjerë.
27
Bratislav Millosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq. 19. 28
Antonio La Torre, Cinquant‟anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano,
Giuffreè Editore, 2008, fq.7.
28
Figura 1. Pasqyrë për subjektet që kanë shitur polisa të sigurimit në 2011.29
Pagimi i primit të sigurimit nga ana e të siguruarit, mundëson instalimin e
mekanizmit për distribuim të rrezikut që kërcënon atë. Secili i siguruar duke ndjekur këtë
rrugë, s`bashku krijojnë rrjetin e sigurimit. Rrjeti i sigurimit përkujdeset për mbrojtjen
nga humbjet financiare të personave që kanë kontraktuar sigurimin. Forcat me natyre
shkatërruese në shoqëri, nëekonomitë e një vendi, etj. nuk eliminohet, por humbejt që do
të mund t‟i shkaktojë ajo, mbrohen nga fataliteti vlerësor. Pra,shpërblimi i dëmit, që
shkaktohet nga ato forca shkatërruese, nese i korespondon rastit të siguruar, realizohet
mbi bazën e rregullave të sigurimit. Ky mekanizëm mbrojtës është me natyrëekonomike.
Mbrojtja ekonomike u jepet të gjithëve. Pasojat ekonomike financiare nuk do të bien mbi
kurrizin e të dëmtuarit, por mbi të gjithë anëtarët e grupit të siguruar mbi bazën e parimit
të solidaritetit. Përveç kësaj sigurimi mbron ineresat e personave të tretë të cilët mund të
viktimizohen nga forcat e zhvilluara tekniko-teknologjike. Personat e tretë të dëmtuar në
fatkeqësitë e ndryshme, të cilët viktimizohen nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e
rrezikshme, janë objekt i mbrojtjes nga sigurimi. Këto persona, mbi bazën e rregullave të
sigurimit e realizojnë në mënyrë të garantuar shpërblimin e dëmit. Shpërblimi i dëmit do
të realizohet nga fondi i krijuar në bashkësitë për sigurime.
29
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
Polisat e shitura
Bashkesite e sigurimeve
Perfaqesuesit e sigurimit
Bashkesite e brokereve
Autosallonet
Bankat
29
I.6. Rreziqet që cënojnë pasurinë dhe personat
Rreziku nga përdorimi i mjetit motorik, që paraqet burim të shkaktimit të dëmit,
sidomos ndaj personit të tretë konkret nuk është çështje që prek vetëm interesin e
personit përgjegjës për dëmin dhe personit të dëmtuar, por këtu lidhet interesi i një rrethi
më të gjërë – interesi i gjithë personave që rrezikohen nga i njejti rrezik. Ai është rreziku
që personave të tretë u shkakton dëm për të cilin do të sajohet përgjegjësi juridike
civile30
. Dëmi i shkaktuar personave tjerë e lind përgjegjësinë, që do të thotë se me
shkaktimin e dëmit lind detyrimi që dëmi i shkaktuar të shpërblehet31
. Në këtë kuptim
sigurimi garanton shpërblimin e dëmit personave të dëmtuar. Pra, mbi të gjitha këtu
mbrohet personi i dëmtuar. Mbrojtja e personit të dëmtuar vjen në plan të parë edhe pse
raporti juridik nga sigurimi krijohet me kontratë në lidhjen e së cilës nuk merr pjesë ai.
Personi i tretëështë pikë referimi i titujve tjerë juridik, përfshirë edhe vetë ligjin. I
dëmtuari do të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit sepse një gjë e tillë parashihet në
dispozitat e kontratës ku rregullohen të drejtat dhe detyrimet e palëve në marrëdhëniet e
sigurimit, në kartonin jeshil të sigurimit, në sigurimin kufitar apo në vetë ligjin si fakt
juridik i marrëdhënieve juridike të sigurimit. Realizimi i shpërblimi të dëmit bëhët nga
burimet e fondit të sigurimit. Fondi i cili krijohet prej primeve të grumbulluara të
anëtarëve të shoqërisë mundëson mbulimin e të gjitha dëmeve, përkatësisht përgjegjësinë
e secilit anëtar që është përgjegjës, gjë e cila parashihej sipas ligjeve të teknikës së
sigurimit32
. Me fjalë të tjera, me sigurim garantohet shpërblimi i dëmit në të gjitha rastet
kur shkaktohet rasti i sigurimit. Në teorinë e së drejtës civile është pranuar qëndrimi që
shkon edhe më larg kësaj. Nëpërmjet sigurimit mund të garantohet shpërblimi për të
gjitha dëmet që shkaktohen me mjetin motorik, pa marrë parasysh se a janë plotësuar
kushtet për ekzistencën e përgjegjësisë për dëmin nga baza e sigurimit të përgjegjësisë33
.
Këtu shihet interesi për sigurim – interesi për zhdëmtimin e pasojës së shkaktuar,
përkatësisht interesi për një “konzervim” dhe llogari rezerve e përgjegjësisë për detyrimet
e krijuara si pasojë e shkaktimit të dëmit.34
Është me interes të potencojmë se pasuria që humbet apo cënohen si dhe
humbjae jetës apo cënimi nuk janë ekuivalencë e sigurimit të kontraktuar. Rregullat e
kontraktimit krijojnë siguri mbi bazën financiare të atyre humbjeve. Të gjitha humbjet
mund të mublohen me anë të sigurimit. Megjithatë, që një lëndë të jetë e siguruar duhet të
posedoj disa karakteristika. Ata karakteristika janë si në vijim:
a) Të ketë numër të mjaftueshëm të njësive homogjene për ekspozim dhe për
bërje të humbjeve realisht të parashikueshme.
30
Gavanski Branisllav, Naknade imovinske shtete po osnovu obaveznog osiguranja od odgovornosti
korisnika motornih vozila, punim i magjistraturës, Novi Sad, 1979, fq.29 31
Vuçiçeviç Slobodan dhe Miliçiçeviç Stefan, Osnovo gradjanskog prava, Beograd, 1986, fq.138 32
Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq.30 33
Toshevski Bllagoja, vep. e cit. fq. 123 34
Për rreziqet që cënojnë pasurinë dhe personat shih: Bratislav Milosheviq, Osiguruvanje na imot i lica,
Ohër, 2006, fq. 23-27.
30
Ky parakusht rezulton nga metodat teknike dhe opereacionet ligjore mbi planin
sigurues e që kanë të bëjnë me realizimin e përllogaritjeve të sakta të humbjeve që do të
ndodhin.
b) Humbjet që rezultojnë nga rreziku domosdoshmërishtë të jenë definitive
dhe konkrete.
Rreziku duhet të shkaktojë një humbje të karakterit ekonomik - financiar.Këto
humbje duhet të shkaktohen,qoftë mbi pasurinë qoftë mbi personin, përkatësisht mbi
jetën e trupin e tij. Humbjet duhen të shkaktojnë një pasojë me efekte ekonomiko
financiare dhe duhet të kenë vlerë të caktuar.Vlera duhet të jetë e përcaktuar në një vlerë
minimale .
c) Humbjet duhen të jenë të papritura dhe të pa qëllimshme.
Rreziku duhet të jetë i pa pritshëm dhe pasojat që mund ti shkaktojë një rrezik
duhet të jenë të pasigurta në pikpamje të mundësisë së ndodhjes. Pra, humbjet gjithnjë
duhet të ekzistojnë midis mundësisë dhe pa mundësis se shfaqjes së tyre. Ngjarjet duhet
të jenë të ardhëshme dhe të pa sigurta.Bashkësitë për sigurime, pavarësisht kufirit të
mundësisë dhe pa mundësisë së shfaqjes së pasojave, bëjnë adoptimin e primeve të
sigurimit, me qëllim që ti mbulojë humbjet finansiare ekonomike që mund të mbrohen në
të ardhmen.
ç) Humbjet nuk duhet të jenë katastrofale, por ato pasoja janë të shpërndara në
njësi të ndryshme të sigurimit. Anëtarët e grupit në një njësi të sigurimit gjithnjë mund të përballen me humbje,
por ato humbje nuk mund të jenë të nivelit katastrofal për të. Një rrezik i fuqishëm mund
të shkaktojë humbje të mëdha të cilat nuk janë të koncentruara në kuadër të një grupi.
Është me rëndësi të përmendet se dhembjet apo vuajtjet mund të përfshihen në një rrezik
moral. Rreziku moral ka një shtrirje shumë më të gjërë. Rreziku moral i referohet
ekzistencës së vetë sigurimit, përkatësisht kërkesave të sigurimit të bërë nga i siguruari.
Rreziku moral si dukuri e humbjeve mund të ndodhë ose ex ante ose ex post.
Rrezikumoralex ante është rrethanë e reduktimeve në masat e marra nga i siguruari për të
parandaluar humbjen konkrete, për shkak të ekzistencës së sigurimit. Rreziku moral ex
post është rrethanë që mundëson rritjen e pretendimeve jashtë politikës së sigurimit,
përtej kërkesave të shërbimeve të kontraktuara.35
Kur bëhet fjalë për rreziqet që mund të shkaktojnë dëme dhe që imponojnë
nevojën për tu ndërrmarrë masa adekuate, është me rëndësi të thuhet se të gjitha masat
kanë natyrë preventive dhe represive. Elementet preventive përfëshijnë të gjitha masat që
ndërmirren me qëllim që në të ardhmen të paraqiten me rrallë rastet e dëmshme, me pak
të cënueshme, në vlerat pasurore të njeriut, jetën dhe trupin e tij. Ndërkaq, masat
represive janë të gjitha masat që ndërmirren pas shkaktimit të pasojes, përkatësishtë gjatë
shkatimit të ngjarjes së dëmshme. Masat e tilla zbatohen tek rreziqet subjektive dhe
objektive. Tek rreziqet subjektive, masat preventive ndërmerren nga vetë njeriu. Rreziqet
35
Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal
Vol. 96: 1521, 1987
31
të cilat për nga natyra e tyre, varen nga qëndrimi, veprimi dhe vullneti i njeriut, mund të
shkaktojnë pasoja ose jo. Shkaktimi i pasojave është në varëshmëri nga vetë njeriu.
Njeriu mundet me anë të veprimeve dhe procedurave te tij të ndërmarrë masa mbrojtëse,
të pengojë shkaktimin e dëmit dhe të zbrapsë sulmin e rrezikut të dëmshëm. Moskujdesi
në kuptim të sjelljes së njeriut ndaj rrezikut të dëmshëm, mund të jetë shkak i shkaktimit
të pasojës së dëmshme. Njeriu varësishtë se për çfarë rreziku bëhet fjalë, mund me masat
e tij ose ta pengojë shkaktimin e pasojës, ose të zvogëlojë intenzitetin e rrezikut,
përkatësisht pasojës. Për dallim nga rreziqet subjektive, tek rreziqet objektive, pasojat
mund të paraqiten, me vullnetin e njeriut, pa ndikimin e sjelljes dhe qasjes së njeriut ndaj
atyre rreziqeve. Trajtuar rreziqet që determinojne ndërmarrjen e masave siguruese, mund
të përfundojmë se rregullat e sigurimit janë shndëruar në një mekanizem mbrojtës të
pasurisë dhe personave.Siguruesi dhe i siguruari janë të detyruar që të ndërmarrin të
gjitha mekanizmat që rezultojnë nga të drejtat dhe detyrimet reciproke të tyre, si gjatë
lidhjes të kontrates,mbrenda periudhes së shtrirjes të sigurimit dhe pas shkaktimit të
pasojës. Këto mekanizma janë detyrime ligjore për pjësmarresit në tregun e sigurimeve.
I.7.Funksioni i sigurimit
Sigurimi është institucion juridik dhe ekonomik, përkatësisht pjesë e aktiviteteve
shoqërore që ka për qëllim shërbimet e veta t‟i vë në funksion të mbrojtjes së interesit
shoqëror dhe të mirës juridike të mbrojutur me ligj. Aspektin përmbajtësor të sigurimit e
arsyeton edhe vet kuptimi etimologjik i termit sigurim që nënkupton nocion të sigurisë,
besim në mbrojtje nga sigurimi dhe garancion sigurimi36
. Duke e luajtur këtë rol, sigurimi
ka arritur të etablohet si një aktivitet i domosdoshëm për të shpërndarë rrezikun në një
rreth më të gjërë personash, të cilat janë potencialisht të rrezikuar nga po të njejtat
rrethana37
. E drejta e sigurimeve në aksidentet automobilistike ka dy qëllime bazë: të
kryejë funksionin e shpërblimit të dëmit dhe funksionin e preventivës.38
Prandaj edhe
sigurimi në këtë fushë ka marrë karakter të detyrueshëm.
Sipas neni 2 të Ligjit Nr. 10076 të datës 12.02.2009 për sigurimin e detyrueshëm
në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë, sigurimi përfshinë këto fusha:
sigurimin e pasagjerëve nga aksidentet në transportin publik; sigurimin e përgjegjësisë së
pronarit ose të përdoruesit të mjetit motorik, që referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet
shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti; sigurimin e përgjegjësisë së pronarit
ose të përdoruesit të avionit, që referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar
palëve të treta dhe pasagjerëve nga përdorimi i këtij avioni dhe sigurimin e përgjegjësisë
së pronarit ose të përdoruesit të mjetit lundrues, që referohet si sigurimi i pronarit, për
dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti.
36
Stefanovski Lupço, Osnovi na upravuvanjeto so shteti vo osiguruvanjeto, Shkup, 2003, fq. 17 37
Toshevski Bllagoja, Nadomestuvanje na shteta so motorno vozilo, punim i magjistraturës, Shkup, 1980,
fq. 122 38
Bjeliç Mile, Osiguranje, Zagreb, 1988, fq. 7
32
Pronari i çdo mjeti transporti, përpara përdorimit të mjetit, është i detyruar të
lidhë një kontratë sigurimi ose të posedojë një titull tjetër juridik për sigurimin si dhe të
sigurojë vlefshmëri juridike të tyre për aq kohë sa mjeti i transportit do të mbetet në
qarkullim. Sigurimi i përgjegjësisë së pronarit të mjetit të transportit për dëmet të
shkaktuar palëve të treta mbulon edhe dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit prej
personave të tjerë, kur këta e përdorin mjetin me miratimin e pronarit.
Edhe legjislacioni i Republikës së Kosovës me Ligjin nr. 04/L-018 për sigurim
të detyrueshëm nga autopërgjegjësia ka përcaktuar fushëveprimin e mbulesës siguruese
edhe atë për: dëmet në persona dhe pasuri të shkaktuara palëve të treta nga përdorimi i
mjetit motorik; dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, përfshinë gjithashtu
dëmin e shkaktuar palëve të treta përmes gjësendeve të cilat bien nga mjetet motorike apo
çdo gjë tjetër që është i lidhur me mjetin motorik; dëmet e shkaktuara nga përdorimi i
mjetit motorik palëve të treta nga drejtuesi i paautorizuar i mjetit motorik si dhe dëmet në
sende të cilat transportohen, përveç nëse ato shërbejnë për përdorim personal të
pasagjerëve.
Te sigurimi nga autopërgjegjësia kontraktuesi i sigurimit duke bërë pagimin e
primit të sigurimit, ai automatikisht e ngarkon siguruesin që në rastet e shkaktimit të
dëmit të merr përsipër transferimin e humbjeve ekonomike qe rezultojnë qoftë nga dëmi
material qoftë nga dëmi jomaterial.
Është me rëndësi të potencohet se në një pozitë të njejtë janë të gjithë pronarët
apo përdoruesit e mjetit motorik sepse rreziku nga përdorimi i mjetit motorik është
çështje që prek jo vetëm interesin e personit të dëmtuar apo interesin e personit
përgjegjës, por interesin e të gjithë personave që merren me këtë veprimtari apo që mund
të jenë viktimë nga ushtrimi i kësaj veprimtarie. Thelbi i kësaj rrethane që ndërlidhet me
sigurimin për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike është vetë rreziku që
përben të ashtuquajturin “rast i siguruar”.
Marrë për bazë këtë, sigurimi përmban dy funksione: shpërblimin e dëmit dhe
preventivën39
. Kontraktuesi i sigurimit me vet faktin e pagimit të primit të sigurimit e
detyron siguruesin për të transferuar ekspozimin ndaj humbjes së shkaktuar nga njerëzit,
përkatësisht për shpërblimin e dëmit të shkaktuar.
Sigurimi si kategori juridike ka funksione shumëdimensionale,teoria e së drejtës
njeh tri sigurime: funksioni i ruajtjes së pasurisë, funksioni mobilizues dhe funksioni
social.
a). Funksioni i ruajtes së pasurisë rezulton nga baza e mbulimit të humbjeve.
Pasuria apo vlerat tjera personale me ane të sigurimit nuk mund të shpetohen nga
rreziqet, por ato do të ruhen në aspekt financiar-ekonomik. Shpërblimi i dëmit nga baza e
sigurimit është elementi fudamental mbrojtës i humbjeve ekonomike. Shuma e
shpërblimit të dëmit rezulton nga arkëtimi i primave të sigurimit.Funksioni i ruajtjes së
pasurisë në vete përmban paraparaqitjen dhe pengimin e rrezikut për shkaktimin e dëmit.
Ngjarjet stihike dhe fatkëqesitë mund të mos ndodhin në qoftë se mënjanohen shkaqet për
paraqitjen e tyre.Përveç kësaj, sigurimi efektet e veta i shtrinë edhe në zvoglimin e
humbjeve apo zëvendësimin e tyre me garantimin e shpërblimit të dëmit.
39
Shih: Bratislav Milisheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq. 28-31
33
b). Funksionimi i stabilitetit financiar rezulton nga krijimi i sigurisë dhe
stabilitetit finansiar të individëve,familjeve dhe subjekteve ekonomike.Të mirat materiale
që kanë vlerë të madhe ekonomike në rast kur ata cënohen ose asgjësohen, krijojnë
humbës të mëdhenj në aspektin ekonomik-finansiar.Ai që ka kontraktuar sigurimin këto
humbje do ti zëvendësojë me shumën që do të pranojë nga fondi sigurues.Për kundër
faktit që pasuria e tij ka humb vlerën e vet, titullari i cënuar do të arkëtoj një shumë
finansiare e cila në fakt krijon mbështetje financiare.
c). Funksioni mobilizues i sigurimit gjenë mbështetje në akumulimin finansiar
mbrenda siguruesit. I siguruari në momentin e lidhjes së kontratës për sigurim duhet të
paguaj primin e sigurimit me qëllim që gjatë kohës për sa vlen sigurimi,siguruesi të jetë
në gjendje t‟i rializojë të drejtat dhe detyrimet që rrjedhin nga kontrata e sigurimit. Mjetet
financiare të cilat grumbullohen tek siguruesi, krijojnë një kapital specifik të siguruesit në
varshmëri me llojin e sigurimit. Kështu siguruesi formon rezerva finansiare, që të mund
të kryejë detyrime ekonomike finansiare.
ç). Funksioni social i sigurimit rezulton nga qëllimi dhe përfitimet shoqërore.
Rregullat e sigurimit garantojnë kushte më të mira për jetë. Funksionin e tillë,siguruesi e
realizon në zbatimin e mekanizmave preventive dhe represive.
Si për fundim nga trajtimi i funksioneve të sigurimit mund të themi se sigurimi i
personave dhe i pasurisë kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në zhvillimet ekonomike
shoqërore në një vend.Me administrimin e rrezikut dhe me kontraktimin e sigurimit
zvogëlohen pasojat e dëmshme dhe garantohet shpërblimi i dëmit.
I.8. E drejta e subrogimit (Subrogation law)
Në të drejtën e sigurimeve njihet edhe instituti i subrogacionit. Ky institut e
gjenë zbatim e vetëpasi që të jetë shkaktuar pasoja në aksidentin automobilistik dhe
pikërisht ka të bëjë me realizimin e shpërblimit të dëmit. Sipas kësaj të drejte, siguruesi
nuk do të thotë të jetë bartësi i dëmit me rastin e pagimit të shumës së siguruar.
Shpërblimin e dëmit mund ta bartë edhe vetë i dëmtuari. Rreziqet që mund të shkaktojnë
pasoja, mund të mbulohen me ane të sigurimit, por edhe me anë të rregullave të
pergjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar. Trajtuar në këtë mënyrë mbulimin e
pasojave të dëmshme, mund të ekzistoj mundësia që i dëmtuari, shpërblimin e dëmit ta
kërkojë nga ana e siguruesit por edhe nga ana e dëmtuesit, sepse rregullat e sigurimit
mundësojnë ekzistimin e një raporti juridik midis siguruesit dhe dëmtuesit. Ky raport
juridik, krijohet pikërisht për realizimin e shpërblimit të dëmit, me çrast, siguresi ka të
drejtë që të kërkojë nga personi që është përgjegjës për dëmin e shkaktuar, i cili njëherit
përfaqëson rastin e sigurur e që mbulohet me aktivitetin e sigurimit, kthimin e shumës së
paguar. Kjo rregull mundëson që të drejtat dhe detyrimet që ka i siguruari ndaj personit
që ka shkaktuar pasoja të transferohet tek siguruesi. Ky transfer i të drejtave dhe
detyrimeve paraqet elementin esencial të së drejtës së subrogimit. Subrogimi, i jep
34
mundësi siguruesit që të veprojë nga pozita e të siguruarit. E drejta e subrogimit, përveç
kësaj mundëson parashtrim të një kërkese të dyanshme për shpërblim të dëmit. Një gjë e
tillë mund të realizohet në qoftë se dëmi i shkaktuar është i mbuluar me sigurim,
përkatësisht kur paraqet rast të siguruar në njërën anë, kurse në anën tjetër personi që ka
shkaktuar dëmin të jetë përgjegjës për shpërblimin e dëmit të shkaktuar. Kërkesa për
shpërblimin e dëmit mund të deponohet drejtpërdrejt tek siguruesi mbi bazën e sigurimit
të kontraktuar, kurse kërkesa tjetër mund të deponohet kundër personit përëgjegjës mbi
bazën e rregullave të përgjegjësise juridike civile edhe për dëmin e shkaktuar. Kërkesat e
tilla nuk e pengojnë njëra tjetrën. Ato mund të ushtrohen njëkohësisht.
Çështja bëhet komplekse nëse do të cënohen parimet e së drejtës së shpërblimit
nga akumulimi i të dy kërkesave. Në këto raste, i siguruari do të paguajë edhe
shpërblimin e dëmit edhe shpërblimin e sigurimit dhe me këtë do të krijojë shuma të
madhe për shpërblimin e shkaktimit të demit të vërtetë.40
Që të mos cënohen rregullat e
shpërblimit të demit është institucionalizuar një rregull që përcakton pozitën juridike të
siguruesit me rastin e pagimit të shumës së siguruar. Në të gjitha rastet kur siguruesi do të
paguaj shumën e siguruar në emër të shpërblimit të dëmit do të transferohen të gjitha të
drejtat e të siguruarit ndaj personit të tretë përgjegjës për dëmin e shkaktuar. Siguruesi
paraqitet si përfaqësues apo titullar i të drejtës të të siguruarit. Siguruesi me këtë rast ka të
drejtë që të parashtrojë padi të drejtpërdrejtë kundër personit përgjegjës për shkaktimin e
dëmit-rastit të siguruar, për të kërkuar shumën e shpërblimit të dëmit, sepse dëmtuesi ka
shkaktuar humbje ekonomiko-finansiare ndaj të siguruarit konkret, të cilat humbje i ka
mbuluar suguruesi me shumën e siguruar. Me këtë rastë, siguruesi e shfrytëzon një
mundësi jashtë rregullave të sigurimit. Ajo është një e drejtë që buron drejtëpërdrejtë nga
rregullat juridike civile. Siguruesi, gjatë parashtrimit të padisë nuk mund t`i tejkalojë
kërkesat e të siguruarit që i ka ndaj personit përgjegjës.
Si përfundim nga ky trajtim, mund të themi se e drejta e subrogimit varet nga
ekzistenca e detyrimit të siguruesit që ka ndaj të siguruarit për shpërblimin e dëmit dhe
nga e drejta e të siguruarit për të kërkuarshpërblim të dëmit të shkaktuar.
I.9. Programi mbi vetësigurimin
Duke e zbërthyer termin “vetësigurim” brenda konceptit të sigurimit, në dukjen
e parë krijohet përshtypja se “programi për vetësigurim” duket i pamundshem. Sigurimi
në vete ngërthen mekanizmin e transferit të rrezikut nga individi tek grupi i caktuar i të
siguruarëve. Kur zbërthehet termi vetësigurim gjithnjë mendohet tek një individ, i cili do
te ushtrojë veprimtari sigurimi. Në këtë drejtim, mund të themi që është e pamundur të
realizohet mekanizmi i transferit të rrezikut, për faktin se nuk ndërtohet rrjeti i sigurimit
kur mungojnë anëtarët e tjerë të grupit të të siguruarëve. Ç'do definim në këtë mënyrë
nuk do të ishte konkret. Megjithatë, duhet të potencohet se vetësigurimi ka kuptim të
40
Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 18.
35
gjërë. Në bazë të rrethanave të caktuara është e mundur që kompania ose organizata
tjetër, të futet si sigurues komercial me rreziqet e veta përdisa lloje aktivitetesh. Kur këto
aktivitete i fusin operacionet e ligjit për numrat e mëdhenj dhe parashikimet në raport me
humbjet e ardhshme, ata zakonisht quhen „‟vetësigurim‟‟41
. Programet mbi vetësigurimin
që të jenë të afta dhe konkurente në tregun e sigurimeve duhet të përshkruhen nga disa
karakteristika. Me rëndësi është që bashkësia për sigurime të ketë në veprimtarinë e saj
një numër të madh të shfaqur, përkatësisht humbjet që mund të shkaktohen të jenë të
parashikueshme. Përveç kësaj, bashkësitë për sigurime të kenë të inkorporuar këtë
program dhe me garancion për një pavarsi financiare. Akumulimi i mjeteve financiare
duhet të jetë i mjaftueshëm për tu mbuluar dëmet që mund të ndodhen në njërën anë,
kurse në anën tjetër njësitë individuale të shfaqura në humbje duhet të shpërndahen, me
qëllim që të mos shkaktohet humbje e madhe ekonomiko-finansiare.
I.10. Fushat e sigurimit
Institucioni i sigurimit përfëshinë numër të madhë të segmenteve në rolin e
mekanizmave për ndarjen dhe transferin e rrezikut për humbjet që mund të shkaktohen
nga shfaqja e rrezikut. Rreziqet që sigurohen dhe natyra e programeve janë kriteret bazë
që bëjnë ndarjen e fushave të sigurimit. Në teorinë e së drejtës njihen dy tipe themelore të
sigurimit: sigurimi privat dhe sigurimi social. Zhvillimet bashkohore teknike-
teknologjike, në fushën e sigurimit kanë determinuar lindjen e një klase tjetër të sigurimit
të natyrës kuazisociale që njihen si programe garancioni për befinicionet publike.42
1.) Sigurimi privat
Rregullat e sigurimit privat, programet siguruese, qasjet e individit në këto
programe, mekanizmat mbrojtës kundër humbjeve ekonomike-financiare në fushën e
sigurimit kanë mundësuar paraqitjen e sigurimit privat. Sigurimi privat është sigurim
vullnetar. Shprehja e vullnetit të individit për të pasur qasje në programet siguruese
paraqet bazamentin e sigurimit privat. Transferi i rrezikut do të varet nga lidhja e
kontratës së sigurimit. Mekanizmat mbrojtës ndaj humbjeve ekonomiko-financiare mund
të jenë të institucionalizuar në kompanit private dhe në institucionet qeveritare të një
shteti. Kur flasim për sigurimin privat, nuk mund të themi se ai kontraktohet mbi bazën e
vullnetit të individit. Ky sigurim duhet të kontraktohet edhe jasht vullnetit të individit,
nëse merren për bazë disa njësi apo segmente të sigurimit. Pra, sigurimi mund të jetë i
detyrushëm për disa kategori sigurimesh. Në literaturen mbi sigurimet, është paraqitur
sigurimi privat në tri kategori shoqërore, edhe ate: sigurimi i jetës, sigurimi shëndetsor,
sigurimi i pasurisë dhe sigurimi i përgjegjësisë.43
41
Emett g.Vaughan & Therese Vaugham,vep.e cit.fq.45-46 42
Ibid. fq.46 43
Ibid. fq.47
36
1.a.) Sigurimi i jetës
Në kuadër të sigurimit privat bën pjesë sigurimi i jetës. Sigurimi i jetёs ёshtё njё
lloj i sigurimit që ka për objekt ndёrprerjen ose vazhdimin e jetёs sё njё apo mё tepёr
personave për të cilat është lidhur sigurimi dhe që sjell deri te pagesa e shumёs sё
siguruar nga ana e siguruesit. Ky sigurim lind me anë të lidhjes së kontratёs me tё cilёn
siguruesi detyrohet t‟i paguaj shfrytёzuesit tё sigurimit shumёn e caktuar siguruese, nё
rast vdekjeje tё personit tё siguruar, ose nё rast pёrjetimi tjetër, pёr kohën e kontraktimit
të sigurimit. Edhe tek sigurimi i jetës si marrëdhënie juridike, paraqitet kontraktuesi i
sigurimit, i cili e lidhë kontratёn pёr sigurimin e jetёs, shfrytëzuesi i sigurimit, i cili e
lidhë kontratën pёr sigurimin dhe personi i siguruar nga pёrjetimi apo vdekja e tё cilit
varet pagesa e shumёs sё siguruar. Për të prodhuar efekte juridike kontrata e sigurimit e
jetës në rast vdekje të palës së tretë nevojitet pёlqim me shkrim nga kontraktuesi i
sigurimit, nё polisё ose nё njё letёr tjetёr gjatё nёnshkrimit tё polisёs me caktimin e
shumёs sё siguruar. Objekt i sigurimit të jetës nuk është i kufizuar në moshën e personit
të siguruar. Megjithatë, mosha e personit të siguruar sillet midis kufirit më të ulët prej 14
vjetëve deri te kufiri më i lartë prej 65 vjetëve. Personat mi kufirin më të lartëmund
tëpërfitojnë prej sigurimit nëse bëjnë kontrollin mjekësor dhe nën kushtet specifike të një
sigurimi me rrezik të rritur. Siguruesi do të paguaj shumën e siguruar nё rastet kur i
siguruari e mbijeton afatin e kontraktuar të sigurimit. Në të gjitha rastet kur i siguruari
vdes gjatё kohёs sё vlefshmёrisё sё kontratёs, atëherë nuk paguhet shuma e kontraktuar e
sigurimit.
Tek siguimi jetës është me rëndësi lartësia e primit të sigurimit. Lartёsia e primit
te sigurimi i jetёs varet nga disa faktor si: rreziku apo rreziqet e siguruara, mosha, gjinia,
gjendja shёndetёsore dhe profesioni i personit tё siguruar.44
Njeriu mund të rrezikojë jetën e tij para vdekjes natyrore. Vdekja aksidentale
mund të jetë lendë e sigurimit të jetës. Koncepti i sigurimit të jetës i korenspodon
mekanizmit mbrojtës kundër rreziqeve që mund të shkaktojnë vdekjen e parakohëshme
dhe pleqërinë e thellë. Rregullat e sigurimit të jetës mbrojnë humbjet ekonomiko-
financiare nga vdekja e parakohëshme e të afërmit, jeta e të cilit është lëndë e sigurimit të
jetës si dhe nga vitet e pleqërisë së thellë.
Vdekja e parakoshme dhe vitet e pleqërisë së thellë mund të shkaktojnë
mungesë të përgatitjeve për kërkesat e ardhëshme financiare. Këto kërkesa mbulohen nga
sigurimi. Sigurimi i jetës, pra mbulon rreziqet që drejtëpërdrejt cënojnë jetën dhe trupin e
njeriut.Që të konsiderohet që është paraqitur rasti i sigurimit, rreziku duhet të përfëshijë
personalitetin e të siguruarit. Kur paraqitet rasti i sigurimit, sigurusi duhet të paguajë të
siguruarit, shumën e caktuar të kontraktuar me sigurimin e jetës.45
Pagesa e shumës së
siguruar në emër të pasojave që janë siguruar është detyrim nga marëdhënia juridike e
sigurimit. Kjo shumë, nuk konsiderohet shpërblim i dëmit. Jeta dhe integriteti trupor i
njeriut si vlera fundamentale nuk mund të vlersohen apo të maten në pikëpamje pasurore,
prandaj edhe shuma e siguruar nuk e ka qēllimin e shpërblimit. Sigurimi i jetës dhe
44
shih: P.S.Atiyah, Accidents, Compensation and the law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970,
fq.589-590. 45
Shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq.
163-165.
37
sigurimi i personave në përgjithësi nuk kanë natyrë të njejtë me kategoritë tjera të
sigurimit. Ato nuk mund të shpërblehen në pikëpamje të konceptit klasik të shpërblimit të
dëmit. Kontrata e sigurimit e jetës është kontrate e dyanëshme detyruese midis siguruesit
dhe të siguruarit, me çka i siguruari deponon primin e sigurimit në emër të mbulimit të
rreziqeve mbi jetën dhe integritetit trupor të tij, kurse siguruesi do të paguajë shumën e
siguruar kur të paraqitet rasti i sigurimit. Tek sigurimet e jetës, është me rëndësi të
potencojmë se nuk ka vlerë siguruese lartësia e primit të sigurimit. Ajo përcaktohet mbi
bazën e lartësisë së shumës siguruese. Shuma siguruese e cila duhet të paguhet në rastin
kur shkaktohet pasoja e siguruar, duhet të jetë në kufijt maksimal të detyrimit të
siguruesit. Është me rëndësi te sigurimi i jetës të përcaktohet në kontratën për sigurimin
edhe personi i cili do të jetë shfrytëzues i sigurimit. Gjithëmonë kur të paraqitet rasti i
sigurimit, pagimi i shumës siguruese do ti bëhet shfrytëzuesit të sigurimit.
1.b.) Sigurimi shëndetësor
Sigurimi shëndetësor bënë pjesë në kategorin e sigurimeve private. Rregullat e
sigurimit shëndetësor paraqesin mbrojtjen ekonomiko-finansiare të humbjeve që lidhen
me sëmundjen dhe dëmtimin aksidental të trupit të njeriut. Humbjet që mbulohen me anë
të sigurimit mund të jenë humbje reale, e që rezultojnë nga humbjet e pagesës për shkak
të sëmundjes. Këtu merren parasyshë shpenzimet që bëhen për shërim. Dëmtimet
aksidentale të trupit të njeriut, që mund të përfundojn me shkaktim të paaftesisë, vdekjes
apo invaliditet, kripjnë humbje përpos të drejtëpërdrejtë edhe humbje që karakterizohen si
lucrum cessans. Për dallim nga sigurimi i detyrueshëm, tek sigurimi shëndetësor, nëse
paraqitet rasti i sigurimit, shpërblimi i dëmit për shpenzimet e shërimit dhe paaftesitë për
para, do të bëhet vetem nëse në mënyrë të veçantë kanë kontraktuar palët në sigurim.
Sëmundja përkatësisht, fatëkeqësia që ka shkaktuar dëmtimin trupor, që të konsiderohen
si humbje që mbulohen me anë të sigurimit, ato përveç që duhet të shkaktohen papritmas,
duhet të jenë të pavarura nga vullneti i të siguruarit.
E drejta nacionale e Maqedonisë, njeh të ashtuquajturin sigurimin shëndetësor.
Sigurimi shёndetёsor i qytatarëve mund tё jetё i detyrueshëm dhe vullnetar. Sigurimi i
detyrueshëm shёndetёsor vlen pёr tё gjithё qytetarёt e Maqedonisё. Në këtë mënyrë në
vend, sigurohen shёrbimet shёndetёsore dhe shpërblimet financiare mbi bazën e parimeve
tё gjithëpёrfshirjes, solidaritetit, barazisё dhe shfrytёzimit efikas tё mjeteve.
Impelementimi i këtij lloj sigurimi realizohet nga Fondi pёr sigurim shёndetёsor i
Maqedonisё.
Për dallim nga sigurimi i detyrueshëm shëndetësor, sigurimi vullnetar shёndetёsor
zbatohet pёr sigurimin e shёrbimeve shёndetёsore tё cilat nuk janё tё pёrfshira me
sigurimin e domosdoshёm shёndetёsor. Këtë formë të sigurimit shёndetёsor mund tё
kryejnё shoqëritë e sigurimit. Sigurimi vullnetar shëndetësor mund të kontraktohet vetëm
nëse është kontraktuar sigurimi i domosdoshëm shëndetësor.
1.c.) Sigurimi i pasurisë (sigurimi jojetësor)
Përveç sigurimit të jetës, lëndë e sigurimit është edhe sigurimi jo jetësor. Sigurimi
jo jetësor parasegjithash përfshinë sigurimin e përgjegjësisë së pronarit apo shfrytëzuesit
të mjetit motorik për dëmet e shkaktuara personave të tretë.
38
Të gjithë pronarёt apo shfrytёzuesit e mjeteve transportuese nё komunikacion
kanё detyrim tё lidhin kontratë për sigurimin për t‟i mbuluar dёmet e shkaktuara
personave tё treta nё komunikacion.
Në Maqedoni sigurimi nga përgjegjësia e pronarit apo shfrytëzuesit të mjetit
motorik për dëmet e shkaktuara personave tё treta nё komunikacion kualifikohet si
sistem i sigurimit të detyrueshëm46
. Sipas këtj qëndrimi ligjor, të gjithë pronarët,
përkatësisht shfrytëzuesit e mjeteve motorike në pronësi shoqërore dhe ato në pronësi
private janë të detyruar të kontraktojnë sigurim nga përgjegjësia për dëmet që mund t‟u
shkaktohen personave të tretë. Sigurimi i detyrueshëm nga përgjegjësia, paraqet një
detyrë ligjore për çdonjërin, aktivitetet e të cilëve mund të shkaktojnë dëm, dhe që së
bashku me personat e tyre që merren me atë aktivitet, të marrin pjesë në riparimin e çdo
dëmi i cili do të kishte rrjedhur nga aktivitetet e tyre47
. Ajo paraqet barrë për siguruesit,
mirëpo e socializon rrezikun dhe në mënyrë të kënaqshme e zgjidhë çështjen e
shpërblimit të dëmit. Siguruesit marrin rolin e organizatorit dhe ndërmjetsuesit. Ata
duhet që të shpërndajnë rrezikun në të gjithë personat e siguruar, dhe në formën e primit
të sigurimit të shpërbjejnë dëmin për të cilin përgjegjës do të ishin ndonjëri nga ata48
.
E drejta e sigurimeve e Maqedonisë e lejon mundësinë e aplikimit të rregullave
për shpërblimin e dëmit personave të tretë, të shkaktuar nga mjeti motorik i
paidentifikuar, nga mjeti motorik i paregjistruar, përkatësisht që vlefshmëria e kontratës
për sigurim i është skaduar, dhe në rastet kur dëmi është shkaktuar nga ana e drejtuesit të
paautorizuar të mjetit motorik.
Ndërkaq, sigurimet tjera nga grupi i sigurimeve të jojetësore nuk janë të
detyrueshme. Pra, sigurimi i pronarёve apo shfrytёzuesёve tё automjeteve dhe rimorkiove
për pёrgjegjёsinë pёr dёmet e shkaktuara palёve të treta nё komunikacion është më i
përhapuri në fushën e sigurimeve. Pronari apo shfrytёzuesi i mjetit motorik ёshtё i
detyruar tё lidh kontratё pёr sigurim që tё mbulojё dёmin e shkaktuar personave të tretë.
Tek ky lloj i sigurimit është me relevancë të përmendet se ekziston i ashtuquajturi
nënsigurimi dhe mbisigurimi.
Në tëgjitha rastet kur vlera e mjetit tё siguruar, nё momentin e paraqitjes sё rastit
tё siguruar, ёshtё mё e madhe se shuma e siguruar, atёherё kemi nёnsigurim. Nëse
dallimi i mjetit tё siguruar dhe shuma e siguruar nuk ёshtё e madhe, atёherë siguruesi
ngarkohet tё bëjë pagimin e shumёs së pёrgjithshme, ndërkaq kur ai dallim është më i
madh atëherë kemi zvoglim të shpërblimit të lejuar sipas kёrkesёs pёr shpёrblim edhe
atë proporcionalisht me vlerёn e mjetit tё siguruar që ka pasur nё momentin e shkaktimit
tё rastit tё siguruar.
Për dallim nga nënsigurimi, mbisigurimi ekziston kur shuma e siguruar ёshtё mё e
madhe se shuma reale e mjetit tё siguruar. Kur mbisigurimi është shkaktuar nё periudhёn
sa ka zgjatur kontrata e sigurimit, atëherë secila nga palёt kontraktuese ka tё drejtё tё
kёrkojё zvogёlimin e shumёs sё siguruar përkatësisht primit të sigurimit.Megjithate,
lartёsia e shpërblimit të dëmit nuk guxon tё jetё mё e madhe se vlera e dёmit tё
shkaktuar përkatësisht shuma e siguruar.
46
Neni 57 i Ligjit për sigurim të pasurisë dhe personave (“Gazeta zyrtare e RM-së nr. 49/97, e vitit 1997)
në tekstin e mëtejmë LSPP 47
Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista “Pravni Zhivot” nr.9-
10/1992, fq. 1160 48
shih: po aty, fq. 1160
39
Në lidhje më këtë lloj të sigurimit mund të themi se sigurimi i pasurisë është
kategori e sigurimit privat që mbron humbjet të cilat janë rezultat i shpërblimit të
pasojave të shkaktuara. Roli fundamental i sigurimit të pasurisë është shpërblimi i dëmit
që ka goditur të siguruarin, me çka mbulohen humbjet të drejtëpërdrejta ashtu edhe ata të
tërthorta. Lëndë e sigurimit të pasurisë janë sendet të cilat kanë vlerë materiale e që
llogariten në para. Rasti i sigurimit duhet të shfaqet në pasurine e të siguruarit. Rregullat
e sigurimit të pasurisë nuk e tejkalojnë vlerën e humbjes së shkaktuar. I siguruari do tē
shpërblehet për humbjet, jo më shumë se vlera e humbur. Është me rëndësi të thekësohet
se sigurim të pasurisë nuk mund të kontraktojë secili individ. Ky lloj i sigurimit është i
lidhur me interesin për sigurim. Vetëm individët që kanë interes që të sigurojnë pasuri të
caktuar, përkatësisht interes material që të mos shkaktohet dëmi, mund të jetë palë
kontraktuese e sigurimit të pasurisë.
2. Sigurimi nga përgjegjësia civile
Sigurimi nga autopërgjegjësia është i konceptuar si sigurim i interesit të pronarit,
përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik, për arsye se siguruesi, atyre që janë të
obliguar për shpërblimin e dëmit u ofron mbulesë adekuate49
. Edhe te sigurimi nga
autopërgjegjësia, mbrojtja e personit të dëmtuar nuk është funksion sekondar i sigurimit,
por ai vëhet në rend të parë. Karakteristikë e të drejtës bashkohore të sigurimit nga
përgjegjësia është fakti që ka të bëjë me tendencën e mbulimittë përgjegjësisë civile me
një mbulesë sa më gjithpërfshirëse, dhe me ate, në masë të konsiderueshme të
kundërvihet duke marrë mbi vete funksionin e shpërblimit të dëmit50
.
Përgjegjësia civile deliktore do të thotë përgjegjësi për shkaktimin e pasojës
personit të dëmtuar. Shkaktimi i pasojës duhet të bëhet me veprim të kundërligjshëm si
rezultat i cënimit të detyrimit ligjor: askujt të mos i shkaktohet dëm. Në qoftë se parimi i
ndalimit të shkaktimit të dëmit shkilet, atëherë sanksioni për të është vet shpërblimi i
dëmit të shkaktuar. Kur ndodhë një gjë e tillë, atëherë për të drejtën civile paraqitet një
fakt i ri sipas të cilit krijohen detyrimet midis palëve në raportin juridik civil. Për
ekzistencan e përgjegjësisë civile deliktore është me rëndësi të shkaktohet dëmi dhe ai të
jetë shkaktuar nga veprimi i ndaluar dhe i kundërligjshëm. Nuk themi që pasoja e
shkaktuar të jetë rezultat i veprimit të fajshëm të kryersit të dëmit, sepse faji i kryersit të
dëmit nuk kërkohet përherë të vërtetohet, por se ai mund të supozohet apo të mos
kërkohet fare – karakteristikë e përgjegjësisë pa faj (përgjegjësisë objektive).
Në kuadër të sistemit të sigurimit ekziston një mbrojtje nga një rrezik – sigurim
nga përgjegjësia. Me sigurimin nga përgjegjësia sigurohet pasuria dhe personat për dëmin
e shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme.
Me sigurimin nga përgjegjësia mbrohet edhe poseduesi i sendit të rrezikshëm dhe
shfrytëzuesi i veprimtarisë së rrezikshme nga pasojat finansiare për dëmin e shkaktuar
mbi pasurinë apo shëndetin e personave të tretë, pa fajin e tyre dhe pa fajin e
shfrytëzuesit të sendit të rrezikshëm51
. Marrë për bazë këtë, sigurimi nga përgjegjësia në
49
Shif më gjërsisht, Ramshtajn Ivan, vep. e cit. fq.163 50
Shih më gjër.:Luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano,
2010, fq. 135-140. 51
Marija T. Obreza, Osiguranje od odgovornosti za shtete od motornih vozila so naruçitim osvetim na
Jugoslavenskom Pravo, punim i doktoraturës, Sarajevë, 1988, fq. 12
40
njërin aspekt është sigurim i pasurisë dhe në aspektin tjetër sigurim i personave52
.
Aplikimi i këtij lloji të sigurimit është i një rëndësie të madhe. Ai gjenë zbatim gjithënjë
më të gjërë në fushën e sigurimit, sodomos kur është fjala për mbulimin e përgjegjësisë
deliktore.
Sigurimi nuk e përjashton përgjegjësinë sepse këtu ndahet përgjegjësia nga
detyrimi për shpërblimin e dëmit. Sigurimi nga përgjegjësia është i ndërlidhur ngushtë
me sistemin e përgjegjësisë objektive për dëmet e shkaktuara me përdorimin e sendit të
rrezikshëm dhe rrënjësisht e ka ndryshuar pozitën juridike të të dëmtuarve dhe personave
me përgjegjësi kauzale53
. Përgjegjësia e dëmtuesit lidhet me përdorimin e sendit të
rrezikshëm dhe me parimet e përgjegjësisë objektive. I dëmtuari për realizimin e të
drejtës në shpërblim të dëmit nuk detyrohet të provojë fajin për shkaktimin e dëmit, veçse
të provojë ekzistencan e dëmit dhe lidhjen kauzale midis përdorimit të sendit dhe pasojës
së shkaktuar. Kjo është përgjegjësi pa faj dhe të njejtën e njeh edhe e drejta nacionale54
.
Sigurimi nga përgjegjësia nënkupton një marrëdhënie juridike midis të siguruarve,
siguruesit dhe personit të tretë. Të siguruarit në bazë të parimit të reciprocitetit dhe
solidaritetit bashkojnë një sasi mjetesh në fondin e siguruesit, kurse siguruesi do të
shpërblejë dëmin kur do të ndodhë ngjarja që përbën rastin e siguruar, ndërkaq, personi i
tretëështë ai i cili do të përjetojë dëmin.
Në rast të shkaktimit të dëmit, pronari i sendit të rrezikshëm si i siguruar, është i
detyruar të shpërblejë dëmin në bazë të rregullave të përgjithshme të përgjegjësisë
deliktore55
. Shmangie nga ky detyrim nuk ekziston, por këtu mund të shtrohet çështja e
ndarjes së shpërblimit të dëmit. I dëmtuari ka garancione për realizimin e të drejtës në
shpërblim të dëmit edhe sikur pronari, përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik do t‟i
shmanget detyrimit në fjalë apo nuk do të jetë në gjendje materiale që të shpërblej dëmin
e shkaktuar. . Ky garantim realizohet me zbatimin e rregullave për sigurim. Kontrata për
sigurim, në bazë të së cilës i siguruari ka deponuar sasi mjetesh në emër të primit të
sigurimit, garanton realizimin e shpërblimit të dëmit. Këtu vjen dhe shprehet lidhja
direkte e sigurimit dhe përgjegjësisë civile - deliktore. Vet evoluimi i sigurimit ka bërë që
ai të ndërthuret e ndërlidhet me përgjegjësinë civile-deliktore.
Fakti i zhvillimit të teknologjisë së avansuar i jep shtrirje ekzistencës së
përgjegjësisë objektive56
) dhe krijimit të raporteve midis sigurimit dhe përgjegjësisë
civile-deliktore.
Sigurimi nga përgjegjësia civile është kategori e sigurimit privat që ka karakter,
të detyrueshëm për mbrojtjen nga disa rreziqe që janë potenciale për shkaktimin e
humbjeve. Zakonisht sigurimi nga përgjegjësia civile kontraktohet ka të bëjëpër dëmet që
mund të rezultojnë nga sendet e rrezikëshme dhe veprimtaritë e rrezikëshme. Titullari i
një sendi të rrezikëshëm apo veprimtarie të rrezikëshme duhet të mbulohet me anë të
sigurimit, për humbjet që mund ti përjetojë, si rezultat i dëmit të shkaktuar personit të
52
Gavanski Branisllav, vep. e cit., fq. 2-5 53
Popoviç Velimir, Uticaj prava regresa osiguruvaça na gradjansku odgovornost sopstvenika motornih
vozila, punim i doktoraturës, Beograd, 1981, fq. 41 54
Nenet 174-198 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve (“Gazeta zyrtare e RM, nr.18/2001”, e datës
05.03.2001), në tekstin e mëtejmë LMD. 55
Popoviç Velimir, vep. e cit., fq. 42 56
Obreza T. Marija, vep.e cit. fq. 4
41
tretë.57
Personi i tretë që mund të viktimizohet nga rreziku i sendit apo veprimtarive në
fjalë, është brenda erga omesit. Në momentin e lidhjes së kontratës ai është i pa ndarë nga
efektet e saj. Atëherë kur reziku do ta godet atë, ai individualizohet dhe futet mbrenda
marrëdhënies juridike të sigurimit. Siguruesi ka detyrim ligjor dhe kontraktual për
shpërblimin e dëmit ndaj këtij personi që ka përjetuar dëm nga sendet apo veprimtarit e
ndryshme të rrezikshme.
3.) Sigurimi social
Njeriu dhe pasuria e tij gjithnjë janë në situatat e rasteve të dëmëshme. Sigurimi
social, pikërisht është i lidhur me rreziqet që godasin njeriun. Rreziqet që mbulohen me
anë të sigurimit social janë ato të cilat shkaktojnë humbje për shkak të vdekjes së
parakohëshme, pleqërisë se thellë, sëmundjes, pamundësisë, papunësisë,etj. Rregullat e
sigurimit social paraqiten si mekanizëm për tranesferin e rrezikut nga individi, i cili nuk
është në gjendje të përballet me vetë ato tek një rreth më të gjërë personash. Personi që do
të sigurohet, por edhe të tjerët kanë përfitim të drejtëpërdrejt nga sigurimi social.
Sigurimi social është mekanizem për grupimin e rreziqeve dhe bartjen e tyre prej
individit në rrjetin social të sigurimit.Këtë rrjet, mekanizmat shtetërore e kanë ndërtuar
dhe kujdesen për funkesionimin e tij. Mbulimet që siguron kjo kategori e sigurimit kanë
karakter të detyrueshëm. Pra, detyrimi për sigurimin social është në duart e institucioneve
shtetërore. Progeramet sociale dedikohen për pleqërinë, paaftësinë, përkujdesjen
mjekësore, papunësinë etj. Hartimi dhe përkujdesja e këtyre progerameve janë në
juridiksionin e shtetit.
4.) Bashkësigurimi
Tregu i sigurimeve njeh edhe të ashtëquajturin“bashkësigurim”. Te
bashkësigurimi si sigurim paraqiten me shumë se një sigurues. Siguruesit kanë arritur
marrveshje që bashkarishtë të paraqiten në cilësinë e siguruesit gjatë kontraktimit të
sigurimit. Paraqitja e përbashkët gjatë lidhjes së kontratës i bënë ata që bashkarishtë të
futen në marrëdhënie juridike të sigurimit dhe bashkarishtë të ndajnë rrezikun. Kjo
nënkupton, që secili sigurues te bashkësigurimi merr pjesë në arkëtimin e primit të
sigurimit në mënyrë proporcionale, por kur do të shkaketohet rasti i sigurimit, secili prej
tyre mund t`i përgjigjet shpërblimit në tërësi të humbjeve të përmbuluara me sigurim.
Bashkësigurimi krijohet me lidhjen e kontratës për bashkësigurim. Në praktikë,
bashkësigurimi krijohet me autorizim dhe në menyrë fakultative. Tek bashkësigurimi që
krijohet me autorizim, siguruesit e ruajnë përgjegjësinë sipas reciprocitetit për ndarjen e
rrezikut. Siguruesit normalisht, marrëdhëniet midis tyre dhe pozitën juridike në raste të
paraqitjes së rastit të siguruar e kanë rregulluar që në momentin e krijimit të
bashkësigurimit. Ndërkaq, tek bashkësigurimi fakultativ, rreziqet do të mbulohen mbi
bazën e parimit të ofertës që ja bëjnë njëri sigurues, siguruesit tjetër në tregun e
sigurimeve. Siguruesi i bëne ofertë, që siguruesi tjetër të marrë përsipër që të mbulojë
rrezikun e cakëtuar që duhet të bashkësigurohet. Në qoftë se ai e pranon ofertën, atëherë
bëhet bashkësigurues. Bashkësigurimi në këtë rast krijohet me kontratë. Kontrata i
57
Shih më gjër.:Luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano,
2010, fq. 146-150.
42
rregullon të gjitha marrëdhëniet midis bashkësiguruesit. Është me rendësi të theksohet se
te bashkësigurimi, përkundër faktit të ekzistencës të dy a më shumë siguruesëve, ka
mundësi që të ekzistojë siguruesi kryesor i cili do të paraqitet tek kontrata për sigurim, i
vetëm dhe vetë ti marrë rreziqet. Siguruesi kryesor do të procedojë mbi bazën e
autorizimit që ka nga bashkësiguruesit tjerë. Veprimet e tij, që në pranimin e ofertës për
lidhjen e kontratës së sigurimit dhe deri te shpërblimi i dëmit, konsiderohen se janë
ndërmarrë në emër dhe përllogari te të gjithë bashkësiguruesit. Nuk përjashtohet
mundësia që nëtë gjitha veprimet e ndërmarra në bashkësigurim të paraqiten të gjithë
bashkësiguruesit. Për të përfunduar në lidhje me bashkësigurimin, mund të themi se si
kategori juridike, bashkësigurimi nuk ka shtrirje të madhe në tregun e sigurimeve për
faktin se është tejet kompleks. Natyra juridike e bashkësigurimit krijon raporte midis
bashkësiguruesëve dhe të siguruarit dhe secili raport përfaqëson një fakt të vacantë
juridik.
5.) Risigurimi
Në tregun e sigurimeve, siguruesit duhen të jenë të aftë t`i shlyejnë të gjitha
detyrimet të karakterit ekonomiko-finansiar ndaj të siguruarëve. Siguruesi, duke e
ushtruar veprimtarinë e sigurimit, marrin përsipër të mbulojnë edhe rreziqet që poqese
shkaktohen krijojnë humbje të mëdha. Kapitalet finansiare të sigurimit për të mbuluar
humbjet, jo rrallë herë janë të pamjaftueshme. Në të gjitha situatat e kësaj natyre, për të
ruajtur aftësin paguese të humbjeve të mbuluara me sigurim, është paraqitur risigurimi.
Risigurimi është marrëdhënie midisë dy siguruesëve. Kjo marrëdhënie imponohet nga
ana e një siguruesi. Një sigurues që lidhë kontratë për sigurimin me objekt të një vlere të
madhe ekonomike, mbulimin e atyre humbjeve do ta realizojë mbi bazën e risigurimit.
Risigurimi krijohet me lidhjen e kontratës për risigurim midis dy siguruesëve. Në këtë
mënyrë krijohet rrjeti i përbashkët i siguruesëve në tregun e sigurimeve për lloje të
caktuara të sigurimit. Marrëdhënie juridike të risigurimit krijohen midis risiguruesit dhe
siguruesit. Siguruesi do të paguajë primin e sigurimit të cilen e arkëton risiguruesi, kurse
risiguruesi do të mbulojë pjesë ose shumën e siguruar që do të duhet të paguajë siguruesi
në rastet e paraqitjes të rastit të siguruar.58
I siguruari në raportet e risigurimit mbetet
jashtë. Ai nuk mund të merrë pjesë në lidhjen e kontratës për risigurimin. Që të kemi
risigurim, siguruesi duhet të ketë interes për një gjë të tillë, ndërkaq marrja e detyrimeve
nga risigurimi është parakusht për vlefshmërinë juridike të kontratës për risigurim. Nuk
duhet që çështja e risigurimit të ndërlidhet me iteresin e siguruesit. Edhe sikure siguruesi
të bie në insolvencë, i siguruari nuk ka të drejtë që t`i drejtohet risiguruesit, meqë
risigurimi është një segment i aktiviteteve të brendëshme të siguruesit në fushën e
sigurimit. Pagesa e shpërblimit nga risigurimi nuk duhet ti kalojë të drejtat e sigurimit në
raport me personat e tretë, përgjegjës për shkaktimin e rastit të siguruar. Vetëm siguruesi
mund të kërkojë rimbursimin e shumës së siguruar të paguar,për humbjt që janë
shkaktuar me fajin e personit të tretë. Risigurimi mbi bazën e rregullave të sigurimit ka të
drejtë që poashtu, të lidhë kontratë për risigurim me një risigurues tjetër. Kjo mundësi në
të drejtën e sigurimeve njihet si retrocesion. Përdorimi i retrocesionit nuk përfaqëson
mundësinë që lënda e risigurimit praktikisht të kthehet te siguruesi. Kjo mundëson
humbjen e efektit e risigurimit. Në këtë formë nuk mbrohet siguruesit nga insolvenca.
58
Aleksandar Nikolovski, Sigurimi dhe risigurimi, Shkup, 1997, fq. 27-35.
43
Sikur risigurimi të kufizohet dhe të këtë përjashtime duke lënë anash sigurimin, atëherëdo
të mund që ky risigurim të efektuohet juridikisht.
Te risigurimi dy apo më shumë sigurues paraqiten në pozitë të njejtë.
Risigurimi me marrje pjesë në risigurim, merr përsipër që të mbulojë tërë rrezikun pa
marrë parasyshë faktin se siguruesi mund të ketë kapacitet finansiar për t`i mbuluar ato
edhe pse praktikisht shuma e risigurimit mund të jetë me e madhe se shuma e sigurimit.
Edhe rreziqet që mund të shkaktohen, risigurimi merr përsipër me vëllim më të vogël se
sigurimi. Risigurimi krijon raporte midise risiguruesve ose raporte midis risiguruesit dhe
siguruesit. Në kuadër të këtyre raporteve, dallohen edhe llojet e ndryshme të kontratave
për risigurim. Kështu në literaturë për risigurimin njihen: kontrata individuale për
risigurim dhe kontrata e përgjithëshme për risigurim, kontratat e plota dhe të pjestueshme
për risigurim, kontratat aktive dhe pasive për risigurim. Marrë për bazë faktin e transferit
të detyrimeve të risigurimit, mënyrat e tranesferit të tyre në raport me detyrimet e
siguruesëve ndaj të siguruarve, trajtimi i llojeve të risigurimit është orientuar në ndarje të
tjera edhe ate: risigurimin kualitativ, risigurimin ekscedent dhe risigurimin e dëmit të
tepruar. Risigurimi kualitativ është ai risigurim ku siguruesi do të ketë tek risiguruesi një
pjesë apo kuotë nga ajo çka është lëndë e risigurimit. Kontrata për risigurim kuantitativ
mundëson marrjen përsipër të detyrimit për të mbuluar një pjesë nga rreziku i siguruar si
dhe arkëtimin poashtu të pjesëshëm të primit të sigurimit. Risigurimi ekscedent është ai
kontraktim që realizohet me qëllim që të zbrapset apo amortizohet rreziku brenda një
njësie sigurimi. Në themelet e këti sigurimi, qëndron koncepti teknik dhe aftësia
finansiare e sigurimit. Gjatë ushtrimit të veprimtarisë së sigurimit , siguruesi ka mundësi
që një pjesë të rreziqeve t`i mbulojë vetë, kurse pjesën tjetëre ta bartë me kontrate
risigurimi. Një ndarje e tille rezulton nga aftësia finansiare për të mbuluar dhe varet nga
rreziqet finansiare që kanë siguruesit. Pra, kriter kryesor për lidhjen e kontratës për
risigurim ekscedent është kufiri që ndanë shumën e humbjeve që mund ti mbulojë
siguruesi dhe shumën tjetër që bartet tek risiguruesi. Risigurimi i dëmit të tepruar është
ajo formë e risigurimit që ka për objektë mbulimin e humbjeve të cilat duhen të
shpërblehen që në momentin e shkaktimit të dëmit, të cilin në një shumë të caktuar e
realizon siguruesi, kurse shumën tjeter do ta bartë risigurimi. Pra, gjatë kontraktimit të
sigurimit, me kontratë praktikohet që në rastin e paraqitjes së rastit të siguruar, mbulimin
e humbjeve deri në kufirin e caktuar ti realizojë siguruesi, kurse shumën e humbjeve tjera
eventuale jashtë ati kufiri, do ti mbulojë risiguruesi. Si përfundim, nga ky trajtim mund të
themi, se risigurimi në tregun e sigurimeve është shfaqurë për forcimin e kapaciteteve
finansiare dhe teknike tek siguruesi në të gjitha rastet kur ata janë të pamjaftueshme
brenda kapaciteteve finansiare tënjë siguruesi. Kjo është forma apo mekanizmi për të
ruajtur aftësinë për të mbuluare humbjet që paraqesin lëndë të sigurimit.
6.) Sigurimit nga përgjegjësia automobilistike
Në origjinën e sigurmit qëndron pasiguria, pasiguria për të ardhmen që
karakterizon gjendjen e njeriut apo pretendimi i njeriut dhe nevojës së tij për të pasur një
siguri dhe komoditet jetësor.59
59
shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq. 7.
44
Sigurimi nga përgjegjësia automobilistike në esencë është sigurim nga
përgjegjësia. Sigurimi nga përgjegjësia ka një zhvillim të hershëm. Ai ka lindur dhe është
zhvilluar me paraqitjen dhe zhvillimin e revolucionit industrial të shek.XIX. Epoka
mesjetare është fillimi i zhvillimit të sigurimit. Në literaturën mbi sigurimin, flitet për
Kontratat e bëra në Hamburg më 1591, për instalimin e reciprocitetit të pastër dhe
solidaritetin kundër dëmeve nga zjarri. Nevoja për tu siguruar këtë lloj dëmtimi është
ndjerë në të gjitha ato vende ku shtëpitë janë ndërtuar kryesisht prej druri. Ekspozimi
ndaj këtij rreziku në Angli më 1666 ka bërë që të themelohen dy kompani të
specializuara: Fire Office dhe Friendly Society Fire Office.60
Ekziston edhe mendimi
tjetër se ky lloj i sigurimit është paraqitur qysh në kohën e aktit juridik “Ordonence de la
Marine” e vitit 168161
. Ky akt juridik përmban klauzula me të cilat u mundësohej
pronarëve të anijeve të sigurohen nga dëmi, të cilin e shkaktonte kapiteni i anijes apo stafi
i anijes me fajin e tyre62
. Lidhja njerëzore mbi bazën e solidaritetit nga një burim rreziku
apo dëmi i shkatuar brenda një komuniteti, në qytet, kishë, korporata profesionale apo
organizim të esnafëve në shek. X, peshkatarëve për dëmtimet e barkave të humbura nga
era dhe shembjet, kundër zjarreve dhe mbytjeve, është bërë me qëllim të ndarjes së
humbjeve dhe fitimit. Me evoluimin e mëtejshëm të sigurimit zgjerohet përfshirja e
mbulimit të dëmit. Sigurimi filloi të përfshi edhe mbulimin e dëmit të shkaktuar
personave të tretë nga ana e kapitenit dhe stafit të anijes. Në Itali, kompania e para të
sigurimit kundër dëmtimit nga zjarri është Banka e Sigurimit që daton nga viti 1786.63
Mendohet se sigurimi nga përgjegjësia, s‟pari paraqitet në Francë. Këtu në shek.
XVIII lind sigurimi nga rreziku i zjarrit. Sigurimi i sendeve nga zjarri dhe sigurimi i
përgjegjësisë së pronarit të atyre sendeve në raport me personat e tretë të dëmtuar filloi të
aplikohet për së pari herë nga enti për sigurim “Kompanie Royale d‟assurance”64
.
Sigurimi i përgjegjësisë të pronarit të mjetit motorik dhe mjeteve të huaja për dëmet e
shkaktuara personave të tretë është mbuluar për së pari herë nga shoqëritë e para për
sigurime: “l‟Automedan” dhe “La Seine” më 182565
.
Në vitin 1871, Gjermania miratoi ligjin mbi përgjegjësinë më të ashpër për dëmet
e shkaktuara nga drejtimi i mjeteve të rrezikshme, me të cilin veç të tjerash parashihej
edhe shpërblimi i detyrueshëm i dëmit nga ana e pronarit të hekurudhës, minierës,
fabrikës, pa marrë për bazë ekzistencan e fajit të personave të dëmtuar66
.
Si në çdo vend tjetër, edhe në Zvicër, së pari paraqitet përgjegjësia objektive (pa
faj) e, më pas, lind sigurimi nga përgjegjësia. Në këtë kuadër, më 1875 Zvicra nxjerrë
rregullativën ligjore në fushën e sigurimit “Eisenbahnhaft pfitch gestz”, pastaj më 1869
Austria, etj. Sigurimi nga përgjegjësia zhvillohet dhe merr shtrirje institucionale. Në këtë
mënyrë krijohet rregullativa ligjore për kontraktimin e sigurimit të detyrueshëm nga
60
Ibid, fq.10. 61
Në tregun e sigurimeve bazuar në veprat noteriale të hartuara në Genoa dhe që datojnë nga viti 1347,
modaliteti i marrjes peng dhe shitjes në transportin e mallërave nuk arrijnë në destinacionin e caktuar.
Transportuesi paguan çmimin në rast aksidenti dhe asgjësimin e mallërave. Nëse transporti kryhet me
sukses, atëherë kontrata e marrjes peng apo shitjes ndërpritet. Në lidhje me këtë qëndrim shih: : Luigi
Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq. 9 62
shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010,fq.7-8. 63
Ibid. fq.11 64
Predrag Sulejiç, Osiguranje od gradjanske odgovornosti, Beograd, 1967, fq. 17 65
Ibid. fq. 18 66
Obreza T. Marija, vep.e cit. fq. 20
45
përgjegjësia. Të gjitha shtetet miratojnë ligje të veçantë për sigurimin e detyrueshëm nga
përgjegjësia. S‟pari një ligj të tillë e ka sjellur Austria në vitin 190867
. Kontraktimi i
sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia inkorporohet në sistemet juridike të të gjitha
vendeve.
Sigurimi nga autopërgjegjësia ka karakter pasuror dhe mbron interesat pasurore të
të dëmtuarit. Funksioni i tij nuk shtrihet vetëm ndërmjet siguruesit dhe të siguruarit, por
edhe në një palë e cila nuk është kontraktuese e sigurimit nga autopërgjegjësia. Çka do të
thotë se me sigurimin nga autopërgjegjësia mbrohet një person i panjohur i cili rrezikohet
nga shkaktimi i një dëmi nga ana e një sendi të rrezikshëm apo veprimtarie të rrezikshme.
Legjislacioni i Republikës së Shqipërisë, nënenin 2 të Ligjit për sigurim të detyrueshëm
në sektorin e transportit ka institucionalizuar fushën e veprimit të sigurimit nga
autopërgjegjësia, duke përcaktuar se sigurimi i detyrueshëm në sektorin e transportit
përfshinë: sigurimin e pasagjerëve nga aksidentet në transportin publik, sigurimin e
përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit motorik, që në vijim do të referohet si
sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti,
sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të avionit, që në vijim do të
referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta dhe pasagjerëve nga
përdorimi i këtij avionic, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit
lundrues, që më vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të
treta nga përdorimi i këtij mjeti.
Edhe e drejta nacionale e Maqedonisë, sigurimin nga autopërgjegjësia e
kualifikon si sistem i sigurimit të detyrueshëm68
. Sipas kësaj, të gjithë pronarët,
përkatësisht shfrytëzuesit e mjeteve motorike në pronësi shoqërore dhe atyre në pronësi
private janë të detyruar të kontraktojnë sigurim nga përgjegjësia për dëmet që mund t‟u
shkaktohen personave të tretë. Sigurimi i detyrueshëm nga përgjegjësia, paraqet një
detyrë ligjore për çdonjërin, aktivitetet e të cilëve mund të shkaktojnë dëm, dhe që së
bashku me personat e tyre që merren me atë aktivitet, të marrin pjesë në riparimin e çdo
dëmi i cili do të kishte rrjedhur nga aktivitetet e tyre69
. Ajo paraqet barrë për siguruesit,
mirëpo e socializon rrezikun dhe në mënyrë të kënaqshme e zgjidhë çështjen e
shpërblimit të dëmit. Bashkësitë për sigurime marrin rolin e organizatorit dhe
67
Ibid. fq. 21 68
Neni 57 i Ligjit për sigurim të pasurisë dhe personave (“Gazeta zyrtare e RM-së nr. 49/97, e vitit 1997)
në tekstin e mëtejmë LSPP 69
E drejta franceze në nenin L211-1 të Kodit të sigurimeve, i ka përcaktuar personat që ngarkohet me
përgjegjësi civile për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik. Çdo person fizik ose juridik, duhet të ketë
mbulesë sigurimi për përgjegjësinë civile për dëmin e shkaktuar palëve të treta me përfshirjen e mjetit
motorik. Edhe Ligji për sigurimin e detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës në nenin 7
ka institucionalizuar natyrën dëtyruese të sigurimit nga autopërgjegjësia: Pronari i mjetit motorik detyrohet
të lidhë kontratë të sigurimit. Siguruesi detyrohet të lidhë kontratën e sigurimit të detyrueshëm në
përputhje me dispozitat e ligjit, si dhe kushtet dhe primet e sigurimit në fuqi. Po ashtu është përcaktuar se
mjeti motorik, para se të inkuadrohet në trafik dhe deri sa të pajiset me dokument të regjistrimit, duhet të
pajiset me sigurim të autopërgjegjësisë. Edhe Ligji për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të
Republikës së Shqipërisë në nenin 4 ka përcaktuar natyrën detyruese të sigurimit nga autopërgjegjësia:
Pronari i çdo mjeti transporti, përpara përdorimit të mjetit, është i detyruar të lidhë një kontratë sigurimi, si
dhe të sigurojë rinovimin e saj për aq kohë sa mjeti i transportit do të mbetet në qarkullim. Po kështu, Kodi
i sigurimit privat italian (7 shtator 2005 Legjislative Dekreti. 209), në nenin 122 ka përcaktuar rregullën:
automjetet që lëviznin mbi shina, përfshirë trolejbusat dhe rimorkiot, nuk mund të vihen në qarkullim në
rrugët publike apo zona të përcaktuara në qoftë se ata nuk janë të mbuluara nga sigurimi për përgjegjësinë
ndaj palëve të treta.
46
ndërmjetsuesit. Ata duhet që të shpërndajnë rrezikun në të gjithë personat e siguruar, dhe
në formën e primit të sigurimit të shpërbjejnë dëmin për të cilin përgjegjës do të ishin
ndonjëri nga ata70
.
Legjslacioni i Maqedonisë e lejon mundësinë e aplikimit të rregullave për
shpërblimin e dëmit personave të tretë, të shkaktuar nga mjeti motorik i paidentifikuar.
Kur personi fizik i dëmtuar të cilit i është shkaktuar dëmi nga përdorimi i mjetit motorik
të paidentifikuar, ka të drejtë të parashtrojë kërkesën për dëmshpërblim Byrosë për
sigurime. Personi fizik i dëmtuar ka të drejtë dëmshpërblimi për dëmet që vijnë si rezultat
i vdekjes, dëmtimeve trupore apo përkeqësimit të shëndetit deri në shumën e përcaktuar
me ligji. Sipas rregullave të përgjegjësisë civile deliktore, në rastet kur dëmi shkaktohet
nga mjeti motorik i paidentifikuar, atëherë bëhet fjalë për një raport juridik ku mungon
njëra palë – dëmtuesi, i cili duhet të përgjigjet për pasojen e shkaktuar. Meqë ai mungon,
atëherë nuk mund të flitet për lindjen e përgjegjësisë civile deliktore. I dëmtuari vet do të
ngarkohet pa patur mundësi që të kërkojë shpërblimin e dëmit nga dëmtuesi. Pozita e të
dëmtuarit në këto raste është shumë e palakmueshme – ngelet pa mbrojtje juridike dhe
pasojat bien mbi kurriz të tij.
Marrë për bazë këtë, ligjvënësi ka bërë zgjidhjen ligjore, duke garantuar mënyrën
e mbrojtjes juridike të të dëmtuarit, i cili përjeton dëm nga mjeti motorik i paidentifikuar.
Kështu, personi i dëmtuar të cilit i është shkaktuar dëm me përdorimin e mjetit
motorik të pa identifikuar, ka të drejtën të kërkojë shpërblimin e dëmit për shkak të
vdekjes, dëmtimeve trupore apo cënimin e shëndetit nga Bashkësia për sigurime që kryen
sigurim nga autopërgjegjësia dhe atë në lartësinë e vlerës më të ulët në të cilën doemos
duhet të përgjigjet siguruesi nga autopërgjegjësia të mjeteve motorike.
Ligjvënsi këtu ka marrë për bazë presumsionin se pronari, përkatësisht
shfrytëzuesi i mjetit motorik të paidentifikuar ka të kontraktuar sigurim të detyrueshëm
nga autopërgjegjësia dhe natyrën juridike të sigurimit nga autopërgjegjësia, e cila i
mundëson personit të dëmtuar të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit të shkaktuar
nga përdorimi i mjetit motorik.
Dëmet nga mjeti motorik i paidentifikuar e mbulojnë të gjitha bashkësitë për
sigurime që bëjnë sigurim nga autopërgjegjësia në territorin e Republikës së Maqedonisë,
proporcionalisht me primin që e realizojnë në këtë lloj të sigurimit në raport me primin e
përgjithshëm të realizuar në territorin e Republikës së Maqedonisë për këtë lloj sigurimi.
Nëse dëmi është shkaktuar me mjetin motorik të paidentifikuar, bashkësia për
sigurime që ka paguar shpërblimin personit të dëmtuar ka të drejtë regresi n.q.s. gjendet
mjeti motorik me të cilin është shkaktuar dëmi nga bashkësia për sigurime tek e cila
është lidhur kontrata për sigurim nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin
motorik.71
Rastet kur dëmi shkaktohet me mjetin motorik të paidentifikuar paraqiten dy
situata: e para kur mjeti motorik më vonë identifikohet dhe e dyta, kur mjeti motorik nuk
identifikohet më vonë. Nëse gjendet mjeti motorik, me përdorimin e të cilit është
shkaktuar dëmi, bashkësia për sigurime që e ka mbuluar dëmin, e gëzon të drejtën e
regresit ndaj bashkësisë për sigurime tek e cila është kontraktuar sigurimi nga
autopërgjegjësia. Në qoftë se mjeti motorik nuk është i siguruar apo atë e ka drejtuar
70
shih: po aty, fq. 1160 71
Toshevski Bllagoja, vep. e cit. fq. 142
47
drejtuesi i paautorizuar, atëherë zbatohen rregullat si në rastet kur dëmi shkaktohet nga
mjeti motorik i pasiguruar apo që është drejtuar nga drejtuesi i paautorizuar.
I dëmtuari, poashtu ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblim për dëmet në sende,
duke përjashtuar dëmet në mjete motorike, të shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik
të paidentifikuar.72
Po kështu, edhe legjislacioni i Republikës së Shqipërisë në lidhje me
shpërblimin e dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i mjeteve të paidentifikuara ka
përcaktuar se pala e dëmtuar ka të drejtë të drejtojë kërkesën për dëmshpërblim te byroja
për dëme, të shkaktuara nga përdorimi i mjeteve të paidentifikuara.73
E drejta e sigurimeve e Republikës së Maqedonisë, në Ligjin për sigurimin e
personave dhe pasurisë, neni 66 pika 1, e ka institucionalizuar të drejtën për
dëmshpërblim për dëmin e e shkaktuar nga mjeti motorik i paregjistruar, përkatësisht që
kontrata për sigurim i është skaduar. Në rastet kur për dëmin është përgjegjës ndonjë
person i tretë, i cili nuk ka lidhur kontratë për sigurim nga autopërgjegjësia, as që ka
detyrim për të lidhur një kontratë të tillë, kurse bashkësia për sigurime e ka paguar
shpërblimin e dëmit personit të dëmtuar, sipas parimit të përgjegjësisë shkakësore, ajo ka
të drejtë rimbursimi në lartësinë e shumës së paguar personit të tretë i cili është
përgjegjës për shpërblimin e dëmit. E drejta e regresit e siguruesit ndaj personit që nuk e
ka cilësinë e personit të siguruar gjenë zbatim në rastet kur është kompensuar dëmi i
shkaktuar nga mjeti motorik i pasiguruar, përkatësisht kur nuk ekziston kontrata për
sigurim. Dëmshpërblimi nga përdorimi i mjetit motorik të pasiguruar është paraparë edhe
në legjislacionin e Kosovës.74
Po kështu, edhe Ligji për sigurim të detyrueshëm në
sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë e ka paraparëshpërblimin e dëmeve të
shkaktuara nga përdorimi i një mjeti motorik të pasiguruar.75
Dëmshpërblimi nga përdorimi i mjetit motorik të pasiguruar do të realizohet në
rastet kur personi i dëmtuar të cilit i është shkaktuar dëmi brenda territorit të
Republikës së Kosovës nga një mjet motorik, pronari i të cilit nuk është i mbuluar nga
sigurimi i autopërgjegjësisë, ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblimin e dëmit nga Byroja.
Byroja garanton për detyrime në kuadër të limiteve të përcaktuara me ligji. Në rastet e
këtilla, Byroja mund t‟ia delegojë trajtimin dhe pagesën e këtyre dëmeve njërit prej
anëtarëve të vet ose një strukture të specializuar për trajtimin e dëmeve të licencuar nga
Banka Qendrore e Kosovës, e cila është e detyruar të trajtojë dhe të paguajë dëmin me
shpenzimet e fondit të shpërblimit. Në rastet e realizimit të dëmshpërblimit, byroja ka të
drejtë regresi për këto dëme nga personi përgjegjës dhe atë për shumën e paguar,
shpenzimet dhe kamatat.
Realizimi i dëmshpërblimit duhet të realizihet edhe në rastet kur dëmi është
shkaktuar nga mjeti motorik i pasiguruar me regjistrim të huaj. Pala e dëmtuar të cilës i
është shkaktuar dëm nga një mjet motorik me regjistrim të huaj i pajisur me dokument
72
Legjislacioni i Republikës së Kosovës në Ligjin për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia në
nenin 20 ka përcaktuar të drejtën për dëmshpërblim nga mjetet motorike të paidentifikuar duke paraparë
detyrimine e të dëmtuarit që dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik i paidentifikuar, t‟ia raportojë policisë së
trafikut rrugor, në afat prej shtatë (7) ditësh në rast të dëmit në pasuri dhe në afat prej tridhjetë (30) ditësh
në rast të dëmit në persona nga dita e aksidentit. I dëmtuari gjithashtu ka për detyrim të paraqes rastin në
Byro në afat prej nëntëdhjetë (90) ditësh. 73
Neni 30 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit i Republikës së Shqipërisë. 74
Neni 18 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia të Republikës së Kosovës. 75
Krahaso përmbjatjen e nenit 29.
48
ndërkombëtar të sigurimit, ka të drejtë t‟i parashtrojë kërkesë dëmshpërblimi Byrosë.
Byroja garanton për detyrime deri në shumat e sigurimit të përcaktuara me ligj.
Përveç këtyre rasteve, e drejta e sigurimeve e Republikës së Maqedonisë njeh të
drejtën për dëmshpërblim edhe në rastet kur dëmi është shkaktuar nga ana e drejtuesit të
paautorizuar të mjetit motorik76
.Për dëmin e shkaktuar personit të tretë, me mjetin
motorik të drejtuar nga drejtuesi i paautorizuar, nuk do të përgjigjet pronari i mjetit
motorik, por drejtuesi i paautorizuar i mjetit motorik. Personi i tretë i dëmtuar të drejtën
për shpërblim të dëmit ka të drejtë të kërkojë nga bashkësia për sigurime, sepse ajo është
e detyruar sipas dispozitave ligjore që t‟u përgjigjet kërkesave të tilla. Bashkësia për
sigurime, e cila ka bërë shpërblimin e dëmit, ka të drejtën e regresit për shumën e paguar
për shpërblimin e dëmit ndaj drejtuesit të paautorizuar që e ka drejtuar mjetin motorik.
Si persona të paautorizuar që e drejtojnë mjetin motorik, sipas dispozitave të
Ligjit për sigurimin e pasurisë dhe personave, konsiderohen: personat që e drejtojnë
mjetin motorik pa leje të vozitjes (patent shoferi), personat që e drejtojnë mjetin motorik
pa mbikqyrjen e vozitësit të autorizuar – instruktorit që stërvit për drejtimin e mjetit
motorik në komunikacion, personat që e drejtojnë mjetin motorik pa dijeninë e pronarit,
përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik, personat që në mënyrë të kundërligjshme
kanë vënë posedimin mbi mjetin motorik dhepersonat që e kanë drejtuar mjetin motorik
nën ndikimin e alkoolit.
Statusi i drejtuesit të mjetit motorik që nuk posedon leje të vozitjes (patent shofer)
nuk është ai i personit të paautorizuar, sepse mund të ndodhë që personi të mos ketë leje
të vozitjes por posedon autorizim për shfrytëzimin e mjetit motorik. Në të gjitha këto
raste, mendojmë se përsëri mbetet raporti midis siguruesit dhe të siguruarit në rastet e
shkaktimit të dëmit nga mjeti motorik të cilin e detyron drejtuesi pa leje të vozitjes, i cili
deri në posedimin e mjetit motorik nuk ka ardhur në mënyrë të kundërligjshme.
Situata është e qartë, sepse kontrata për sigurim nga autopërgjegjësia, nuk është e
lidhur vetëm me sigurimin e përgjegjësisë së pronarit të mjetit motorik, por edhe të
personave tjerë të autorizuar. Në të gjitha rastet e tjera, siguruesi e gëzon të drejtën e
regresit ndaj drejtuesit të paautorizuar të mjetit motorik në lartësinë e shumës së paguar
personit të tretë të dëmtuar.
Në këtë drejtim vlen të theksohet se Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë
në vendimin - çështjen II IPS 4/2003 duke gjykuar aksidentin e trafikut të shkaktuar nga
një mjet i huaj motorik, ka njohur shtrirjen e rregullave të së drejtës së sigurimeve edhe
në rastin kur mjeti motorik është marrë në mënyrë të paligjshme nga pronari, përkatësisht
është drejtuar nga një drejtues i paautorizuar në momentin e shkaktimit të dëmit.
Drejtuesi i mjetit motorik i cili në aksidentin e shkaktuar duke u përplasur në një mjet
tjetër motorik të parkuar përfshihet në mbulesën siguruese. Ai ka të drejtë në shpërblim të
dëmit mbi bazën e sigurimit të detyrueshëm.
Ndërkaq, Ligji për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së
Kosovës në nenin 21 ka paraparë realizimin e kësaj të drejte në rastin e likuidimit apo
falimentimit të siguruesit. Me fillimin e procedurës së likuidimit, pala e dëmtuar ka të
drejtë të paraqes kërkesën për dëmshpërblim Likuidatorit të emëruar nga Bankës
Qendrore të Kosovës. Pas përfundimit të procedurës së likuidimit dhe falimentimit,
bazuar në vendimin e plotfuqishëm të organit kompetent, kërkesat e pashqyrtuara dhe të
pa trajtuara nga komisioni likuidues, automatikisht bartën tek Byroja. Në lidhje me këto
76
neni 63, e LSPP
49
rrethana, legjislacioni i Republikës së Shqipërisë ka përcaktuar se në rast të pagesës së
dëmeve gjatë kryerjes së procedurave të falimentimit të shoqërisë së sigurimit, byroja ka
të drejtë të rimbursohet nga shoqëria e sigurimit, që është nën procedurat ligjore, për
masën e dëmeve të paguara, shpenzimet dhe interesin e pagueshëm. Për sa kohë
zhvillohen procedurat e falimentimit, byrosë i lind e drejta e shpërblimit për të gjitha
shumat nga gjendja e shoqërisë së sigurimit.77
Sigurimi nga autopërgjegjësia zanafillën e vet e ka të hershme. Propozimi i parë
për sjelljen e ligjit mbi sigurimin e detyrueshëm të autopërgjegjësisë është pregatitur në
vitin 1906 në Belgjikë78
. Çështja e sigurimit nga autopërgjegjësia, më vonë më 1959 në
Austri bëhet objekt rregullimi i ligjit federativ mbi përgjegjësinë për shpërblimin e dëmit
në aksidentet, më 1967 edhe i ligjit federativ mbi komunikacionin e automjeteve dhe më
vonë i një numri të madh të akteve nënligjore79
. Në Francë, rregullativa ligjore mbi
sigurimin nga autopërgjegjësia daton prej vitit 1958, në Spanjë prej vitit 1962 dhe në
Holandë prej vitit 1965. Rregullim të hershëm ligjor të kësaj materie ka pasur Finlanda
prej vitit 1925, Norvegjia prej vitit 1926, Zvicra prej vitit 1929, etj80
.
Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk e kanë pranuar sistemin e sigurimit të
detyrueshëm nga autopërgjegjësia përveç Masaçustes që ka përqafuar një sistem të tillë,
që nga viti 192781
. Sigurimi nga autopërgjegjësia në zanafillën e vet ka ekzistuar si sistem
i sigurimit vullnetar82
. Sigurim nga autopërgjegjësia kanë kontraktuar vetëm personat të
cilat kanë llogaritur se me përdorimin e mjetit motorik mund të bartin përgjegjësi civile-
deliktore në rast të shkaktimit të dëmit ndonjë personit të tretë. Kjo praktikë është treguar
joefikase. Personat e tretë të dëmtuar kanë mundur të realizojnë të drejtën në shpërblim të
dëmit, kushtimisht në qoftë se pronari i mjetit motorik ka lidhur kontratë për sigurim nga
autopërgjegjësia. Madje, ky sistem i sigurimit ka tërhequr vëmendjen e një numri të vogël
të të siguruarve dhe ka sjellur një lartësi të madhe të primit të sigurimit.
Me zhvillimin e teknologjisë së avancuar, numri i fatkeqësive në komunikacion
rritej. Kjo ka determinuar që sistemi vullnetar i sigurimit të autopërgjegjësisë të braktiset
dhe të vijë e të aplikohet sigurimi i detyrueshëm nga autopërgjegjësia. Për pjesmarrësit në
komunikacion, paraqiten ndryshime pozitive. Personave të dëmtuar u garantohet
shpërblim më të sigurt, kurse personave përgjegjës mbrojtje83
.
Mbrojtja e personave përgjegjës është e një rëndësie të veçantë. Personat e
dëmtuar kanë garancione për realizimin e së drejtës në shpërblim për dëmtimet e
përjetuara, sepse pronari përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik është përgjegjës edhe
për rastet kur nuk mund të provohet faji apo faji i supozuar84
. Së këndejmi, përgjegjësia
deliktore - civile për shkaktimin e dëmit, manifestohet edhe përtej fajësisë apo të
provuarit të fajit të kryersit të dëmit.
77
Krahaso përmbajtjen e nenit 31 të Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit i Republikës
së Shqipërisë. 78
Cituar sipas Nikçi Besnik, Pravni polazhaj oshteçenih lica u obaveznim osiguranju od autoodgovornosti,
Prishtinë, 1986, fq. 11 79
Gavanski Branisllav, vep.e cit. fq. 21 80
Shih: Nikçi Besnik, vep.e cit. fq. 12 81
Shih: Maria T. Obreza, vep.e cit. fq. 45 82
Toshevski Bllagoja, vep.e cit. fq. 124 83
Po aty, fq. 124 84
Nenet 159-165 të LMD-së
50
Në Maqedoni, sigurimi i detyrueshëm, fillimisht është zbatuar vetëm në
komunikacionin automobilistik publik85
. Ligji për ndërmarrjet transportuese të personave
dhe mallrave me mjete motorike ka paraparë kontraktim të sigurimit nga përgjegjësia për
dëmet që do t‟u shkaktohen udhëtarëve dhe personave të tjerë86
. Me këtë ligj nisë
zanafilla e sigurimit të detyrueshëm. Më vonë, në vitin 1934, në vend nxjerren
rregullativa tjera ligjore për këtë lëmë, ku më 30 korrik të po të njejtit vit, nxirret
rregullore për sigurimin e detyrueshëm për ndërmarrjet transportuese, pastaj më 1 gusht,
Ministria për tregëti dhe industri nxjerr Kushtet e përgjithshme për sigurim të
detyrueshëm ligjor për ndërmarrjet që bënin transportin e personave me mjete motorike.
Aktet e tilla parashihnin shpërblimin e dëmit të shkaktuar me mjetin transportues si:
shkaktimin e vdekjes, dëmtimeve trupore, cënimin e shëndetit, asgjësimin e pasurisë etj.
Shkaktimi i dëmit si më lartë, paraqet rast të siguruar. Shtrirja e veprimit juridik të
sigurimit, këtu kushtëzohet me pagimin e primit nga ana e transportuesit, megjithëse
secili nga transportuesit publik ka qenë i detyruar ta paguajë atë paraprakisht që të mund
të merr leje për punë.
Komiteti Kombëtar i Çlirimit të Jugosllavisë, më datë 01.03.1945, ka marrë
vendim për bashkim apo inkuadrim në një Ent unik shtetror për sigurim dhe risigurim të
të gjithë organizatave siguruese87
, i cili është emërtuar “Enti shtetëror i sigurimit”. Ky
ent, para së gjithash ka pasur për detyrë të bëjë sigurimin e të gjithë pasurisë shtetrore dhe
publike nga zjarri dhe rreziqet e tjera, të udhëheqë të gjitha sigurimet e detyrueshme
përveç atij social, të bëjë risigurimin për të gjitha sigurimet nga puna. Gjatë vitit 1948, në
vendet e ish-Jugosllavisë (ku Maqedonia ishte pjesë e Jugosllavisë), nxjerret rregullore e
posaçme për sigurim të detyrueshëm të udhëtarëve në autokumunikacionin publik për
rastet nga fatkeqësitë e komunikacionit88
. Më 1958, sigurimi i detyrueshëm bëhet objekt
rregullimi i një urdhërese të posaçme të lidhjes së Sekretariatit Shtetëror për punë
financiare89
. Kjo, është periudha që karakterizohet me formimin e Enteve të pavarura të
sigurimit në vend. Komunat e atëhershme, fituan të drejtën ekskluzive për të themeluar
Ente të sigurimit. Kjo e drejtë e komunave për të themeluar Ente të sigurimit kufizohet
me shtrirjen e veprimtarisë së sigurimit vetëm për rajonin për të cilin është themeluar ajo.
Më 19 Prill 1965, sjellet ligji për sigurim të detyrueshëm të pasurisë dhe personave90
, ku
strukturohet veprimtaria sipas kushteve unike të sigurimit dhe çmimeve të premive,
formimi i mjeteve të preventivës dhe masave represive, udhëheqja nga ana e
përfaqësuesit të sigurimit dhe vetëqeverisjes së punëtorëve sa i përket ndarjes së të
ardhurave, disponimi me mjetet afariste dhe vendosja mbi organizimin e punës, etj. Më
1967, ky ligj plotësohet me dispozitat mbi sigurimin nga përgjegjësia e avionëve91
. Gjatë
kësaj kohe ndërpritet sigurimi i detyrueshëm i pasurisë shoqërore, përveç sigurimit të
udhëtarëve gjatë transportit publik dhe personave të tjerë nga pasojat e rasteve
aksidentale, dhe paraqitet si formë sigurimi vullnetar92
.
85
Toshevski Bllagoja, vep.e cit. fq. 125 86
Ky ligj është nxjerrë më 12 dhjetor 1930 “Gazeta zyrtare nr. 286/1930 87
Shih: Bijeliç Mile, Osiguranje, Zagreb, 1988, fq. 17 88
Fletorja Zyrtare e RPFJ-së, nr. 25/48 89
Fletorja Zyrtare e RPFJ-së, nr. 14/58 90
Toshevski Bllagoja, vep.e cit. fq. 126 91
Fletorja Zyrtare e RSFJ-së nr. 11/68 92
Bjeliç Mile, vep.e cit.fq. 18
51
Më 1976, sjellet Ligji për sistemin bazë për sigurim të pasurisë dhe personave93
,
me të cilin parashihet sigurimi i detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar
personave të tretë nga ana e pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik. Më
1977, Kuvendi i Maqedonisë miraton Ligjin e ri me ndryshime dhe plotësime për
sigurimin e pasurisë dhe personave94
.
Pas konstituimit si shtet i pavarur Maqedonia, më 09 Gusht 1993, rregullimin
ligjor të sigurimit të pasurisë dhe personave e bën me miratimin e Ligjit për sigurim të
pasurisë dhe personave95
. Me këtë ligj, përfshihet materia e njejtë e sigurimit, duke
rregulluar themelimin e shoqërive për sigurim, administrimin me shoqëritë për sigurim,
themelimin e byrosë nacionale për sigurim, sigurimin e detyrueshëm etj.. Nga viti 1997
në Maqedoni, i aplikueshëm është ligji i ri për sigurim të pasurisë dhe personave96
. Në
këtë ligj, funksionimi i sistemit të detyrueshëm të sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e
shkaktuar personave të tretë ngel me një rëndësi të veçantë.
Zhvillimi i teknologjisë së avancuar i jep një shtrirje më të gjërë funksionale
sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar personave të tretë me anë të mjetit
motorik. Mjetet motorike u përhapën shumë shpejt duke kaluar jo në nevojë të
përditshme, por nga një lluks për shumë njerëz. Automjetet, furgonat, autobusët,
kamionët, motorët, motoçikletat dhe llojet e tjera të motorizuara e kanë mbushur tani në
çdo kënd rrugor. Këto sende të rrezikshme, jo rrallë herë lëvizin në rrugë të njëjta me
këmbësorët, kafshët, biçikletat, etj. Aksidentet në komunikacion janë të shpeshta.
Dëmtimet po ashtu janë të paevitueshme. Ato paraqesin rrezik serioz për jetën e njerëzve
dhe pasurisë së tyre. Në fatkeqësitë e tilla shkaktohen dëme nga më të ndryshmet,
vozitësve të mjeteve motorike, dhe personave të cilat nuk kanë kurrfarë lidhje me mjetet
motorike-personave të tretë.
Kur dëmi shkaktohet si rezultat i ndeshjes së automjeteve, përgjegjësia civile
kualifikohet më lehtë në bazë të parimit të fajësisë, por kur dëmi i shkaktohet personit të
tretë i cili nuk ka pasur asnjë raport me drejtuesit e mjetit motorik, çështja e të
kualifikuarit të personit përgjegjës është e rëndësishme dhe bëhet nëpërmjet shtrirjes së
funksionalitetit të sigurimit97
. Mbrojtjen e personave të tretë që u janë shkaktuar dëme e
bën instituti i sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin
motorik dhe i bën funksionale aktivitetet e bashkësisë për sigurime.98
Dhe këtu ndahet
93
Gazeta Zyrtare e RSFJ-së nr. 25/76 94
Gazeta Zyrtare e RM-së nr. 1977/36 95
Gazeta Zyrtare e RM-së nr. 49/93 96
Gazeta Zyrtare e RM-së nr. 49/97 97
Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista “Pravni Zhivot” nr.9-
10/1992, fq. 1159 98
Krahaso nenin 3 të Ligjit për sigurimin e detyrueshëm nga autopërgjegjësia të Republikës së Kosovës që
i referohet detyrimit për kontraktim të sigurimit të detyrueshëm nga autopërgjegjësia: Pronari i mjetit
motorik para përdorimit te tij duhet të kontraktoj sigurim për mbulimin e përgjegjësisë për dëmet e
shkaktuara palëve të treta në rast vdekje, lëndimeve trupore, dëmtimit të shëndetit apo dëmtimit në pasuri.
Kur do të kontraktohej sigurimi, atëherë kontrata e sigurimit të autopërgjegjësisë mbulon dëmet edhe ndaj
pasagjerëve, duke përfshirë këtu edhe dëmet në gjësende që gjenden në mjetin motorik dhe shërbejnë për
përdorim personal. Të njejtën frymë e ka institucionalizuar edhe Ligji për sigurim të detyrueshëm në
sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë në neni 22, duke përcaktuar se pronari i mjetit motorik
detyrohet të lidhë një kontratë të sigurimit të përgjegjësisë për dëmet që mund t‟u shkaktohen palëve të
treta nga përdorimi i këtij mjeti, me pasojë dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin jopasuror, në rast
vdekjeje, të dëmtimeve trupore dhe përkeqësimit të shëndetit. Kur do të kontraktohet sigurimi, atëherë
52
shpërblimi i dëmit dhe përgjegjësia, sepse i dëmtuari është i interesuar të riparohet dëmi e
jo të dënohet dëmtuesi. Kur shkaktohet ndonjë dëm, sidomos kur ajo ka prejardhje nga
ndonjë aktivitet me karakter gjithpërfshirës, sepse çdo dëm individual është njëkohësisht
edhe dëm shoqëror, atëherë edhe nga prizmi i dëmtuesit dhe nga prizmi i interesave të
përgjithshme, çështja është që ai kryesisht të shpërblehet99
. Kjo do të jetë me prioritet,
ndëkaq çështja e përgjegjsisë ose fajsisë eventuale vjen në rradhë të dytë.
Që të mund të realizohet mbrojtja me anë të sigurimit, është e nevojshme
ekzistenca e kolektivit-bashkësisë së shfrytëzuesve apo pronarëve të objektit (lëndës) të
sigurimit, të cilët individualisht kanë përjetuar dëme materiale nga rreziqet e
ndryshme100
.
Në funksion të kësaj, pronarët e mjeteve motorike, automjeteve të udhetareve,
kamionëve, motoçikletave ose mjeteve tjera motorike ose rimorkiove,
kontraktojnësigurimin e detyrueshëm të autopërgjegjësisë, me qëllim te mbuleses
siguruese te autopergjegjësise, nëse me fajin e tyre shkaktohet ndonjë dëm, me pasoja
materiale dhe jomateriale.
Sigurimi i detyrueshëm, pra u ofron mbulesë siguruese mbajtësve, pronarëve,
shoferëve, etj. nga kërkesat për shpërblim nga ana e palëve të dëmtuara në bazë të
limiteve te shumës së sigurimit. Kontraktimi i sigurimit bëhet me kompanitë e licencuar
të sigurimit.
Të siguruarit në mënyrë kolektive paguajnë primin e sigurimit dhe krijojnë fondin
për mbulimin e dëmeve. Shpërblimi i dëmit vetëm në kurriz të njërit person, paraqet
vështirësi, ndonëse lartësia e shpërblimit mund të jetë shumë e madhe, gjë që mund ta
mbulojnë bashkarisht anëtarët e bashkësisë për sigurime.
Sigurimi garanton të drejtën e shpërblimit të dëmit, sepse kuptimi i termit fajësi
nuk ndikon në realizimin e asaj të drejte. Fajësia është e siguruar dhe pasojat e saj nuk i
bartë personi që është fajtor, por siguruesi101
. Çka do të thotë sigurimi paraqet instrument
për tu mbrojtur nga rreziqet, pasojat e të cilave llogariten të jenë të rënda. Detyra bazë e
sigurimit të detyrueshëm është garantimi për shpërblimin e sigurt të dëmit dhe sigurimi i
të dëmtuarit nga insolvenca e personit përgjegjës102
. Kjo mundëson që të kënaqet ndjenja
për drejtësi dhe drejtëshmëri dhe për një moral njerëzor, sidomos kur i dëmtuari bëhet
viktimë nga veprimet ekskluzive të tjetrit. Qëndrimet në një pikpamje pikërisht të tillë,
kur bëhet fjalë për zgjidhjen e kësaj pyetje, kur ndodhë ndonjë rast fatkeq në të cilin
viktima nuk është e fajshme, sepse, ajo ka pasur një rol pasiv dhe joaktiv, një ndjenjë, një
shtytje të natyrshme që asaj i kihet për borxh një shpërblim, është e nevojshme që atë
shpërblim ta marrë; në të kundërtën njerëzit do ti mundojë një pendim moral dhe një
kontrata e sigurimit, mbulon edhe dëmet jopasurore, me pasojë vdekjen, dëmtimet trupore dhe të
përkeqësimit të shëndetit, të pasagjerëve të mjetit, shkaktar të aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij.
Ndërkaq, ky sigurim nuk mbulon dëmet e sendeve, të cilat i ka marrë përsipër t‟i transportojë mbajtësi i
mjetit, shkaktar i aksidentit dhe që ndodhen në mjetin në çastin e aksidentit. 99
Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista “Pravni Zhivot” nr.9-
10/1992, fq. 1159 100
Bjeliç Mile, vep.e cit. fq. 8 101
Andre Besson, Osiguranje i gradjanska odgovornost, Anali pravnog fakulteta u Beogradu, nr. 3/1985, fq.
258 102
Predrag Sulejiç, Odnos osiguranja i gradjansko pravne odgovornosti, Revista “Pravni Zhivot”, nr. 9-
10/1992 Beograd fq. 2255
53
ndjenjë protesti, e cila do të krijojë gjithmonë joqetësi në shpirtin njerëzor103
. Sistemi i
sigurimit të detyrueshëm nga autopërgjegjësia, rëndësi të veçantë dhe funksionalitet ka
arritur sidomos në realizimin e të drejtës për shpërblim të dëmit të shkaktuar nga i
siguruari dhe të drejtës për regres të bashkësisë për sigurime ndaj personit përgjegjës. I
dëmtuari ka të drejtë që të kërkojë shpërblimin e dëmit nga Bashkësia për sigurime dhe të
kërkojë shpërblimin e dëmit nga personi përgjegjës, për pjesën e shumës që nuk e ka
mbuluar siguruesi. Në qoftë se paguhet e gjithë shuma dhe shpërblehet në tërësi dëmi,
atëherë i dëmtuari nuk ka kurrfarë të drejte ndaj automobilistit, për shkak se e ka realizuar
shpërblimin e plotë të dëmit104
.
E rëndësisë është se çështja e shpërblimit të dëmit realizohet rrugës së sigurimit.
Siguruesi do të shpërblejë dëmin për të cilin ekziston përgjegjësia e të siguruarit. Pra,
ekziston mbulesa siguruese. Sipas neni 9 të Ligjit për sigurimin e detyrueshëm nga
autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës, sigurimi nga autopërgjegjësia mbulon: dëmet
në persona dhe pasuri të shkaktuara palëve të treta nga përdorimi i mjetit motorik, dëmet
e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, përfshinë gjithashtu dëmin e shkaktuar
palëve të treta përmes gjësendeve të cilat bien nga mjetet motorike apo çdo gjë tjetër që
është i lidhur me mjetin motorik, dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik
palëve të treta nga drejtuesi i paautorizuar i mjetit motorik. Ndërkaq, ky sigurim nuk
mbulon dëmet në sende të cilat transportohen, përveç nëse ato shërbejnë për përdorim
personal të pasagjerëve. Edhe Ligji për sigurimine detyrueshëm në sektorin e transportit
të Republikës së Shqipërisë në neni 22 ka përcaktuar mbulesën siguruese, për të përfshirë
dëmet që mund t‟u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, me pasojë
dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin jopasuror, në rast vdekjeje, të dëmtimeve
trupore dhe përkeqësimit të shëndetit si dhe dëmet jopasurore, me pasojë vdekjen,
dëmtimet trupore dhe të përkeqësimit të shëndetit, të pasagjerëve të mjetit, shkaktar të
aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij. Megjithatë, sigurimi nga autopërgjegjësia nuk ka
shtrirje tëpakufizuar. Me sigurimin e autopërgjegjësisë nuk ofrohet mbulesë siguruese
dhe nuk kanë të drejtën e dëmshpërblimit: drejtuesi i mjetit motorik i cili është përgjegjës
për aksidentin, pronari, bashkëpronari dhe çdo shfrytëzues tjetër i mjetit motorik, me të
cilin është shkaktuar aksidenti, për dëmet në sende, bashkudhëtari që me vullnetin e vet
ndodhet në mjetin motorik me përdorimin e te cilit është shkaktuar dëmi, kur provohet
nga siguruesi se bashkudhëtari ishte në dijeni se automjeti ishte i vjedhur apo i grabitur,
bashkudhëtari që ndodhet me vullnetin e vet në një mjet të pasiguruar me të cilin është
shkaktuar aksidenti, kur provohet se bashkudhëtari ishte në dijeni të kësaj rrethane. Po
ashtu, nuk do të shtrihet mbulesa siguruese edhe për personin e dëmtuar për shkak të
përdorimit të mjetit motorik në manifestime sportive në rrugë apo pjesë rrugësh të
palejuara për shfrytëzim drejtuesve tjerë, për qellim të arritjes së shpejtësive maksimale
apo për t‟u stërvitur për gara, veprimit të energjisë bërthamore gjatë transportit të
materialeve radioaktive, operacioneve apo manovrave ushtarake, revoltave apo akteve
terroriste, nëse provohet se dëmi është në lidhje kauzale me ngjarje të tilla, veprimit të
fuqisë madhore si dhe rastet tjera të përjashtimit me ligj të përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar me mjetin motorik. 105
103
Shih: Josserand Louis, Evolucija odgovornost, Revista “Pravni Zhivot” nr. 9-19/1992, fq. 1167 104
Toroman Marija, Odgovornost automobilista, temë e doktoraturës, Beograd, 1959, fq. 112 105
Përcaktimi i njejtë është inkorporuar në nenin 23 të Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e
transportit të Republikës së Shqipërisë. Sipas kësaj zgjidhjeje ligjore nuk kanë të drejtën e
54
Te realizimi i shpërblimit të dëmit, çështja e të drejtës së regresit të bashkësisë për
sigurime është e interesit të veçantë. Nëse vërtetohet se automobilisti është fajtor për
dëmin, entit për sigurim i njihet e drejta për regres ndaj tij edhe atë në vëllim të
përcaktuar në bazë të lartësisë së shpërblimit të paguar personit të dëmtuar106
. Instituti i
sigurimit, pra mundëson shpërblimin e dëmit edhe pa prezencen e personit përgjegjës.
Autori P. Shulejiç zbërthen funksionin e sigurimit nga përgjegjësia në mënyrë të
qartë duke paraqitur një kuadër të lëndës së detyrimeve të siguruesit nga përgjegjësia:
“Lënda e detyrimeve të siguruesit nga pëgjegjësia përbëhet nga: 1.shpërblimi i dëmit që
buron nga përgjegjësia e të siguruarit; 2. mbrojtja nga veprimet e dëmshme që mund të
paraqiten ndaj tij; 3. bartja e shpenzimeve në lidhje me përcaktimin e përgjegjësisë”107
.
Nga shqyrtimet që i bëmë më lartë vlerësojmë se funksionaliteti
shumëdimensional arsyeton karakterin e detyrueshëm të sigurimit nga autopërgjegjësia
në përgjithësi.
I.11. Kartoni jeshil i sigurimit
Më rëndësi të veçantëështë trajtimi i mjetet motorike kur qarkullojnë edhe jashtë
kufijve administrativ të një shteti, me të cilin shkaktohet dëmi konkret. Pronari,
përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik kur hyn në territorin e shtetit të huaj është i
detyruar të ketë të kontraktuar apo të kontraktojë sigurim nga autopërgjegjësia. Këtë
detyrim të huajit e përmbushin duke poseduar dokument ndërkombëtar adekuat (kartonin
jeshil), apo duke lidhur kontratën për sigurimin e detyrueshëm për periudhën e kohës që
kalohet në shtetin e huaj me ndonjërën nga bashkësitë për sigurime – i ashtuquajtur
sigurim kufitar. Ligji për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës
së Shqipërisë në nenin 32 ka përcaktuar se drejtuesi i mjetit motorik, i cili hyn në
territorin e Republikës së Shqipërisë me një mjet, me regjistrim të huaj, duhet të jetë i
pajisur me: karton jeshil, të vlefshëm në territorin e Republikës së Shqipërisë apo
dokument tjetër të vlefshëm, që vërteton ekzistencën e sigurimit të përgjegjësisë ndaj
palëve të treta, në ato raste kur ka një marrëveshje të veçantë dypalëshe, për mjetet me
targë regjistrimi të shtetit tjetër, nënshkrues të kësaj marrëveshjeje.
Sistemi i kartonit jeshil të sigurimit ka rezultuar pas sigurimit kufitar edhe pse ky
sistem daton para gjatëdhjetë vitesh.
dëmshpërblimit palët e mëposhtme: drejtuesi i mjetit, shkaktar i aksidentit, përfshirë këtu trashëgimtarët
ligjorë të tij, për dëme pasurore dhe jopasurore shkaktuar nga aksidenti këtij drejtuesi, pronari,
bashkëpronari dhe çdo përdorues tjetër i mjetit, shkaktar i aksidentit, për dëmet që ata vetë pësojnë nga ky
aksident, çdo pasagjer, që ndodhet me vullnetin e vet në mjetin motorik, shkaktar të aksidentit, të drejtuar
nga një drejtues i paautorizuar, kur provohet se pasagjeri ishte në dijeni të këtyre rrethanave, çdo pasagjer,
që ndodhet me vullnetin e vet në një mjet të pasiguruar, shkaktar të aksidentit, kur byroja provon se
pasagjeri ishte në dijeni të kësaj rrethane, personi, i cili ka përvetësuar mjetin motorik në mënyrë të
kundërligjshme dhe është dëmtuar gjatë përdorimit të këtij mjeti. Po ashtu nuk do të mbulohet me sigurim
edhe personi i dëmtuar në këto raste: për shkak të përdorimit të një mjeti në ngjarje sportive në rrugë apo
pjesë rrugësh, të palejuara për drejtim të mjetit, për arritjen e shpejtësive mesatarisht të larta apo për t‟u
stërvitur për gara, për shkak të pasojave të energjisë bërthamore gjatë transportit të materialeve radioactive,
për shkak të veprimeve të luftës, revoltave apo akteve terroriste, me kusht që shoqëria e sigurimit të
provojë se dëmi është shkaktuar nga ngjarje të tilla. 106
Toroman Marija, vep.e cit. fq. 113 107
Shulejiç Predrag art. i cit. fq. 2260
55
Sigurimi kufitar nuk është treguar aq funksional, ngase qarkullimi i automjeteve
është intenziv dhe formalitetet janë të mëdha në vendkalimet kufitare, lindi nevoja për
informimin e kushteve mbi shtrirjen e efekteve të sigurimit për territoret e më shumë
shteteve. Vendet Nordike (Finlanda, Norvegjia, Danimarka, Suedia), sollën vendim
uniform mbi shrirjen e efekteve të sigurimit në territoret e tyre. Këtu nisi ideja mbi
sistemin ndërkombëtar të sigurimit. Në frymën e kësaj më 1926 në Romë formohet
Instituti ndërkombëtar për unifikimin e të drejtës private, kurse institucionalizimi i
sistemit të kartës ndërkombëtare të sigurimit bëhet më vonë.
Më 25 Janar 1949 në Londër nënkomuniteti për trafik rrugor i komitetit ekonomik
të OKB-së për Evropë, sjellë Rekomandimin nr. 5.108
Për t‟u koordinuar punët e byrove
nacionale dhe për realizimin e qëllimeve të Rekomandimit nr. 5, 14 shtete nëshkruan
themelimin e Byrosë Ndërkombëtare (Council of Bureaux)109
. Ky rekomandim në
praktikë njihet si Marrëveshje e Londrës110
.
Kartoni i jeshil i sigurimit, që këtu nisë të luaj rolin e një dokumenti për sigurim
ndërkombëtar. Ai lëshohet me kërkesën e kontraktuesit të sigurimit dhe vlenë si provë se
sigurimi vlen jashtë shtetit (në ato shtete ku shprehimisht janë të shënuara në karton). I
siguruar, sipas dispozitave të Marrëveshjes së Londrës konsiderohet personi që ka polisë
sigurimi apo posedon dokument sigurues valid111
. Me marrjen e kartonit të gjelbërt, i
siguruari hynë edhe në raporte juridike me emetuesin në të vërtetë byronë emetuese, që
nëpërmjet byrosë llogaritare të përfaqësohet në të gjithë ngjarjet për të kërkuar
shpërblimin e dëmit në bazë të posedimit të kartonit të gjelbërt112
. Secilin posedues të
kartonit të gjelbërt valid, byroja llogaritare është e detyruar që të mbrojë Procedurën për
shpërblim të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik me regjistrim të huaj, poseduesi i të
cilës ka karton jeshil të sigurimit, e zhvillonë byroja nacionale në shtetin ku është
shkaktuar dëmi. Kartoni jeshil vërteton ekzistencan valid të sigurimit për të gjitha rastet e
përgjegjësisë të mbuluar me sigurimin nga autopërgjegjësia, sipas dispozitave ligjore të
vendit të caktuar. Së këndejmi byroja nacionale do të zhvillojë procedurën për shpërblim
sikurse sigurimi të ishte kontraktuar te ajo. Domethënë, llogaritet se mbulimi me
sigurimin e detyrueshëm të autopërgjegjësisë është i atillë çfarë e kërkojnë dispozitat mbi
sigurimin e detyrueshëm të atij shteti në territorin e të cilit është shkaktuar dëmi. I
siguruari i huaj gëzon mbrojtje juridike ngjajshëm sikur siguruesi i shtetit të vendit. 113
Me qëllim që të vendosen rregulla të njejta praktike, të cilat do të mundësonin
sigurim më efikas nga autopërgjegjësia, sistemi i funksionimit të kartës ndërkombëtare të
sigurimit, mbështetet në strukturimin organizativ dhe funksional të byrove të sigurimit.
Këtu paraqiten: byroja ndërkombëtare, byroja emetuese, byroja llogaritare dhe byroja
shërbyese e sigurimit.
108
Çurkoviç Marjan, Naknada shtete iz prometne s‟vozilom izozemne registracije, Zagreb, 1982, fq. 63 109
Nikçi Besnik, vep.e cit.fq. 64 110
Për arsye se është themeluar dhe nënshkruar në Londër ky rekomandim quhet “Marrëveshje e Londrës”
apo “Konventë e Londrës” edhe pse emri i vërtetë është “Marrëveshje tipike midis birove (Convention –
type inter bureaux”) 111
neni 1, pika b. e Marrëveshjes tipike midis byrove 112
Çurkoviç Marjan, vep.e cit. fq. 15 113
Kartonin jeshil të sigurimit si provë që paraqet bazë juridike për shpërblim të dëmit të shkaktuar në
aksident automobilistik, e ka konsideruar edhe Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së
Shqipërisë, në Vendimin Nr.655 të datës 9 prill 2003.
56
Byroja ndërkombëtare e sigurimit është organizatë, në të cilën në formë detyrimi
bashkohen të gjitha byrotë nacionale, që bëjnë sigurimin nga autopërgjegjësia në shtetet
përkatëse, anëtare të kartës ndërkombëtare të sigurimit114
. Kjo byro mund të ndryshojë
apo plotësojë Marrëveshjen e Londrës (Convention-type inter bureaux), të zgjidhë
çështjet lidhur me interpretimin dhe zbatimin e Marrëveshjes, të informojë byrotë për
zhvillimin dhe gjendjen e rregullave për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia në
shtetet anëtare, regjistron marrëveshjet bilaterale midis byrove nacionale115
.
Byroja emetuese si organizatë e sigurimit ka funksionin e furnizimit të anëtarëve
të sigurimit lidhur me dokumentet e sigurimit, d.m.th. Kartën ndërkombëtare të
sigurimit116
. Ajo ka për detyrim të bëjë pagimin e shumës, byrosë llogaritare, e cila
personit të dëmtuar ia ka shpërblyer dënimin e shkaktuar me mjetin motorik që ka
regjistrim të huaj. Shuma e tillë paguhet në afatin kohor brenda 60 ditësh nga dita kur
byroja llogaritare ka deponuar kërkesën për regres117
.
Byroja llogaritare definohet si byro e vendit ku ka ndodhur fatkeqësia. Ajo
obligohet të pranojë kërkesën për shpërblim të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik me
regjistrim të huaj. Byroja llogaritare vepron sikurse të ishte vet sigurues118
.
I siguruar konsiderohet çdo shfrytëzues i mjetit motorik që posedon polisë të
sigurimit apo kartë ndërkombëtare të sigurimit. I siguruari që të kriojë raporte juridike
mjafton që të posedojë edhe vetëm kartën ndërkombëtare të sigurimit. Raportet juridike
krijohen midis të siguruarit dhe byrosë emetuese. Nëpërmjet byrosë emetuese,
përfaqësuese e të gjitha ngjarjeve lidhur me shkaktimin e dëmit është byroja llogaritare.
Byroja llogaritare është e obliguar të mbrojë të siguruarin-poseduesin e kartës
ndërkombëtare të sigurimit. I siguruari që posedon kartën ndërkombëtare të sigurimit, ka
të drejtë që të parashtrojë kërkesa për shpërblimin e dëmit, për rastin e siguruar për të
cilin ekziston mbulesa siguruese. Kërkesa për shpërblim të dëmit sipas dispozitave të
Marrëveshjes së Londrës është ajo kërkesë e të siguruarit për të cilën ekziston mbulesë
siguruese valide sipas ligjit të vendit ku ka ndodhur fatkeqësia119
.
I siguruari që posedon Kartonin jeshil të sigurimit ka mbulesë sigurimi për të
gjitha rastet e përgjegjësisë sipas ligjit të vendit ku është shfaqur Rasti i sigurimit.
Për të gjitha rastet e shkaktimit të dëmit me mjetin motorik me regjistrim të huaj, i
siguruari gëzon të drejtën që të paraqesë kërkesën për shpërblim të dëmit, në bashkësinë
për sigurime, në shtetin ku ka ndodhur fatkeqësia. Kështu, sepse Kartoni jeshil vërteton
ekzistencan e mbulesës siguruese në kuadër të dispozitave të vendit të caktuar. Pra, në
këto raste, bëhet fjalë për dëmin e shkaktuar nga drejtuesi i automjetit me regjistrim të
huaj që posedon kartë ndërkombëtare të sigurimit.
Me fjalë të tjera, bashkësia për sigurime e shtetit ku ka ndodhur fatkeqësia duhet
ta kryejë detyrimin për shpërblim të dëmit. Ligji për sigurim të detyrueshëm në sektorin e
114
neni 15, pika a, e Marrëveshjes tipike midis byrove 115
Çurkoviç Marjan, vep.e cit. fq. 10 116
neni 1 i Marrëveshjes tipike midis byrove 117
Po aty, neni 5 118
Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Vendimin për shpërblim të dëmit në
mbështetje të Kartonit jeshil të sigurimit, e ka arsyetuar në faktin se detyrimi i Institutit të sigurimeve rrjedh
nga Marrëveshja e Këshillit të Byrove të Kartonit jeshil, ku Byroja shqiptare e sigurimit përgjigjet për
dëmet që shkaktojnë mjetet motorike të siguruara prej saj jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë dhe
kur shtetasi shqiptar drejtues i mjetit motorik është pajisur me Karton jeshil të sigurimit. 119
Çurkoviç Marjan, vep.e cit. fq. 15
57
transportit të Republikës së Shqipërisë në nenin 33 në lidhje më shpërblimin e dëmit ka
përcaktuar se pala e dëmtuar, së cilës i është shkaktuar dëm në territorin e Republikës së
Shqipërisë nga një mjet motorik, me regjistrim të huaj dhe me dokument të siguracionit
ndërkombëtar, ka të drejtë t‟i kërkojë byrosë shpërblimin e dëmit. Në rastin kur dëmi
shkaktohet nga përdorimi i mjetit motorik, byroja garanton përgjegjësi, sipas shumave të
përcaktuara me ligj. Byroja mund t‟ua delegojë shqyrtimin dhe pagesën e një dëmi të
tillë anëtarëve të saj ose një strukture të specializuar për trajtimin e dëmeve të
sipërpërmendura, të cilët janë të detyruar të trajtojnë dëmin në përputhje me
marrëveshjet ndërkombëtare për sigurimin e detyrueshëm të përgjegjësisë nga përdorimi i
mjeteve motorike.
Kur flasim për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik të huaj është me rëndësi të
shqyrtohet rasti i shkatimit të dëmit nga mjeti motorik i huaj, por që nuk ka kontraktuar
sigurim. Shpërblimi i dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, me regjistrim
të huaj, i cili nuk ka dokument të sigurimit ndërkombëtar të vlefshëm, dhe as kontratë të
sigurimit kufitar, do të realizohet nga byroja nacionale.
Kërkesa për shpërblim të dëmit, e të dëmtuarit ndaj bashkësisë për sigurime të
shtetit ku ka ndodhur fatkeqësia, realizohet sipas dispozitave ligjore të vendit në fjalë.
I.12. Kartoni i kaltër i sigurimit
Në trajtimin mbi zhvillimin historik të sigurimit ng apërgjegjësia automobilistike,
zë vend edhe kartoni i kaltër i sigurimit. Kartoni i kaltër i sigurimit, përfaqëson sistemin
e sigurimit ndërkombëtar dhe daton nga viti 1963, kurse ka funksionuar paralelisht me
sistemin e sigurimit të kartonit të gjelbërt të sigurimit. Ky sistem është nënshkruar në
Budapest, dhe njihet si “marrëveshje tipike” për rregullim të dëmit të shkaktuar në
qarkullimin rrugor ndërkombëtar120
. Sistemi i kartonit të kaltër të sigurimit, në raport me
kartonin jeshil të sigurimit ka ndryshime të caktuara, sidomos në mënyrën dhe vëllimin e
sigurimit që u ofrohen të dëmtuarve në fatkeqësitë e komunikacionit .
Sipas sistemit të kartonit të kaltër të sigurimit, llogaritja e dëmit bëhet pa marrjen
e pëlqimit të siguruesit për lartësinë e shumës, të cilën me marrëveshjen e kanë vërtetuar
anëtarët121
. Vëllimi i shpërblimit të dëmit është i kufizuar dhe bazohet në parimet e
marrëveshjes me siguruesin dhe e njejta është adaptuar me praktikën e sigurimit në atë
shtet. Për shpërblimin e dëmit, mbi lartësinë e shumës të vërtetuar nga anëtarët, siguruesi
doemos në afat prej 30 ditësh, të deklarohet për dhënien e pëlqimit122
.
Sistemin e Kartës së kaltër të sigurimit e koordinon e ashtuquajtur Konferenca e
ekspertëve123
. Konferencën e ekspertëve e përbëjnë përfaqësuesit e të gjithave shoqërive
për sigurime të cilat analizojnë dhe caktojnë lartësinë e shpërblimit të dëmit. Pas
llogaritjes, siguruesi është i obliguar të deponojë dokumentacionin komplet, që nuk është
rasti te sistemi i “kartonit të gjelbërt”124
. Është i njejtë aplikimi i parimit lex loci delicti
comissi, por pavarësisht kësaj, vëllimi i shpërblimit të dëmit është i ndryshueshëm për
dëmet që shkaktohen nga mjetet motorike.
120
Marija Trklja Obreza, vep.e cit. fq. 89 121
Shih: Nikçi Besnik, vep. e cit. fq. 65 122
Po aty fq. 65 123
Marija Trklja Obreza, vep. e cit. fq. 60 124
Nikçi Besnik, vep. e cit. fq. 65
58
I.13. Sigurimi kufitar i përgjegjësisë të përdoruesve të mjeteve
motorike
Drejtuesi i mjetit motorik me regjistrim të huaj, i cili nuk ka një dokument
ndërkombëtar të vlefshëm të sigurimit të përgjegjësisë, është i detyruar të lidhë kontratë
për sigurimin e përgjegjësisë nga përdorimi i mjetit motorik (sigurim kufitar), të vlefshme
në territorin e shtetit të caktuar, me periudhë vlefshmërie, që mbulon periudhën e
qëndrimit të tij, por jo më pak se 15 ditë.125
Në të gjitha rastetkur drejtuesi i mjetit nuk ka lidhur kontratë sigurimi kufitar, ai
nuk lejohet të hyjë në territorin e shtetit përkatës. Monitorimi i përmbushjes së
detyrimeve nga drejtuesit e mjeteve motorike, me regjistrim të huaj, kryhet nga personat
e autorizuar për kontrollin e kufirit të Republikës së Shqipërisë. Mjeti motorik do të
ndalohet nga qarkullimi i mëtejshëm nëse gjatë kontrollit rutinë të trafikut, personat e
autorizuar për kontrollin e trafikut vërejnë se drejtuesi, përkatësisht mbajtësi i mjetit nuk
ka dokument ndërkombëtar të vlefshëm ose prova për ekzistencën e sigurimit të
detyrueshëm të përgjegjësisë.
Në këtë drejtim, edhe Ligji për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia i
Republikës së Kosovës, ka përcaktuar realizimin e të drejtës për dëmshpërblim të bazuar
në sigurimin kufitar. I dëmtuari, të cilit i është shkaktuar dëm nga përdorimi i një mjeti
motorik me regjistrim të huaj i pajisur me sigurim kufitar, ka të drejtën të parashtrojë
kërkesë për shpërblim tek Byroja. 126
Kontraktimi i sigurimit kufitar paraqet bazë për shpërblimin e dëmit që rezulton
nga përdorimi i mjetit motorik. Pala e dëmtuar, së cilës i është shkaktuar dëm nga
përdorimi i një mjeti motorik me regjistrim të huaj, i siguruar nga shoqëri sigurimi
vendase, ka të drejtën të kërkojë dëmshpërblimin te shoqëria përgjegjëse e sigurimit, e
cila ka lëshuar kontratën e sigurimit, ose te byroja.
I.14. Sigurimi kasko i mjetit motorik
Rregullat në kuadër të Kushteve për sigurim kasko të mjeteve motorike,
përfshijnë: sigurimin kasko të mjetit motorik dhe sigurimin e bagazhit, koleksionet e
udhëtimit të mostrave të mallërave dhe gjësendeve nga mjeti motorik.
Sigurimi kasko është marrëdhënie juridike e sigurimit që përfshinë sigurimin e
mjetit motorik, radio aparateve, mjeteve dhe paisjeve të furnizuara nga prodhuesi. Është
me rëndësi të theksohet se në rastet kur sigurimi kasko kontraktohet mbi bazë të
rregullave të veçanta të sigurimit, atëherë sigurimi kasko mund të kontraktohet edhe për
sigurimin e veglave, pajisjeve, kthinave, pjesë këmbimi që nuk janë standarde të
furnizuara nga prodhuesi, set ëireless, magnetofonin e vendosur pa tel me CD, DVD, TV
dhe radion e mjetit motorik që nuk janë vendosur nga prodhuesi i automjetit, mesazhet e
reklamimit në mjetin motorik. Sigurimi kasko nuk përfshinë këto gjësende nëse në
125
Këtë zgjidhje e ka përcaktuar neni 34 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit të
Republikës së Shqipërisë. 126
neni 22 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës.
59
momentin e shkaktimit të dëmit nuk ndoshen në mjetin motorik porn ë ndonjë pjesë që
nuk është e vendosur në mjetin motorik.127
Sigurimi kasko nuk përfshinë fitimin e munguar si formë e dëmit material. Në
këtë drejtim, siguruesi nuk është i detyruar të paguaj shpërblim të dëmit që i referohet
fitimit të munguar. Fitimi i munguar nuk mund të mbulohet me kontratën për sigurimin
kasko dhe nukështë paraparë në Kushtet për sigurimin e kombinuar të mjetit motorik.
Gjyqësia e Republikës së Maqedonisë ka ngritur qëndrimin se siguruesi nuk është i
detyruar që të bëjë pagimin e shumës së siguruar në emër të fitimit të munguar, sepse një
gjë e tillëështë përjashtuar me kontratën për sigurimin. Sigurimi kasko në tërësi e mbulon
dëmin kur lënda e siguruar është asgjësuar, dëmtuar ose humbur si rezultat i ndodhive të
pavarura nga vullneti i kontraktuesit të sigurimit, siguruesit, drejtuesit dhe se ky lloj i
sigurimit nuk parasheh shpërblim për fitimin e munguar.128
Sigurimi kasko mund të jetë i plotë, i pjesërishëm dhe sigurim për pajiset shtesë.
Sigurimi kasko i plotë është mekanizëm sipas të cilit bëhët shpërblimi i dëmit që
shkaktohet në aksidentet e trafikut, si rrokullisja, përplasja, rëshqitja etj. e mjetit motorik.,
rënja e ndonjë gjësendi ose përplasja me ndonjë gjësend, zjarri, veprimi i jashtëm termik
ose kimik, eksplodimi, përveç eksplodimit nga energjia nukleare, goditja e rufesë, goditja
e stuhisë, orteku i borës, vjedhja, manifestimet dhe demostratat, etj.
I siguruari ose përfaqësuesi ligjor i tij, që kërkon të dëmshpërblehet për dëmet në
mjetin e tij motorik, janë të detyruar që menjëherë të njoftojnë rastin e siguruar. Rasti i
sigurimit kupton ndodhinë gjatë së cilës mjeti motorik përfshihet në një aksident ose
vjedhje. Njoftimi rastit të siguruar duhet të bëhet brenda 48 orëve nga momenti i
ndodhjes së aksidentit pranë degës, në territorin e së cilës ndodhet agjencia që ka lëshuar
kontratën e sigurimit ose pranë degës më të afërt. Në rastin e vjedhjes, lajmërimi dhe
denoncimi pranë Organeve të Rendit Publik duhet të bëhet brenda 24 orëve nga momenti
i ndodhjes. Në rastin e zjarrit, eksplozionit dhe rrufesë, lajmërimi pranë zjarrfikësve më të
afërt nga vendi i ngjarjes duhet të jetë i menjëhershëm ose brenda 24 orëve nga momenti
i ndodhjes së rastit. Në rastin e thyerjes së xhamit lajmërimi duhet të bëhet brenda 24
orëve nga momenti i ndodhjes apo konstatimit të rastit, pranë degës së siguruesit, në
territorin e së cilës ndodhe agjencia që ka lëshuar kontratën e sigurimit.129
Kur flasim për vjedhjen është me rëndësi të theksohet se rasti i sigurimit lind
atëherë kur mjeti motorik gjendet në afat prej 60 ditësh nga dita e parqitjes së vjedhjes së
mjetit motorik tëk shërbimet kompetente të Ministrisë së punëve të brendshme. Në lidhje
me këtë, Gjykata e Apelit në Tiranë, në çështjen civile Nr.3194/460 Regj. Themeltar,
Vendimi Nr.553/2012, duke gjykuar shpërblimin e dëmit nga baza e sigurimit kasko, për
vjedhjen e mjetit motorik ka përcaktuar rëndësinë e legjitimit real për ngritjen e procesit
gjyqësor për shpërblimin e dëmit. Kjo gjykatë, po ashtu ka përcaktuar se në kushtet kur
paditesi nuk ka permbushur detyrimin kontraktor per njoftimin e siguruesit per ngjarjen e
sigurimit - vjedhjen e mjetit te siguruar në afatin e përcaktuar në kontratë, atëherë
127
Trajtimi i rregullave të sigurimit kasko është mbështetur në Kushtet për sigurim kasko të mjetit motorik
të Shoqërisë për Sigurime “Croatia osiguruvanje”, Shkup, 2009 128
Gjykata e Apelit në Shtip, Aktgjykimin nr. 119/06 e ka mbështeur në zbatimin e të drejtës material duke
iu referuar nenit 958 paragrafi 1 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Maqedonisë dhe nenit 6 parag.
1 pika 1 të Kushteve për sigurimin e kombinuar të mjetit motorik sipas të cilave siguruesi nuk është i
detyruar mbi bazën e sigurimit kasko, që të paguaj të siguruarit shumën e siguruar për fitimin e munguar. 129
Këto rregulla janë institucionalizuar në Kushtet e përgjithshme të vetë mjetit motorik (kasko dhe kasko e
pjesëshme) të Kopmanisë së Sigurimet “SIGKOS”
60
siguruesi është shkarkuar nga detyrimi kontraktor për pagimin e shperblimit te sigurimit
ne favor te subjektit përfitues sipas kontratës kasko, duke bërë kështu që detyrimi
kontraktor i pretenduar në rastin konkret ndaj palës se paditur të mos ekzistojë.
Me sigurimin kasko të plotë nuk përfshihen dëmtimet e mjetit motorik të
shkaktuara nga përmbytjet, nga derdhjet nga sistemi i kanalizimit përveç nëse derdhja
është rezultat i përbytjes apo rrëkesë. Po ashtu nuk mbulohen dëmtimet e mjetit motorik
derisa mjeti motorik është gjendur në një hapësirë midis përrua ose lumë, apo koritë të
thatë të lumit dhe ngjajshëm. Edhe dëmtimet e shkaktuara nga lëvizja e mjetit motorik në
zonat e përmbytura, në shtratin e lumit etj. nëse drejtuesi ka qenë i njohur së lëviz nga
ndikimi i efektit të ujit të paorganizuar.
Sigurimi Kasko i pjesëshme mbulon humbjet ose dëmet e shkaktuara
drejpërdrejtë nga: zjarri dhe eksplodimi: që vijnë nga faktorë të jashëtm, të papritur dhe
përfshijnë mjetin e siguruar, duke përjashtuar dëmet e shkaktuara nga zjarri apo
eksplozioni, që vijnë nga shkaqe të brendshme të mjetit motorik, dëmet e shkaktuara nga
zjarri apo eksplosioni ku shkak ka qenë pirja e duhanit në mjetin motorik dhe dëmet kur
aksidenti nuk është njoftuar në polici apo në repartin zjarrëfikës. Po ashtu me sigurimin
Kasko të pjesëshëm mbulohen dëmet që rezultojnë nga goditja e rrufesë mbi mjetin e
siguruar motorik, nga vjedhja: do të konsiderohet veprimi i përvetësimit në mënyrë të
fshehtë, nga një ose më shumë persona, i mjetit motorik të siguruar (vjedhja totale) ose i
pjesëve apo pajisjeve të tij (vjedhje e pjesëshme), dhe tentim vjedhje dhe ngjashëm.130
Palët kontraktuese kanë të drejtë që të lidhin kontratë të veçantë për sigurim nga
rreziqet e caktuara edhe të veglave, pajisjeve, kthinave, pajisjeve dhe pjesëve rezervë,
pjesë të ndryshme dekorative dhe pajisje për mjet motorik që janë vendosur në mjetin
motorik, radioaparatet (antena dhe autoparlantët) që nuk janë vendosur nga prodhuesi i
mjetit motorik, radioaparatet me CD, DVD, televizor dhe radiostacione të parashikuara
për përdorimin e mjetit motorik edhe jashtë mjetit motorik, reklamimet e ngjitura në
mjetin motorik.
Pra, mbi bazën e vullnetit të tyre, palët kontraktuse mund edhe të përjashtojnë
rrethanat nga mbulesa e sigurimit kasko. Në këtë drejtim Gjykata e Apelit në Tiranë, në
çështjen Nr.2617/109 Rregjistri Themeltarë, Vendimi Nr.552, duke gjykuar shpërblimin e
dëmit pasuror të rrjedhur nga kontrata e sigurimit kasko, ka vlerësuar kushtet e kontratës
për të cilën kanë rënë dakord palët kontraktuse në raport me llojin e dëmtimeve që i janë
shkaktuar mjetit motorik. Pra, mbi bazën ekushteve të kontratës, palët kanë rënë dakord
se nuk do të mbulohet nga siguruesi dëmi që rezulton nga konsumi normal, defektet apo
avaritë e brendshme elektrike apo mekanike. Shkaku i aksidentit i deklaruar dhe i pohuar
nga vetë drejtuesi i mjetit motorik, ka qenë bllokimi i timonit të automjetit të tij. Rasti në
fjalë nuk perfshihet ne rastin e sigurimit te parashikuar nga kontrata e sigurimit. Ky fakt
është relevant për shpërblimin e dëmit të shkaktuar mbi bazën e sigurimit kasko. Gjykata
ka arritur në këtë perfundim me argumentinin se palët me kontratë, kanë përjashtuar
shprehimisht si rast sigurimi, dëmet që i vijnë automjetit nga defektet apo avaritë e
brendshme mekanike. Bllokimi i timonit që vetë paditësi ka deklaruar me vullnetin e tij
të lirë se ka qenë shkaku i dëmtimit të mjetit të tij do të konsiderohet nga gjykata si prova
më bindëse për mënyrën e ndodhjes së ngjarjes. Kjo, pasi gjatë gjykimit qe e pamundur
130
Krahaso rregullat e Kushteve të përgjithshme të vetë mjetit motorik (kasko dhe kasko e pjesëshme) të
Kopmanisë së Sigurimet “SIGKOS”
61
që të hidhej poshtë ky pohim rastësor dhe jashtëgjyqësor i palës paditëse, me anën e
ndonjë akti ekspertimi të marrë gjatë gjykimit.
Dëmtimi i mjetit motorik që të paraqes rast të siguruar, nuk duhet të rezultojë nga
shkaku i neglizhencës së rëndë të drejtuesit të mjetit motorik. Në këtë drejtim Kolegji
Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë në çështjen civile Nr.11231-01303-
00-2008 i Regj.Themeltar, Vendimi Nr.00-2012-429, duke gjykuar shpërblimin e dëmit
mbi bazën e kontratës së sigurimit kasko, ka vënë në pah se me rëndësi është të provuarit
e shkaqeve që kanë rezultuar në dëmin e shkaktuar duke mos lënë anash edhe
përcaktimin e faktit që i referohet mjetit motorik të siguruar i cilë është dëmtuar. Në
çështjen konkrete, meqë është lindur kontesti në lidhje me faktin se mjeti i siguruar dhe ai
i dëmtuar nuk janë të njejta, gjykata prapseprap nuk e ka marrë për të provuar faktin duke
u thirrur në aktin e ekspertizës sipas të cilit mjeti i siguruar dhe ai i dëmtuar janë të
njëjtë. Gjykata këtë fakt nuk e ka marrë të provuar kategorikisht për shkakun se pronari i
mjetit motorik ka bërë ndryshime në sistemin e ndriçimit dhe në sinjalistikën e makinës,
por nuk e ka njoftuar siguruesin që përndryshe është i detyruar që të njoftonte për
ndryshimet e bëra. Në këtë proces gjyqësor, gjykata po ashtu ka ngritur qëndrimin se kur
vërtetohet ngjarja e sigurimit, i siguruari detyrohet të njoftojë siguruesin brenda afatit të
parashikuar në kontratë. Në qoftë se i siguruari nuk e bën këtë njoftim, siguruesi ka të
drejtë të mos paguajë shpërblimin e sigurimit ose shumën e sigurimit.
Gjykata vlerëson edhe sjelljen e drejtuesit të mjetit motorik në momentin e
shkaktimit të dëmit nga prizmi i kushteve të përgjithshme të kontratës së sigurimit,
sidomos çështjen e neglizhencës së drejtuesit të mjetit motorik në momentin e shkaktimit
të dëmit. Nëse gjykata arrin të provojë se dëmi është shkaktuar për shkak të neglizhencës
së rëndë të të siguruarit atëherë pala e dëmtuar refuzohet nga e drejta për shpërblim të
dëmit mbi bazën e kontratës së sigurimit kasko, sepse kontrata e tillë nuk mbulon dëmet e
shkaktuara për shkak të neglizhencës së rëndë të të siguruarit.
Faji apo neglizhenca e të siguruarit në momentin e shkaktimit të rastit të siguruar
është me rëndësi edhe në realizimin e të drejtës së rimbursimit nga e siguruesit. Në lidhje
me këtë Gjykata Supreme e Republikës së Kosovës nëAktgjykimin Ae.nr.113/2009 ka
arsyetuar rëndësinë e përcaktimit të neglizhencës apo fajësisë së drejtuesit të mjetit
motorik në realizimin e detyrimeve juridike civile që rezultojnë nga e drejta e sigurimit
kasko. Sipas kësaj gjykate, përcaktimi i fajit është me rëndësi edhe në realzimin e
rimbursimit të shumës së paguar në emër të shpërblimit të dëmit. Për realzimin e kësaj të
drejte nga ana e siguruesit është e domosdoshme ekzistenca e elementeve inkriminuese
kundërvajtëse të veprimit të të siguruarit në shkaktimin e dëmit. Përcaktimi i përgjegjësië
kundërvajtëse me këtë rast, paraqet çështjen paraprake – prejudicial, sepse nga përcaktimi
i ekzistencës së saj, varet realizimi i të dretës së rimbursimit. Pra, gjykata duhet të
vlerësoj bazën ligjore për pagesën e rimburësimit mbi faktin e përgjegjësisë së të
siguruarit për dëmin e shkaktuar. Pagimi i shpërblimit nga sigurimi kalon në siguruesin,
në bazë të vetë ligjit, deri në shumën e kompensuar të paguar dhe të gjitha të drejtat e të
siguruarit ndaj personit i cili mbi cilën bazë qoftë është përgjegjës për dëmin, e që në
rastin konkret mungon përgjegjësia e të siguruarit.
1. Vlera e mjetit motorik të siguruar
62
Shuma e sigurimit përcaktohet në bazë të vlerës blerëse të mjetit motorik duke
përfshirë edhe shpenzimet e transportit, tatimit, doganës, etj. në ditën e kontraktimit të
sigurimit duke hiekur nga kjo shumë vlerën e amortizimit të mjetit motorik nëse nuk
është kontraktuar ndryshe. Pra, shuma përcaktohet duke marrë për bazë katalagun për
orientim të çmimeve të mjeteve motorike që janë në shitje. Në rastet kur mjeti motorik
nuk gjendet në katalog, atëherë vlera blerëse e saj përcaktohet mbi bazën e vlerës së
mjetit motorik të ngjajshëm ose të familjes së tipit të njejtë.
Sigurimi kasko ka shtrirje teritoriale brenda Republikës së Maqedonisë dhe në
vendet tjera europiane. Përveç shtrirjes në territorin ecaktuar, sigurimi kasko ka efekt
veprimi edhe ndaj personave të caktuar. Të siguruar janë edhe personat që i siguruari ua
ka lënë në menaxhim mjetin motorik. Ai i cili në mënyrë të paautorizuar nga ana e të
siguruarit e ka përdorur mjetin motorik, e humb mundësinë që të ketë statusin e të
siguruarit. Njohjet dhe sjelljet e tëbashkësiguruarit, konsiderohen se i takojnë edhe vetë të
siguruarit. Megjithatë, e drejta e regresit që mund ta realziojë siguruesi nuk ka efekt ndaj
personit qe e ka perdorur mjetin motorik me autorizimin e të siguruarit.
Kur flasim për shtrirjen e e sigurimit kasko ndaj personave është me rëndësi të
trajtohet ndikimi i tjetërsimit të pronës së mjetit motorik. Në të gjitha rastet kur mjeti
motorik tjetërsohet, atëherë kontrata e sigurimit kasko nuk ka shtrirje ndaj pronarit të ri të
mjetit motorik. Ajo kontratë shuhet në momentin kur mjeti motorik i kalon në pronësi
pronarit të ri. Përkundër faktit të ndërprerjes së kontratës, rreziqet e caktuara tranferohen
tek pronari i ri. Sigurimi i rrezikut për thyerjen e dritareve të mjetit motorik transferohen
te pronari i ri. Në rastet e tilla, pronari i mëparshëm ka të drejtë në kthimin e shumës së
primit të sigurimit për kohën e pashfrytëzuar, nëse brenda kohës së kaluar nuk është
shkaktuar rasti i sigurimit dhe nëse koha e pashfrytëzuar është me pak se 30 ditë.
Për të përfunduar në lidhje me efektet e ndërrimit të pronësisë së mjetit motorik te
sigurimi kasko është me rëndësi të potencojmë se në rastet kur ndërimi i pronësisë së
mjetit motorik bëhet në kuadër të familjes së ngushtë, atëherë kontrata e sigurimit bartet
te pronari i ri.
2. Pozita juridike pas lindjes së rastit të siguruar
Pas lindjes së rastit të siguruar dhe pagimit të shpërblimit të dëmit nga sigurimi,
në rastet kur mjeti motorik është dëmtuar pjesërisht, mjeti motorik ngelet edhe më tutje i
siguruar në vlerën e tregut, kurse kur mjeti motorik është dëmtuar tërësisht, atëherë
sigurimi ndërpritet.
Tek sigurimi kasko, lartësia e shpërblimit të dëmit kur mjeti motorik është
dëmtuar plotësisht, përcaktohet duke marrë parasyshë vlerën e mjetit motorik të zvogluar
për vlerën e tregut të mbetjeve të mjetit motorik, ndërkaq kur mjeti motorik është
dëmtuar pjesërisht, përcaktohet duke marrë për bazë shpenzimet e riparimit, zvogëlimin
për vlerën e tregut tëmbetjeve që janë ndëruar. Në shpenzimet e riparimit llogariten edhe
shpenzimet për demontim, montim dhe transport.
Lartësia e dëmit mundet me marrëveshje të përcaktohet mbi bazën e llogaritjes së
shpenzimeve për riparim. Nga vlera e shpenzimeve për furnizim të pjesëve të reja për
shkak ndërimit të të dëmtuarëve dhe vlera e shpenzimeve për ngjyrosje, nuk përjashtohet
vlera adekuate për shkak amortizimit, përveç kur në vend të gomave, akumulatorit ose
mbulesës së dëmtuar ose asgjësuar janë marrë të reja, në përpjesim me shkallën e
63
amortizimit. Në rastet kur për riparimin e mjetit motorik nuk ka pjesë në Maqedoni,
atëherë në shpërblimin e dëmit përfshihen shpenzimet mbi bazën e çmimores së
prodhuesit të mjetit motorik të zmadhuar me të dhënat shtesë,si shpenzimet për doganë,
për tatim, etj. Shpenzimet e larta që gjatë riparimit të mjetit motorik janë bërë për shkak
ndërimit apo përmirësimet, etj. nuk përfshihen në shpërblim. Nëse vlera e mjetit motorik
zvoglohet për vlerën e amortizimit dhe vlera e mbetjeve në ditën e përcaktimit të lartësisë
së dëmit është me e vogël prej shpenzimeve për riparim, atëherë do të procedohet sikur
mjeti motorik është dëmtuar plotësisht. Pjesët e shpëtuara të mjetit motorik të asgjësuar
apo dëmtuar i mbesin të siguruarit dhe vlera e tyre përcaktohet mbi bazën e vlerës së
tregut sipas gjendjes në të cilën gjenden në momentin e përcaktimit të lartësisë së dëmit
dhe ajo vlerë hiqet nga lartësia e dëmit.
Tek sigurimi i veglave, përgatitjeve shtesë, kthinave, pjesëve rezervë etj. të cilat janë
jashtë standardit të prodhuesit të mjetit motorik, dëmi do të kompensohet në lartësinë e
dëmit të shkaktuar, por jo më shumë se lartësia e shumës së siguruar.
3. Shpërblimi i shpenzimeve në lidhje me shkaktimin e rastit të sigurimit
Në rastet kur shkaktohet rasti i sigurimit, siguruesi është i detyruar që të shpërblej
shpenzimet për tërheqje apo bartje të mjetit motorik të dëmtuar deri tek servis - puntoria
me e afërt që mund të realizojë riparim të detyrueshëm apo të tërësishëm, shpenzimet për
tërheqje apo bartje të pjesëve nga mjeti motorik i asgjësuar, nëse një gjë e tillë është bërë
më kërkesën e siguruesit, shpenzimet për pastrimin e vendit të aksidentit dhe hudhjen e
mbeturinave deri tek deponija më e afërt. Po ashtu, siguruesi ka detyrim që të kompensoj
dëmin për shkak asgjësimit apo dëmtimit të mjetit motorik gjatë shpëtimit nga veprimi i
dëmshëm, dëmin për shkak përdorimit të veshjeve, batanijeve dhe ngjajshëm për shuarjen
e zjarrit, dëmin e shkaktuar nga shiu dhe bora që janë paraqitur pas dëmtimit të mjetit
motorik dhe dëmin që është shkaktuar në sendet që janë pjesë e mjetit motorik. Kur
flasim për komensimin e dëmit mbi bazën e kontratës së sigurimit kasko është me rëndësi
të potencohen rrethanat që janë mbulesë e sigurimit kasko. Vetëm kur përcaktohet
ekzistenca e mbulesës së sigurimit për rrethanat e caktuara që kanë lindur rastin e
siguruar, mund të bëhët fjalë për realizimin e detyrimit për shpërblim të dëmit nga baza e
sigurimit kasko. Në këtë drejtim Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Shqipërisë në
çështjen civile Nr. 11231-00212-00-2008 i Regj. Themeltar, Vendimi Nr. 00-2011- 1624
duke gjykaur detyrimin për të kompensuar detyrimin kontraktor të rrjedhur nga kontrata e
sigurimit kasko ka institucionalizuar qëndrimin se me rëndësi është zbërthimi i mbulesës
së sigurimit në kornizat e kontratës së sigurimit kasko. Nëse palët kanë kontraktuar që
mbulesa e sigurimt nuk do të përfshijë dëmet e shkaktuara nga zjarri apo eksplozioni që
vijnë nga shkaqe të brendëshme të mjetit motorik, dëmet e shkaktuara nga zjarri apo
eksplozioni ku shkak ka qenë pirja e duhanit në mjetin motorik, dëmet kur aksidenti nuk
është njoftuar në polici apo në repartin zjarrfikës, atëherë gjykata duhet të konkludojë për
një gjë të tillë duke u bazuar në prova të shqyrtuara në seancë gjyqësore. Për rastin
konkret, gjykata për të arritur në përfundimin nëse siguruesi është e detyruar të
dëmshpërblejë pronarin e mjetit motorik për dëmin e shkaktuar nga djegia e saj, do të
duhet të ishte hetuar fakti nëse djegia është shkaktuar ose jo nga zjarri apo eksplozioni që
vjen për shkaqe të brendëshme të mjetit motorrik apo ka qenë shkak pirja e duhanit në
këtë mjet. Për të sqaruar këto rrethana, gjykata ka vlerësuar se veç detyrimit që vetë palët
64
kanë për të provuar pretendimet e tyre, gjykata e apelit në rigjykim duhet të administrojë
dosjen hetimore dhe përfundimet e hetimit të çështjes penale nga ana e organit të
prokurorisë, me qëllim që në marrjen e vendimit të mbështetet në të dhënat dhe aktet e
shqyrtuara në seancë gjyqësore dhe bindjen e brendëshme ta formojë nga shqyrtimi i të
gjitha rrethanave të çështjes në tërësinë e tyre.
Siguruesi nuk ka detyrim për të kompensuar shpenzimet për heqjen e shkaqeve për
dëmin, shpenzimet për nxjerrjen e mjetit motorik që ka rëshqitur nga rruga e që në ato
rrethana nuk është shkaktuar Rasti i sigurimit, shpenzimet për intervenimin e njësisë
zjarrfikëse, shërbimet e të cilavë në paraqitjen e rastit të siguruar janë pa pagesë. Po
ashtu, siguruesi nuk ka detyrim që të mbulojë dëmet që shkaktohen për shkak difekteve
gjatë kohës së qarkullimit të mjetit motorik, nëse nuk shkaktohet aksident automobilistik.
Përndryshe kur shkaktohet aksident automobilistik, zjarr dhe eksplodim si pasojë e
difekteve të mjetit motorik, siguruesi është i detyruar ti mbulojë ato dëme. Sigurimi
kasko përfshinë edhe sigurimin e bagazhit të mjetit motorik, ekzemplar të koleksioneve të
mallërave dhe gjësendeve në mjetin motorik, veglave, pajisjeve dhe teknikës lëvizëse që
shërbejnë për ushtrimin e veprimtarisë profesionale e që barten në mjetin motorik.
65
KREU I II
PËRMBAJTJA E MARRËDHËNIES JURIDIKE TË SIGURIMIT
66
II.1. Shqyrtime të përgjithëshme
Aksidentet automobilistikë bëjnë që njerëzit të futën në raporte juridike mes tyre.
Ky raport është marrëdhënie e caktuar, që ka karakter shoqëror e ekonomik dhe që mbart
në vete një përmbajtje me karakter pasuror ose statusor. Këto raporte midis dëmtuesit dhe
të dëmtuarit krijohen gjithmonë si marrëdhënie fakti. Ndërkaq, normat juridike civile që
i rregullojnë marrëdhëniet reciproke të këtyrë dy subjekteve, përkatësisht të drejtat dhe
detyrimet e tyre janë kushte të domosdoshme për lindjen e çdo marrëdhënie juridike,
sepse parashikojnë rrethanat që sjellin lindjen e marrëdhënieve juridike si dhe
përcaktojnë të drejtat dhe detyrimet e pjesëmarrësve në marrëdhëniet juridike detyrimore.
Marrëdhëniet juridike civile që lindin si pasojë e aksidenteve automobilistike nuk i krijon
ligji në kuptimin klasik të fjalës, por ato krijohen vetëm atëherë kur vërtetohen rrethanat e
parashikuara nga ligji, rrethana këto që konsidrohen fakte juridike.
Për tu shfaqur një marrëdhënie juridike civile si pasojë e aksidentit automobilistik
duhet të plotësohen parakushtet materiale dhe ato juridike.
Parakushtet materiale tek këto marrëdhënie jurdike civile, rezultojnë nga nevojat
dhe interesat e subjekteve të marrëdhënies juridike civile, midis të cilëve është shfaqur
ajo marrëdhënie. Interesat e këtyre subjekteve i referohen përmbajtjes së asaj
marrëdhënie, përkatësisht zbatimit të të drejtave dhe detyrimeve. Parakushti material
është vetë shkaktimi i dëmit në aksidentet automobilistike. Shkaktimi i dëmit në këtë rast
kushtëzon krijimin e raportit midis subjekteve konkrete, hyrjen e tyre në një relacion
konkret dhe përcaktimin e sjelljeve të caktuara në ato raporte.
Parakushtet juridike tek këto marrëdhënie juridike civile rezultojnë nga normat
juridike që i referohen rregullimit juridik të marrëdhënieve juridike civile, përgjegjësisë
civile deliktore, bazës juridike për shpërblimin e dëmit nga autopërgjegjësia, rastit të
siguruar dhe fakteve tjera relavante për rastet konkrete brenda kuadrit të së drejtës
objektive.
Si të gjithë marrëdhëniet juridike edhe marrëdhëniet juridike civile që shfaqen si
pasojë e shkaktimit të dëmit në aksidentet automobilistike krijohen midis personave
konkret të cilët me këtë rast fitojnë statusin e subjektit të marrëdhënies juridike.
Dëmtuesi dhe i dëmtuari si palë në marrëdhënien juridike civile të shafqur për
shkak të shkaktimit të dëmit, për faktin e zbatimit të sigurimit të detyrueshëm nga
përgjegjësia për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike nuk do të fitojnë të
drejta subjektive dhe të marrin përsipër detyrime juridike drejtpërdrejtë njëri prej tjetërit,
por të drejtat dhe detyrimet që u përkasin atyre nga fakti i shkaktimit të dëmit do të
shfaqen në kuadër të përmbajtjes së marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia.
Pikërisht, tërësia e të drejtave subjektive dhe e detyrimeve juridike përkatëse tek
marrëdhënia juridike e sigurimit nga përgjegjësia do të shfaqen midis siguruesit dhe të
siguruarit.
Të drejtat dhe detyrimet e subjekteve në një marrëdhënie juridike normalisht që
drejtohen në shpërblimin e dëmit të shkaktiuar.
67
II.2. Subjektet në marrëdhëniet juridike të sigurimit
Subjektet janë elemente përbërëse të marrëdhënies juridike të sigurimit nga
përgjegjësia. Ata janë personat që marrin pjesë në marrëdhënien konkrete juridike me
cilësinë e titullarit të drejtave subjektive civile dhe detyrimeve juridike përkatëse.
Kur është fjala për subjektet e marrdhënies juridike civile që futen në
marrëdhëniet juridike civile për shkak të shkaktimit të dëmit, atëherë vlen të përmendet
se dëmtuesi dhe i dëmtuari janë persona që fitojnë cilësinë e titullarit të të drejtave
subjektive civile dhe detyrimeve juridike përkatëse.
Dëmtues është ai subjekt i raportit juridik i cili detyrohet për shpërblim të dëmit
dhe është përgjigjegjës për dëmin e shkaktuar. Nga pikëpamja e marrëdhënieve pasurore
ajo është palë debitore sepse është titullar i detyrimit që t‟ia shpërlejë dëmin të
dëmtuarit131
. Në raportet juridike të krijuara për shkak të dëmit të shkaktuar me mjetin
motorik në cilësinë e dëmtuesit mund të paraqitet: pronari i mjetit motorik, poseduesi i
autorizuar i mjetit motorik dhe poseduesi i paautorizuar i mjetit motorik.
Pronari i mjetit motorik do të përgjigjet për dëmin e shkaktuar me mjetin e vet
motorik edhe në rastet kur e drejton vet atë, edhe kur e drejton personi tjetër me pëlqimin
e pronarit, pavarsisht se ky i fundit a e përdor mjetin motorik per intersin e vet apo të
pronarit.
Poseduesi i autorizuar është personi që nga ndonjë bazë juridike e shfrytëzon
mjetin motorik ( e ka në huapërdorje) apo e mbykqyr atë (kur mjeshtri e mbikqyr në
rastet e riparimit të mjetit motorik). Ai do të përgjigjet për dëmin e shkaktuar me mjetin
motorik të cilin e drejton vet. Nëse poseduesi i mjetit motorik ja ka besuar atë një
personit tjetër për tu shërbyer ai dhe vetë është gjendur në atë mjetë motorik si udhëtar,
atëherë ai nuk e fiton të drejtën për shpërblim të dëmit të shkaktuar gjatë atij udhëtimi
sepse nuk konsiderohet person i tretë. Për të gjitha rastet kur mjeti motorik vëhet në
qarkullimin juridik – ekonomik dhe bartet tek një person tjetër pa ndonjë titull juridik për
bartje, për dëmin e shkaktuar nga ai mjet motorik nuk përgjigjet pronari formal i tij, por
poseduesi i drejtpërdrejtë. Në të gjitha raste tjera kur mjeti motorik dërgohet tek mjeshtri
për riparim dhe gjatë vozitjes provuese nga ana e mjeshtrit shkaktohet dëmi, atëherë
pronari i mjetit motorik nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar, por mjeshtri. Situata nuk
është e njejtë kur mjeti motorik për riparim i është besuar një personi që nuk është
mjeshtër, atëherë nuk mund të lirohet nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar edhe vetë
pronari i mjetit motorik.132
Poseduesi i paautorizuar është personi i cili deri te mjeti motorik ka ardhur në
mënyrë të paligjshme. Personat e tillë do të përgjigjen për dëmet e shkaktuara gjatë kohës
së posedimit të mjetit motorik të cilin e ka drejtuar vetë.
Meqë mjete motorike konsiderohen sende të rrezikshme, poseduesi i një sendi të
rrezikshëm gjithmonë përgjigjet për dëmin që është shkaktuar lidhur me sendin e tillë,
përveç kur nuk arrihet të provohet se dëmi buron nga ndonjë shkak që nuk ka të bëjë me
sendin, veprimi i të cilit nuk ka qenë e mundëshme të parashikohet, as të shmanget ose të
evitohet. Mirëpo, pasi aplikohet sigurimi i detyrueshëm për dëmet e shkaktuara nga
mjetet motorike, i cili ka karakter të sigurimit nga përgjegjësia, përgjegjës për dëmin e
shkaktuar është bashkësia për sigurime. Bashkësia për sigurime ka detyrim në
131
Gale Galev, Jadranka Daboviq, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq.531. 132
Shih : Ivica Crnić, Ante Ilić, Osiguranje i naknada štete u saobraćaju, Zagreb, 1987, fq. 12
68
shpërblimin e dëmit personave të tretë të dëmtuar nga përdorimi i mjetit motorik nga baza
e sigurimit të aotupërgjegjësisë. Siguruesi në të gjitha këto raste e ndanë fatin e të
siguruarëve të vet, përkatësisht personave (të dëmtuarëve), të cilave u është shkaktuar
dëm me përdorimin e mjetit motorik.133
Detyrimi i bashkësisë për sigurime për shpërblim
të dëmit personave të tretë do të përjashtohet vetëm në qoftë se veprimi i të dëmtuarit
është shkaku i vetëm i dëmit. Në qoftë se, i dëmtuari është pjesërisht fajtor për dëmin,
shpërblimi zvoglohet përpjesëtimisht. Edhe veprimi i personit të tretë e përjashton
përgjegjësinë e poseduesit të mjetit motorik vetëm në qoftë se është shkaktar i vetëm i
dëmit. Bashkësia për sigurime mund të lirohet nga detyrimi për shpërblim të dëmit, në
qoftë se personi i tretë është fajtor për një gjë të tillë. Në rastet kur personi i tretë është
pjesërisht fajtor për dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik, atëherë personi i tretë dhe
bashkësia për sigurime , do t‟i përgjigjen të dëmtuarit në mënyrë solidare. Bashkësia për
sigurime ka të drejtën e regresit ndaj personit të tretë në përpjestim me lëshimet e tyre të
ndërsjellta. Ndërkaq, për dëmet e shkaktuara personave të tretë me rastin e përplasjeve të
dy mjeteve motorike, përgjegjesia nuk kualifikohet sipas fajit, por sipas kriterit objektiv,
për të cilën çështje do të flasim në vazhdim të punimit.
Ndërkaq, i dëmtuar është personi i cili ka përjetuar vdekje apo lëndime trupore,
cënim të shëndetit, përkatësisht të cilit i janë shkatërruar sendet e caktuara si pasojë e
përdorimit të mjetit motorik. Pra, i dëmtuari është pala të cilës i është shkaktuar dëm në
pasurinë apo trupin e tij përfshirë edhe jetën. Në të gjitha rastet kur veprimi i dëmshëm
do të shkaktojë pasoja mbi një të mirë juridike që nuk i takon askujt, atëherë në atë rast
nuk mund të bëhet fjalë për person konkret të dëmtuar sepse ajo e mirë nuk ka titullar dhe
cënimi i asaj të mire nuk llogaritet si dëm në kuptimin juridik.
Në cilësinë e personit të dëmtuar mund të paraqitet personi që ka përjetuar dëm, i
cili gjendet jashtë mjetit motorik, personi që gjendet mbrenda mjetit motorik si dhe vet
drejtuesi i mjetit motorik që është përfshi në fatkeqësinë e komunikacionit, e cila është
shkaktuar pa fajin e tij. Dëmtues mund të jenë edhe personat të cilat janë në lidhje
familjare apo që i ka ushqyer ose për të cilët ka qenë i detyruar ti ushqejë personi i cili ka
përjetuar pasoja vdekjeprurëse në fatkeqësinë e komunikacionit. Për ata, nga ajo
marrëdhënie rezulton e drejta të kërkoj që të shpërblehet dëmi i shkaktuar. E drejta për
shpërblim të dëmit të shkaktuar me përdorimin e mjetit motorik nga baza e sigurimit të
autopërgjegjësisë nuk u takon të gjithë viktimave (të dëmtuarëve) në komunikacion, por
vetëm atyre që paraqiten si shfrytëzues të kontratës për sigurim nga autopërgjegjësia.
Këto persona e kanë cilësinë e personave të tretë dhe e gëzojnë të drejtën në
shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, për çka do të flasim në
vazhdim të punimit.
1. Bashkësia (shoqëria) e sigurimit
Bashkësitë e sigurimit janë subjekte të së drejtës që kanë për detyrë kryerjen e
detyrimeve qё dalin nga dёmet e ndodhura mbrenda dhe jashtё territorit tё Republikёs sё
Maqedonisё, nga mjetet motorike tё panjohura ose tё pasiguruara, ose automjete qё janё
tё siguruara nё shoqëritë e sigurimit tё falimentuar, si edhe pёr dёme nga automjetet me
targa tё huaja, por qё ndodhin nё territorin e Republikёs sё Maqedonisё. Pra, ata janë
persona jurdik që marrin pjesë në dhënjen e shërbimeve të sigurimit. Ata mund të
jenëtitullarë të të drejtave dhe detyrimeve juridike civile, sepse në fakt paraqesin një
133
shih: Besnik Nikçi, Pravni Polozhaj oshteçenih lica u obaveznom osiguranju od autoodgovornosti,
Prishtinë, 1986, fq. 20
69
kolektiv njerëzish të cilët kanë një masë pasurore, domethënë tubim të vlerave
ekonomike me qëllim të kryerjes së një veprimtarie të caktuar ekonomike.
Në tregun e sigurimeve në Maqedoni në mënyrë aktive veprimtarinë e sigurimit e
kanë ushtruar 15 bashkësi për sigurime, nga të cilat 11 ushtrojnë sigurimin jojetësor,
kurse 4 ushtrojnë sigurimin jetës, kurse shoqëritë e brokerëve sigurues janë gjithësej 18.
Ndërkaq, risigurim ushtron vetëm një bashkësi për sigurime.është me rëndësi të
përmendet se Bashkësitë e sigurimeve që ushtrojnë veprimtarinë në Maqedoni, më shumë
se gjysma e tyre e kanë filialën në vendet e Bashkimit Europian.
Figura 2, Bashkësitë e sigurimeve që ushtrojnë veprimtarinë e sigurimeve sipas
filialës134
Bashkësitë për sigurime kanë cilësinë e siguruesit në marrëdhëniet juridike të
sigurimit. Ata janë persona juridik që kanë kapitalin e tyre themeltar për të ushtruar
veprimtarinë për çka edhe janë themeluar. Ata janë të detyruar që gjatë gjithë kohës që
janë pjesmarrës në tregun e sigurimeve të disponojnë me kapital adekuat në proporcion
me vëllimin e punës. Ky detyrim nuk lejon mundësinë që shoqëritë për sigurime të bien
në inslovencë. Secila bashkësi për sigurime duhet të garantojë rreziqet për të cilat është
ekspozuar ajo dhe nuk duhet t‟i tejkalojë kufizimet e parapara me ligj.
Kapitali i shoqërisë për sigurime është i përbërë prej kapitalit themeltar dhe plotësues.
Gjatë përllogaritjes së kapitalit themeltar merren për bazë: kapitali i paguar aksioner,
rezervat e shoqërisë, fitimi i transmetueshëm jo i shpërndarë, etj. Nuk merren për bazë
gjatë vlerësimit të kapitalit themeltar të shoqërisë për sigurime fletëaksionet e
134
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
60%
40%
Bashkesite e sigurimeve sipas filiales
Ne Bashkimin Europian Ne Maqedoni
70
vetëshoqërsisë për sigurime, mjetet afatgjata jomateriale, humbjet jo të mbuluara të
transmetueshme, humbjet gjatë vitit vijues.
Kapitali plotësues i shoqërisë për sigurime përmban këto segmente të karakterit
finansiar: kapitalin e paguar aksioner prej aksioneve kumulative prioritare, mjetet
debitore subordinuese dhe letrat me vlerë me afat të pacaktuar pagimi.
Për të ruajtur aftësinë paguese, bashkësitë për sigurime krijojnë rezervat e tyre. Me
anë të rezervave siguruese ata ruajnë aftësinë paguese për detyrimet që rezultojnë nga
kontratat për sigurim. Ata dedikohen për detyrimet kontraktore nga fusha e sigurimit për
një periodë të gjatë kohore. Kjo rezervë siguruese ka lartësinë jo më pak se gjysma e
shumës mesatare të primit të sigurimit të realizuar në dy vitet e fundit të
funksionimit.Është me rëndësi të përmendet se në tregun e sigurimeve në Maqedoni, 14
Bashkësi të sigurimeve sipas strukturës pronësore janë themeluar nga investitor të huaj,
kurse 1 është themeluar nga investitor i brendshëm.
Figura 3. Bashkësitë e sigurimeve sipas strukturës pronësore.135
Pra, siguruesi ёshtё person juridik i cili kryen punёt në fushën e sigurimit. Ata
janë shoqëritë e sigurimeve me vendndodhje nё Republikёn e Maqedonisё tё cilёt kanё
marrё leje nga Agjencia e mbikёqyrjes sё sigurimeve për të ushtruar veprimtarinë e
sigurimit.
Siguruesi bën pranimin e pagesave periodike nё formё tё primit të sigurimit nga
ana e të siguruarit për të marrë detyrim për shpërblimin e dëmit të shkaktuar personave të
tretë në aksidentet automibilistike.
Subjektet që ushtrojnë veprimtarinë e sigurimeve nuk janë të lirë në tregun e
sigurimeve në pikëpamje të zbatimit të rregullave për menaxhim, në rastet e paraqitjes së
rastit të siguruar. Ata monitorohen nga Agjencia e mbikёqyrjes sё sigurimeve me theks
135
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
7%
93%
Struktura pronesore e Bashkesive te sigurimit, 2011
Investitor te brendshem Investitor te jashtem
71
të vecantë për kryerjen e veprimtarisë brenda suazave tё rregullave pёr administrim me
rastin e siguruar dhe raportet me Byronë nacionale të sigurimit.
Në aspektin orgnizativ dhe funksional, bashkësitë e sigurimeve ballafaqohen me
ndëshkime. Format e ndryshme të kontrolleve janë futur në vlerësimin e aftësisë apo
gadishmërisë së siguruesit për të korigjuar mosfunksionimin organizativ, për të arritur
nivelet e drejtësisë organizative dhe efikasitetin e kontrolleve të brendshme. Në këtë
drejtim, bëhet fjalë për kontrollin sektorial, i cili shtrihet brenda testimeve në formën e
provave të kontabilitetit. Kontrolli sektorial i bashkësisë për sigurime shtrihet midis
aftësisë paguese të siguruesit dhe mbrojtjes së shfrytëzuesëve të sigurimit. Kontrolli,
sidomos ka për synim menaxhimin e shëndoshë dhe të kujdesshëm të veprimtarisë së
sigurimit dhe risigurimit, transparencës dhe sjelljes korekte të kompanisë,
ndërmjetësuesëve dhe të angazhuarëve në këtë veprimtari duke pasur parasyshë
efikasitetin, konkurencën në sistemin e sigurimit, mbrojtjen e të siguruarit dhe personave
të tjerë që kanë të drejta në përfitimet e sigurimit, në informacione dhe mbrojtje136
Siguruesi, gjatë gjithë veprimtarisë së tij monitorohet për vlerën e kapitalit dhe
vëllimin e punës. Siguruesit janë të detyruar tё mbajnё nё vazhdimёsi vlerёn e kapitalit nё
lartёsinë e caktuara dhe gjithnjë të jenë nё varshmёri me vёllimin e sigurimeve të
kontraktuara dhe detyrimet për paraqitjen e rastit të siguruar.
Përveç kësaj, ata monitorohen edhe për nivelin e llogarive të rezarvave teknike në
raport me aftësinë për t‟i mbuluar të gjitha detyrimet që rezultojnë nga sigurimet e
kontraktuara.
2. Byroja nacionale për sigurimin
Byroja nacionale ёshtё person juridik i themeluar dhe drejtuar nga shoqëritë e
sigurimeve tё cilat kryejnё punё rreth sigurimit lidhur me autopergjegjësinë me
vendndodhje nё Republikёn e Maqedonisё. Kjo Byro posedon të dhënat e sigurimit të
detyrueshëm për përgjegjësinë e pronarit apo shfrytëzuesit të mjetit motorik për dëmet e
shkaktuara personave të tretë, me qёllim tё rritjes sё efikasitetit nё zgjidhjen e kёrkesave
pёr shpërblim tё dёmeve qё ndodhin nёpёr fatkeqёsitё e komunikacionit me pёrdorimin e
mjeteve nё territorin e Republikёs sё Maqedonisё dhe nё territorin e vendeve anёtare tё
sistemit të Kartonit jeshil të sigurimit.
3. Agjencia e mbikqyrjes së sigurimeve
Nё kushte e zhvillimit të hovshëm të industrisë automobilistike dhe përdorimit të
tyre në jetën e përditshme janë shfaqur shumë sfida ndaj rreziqeve në aksidentet
automobilistike.
E drejta e sigurimeve rolin e vet e shtrinë pikërisht në fushën e menaxhimit të
rrezikut. Për të forcuar kapacitetet dhe efektivitetin e sigurimit në Maqedoni është
themeluar Agjencia e mbikëqyrjes së sigurimeve. Ajencia është një institucion publik që
në vete ka përgjegjësinë për rregullimin dhe mbikëqyrjen e tregut të sigurimit dhe
operatorëve që ushtrojnë aktivitetin e tyre në këtë sektor.
Përveç të tjerash, Agjencia ka për qëllim të ofrojë mbrojtje adekuate të të drejtave
dhe interesave të të siguruarit dhe të sfrytëzuesve të produkteve dhe shërbimeve të
sigurimit në vend. Agjencia ka këtë strukturë organizative: Këshillin e ekspertëve dhe
Kryetarin. Këshilli i ekspertëve është strukturë udhëheqëse e Agjencionit. Ai përbëhet
nga pesë anëtarë. Njëri prej anëtarëve të Këshillit të ekspertëve është kryetar. Kryetari
136
. Në lidhje me këtë shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore,
Milano, 2010, fq. 41-46.
72
dhe katër anëtarët e Këshillit i emërohen dhe shkarkon Kuvendi i Republikës së
Maqedonisë me propozim të Qeverisë. Me Agjencinë udhëheq Kryetari i Këshillit të
ekspertëve. Në kuadër të këtij institucioni funksionojnë: Departamenti pёr mbikёqyrje;
Departamenti pёr rregullativё dhe licencim dhe Departamenti pёr punё tё pёrgjithshme
dhe administrative.
4. Pёrfaqёsimi nё sigurim
Përfaqësimi është një marrëdhënie juridike civile në bazë të së cilës një subjekt i
së drejtës, i cili quhet përfaqësues, kryen veprime juridike në emër e për llogari të një
subjekti tjetër, që quhet i përfaqësuar, kurdo herë brenda të drejtave që i janë dhënë, me
ligj ose me vullnetin e të përfaqësuarit.137
Pra, personi që e kryen veprimin juridik është
ai që transmeton vullnetin e personit tjetër, në emër të të cilit dhe për llogarinë e të cilit
kryhet veprimi në fjalë.
Marrëdhënia juridike e përfaqësimit krijon raport juridik të brendshëm midis
përfaqësuesit dhe të përfaqësuarit dhe raport juridik të jashtëm midis përfaqësuesit dhe
personit të tretë.
Instituti i përfaqësimit te veprimtaria e sigurimit si tek të gjitha fushat tjera të
veprimit të tij, përmban ndërmarrjen e veprimeve juridike; ndërmarrjen e veprimeve
juridike në emrin e përfaqësuesit; ndërmarrjen e veprimeve juridike për llogari të
përfaqësuesit dhe ndërmarrjen e veprimeve juridike brenda tagrave që i jepen
përfaqësuesit të sigurimit.
Sigurimi paraqet autorizimin që posedon personi i caktuar për pregatitjen dhe
lidhjen e kontratës pёr sigurimin nё emёr dhe pёr llogari tё njё apo mё tepёr
siguruesëve.138
Pёrfaqёsimin nё sigurim e realizojnë vetёm ato persona tё cilёt kanë marrё leje
nga Agjencia. Përfaqësues në sigurim janë: personat fizik qё ofrojnё shёrbime tё
pёrfaqёsimit nё sigurime, shoqëritë pёr pёrfaqёsim nё sigurime me vendndodhje nё
Republikёn e Maqedonisё dhe bankat. Këto subjekte për të ushtruar këtë tagër duhet të
posedojnë liçencё tё lёshuar nga Agjencia e mbikёqyrjes së sigurimeve. Liçenca është
baza juridike e zbatimit të përfaqësimit në fushën e sigurimeve. Pra, e drejta për të
deklaruar vullnetin dhe për të marrë veprime juridike në emër dhe për llogari të
siguruesit, bëhet vetëm në qoftë se për një gjë të tillë ka bazë juridike. Kjo mundëson që
efektet juridike të deklarimit të vullnetit dhe të kryerjes së veprimeve juridike nga ana e
përfaqësuesit të sigurimit të shtrihen tek i përfaqësuari, i cili duhet të fitojë të drejta dhe
të merr përsipër detyrime që rrjedhin nga ato veprime juridike.139
5. Ndërmjetësimi në sigurim
Në aktivitetet e sigurimit ekziston mundësia që ndërmjetësuesi në sigurim t‟i
ushtrojë ata. Ndërmjetësimi në sigurim është aktivitet që përfshinë ndёrmjetёsimin nё
kontraktimin ose kryerjen e punёve pёr pregatitjen e kontratave pёr sigurim si edhe
ndihmёn gjatё kryerjes sё tё drejtave nga kontratat pёr sigurimin, gjegjёsisht risigurimin,
e veçanёrisht gjatё zgjedhjes sё kёrkesave pёr shpёrblimin e dёmit që rezultojna nga
137
Kudret Çela, Nazmi Biçoku,…, Bazat e së drejtës civile të RPSSH, Tiranë, 1983, fq. 89. 138
Shih më gjër.:Luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano,
2010, fq. 209-212. 139
Shih : Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 114-116.
73
paraqitja e rastit të siguruar.140
Ndërmjetësues në sigurim mund tё jenё vetёm personat
fizik tё cilёt pёr kёtё aktivitet kanё liçencё tё lёshuar nga Agjensioni pёr mbikёqyrje tё
sigurimit dhe janë nё marrёdhёnie punё nё shoqërinë e ndërmjetësuesëve pёr sigurim.
Ndërmjetësuesi i sigurimit ka për detyrë t‟i mbrojё tё drejtat dhe interesat e tё
siguruarёve. Ai duhet të jep sqarime dhe kёshilla të siguruarëve pёr tё gjitha
informacionet në fazën e lidhjes së kontratёs për sigurimin. Përveç kësaj, ndërmjetësuesi
ka për detyrë të përgatisë analizë për rrezikun dhe të jep mbulesë mё tё pёrshtatshme
sigurimi dhe t‟i ndihmojë të siguruarit dhe shfrytëzuesit të sigurimit që t‟i kryejnë
aktivitetet ligjore nё afatet e parapara e tё cilat janё parakushte pёr të pёrfituar dhe gёzuar
tё drejtat qё dalin nga kontrata pёr sigurimin. Autorizimet e ndërmjetësuesit shtrihen edhe
në përgatitjen e dokumentacionit dёshmues pёr bazёn dhe lartёsinё e kёrkesёs pёr
dёmshpёrblim, grumbullimin e dёshmive tё tjera tё nevojshme.
II.3. Objekti i marrëdhënies juridike të sigurimit
Të drejtat dhe detyrimet e subjekteve në marrëdhëniet juridike civile drejtohen
mbi një objekt të caktuar, pa të cilin vetë marrëdhënia juridike nuk do të kishte kuptim,
nuk do të mund të krijohej dhe të ekzistonte.
Lënda apo objekti i sigurimit është element esencial i marrëdhënies juridike të
sigurimit. Për të përcaktuar lëndën e sigurimit në literaturën e së drejtës së sigurimit
ekzistojnë shumë teori. Me këtë rast, kemi veçuar teorinë e interesit, teorinë e rrezikut,
teorinë e prestacionit dhe teorinë rreth sendeve.
Sipas teorisë së interesit, lënda e sigurimit është mbulimi reciprok i një rasti që
shkakton humbje materiale apo dëmin jomaterial tek personi i caktuar. Ndërkaq, teoria e
presticionit në thelbin e lëndës së sigurimit trajton detyrimin( dare dhe facere). Ajo duke
trajtuar interesin individual dhe social që arrijnë sendet trupore në marrëdhëniet midis
njerëzve, ka veçuar detyrimin e subjekteve si lëndë e sigurimit. Teoria rreth sendeve me
lëndë të sigurimit nënkupton sendin apo personin që sigurohet.
Megjithatë, është me rëndësi të themi se çështja e objektit të marrëdhënies
juridike të sigurimit është rregulluar me ligj. Zgjidhjet ligjore kanë përcaktuar fushën e
veprimit të sigurimit të detyrueshëm në sektorin e transportit.
Sigurimi i detyrueshëm në sektorin e transportit përfshin: sigurimin e pasagjerëve
nga aksidentet në transportin publik, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të
përdoruesit të mjetit motorik, që në vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet
shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit
ose të përdoruesit të avionit, që në vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet
shkaktuar palëve të treta dhe pasagjerëve nga përdorimi i këtij avioni dhe sigurimin e
përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit lundrues, që referohet si sigurimi i
pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti.141
Kur flasim për të drejtën e sigurimeve në aksidentet automobilistike, vlen të
përmendet se sigurimi i përgjegjësisë së pronarit të mjetit të transportit për dëmet e
shkaktuar palëve të treta mbulon edhe dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit prej
140
Shih më gjër.:Luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano,
2010, fq. 205-209. 141
Krahaso përmbajtjen e nenit 2 të Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të
Shqipërisë.
74
personave të tjerë, kur këta e përdorin mjetin me miratimin e pronarit. Kjo në fakt është
objekt i marrëdhënies juridike të sigurimit.
II.4. Përmbajtja e marrëdhënies juridike të sigurimit
Përmbajtja e marrëdhënies juridike civile është elementi substancial i saj. Në
asnjë rrethanë nuk mund të shfaqet një marrëdhënie juridike civile pa të drejtat dhe
detyrimet e subjekteve mes të cilave ajo është shfaqur.
Përmbajtja e marrëdhënieve juridike civile të sigurimit nga përgjegjësia përbëhet
nga tërësia e të drejtave dhe detyrimeve të subjekteve që marrin pjesë në këtë
marrëdhënie. Të drejtat dhe detyrimet e këtyre subjekteve janë të lidhura ngushtë me
njëra – tjetrën pasi që të drejtës së njërës palë i korrespondon detyrimi i palës tjetër dhe
anasjelltas.
Përmbajtja e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia, synon arritjen e
qëllimeve të caktuara, përkatësisht arritjen e interesave të ligjshme të subjekteve të
marrëdhënies juridike konkrete. Termi të drejta subjektive përdoret me qëllim që të
dallohen të drejtat e pjesëmarrësve të marrëdhënies juridike dhe tërësia e normave
juridike nga vetë ligji, i cili po ashtu quhet e drejtë.
Marrëdhënia juridike e sigurimit është materie ligjore. Palët në këtë marrëdhënie
juridike kanë detyrim ligjor që të jenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve të caktuara në
fazat konkrete të zhvillimit të marrëdhënies juridike të sigurimit. Sigurmi nga
përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga përdorimi i mjetit motorik është detyrim ligjor
dhe dy palët mbi bazën e këtij detyrimi futen në këtë marrëdhënie juridike. Në fillim
marrëdhënia juridike e sigurimit ka të bëjë midis palëve kontraktuese, siguruesit dhe të
siguruarit, ndërkaq kur do të paraqitet Rasti i sigurimit në këtë marrëdhënie juridike do të
futet edhe personi i tretë i dëmtuar. Pra, përveç të siguruarit, i cili me siguruesin ka lidhur
kontratë për sigurim, para së gjithash për mbrojtjen e pasurisë së vet ose personave, me
sigurim më së shumti sigurohet dobia e disa personave të tjerë, qoftë në bazë të vullnetit
të të siguruarit, qoftë në baza tjera142
. Në këto raporte lindin marrëdhëniet juridike midis
siguruesit dhe të siguruarit me të drejta dhe detyrime konkrete dhe siguruesit dhe
personave të tretë – shfrytëzuesit të sigurimit, po ashtu me të drejta dhe detyrime
konkrete.
Raportet juridike midis siguruesit dhe të siguruarit (kontraktuesit të sigurimit),
përkatësisht të drejtat dhe detyrimet midis tyre në të gjitha fazat e marrëdhënies juridike
të sigurimit, përcaktohen me ligj143
, me kontratën për sigurim, apo me aktet tjera të
sigurimit. Është me rëndësi të përcaktohet momenti fillestar i krijimit të të drejtave dhe
detyrimeve midis palëve. Siguruesi dhe i siguruari do të futen në raporte juridike nga
momenti i lidhjes së kontratës për sigurim, përkatësisht nga momenti i posedimit të
Kartonit jeshil të sigurimit apo sigurimit kufitar. Po ashtu, me rëndësi është edhe
përcaktimi i momentit të ofertës për lidhjen e kontratës në raport më çastin e lindjes së të
drejtave dhe detyrimeve nga sigurimi. Ofertën për lidhjen e kontratës së sigurimit e bën
siguruesi nga vetë fakti i ushtrimit të veprimtarisë së sigurimit në tregun legal të
sigurimit. Megjithatë, në aspektin juridik, përkundër faktit të bërjes së ofertës për lidhjen
142
Predrag Shulejiç, Pravni polozhaj korisnika osiguranja, Revista juridike “Pravni zhivot”, nr. 10,
Beograd, 1998, fq. 949 143
Nenet 963-977 të LMD-së rregullojnë raportet juridike midis siguruesit dhe të siguruarit
75
e kontratës, palët gjatë kontraktimit janë të kufizuar sepse kontrata për sigurim nga natyra
e saj juridike është kontratë mbi pëlqimin, prandaj i siguruari është i detyruar në tërësi t‟i
pranojë kushtet e përgjithshme të sigurimit si pjesë përbërëse e kontratës144
.
Kontraktuesi i sigurimit mund të disponojë të drejta nga sigurimi vetëm në bazë të
pëlqimit të shfrytëzuesit145
. Në kontraktuesin, më tutje bëjnë pjesë të gjitha detyrimet
ligjore dhe kontraktore të cilat e ngarkojnë të siguruarin që ndër të tjera janë për
shembull: paraqitja e rrethanave me rëndësi për llogaritjen e rrezikut, pagesa e primit të
sigurimit, paraqitja e rastit të siguruar146
. I siguruari, sipas mundësive të veta obligohet ta
ndihmojë siguruesin për verifikimin e përgjegjësisë, të parashtrojë të dhëna të vërteta dhe
të plota lidhur me paraqitjen e dëmit dhe rrethanat në të cilat është shfaqur i njejti.
Shfrytëzuesi, këto të drejta nuk i realizon nëpërmjet kontraktuesit, por
drejtpërdrejt, që d.m.th.,shpërblimi nga sigurimi është jashtë ndikimit të mbajtësit ose
trashëgimtarit të kontraktuesit. Kur parashtrohet kërkesa për shpërblim, i siguruari është
detyruar pa vonesë (shtyerje), të lajmërojë siguruesin dhe t‟i dorëzojë të gjitha
argumentet të cilat i përmban kërkesa përkatëse. Po ashtu, i siguruari obligohet ta
lajmërojë, siguruesin për ndryshimin e interesit të sigurimit, sidomos në rastet kur
tjetërsohet automjeti.
Siguruesi, informohet nga ana e të siguruarit për shkaktimin e dëmit që paraqet
rastin e siguruar. Pra, përveç pagimit të primit të sigurimit, kontraktuesi i sigurimit duhet
të njoftojë siguruesin për faktet relevante për vlerësimin e rrezikut, të injektoi rethanat
aktuale që janë vendimtare për vlerësimin e rrezikut dhe të argumentojëekzistencën ose jo
të rrethanave të cilat ndikojnë në në vlerësimin e rrezikut. Ky detyrim arsyetohet nga
fakti se kontraktuesi i sigurimit është më mirë i informuar për rrethanat errezikut dhe se
përcaktimi i gjendjes faktike qëështë vendimtare për vlerësimin e rrezikut nuk është
justifikuar të jetë në dorën e siguruesit. Kontraktuesi i sigurimit do të konsiderohet me
faj, nëse bën shtrembërimin e fakteve ose vlerësimin e rrezikut mbi bazën e fakteve
ekzistuese apo nënvlerësim të rrezikut.147
I siguruari, detyrohet të ndërmerr masa dhe
veprime për të evituar shkaktimin e dëmit, të ofrojë prova për të vërtetuar shkaktimin e
dëmit etj. Ai do të analizojë shpërblimin e dëmit nga baza e sigurimit të
autopërgjegjësisë, gjë që rezulton nga raportet juridike në mes siguruesit dhe të siguruarit.
Shpërblimi i dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, bëhet në bazë të
rregullave të përgjithshme mbi përgjegjësinë civile për dëmin e shkaktuar nga sendet e
rrezikshme sipas përgjegjësisë objektive.
Shikuar kështu, shpërblimi i dëmit në këto raste, është i pavarur nga lidhja e
kontratës për sigurim, meqë shfrytëzuesi i sigurimit do të realizojë të drejtën në shpërblim
të dëmit edhe kur pronari përkatësisht, shfrytëzuesi i mjetit motorik nuk ka lidhur
kontratë për sigurim nga autopërgjegjësia. Këtu, te shpërblimi i dëmit, lind raporti juridik
midis siguruesit dhe shfrytëzuesit të sigurimit. Ky raport rregullohet me dispozitat ligjore,
dhe ka për qëllim mbrojtjen e personit të tretë148
. Së këndejmi, personi i tretë nuk është i
zhveshur nga mjetet juridike të kontratës. Personat e tretë gëzojnë të drejtën në kërkesë
144
Velimir Popoviç, vep. e cit. fq. 47 145
Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq. 953 146
Jovan Slavniç, Osiguranje i strana ulaganja, Pravni Zhivot, nr. 10 Beograd, 1998, fq. 953 147
Branko Jakša, Pravo osiguranja, Drugo izdanje, Zagreb, 1984, fq. 216-219. 148
Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq. 82
76
direkte për shpërblim të dëmit të përjetuar149
. Ai me padi ka të drejtë t‟i drejtohet
pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik. Po ashtu, ai ka të drejtë të drejtohet
me actio directa bashkësisë për sigurime.Ngritja e padisë direkte është e lidhur me
vërtetimin e ekzistencës së përgjegjësisë civile të të siguruarit150
. Siguruesi nuk do të
detyrohet për të shpërblyer dëmin, në qoftë se nuk ekziston përgjegjësia e të siguruarit.
Në të vërtetë ekziston e drejta e siguruesit në kundërshtim ndaj shfrytëzuesit151
. Kjo është
e varur nga përmbajtja e veprimit të shfrytëzuesit të sigurimit në momentin e shkaktimit
të dëmit.
Raporti i siguruesit dhe shfrytëzuesit të sigurimit është e interesit të veçantë në
parashtrimin e kërkesës për shpërblim. Përgjegjësia e siguruarit nuk do të kualifikohet,
nëse i dëmtuari nuk parashtron kërkesë për shpërblim të dëmit edhe pse përgjegjësia e të
siguruarit lind me vet shkaktimin e dëmit152
. Shfrytëzuesi i sigurimit gëzon të drejtën e
realizimit të dobisë nga kontrata për sigurim, në qoftë se përjeton dëm – që përfaqëson
rastin e siguruar.
II.5. Personat e tretë në sigurimin nga autopërgjegjësia
Nga marrëdhënia juridike e sigurimit përfitojnë personat e tretë të cilët mund
ballafaqohen me pasojat e rastit të siguruar. Këto persona, nuk janë prezent në fazën
teknike të lidhjes sëkontratës së sigurimit, e as në realizimin e të drejtave dhe detyrimeve
midis siguruesit dhe të siguruarit. Ata vijnë dhe bëhen prezent në momentin e paraqitjes
së rastit të siguruar. Ky rreth i personave gëzon një mbrojtje të drejtpërdrejtë nga efektet e
kontratës së sigurimit, por vetëm në rastet kur paraqitet Rasti i sigurimit. Kjo, për faktin
se kontrata për sigurim, për rrethin e këtyre personave është res inter alios acta. Personi i
tretë, pra nuk është i definuar në momentin e lidhjes sëkontratës së sigurimit. Ai është
pjestarë i erga omnesit. Ai do të individualizohet nesë i shkaktohen pasoja që janë të
mbuluara me sigurim. Pra, ai nuk është kontraktues i sigurimit, por një shfrytëzues i
drejtpërdrejtë i tij, i cili në rrethana të caktuara, fiton një pozitë të caktuar juridike dhe
futet në marrëdhënin juridike të sigurimit për të të realizuar mbrojtjen nga pasojat që ka
përjetuar në pasurinë, shendetin dhe jetën e tij. Kur flasim për këtë rreth të personave
është me rëndësi të përmendim se në rrethanat kur paraqitet Rasti i sigurimit, personi i
tretë pozitën e beneficiarit e fiton edhe mbi bazën e Kartonit jeshil të sigurimit apo
Sigurimit kufitar. Përveç kësaj, personi i tretë pozitën në fjalë e fiton edhe pavarsisht
ekzistëncës së akteve juridike në bazë të të cilave lind marrëdhënia juridike e sigurimit.
Atë pozitë, personi i tretë e fiton edhe drejtpërdrejtë nga ligji. Ligji për sigurimin e
pasurisë dhe personaveështë fakt juridik në bazë të të cilit marrëdhënia juridike e
sigurimit ka shtrirje të efekteve edhe ndaj personave të tretë.
I rëndësishme nuk është titulli juridik, por rrethanat që përbëjnë rastin e siguruar.
Këto janë rrethanat me pasoja për personin. Personit të tretë do tëduhet t‟i shkaktohet
dëm, qoftë në pasurinë, qoftë në shëndetin apo jetën e tij. Personi i dëmtuar në momentin
e shkaktimit të rastit të siguruar paraqitet si shfrytëzues i sigurimit edhe pse nuk është
palë kontraktuese dhe nuk ka nënshkruar kontratën për sigurim, apo edhe kur kontrata për
149
Popoviç Velimir, vep. e cit. fq. 49 150
Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq. 84 151
shih: Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq. 953 152
Shih: Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq. 79
77
sigurim fare nuk është lidhur.153
. Pra, personi i tretë është personi i dëmtuar dhe paraqitet
vetëm në cilësinë e shfrytëzuesit të sigurimit. Kjo pozitë e personit të tretë rezulton nga
vetëkontrata e sigurimit, aktet tjera të sigurimit dhe vetë ligji. Midis njerëzve të cilët janë
të mbrojtur me sigurimin, ekziston një rreth i personave, i zgjeruar në masë të madhe, e
që konsiderohen viktima potencial në aksidentet automobilistike. Kjo është pozita juridik
e personave të tretë në marrëdhëniet juridike të sigurimit. Kur bëhet fjalë për pozitën
juridike të personit të tretë në raport me rastin e siguruar, kur si pasojë e ka vdekjen, është
me rëndësi të përmendet se ai po ashtu duke e ruajtur pozitën e beneficiarit të sigurimit,
fiton edhe statusin e trashëgimlënsit. Të drejta e tij që burojnë nga marrëdhënia juridike e
sigurimit e që karakterizohen me transmetueshmërinë mortis causa, bëjnë pjesë në masën
e trashëgimisë dhe personi i tretë i ndjerë që ka qenë bartës i atyre të drejtave për kohën
sa ka qenë gjallë e fiton statusin e trashëgimlënsit. Çështja këtu nuk duhet ngatruar me
legjitimitetin aktiv për të kërkuar mbrojtjen juridike të të mirave të mbrojtura juridikisht,
por me transmetueshmërinë mortis causa të të drejtave të caktuara. Përveç kësaj, po ashtu
është me interes të paraqesim edhe situatën kur vetë kontraktuesi i sigurimit është viktimë
në aksidentet automobilistike. Është i pamohueshëm fakti se edhe kontraktuesi i sigurimit
mund të jetë viktimë e fatkeqësisë në komunikacion. Aksidenti automobilistik mund ta
godasë pasurinë, shëndetin dhe vetë jetën e kontraktuesit të sigurimit, në të cilën aksident
ka marrë pjesë mjeti motorik i siguruar. Në këtë aksident kontraktuesi i sigurimit mund të
merr pjesë qoftë si udhëtar në mjetin motorik që mund ta drejtojë vetë apo ndonjë person
tjetër ose si kalimtar në rrugë të caktuar. Në këto raste, kur pasojat e aksidentit e
përfshijnë edhe kontraktuesin e sigurimit, kontraktuesi i sigurimit nuk e fiton pozitën e
personit të tretë.Ai prap ngelet palë kontraktuese dhe nuk mund t‟i shfrytëzojë benifitet
që rezultojnë nga sigurimi.
Në raportet juridike që krijohen nga sigurimi, personi i tretë mund të futet në
mënyra të ndryshme:
- në cilësinë e mbrojtësit të të siguruarit (dëmtuarit) ngjajshëm si edhe të gjithë
mbrojtësit e tij të mbetur, d.m.th. pa lidhje të drejtëpërdrejtë me siguruesin.
- në bazë të lidhjes së posaçme juridike të theksuara në pozitë të privilegjuar në
raport të shpërblimit nga sigurimi.
- në bazë të të drejtave pronësore të mbrojtura me padi direkte154
.
Kualifikimi i personave të tretë, ka për bazë funksionimin e garantimit të
shpërblimit të dëmit që atyre u është shkaktuar. Të gjithë personat e tretë të dëmtuar
gëzojnë të drejtën për të kërkuar shpërblimin e dëmit nga siguruesi për dëmin e shkaktuar
me mjetin motorik.
Përcaktimin e personave të tretë, ligjdhënësi e ka bërë duke përcaktuar rrethin e
personave që nuk konsiderohen persona të tretë. Përcaktimi i personave të tretë është bërë
në mënyrë negative, ashtu që bëhet vetëm përcaktimi i personave që nuk llogariten
persona të tretë. Sipas legjislacionit pozitiv të Maqedonisë, nuk llogariten persona të
tretë: kontraktuesi i sigurimit, pronari apo shfrytëzuesi i mjetit motorik, bashkëpronari i
mjetit motorik, drejtuesi i mjetit motorik që është përgjegjës për dëmin dhe personi që në
mënyrë të palejuar ka ardhur deri te mjeti motorik edhe në qoftë se në momentin e
fatkeqësisë nuk e ka drejtuar automjetin155
.
153
shih: Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq. 955 154
Shih: Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq. 955 155
neni 59 i LSPP-së
78
Kontraktuesi i sigurimit, më së shpeshti është shfrytëzuesi i mjetit motorik. Kjo
kategori e personave nuk mund të paraqitet njëkohësisht edhe si shfrytëzues në pjesën e
dytë të raportit juridik, si person i tretë, sepse kjo do të ishte në kundërshtim me parimet e
përgjithshme të së drejtës civile dhe të drejtës mbi sigurim156
. Më së shpeshti, kontraktues
i sigurimit është personi i cili është pronar i mjetit motorik. Në rastin e tillë, kontraktuesi i
sigurimit nuk e ka statusin e personit të tretë. Rëndësi praktike, çështja e pozitës së
kontraktuesit të sigurimit, ka në rastet kur një person ka lidhur kontratë për sigurim nga
autopërgjegjësia në emër të vet, në cilësinë e kontraktuesit të sigurimit, por për llogari të
pronarit të mjetit motorik. Këtu nga e drejta për shpërblim të dëmit përjashtohen drejtuesi
i mjetit motorik në momentin kur është shkaktuar dëmi si dhe kontraktuesi i sigurimit dhe
gjithë personat, përgjegjësia juridike civile e të cilave është e mbuluar me polisen e
sigurimit157
.
Pronari i mjetit motorik përjashtohet nga rrethi i personave të cilët kanë të
drejtëshpërblimi nga bashkësia për sigurime. Mbi bazën e sigurimit nga përgjegjësia,
bashkësia për sigurim merr përsipër detyrimin që në vend të personit të siguruar, të
paguajë shpërblimin e dëmit, për të cilin është përgjegjës kontraktuesi i sigurimt. Pronari
i mjetit motorik nuk mund t‟i përgjigjet vetvetes për dëmin e shkaktuar. Pronari i mjetit
motorik, i cili mund të pësojë dëm si udhëtar me mjetin e vet motorik, nuk ka të drejtë në
shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë. Atij do t‟i pranohet cilësia e
personit të tretë, vetëm në rastet kur dëmi shkaktohet me përplasjen e mjeteve motorike,
pikërisht me fajin e drejtuesit të mjetit tjetër motorik158
. Edhe bashkëpronari i mjetit
motorik nuk bën pjesë në rrethin e personave të tretë. Sipas rregullave të njejta sikurse
pronari, përgjigjet edhe poseduesi tjetër i mjetit motorik-personi të cilit pronari ia ka
besuar mjetin motorik për ta përdorur. Praktika gjyqësore e ka njohur cilësinë e
kondukterit të të njejtit autobus që ka përjetuar dëm, në aksidentin rrugor të shkaktuar
nga vozitësi i autobusit. Atij i është njohur e drejta në shpërblim të dëmit lidhur me
përdorimin e autobusit159
. Në këto raste, ndërmarrja ka të drejtë të kërkojë nga bashkësia
për sigurime shpërblimin për shumën që ia ka paguar punëtorit të vet në emër të pushimit
mjeksor, për lëndimet e marra në fatkeqësinë e komunikacionit.
Nuk konsiderohen persona të tretë, personat të cilët, mjetin motorik e kanë
përvetësuar në mënyrë të paligjshme, madje edhe në qoftë se në çastin e aksidentit nuk e
kanë drejtuar mjetin motorik160
. Në rrethin e personave të tretë nuk bëjnë pjesë dhe nuk
kanë të drejtë në shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, fëmijët,
vëllezërit, motrat, bashkëfamiljarët e tjerë të shkallës së tretë të gjinisë së gjakut,
personat, përgjegjësia e të cilëve është e mbuluar nga sigurimi i autopërgjegjësisë dhe
drejtuesit e paautorizuar të mjetit motorik, kushtimisht që të jetojnë bashkë me drejtuesin
e mjetit motorik161
).
Dëmin që do të përjetonin këto persona, llogaritet si dëm i vet drejtuesit të mjetit
motorik.
156
Besnik Nikçi, vep. e cit. fq. 32 157
neni 4 i aneksit 1 të Konventës së Strasburgut, 20 Prill 1959 158
Shih: Besnik Nikçi, vep. e cit. fq. 33 159
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Maqedonisë, Gzh. 34/77, I dates 20.IV. 1977 160
Shih: Besnik Nikçi vep. e cit. fq. 39 161
Shih: Branisllav Gavanski, vep.e cit. fq. 72
79
II.6. Faktet juridike
Shfaqja e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia bëhet mbi bazën e
fakteve juridike. Me fakte juridike teoria e të drejtës kupton rrethanat me të cilat ligji e
lidhë lindjen, ndryshimin apo shuarjen e të drejtave subjektive dhe të detyrimeve juridike
përkatëse dhe bashkë me to, dhe të marrëdhënieve juridike, përmbajtjen e të cilave e
krijojnë ato162
.
Fakti juridik që plotëson kushtet e vënies në zbatim të normës juridike tek
marrëdhëniet juridike të sigurimit nga përgjegjësia është dëmi i shkaktuar në aksidentet
automobilistike, përkatësisht Rasti i sigurimit.
Shkaktimi i dëmit që në këtë rast përfaqëson rastin e siguruar ka karakterin e
veprimit të palejuar të njeriut. Shkaktimi i dëmit konsiderohet si veprim që ndërmerret
nga njeriu, por që njëkohësisht paraqet shkelje të normave juridike konkrete.
Te marrëdhënia juridike e sigurimit, përveç dëmit të shkaktuar si faktit juridik,
trajtim të rëndësishëm në gjykimin e lindjes së kësaj marrëdhënie, përkatësisht në
realzimin e të drejtës së shpërblimit të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë,
kanë edhe supozimet juridike.
Kur gjykohet se ekziston fakti i shkaktimit të dëmit në fatkeqësitë e
komunikacionit, merren se ekzistojnë edhe disa të tjerë, të cilat në nuk vërtetohen apo
argumentohen por merren si tilla. Ligjvënsi, supozimeve u ka dhënë vlerësim juridik.
Supozimet në këtë rast zëvendësohen me fakte juridike. Supozimi se është paraqitur
Rasti i sigurimit me vetë shkaktimin e dëmit në aksidentet automobilistike është supozim
i kategorisë së supozimit të pamohueshëm - praesumptiones juris et de jure.
Ajo çka është me rëndeësi me këtë rast, është koncepti i pranuar në teorinë e së
drjtës civile, se në kuptimin e veçantë juridik si parashikues i fakteve juridike paraqitet
ligjvënsi. Ai, në bazë të vlerësimit të pasojave juridike nga faktet, përcakton se cilat fakte
janë relevante për të drejtën, përkatësisht për shfaqjen e marrëdhënies juridike të
sigurimit. Në grupin e fakteve relevante juridike konsiderohen të gjitha faktet nga të
cilat dalin pasoja juridike.
Fakt relevant për shfaqjen e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia
është mjeti motorik, përkatësisht përdorimi i mjetit motorik si mjet me burim rreziku të
shtuar dhe shkaktimi i pasojës nga ai përdorim.
II.7. Parimi i mirëbesimit (bonafidei) në fushën e sigurimeve
Me që për objekt trajtimi kemi sigurimin e detyrueshëm të përgjegjësisë së
pronarit të mjetit motorik për dëmet që u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi i këtij
mjeti, në vazhdim do të analizojmë zbatimin e sigurimit vetëm në këtë fushë.
Rregullat e sigurimit detyrojnë çdo pronarë të mjetit motorik që të lidhë një
kontratë të sigurimit të përgjegjësisë për dëmet që mund t‟u shkaktohen palëve të treta
nga përdorimi i këtij mjeti, me pasojë dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin
jopasuror, në rast vdekjeje, të dëmtimeve trupore dhe përkeqësimit të shëndetit.
162
Për faktet juridike shih më gjërësisht: Martin Vedrish, Osnove imovinskog prava, Opçio dio imovinskog
prava, stvarno, obavezno i nasljedno pravo, II izdanije, Zagreb, 1976, fq. 18-22.
80
Përveç kësaj, e drejta e sigurimit mbulon edhe dëmet jopasurore, me pasojë
vdekjen, dëmtimet trupore dhe të përkeqësimit të shëndetit, të pasagjerëve të mjetit,
shkaktar të aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij. Përgjegjësia e pronarit të mjetit
motorik, po ashtu zbatohet për dëmet e shkaktuara si nga mjeti tërheqës, edhe nga mjeti i
tërhequr. Kur jemi tek ky segment i mbulimit të sigurimit është e rëndësisë rregulla
ligjore që i referohet pronarëve të dy mjeteve që janë bashkërisht përgjegjës për dëmet
ndaj palëve të treta, në rastet e dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i mjetit tërheqës apo
i mjetit të tërhequr, kur këto mjete janë të lidhura në një tërësi integrale ose kur aksidenti
ndodh nga shkëputja e rimorkios nga mjeti tërheqës. Në këto raste, pala e dëmtuar mund
të paraqesë kërkesën për dëmshpërblim te siguruesi i mjetit tërheqës ose te siguruesi i
rimorkios.
Rregullat e sigurimit të përgjegjësisë së mbajtësit të mjetit motorik nuk mbulon
dëmet e sendeve, të cilat i ka marrë përsipër t‟i transportojë mbajtësi i mjetit, shkaktar i
aksidentit dhe që ndodhen në mjetin në çastin e aksidentit.
Mbulesa siguruese duhet të ketë bazë ligjore dhe s‟bashku më te, të lind edhe
marrëdhënien juridike të sigurimit. Marrëdhënia juridike e sigurimit lind mbi bazën e
faktit juridik që mund të jetë kontrata për sigurim dhe vet ligji. Kur ekziston kontrata për
sigurimin, parimi bona fidem gjendet në themelin e marrëdhënis juridike të sigurimit.
Secila nga palët kontraktuese në realizimin e te drejtave dhe detyrimeve që përbëjnë
përmbajtjen e marrëdhënies juridike të sigurimit duhet të sillen sipas këtij parimi. Pala e
cila ka autorizim, përkatësisht të drejtë, duhet që gjatë realizimit të asaj të drejte të mbajë
llogari për detyrimin e palës tjetër dhe anasjelltas. Interesat e palëve janë pjesë themelore
e qëllimit të personit bonam fidem. Kjo do të thotë se, në themelet e kontratës së sigurimit
qëndron parimi bonam fidem. Në literaturën për të drejtën e sigurimit, bëhet fjalë për
shtrirjen e parimit bonam fidem tek dhënia e informacionit për rrethanat që përbëjnë
rrezikun e mundshëm nga ana e të siguruarit që në momentin e lidhjes së kontratës së
sigurimit.163
Ndërkaq, kur flasim për ligjin si fakt juridik aludohet në dokumentacionin
tjetër të siguracionit : kartonin jeshil të sigurimit dhe sigurimin kufitar.
Si përfundim nga ky trajtim, mund të themi se e drejta e sigurimve për dëmet e
shkaktuara në aksidentet automobilistike e shtrinë efektin e vet në rastet e paraqitjes së
rastit të siguruar. Rasti i sigurimit paraqitet kur shkaktohet dëmi i cili është i mbuluar me
kontratën për sigurimin, ai të jetë shkaktuar nga përdorimi i mjetit motorik, të ketë cënuar
dispozitat konkrete ligjore dhe tu shkaktohej personave të tretë.
II.8. Rreziku
Rreziku si element i marrëdhënies juridike të sigurimit paraqet ngjarjen e
ardhshme të paparashikuar, pavarësisht faktit se ai veprim a shkakton dëm ose
shfrytëzohet për personin e caktuar. Rreziku është me pasoja të dëmshme, prandaj edhe
për sinonim e ka vet dëmin. Kjo natyrë e rrezikut ka bërë që ai të mos ketë asnjë dallim
pavarësisht faktit se është shkaktuar nga ngjarjet natyrore apo nga veprimet e njerëzve
163
Në lidhje me parimin bonam fidem shih: Branko Jaksha, Pravo Osiguranja, Zagreb 1984, faq.46-47.
81
Figura Nr.4. Pasqyra për pasojat në aksidentet automobilistike164
Rreziku ka natyrë ekonomike dhe juridike. Natyra ekonomike e rrezikut i
referohet sigurimit të një vlere ekonomike, pagimit të parimit të sigurimit dhe transferit të
rrezikut. Për dallim nga këto karakteristika, natyra juridike e sigurimit i referohet
marrëdhënies juridike midis siguruesit dhe të siguruarit gjatë transferimit të rrezikut nga i
siguruari tek siguruesi, duke vlerësuar në rradhë të parë mbulimin e sigurimit.165
Rreziku ka elementet bazë që e bën atë të prodhojë efekte juridike në procedurën
për shpërblimin e dëmit, edhe atë: ngjarja duhet të jetë e dëmshme dhe ngjarja duhet të
jetë deomos e paparashikueshme.
1). Ngjarja si element i rrezikut është rezultat i veprimit të dëmshëm dhe
pasojës.
1.a). Veprimi i dëmshëm duhet të shkaktojë pasojën.
Veprimi i dëmshëm mund të jetë rezultat i veprimit të njeriut dhe ngjarjeve
natyrore. Një pasojë mund të shkaktohet nga më shumë veprime të dëmshme sikundër që
një veprim i dëmshëm mund të shkaktojë më shumë pasoja. Me rëndësi është qendrimi se
sigurimi mbulon gjitha veprimet e dëmshme, përveç atyre që në mënyrë shprehimore janë
përjashtuar me kontratë apo me ligj.166
1.b). Pasoja ( shkaktimi i vdekjes, lëndimet trupore, dëmtimi i mjetit motorik
dhe dëmet jomateriale)
2. Ngjarja duhet të jetë e ardhshme.
Ngjarja nuk duhet të kishte ndoshur në momentin e lidhjes së kontratës. Një
kontratë për sigurimin do të jetë e pavlefshme, nëse rasti që përbën ngjarjen e dëmshme
164
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk. 165
Shih : Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 24.. 166
Aleksandar Nikollovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 36-40, përveç tjerash bën fjalë
edhe për cilësinë e të mundshmes – ngjarja e dëmshme duhet të jetë e dëmshme dhe me pasoja ekonomike.
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
Vdekje
Dëmtime trupore-cënim i shëndetit
82
veç më ka më ka ndodhur, është në shfaqje, është e ditur se do të ndodhë apo janë kuptuar
rrethanat që ajo të shfaqet.
3. Ngjarja duhet të jetë e paparashikueshme.
Ngjarja duhet të jetë e jashtëzakonshme. Gjendja objektive është kriteri për
përcaktimin e paparashikueshmërisë së ngjarjes. Megjithatë, ngjarja duhet të shkaktohet
brenda periodës që mbulohet me kontratën për sigurimin. Edhe aksidenti i trafikut
paraqet ngjarja të dëmshme që mund të jetë e paparashikueshme. Kur ajo shkaktohet,
gjykata duhet të vlerësojë të gjitha rrethanat e faktit për tu mbështetur në gjendjen faktike
të plotë dhe të drejtë. Përshkrimi i pozitës së rrugës, fotografimi i rrjedhës së rrugës,
linjës hekurudhore të rrethuar me mur mbajtës, dëmtimi i murit të mbajtjes dhe rënia e
shkëmbinjëve dhe rreshqitjen e tokës janë fakte që përcaktojnë vlerësimin e aksidentit si
ngjarje e paparshikueshme në një proces gjyqësor për përgjegjësinë në aksidentin e
trafikut në gjyqësinë italiane. Në këto rrethana, përjashtohet përgjegjësia e drejtuesit të
mjetit motorik për aksidentit e shkaktuar. Pra, përgjegjësia përjashtohet duke e
konsideruar si ngjarje të paparashikueshme. Gjykata duhet të konstatojë nëse parashikimi
i dëmtimi është i papritur, duke mbajtur llogari për lidhjen me rreziqet që lindin nga
situata dhe karakteristikat strukturore të rrezikut, llojin e rrezikut që shkaktuan ngjarjen e
dëmshme. Pashmangshmëria dhe paparashikueshmëria janë thelbi i këtij përjashtimi nëse
ashtu do të rezultojë edhe përkundër lidhjes me masat e sigurisë në rrugë nga ana e
drejtuesit të mjetit motorik.167
II.9 Primi i sigurimit
Primi i sigurimit është institut, përkatësisht shuma e parave për të cilat ka të drejtë
siguruesi si subjekt në marrëdhënien juridike të sigurimit. Kjo shumë mund të jetë
themelore dhe shtesë. Primi themelor paguhet për të mbuluar rreziqet e “rregullta” që
paraqiten pas kontraktimit të sigurimit.
Pra, primin e sigurmit e paguan kontraktuesi i sigurimit. Në bazë të natyrës së
kontratës për sigurim, primi i sigurimit paguhet paraprakisht, para shkaktimit të rastit të
siguruar. Primi i sigurimit në këtë kohë është në përputhje me konceptin juridik dhe
ekonomik të sigurimit.168
Parimi i sigurimit paguhet në tërësi. Nuk është i detyruar
siguruesi që të pranojë një pagesë me këste të primit të sigurimit. Megjithatë, pagimi me
këste nuk është i përjashtuar. 169
Primi i sigurimit paguhet në vendin e kontraktimit të sigurimit, përkatësisht vendi
ku siguruesi e ka selinë e vet, në qoftë se palët nuk kanë kontraktuar një vend tjetër për
pagim të primit të sigurimit. Primi i sigurimit duhet të paguhet në afatin e paraparë me
kontratë të sigurimit.
167
Gjyqësia italiane, Seksioni i Gjykatës së Kasacionit. III CIV. - 18 korrik 2011, n. 15720 18 e ka
konceptuar aksidentin e trafikut si ngjarje e paparashikueshme duke bërë krahasimin me rrethanat faktike
dhe masat e sigurisë në rrugë. 168
Aleksandar Nikolovski, Sigurimi dhe risigurimi,Shkup, 1997, fq. 42-46. 169
Gjykata Themelore në Manastir, në çështjen K.nr. 200/09 ka refuzuar padinë si të pa bazë duke u
mbështetur në faktin se aneksi për shtyerjen e pagimit të primit të sigurimit nuk prodhon efekti juridike për
shkakun e mosnënshkrimit nga ana e palëve në marrëdhënien juridike të sigurimit në njërën anë, kurse në
anën tjetër për shkakun e nënshkrimit të kontratës së sigurimit nga ana e të dy palëve kontraktuese. Në
kontratën për sigurim, nuk është evidentuar se i siguruari nuk e ka bërë pagimin e primit të sigurimit. Ky
është fakti vendimtar për qëndrimin e gjykatës në rastin konkret.
83
Figura 5. Pasqyrë për primin bruto të sigurimit në vitin 2010170
Figura 6. Pasqyrë për primin bruto të sigurimit në vitin 2010171
170
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk 171
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
010002000300040005000
Primi bruto i sigurimit ne vitin 2010
Primi bruto i sigurimit ne vitin 2010
010002000300040005000
Primi bruto i sigurimit ne vitin 2011
Primi bruto i sigurimit ne vitin 2011
84
Ajo çka është me rëndësi tek primi i sigurimit, është karakteri i
pandryshueshmërisë së saj për kohën e kontraktimit të sigurimit. Shuma e njejtë për
primin e sigurimit vlen për tërë periodën kohore për të cilën ështe kontraktuar sigurimi.
Ajo nuk ndryshon. Nëse nuk bëhet pagimi i primit të sigurimit në kohën e caktuar,
atëherë detyrimi përfshinë edhe kamatvonesën. Lartësia e kamatvonesës përcaktohet për
çdo gjysmëvit dhe atë në lartësinë e kamatës të instrumentit bazë nga operacionet e tregut
të hapur të Bankës popullore të Republikës së Maqedonisë, që ka vlejtur në ditën e fundit
të gjysmëvitit që i paraprinë rritja për 10 % të poenave në kontratat ekonomike dhe
kontratat midis tregtarëve dhe personave të së drejtës publike për gjysmëvitin vijues,
përkatësisht rritja prej 8 % të poenave në kontratat në të cilat njëri person nuk është
tregtar.172
Në lidhje me kohën e pagimit të primit të sigurimit, siguruesi është i detyruar që ta
paralajmrojë kontraktuesin e sigurimit se kushtet e përgjithshme dhe të veçanta të
sigurimit janë pjesë përbërse e kontratës dhe t‟ja japë tekstin e tyre, në qoftë se ata kushte
nuk janë përfshirë në kontratën e sigurimit. Nëse është kontraktuar që primi i sigurimit të
paguhet gjatë lidhjes së kontratës së sigurimit, detyrimi i siguruesit që të bëjë pagimin e
shpërblimit apo shumën e paraparë me kontratë, lind nëditën e ardhëshme pas ditës kur
është paguar primi i sigurimit. Nëse është kontraktuar që primi i sigurimit të paguhet pas
lidhjes së kontratës së sigurimit, detyrimi i siguruesit që të paguaj shpërblimin apo
shumën e caktuar me kontratë, lind nga dita e përcaktuar me kontratë si ditë e fillimit të
sigurimit.
Kur flasim për këtë karakteristikë të primit të sigurimit është me rëndësi të
veçohet pagimi i një shume shtesë në emër të primit të sigurimit. I siguruari pas
kontraktimit të sigurimit dhe pas pagimit të primit të sigurimit, me akordim të vullnetit të
siguruesit mund të paguaj një shumë shtesë për të mbuluar një rrezik tjetër që nuk është
mbuluar gjatë kontraktimit të sigurimit.
Në literaturën e së drejtës së sigurimit flitet edhe për një karakteristikë tjetër të
primit të sigurimit, për pandashmërinë e saj. Edhe nëse objekti i sigurimit nuk ekspozohet
ndaj rreziqeve të siguruara brenda kohështrirjes së kontratës, primi i sigurimit është i
pandashëm.
Kur flasim për karaktersitikat e primit të sigurimit, është me rëndësi të përmendet
fakti se kontrata e sigurimit nuk është e lidhur për pronarin e mjetit motorik, por për
mjetin motorik. Të drejtat dhe detyrimet midis siguruesit dhe të siguruarit efektin e tyre e
shtrijnë duke filluar nga momenti i nënshkrimit të kontratës. Këto të drejta dhe detyrime
nuk varen nga epilogu i kontrollimit teknik të mjetit motorik. Nëse mjeti motorik nuk
mund të kalojë kontrollimin teknik, kjo nuk do të thotë se duhet të vëhet në pikpyetje
vlefshmëria juridike e kontratës së sigurimit. Në të gjitha rastet, kur është kontraktuar
sigurimi me marrëveshje mes palëve për pagimin me këste të primit të sigurimit,
detyrimin për pagimin e kësteve të primit të sigurimit bartet s‟bashku me mjetin motorik
nëse ai tjetërsohet.173
172
Në lidhje më kohën e pagimit të primit të sigurimit, Gjykata Themelore në Kumanovë, Aktgjykimin nr
92/10 të datës 7 korrik 2010, për caktimin e detyrimit për kamatvonesën, e ka mbështetur në qëndrimin se
debitori i cili do të vonohej në detyrimin për pagimin e primit të sigurimit, përveç debisë kryesore, ka
detyrim edhe për kamatvonesën e cila mund të përcaktohet me ligj ose kontratë. 173
Në frymën e këtij qëndrimi, Gjykata Themelore në Negotinë, me Aktgjykimin K.nr.44/09 të datës 2
nëntor 2009, e ka detyruar kontraktuesin e sigurimit që të bëjë pagimin e këstit të primit të sigurimit,
85
Çështjen nuk duhet ta ngatrojmë me të drejtën për ta bërë pagimin e primit të
sigurimit me këste. I siguruari pagimin e primit të sigurimit mund ta bëjë edheme këste
nëse palët kontraktuese merren vesh. Marrëveshja për pagimin e primit të sigurimit me
këste duhet të përcaktohet shprehimisht me kontratë të sigurimit, e cila nënshkruhet nga
palët kontraktuese ose për një gjë të tillë nënshkruhet aneks i veçantë.174
Në lidhje me karakterin e pandashmërisë së primit të sigurimit, jane hapur dilema
të thella, sidomos në drejtim të ekzistencës së interesit për sigurim. Subjektet
kontraktuese futen në marrëdhënien juridike të sigurimit duke u mbështetur në interesin
për sigurim. Ky interes për sigurim ndërlidhet me rrethanat, përkatësisht ekspozimin e
objektit të sigurimit ndaj rreziqeve të siguruara. Siguruesi, do të përgjigjet në qoftë se
paraqitet Rasti i sigurimit. Përkatësisht, rasti i siguruar është pika referuese e subjekteve
të kontratës për sigurim. Në rastet kur është kontraktuar sigurimi, por brenda kohës së vet
për të cilën vlen kontrara për sigurimin, shuhen rrethanat që paraqesin rrezik, apo thënë
ndryshe lënda e sigurimit nuk është ekspozuar ndaj rreziqeve të siguruara, atëherë me të
drejtë duhet të përfundojmë se tek i siguruari shuhet interesi për sigurim. Kur nuk
eksizton interesi për sigurim, atëherë siguruesi nuk do të vijë në pozitë që të paguaj
shumën e sigurimit dhe kjo për shkakun se nuk mund të paraqitet Rasti i sigurimit. Mbi
këtë bazë, do të duhet të arsyetohej qëndrimi se primi i sigurimit duhet ti kthehet të
siguruarit dhe kontrata për sigurim të shuhet.
Në lidhje me këtë qendrim, është pranuar koncepti se primi i sigurimit duhet të
kthehet tek i siguruari në qoftë se gjatë periodës së sigurimit, lënda e sigurimit është
asgjësuar nga një veprim tjetër që nuk është paraparë në kontratë, ndërkaq në të gjitha
rastet kur lënda e sigurimit nuk asgjësohet, atëherë primi isigurimit nuk kthehet, edhe pse
kontrata për sigurim ka shtrirje të mëtejshme kohore.
Përkundër faktit që primi i sigurimit ka karakter të pandryshueshmërisë dhe
pandashmerisë, ai mund të kthehet pra tek kontraktuesi i sigurimit pjesërisht apo
tërësisht. Në literaturën e të drejtës së sigurimeve njihen tri raste ku primi i sigurimit
duhet të kthehet, edhe atë: me anulimin e kontratës në tërësi, me anulimin e kontratës
pjesërisht dhe kur kontrata e sigurimit ka vlejtur për një kohë të caktuar e që është
ndërprerë para kohës, pa u shfaqur Rasti i sigurimit.
Në rastet kur kontrata e sigurimit anulohet në tërësi, bazuar në rregullat e së
drejtës civile kontraktore, tek palët kontraktuese kthehet ajo çka paraqet ”dare”,
përkatësisht primi i sigurimit. Edhe në rastet kur kontrata e sigurimit, pjesërisht do të
anulohet, primi i sigurimit duhet të kthehet në proporcion me anulueshmërinë e kontratës,
por që ky anulim të ketë rezultuar pa fajin e kontraktuesve të sigurimit. Primi i sigurimit
duhet të kthehet edhe në rastet kur kontrata e sigurimit është lidhur për një kohë, por
është ndërprerë para kohe dhe pa u shkaktuar Rasti i sigurimit edhe atë kur kontrata e
sigurimit do të zgjidhet me marrëveshje mes palëve kontraktuese, me realizimin e
detyrimeve, me konfuzionin e të drejtave dhe detyrimeve, etj.
Kur flasim për primin e sigurimit është me rëndësi të trajtojmë edhe situatën kur
nuk bëhet pagimi i primit të sigurimit. Është vështirë të provohet pagimi i primit të
përkundër pretendimeve të kontraktuesit të sigurimit se mjeti motorik nuk e ka kaluar kontrollimin teknik
dhe se i njejti është tjetërsuar me kontratë të shitjes. 174
Gjykata Themelore në Vinicë, në çështjen civile JK. 25/2010 e ka refuzuar padinë si të pabazë për
pagimin e borxhit për shkak të mospagesës së primit të sigurimit për faktin e mosekzistences të klaozulës
shprehimore në kontratë për sigurimin apo në aneks të veçantë për pagimin e primit të sigurimit me këste.
86
sigurimit meqenëse një gjë e tillë edhe mund të provohet me mjete provuese. Vështirësia
e të provuarit se a është bërë pagimi i primit të sigurimit buron nga fakti se kur lëshohet
polisa e sigurimit, ajo në vete përmban shumën e caktuar në emër të primit të sigurimit.
Kjo shumë nënkupton se është bërë bërë pagimi i primit të sigurimit. Çështja është edhe
më e komplikuar kur bëhet pagimi me këste. Pagimi i këstit të pare e bën siguruesin që të
merrë përsipër detyrimet tjera nga kontrata e sigurimit, meqenëse palët mund që të
akordohen, që siguruesi do t‟u përgjigjet detyrimeve nga kontrata për sigurimin, nëse do
të paguhet në tërësi primi i sigurimit. Pra, pagimi i këstit të parë nuk do të detyrojë
siguruesin që të paguaj shumën e sigurimit në emër të shpërblimit të dëmit, kur do të
paraqitet Rasti i sigurimit, nëse kanë përcaktuar një klauzolë të tillë në kontratën për
sigurime.
II.10. Rasti i sigurimit
Rasti i sigurimit është në thelb rreziku, përkatësisht veprimi i realizuar me
karakter të dëmshëm. Nga aspekti i siguruesit, Rasti i sigurimit është rrethana që e bën
atë të paguaj një shumë të siguruar në emër të riparimit të pasojave që do të shkaktohen
na ato situata. Është me rëndësi që shkaktimi i rastit të siguruar të shkaktojë ndryshim të
gjendjes së lëndës së sigurimit. Megjithatë, që siguruesi t‟i përgjigjet detyrimeve nga
marrëdhënie juridike e sigurimit, me rëndësi është shkaku që kanë bërë lindjen e pasojave
nga veprimi i caktuar i dëmshëm. Pra, është relevant me këtë rast që shkaqet e veprimit të
dëmshëm të lindin në kohën dhe vendin ku shtrihet sigurimi, pavarësishtë faktit se në atë
kohë apo moment janë shkaktuar pasojat.
Figura 7. Pasqyrë për numrin e aksidentëve në periodën 2001-2010175
175
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
Numri i aksidenteve …
87
Nga të dhënta statistikore, mund të përfundojmë se gjatë periodës 2001-2008 në
Republikën e Maqedonisë, vërehet rritja e aksidentëve automobilistike në kontuinitet,
kurse në vitin 2009 dhe 2010, vërehet ulje e aksidenteve automobilistike.
Figura 8 Pasqyrë për numrin e aksidentëve brenda Sekretariateve të Punëve të
Brendshme176
Rasti i sigurimit ka tiparin e pandashmërisë. Një rast i siguruar përfshinë ato
pasoja që janë rezultat i drejtëpërdrejtë i shkaqeve të demshme.
Rasti i sigurimit mund të shkaktohet nga shkaqet e ndryshme, që në të drejtën e
sigurimeve njihen si causa proxima( shkaqet e afërta) dhe causa remota( shkaqet e
largëta). Megjithatë është me rëndësi se secili shkak është vendimtar për detyrimet nga
marrëdhënia e sigurimit.177
Shkaqet e rastit të siguruar duhet të mbulohen me kontratë për
sigurim apo me ndonjë akt tjetër juridik të sigurimit.178
Rasti i sigurimit mund të shkaktojë pasoja nga më të ndryshmet si: shkatërim të
sendeve të siguruara, humbje apo asgjësim të gjësendeve, mungesë, dëmtim, dështim,
mungesë të rezultatëve të dobishme, dëmtime trupore, vdekje etj.
Si përfundim nga ky trajtim mund të themsi se për tu paraqitur Rasti i sigurimit
duhet të plotësohen katër kushte: e para, dëmi të jetë shkaktuar me përdorimin e mjetit
me burim rreziku të shtuar, e dyta të ekzistojë përgjegjësia e të siguruarit apo
shfrytëzuesit tjetër të mjetit me burim rreziku të shtuar për dëmin e shkaktuar, e treta të
bëhet fjalë për dëmin që si pasojë ka vdekjen, lëndimet trupore, cenimet e shëndetit apo
176
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk 177
Aleksandar Nikolovski, Sigurimi dhe risigurimi, Shkup, 1997, fq. 48. 178
Gjykata e Shkallës së parë - Tiranë, Republika e Shqipërisë, Vendimin nr. 1393 të datës 3 maj 2003 për
shpërblim të dëmit që paraqet rast të siguruar e ka mbështetur në përcaktimin e faktit që i referohet
përfshirjes së dëmit në kontratën për sigurim.
Shkup37%
Manastir12%
Veles7%
Kumanove10%Oher
7%
Strumice8%
Tetove10% Shtip
9%
Aksidentet ne SPM brenda 2001-2010
88
asgjësimin përkatësisht dëmtimin e sendeve, përveç atyre që janë pranuar për transportim
dhe e katërta dëmi të jetë shkaktuar tek një kategori personash të ashtuquajtur “persona
të tretë”.179
II.11. Kuptimi i mjetit motorik
Mjetet motorike janëmjete qarkulluese në rrugë tokësore. Mjetet motorike janë
mjete për transportin e njerëzve dhe sendeve të cilat lëvizin ma anë të forcës së motorit
të vet, mjete të regjistruara për punë, traktorët, motoçikletat dhe mjetet tjera që
qarkullojnë në rrugë tokësore. Pra, mjete motorike konsiderohen të gjitha mjetet që
lëvizin nëpër rrugë tokësore, jo nëpër binarët hekurrudhor. Nuk konsiderohen mjete
motorike ata që lëvizin nga ndikimi i forcës së njeriut apo të kafshëve, por vetëm nga
forca e motorit të vet.180
Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së
Shqipërisë ka përcaktuar këtë definim për mjetin motorik: “Mjet motorik” është mjeti që
lëviz në tokë, por jo mbi shina, me anë të fuqisë motorike, pavarësisht nga numri i
rrotave. Mjet motorik është edhe rimorkioja dhe gjysmërimorkioja, të bashkuara ose jo
me mjetin motorik tërheqës.181
Pra, sipas kuadrit ligjor, mjete motorike quhen edhe të gjithë mjetet tjera që
lëvizin me fuqinë e motorit të vet, të regjistruar si mjete për punë, traktori, autobusi,
trolejbusi, kamionët, furgonat, motoçikletat, etj.
Mjetet motorike që lëvizin me fuqinë e motorit të vet paraqesin send të
rrezikshëm182
. E theksuam edhe më lartë, se mjetet motorike nuk janë sende të
rrezikshme si të tilla, por vetëm kur vihen në shfrytëzim apo përdorim nga ana e
njeriut.183
Ata, kur fillon procesi i shfrytëzimit apo përdorimit të tyre, paraqesin rrezik për
shkaktim të dëmit.
Me që flasimim për mjetet motorike, në vijim paraqesim të dhena për shkallën e
motorizimit në disa shtete dhe në Maqedoni.
179
Nikçi Besnik, vep. e cit. fq. 17 180
Shih : Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition,
Gualino, lextenso éditions, Paris, fq.109. 181
Neni 3 i Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë, Nr.
10076, datë 12.2.2009 182
Stanishiç Vukashin, Odgovornost udesa izazvanog motornim vozilom u pokretu, Revista “Pravni
Zhivot” nr 9- 10/1992, fq. 1291. Po ashtu, në lidhje me sendet e rrezikshme shih më gjërësisht Doc.Andon
Sallabanda, E drejta e detyrimeve, Tiranë 1962, f.329 183
Në lidhje me pozitën e sendeve të rrezikshme, shih: Ardian Nuni, I. Mustafaj, A. Vokshi, E drejta e
detyrimeve, Tirane 2008, fq. 121 - 123
89
Figura 9 Pasqyrë për shkallën e motorizimit në 1000 banorë.184
Nga të dhënat statistikore për shkallën e motorizimit në 1000 banorë, përfundojmë se në
Maqedoni shënohet një rritje e vogël e numrit të mjeteve motorike, rritje të madhe të
mjeteve motorike shënohet në Itali, pastaj në Gjermani, Francë, Spanjë, etj.
Në lidhje me rrezikshmërinë e mjeteve motorike, vlen të theksohet se Gjykata
Supreme e Republikës së Sllovenisë, në çështjen II IPS 569/2003, ka gjykuar statusin
juridik të mjeteve motorike si një çështje me rëndësi në përcaktimin e përgjegjësisë
juridike civile për dëmin e shkaktuar. Ajo ka mbështetur vendimin e saj mbi konceptin se
mjeti motorik është send i rrezikshëm dhe se nga përdorimi i rregullt dhe kujdesi normal
kjo rrezikshmëri nuk shkakton pasoja. Ajo, pra, mund të jetë një send i rrezikshme vetëm
në disa rrethana. Për dëmet nga sendet e rrezikshme ose veprimtaria e rrezikshme,
gjykata ka zbatuar përgjegjësinë mbi parimin e shkakësisë supozuar. Personi përgjegjës
është poseduesi i sendeve të rrezikshme. Shpejtësia e automjetit bën që ngarja e saj të
mos jetë në kontroll të plotë dhe kjo padyshim se e rrit rrezikun.
Po kështu, Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë në çështjen Cp GS
2442/2009 duke gjykuar përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident
trafiku i ka kushtuar vëmendje shkaqeve të aksidentit. Duke u mbështetur në mendimin e
ekspertit, gjykata ka konstatuar se mjeti motorik ka qenë më parë rëndë dëmtuar dhe
riparuar në mënyrë joprofesional para shkaktimit të aksidentit. Shtrirja e rregullave të së
drejtës së sigurimeve bëhet edhe në rastet kur aksidenti shkaktohet nga mungesa fizike e
mjetit motorik.
184
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
2005
2007
2009
0
100
200
300
400
500
600
700
2005
2006
2007
2008
2009
90
Në këtë proces është e rëndësishme lidhja që ekziston midis fuqisë së motorit të
mjetit dhe pasojës së shkaktuar, sepse nuk zbatohet përgjegjësia objektive për dëmet e
shkaktuara nga mjetet motorike që nuk lëvizin me fuqinë e motorit të tyre. Qerret dhe
mjetet tjera që lëvizin me fuqinë e kafshëve, nuk konsiderohen mjete motorike dhe nuk e
kanë tretmanin e sendeve të rrezikshme. Së këndejmi për dëmet e shkaktuara nga ato nuk
zbatohen rregullat e përgjegjësisë objektive, por të asaj subjektive.185
Në kuptim të kësaj, për mjetet që nuk ekziston detyrimi ligjor për kontraktim të
sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia automobilistike, nuk zbatohen rregullat e
sigurimit nga kjo përgjgjësi për shpërblimin e dëmit n.q.s. me përdorimin e tyre
shkaktohet dëmi. Ndërkaq, në praktikë shpesh paraqitet problemi i shpërblimit të dëmit të
shkaktuar nga makinat (mjetet) e punës dhe traktorët e paregjistruar. Kur bëhet fjalë për
makinat e punës, shpërblimi i dëmit pranohet me kusht që në kohën e fatkeqësisë në
komunikacion, makina ka qenë në përdorim si mjet motorik, e jo në funksion të punës.186
Ligjvënsi i Republikës së Maqedonisë në nenin 10 të Ligjit për sigurinë në
komunikacion dhe rrugë ka bërë kategorizimin e mjeteve motorike. Sipas këtij përcaktimi
ligjor, definohen mjete motorike, bicikletat, bicikletat me motor, motocikletat,
automobilat, autobusat, trolejbusat, kamionët, traktorët, traktorët bujqësor, maqinat
punuese, rimorkiot, etj.
Mjet motorik janë të gjitha mjetet transportuese të destinuar për qarkullim nëpër
rrugë, përvec karrocat lëvizëse pa motor të destinuar për të sëmurit fizikisht dhe mjetet
për transportin e fëmijëve.
Mjetet me motor janë të gjitha mjetet të cilat lëviznin më forcën e motorit të vetë,
përvec mjeteve që lëviznin nëpër binarë.
Mjeti motorik është ai mjet me motor që parasegjithash është destinuar për
transportin e njerëzve dhe sendeve nëpër rrugë ose që shërben për tërheqjen e rimorkiove
të destinuar për transportin e njerëzve dhe sendeve, përvec mjeteve për transportin e
njerëzve dhe sendeve që lëvizin nëpër binarë, biçikletave me mator, traktorët dhe sendet
tjera me motor që nuk janë destinuar parasegjithash për transportin e njerëzve dhe
sendeve.
Ligjivënsi i Republikës së Shqipërisë në Kodin rrugor187
ka përkufizuar mjetet
rrugor si mjete që qarkullojnë në rrugë dhe që drejtohen nga njeriu. Sipas këtij përcaktimi
ligjor nuk quhen mjete rrugore mjetet që përdoren nga fëmijët ose invalidët që, edhe pse
mund të kenë motor, nuk i kalojnë kufijtë e përcaktuara nga aktet në zbatim. Është bërë
edhe klasifikimi i mjeteve rrugore në: mjete që lëvizin me forcën e krahut; mjete të
tërhequra me kafshë; biçikleta; slita; ciklomotori; motomjete; automjete; trolejbusë;
rimorkio; makina bujqësore; makina teknologjike; mjete rrugore të veçanta.
Për krijimin e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e
shkaktuar me mjetin motorik është e rëndësisë së veçantë definimi i përdorimit të mjetit
motorik. Mjeti motorik i cili nuk është në përdorim nuk e ka mundësinë e lindjes së
rrezukut për shkaktimin e dëmit. Mjeti motorik mund të shkaktojë dëm në aksidentet
185
Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Vendimin Nr. 395 të datës 1 mars 2005 e
ka mbështetur duke provuar e faktin se dëmi është shkaktuar nga mjeti motorik. Në këtë çështje,
ekspertizës i vihen në dispozicion provat shkresore të marra nga organi i prokurorisë lidhur me aksidentin
automobilistik me pasojë vdekje, të shkaktuar si pasojë e shkeljeve të rregullave të qarkullimit rrugor, nga
drejtuesi i mjetit motorik. 186
Pak Jasna, vep. e cit. fq. 2255 187
Kodi rrugor i Republikës së Shipërisë
91
automobilistike në qoftë se është në përdorim. Përdorimi i mjetit motorik është kusht për
shpërblimin e dëmit nga baza e sigurimit respektiv.188
Siguruesi nuk do të mbajë
përgjegjësinë deliktore civile, në qoftë se dëmi nuk është shkaktuar nga përdorimi i mjetit
motorik. Vetëm dëmi i shkaktuar nga përdorimi i mjetit motorik krijon rastin e siguruar,
me çka lind edhe marrëdhënia juridike e sigurimit nga përgjegjësia. Pra, në të gjitha rastet
kur dëmi është rezultat i përdorimit të mjetit motorik, bashkësia për sigurime në cilësinë e
siguruesit, ka detyrim që personit të dëmtuar në aksidentet automobilistike t‟ia shpërblejë
dëmin mbi bazën e sigurimit të përgjegjësisë automobilistike.
Ajo çka mund të ngjajë si qëndrim për të dy vendet, është fakti së ligjvënsit nuk e
ka përcaktuar nocionin e përdorimit të mjetit motorik, edhe pse paraqitja e rastit të
siguruar është materie ligjore në Maqedoni dhe Shqipëri.
Përveç kësaj, duhet thënë se në lidhje me kuptimin e përdorimit të mjetit motorik
janë shfaqur mendime të ndryshme dhe kanë lindur botkuptime teorike shkencore
përkatëse. Më këtë rast, do të veçonim pikpamjen teknike makinerike mbi përdorimin e
mjetit motorik. Sipas këtij koncepti, me përdorim të mjetit motorik, kuptojmë vënjen në
funksion të mjetit motorik përfshirë këtu kohën prej kur fillon motori në përdorim deri
kur ai kthehet në gjendje pezullimi.
Ndërkaq, ekziston një pikpamje e cila çështjen e përdorimit të mjetit motorik e
ndërlidhë me drejtimin e mjetit motorik. Ky koncept njihet si botkuptim i komunikacionit
teknik. Sipas këtij botkuptimi, mjeti motorik konsiderohet se është në përdorim jo vetëm
kur motori pushon së përdorurit, por deri kur tërësisht mbaron të drejtuarit e mjetit
motorik.
Përveç këtij koncepti, ekziston edhe një pikëpamje tjetër, sipas të cilës, mjeti
motorik konsiderohet se është në përdorim për kohën sa është në lëvizje dha për kohën sa
gjendet në rrugë gjatë asaj lëvizje.189
Megjithatë, praktika e sigurimeve për shpërblimin e dëmit të shkaktuar personave
të tretë në fatkeqësitë e komunikacionit, në lidhje më paraqitjen e rastit të siguruar njeh
dy forma të përdorimit të mjetit motorik: përdorimi i drejtpërdrejtë dhe përdorimi i
tërthortë.
Mjeti motorik është ai send i rrezikshëm e që si I tillë konsiderohet përherë kur u
shkakton dëm personave, në trupin, shëndetin, jetën dhe pasurinë e tyre, si rezultat i të
pasurit kontakt fizik të drejtpërdrejtë me ato. Bashkësia për sigurime është e detyruar që
personit të tretë t‟i shpërblejë dëmin që i është shkaktuar drejtëpërdrejtë me përdorimin e
mjetit motorik, sepse atëherë konsiderohet se është paraqitur rasti i siguruar. Pra,
shkaktimi i dëmit nga përdorimi i drejtëpërdrejtë i mjetit motorik, quhet atëherë kur
ekziston kantakti i drejtëpërdrejtë ndërmjet personit që ka humbur jetën ose personit të
lënduar apo sendeve të asgjësuara ose të dëmtuara dhe mjetit motorik në aksidentet
automobilistike. Nuk është e nevojshme që aksidenti të ndodhë në autostradë që të
konsiderohet se është shkaktuar nga kontakti i drejtpërdrejtë, por ajo mund të shkatohet
në një rrugë private, në një fushë, në një stacion për gara. Zonë aplikimi është mbajtur
nga jurisprudenca në këtë pikë mjaft të gjerë.190
Si dëme të shkaktuara me përdorimin e
188
Këtë fakt e ka argumentuar Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë Tiranë, me Vendimin nr 463 të datës
09.12.2008, me të cilin, le në fuqi Vendimin nr. 911 të datës 19.07.2006 të Gjykatës së Apelit Tiranë. 189
Stanishiç Vukashin, vep. e cit. fq. 1292 190
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.110.
92
drejtëpërdrejtë të mjetit motorik duhen llogaritur dëmet që i ka përjetuar personi i tretë,
nga pika e cila është prekur prej mjetit motorik në lëvizje.191
Dëm i shkaktuar nga
përdorimi i mjetit motorik quhet edhe dëmi që e ka shkaktuar mjeti motorik, i cili pa e
ngarë ka lëvizur poshtë rrugës dhe i ka rënë (është ndeshur) mjetit tjetër motorik apo
ndonjë sendi tjetër.
Nuk duhet ngatëruar çështja se shkaktimi i dëmit mund të jetë rezultat, përveç i
përdorimit të drejtpërdrejtë, edhe i përdorimit të tërthortë të mjetit motorik. Quhet se
dëmi është shkaktuar nga përdorimi i tërthortë i mjetit motorik në rastet kur nuk kemi
kontakt të drejtëpërdrejtë midis mjetit motorik dhe të mirës juridike të cënuar në
aksidentet automobilistike, si psh. përbaltja e rrugës nga një mjet motorik, e cila për
shkak të rëshqitshmërisë së saj, bën që mjeti tjetër motorik të rrëshqas dhe të dalë nga
rruga; përplasja e motoçiklistit në rrugë si pasojë e derdhjes së vajrave të mjetit motorik
në rrugë; dëmet e shkaktuara nga kafsha e frikësuar si pasojë e sinjalizimit zanor të
drejtuesit të mjetit motorik; dëmet e shkaktuara mjetit motorik si pasojë e përdorimit të
instalimeve të dritës të mjetit tjetër motorik që lëviz në drejtim të kundërt; dëmet e
shkaktuara nga flakja e gurëve me mjetin motorik; etj. Është me rëndësi të theksohet se
bashkësia për sigurime është e detyruar të bëj shpërblimin e dëmit edhe në rastet kur
dëmi është shkaktuar nga rënia apo hedhja e sendeve nga mjeti motorik në lëvizje.
Nuk quhen dëme të shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, atëherë kur dëmet
shkaktohen nga mjetet që gjenden në depo e që nuk janë në përdorim, dëmet që
shkaktohen nga gazrat si pasojë e punës së mjetit motorik në garazh të mbyllur si dhe
dëmet e shkaktuara nga mjetet motorike në lëvizje, por që përdoren jo si mjet transporti,
por për qëllime të tjera. Këto pasoja nuk mbulohen me sigurim dhe bashkësia për
sigurime nuk ka detyrime për shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të
autopërgjegjësisë.
Për dëmet e shkaktuara me përdorimin e mjeteve motorike, shpërblimi nga baza e
sigurimit nga përgjegjësia automobilistike do të realizohet n.q.s. paraqitet rasti i
sigurimit. Në bazë të nenit 58 të Ligjit për sigurimin e personave dhe pasurisë së
Maqedonisë, rasti i sigurimit në sigurimin nga përgjegjësia automobilistike paraqitet kur
personit të tretë i shkaktohet dëm me pasoja si vdekje, cënime trupore apo dëmtim të
shëndetit apo asgjësim përkatësisht dëmtim të ndonjë sendi me përdorim të mjetit
motorik, për të cilin përgjegjës është i siguruari (pronari i mjetit motorik, përdoruesi,
drejtuesi).Për të gjitha rastet e tjera të cilat nuk përfaqësojnë rastin e siguruar,
përjashtohet efekti mbulues i sigurimit nga përgjegjësia automobilistike.
II.12. Përgjegjësia e të siguruarit apo përdoruesit tjetër të mjetit
motorik
Pronari apo shfrytëzuesi tjetër i mjetit motorik detyrohet të lidhë një kontratë të
sigurimit të përgjegjësisë për dëmet që mund t‟u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi
i këtij mjeti, me pasojë dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin jopasuror, në rast
vdekjeje, të dëmtimeve trupore dhe përkeqësimit të shëndetit. Me sigurimin, mbulohen
edhe dëmet jopasurore, me pasojë vdekjen, dëmtimet trupore dhe të përkeqësimit të
shëndetit, të pasagjerëve të mjetit, shkaktar të aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij.
191
Ibid. fq. 1292
93
Përgjegjësia e pronarit të mjetit motorik zbatohet për dëmet e shkaktuara si nga mjeti
tërheqës, edhe nga mjeti i tërhequr (rimorkio). Rregullat e sigurimit shtrihen edhe në
përgjegjësinë solidare të dy pronarëve të mjetëve motorike. Pronarët e të dy mjeteve janë
bashkërisht përgjegjës për dëmet ndaj palëve të treta, në rastet kur dëmet shkaktohen
nga përdorimi i mjetit tërheqës apo i mjetit të tërhequr, kur këto mjete janë të lidhura në
një tërësi integrale ose kur aksidenti ndodh nga shkëputja e rimorkios nga mjeti tërheqës.
Në këto raste, pala e dëmtuar mund ta paraqesë kërkesën për dëmshpërblim te siguruesi i
mjetit tërheqës ose te siguruesi i rimorkios.
Është e rëndësise të përmendet se sigurimi i përgjegjësisë së mbajtësit të mjetit
motorik nuk mbulon dëmet e sendeve, të cilat i ka marrë përsipër t‟i transportojë
mbajtësi i mjetit, shkaktar i aksidentit dhe që ndodhen në mjetin, në çastin e aksidentit.
Në lidhje me aksidentet automobilistike, është me rëndësi të përmendim se njihet
aksidenti i thjeshtë dhe aksidenti kompleks. Aksidenti i thjeshtë ndodhë kur goditjet në
mes të mjeteve motorike ose ndërmjet një mjeti motorik dhe viktimës janë kryer në një
vijë kohore. Konsiderohet se mjeti motorik është përfshirë në aksident edhe kur viktima
është në mjetin motorik ose jashtë tij. Aksident automobilistik kemi edhe në rastet kur
mjeti motorik nuk përplaset me nje pengesë të jashtme. Me rëndësi është që mjeti
motorik të luajë një rol në aksident.Aksidenti kompleks është ai aksident ku marrin pjesë
disa mjete motorike apo goditjet e një pasnjëshme e kanë goditur viktimën e njejtë.192
Pra, që të ekzistojë përgjegjësia e pronarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit
motorik, dëmi duhet të jetë rezultat i një veprimi të kundërligjshëm dhe të ekzistojë lidhja
shkakësore e veprimit të kundërligjshëm me pasojën.
II.13. Kundërligjshmëria e veprimit
Veprimi me të cilin shkaktohen pasojat në aksidentet automobilistike duhet të jetë
veprim me të cilin shkelet norma juridike konkrete. Veprimi i kundërligjshëm është kusht
për përgjegjësinë e pronarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit motorik për dëmin e
shkaktuar në aksidentet automobilistike. Dispozitat e ligjit mbi marrëdhëniet e
detyrimeve nuk flasin në mënyrë të prerë për veprimin e kundërligjshëm si kusht për
përcaktimin e përgjegjësisë civile juridike. Mirëpo në kontekst të saj, nenet 148, 149 dhe
150 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Republikës së Maqedonisë, flasin për
rrethanat në bazë të të cilave lirohet nga përgjegjësia, personi përgjegjës, siç janë:
mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme, pranimi i të dëmtuarit, vetëndihma e lejueshme,
ushtrimi i së drejtës edhe për kundër ekzistencat të dëmit. Përcaktimi i këtyre rrethanave,
vlerësojmë se theksojnë në një mënyrë edhe më të dukshme faktin se veprimi i
kundërligjshëm është kusht për përcaktimin e përgjegjësisë civile juridike.
Veprimi i kundërligjshëm përbëhet nga veprimi i dëmshëm që ndalohet nga
ndonjë normë juridike me karakter ndalues. Ky veprim është veprim njerëzor me anë të
cilit cënohet ndonjë normë juridike ose ndonjë normë e moralit njerëzor193
.Një veprim
192
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.110-112. 193
Gale Galev, Jadranka Doboviq Atanasovska, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 535.
94
apo sjellje mund të jetë shkaku i dëmtimit të viktimës, në qoftë se provohet se në
mungesë të atij veprimi, dëmi nuk do të kishte ndodhur.194
Me qëllim të definimit të konceptit të veprimit të kundërligjshëm në shkencën
juridike kryesisht paraqiten tre teori: teoria objektive, subjektive dhe të përzier.
Sipas teorisë objektive, veprimi i kundërligjshëm është ai që është në kundërshtim
me rregullativën e sistemit juridik të një vendi. Me veprimin e kundërligjshëm duhet të
cënohet ligji, normat morale ose zakonore dhe njëkohësisht të cënohet interesi i
përgjithshëm shoqëror. Me rëndësi është që të potencohet se një veprim qëtë jetë në
kundërshtim me normat morale ose zakonore të shoqërisë, ai duhet tëgëzojë mbrojtjen
shtetërore juridike195
.Ky kriter i përgjigjet përgjegjësisë kauzale. Pra, me rëndësi është që
veprimi me të cilin shkaktohen pasojat e dëmshme të jetë në kundërshtimme rregullativen
juridike konkrete, pa marrë parasyshë fajin e kryerësit të dëmit.
Sipas teorisë subjektive kundërligjshmëria është përfshirë me nocionin e fajit të
kryerësit të dëmit. I kundërligjshëm është ai veprim, që cënon interesin individual të
subjektit të dëmtuar, sepse dëmtuesi është fajtor për dëmin që i është shkaktuar të
dëmtuarit196
. Në kontekst të kësaj, në përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për
dëmin e shkaktuar, konstatohet se veprimi i kundërligjshëm është pasojë e fajit të
dëmtuesit, përkatësisht e fajit të personave përgjegjës për dëmin. Ithtarët e kësaj teorie
nisen nga pikëpamja se patjetër të ekzistojë faji tek veprimi që është i kundërligjshëm e
me të cilin i shkaktohet dëm personit të dëmtuar, që të mund të gjykohet e drejta për
shpërblim të dëmit. Sipas këtij koncepti, kundërligjshmëria është ana objektive, kurse faji
është ana subjektive e veprimit të dëmshëm. Personi përgjegjës gjithmonë është fajtor,
për shkak të veprimit të kundërligjshëm me të cilin janë shkaktuar pasoja konkrete.
Aspeketet pëmbajtësore të teorisë subjektive i korespondojnë përgjegjësisë subjektive.
Sipas teorisë objektive-subjektive, veprimi i kundërligjshëm ekziston edhe kur
cënohet interesi individual, ashtu edhe kur cënohet interesi shoqëror197
. Sipas kësaj teorie,
faji dhe kundërligjshmëria paraqesin dy kushte të përbashkëta për përgjegjësinë civile
juridike për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike. Sipas këtij qëndrimi teorik,
përgjegjësia juridike civile për dëmin e shkaktuar lind mbi bazën e fajit të kryerësit të
dëmit. Në këtë frymë, faji hynë në nocionin e kundërligjshmërisë në njërën anë, kurse në
anën tjetër ai përfaqëson gjendjen subjektive të një personi që manifestohet në vetëdijen
dhe vullnetin që të ndërmerret veprimi i caktuar.198
Në rastin kur ushtrohen veprimet e shumta dhe secili prej tyre do të shkaktojë
dëme në të njëjtën kohë, atëherë çdo veprim konsiderohet si një shkak i dëmtimit të
viktimës. Në rastin e ushtrimit të veprimeve të shumta, dhe secili prej tyre si i vetëm do
të kishte qenë i mjaftueshme për të shkaktuar dëme, por duke mbetur e pasigurt që një
në fakt ka shkaktuar atë, atëherë çdo veprim do të konsiderohet si një shkak deri në
194
Për institutin Conditio sine qua non, bën fjalë, Art. 3:101, Principles of European Tort Law, European
Group on Tort Law, http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor
2012. 195
Gjorgjeviq Zhivomir dhe Stankoviq Vladan, vep.e cit.fq. 348 196
Në lidhje me këtë koncept, Gjykata Supreme, Expte Nr 70427 Dhoma e parë L.S. 304-354, Mendoza, 28
dhjetor 2001, ka provuar fajin si shkak për pasojat e shkaktuara në aksident automobilistik. Mosrespektimi i
rregullave të komunikacionit është konsideruar si shkak për aksidentin. Pra, aksidenti ka rezultuar nga
veprimet e drejtuesit të mjetit motorik i cili duke mosrespektuar shenjën e ndalimit përplaset me një furgon. 197
Dauti Nerxhivane, vep.e cit.fq. 162 198
Gale Galev, Jadranka Doboviq Atanasovska, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 537
95
masën që korrespondon me gjasat që ajo mund të ketë shkaktuar dëme viktimës. Në
rastin kur pasojat u shkaktohen viktimave të shumta dhe kur mbetet e paqartë nëse një
dëm i caktuar viktimës i është shkaktuar nga një veprim, ndërsa është e mundshme që ai
veprim nuk u ka shkaktuar dëme të gjithë viktimave, atëherë veprimi konsiderohet si një
shkak i demit, i pësuara nga të gjitha viktimat në proporcion me gjasën që kjo mund të
ketë shkaktuar dëmtimin e një viktime të veçantë. Nëse veprimi i dëmshëm i ka
shkaktuar pasoja viktimës dhe më vonë viktima përballet më një veprim pasues, atëherë
veprimi pauses duhet të trajtohet në korelacion me faktin se a ka çuar në dëmtimin e
sërishëm ose në shkaktimin e pasoja shtesë. Nëse veprimi i parë ka shkaktuar pasoja të
vazhdueshme dhe veprimi pasues më vonë do ti kishte shkaktuar ato, atëherë të dy
veprimet konsiderohen si shkak i atij dëmtim të vazhdueshëm.199
Pa marrë parasyshë karakterin e veprimit të kundërligjshëm tek përcaktimi i
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar është me rëndësi të theksohet se
kundërligjshmëria ështënjëri nga kushtet themelore për gjykimin e përgjegjësisë. Me
relevancëështë që të shkaktohen pasoja konkrete dhe se dëmi i shkaktuartë jetë pasojë e
kundërligjshmërisë së veprimit të dëmshëm. Me veprimin e kundërligjshëm, faktikisht
cënohet e drejta subjektive ose interesi juridikisht i mbrojtur i viktimës së aksidentit
automobilistik. Në këtë mënyre Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë në çështjen
II IPS 101/2006 që ka të bëjë me përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar në
aksident trafiku,e ka gjykuar konceptin e kundërligjshmërisë si element themelor i
përgjegjësisë juridike civile duke e ndërlidhur me lidhjen shkakësore. Pra, natyra e
kundërligjshmërisë së sjelljes në aksidentet automobilistike gjithmonë duhet të gjykohet
në lidhëshmëri më fajësinë e kryerësit. Gjykata një gjë të tillë do të duhet ta provojëmbi
bazën e standardeve për gjetjen e së vërtetës. Elementet që duhet të trajtohen për
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike i
referohen kundërligjshmërisë së sjelljes së pjesmarrësve në aksident.
Nga trajtimet e prezentuara më lartë, mund të përfundojmë se që të jetëveprimi i
caktuar i kundërligjshëm ai duhet të jetë në kundërshtim me të drejtën objektive dhe me
atë veprim të cënohet e drejta subjektive konkrete ose interesi i personit të dëmtuar si dhe
me cënimin e të drejtës subjektive të shkaktohet dëmi konkret në personin apo pasurinë e
tij.
II.14. Lidhja shkakësore
Për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksidentet
automobilistike, gjykata është e lidhur me të provuarit e lidhjes shkakësore. Lidhja
shkakësore është kusht për përcaktimin e përgjegjësisë së pronarit apo shfrytëzuesit tjetër
të mjetit motoriksi dhe pjesmarrësit tjetër për dëmin e shkaktuar në aksidentet
automobilistike. Ekzistenca e këtij kushti është i domosdoshëm dhe duhet të jetë përherë i
pranishëm në shkaktimin e dëmit, sepse pa ekzistencën e tij nuk mund të përcaktohet
përgjegjësia e personit konkret. Lidhja shkakësore paraqet raportin midis veprimit të
dëmshëm dhe dëmit, ku veprimi i dëmshëm paraqitet si shkak, kurse dëmi si pasojë e
199
Art. 3:103, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
96
tij200
. Trajtuar lidhjen shkakore si nocion juridik, mund të themi se ajo përfaqëson
njëraport apo marrëdhënie midis aktiviteteve, veprimeve që dëmtuesi i ndërmerr në
kohën e shkaktimit të aksidentit automobilistike që i referohen shkaktimit të
dëmit.Ndërkaq, lidhja shkakësore si kategori juridike, nuk i takon vetëm të drejtës
detyrimore, përkatësisht sferës së përgjegjësisë deliktore, por edhe e shkencave natyrore
dhe shoqërore, e veçmas shkencës së filozofisë. Në këtë aspekt, lidhja shkakësore
rezulton nga ngjarjet shoqërore apo natyrore të cilat paraqesin hallkat e një tërësie që
përfundon më shkaktimin e pasojave të caktuara.
Lidhja shkakësoreka gjetur hapësirë edhe në legjislacionin e Maqedonisë. Ligji
mbi marrëdëniet e detyrimeve ka përcaktuar nocionin e lidhjes shkakësorejo në mënyrë të
detajizuar. Ndërkaq, shkenca civile juridike lidhjen shkakësore e ka ngritur në bazë të
premisave të caktuara teorike dhe mbi këtë bazë ka dhënë përgjigje në çështjet se a
ekziston në një marrëdhënie konkrete civile juridike,lidhja shkakësore midis veprimit dhe
pasojës ose kjo lidhje nuk ekziston fare201
. Qëllimi i lidhjes shkakësore është gjetja e
zingjirit të ngjarjeve që mund të konsiderohet si shkaku i dëmit.202
Kur flasim për dëmet e shkaktuara nga sendet e rrezikshme apo veprimtaria e
rrezikshme, përfshirë këtu edhe dëmet e shkaktuara nga mjeti motorik, me rëndësi është
të theksohet se shkenca juridike dhe jurisprudence, e kanë pranuar presumimin se ato
dëme rezultojnë pikërisht nga ato sende, përkatësisht ajo veprimtari.
Pra, që të mund të përcaktohet përgjegjësia juridike civile për dëmin e shkaktuar
në aksidentet automobilistike, veprimi i mjetit motorik duhet të jetë në lidhje të
drejtpërdrejtë me shkaktimin e dëmit. Nëse një gjë e tillë nuk vërtetohet, atëherë nuk
mund të përcaktohet përgjegjësia dhe personi përgjegjës.Në këto raste, përdorimi i mjetit
motorik konsiderohet kauzë, kurse dëmi i shkaktuar është pasojë e veprimit të dëmshëm.
Lidhja shkakësore duhet të jetë rezultat i lidhshmërisë midis këtyre sendeve ose
aktiviteteve dhe pasojave të dëmshme203
. Kjo lidhëshmëri duhet të provohet.Veprimi
adekuat konsiderohet shkaku i pasojës. Ai veprim duhet të jetë tërësi e ngjarjeve dhe të
paraqesë shkakun e dëmit. Pra, veprimi të jetë shkaku tipik për pasojat konkrete. Gjykata
në këto raste lidhjen shkakësore e trajton si kategori juridike. Ajo nuk mbështetet në
marrëdhëniet subjektive të kryerësit të dëmit ndaj veprimit të dëmshëm dhe vetë
pasojave, por në vetë faktin e adekuatshmërisë së veprimit që sipas një rjedhje të punëve
apo rrethanave, përfundon në pasojën konkrete. Në marrëdhëniet midis veprimit të
dëmshëm dhe vetë dëmit ekziston e ashtuquajtura lidhja juridike shkakësore.
Kur flasim për lidhjen shkakore, vlen të përmendet se sipas të drejtës franceze,
gjatë realizimit të shpërblimit të dëmit, nuk është e nevojshme që viktima e aksidentit të
provojë marrëdhëniet shkakësore midis faktit të çështjes dhe dëmit, por vetëm faktin se
dëmi është shkaktuar nga mjeti motorik.204
Edhe jurisprudenca sllovene e njeh rëndësinë e gjykimit të lidhjes shkakësore.
Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë në çështjen II IPS 362/99, në përcaktimin e
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident trafiku, përveç që ka
200
Gale Galev, Jadrnka Daboviq Atanasovska, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 559. 201
Radovanoviq Maria, Obligaciono pravo, Novi Sad, 1982, fq. 19 202
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.94. 203
Alishani Alajdin, vep.e cit.fq. 509 204
La responsabilité en matière d'accidents de la circulation, www.cabinetaci.com, e qasshme me date 25
qershor 2011.
97
trajtuar fajin ajo ka gjykuar edhe lidhjen shkakësore. Ngjarja e caktuar duhet të rezultojë
nga një shkak për të bërë dëmtimin të ligjshëm. Vëtëm kështu, vendimi i gjykatës do të
jetë i drejtë dhe meritor.
Në të gjitha rastet kur nuk do të provohet ekzistenca e kësaj lidhshmërie, atëherë
nuk mund të përcaktohet përgjegjësi juridike civile për dëmin e shkaktuar. Pra, në të
gjitha rastet kur fatkeqësia në komunikacion rezulton nga lidhja e pasojës së shkaktuar
me rrethanat tjera të rrezikshme që mund të dalin psh.nga shpejtësia e lëvizjes së mjetit
motorik, nga ndryshimi i drejtimit të lëvizjes, plasja e gomave të rrotave, mosfunksionimi
i frerëve dhe mekanizmit të drejtimit të mjetit motorik, nga paraqitja e njerëzve apo
kafshëve në rrugë, etj, nuk do të bëhet fjalë për lidhjen shkakësore si kategori e
marrëdhënieve detyrimore, përkatësisht si kusht për përcaktimin e përgjegjësisë, sepse
lidhja shkakësore në këto raste midis mjetit motorik dhe dëmit të shkaktuar gjendet në
ndonjërën nga rrethanat e lartëpërmendura.
Ekzistenca e lidhjes shkakësore të pasojave me mjetin motorik konsiderohet se
kanë edhe dëmet që janë rezultat i veprimit të vazhduar apo të plotësuar të mjetit motorik.
Kur flasim për lidhjen shkakësore është me interes të theksohet se për pranimin e
përgjegjësisë civile jashtëkontraktore, duhet të vërtetohet lidhja shkakësore materiale
ndërmjet sjelljes që përbëhet prej veprimit a mosveprimit të paligjshëm me fajin dhe
dëmit të shkaktuar.205
Pra, për përcaktimin e dëmtimeve konkrete që rrjedhin nga faktet e
paligjshme dhe për caktimin e dëmshpërblimit përkatës, duhet të vërtetohet edhe lidhja
shkakësore juridike ndërmjet tyre.
Nëpërmjet lidhjes shkakësore materiale, vërtetohet se cili është personi përgjegjës
dhe lidhja shkak-pasojë ndërmjet tri elementeve objektive e subjektive të faktit të
paligjshëm (ngjarjes së dëmit): sjelljes së paligjshme (objektiv) e me faj (subjektiv) dhe
pasojës së ardhur prej tyre, pra dëmtimit të një tjetri në personin a pasurinë e tij
(objektiv). Në këtë rast zbatohet parimi juridik condicio sine qua non, sipas të cilit ardhja
e pasojës së dëmshme nuk do të vërtetohej nëse nuk do të kishte ndodhur shkaku, sjellja e
paligjshme dhe me faj e personit përgjegjës për shkaktimin e dëmit.
Ndërsa, me lidhjen shkakësore juridike vërtetohet lidhja shkak-pasojë ndërmjet
faktit të paligjshëm në tërësinë e tij dhe cenimeve konkrete të pësuara në të drejta dhe
interesa të ligjshëm, si të subjektit pasiv mbi të cilin ka vepruar direkt ky fakt i
paligjshëm, ashtu edhe të personave të tjerë, që rezultojnë të dëmtuar, si rrjedhojë e
pasojave që pranohet se vijnë normalisht, e zakonisht nga i njëjti fakt i paligjshëm, sipas
parimeve të rregullshmërisë dhe efiçencës së lidhjes shkakësore - id quod plerumque
accidit.
Në këtë kuptim, lidhja shkakësore nuk ndërpritet nëse pas vërtetimit të faktit të
paligjshëm dhe pasojës “natyrale”, “materiale”, të ardhur prej tij, pra dëmtimit të
interesave të ligjshme të subjektit pasiv nga sjellja e shkaktuesit të dëmit, vijojnë e
vërtetohen fakte të reja me pasoja të dëmshme, të cilat konsiderohen të lidhura e rrjedhojë
direkte dhe e menjëhershme e të njëjtit fakt të paligjshëm, përderisa provohet që nëse ky
nuk ndodhte, fakti i ri, i mëvonshëm, në vetvete, nuk mund të shkaktonte edhe ai të
njëjtën pasojë të dëmshme.206
205
Shih: Kristy Horsey&Erika Rackley, Tort law, Oxford University press, 2009, fq. 226. 206
Shih arsyetimin e Vendimit të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë,
Nr.12, datë 14.9.2007
98
E rëndësisë së veçantëështë koncepti se dëmi do të mund të llogaritet se është
rezultat i shkakut dhe rrezikut të mjetit motorik edhe në rastet kur mjeti motorik nuk
është në lëvizje. Dëmi i shkaktuar nga mjeti motorik i ndaluar apo që nuk është në lëvizje
do të llogaritet se është pasojë e forcës lëvizëse që e ka pasur mjeti motorik drejtpërdrejtë
para ndalimit të tij. Në këtë rast lidhja shkakësore ekziston, përkundër faktit se nuk
ekziston lidhje kohore me forcën lëvizëse të mjetit motorik me pasojën e shkaktuar.
Pra, sipas këtij koncepti, mund të përfundojmëse nuk duhet doemos të ketë lidhje
fizike të drejtpërdrejtë midis mjetit motorik dhe pasojës së dëmshme, që të konsiderohet
se ekziston lidhja shkakësore, por mjafton që dëmi të jetë pasojë e lidhshmërisë midis
mjetit motorik dhe pasojave të dëmshme.
Si kategori juridike, lidhja shkakësore është komplekse dhe nuk provohet lehët,
sepse të shpeshta janë rastet kur me një veprim shkaktohet një pasojë, ose një pasojë të
jetëshkaktohet me një veprim. Jo rrallë herë ndodhë që shumë shkaqe të shkaktojnë një
pasojë, ose një shkak të shkaktojë më shumë pasoja. Ligji mbi marrëdhëniet e
detyrimeve, për shkak të kësaj natyre, nuk ka mundur të përcaktojë në mënyrë
shprehimore rastet dhe situatat e caktuara për ekzistencën e lidhjes shkakore. Kjo ka bërë
që të paraqiten koncepte të ndryshme teorike për përcaktimin e kuptimit të lidhjes
shkakësore edhe në shkencën juridike. Lidhja shkakësore i është nënshtruar trajtime
teorike të ndryshme. Shkenca juridike në lidhje me kuptimin e lidhjes shkakësore si kusht
për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile, njeh:teorinë e kushtit, teorinë e kauzalitetit
të drejtëpërdrejtë dhe teorinë e kauzalitetit adekuat.207
Teoria e kushtite përcakton ekzistencën e lidhjes shkakësore duke e kualifikuar
veprimin e dëmshëm si kusht për shkaktimin e demit në aksidentet automobilistike. Sipas
kësaj teorie dëmi nuk do të ishte shkaktuar në qoftë së nuk do të merrej veprimi i caktuar
nga kryerësi konkret. Në procedurën për përcaktimin e përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar në aksidentet automobilistike, ligjshmëria e veprimit i cili e shkakton pasojën e
caktuar nuk është fakt relavant, por gjykata i merr për bazëvetëm rrethanat që pasojnë si
një rrjedhim i pandërprerë. Në kuadër të përcaktimit të terisë së kushtit, bëhet fjalë edhe
për kushtin fillestar. Sipas kushtit fillestar, veprimi i dëmshëm që në momentet e para të
ndërmarrjes së tij mund të shkaktojë pasoja të caktuara, sikundër që edhe deri ne
përfundimin e tij mund të shkaktohen pasoja të tjera. Kësaj teorie i bëhen vërejtje të
caktuara sepse e zgjeron përgjegjësinë civile përtej suazave të përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar208
.
Teoria e kauzalitetit të drejtëpërdrejtë përcaktimin e kuptimit të lidhjës
shkakësore e ndërlidhë me kohën dhe hapësirën e caktuar, përkatësisht e ndërlidhë me
faktet që paraqesin shkak të drejtëpërdrejtë për dëmin e shkaktuar. Dëmtuesi do të
gjykohet si përgjegjës vetëm nga shkaku se të dëmtuarit i është shkaktuar dëm konkret.
Në procedurën gjyqësore për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dimin e
shkaktuar, me rëndësi është të provohet kauza – shkaku i dëmit. Përgjegjësia i takon atij
personi, sjellja e të cilit provohet se është shkak i pasojës së caktuar. Me këtë rast, për
gjykatën nuk mjafton vetëm të provohet moskujdesi i duhur i kryerësit në komunikacion.
Një drejtues i mjetit motorik mund të mos tregoj kujdes ndaj një pjesmarrësi në
komunikacion, por veprimet e tij mund të mos jenë shkak për dëmin dhe kështu lidhja
shkakësore të kualifikohet si inekzistente. Ekzistonë mundësia që në aksidentet
207
Gale Galev, Jadranka Daboviq, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 558-666. 208
Alishani Alajdin, po aty, fq. 468.
99
automobilistike të shkaktohen pasoja të caktuara, por faji i kryerësit të paraqitet më vonë,
kur faktet relevante ekzaminohen në një kohë të gjatë.209
Pra, kjo teori merr për bazë pasojat e dëmshme që janë pjesë e një tërësie të dëmit
të shkaktuar.
Teoria e kauzalitetit adekuatpërcaktimin e kuptimit të lidhjes shkakësore e bën
duke u mbështetur në kauzalitetin adekuat që konsiderohet veprim i cili është në
proporcion me dëmin e shkaktuar. Pra, sipas kësaj teorie veprimi që është ndërmarrë
është dhe duhet të jetë adekuat me pasojat që janë shkaktuar. Ekzistenca e lidhjes
shkakësore ndërmjet veprimit të dëmshëm dhe dëmit të shkaktuar, vërtetohet me
adekuatshmërinë e shkakut që e solli shkaktimin e dëmit. Për dëmi shkakësor merret
parasysh ajo ngjarje e cila sipas natyrës së vet, si dhe sipas rrjedhjes së rregullt dhe të
natyrshme të gjërave, është e përshtathme për shkaktimin e dëmit, edhe pse ajo ngjarje
nuk është shkak i vetëm për dëmin e shkaktuar210
. Sipas saj, dëmtuesi do të përgjigjet në
qoftë se do të ekzistojë lidhja normale midis veprimit të dëmshëm dhe pasojave që janë
shkaktuar.211
Pra, lidhja shkakësore nuk duhet të ekzistojë vetëm si lidhje e
drejtëpërdrejtë midis dëmit dhe faktit, por shkaku i fundëm i shkaktuar, të jetë më
influencë që të lind përgjegjësia civile deliktore për dëmtuesin. Në këtë drejtim vlen të
theksohet se përcaktimi i faktit të fajësisë së viktimës në procedurë gjyqësore për
përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident
automobilistik, mund të jetë shkak i mjaftushëm për të gjykuar edhe lidhjen shkakësore
midis veprimit dhe pasojës.212
Po kështu, edhe jurisprudenca shqiptare në çështjen për
përcaktim të përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident
automobilistik ka ngritur konceptin se është e nevojshme vërtetimi i të gjitha rrethanave
të faktit për të përcaktuar lidhjen shkakësore midis veprimit të kundërligjshëm dhe
pasojës së shkaktuar.213
Një gjë të tillë, për secilin rast konkret, përcaktimin e lidhjes
kauzale e bën gjykata. Në procedurën gjyqësore për shpërblimin e dëmit, gjykata në
secilin rast bën shqyrtimin e shkaqeve që e kanë shkaktuar dëmin dhe pasojat e tij dhe në
të njejtën kohë e vërteton ekzistencën e lidhjes shkakësore.
Meqë lidhja shkakësore është kategori e së drejtës së detyrimeve – kategori
objektive, nuk kërkohet këtu që të vërtetohet se a ekziston apo ka ekzistuar faji i personit
që ka ndërmarrë apo jo veprimin e caktuar214
.
Lidhja shkakësore mund të jetë: lidhje shkakësore e drejtpërdrejtë dhe lidhje
shkakësore e tërthortë. Lidhja shkakësore e drejtpërdrejtë ekziston atëherë kur veprimi i
dëmshëm shkakton dëmin që është pasojë e drejtpërdrejtë e tij, dhe anasjelltas kur
209
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq. 123. 210
Alishani Alajdin, vep. e cit. fq. 470. 211
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq. 129-
135. 212
Kështu ka vepruar Gjykata Supreme në çështjen Expte Nr. 71345, Dhoma e parë L.S. 305-162,
Mendoza, 28 shkurt 2002. 213
Kolegji civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë në çështjen Nr.00-2008-1153 i Regjistrit
Themeltar, Vendimi nr. 463, gjatë arsyetimit juridik në lidhje me faktet për përcaktimin e lidhjes
shkakësore ka ngritur qëndrimin se ngjarja që ka shkkatuar vdekjen në aksident automobilistik nuk është
rrjedhojë e shkeljes së rregullave të Kodit Rrugor apo gjendja jo e rregullt e mjetit motorik, por si rrjedhojë
e rritjes së rrymës së ujit në mënyrë të konsiderueshme. Mbi bazën e këtij përfundimi, gjykata duke u
mbështetur në provat shkesore të administruara në dosje, në aktin e ekspertimit autentik ka gjykuar se
shkaktimi i vdekjes nuk ka lidhje me përdorimin e mjetit motorik dhe nuk paraqet rast të siguruar. 214
Gale Galev, Jadranka Doboviq Atanasovska, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 559-561.
100
veprimi i dëmshëm shkakton dëm që është pasojë e tërthortë (indirekte) e tij, atëherë
lidhja shkakësore është lidhje e tërthortë215
Është me rëndësi të potencohet se adekuatshëria e veprimit për shkakimin e
pasojës në është thjesht një presumim juridik, por një fakt i cili duhet të provohet. E
vërteta materiale në këtë rast duhet të kënaqet. Bara e të provuarit të adekuatshmërisë së
veprimit të dëmshëm në procedurë gjyqësore i bie të dëmtuarit. Gjatë përcaktimit të
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe
veprimtaria e rrezikshme konsiderohet se dëmi është rezultat i përdorimit të atyre sendeve
apo ushtrimit të veprimtarisë së caktuar. Ky koncept është premisë e logjikshme. Sipas
saj, poseduesi i sendit të rrezikshëm apo ushtruesi i veprimtarisë së rrezikshme duhet të
provojë se shkaku i dëmit qëndron jashtë sendit të rrezikshëm apo veprimtarisë së
rrezikshme. E drejta e Maqedonisë në këtë rast e ka rregulluar në pikpamje negative
barën e të provuarit të poseduesit të sendit të rrezikshëm apo ushtruesit të veprimtarisë së
rrezikshme.
Kur flasim për lidhjen shkakore për arsye praktike është me rëndësi të përmendet
fakti i ndërprerjes së lidhjes shkakore në rrethanat e shkaktimit të pasojës. Lidhja
shkakësore ka pikën fillestare ashtu edhe përfundimin e vetë. Veprimi adekuat gjykohet
për shkaktimin e pasojave të caktuara. Me rëndësi është që gjatë kohës së ndërmarrjes së
veprimit të dëmshëm të jenë shkaktuar pasoja të caktuara. Në rrethanat e aksidenteve
automobilistike, në momentin e përfundimit të një veprimi adekuat ndaj një pasoje të
caktuar, të lind një veprim tjetër me karakteristka tjera dhe mund të shkaktojë pasoja të
reja. Pra, për secilën pasojë gjykohet secili veprim që e ka shkaktuar atë.
Po ashtu, në këtë pjesë të punimit është me interes të përmenden edhe fakti se në
aksidentet automobilistikë mund të shkaktohen pasoja në trupin dhe jeten e njerëzve si
dhe në pasurinë e tyre nga dy a më shumë veprime të dëmshme. Kur dy a më shumë
veprime të dëmshme shkaktojnë pasoja të caktuara, në teorinë e së drejtës civile bëhet
fjalë për: shkaqe kumulative, alternative dhe hipotetike. Në rastet kur dëmi është rezultat
i dy a më shumë veprimeve të ndërmarra nga dy a më shumë subjekte, atëherë bëhet fjalë
për shkaqe kumulative. Dëmi, pra shkaktohet nga më shumë veprime. Secili kryerës i
dëmit është përgjegjës për pasojat që i ka shkaktuar. Nëse përgjegjësia e secilit prej
kryerësve të dëmit nuk mund të provohet, atëherë ata përgjigjen për dëmin në mënyrë
solidare. Për dallim nga shkaqet fakultative, në të gjitha rastet kur dëmin e kanë shkaktuar
dy a më më shumë persona të caktuar të cilët midis veti janë të lidhur, por saktësisht nuk
mund të përcaktohet se prej cilit veprim ka rezultuar dëmi, atëherë bëhet fjalë për shkaqet
alternative. Nëse provohet me saktësi së cili veprim ka përfunduar në pasoja të caktuara,
atëherë secili person përgjegjës për dëmin e shkatuar do të përgjigjet individualisht, kurse
në të kundërtën ata do të përgjigjen në mënyrë solidare.
Në të gjitha rastet kur mbi bazën e momentit të shkaktimit të dëmit, pasojat
shkaktohet nga dy veprime, atëherë veprimi i mëvonshëm konsiderohet si shkak
hipotetik. Që të ketë pasoja juridike, veprimi hipotetik duhet të ishte ndërmarrë si pasojë
e veprimit të parë me të cilin janë shkaktuar pasoja të caktuara. Secili prej kryerësve të
veprimit të dëmshëm nuk përjashtohen nga përgjegjësia. Edhe kryerësi i veprimit të
mëvonshëm – hipotetik, por edhe ai i veprimit të parë me të cilin janë shkaktuar pasojat
janë subjekte te veçantë në marrëdhëniet juridike civile për dëmin e shkaktuar.
215
Shih: Georgiev Pop Dimitar, vep.e cit.fq. 423-424
101
Për të përfunduar në lidhje me këtë kusht të rëndësishëm, mund të themi se në
përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar, lidhja shkakësore
duhet të jetë e pandarprerë deri në shkaktimin e pasojës së caktuar. Ndërprerja e saj,
pavarsisht nga shkaqet që kanë sjellur ndërprerjen, bën që ajo lidhje të konsiderohet se
nuk ekziston nga ajo ndërprerje dhe dëmtuesi nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar pas
ndërprerjes së lidhjes shkakësore, apo për pasojat që kanë rezultuar nga shkaqet tjera. Tek
lidhja shkakësore është e rëndësishme që veprimi i dëmshëm të jetë adekuat me dëmin e
shkaktuar, kurse pasojat e dëmit të jenë rezultat i veprimit të ndërmarrë me mjetin
motorik.
II.15. Fatkeqësitë elementare dhe rasti i sigurimit
Fatkeqësitë elementare përfaqësojnë elementet e fuqisë natyrore. Siguruesi që të
merrë përsipër detyrimet nga marrëdhënia e sigurimit, është me interes juridik përcaktimi
i shkaqeve që kanë çuar në shkaktimin e rastit të siguruar. Nëse rasti i sigurimit për shkak
e ka fatkeqësinë elementare atëherë me interes është përcaktimi i veprimit preventiv ndaj
fatkeqësisë elementare. I siguruari, nuk do të ketë të drejtë të thirret në bazën e sigurimit
të autopërgjegjësisë, nëse nuk është sjellur në mënyrë preventive ndaj fatkeqësisë
elementare që ka shkaktuar rastin e siguruar.
II.16. Përjashtimi i përgjegjësisë civile deliktore
Kur një veprim është shkaku i një pasoje të caktuar, atëherë personi të cilit i
atribuohet dëmi, do të ketë detyrime brenda kufijëve të përgjegjësisë për veprimet e tij të
dëmshme. Ai person do të përgjigjet për dëmin e shkaktuar nëse vertëtohet fakti i
parashikueshmërisë së dëmtimit nga ana e një personi të arsyeshëm në çastin e aktivitetit
dhe duke marrë parasysh në mënyrë të veçantë afërsinë në kohë apo hapësirë në mes të
aktivitetit të dëmshëm dhe pasojës së saj, ose madhesisë së dëmit në lidhje me pasojat
normale të një aktivitet të tillë. Përveç kësja, duhet të provohet natyra dhe vlera e interest
të mbrojtur, baza e përgjegjësisë, etj.
Në të shumtën e rasteve të shkaktimit të dëmit me mjetin motorik, mungon të
provuarit apo supozimi i lidhjes shkakore midis mjetit motorik, dhe pasojës së shkaktuar.
Në rastin e ushtrimit të veprimeve të shumta, dhe kur është e sigurtë se asnjë nga
ata nuk e ka shkaktuar dëmin të tërë apo ndonjë pjesë të përcaktueshme të tij, atëherë
supozohet se të gjitha veprimet kanë kontribuar në shkaktimin e pasojave, në mënyrë të
barabartë.216
Në ato raste themi se nuk ekziston përgjegjësia e të siguruarit apo shfrytëzuesit
tjetër të mjetit motorik me të cilin është shkaktuar dëmi. Marrë për bazë këtë, Bashkësia
për sigurime ka të drejtë të refuzojë shpërblimin e dëmit të shkaktuar me mjetin motorik
nga baza e sigurimit nga autopërgjegjësia , sepse nuk plotësohen kushtet për paraqitjen e
rastit të siguruar. Faktorët që pamundësojnë një gjë të tillë, në mënyrë apriore
përjashtojnë përgjegjësinë civile deliktore të të siguruarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit
motorik. Ata lirohen nga përgjegjësia në qoftë se provojnë se dëmi rezulton nga ndonjë
216
Art. 3:105, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
102
rrethanë e cila gjendet jashtë sendit, veprimi i së cilës nuk mund të parashihet, as t‟i iket
apo largohet217
. Sistemet e ndryshme njohin faktorë të ndryshëm që në mënyrë të plotë e
lirojnë personin përgjegjës të supozuar nga detyrimi për shpërblim të dëmit. Sistemi
juridik i Maqedonisë i njeh këto faktorë që përjashtojnë përgjegjësinë civile deliktore:
fuqinë madhore, veprimin e të dëmtuarit dhe veprimin e personit të tretë.
Përjashtimi i përgjegjësisë civile deliktore bëhët në rastet e veprimit të fuqisë
madhore.218
Fuqia madhore është ngjarje e jashtme që nuk është paraparë, ose që nuk
mund të parashihet saktësisht se kur do të ndodhë dhe që nuk mund të përballohet ose të
shmanget219
.
Kur jemi te përjashtimi i përgjegjësisë, mund të themi se me ligj përcaktohet
rrethi i personave të cilat nuk janë përgjegjës për dëmin e shkaktuar. Personi i cili për
shkak të sëmundjes psikike, të zhvillimit të metë mendor apo të shkaqeve të tjera nuk
është i aftë të gjykojë, nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar, përveç nëse provohet që
dëmin e ka shkaktuar në kohën kur ka qenë i aftë për të gjykuar. Kush i shkakton dëm
tjetrit në gjendje të paaftësisë së përkohshme për gjykim, është përgjegjës për atë, përveç
nëse provon se pa fajin e tij është sjellë në një gjendje të tillë. Në qoftë se në këtë gjendje
është sjellë me faj të dikujt, për dëmin do të përgjigjet ai që e ka sjellë në gjendje të
tillë.220
Në të gjitha rastet kur duhet të provohet ekzistenca e fuqisë madhore, në radhë të
parë duhet të provohet vetia e saj si ngjarje e jashtme që nuk është paraparë dhe pastaj
duhet bërë veçimin si një kategorie të veprimeve që janë ngjarje natyrore si, psh. tërmet,
vërshime etj. Këto veprime të jashtme dhe të paparshikuar, shkenca i ka trajtuar por
përkundër kësaj ata në praktikë nuk mund kontrollohen221
. Me rëndësi është se veprimi
konkret që të kualifikohet fuqi madhore, duhet të karakterizohet si ngjarje e paparaparë,
e pashmangshme dhe e jashtme.
Pra, vetëm ngjarja e cila nuk mund të parashihet dhe kontrollohet mund të
kualifikohet si fuqi madhore. Për dallim nga kjo, veprimin që dëmtuesi ka mundur dhe
që ka qenë i detyruar të parashehë, është ngjarje e fshehtë222
. Në kuadrin e gjykimit të
përgjegjësisë automobilistike, është me rëndësi të theksohet se vetëm ngjarjet e
jashtëzakonshme, të cilët nuk merren për llogari e që nuk veprojnë në situata normale
mund të parashtrojnë çështjen e lirimit të personit përgjegjës nga shpërblimi i dëmit.
Ngjarja në aksidentet automobilistike, duhet të jetë e paparaparë, përkatësisht të
shkaktohet papritmas dhe jashtë kontrollit të pjesmarrësve në komunikacion.
Përveç këtyre karakteristikave, elementi tjetër karakteristik i ngjarjes natyrore
është pashmangshmëria nga shkaktimi i ngjarjes. Kjo karaktersitike e përshkruan
veprimin e dëmshëm me rastin e shkaktimit të tërmetit, vërshimeve dhe thatësive si
dukuri natyrore223
.
217
Vukashin Stanishic, Odgovornost u slucaju udesa zazvanog motornim vozilom u pokretu, Pravni Zhivot,
nr. 9- 10 i vitit 1992, fq.1297. 218
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.95. 219
Dauti Nerxhivane, vep.e cit.fq. 163 220
Krahaso përmbajtjen e nenit 141 të LigjitNr. 04/L-077, për marrëdhëniet e detyrimeve i Republikës së
Kosovës. 221
Shih: Radishiq Jakov, vep.e cit.fq. 126 222
Po aty, fq. 126 223
Alishani Alajdin , vep.e cit.fq. 513
103
Përveç që ngjarja të jetë e paparaparë dhe e pashmangshme ajo duhet të jetë e
jashtme. Me fjalë të tjera, që të kualifikohet ngjarja si fuqi madhore, ajo përveç që të
shkaktohet papritmas dhe të mos ofrojë mundësi që të evitohet ndikimi i dëmshëm i saj,
duhet që të paraqitet jashtë sendit të rrezikshëm. Sipas kësaj nuk ekziston fuqi madhore
në qoftë se dëmi shkaktohet nga të metat në përpunimin e fabrikimit të mjetit motorik,
apo nga prishja e papritur e mjetit motorik, daljes së rrotës nga mjeti motorik, sepse ato
nuk llogariten për shkaqe të cilat ndodhin jashtë mjetit motorik224
.
Poseduesi i sendit lirohet nga përgjegjësia nëse provon se dëmi rezulton nga
ndonjë shkak që gjendet jashtë sendit, veprimi i të cilit nuk mundej të parashihej e as të
largohet apo të mënjanohet225
.
Sipas Kodit civil të Spanjës, përgjegjësia e personit që ka fituar statusin e
trashëgimlënsit nuk do të bartet te trashëgimtarët e tij, nëse provohet se dëmi është
shkaktuar nga fuqia mbinatyrore ose forca rastësore dhe pavarsisht kujdesit të duhur që
ka pasur shfrytëzuesi i kafshës.226
Kur jemi te përjashtimi i përgjegjësise vlen të përmendet se nuk janë të njejta
fuqia mbinatyrore dhe forca e rastit. Askush nuk do të përgjigjet për dëmin e shkaktuar si
pasojë e veprimit të forcës madhore, veprim ky i paparashikuar dhe i pashmangshëm.
Forca madhore mund të planifikohet se mund të ndodhë, por nuk mund të shmanget apo
të kapërcehet. Ndërkaq, forca e rastësishtme është rezultat i të pasurit të një kujdesi
normal, i cili po të ishte i parashikuar do të ishte i shmangëshëm. Si rrethanë e
paparshikuar konsiderohet çdo ngjarje që ndodh brenda posedimit që zotëron shfrytëzuesi
mbi kafshën. Për rrethanat tjera nuk kemi përjashtim të përgjegjësisë së pronarit apo
shfrytëzuesit të kafshës. Këto janë, pra rrethana të jashtme që kanë ndikuar në shkaktimin
e dëmit nga kafsha. Si rrethana të jashtme konsiderohen rrethanat e parashikueshme dhe
të shmangëshme dhe rrethanat e parashikueshme dhe të pashmangëshme. Pronari apo
shfrtytëzuesi i kafshës nuk lirohet nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga kafsha,
nëse dëmi është shkaktuar me dashje apo nga pakujdesi. Dashja dhe pakujdesia në këtë
rast konsiderohen veprime vullnetare të pronarit apo shfrytëzuesit të kafshës. Akti i
veprimit të pronarit apo shfrytëzuesit të kafshës apo ndonjë personi të tretë që çon
kafshën për të shkaktuar dëm nuk konsiderohet akt i fuqisë madhore dhe si rezultat i
kësaj nuk përjashtohet përgjegjësia e personit konkret. Përgjegjësia do të lind edhe sikur
kafsha të jetë lënduar apo vrarë nga akti i shkaktimit të dëmit. I njejti qëndrim,
vlerësojmë se duhet të zbatohet edhe në rastet kur dëmi shkaktohet nga një kafshë e
humbur apo e aratisur me fajin apo neglizhencën e pronarit apo shfrytëzuesit të kafshës.
Nuk do të ketë përjashtim të përgjegjësisë edhe sikur kafsha pas humbjes ose aratisjes si
pasojë e fuqisë mbinatyrore, ka bredhur lirisht dhe ka shkaktuar dëm. Së këndejmi, edhe
pronari i kafshës i cili e ka braktisur atë me qëllim për të shuar pronësinë mbi të, do të
mbartë përgjegjësinë për dëmin e shkaktuar nga ajo kafshë.
Ky lirim bëhet ose ekziston ngase fuqia madhore është një ngjarje e jashtme e
paparaparë e cila nuk mund të përballohet e as të evitohet227
. Kjo bën që personi
përgjegjës i supozuar, të thirret në veprimin e fuqisë madhore dhe të lirohet nga detyrimi
për shpërblim të dëmit.
224
Toshevski Bllagoj , vep.e cit.fq. 63 225
Neni 163, pika 1 e LMD-së 226
Krahaso përmbajtjen e nenit 1905 të Kodit Civil të Spanjës. 227
Alishani Alajdin, vep. e cit. fq. 513
104
Po ashtu, edhe veprimi i të dëmtuarit përjashton përgjegjësinë e pronarit apo
shfrytëzuesit të mjetit motorik për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike.
Veprimi i të dëmtuarit, për dallim nga fuqia madhore është element relativ i përjashtimit
të përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik. Çka do të thotë se, jo të gjitha
veprimet e të dëmtuarit përjashtojnë përgjegjësinë civile deliktore. Përgjithësisht ajo varet
nga shkalla e fajit e të dëmtuarit. Lirimi i personit përgjegjës nga përgjegjësia, për shkak
të veprimit të të dëmtuarit mund të jetë i plotë dhe i pjesshëm, varësisht nga shkalla e fajit
e të dëmtuarit. Nëse i dëmtuari është vet fajtor për dëmin, atëherë poseduesi nuk
përgjigjet për dëmin, nëse i dëmtuari është pjesërisht fajtor për dëmin shpërblimi
pjesërisht zvoglohet228
.
Lirimi në tërësi nga përgjegjësia ekziston kur i dëmtuari në tërësi është fajtor për
dëmin që është shkaktuar.229
Ai duhet të provojë se atë veprim ka mundur ta parashohë,
ta shmangë apo ka mundur t‟i mënjënojë pasojat, duke marrë parasysh aftësitë e tij, kurse
në anën tjetër në ate nuk ka arritur sukses edhe përkundër shfaqjes së një kujdesi të madh
si shtëpiak i mirë, ekonomist i mirë si dhe përkundër drejtimit të mjetit motorik në
harmoni me rregullat e parapara230
Faji i të dëmtuarit, për dallim nga faji i dëmtuesit, asnjëherë nuk supozohet, por
vetëm provohet231
. Në procedurën e të provuarit të fajit është me rëndësi të përmendet se
nuk merret parasysh fakti që i referohet të metave eventuale apo të metave të mjetit
motorik, por ekzistenca i kujdesit dhe vëmendjes të drejtuesit të mjetit motorik në raport
me veprimin e dëmshëm të të dëmtuarit.
I dëmtuari mund ta shkaktoj dëmin me dashje ose nga pakujdesia e rëndë. Kur
vërtetohen faktet se veprimi i të dëmtuarit ka rezultuar nga dashja apo pakujdesia e rëndë,
atëherë për të drejtën lind një rrethanë, sipas të cilës poseduesi i sendit të rrezikshëm
lirohet nga përgjegjësia për shpërblim të dëmit. Edhe ligjvënsi i Maqedonisë në Ligjin
mbi marrëdhënite e detyrimeve, në nenin 163 pika 2, e ka pranuar përjashtimin e
përgjegjësisë civile deliktore, përkatësisht lirimin e poseduesit të sendit të rrezikshëm nga
përgjegjësia nëse provon se dëmi është shkaktuar nga veprimi i personit të dëmtuar, të
cilin nuk ka mundur ta parasheh dhe pasojat e të cilit ka mund t‟i mënjanoj apo shmangë.
Është i rëndësishëm trajtimi që i bëhet në literaturën e së drejtës civile qëndrimit
mbi përgjegjësinë civile deliktore, në rastet kur i dëmtuari ka ditur se drejtuesi i mjetit
motorik është i dehur dhe ka pranuar që të vozitet me te, dhe deri te fatkeqësia në
kominikacion ka arrdhur për shkak vozitjes së parregullt të vozitësit për shkak ndikimit të
alkoolit. Këtu, personi i dëmtuar mund të drejtohet për shpërblimin e dëmit pjesmarrsve
në komunikacion, që ata të përgjigjen në mënyrë solidare në bazë të parimit të
përgjegjësisë subjektive, duke marrë për bazë shkallën e fajsisë të pjesmarrësve për
ngjarjen e dëmshme. Pra, në rastet e tilla nuk do të përjashtohet përgjegjësia, por
poseduesi i mjetit motorik në bazë të parimit të përgjegjësisë subjektive do të përgjigjet
për përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar.
228
Stanishiç Vukoshin, Odgovornost u sluçaju udesa izazvanog motornim vozilom u pokretu, Pravni
Zhivot, nr. 9-10/1992, fq. 1298 229
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.95. 230
Toshevski Bllagoj , vep.e cit. fq. 64 231
Radishiq Jakov, vep.e cit.fq. 147
105
Përjashtimi i përgjegjësisë së pronarit apo shfrytëzuesit të mjetit motorik për
dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike, bëhet edhe në rastet kur veprimi i
personit të tretë ka ndikuar në shkaktimin e dëmit. Nëse dëmi i shkaktuar rrjedhë nga
personi i tretë, ai do të jetë përgjegjës për dëmin232
. Lirimi nga përgjegjësia bëhet nëse
provohet se dëmi rezulton nga ndonjë rrethanë e cila gjendet jashtë sendit, apo dëmi është
shkaktuar nga veprimi i personit të tretë. Poseduesi i sendit të rrezikshëm, lirohet nga
përgjegjësia nëse provon se për fatkeqësinë në komunikacion ka ndikuar faji i personit të
tretë ose i vet të dëmtuarit233
. Në rastet kur ekziston faji i personit të tretë, ai do të
përgjigjet sipas kriterit të përgjegjësisë subjektive.
Në nenin 144 të Ligji Nr. 04/L-077, për marrëdhëniet e detyrimeve i Republikës
së Kosovës, është institucionalizuar vetë ndihma e lejuar. Sipas kësaj zgjidhjeje ligjore,
kush në rastin e vetë ndihmës së lejuar i shkakton dëm personit i cili e ka shkaktuar
nevojën e vetë ndihmës nuk ka për detyrë ta shpërblejë. Me vetë ndihmë të lejuar
nënkuptohet e drejta e çdo personi për të mënjanuar shkeljen e të drejtës kur kanoset
rreziku i drejtpërdrejtë, në qoftë se një mbrojtje e tillë është e domosdoshme dhe nëse
mënyra e mënjanimit të cenimi të së drejtës i përgjigjet rrethanave në të cilat shkaktohet
rreziku.
Në rastet kur dëmi shkaktohet pjesërisht me fajin e personit të tretë, do të
përgjigjen në mënyrë solidare pronari apo poseduesi i mjetit motorik sipas rregullave të
përgjegjësisë objektive dhe personi i tretë sipas rregullave të përgjegjësisë subjektive, me
të drejtë regresi nga tjetri, në qoftë se tjetri nuk e shpërblen dëmin në proporcion me
shkallën e fajësisë.
Pronari i mjetit motorik mund të lirohet nga përgjegjësia për dëmin që e ka
përjetuar fëmija i pakujdesshëm që ka vepruar para mjetit motorik edhe atëherë kur ai
fëmijë marrë për bazë zhvillimin e tij, nuk është në gjendje të kuptoj veprimin e vet dhe
që nga kjo nuk mund të flitet për fajin e tij234
.
Viktima do t‟i mbajë humbjet e veta edhe në raste kur ekzistojnë shkaqe të
pasigurta brenda sferës së viktimës që mund të kenë shkatuar dëmin e caktuar. Një gjë e
tillë do të zbatohet deri në atë masë që korrespondon me gjasat që dëmi mund të ketë
qenë shkaktuar nga një rrethanë, dukuri apo aktivitet tjetër brenda sferës së vet
viktimës.235
232
Gjykata e Apelit në Shtip, Aktgjykimin Gzh.nr. 1974/08 që i referohet përcaktimit të përgjegjësisë
juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident automobilistik, atë përgjegjësi e ka mbështetur në
rrethanat që bëjnë përjashtimin e përgjegjësisë. Sipas gjykatës, bashkëudhëtari që ka pasur dijeni se
drejtuesi i mjetit motorik ka konsumuar alkool e që në gjak rezulton me 1.51 promil dhe ka hypur në mjetin
motorik i cili ka rëshqitur nga rruga dhe është përplasur në drunjë që kanë ndodhur jashtë rrugës, nuk i
takon shpërblim i dëmit material dhe moral nga ana e bashkësisë së sigurimit ku ka qenë i siguruar mjeti
motorik nga përgjegjësia ndaj personave të tretë, me arsyetimin se hypja në mjetin motorik duke pasur
dijeni për gjendjen e alkoolizuar të vozitësit konsiderohet pajtim për dëmet eventuale që mund të
shkaktohen nga drejtuesi i mjetit motorik. Gjykimi i shpërblimit të dëmit mbështetet në rregullat e
përjashtimit të përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar. Vetë fakti i të paturit dijeni për gjendjen
e alkoolizuar të drejtuesit të mjetit motorik i korespondon faktit të shkaktimit të dëmit nga vetë i dëmtuari. 233
Stanishiç Vukoshin, Odgovornost u sluçaju udesa izazvanog motornim vozilom u pokretu, Pravni
Zhivot, nr. 9-10/1992, fq. 1298 234
Po aty, fq. 1298 235
Art. 3:106, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
106
Përjashtimi i përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar mund të bëhet
nëse është realizuar mbrojtja e bazuar në justifikime. Mbrojtja e nevojshme, gjendja e
nevojës, mënjanimi i dëmit nga tjetri janë rrethana që parashikohen me ligj, të cilat e
përjashtojnë përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar. Sipas nenit 143 të Ligji
Nr. 04/L-077, për marrëdhëniet e detyrimeve i Republikës së Kosovës, kush në mbrojtje
të nevojshme i shkakton dëm sulmuesit nuk e ka për detyrë ta shpërblejë dëmin, përveç
në rastin e tejkalimit të mbrojtjes së nevojshme. Në qoftë se dikush e shkakton dëmin në
gjendje të nevojës ekstreme, i dëmtuari mund të kërkojë shpërblim nga personi që është
fajtor për shkaktimin e rrezikut të dëmit ose nga personat nga të cilët është mënjanuar
dëmi, por nga këta të fundit jo më tepër se sa kanë pasur përfitim nga kjo. Kush pëson
dëm duke mënjanuar prej tjetrit rrezikun e dëmit ka të drejtë të kërkojë prej tij
shpërblimin e atij dëmi të cilit i është ekspozuar me arsye.
Përgjegjësia për shpërblimin e dëmit mund të përjashtohen nëse dëmtuesi ka
vepruar ligjërisht dhe sipas nevojës, në mbrojtjen e interesave të tij të mbrojtur kundër një
veprimi të paligjshëm, sepse në çastin e caktuar, ndihma e autoriteteve nuk mund të
ndërmerret. Edhe pëlqimi i viktimës, për dëmtuesin konsiderohet mbrojtje e bazuar në
justifikime. Detyrimi për shpërblimin e dëmit mund të përjashtohet ose zvogëlohet nëse
lëndimi është shkaktuar nga një rrethanë e paparashikueshme dhe e parezistueshëme, nga
një forcë e natyrës (forcë madhore), ose nga veprimi i një pale të tretë. Përgjegjësia
mund të përjashtohet ose zvogëlohet në në raport me fajin kontributiv të viktimës dhe
për çdo çështje të tjera të cilat do të jenë të rëndësishme për të krijuar ose zvogëluar
detyrimin e viktimës, nëse ai është pjesmarrës në shkaktimin e pasojave . Përgjegjësia
solidare ekziston atëherë kur dëmi i pësuar nga viktima i atribuohet dy ose më shumë
persona. Përgjegjësia është solidar atëherë kur dy a më shumë persona me vetëdije ose
nga pakujdesia i shkaktojnë dëm viktimës. Po ashtu përgjegjësia solidare ekziston edhe
në rastet kur dëmi shkaktohet nga sjellja e pavarur apo veprimi i personit të caktuar, por
ata i atribuohen personit tjetër si dhe kur dëmi shkaktohet nga personi përgjegjës dhe nga
veprimi i personit tjetër që ka ofruar ndihmë të caktuar e që është po ashtu përgjegjës për
dëmin e shkaktuar. Kur dy persona janë subjekt i detyrimit solidar, viktima mund të
pretendojë shpërblimin e plotë nga çdo njëri person përgjegjës. Përgjegjësia është e të
gjithë dëmtuesëve, që do të thotë se, çdo person është përgjegjës për viktimën vetëm për
pjesën e dëmit që i takon atij. Një person që i nënshtrohet detyrimit solidar mund të
mbulojë pjesën e shpenzimeve që ka personi tjetër i detyruar, viktimës në lidhje me
dëmin e njëjtë. Detyrimi do të varët nga shkalla e fajit.236
Pra, për përjashtimin e përgjegjësisë qensore është pamundësia e poseduesit për të
evituar pasojën e shkaktuar nën ndikimin e veprimit të personit të tretë.
II.17. Shkaktimi i pasojave të dëmshme
Në gjykimin eçështjeve për shpërlimin e dëmit të shkaktuar me mjetet me burim
rreziku të shtuar, e rëndësisë së veçantë është të provuarit e lindjes së përgjegjësisë civile
deliktore. Kur gjykohet ekzistenca e përgjegjësisë civile deliktore, atëherë krijohet
mundësia për gjykimin e shpërblimit të dëmit. Kur dëmi shkaktohet me mjetet me burim
236
Krahaso përmbajtjen e Art. 7:101, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012
107
rreziku të shtuar, shpërblimi i dëmit mbështetjen juridike e ka në bazën e sigurimit nga
përgjegjësia. Kjo do të thotë se, këtu pra, duhet të provohet paraqitja e rastit të siguruar.
Në gjykimin e përgjegjësia nga baza e sigurimit merren për bazë rregullat juridike
të përgjegjësisë civile deliktore. Kjo do të thotë se, i dëmtuari që të mund të realizojë të
drejtën në shpërblim të dëmit, përveç ekzistencës së bazës për përgjegjësi, duhet të
provohen edhe kushtet konkrete, pa të cilat nuk mund të lind përgjegjësia civile juridike.
Pra, që një person të gjykohet për përgjegjësi civile deliktore për shkaktimin e dëmit
duhet të provohen kushtet konkrete, përkatësisht rrethanat konkrete. Të provuarit e
fakteve mundësojnë që të gjykohet se dëmtuesi, është personi përgjegjës dhe se ai bartë
detyrimin për shpërblimin e dëmit kundrejt të dëmtuarit.
Kushtet për përgjegjësi civile juridike për dëmin e shkaktuar mund të ndahen në
dy lloje: në të përgjithshme dhe të veçanta.237
Me kushte të përgjithshme nënkuptohen ato
kushte që janë të përhershme dhe gjithmonë të pranishme për secilën formë të
përgjegjësisë civiledeliktore. Ndërkaq, me kushte të veçanta nënkuptohen ato kushte,
ekzistenca dhe plotësimi i të cilave kërkohet në secilin rast konkret, që njëherësh varet
edhe nga lloji i përgjegjësisë civile deliktore.
Në shkencën e të drejtës civile, në lidhje me kushtet e përgjithshme dhe të veçanta
ekzistojnë dallime. Kështu p.sh. sipas një mendimi238
si kushte të përgjithshme duhet
konsideruar dëmin, kundërligjshmërinë, fajin e dëmtuesit, aftësinë deliktore dhe lidhja
shkakësore. Sipas një mendimi tjetër239
si kushte të përgjithshme duhet konsideruar
vetëm dëmin dhe lidhjen shkakësore. Sipas një mendimi tjetër240
, përveç dëmit dhe
lidhjes shkakësore në kushtet e përgjithshme duhet të klasifikohet edhe
kundërligjshmëria. Ka edhe autorë të tjerë që përkrahin mendimin se edhe faji është kusht
i përgjithshëm241
.
Në mbështetje të qëndrimeve të lartëpërmendura që kanë të bëjnë me klasifikimin
e kushteve të përgjithshme, vërejmë se edhe dëmi konsiderohet kusht i përgjithshëm. Sa i
përket kësaj, shikuar në aspektin logjik, ekzistenca e dëmit nuk duhet të paraqesë kusht
për ekzistencan e përgjegjësisë civile deliktore, por parakusht të drejtëpërdrejtë,
presumim për lindjen e përgjegjësisë civile deliktore. Pa ekzistencan e dëmit, çështja e
gjykimit të përgjegjësisë civile deliktore do të konsiderohen çështje abstrakte,
përkatësisht një marrëdhënie juridike pa objekt të vetin.242
Pavarësisht nga këto dilema, vlerësojmë se në aspektin praktik vështirë është që të
pranohet mendimi se ekzistenca e dëmit nuk është kusht i përgjithshëm për lindjen e
përgjegjësisë civile deliktore. Në të gjitha rastet e ekzistencës së përgjegjësisë civile
deliktore, paditësi në fillim doemos të provojë ekzistencën e dëmit si prezumim,
parakusht për përgjegjësinë civile deliktore.
Te përgjegjësia subjektive, është pranuar pikëpamja se faji është bazë dhe kusht
për përgjegjësi civile juridike. Faji është fakt juridik relevant për përgjegjësinë e
dëmtuesit për dëmin e shkaktuar të dëmtuarit. Shkalla e fajit trajtohet në caktimin e
vëllimit të shpërblimit të dëmit. E drejta e regresit që e ka siguruesi ndaj të siguruarit të
237
Gjorgjeviç Zhivomir dhe Stankoviç Vladan, vep.e cit.fq. 307 238
Dauti Nerxhivane, vep. e cit., fq. 157 239
Radishiq Jakov, vep.e cit.fq. 164 240
Georgiev Pop Dimitar, vep.e cit.fq. 416 241
Konstantinoviç Mihajlo, vep.e cit.fq. 84 242
Për dëmin si parakusht i drejtëpërdrejtë për lindjën e përgjegjësisë civile deliktore bën fjalë Geoffrey
Samuel, Law of obligations and legal remedies, Second Edition, London.Sydney, 2001, fq. 195.
108
vet dhe veçmas, çështja e raportit të fajit dhe kundërligjshmërisë të veprimit të dëmshëm
bën që faji të trajtohet si kusht i veçantë për përgjegjësinë civile deliktore. Megjithatë, në
gjykimin e fajit si kusht i veçantë, duhet të theksojmë se faji trajtohet si fakt i
rëndësishëm në gjykimin e përgjegjësisë subjektive dhe se shkaktimi i dëmit nga mjetet
me burim rreziku të shtuar sipas klasifikimit të pranuar hynë në grupin e formave të
përgjegjësisë objektive.
Për dallim nga përgjegjësia subjektive, te përgjegjësia objektive (përgjegjësia për
sendet dhe veprimtaritë e rrezikshme) faji nuk merret parasysh.
Në procesin gjyqësor civil për gjykimin e shpërblimit të dëmit të shkaktuar me
mjetet me burim rreziku të shtuar, të provuarit e faktit të dëmit zë vend të rëndësishëm.
Dëmi është rrethanë e rëndësishëme për gjykimin e çështjes së shpërblimit.
Dëmi definohet si cënim i të mirave pasurore ose jopasurore. Sipas zgjidhjeve
ligjore, dëmi trajtohet si zvoglim i pasurisë së dikujt (dëmi i zakonshëm) dhe pengim i
rritjes së saj (fitimi i humbur)243
, si dhe shkaktim i dhembjes fizike apo psikike dhe
frikësim të dikujt (dëmi jomaterial).
Në të drejtën e vjetër romake në lidhje me dëmin është me rëndësi të përmendet
se kuadri i delikteve ka përfshirë : Injuria, furtum, damnum injuria datum, rapina, deliktet
nga e drejta honorare, metus dhe fraus creditorum.
Injuraështë vepër e kundërligjshme. Ajo paraqet cenimin e një të mire që i
referohet trupit të njeriut dhe dinjitetit të tij. Kjo vepër e dëmshme shkaktohet ose me
veprim trupor ose me fjalë fyese. Tek injura implikohet edhe e drejta civile edhe e drejta
penale. Pra për kryersin e injura-s, mund të inicohet ose procedurë civile ose procedurë
penale. Furtum është po ashtu vepër e kundërligjshme që i referohet marrjes së sendit të
huaj me qëllim që të arrihet dobi e caktuar. Damnum injuriadatum përfshinëshpërblimin
e dëmit që shkaktohet në lidhje me gjallësat tjera dhe sendet që nuk kanë shpirtë. Rapina
i referohet marrjes së sendit me forcë dhe në kundërshtim me vullnetin e pronarit të
sendit. Metus ka të bëjë me frikën, e cila ndërlidhet me pasojë të dëmshme. Fraus
creditorum përfshinë veprimet e debitorit që kanë të bëjnë më mosrealizimin e
detyrimeve që ka ndaj kreditorit të caktuar244
Ndërkaq, teoria juridike bashkëkohore e e ka trajtuar nocionin e dëmit në dy
kuptime: në kuptimin e ngushtë dhe në kuptimin e gjerë. Në kuptimin e ngushtë, dëmi ka
të bëjë me çdo cenim të pasurisë, me çdo humbje të pasurisë, kurse në kuptimin e gjerë
dëmi paraqet cenim e pasurisë së ndonjë subjekti, cenimin e të drejtave ose personalitetin
e tij245
. Ndërkaq mënyrat e shkaktimit të dëmit janë të ndryshme. Të shumta janë burimet
e shkaktimit të dëmit. Në të gjitha rastet dëmi duhet të jetë shkaktuar nga delikti ose
veprimi deliktor. Përgjegjësia e shkaktuesit të dëmit është përgjegjësi deliktore.
Shkaktimi i dëmit është fakt relevant dhe ndikon në krijimin e marrëdhënieve tjera, ne
krijimin apo shuarjen e marrëdhënieve juridike. Pra, dëmi është fakt relevant për
gjykimin e shpërblimit të dëmit të shkaktuar me mjetet me burim rreziku të shtuar.246
Shumë nga format e njohura të dëmit merren për bazë edhe te shpërblimi i dëmit ndaj
243
Një trajtim të ngjajshëm të formave të dëmit material: dëmin real dhe fitimin e munguar e ka bërë edhe
Paolo Franceschetti, La responsabilità civile, Maggioli Editore, 2009, fq. 314 244
Për burimet e detyrimeve juridike civlile në të drejtën e vjetër romake, shih më gjërësisht: Mirjana
Polenak – Aqimovska, Vlado Buckovski, Izbor na tekstovi od Rimsko pravo, Shkup, 2008, fq.142-148. 245
Milosheviç Ljubisha, vep.e cit.fq. 148 246
Për kuptimin dhe karakteristikat e dëmit shih: Paolo Franceschetti, La responsabilità civile, Maggioli
Editore, 2009, fq. 307-309
109
personit të tretë të dëmtuar me mjetet me burim rreziku të shtuar, meqenëse këtu
dominon shkaktimi i dëmit material, duke mos e përjashtuar edhe dëmin jomaterial
(moral) kur personi i tretë do të përjetoi dëmtime trupore apo vdekje, përkatësisht frikë,
dhembje shpirtërore. Sipas rregullës kur cenohet pasuria e të dëmtuarit me veprim të
caktuar, atëherë dëmi është material dhe kur cenon integritetin trupor të të dëmtuarit
paraqitet edhe dëmi jomaterial. Dëmi material paraqet cënimin e vlerave materiale të
personit të dëmtuar. Dëmi material, duhet të kuptohet si çdo gjykim në para pa ndikime
emocionale dhe të brendshme për të dëmtuarin, por që ndryshon shprehitë dhe strukturën
pasurore të tij. Ai ka për pasojë zgjidhjet e ndryshme të jetës të të dëmtuarit sesa
shprehjen dhe realizimin i personalitetit të tij në botë të jashtëm.247
Janë të shumta llojet e dëmit material që shkaktohen në aksidentet
automobilistike, ndërkaq, më të shpeshta në praktikë dhe doktrinën juridike përmenden:
dëmi i vërtetë (damnum emergens), fitimi i munguar (lucrum cessans)248
, dëmi abstrakt,
dëmi konkret, dëmi i drejtëpërdrejtë dhe i tërthortë, dëmi ekzistues dhe ai i ardhshëm,
dëmi i paraparë dhe ai i paparaparë, etj. Në kuadër të dëmit të vërtetë bënë pjesë edhe
dëmi biologjik. Pra, dëmi biologjik është përcaktuar si dëm fizik dhe mendor për
integritetin e personit të dëmtuar.249
Edhe dëmi jomaterial është prezent në aksidentet automobilistike dhe i referohet
shkaktimit të vuajtjeve psikike, cënimit të autoritetit, nderit, lirisë ose të drejtave të
njeriut, të vdekjes së personit të afërm dhe ngjajshëm.
Procedimi gjyqësor civil mbi provimin e shkaktimit të dëmit material që paraqitet
për shkak të dëmtimit të mjetit motorik orientohet në dy drejtime, në të provuarit e
shkaktimit të dëmtimit të plotë të mjetit motorik dhe dëmtimit të pjesshëm të mjetit
motorik.
Dëmtimi i plotë i mjetit motorik, në formën e dëmit material që rezulton si pasojë
e fatkeqësisë në komunikacion, përfshinë vlerën e mjetit motorik në momentin e
shkaktimit të fatkeqësisë, duke hequr nga kjo, shkallën përkatëse të amortizimit dhe
vlerën e mbetur të mjetit motorik pas shkaktimit të fatkeqësisë250
. Me interes është të
provuarit e faktit të dëmtimit të plotë të mjetit motorik. Do të konsiderohet se mjeti
motorik ka pësuar dëmtim të plotë (total), në rastet kur shuma e shpenzimeve për
riparimin e pjesëve të dëmtuara do të kalojnë shumën e përgjithshme të vlerës materiale
të mjetit motorik. Kur do të provohet ekzistenca e këtij fakti, atëhere, në shpërblimin e
dëmit do të përfshihen shpenzimet e regjistrimit dhe sigurimit të mjetit motorik të
dëmtuar për periudhën kohore që ka ngelur pa u shfrytëzuar brenda afatit për të cilin
247
Në këtë frymë është konceptuar dëmi material nga gjyqësia italiane, Gjykata Supreme Seksioni civil II,
gjykimi i 6 shkurt, 2007, nr. 2546. 248
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.91. Në këtë publikim është paraqitur natyra e dëmit të riparueshëm. Dëmi
materiale mund të përkufizohet si çdo shkelje të pasurisë. Ajo mund të jetë një humbje (damnum
ermergens) i cili përbëhet nga të gjitha humbjet që i shkaktohen viktimës ose fitim i munguar (lucrum
cessans) kur parqitet si gjenerator që e ka penguar viktimën për të realizuar projekte të caktuara.
Dëmi lidhet edhe me çështjen e paragjykimit. Paragjykimi është një segment moral që nuk ndikon në
pasurinë e viktimës. Të tilla mund të jenë: vuajtje emocionale, mendore që lindin ankthin, dhimbje fizike,
paragjykime për dashuri, paragjykimin estetike, paragjykimet për paaftësinë për të kryer një aktivitet të
dashur, etj. 249
Marco Bona e Umberto Oliva, Il danno biologico nella riforma della R.C.A.,
http://www.jus.unitn.it/cardozo/Review/Torts/bona2001.htm, e qasshme më 22 dhjetor 2011. 250
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore të Gostivarit K.nr. 361/03
110
është kontraktuar ai, shpenzimet për ngarkim dhe bartjen e mjetit motorik, shpenzimet
për bartjen e anëtarëve të familjes që kanë qenë prezent në momentin e fatkeqësisë, nga
vendi i aksidentit deri në vendbanimin e tyre, shpenzimet eventuale hotelerike të
anëtarëve të familjes dhe të dëmtuarit, shpenzimet për humbjen e vlerës pasurore të mjetit
motorik, shpenzimet për fitimin e munguar në qoftë se mjeti motorik ka shërbyer si mjet
pune, etj.
Gjatë përcaktimit të shërblimit të dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike
nuk lihet anash edhe dëmtimi i pjesshëm i mjetit motorik.
Do të konsiderohet se është shkaktuar dëm material, përkatësisht dëmtimi i
pjesshëm i mjetit motorik, në qoftë se shpenzimet për riparimin e dëmtimeve të pjesëve të
dëmtuara nuk e tejkalojnë vlerën e përgjithshme materiale të vet mjetit motorik251
. Në të
gjitha rastet kur do të provohet ekzistenca e dëmtimit të pjesshëm të mjetit motorik,
atëherë në shpërblimin e dëmit do të përfshihen shpenzimet për zëvendësimin e pjesëve
të dëmtuara shpenzimet për ndreqjen e pjesëve të dëmtuara, shpenzimet për ngjyrosje dhe
materiale tjera për ngjyrë, etj. Në këtë kontekst, përfshihen shpenzimet për ngarkim dhe
bartje të mjetit motorik të dëmtuar, shpenzimet për transportimin e të dëmtuarit dhe
familjarëve të tij nga vendi i fatkeqësisë deri te vendbanimi i tyre, shpenzimet eventuale
kolektive etj252
.
Në rastet kur shkaktohet dëmtim i pjesshëm i mjetit motorik, përveç shpenzimeve
mbi dëmin real, në shpërblimin e dëmit bëjnë pjesë edhe shpenzimet për fitimin e
munguar.
Në aksidentet e komunikacionit automobilistik, në rrezik permanent janë edhe
personat, përkatësisht, shëndeti dhe jeta e njeriut.. Në këto raste,me rëndësi është të
provuarit eekzistencës së dëmit material që i referohet dëmtimit të shëndetit, lëndimeve
trupore dhe vdekjes së viktimës së fatkeqësisë në komunikacionin automobilistik.
Dëmtimi i shëndetit i personit të tretë të dëmtuar, ekziston atëherë kur viktima
pëson shqetësim psikik dhe pikërisht për shkak të këtij shqetësimi ai nuk mund të kryej
zejen e vet, nuk mund të mësojë si student ose nxënës ose nuk mund të kryejë ndonjë
punë tjetër253
. Gjithashtu dëmtimi i shëndetit ekziston kur personi i dëmtuar humb
besimin në vetvete për shkak çrregullimeve të caktuara të sistemit të vet nervor254
. Në
qoftë se i dëmtuari pëson ndërrime anatomike, atëherë flitet për shkaktimin e lëndimit
trupor të tij. Kështu ndodhë kur i thyhet këmba të dëmtuarit, kur nga lëndimi trupor
organi i caktuar te i dëmtuari fillon të funksionojë keq, kur thyhen brinjtë në kraharor,
shkaktohet frakturë e trupit ose thyhet boshti i kurrizit255
.
Gjatë lëndimit trupor, të dëmtuarit i shkaktohet edhe paaftësi në kryerjen e
aktiviteteve të përgjithëshme dhe humbje apo zvoglim i mundësive për zhvillimin e
mëtejshëm256
.
Kur viktimës në aksidentet e komunikacionit automobilistik i ndërpriten
funksionet fiziologjike, përkatësisht kur i shkaktohet vdekja, atëherë shpërblimi i dëmit
do të përfshi shpenzimet e varrimit, shpenzimet për ngritjen e lapidarit, shpenzimet e
251
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore të Kumanovës, K.nr. 87/2003 i dt.27.05.2003 252
shih: Toshevski Bllagoj, vep.e cit.fq. 40 253
Alishani Alajdin, vep.e cit.fq. 544 254
Ibid., fq. 544 255
Ibid, fq. 545 256
Shih: Georgiev Pop Dimitar, vep.e cit.fq. 459
111
shërimit në qoftë se vdekja shkaktohet jo në moment, shpenzimet për humbjen e mbajtjes
ose për humbjen e ndihmës, shpenzimet për fitimin e munguar, prej momentit të
shkaktimit të dëmit dhe deri te momenti i vdekjes.
Në aksidentet e komunikacionit automobilistik vjen në shprehje edhe shkaktimi i
dëmit moral (jomaterial). Dëmi moral paraqet cënimin e të drejtave subjektive të natyrës
civile jo pasurore të personit të dëmtuar.
Për të gjykuar shkaktimin e dëmit moral, gjykata do të duhet të provojë
ekzistencën e faktit që rezulton në cënimin e të drejtës në jetë, integritetit trupor,
shëndeti, etj. Shkaktimi i dëmit moral rezulton nga dëmtimi i shëndetit, lëndimi trupor,
frika, shkaktimi i vdekjes, etj.
Dëmtimi i shëndetit personit të dëmtuar në aksident automobilistik i shkakton
vuajtje psikike. Vuajtjet psikike paraqesin një ndjenjë, përkatësisht përjetim të
pakëndshëm si rrjedhim i faktorëve të natyrës psikike, i impulseve vitale dhe sociale që
pasqyrohet si dëmtim i jetës shpertërore, si çrregullim i jetës psikike emocionale të
personit të caktuar257
. Përndryshe, dëmtimi i shëndetit ekziston kur paraqiten çrregullime
psikike tek i dëmtuari, të cilat i shkaktojnë shqetësim psikik me intenzitet dhe kohëzgjatje
të caktuar. Shqeësime të tilla mund të shkaktojë edhe ndonjë çrregullim në funksionimin
e ndonjë organi tek i dëmtuari.
Në kuadër të përcaktimit të të drejtës për shpërblim të dëmit, dhembjet fizike janë
manifestim më i shpeshtë i cënimit të integritetit trupor të të dëmtuarit. Personat e
dëmtuar mund të pësojnë depresion, vuajtje psikike dhe dhembje shpirtërore edhe në
rastet e shkaktimit të invaliditetit të rëndë. Ky rast i invaliditetit shprehet në zvoglimin e
aftësive të caktuara të viktimës, në zvoglimin e aktivitetit të përgjithshëm të tij, për
angazhim të shtuar, i cili kërkohet për shkak të invaliditetit të caktuar258
.
Është me rëndësi të theksohet se tek kjo formë e dëmit e paraqitur në aksidentet
automobilistike, përfshihet edhe frika si fenomen i shqetësimit psikik, e cila mund të
shkaktohet nga lëndimi trupor i të dëmtuarit apo të afërmëve të tij259
.
Edhe shkaktimi i vdekjes nga lëndimet e shkaktuara në fatkeqësitë e
komunikacionit ose drejtpërdrejtë në vendin e ngjarjes, po ashtu është një ndër format e
shpeshta të dëmit jomaterial, për faktin se anëtarëve të familjes dhe të afërmëve tjerë të
viktimës u shkaktohen dhembje psikike.
II.18 Shpërblimi i dëmit si interes sigurimi
Personi i cilit i shkakton dëm një tjetërit, i atribuohet në mënyrë të ligjshme
detyrimi për të shpërblyer atë dëm. Dëmtimi mund të atribuohet në veçanti personit
sjellja e të cilit përbënë fajin për shkaktimin e dëmit ose personit që ushtron veprimtari
anormale dhe të rrezikshëme nga e cila rezultojnë pasojat e dëmshme, si dhe personit që
dëmin e ka shkaktuar brenda fushëveprimit të funksioneve të tij.260
Kur flasim për shpërblimin e dëmit si interes sigurimi, kemi parasyshë
shpërblimin e dëmit material dhe dëmit jomaterial. Shpërblimi i dëmit material nëpërmjet
257
Dauti Nerxhivane, vep.e cit.fq. 258
Alishani Alajdin, vep.e cit.fq. 561 259
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Gostivar, K.nr. 118/2001 260
Shih: Art. 1:101, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
112
institutit të sigurimit ka për qëllim që t‟i manjanoi pasojat e shkaktuara mbi pasurinë e të
dëmtuarit, nga veprimi i dëmshëm në aksidentet automobilistike. Shpërblimi i dëmit ka
për qëllim që viktima të rikthehet në atë gjendje natyrore apo vlerësore, qëe ka qenë para
shkaktimit të dëmit.Riparimi i pasojave duhet të jetë i plotë dhe duhet të përfshijë të
gjitha dëmet dhe humbjet e interesave legjitime që i ka pasur viktima në aksident
automobilistik.
E drejta e sigurimeve mbulon edhe dëmet jomateriale, përkatësisht cënimin e të
drejtave personale të viktimës. Dhimbjet fizike dhe psikike, frika dhe shëmtimi i
shkaktuar tek viktima e aksidentit automobilistik paraqesin interesin për sigurim.
Shpërblimii dëmit duhet të jetë real dhe të jetë në përpjestim me dëmin e
pësuar.261
Për këto çështje gjykata kujdeset mbi bazën e parimit iura novit curia. Vlerësimi
gjyqësor për vëllim dhe lartësinë e dëmit bazohet në interesat subjektive dhe objektive.262
Megjithatë, në rastet e përcaktimit të përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkatuar në
aksidentet automobilistike, gjyqëtari e ka të të drejtën diskrecionale për përcaktimin e
lartësisë së shumës sëshpërblimit tëdëmit. Në këtë drejtim është me rëndësi të theksojmë
se ndjenjat personale dhe statusi social – ekonomik i viktimës në aksidentet
automobilistike dhe e drejta diskrecionale e gjyqëtarit ka bërë që për dëmte e njejta të
jepen vendime të ndryshme për vëllimin dhe lartësinë e shpërblimit të dëmit.
Shpërblimi i dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike karakterizohet me
funksionin reparator, preventiv dhe socializues. Vetë qëllimi fundamental i shpërblimit të
dëmit është menjanimi i pasojave të shkaktuara në trupin apo jetën e njeriut dhe pasurinë
e tij. Duke e realizuar këtë funksion, shpërblimi i dëmit ushtron njëkohësisht edhe
funksionin preventiv. Detyrimi i personit përgjegjës për shpërblimin e humbjeve të
karakterit pasuror, përfshirë këtu edhe trupin dhe jetën e njeriut, ndikon drejtpërdrejtë në
ngritjen e kujdesit tek dëmtuesi për ndërmarrjen e veprimeve që mund të shkkatojnë
pasoja. shpërblimi i dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike e ushtron edhe
funksionin e socializimit të rezikut. shpërblimin e dëmit e realizon siguruesi i cili nuk
është dëmtues real dhe që nuk ka ndërmarrë veprimin e dëmshëm. Pra, parimi themelor i
ekzistencës së sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin
motorik është shpërblimi i dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike. Të gjithë të
rrezikuarit bashkon me të vetmin qëllim për të bërë transferin e humbjeve individuale.263
Benefitet nga sigurimi mund t‟i shfrytëzojë vetëm ai që pranon se ka përjetuar
dëm të caktuar. Këtu gjendet interesi i personit që të futet në marrëdhënie juridike të
sigurimit. Humbjet materiale që mund të shkaktohet nga rrethanat që mund të kenë
përvojë të tillë, përfshihen në sigurim. Personi i interesuar që shfaq interes që të mos
pësojë nga veprimet e caktuara apo personi i tretë të mos pësojë humbje materiale nga
veprimet e tij, bëhet subjekt i sigurimit dhe në fakt interesi i tij është interes i sigurimit.
Interesi për sigurim nuk lidhet me kontratën për sigurime por me rastin e siguruar. i
siguruar ka interes material që të mos shkaktohet i ashtuquajtur rast i siguruar. Paraqitja e
261
Shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and materials, Oxford University Press, 2009, fq. 490. 262
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France, www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/
Cannarsa.pdf, e qasshme më 5 janar 2002. 263
Antonio La Torre, Cinquant‟anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano,
Giuffreè Editore, 2008, fq.29.
113
rastit të siguruar e bën të detyruar siguruesin që të paguaj shumën e caktuar të sigurimit
në emër të shpërblimit të humbjeve materiale.264
Ekzistenca e interesit sigurues në momentin e shkaktimit të dëmit që paraqet rast të
siguruar duhet ta pranojë i siguruari. Megjithatë, interesi për sigurimin tek i siguruari
duhet të ekzistoj që në momentin kur ai ka ndërmarë iniciativë për tu futur në
marrëdhënien e sigurimit. Sipas natyrës së vet sigurimit, i siguruari në marrëdhënien
juridike të sigurimit futet vetëm në qotë se interesi për sigurimin për ekuivalencë ka
vlerën ekonomike . Këtu nuk duhet të përjashtohen marrëdhëniet sentimentale midis
njerëzve që mund të vehen në pikpyetje si me rastin e shkaktimit te vdekjes apo
lëndimeve trupore. Interesi për sigurimin gjithmonë trajtohet si klauzulë e kontratës së
sigurimit dhe e njejta pranohet në procesin gjyqësor për shpërblimin e dëmit.
Figura 10. Pasqyrë për pagimin bruto për dëmet sipas klasave të sigurimit (në njëmijë
denar) në tri vitet e fundit265
Nga të dhënat statistikore konstatojmë së në vitin 2010 dhe 2011, pagimi bruto i dëmeve
në njëmijë denar është bërë nga baza e sigurimit të përgjegjësisë automobilistike, për të
vijuar më pastaj baza e sigurimit kasko të mjeteve motorike, baza e sigurimit të pasurisë,
etj.
Shpërblimi i dëmit është konsekuencë juridike e marrëdhënies juridike të
sigurimit.266
I dëmtuari ka të drejtë si për shpërblimin e dëmit të rëndomtë, ashtu edhe për
shpërblimin e fitimit të humbur. Lartësia e shpërblimit të dëmit caktohet sipas çmimeve
në kohën e nxjerrjes së vendimit gjyqësor, përveç nëse me ligj parashihet diçka tjetër.
264
Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 38. 265
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk 266
Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 50.
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
3500000
2011
2010
2009
114
Gjatë vlerësimit të lartësisë së fitimit të humbur merret në konsiderim fitimi që ka
mundur të pritej në mënyrë të bazuar sipas rrjedhjes së rregullt të gjërave ose sipas
rrethanave të veçanta, e realizimi i të cilit është penguar nga veprimi i dëmtuesit ose nga
lëshimi që të ndërmerr veprimin. Meqë është fjala për shpërblimin e dëmit të shkaktuar
me mjetin motorik nuk do të hyjmë në hollësi në arsyet teorike të shpërblimit të dëmit,
por në mënyrat dhe format e tij. Pra, do të shqyrtojmë format dhe mënyrat e shpërblimit
të dëmit, që në situatat e caktuara i njihen të dëmtuarit.
Çështja e shpërblimit të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik realizohet në
kuadrin e parimeve të caktuara dhe të përcaktimeve parimore që e ka pranuar
legjislacioni pozitiv i Maqedonisë, shkenca juridike dhe praktika gjyqësore e vendit. Në
kontekst të kësaj, vëmë në pah se shpërblimi i dëmit të shkaktuar me mjetin motorik ka
shumë elemente të përbashkëta ose të tilla që janë gjithnjë të afërta me institucionet e
përgjithshme me të cilat rregullohet tërë materia e shpërblimit të dëmit.
Kur dikujt i shkaktohet dëm, lind detyrimi që dëmi i shkaktuar të shpërblehet.
Detyrimi i tillë i përket dëmtuesit ndaj të dëmtuarit, që ky i fundit të zhdëmtohet
materialisht apo jomaterialisht (moralisht). Kjo është detyrim juridik që rezulton nga e
drejta objektive të mbështetuar në nenet 174-198 të Ligjit mbi marrëdhënite e detyrimeve
të Maqedonisë.
Personi përgjegjës është i detyruar që të kthejë gjendjen që ka qenë para se të
shkaktohet dëmi në qoftë se një gjë e tillë është e mundur apo të paguaj në para për
pjesën që nuk mund të “riparohet”. Ky është qëllimi i shpërblimit të dëmit – evitimi i
pasojave të dëmshme. Asnjë shpërblim i dëmit nuk është kthim në gjendje të mëparshme
në plotëkuptimin e fjalës267
, sepse natyra e dëmit nuk e mundëson një gjë të tillë.
Çasti i shpërblimit të dëmit dhe lindjes së detyrimit për të llogaritë atë krijohet,
nga momenti i shkaktimit të dëmit. Ndërkaq, në shkencën juridike mendohet se detyrimi
për shpërblimin e dëmit, krijohet edhe me marrjen e vendimit të plotfuqishëm nga ana e
gjykatës268
. Ky mendim bazohet në arsyetimet teorike se momenti i shpërblimit arrin në
atë çast kur është shkaktuar dëmi, për faktin se më shumë i përgjigjet qëllimit për të cilin
është paraparë përgjegjësia për dëmin e shkaktuar269
. Kjo është arsyeja që ky mendim
është koncepruar në legjislacionet civile bashkëkohore.
Sipas të drejtës shqiptare dëmi pasuror që shpërblehet, përbëhet nga humbja e
pësuar dhe fitimi i munguar. Shpërblehen gjithashtu shpenzimet e kryera në mënyrë të
arsyeshme për të shmangur ose pakësuar dëmin, ato që kanë qenë të nevojshme për të
përcaktuar përgjegjësinë dhe masën e dëmit, si dhe shpenzimet e arsyeshme të kryera për
të siguruar shpërblimin në rrugë jashtëgjyqësore.
Humbjet në lidhje me aktivitetet ose burimet të cilat konsiderohen si të paligjshme
nuk mund të mbulohen.270
Nga aspekti i mundësisë për shpërblim, dëmi konsiderohet humbje e
rikuperueshme. Këto humbje mund tu referohen humbjeve ekonomike dhe cënimin e
shëndetit apo humbjen e jetës.271
Humbjet ekonomike mund të jenë të natyrave
267
Shih: Alishani Alajdin, vep. e cit. fq. 534 268
Alishani Alajdin , vep. e cit. fq. 532 269
Hetemi Mehdi , vep. e cit. fq. 282 270
Art. 2:103, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012. 271
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France, www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/
Cannarsa.pdf, e qasshme më 5 janar 2002.
115
tëndryshme: damnum emergens, lucrum cessans dhe shpenzimet shtesë për shkak të
aksidentit. Cessans lucrum ka të bëjë me humbjen e atë ardhurave dhe përfitimeve tjera të
cilat i dëmtuari do t‟i kishte arkëtuar po të mos ishte shkaktuar dëmi. Personi që ka
përjetuar dëm në aksident automobilistik ka të drejtë në mbulimin e shpenzimeve
mjekësore të bëra për trajtimin e shëndetit dhe rivendosjen e tij dhe për ndërmarrjen e të
gjith amasave të nevojshme për një qëllim të tillë. Pra, personi që i ka shkaktuar tjetrit një
dëm në shëndetin e tij, detyrohet ta kompensojë dëmin, duke patur parasysh humbjen ose
pakësimin e aftësisë për punë të të dëmtuarit, shpenzimet që janë bërë për mjekimin e tij,
si dhe shpenzime të tjera që kanë lidhje me dëmin e shkaktuar.
Në përcaktimin e shpërblimit të dëmit të shkaktuar në aksidentin automobilistik,
është me rëndësi të themi se viktima ka një liri të përgjithëshme për zgjedhjen e mejkut
dhe shtëpisë së shëndetit, për kohën e shërimit. Kostot e bëra nga trajtimi në shtëpinë
private shëndetësore është e kthyeshme dhe mbulohet nga sigurimet shoqërore. Të gjitha
këto shpenzime bëjnë pjesë në damnum emergens. Këtu bëhet fjalë për shkaktim të dëmit
material dhe jomaterial. Dëmi material ose jomaterial duhet të cënojë një interes të
mbrojtur ligjërisht.272
Shtrirja e mbrojtjes së interesave varet nga natyra e tyre, vlera e saj
e lartë, saktësia e përkufizimit dhe spikatshmëri e saj, etj.
Për shkak të dëmtimit tëpërjetuar në aksident automobilistik, viktima mund të
përjetojë humbjen e të ardhurave për një kohë të caktuar deri në rikthimin e shëndetit të
tij që e ka gëzuar para përjetimit të dëmit. Kjo formë e dëmit njihet si lucrum cessans. Ky
dëm do të përfshi ato humbje që rezultojnë nga veprimtaria që e ka ushtruar viktima. Si
pasojë e aksidentit, ushtrimi i veprimtarisë bëhet i pamundur dhe viktima ballafaqohet
me humbjen e të ardhurave që përndryshe do ti kishte realizuar. Llogaritja e fitimit të
munguar realizohet duke bërë krahasimin e nivelit të të ardhurave që ka siguruar viktima
para momentit të shkaktimit të dëmit me nivelin e të ardhurave gjatë paaftësisë së
përkohshme.273
Për këto forma të dëmit në aksident automobilistik trajtimin e
hollësishëm e paraqesim në pjesën që i reherohemi mbulimit të humbjeve që shkaktohen
në aksident automobilistik.
Me rëndësi të përmendet është fakti se masa e shpërblimit të dëmit mund të
ndryshojë në të ardhmen, në varësi të përmirësimit apo rëndimit të shëndetit ose të
shtimit apo pakësimit të aftësisë për punë të të dëmtuarit, në krahasim me kohën e
caktimit të shpërblimit dhe të ndryshimeve që mund të ketë pësuar paga e të dëmtuarit.
Në rast të vdekjes, shkaktimit të dëmtimeve trupore apo cënimit të shëndetit,
shpërblimi i dëmit është i përcaktuar sipas rregullës në formë të rentës në të holla, për
kohë të caktuar apo për gjithë jetën. Me këtë mendohet të bëhet pagimi ekuivalent i dëmit
të shkaktuar apo dhënies së satisfaksionit të dëmtuarit. Në shpërblimin e dëmit material
përfshihen dëmi real dhe fitimi i munguar. Fitimi i munguar do të shpërblehet në qoftëse i
dëmtuari ka pasur qëllim që të realizojë fitim dhe të ekzistojë mundësia reale që ai fitim
të realizohet274
.
Fitimi i munguar paraqet atë formë të humbjeve tërezultateve ekonomiko
financiare që i dëmtuari ka mund t‟i realizojë gjatë kryerjes së veprimtarisë së vet
272
Art. 2:10, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012. 273
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France, www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/
Cannarsa.pdf, e qasshme më 5 janar 2002. 274
Shih: Georgiev Pop Dimitar, vep. e cit. fq. 455
116
profesionale. Shpërblimi i dëmit material nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë,
përfshinëshpërblimin e dëmit në tërësi: dëmin real, fitimin e munguar dhe dëmin që do të
lind si pasojë e krijimit të rrethanave të caktuara. Në procedurën gjyqësore për
shpërblimin e dëmit, gjykata marrë për bazë rrethanat e krijuara pas shkaktimit të dëmit ,
do të gjykojë shpërblimin e dëmit në lartësinë që është e nevojshme për situatën materiale
të të dëmtuarit, dhe ai të vëhet në atë gjendje në të cilën ka qenë para shkaktimit të
pasojës. Në kontekst të kësaj, është me rëndësi të themi se ligji mbi marrëdheniet e
detyrimeve i Republikës së Kosovës, nënenin 186 ka institucionalizuar shpërblimin e
dëmit të ardhshëm. Gjykata, me kërkesën e të dëmtuarit, do të caktojë shpërblimin edhe
për dëmin e ardhshëm jo material në qoftë se sipas rrjedhës së rregullt është e sigurt së ai
do të vazhdojë edhe në të ardhmen.
Po, kështu, në rrethanat të caktuara, gjykata mund të gjykojë edhe zvoglimin e
lartësisë së shpërblimit të dëmit, nëse do të trajtojë dhe gjykojëgjendjen materiale të të
dëmtuarit, faktin e shkaktimit të dëmit me qëllim apo nga pakujdesia e rëndë etj.
Zvoglimi i lartësisë së shpërblimit të dëmit mund të vijë edhe atëherë kur atë e shkakton
dëmtuesi që ka punuar në dobi të të dëmtuarit275
. Në këtë rast , me kërkesën e dëmtuesit ,
gjykata merr për bazë kujdesin që ai ka treguar në punën e tij, do të sjellë vendim për
zvoglim të shpërblimit.
Në procedurën për përcaktimin e të drejtës për shpërblim të dëmit, në lidhje me
lartësinë e shpërblimit të dëmit, si çështje komplekse dhe e rëndësishme është shpërblimi
i dëmit material që bëhet në para. Lartësia e shpërblimit të dëmit real përcaktohet në bazë
të çmimit në kohën kur sillet vendimi gjyqësor.
Të shpërblimi i dëmit biologjik, gjykata merr për bazë edhe kushtet subjektive të
të dëmtuarit, por gjithnjë brenda kornizës së refleksioneve të shkaktuara mbi kufizimet
mendore dhe fizike.276
Edhe te vlerësimi i lartësisë së fitimit të humbur, ekzistojnë specifikat e
caktuara. Në gjykimin e kësaj forme të dëmit, merret parasysh humbja e cila me arsye
është pritur sipas rrjedhjes së rëndomtë të sendeve ose sipas rrethanave të veçanta dhe se
realizimi i kësaj dobie është penguar me veprimin ose mosveprimin e dëmtuesit. Me
interes në këtë kontekst është situata në të cilën pronari i mjetit motorik e nënshkruan
procesverbalin e Komisionit për këqyrje dhe vlerësim të mjetit motorik të dëmtuar në të
cilin ekziston klauzola se procesverbali me marrëveshje vërteton vëllimin dhe lartësinë e
dëmit. Në këto raste konsiderohet se pronari i mjetit motorik të dëmtuar, me marrëveshje
ka përcaktuar lartësinë e dëmit277
. Detyrimi i bashkësisë për sigurime mbi bazën e
kontratës për sigurim nga autopërgjegjësia për dëmin e shkaktuar personave të tretë,
vlerësohet sipas shumës së kontraktuar siguruese. Limiti i detyrimit të bashkësisë për
sigurime përcaktohet në bazë të dëmit të përgjithshëm në një rast të shkaktimit të dëmit
pa marrë parasysh numrin e personave të dëmtuar278
. Vlera e dëmit në bazë të së cilës
përcaktohet përgjegjësia e bashkësisë për sigurime, për shpërblim të dëmit, llogaritet në
atë mënyrë, që dëmi material vlerësohet për vlerën që e ka pasur ai, në momentin kur
275
Georgiev Pop Dimitar, vep. e cit. fq. 455 276
Marco Bona e Umberto Oliva, Il danno biologico nella riforma della R.C.A.,
http://www.jus.unitn.it/cardozo/Review/Torts/bona2001.htm, e qasshme më 22 dhjetor 2011. 277
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme i Maqedonisë, Rev.nr.563/94,i datës 07.09.1994. 278
Qëndrimi parimor i Lidhjes së gjykatave , gjykatave supreme dhe gjykatave supreme ushtarake , nr.8/88
,i sjellur në mbledhjen 34 , më datë 26 dhe 27 nëntor 1988 , Gale Galev, Obligaciono pravo , Libri i II ,
Shkup ,2002 ,fq.941.
117
është shkaktuar, kurse dëmi jomaterial përcaktohet në bazë të vlerës, përkatësisht
kriteriumeve në kohën e shkaktimit të dëmit. Dëmi që shpërblehet me valutë të huaj
llogaritet sipas kursit në ditën e shkaktimit të dëmit. Nëse vlera e përcaktuar në këtë
mënyrë nuk e kalon vlerën e shumës së siguruar, atëherë bashkësia për sigurime është e
obliguar të shpërblej dëmin në tërësi dhe kur lartësia e dëmit sipas vlerës përkatësisht
kriteriumeve në kohën e sjelljes së vendimit gjyqësor e kalon vlerën e shumës së
siguruar279
. Nëse vlera e dëmit përcaktohet në mënyrë të lartëpërmendur është më e
madhe nga shuma e siguruar, bashkësia për sigurime është e detyruar të shpërblejë pjesë
nga dëmi në bazë të proporcionit midis shumës së siguruar dhe përcaktimit në atë mënyrë
të vlerës së dëmit280
. Kamata dhe shpenzimet procedurale vendosen pavarsisht nga limiti
i sigurimit. Kur në kontestin e inicuar nga më shumë të dëmtuar në një rast shkaktimit të
dëmit, dëmi i përgjithshëm e kalon shumën e siguruar, gjykata për secilin paditës do të
caktojë pjesë proporcionale të shpërblimit ashtu që shuma e vlerave të lartëpërmendura
nuk do të kalojnë limitin e detyrimeve të bashkësisë për sigurime281
.
Kur dëmi shkaktohet me vepër penale apo veprim administrativ, atëherë ky
dëm mund të realizohet para gjykatës civile, por edhe para gjykatës penale apo para
gjykatës që ka zhvilluar procedurën administrative. Kur për ate çështje vendos gjykata
civile, ajo është e lidhur me vendimin e të gjykatës penale dhe nuk mund të vendos në
mënyrë të lirë sikur vendimi penal do të jetë lirues. Nëse dëmi është shkaktuar me veprim
administrativ, atëherë realizimi i shpërblimit të dëmit bëhet para gjykatës që zhvillohet
procedura administrative. Megjithatë , dëmi i shkaktuar me veprim administrativ, mund
të shpërblehet para gjykatës civile, e cila do të veprojë e pavarur duke mos i hedhur
poshtë të dhënat nga procedura administrative282
.
Procedura gjyqësore për shpërblimin e dëmit ka karakter civil. Pra, shpërblimi
i dëmit realizohet në procedurë civile kontestimore para gjykatave kompetente. Për
gjykim të kontesteve nga përgjegjësia juridiko civile për dëmin e shkaktuar, përveç
gjykatës që ka kompetencë të përgjithshme tokësore, kompetente është edhe gjykata në
territorin e së cilës janë shfaqur pasojat e dëmit283
. Aktgjykimi i sjellur në kontestin që ka
inicuar i dëmtuari kundër dëmtuesit të drejtpërdrejtë te kontrata për sigurim nga
autopërgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik , personave të tretë, nuk e
detyron siguruesin në qoftë se ai nuk ka marrë pjesë në atë kontest284
. Kjo ndodhë
kështu, sepse ligjvënsi ka përcaktuar efektin juridik të kontratës për sigurim nga
autopërgjegjësia të lidhur në dobi të personit të tretë. Por , kjo nuk nënkupton
ekzistencan e bazës juridike nga e cila do të rezultoi detyrimi që bashkësia për sigurime
në procedurën kontestimore të inicuar nga i dëmtuari kundër dëmtuesit direkt , për
shpërblim të dëmit , të bëjë shpërblimin e dëmit . Për një gjë të tillë detyrohet dëmtuesi
direkt nga që aktgjykimet në kontestet pasurore kanë efekte juridike vetëm në raport me
palët që kanë marrë pjesë në procedurë.
279
Ibid, fq.941. 280
Ibid, fq.941. 281
Ibid, fq. 941. 282
Stankoviç O, Naknada shtete, Beograd, 2000, fq. 270 283
Neni 45, paragrafi 1, i Ligjit për procedurë kontestimore i Maqedonisë “Gazeta zyrtare e Maqedonisë”
nr. 33 i datës 11 korrik 1998, në tekstin e mëtejshëm LPK. 284
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Maqedonisë , Rev.nr.1209/95 , i datës 23.10.1996.
118
Në përcaktimin e fushës së mbrojtjes, interesat e dëmtuesit, veçanërisht liria e
veprimit dhe ushtrimi i të drejtave të tij, si dhe interesat publike, duhet të merren në
konsideratë.285
Nëse dëmi ka shkaktuar vdekje ose dëmtime të rënda trupore , kompetent
mund të jetë veç gjykatave të përmendura në lartë edhe gjykata në territorin e së cilës
paditësi – i dëmtuari e ka vendbanimin përkatësisht vendqëndrimin286
. Rregullat e njejta
do të zbatohen edhe në kontestet kundër bashkësive të sigurimeve për arsye të
shpërblimit të dëmit personit të tretë në bazë të principeve të përgjegjësisë së
drejtëpërdrejtë të bashkësisë së sigurimeve , si dhe në kontestet për të drejtën e regresit në
bazë të shpërblimit të dëmit kundër debitorit regresues287
.
Aktgjykimi i sjellur në kontestin që e ka inicuar i dëmtuari kundër dëmtuesit të
drejtëpërdrejtë, tek kontratat për sigurimin nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar
personave të tretë , me mjetin motorik, nuk e obligon siguruesin , në qoftëse ai nuk
ndërhyn në një kontest të tillë288
. Kjo ndodhë kështu për shkak se i padituri nuk ka
ndërgyrë në atë kontest , dhe për atë aktgjykimi i tillë nuk mund të prodhojë efekte
juridike ndaj tij, për arsye se aktgjyimet në kontestet pasurore juridike kanë efekte
juridike vetëm në raport me palët që marrin pjesë në atë procedurë.
Kur flasim për shpërblimin e dëmit, kemi përmendur edhe më lartë se ligjvënsi i
ka paraparë dy forma kryesore të shpërblimit të dëmit: shpërblimin e dëmit material dhe
shpërblimin e dëmit jomaterial, në varëshmëri nga forma e dëmit të shkaktuar. Në
kuadërtëkëtyre dy formave themelore, dallojmë: kthimin në gjendje të mëparshme (
kthimin natyral dhe shpërblimin në para) dhe satisfaksionin.
Edhe më herët e shqyrtuam çështjen se shpërblimi i demit dhe nuk ekziston asnjë
dilemë se qëllimi fundamental i tij është riparimi i pasojave të shkatuara në një aksident
automobilistik. Riparimi i dëmit bëhet edhe në formën e kthimit në gjendje të
mëparshme, gjendje që llogaritet ekuvalente me dëmin e shkaktuar. Kur jemi këtu, duhet
të vëmë në pah se jo të gjithë dëmet mund të riparohen duke u kthyer në gjendjen e
mëparshme, për shkak të natyrës së pasojës së shkaktuar. Në qoftë se kemi asgjësim të
plotë të mjetit motorik apo sendeve të caktuara, atëherë shpërblimi i dëmit bëhet në formë
të hollash. Ndërkaq, në rastet kur shkaktohet dëmi jomaterial, shpërblimi i dëmit bëhet në
formë të satisfaksionit.
Në lidhje me këtë çështje, më në fund është e rëndësishme të theksojmë se
dëmtuesi përkatësisht bashkësia për sigurime, përgjigjet për secilën formë të dëmit të
shkaktuar me mjetin motorik, nëse me te është shkaktuar rasti i siguruar. Format e dëmit
mund të jenë të ndryshme varësisht nga krijimi i tyre dhe mënyra e shkaktimit të tyre.
Shpërblimi i dëmit ka për qëllim të krijojë gjendjen që ka ekzistuar tek i dëmtuari
para shkaktimit të pasojës. Shpërblimi i dëmit material sipas rregullës është ekujvalent
me dëmin e shkaktuar.289
Në të kundërtën, lartësia e shpërblimit të dëmit mbi
ekujvalentën, nënkupton fitim të pabazë. Pra, shpërblimi është një pagesë në të holla për
285
Art. 2:102, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012. 286
Neni 45, paragrafi i 2 i LPK-së. 287
Po aty paragrafi i 3 288
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Republikës së Maqedonisë , Rev. nr. 1209/95, i datës 23.10.1996. 289
Georgiev Pop Dimitar, vep. e cit. fq. 449.
119
të kompensuar viktimën, për të rivendosur atë në pozicionin që ai do të kishte qene në
qoftë se nuk do të ishte shkaktuar dëmi.290
Dëmet mund të shpërblehen në një shumë në të holla ose si pagesa periodike të
përshtatshme në lidhje me interesat e veçnta të viktimës.
Dëmi material është i rikuperueshëm dhe zvogëlon humbjet e viktimës të
shkaktuar nga ngjarja e dëmshme. Dëmi material mund të shpërblehet me kthim në
gjendje të mëparshme – restitucio in integrum. Kthimi në gjendje të mëparshme do të
mundësojë kthimin në gjendjen materiale të mëparshme e njohur si kthim në natyrë –
restitucio in integrum in natura dhe shpërblimin e vlerës së dëmit i njohur si shpërblim i
dëmit me para.
1. Kthimi në gjendje të mëparshme
Shpërblimi i dëmit material me kthim në gjendje të mëparshme është rregull. Kjo
rregull gjen shprehje kur dëmtuesi që e ka dëmtuar sendin e të dëmtuarit, e riparon atë
send ose kur të dëmtuarit i jep tjetër send me vlerë dhe lloj të njejtë291
. Sipas nenit 640 të
Kodit Civil të Republikws sw Shqipwrisw, dëmi pasuror që shpërblehet përbëhet nga
humbja e pësuar dhe fitimi i munguar. Shpërblehen gjithashtu shpenzimet e kryera në
mënyrë të arsyeshme për të shmangur ose pakësuar dëmin, ato që kanë qenë të
nevojshme për të përcaktuar përgjegjësinë dhe masën e dëmit, si dhe shpenzimet e
arsyeshme të kryera për të siguruar shpërblimin në rrugë jashtëgjyqësore. Personi që i ka
shkaktuar tjetrit një dëm në shëndetin e tij, detyrohet ta shpërblejë dëmin, duke patur
parasysh humbjen ose pakësimin e aftësisë për punë të të dëmtuarit, shpenzimet që janë
bërë për mjekimin e tij, si dhe shpenzime të tjera që kanë lidhje me dëmin e shkaktuar.
Sipas këtij legjislacioni (neni 643 I Kodit Civil të Shqipërisë), kur është shkaktuar vdekja
e një personi, dëmi që duhet të shpërblejë përbëheta) shpenzimet për ushqim e jetesë të
fëmijëve të tij të mitur, të bashkëshortes dhe prindërve të paaftë për punë që kanë qenë në
ngarkim të të vdekurit, plotësisht ose pjesërisht, si dhe të personave që banonin në
familjen e të vdekurit dhe që gëzonin prej tij të drejtën e ushqimit, b) shpenzimet e
duhura për varrimin e të vdekurit, në masën që ato i përgjigjen rrethanave personale e
familjare të të vdekurit. Personi që ka shkaktuar dëmin mund të kundrejtojë të njëjtat
mjete mbrojtëse që do t‟i kundrejtonte të vdekurit. Gjykata, duke marrë parasysh të gjitha
rrethanat e çështjes, mund të vendosë që shpërblimi të jepet në natyrë, ose në para,
njëherësh ose me këste.
Pra, çdo herë kur shkaktohet dëmi material, shpërblimi i tij bëhet me kthim në gjendje të
mëparshme.
290
Art. 10:101, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012. 291
Dauti Nerxhivane, vep. e cit., fq. 196
120
1.a. Kthimi në natyrë
Kthimi në natyrë është një ndër format themelore të shpërblimit të dëmit material.
Me të dëmi i shkaktuar kthehet në gjendjen e mëparshme në gjendje të njejtë natyrore
ashtu siç ka qenë objekti (lënda) para shkaktimit të dëmit.292
Ligji mbi marrëedheniet e detyrimeve të Republikës së Kosovës, në nenin 169 ka
përcaktuar detyrimin se personi përgjegjës ka për detyrë ta rivendosë gjendjen e cila ka
qenë para se të shkaktohet dëmi. Në qoftë se rivendosja e gjendjes së mëparshme nuk e
mënjanon plotësisht dëmin, personi përgjegjës ka për detyrë që për pjesën tjetër të dëmit
të japë shpërblimin në të holla. Kur rivendosja e gjendjes së mëparshme nuk është e
mundur, apo kur gjykata konsideron se nuk është e domosdoshme që këtë ta bëjë personi
përgjegjës, gjykata do të caktojë që ai t`ia paguajë të dëmtuarit shumën përkatëse në të
holla në emër të shpërblimit të dëmit. Gjykata do t`i gjykojë të dëmtuarit shpërblimin në
të holla kur ai këtë e kërkon, me përjashtim kur rrethanat e rastit konkret e arsyetojnë
rivendosjen e gjendjes së mëparshme.
Pra, kthimi në natyrë paraqet një formë jo të rrallë të shpërblimit të dëmit
material. Riparimin mund të bëjë vetë dëmtuesi apo personi tjetër në emër dhe për llogari
të dëmtuesit. Vëtëm dëmi real mund të kompensohet mbi bazën e kësaj forme, ndërkaq
fitimi i munguar për shkak të natyrës nuk mund të kompensohet me kthimin në natyrë.
Kjo mënyrë e riparimit të dëmit mund të aplikohet te shkaktimi i dëmit të vërtetë
(real) si lloj i dëmit material. Aplikimi i restitucionit natural bëhet çdo herë kur dëmtuesi
që e ka dëmtuar sendin e të dëmtuarit, e bën riparimin e tij ose në vend të tij i jep tjetër
me vlerë dhe lloj të njejtë, atëherë themi se është aplikuar shpërblimi i dëmit në natyrë.
Nuk mund të aplikohet çdoherë shpërblimi i dëmit në natyrë, parasegjithash kur sendi i
dëmtuar nuk mund të riparohet e as të zëvendësohet ose kur ai është res in specie – send
individualisht i caktuar.Ndërkaq, në të gjitha rastet kur është dëmtuar një send që sipas
gjinisë paraqet send gjenerik, kthimi në natyrë përveç riparimit të mundshëm mund të
zbatohet edhe me zvendësimin e sendit të dëmtuar me një send tjetër.
1.b. Shpërblimi në të holla
Shpërblimi në të holla paraqet kthimin vlerësor të sendit të dëmtuar. Në fakt,
shpërblimi në të holla, paraqet shumën e caktuar të parave që i jepet të dëmtuarit në vend
të sendit të asgjësuar, për të mundur ta blejë sendin e llojit të njejtë. Shuma e të hollave
paraqet vlerën e sendit që ka ekzistuar para shkaktimit të dëmit.
Sipas nenit 174 të Ligjit mbi marrëdhënie të detyrimeve të Republikës së
Kosovës, është konceptuar edhe shpërblimi i plotë i dëmit. Gjykata, duke marrë parasysh
edhe rrethanat që janë shkaktuar pas shkaktimit të dëmit, do të gjykojë shpërblimin në një
shumë e cila është e nevojshme që gjendja materiale e të dëmtuarit të sillet në atë gjendje
në të cilën do të kishte qenë po të mos kishte veprim dëmtues ose mosveprim.
Pra, shpërblimi i dëmit me të holla është pagimi i dëmit me të holla si barasvlerë e
përgjithshme293
.
292
Gale Galev, Jadranka Doboviq Atanasovska, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 638.
121
Në kuadër të shpërblimit në të holla bënë pjesë edhe shpërblimi në formë të rentës
në të holla.Në rast të vdekjes, të lëndimit trupor ose të dëmtimit të shëndetit, shpërblimi
caktohet, sipas rregullës, në formë të rentës në të holla, për gjithë jetën ose për një kohë të
caktuar. Renta në të holla e gjykuar në emër të shpërblimit të dëmit paguhet për çdo muaj
përpara, në qoftë se gjykata nuk cakton diç tjetër. Kreditori ka të drejtë të kërkojë sigurim
të nevojshëm për pagimin e rentës, përveç nëse kjo sipas rrethanave të rastit nuk do të
ishte e arsyeshme. Në qoftë se debitori nuk e jep sigurimin të cilin e cakton gjykata,
kreditori ka të drejtë të kërkojë që në vend të rentës t`i paguhet një shumë e përgjithshme,
lartësia e të cilit do të caktohet sipas lartësisë së rentës dhe kohëzgjatjes së mundshme të
jetës së kreditorit, me zbritje të kamatave përkatëse. Për shkaqe serioze kreditori mundet
edhe në raste të tjera të kërkojë menjëherë ose më vonë, që në vend të rentës t`i paguhet
një shumë e përgjithshme.294
Është me rëndësi të përmendet se shpërblimi i dëmit me të holla gjenë zabtim në
të gjitha rastet kur sendi ka marrë dëmtime të mëdha deri në atë shkallë sa që është e
pamundur që të zbatohet kthimi në natyrë. Në këto raste, shpërblimi i dëmit mund të
arrihet me dhënje të njëhershme të shpërblimit në të holla në vlerë të caktuar dhe me
dhënje sukcesive të cilat paraqiten si rentë në të holla. Renta në të holla në mënyrë
sukcesive zbatohet te shpërblimi i dëmit material që përfshinë shpenzimet e vdekjes,
lëndimit trupor apo dëmtimit të shëndetit. Ndryshe nga renta në mënyrë sukcesive, tek
renta në mënyrë të njëhershme, dhënja e shumës së parave në emër të shpërblimit të
dëmit, jepet me njëherë e jo në mënyrë sukcesive.
Pra, shpërblimi i dëmit në të holla do të zbatohet përherë kur sendi i dëmtuar nuk
mund të kthehet në gjendjen e mëparshme në mënyrë të plotë. Në qoftë se sendi i
dëmtuar mund të kthehet pjesërisht në gjendjen e mëparshme, atëherë pjesa tjetër e dëmit
shpërblehet me të holla. Po ashtu, shpërblimi me para realizohet edhe në rastet kur i
dëmtuari e kërkon një formë të tillë të shpërblimit të dëmit, kurse rrethanat e rastit të
shkaktuar nuk e arsyetojnë kthimin në natyrë, si dhe në rastet kur gjykata vlerëson se
kthimi në natyrë do të shkaktojë shpenzime të mëdha për personin përgjegjës.
2. Shpërblimi i dëmit jomaterial (moral)
Të drejtat personale në të drejtën civile paraqesin të mira jomateriale. Të mirat
jomateriale, integriteti fizik dhe moral dhe personaliteti i njerëzve bëjnë pjesë ne interesin
për sigurim. Kur personit i cënohen të mirat personale dhe të drejtat personale, atëherë
themi se atij i është shkaktuar dëm jomaterial.Sipas nenit 182 të Ligjit mbi marrëdhëniet
e detyrimeve të Republikës së Kosovës, shpallja e aktgjykimit ose ndreqja e gabimit është
konceptuar si formë e shpërblimit të dëmit jomaterial. Në rast të cenimit të së drejtës së
personalitetit gjykata mund të urdhërojë shpalljen e aktgjykimit, përkatësisht të
përmirësimit me shpenzim të dëmtuesit, ose të urdhërojë që dëmtuesi ta tërheqë
deklaratën me të cilën është bërë shkelja, ose diç tjetër me të cilën gjë mund të realizohet
qëllimi që arrihet me shpërblim.
293
Dauti Nerxhivane, vep. e cit., fq. 197 294
Neni 172 i Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve i Republikës së Kosovës.
122
Për rregullat e të drejtës së sigurimeve është me interes që në të gjitha rastet kur
viktimës i shkaktohen pasoja jomateriale si psh. frikë, shëmtim, dhembje shpirtërore, etj.,
lind detyrimi për shpërblimin e dëmit. Në këto raste, personit të dëmtuar i ofrohet
mbrojtje juridike.Shpërblimii dëmit ka për qëllim mbrojtjen e të dëmtuarit nga pasojat,
përkatësisht kthimin e gjendjes së mëparshme siç ka qenë para se të shkaktohet dëmi.
Është me rëndësi të themi se restitucioni natyral si mënyrë e mbrojtjes nga pasojat
e dëmit nuk është e mundur kur bëhet fjalë për dëmet jomateriale të cilat rezultojnë nga
shkaktimi i dhembjeve fizike e psikike dhe frikës.295
Ndërkaq, rastet tjera të shkaktimit të
dëmit jomaterial të cilat do të rezultojnë nga cënimet e të mirave personale për shkak të
cënimit të të drejtave të qytetarit, mund të shpërblehen në bazë të restitucionit natyral
nëse një gjë e tillë i korespondon natyrës së të mirës së cënuar.
Shpërblimi i dëmit jomaterial realizohet për format që i ka paraparë Ligji mbi
marrëdhëniet e detyrimeve dhe rregullat e të drejtës së sigurimeve, nëse ato forma
përfaqësojnë rastin e siguruar. Format e dëmit jomaterial, sipas Ligjit mbi marrëdhëniet e
detyrimeve të Republikës së Maqedonisë të cilat manifestohen tek shkaktimi nga mjeti
motorik për të cilat mund të caktohet shpërblimi në të holla janë:dhembjet e pësuara
fizike;frika e përjetuar;dhembjet e përjetuara shpirtërore për shkak të zvoglimit të
aktivitetit jetësor;dhembjet e përjetuara shpirtërore për shkak të shëmtimit;dhembjet e
përjetuara shiprtërore për shkak të shkaktimit të vdekjes së personit të afërm;
Sipas nenit 184 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Republikës së
Kosovës, personat që kanë të drejtë shpërblimi në të holla në rast vdekjeje ose invaliditeti
të rëndë
Në rast vdekjeje të ndonjë personi, gjykata mund t`ua caktojë anëtarëve të familjes së tij
të ngushtë (bashkëshortit, fëmijët dhe prindërit) shpërblim të drejtë në të holla për
dhembjen e tyre shpirtërore. Ky shpërblim mund t`u caktohet edhe vëllezërve dhe
motrave në qoftë se ndërmjet tyre dhe personit të vdekur ka ekzistuar bashkëjetesa e
vazhdueshme. Në rast të invaliditetit tejet të rëndë ose shëmtimit në shkallë të lartë të
ndonjë personi, gjykata mund tu caktojë bashkëshortit, fëmijëve dhe prindërve shpërblim
të drejtë në të holla për dhembjet e tyre shpirtërore. Shpërblimi nga këto rrethana mund
t`i caktohet edhe bashkëshortit jashtë martesor në qoftë se ndërmjet tij dhe të vdekurit,
përkatësisht të lënduarit ka ekzistuar bashkëjetesa e vazhdueshme.
2.a. Shpërblimi në para
Legjislacioni civil bashkëkohor ka arritur që të përcaktoj format e shpërblimit
tëdëmit jomaterial. Për secilën formë të shpërblimit të dëmit jomaterial, kur vendoset për
kërkesat e ndryshme për shpërblim të dëmit jomaterial si dhe për lartësinë e atij
shpërblimi gjithnjë mbahet llogari për natyrën e të mirës juridike që është cënuar, për
pasojat dhe për qëllimin e shpërblimit.
Shpërblimi në para për dëmin jomaterial përfaqëson shumën në para që duhet të
paguaj dëmtuesi në emër të satisfaksionit moral për shkaktimin e dëmit jomaterial me të
295
Dedijer Milovan, Nenovaçne i novaçne naknada nematerijalne shtete, Revista juridike “Pravni Zhivot”
nr. 9 – 10 /1992, fq. 1477.
123
cilin tek i dëmtuari janë shkaktuar shqetësime psikike dhe vuajtje shpirtërore si rezultat I
shkaktimit të pasojave në aksidentin automobilistik.
Sipas nenit 183 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Republikës së
Kosovës, ka përcaktuar se për dhembjet e pësuara fizike, për dhembjet e pësuara
shpirtërore për shkak të zvogëlimit të aktivitetit jetësor, të shëmtimit, të cenimit të
autoritetit, të nderit, të lirive ose të të drejtave të personalitetit, të vdekjes së personit të
afërm, si dhe frikës, gjykata, po të konstatojë se rrethanat e rastit sidomos intensiteti i
dhembjeve dhe i frikës dhe zgjatja e tyre e arsyetojnë këtë, do të gjykojë shpërblimin e
drejtë në të holla, pavarësisht nga shpërblimi i dëmit material si dhe nga mungesa e dëmit
material. Me rastin e vendosjes për kërkesën për shpërblimin e dëmit jo material, si dhe
për lartësinë e shpërblimit të tij, gjykata do të kujdeset për rëndësinë e cenimit të së mirës
dhe të qëllimit të cilit i shërben ky shpërblim, por edhe për atë, se me te mos të
favorizohen synimet që nuk janë në pajtim me natyrën e saj dhe me qëllimin shoqëror.
Shpërblimi në para aplikohet tek shkaktimi i dëmit jomaterial për shkak të
lëndimit trupor dhe cënimin e shëndetit, për shkak të shkaktimit të frikës, për shkak të
shkaktimit të shëmtimit, për dhembjet shpirtërore për shkak të zvoglimit te aktiviteteve
jetësore, për dhembjet shpirtërore për shkak të shkaktimit të vdekjes së personit të afërm
apo shkaktimin e invaliditetit të rëndë.296
Natyra juridike e shpërblimit në para të dëmit jomaterial të shkaktuar në
aksidentet automobilistike, bën që të konstatojmë se kjo formë e shpërblimit të dëmit
jomaterial është më shumë satisfaksion për të mirën juridike të cënuar., sepse shkaktimi i
dëmit jomaterial ka të bëjë me cënimet e caktuara morale të njeriut të cilat nuk mund të
shprehen në para. Në kontekst të kësaj në teorinë e së drejtës civile bëhet fjalë lidhur me
dhembjet shiprtërore të njeriut për shkak të shkaktimittë vdekjes apo invaliditetittë rëndë
të personit të afërm. Lidhur me ato dhembje dhe atë jetë, njeriu me shpërblim në të holla
nuk mund të bëhet zëvendësim i asj që është shkaktuar, madje as që mund të mëkëmbet
ndonjë gjendje e shkaktuar me vdekjen e personit të caktuar.297
Andaj në fund theksojmë se këto forma të dëmit jomaterial mund të zhdëmtohen
me para, por pasojat e shkaktuara mund të ngelin të papagueshëm vetëm me dhënien e
shumës në para.
2.b. Satisfaksioni
Është rregull në të drejten civile që dëmi jomaterial shpërblehet me të holla dhe
jepet pavarsisht nga shpërblimi i dëmit material.
Dëmi jomaterial, përkatësisht cënimet e caktuara morale të njeriut, në të shumtën
e rasteve nuk mund të shprehen në të holla. Në kontekst të kësaj, themi se dëmi
jomaterial nuk mund të zhdëmtohet me të holla. Të hollat nuk paraqesin ekujvalencë të
pasojave të shkaktuara.Prandaj me të drejtëështë ngritur qëndrimi se shpërblimi i drejtë
në të holla i dëmit jomaterial nuk mund të jetë i plotë dhe i drejtë, por është vetëm
296
Gale Galev, Jadranka Daboviq, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 644. 297
Alishani Alajdin, vep. e cit. fq. 551
124
satisfaksion për të dëmtuarin me qëllim që atij t‟i zbutë pasojat e dëmit dhe që të kënaqin
në një mënyrë ndjenjat e të dëmtuarit. Kjo arsyetohet me shprehjen e nivelit të
marrëdhënieve ekonomike shoqërore dhe nivelit të civilizimit juridik në shpërblimin e
drejtë në të holla të dëmit jomaterial. Sidoqoftë më mirë është të jepet një shpërblim i
dëmit sesa të mos jepet fare shpërblimi i tij, pamarrë parasysh se ai nuk është adekuat,
por është vetëm satisfakcion.298
Pikërisht për këtë arsye, konsiderohet se në të gjitha rastet e shkaktimit të dëmit
jomaterial, dhënia e shumës së të hollave më shumëparaqet satisfaksion për të dëmtuarin
se sa zhdëmtin real. Kjo formë vetem i mundëson të dëmtuarit që në një mënyrë të
caktuar të lehtësohet nga ajo që ka përjetuar.
298
Ibid. fq. 552
125
KREU I III
KONTRATA E SIGURIMIT
126
III.1. Kuptimi i kontratës së sigurimit
Kontrata e sigurimit është marrëveshje e siguruesit dhe të siguruarit që ka për
qëllim të krijojë një marrëdhënie juridike civile të karakterit pasuror. Ajo është
institucion i të drejtës së detyrimeve dhe së drejtës tregtare. Kontrata e sigurimit është një
veprim juridik i dyanshëm. Pra, ajo rezulton nga marrëveshja midis palëve e me qëllim
krijimin e pasoja juridike të caktuara.299
Kontrata është veprim juridik dhe për lidhjen e saj ekzistojnë dy palë, ku njëra
palë ka statusin debitorit dhe tjetra statusin e kreditorit.
Përmbajtja e kontratave është e ashtuquajtura bërja apo prestacioni. Bërja mund të
përbëhet nga dhënia, nga veprimi ose mosveprimi.300
Tek kontrata e sigurimit prestacioni
i referohet asaj çka inicohet dhe rregullohet me të. Në parim, sipas kontratës për sigurim,
i siguruari si palë kontraktuese mund të siguroj pasurine, shendetin dhe jetën e vet, të
sigurojë personat e tratë për rrethanat ku mund të paraqitet Rasti i sigurimit, etj.301
Kontratat kanë rëndësi të veçantë në dhënjn e shërbimeve dhe paraqet bazë juridike
për bartjen për shpërblimin e dëmit me rastin e paraqitjes së të ashtuquajturit rast i
suguruar.
Këtëqëndrim e mbështesim nëvetë aspektet përmbajtësore të sigurimit nga dëmet. Me
sigurim nga dëmi nënkuptohet marrëdhënia juridike e krijuar midis siguruesit dhe të
siguruarit në mbështetje të kontratës ose vetë ligjit. Duke bërë një trajtim brenda kësaj
kornize, rezulton se edhe vetë kontrata për sigurim është marrëveshja me të cilën
kontraktuesi i sigurimit bashkon sasi të caktuar të mjeteve tek siguruesi në bazë të parimit
të reciprocitetit dhe solidaritetit, kurse siguruesi nga ana e saj detyrohet të paguaj
shpërblimin e kontraktuar apo të bëjë diç tjetër, të riparojë sendin e dëmtuar apo objektin
tjetër të sigurimit, gjithmonë kur do të shfaqet ngjarja që përbën rastin e sigurimit.
Siguruesi mund të jetë person juridik përkatësisht kompani e sigurimit që është pjesë
e sistemit të sigurimit të një vendi, kurse i siguruari është person fizik apo juridik që
kryen veprimtari të ndryshme e që shpreh interes që të sigurohet nga rreziqet e ndryshme
që mund të shkaktojnë dëm.
299
Për kuptimin, llojet, karakteristikat dhe rëndësinë e kontratave shih më gjërësisht: Mehdi Hetemi,
Detyrimet dhe kontratat, Tiranë, 1998, fq. 25 – 48. 300
Krahaso definimin se sigurimi është një marrëveshje sipas të cilit siguruesi, të paguajë një çmim të
caktuar në emër të shpërblimit të dëmit që paraqet rastin e siguruar, kurse i siguruari është i detyruar të
përfitoj, brenda afatit të rënë dakord për lëndimit që rrjedhin nga një aksident, ose për të shpërblyer me një
shumë të caktuar të ardhurash për shkaktimin e një ngjarje të lidhur me jetën e njeriut. Ky definim i
sigurimit ka gjetur mbështetje në nenin 1883 të Kodit Civil Italian. Në kuadër të kësaj, kontrata e sigurimit
presupozon ekzistencën e një rreziku, përkatësisht transferimin e rrezikut nga i siguruari tek siguruesi. Ky
rrezik është një ngjarje e ardhshme dhe e pasigurt, dhe shpesh e dëmshëme. 301
Shih: Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 95-96.
127
III.2.Natyra juridike e kontratës së sigurimit
Para se të shqyrtojmë natyrën juridike dhe vetitë e kontratës së sigurimit, në fillim
shprehim qëndrimin e njohur në të drejtën civile se kontrata për sigurim është fakt
juridik i kategorisë së veprimeve të njeriut për të cilën zbatohen parimet bazë të së drejtës
kontraktore.302
Përveç kësaj, trajtimi i natyrës së kontratës së sigurimit, vlerësojmë së
duhet mbështetur në qëndrimin se sigurimi si raport juridik i ka po të njejtat elemente
thelbësore që i posedojnë raportet tjera juridike. Këtë tezë do të arsyetojmë në vazhdim të
punimit ku do të shqyrtojmë procesin e lidhjes së kontratës për sigurim dhe efektet
juridike të saj midis palëve kontraktuese.
Për të pasqyruar në mënyrë të drejtë natyrën juridike të kontratës së sigurimit
kemi veçuar për trajtim, këto veti apo karaktere: karakterin e dyanshëm detyrues,
konsensual, aleator, adezionar dhe sukcsiv.303
Duke mbajtur llogari për vetitë që i referohen më së shumti përmbajtjes dhe
efekteve të kontratës së sigurimit, nuk e kemi veçuar vetinë contractus nominatus që e ka
kontrata e sigurimit.304
Karakteri i dy anshëm detyrues i kontratës së sigurimit rezulton nga të drejtat dhe
detyrimet reciproke të palëvë kontraktuesë. Fakti i lidhjes së kontratës së sigurimit, lind
të drejta dhe detyrime për të dy palët kontraktuese. Palët kontraktuese më këtë rast fitojnë
302
Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Vendimin nr. 1568 të datës 2 tetor 2003,
për përcaktimin e shpërblimit të dëmit të shkaktuar në aksident automobilistik, e ka mbështetur në
administrimin e Kontratës për sigurimin të mjetit motorik të përfshirë në aksident. Ky fakt për gjykatën
konsiderohet se e përligj kërkesën për shpërblim të dëmit. 303
Krahaso më tepër ndarjet e kontratave në Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme,
Prishtinë, 2002, fq. 238 – 258. Këtu janë paraqitur ndarjet më të njohura të kontratave edhe atë: 1. Kontratat
me emër dhe paemër: Nëse kontrata rregullohet sipas ligjit është kontratë me emër dhe anasjelltas
konsiderohet kontratë paemër; 2. Kontratat konsensuale dhe formale: Nëse kontrata lidhet në bazë të
vullnetit të palëve kontraktuese ajo është konsensuale dhe nëse për të ligji parasheh formë të caktuar
atëherë ajo kontratë është formale; 3. Kontrata me shpërblim dhe pa shpërblim: Kur pala në kontratë merr
kundërvlerë për atë që e ka dhënë, atëherë kemi kontratë me shpërblim, kurse kur pala nuk merr
kundërvlerë për atë që e ka dhënë, atëherë kemi kontratë pa shpërblim; 4. Kontratat e njëanshme dhe të
dyanshme detyruese: Në kontratat ku për njërën palë krijohet detyrimi e për tjetrën e drejta, atëherë bëhet
fjalë për kontratë të një anshme detyruese, kurse kur krijohet detyrimi dhe e drejta për të dy palët, atëherë
kemi kontrata të dy anshme detyruese. 5. Kontratat kumulative dhe aleatore: Kur palët që në momentin e
lidhjes së kontratës i dijnë të drejta dhe detyrat e tyre atëherë kemi kontratë komulative, kurse kur palët nuk
i dijnë të drejtat dhe detyrat që në momentin e lidhjes së kontratës gjegj. ato do të varen nga një rrethanë e
ardhshme e pasigurt atëherë kemi kontratë aleatore. 6. Kontratat me prestime të përkohshme dhe të
përhershme:Kur prestimi detyrimor ekzekutohet aty për aty, atëherë kemi të bëjmë me kontratë me
prestime të përkohshme, kurse kur prestimi ekzekutohet brenda një kohë të gjatë, atëherë kemi të bëjmë me
kontratë me prestime të përhershme. 7. Parakontratat dhe kontratat kryesore: Kur një kontratë lidhej që të
lidhej një kontratë tjetër me të cilën merret detyrim që të lidhet kontrata kryesore e cila i përmban elementet
esenciale të kontratës kryesore, atëherë themi se ajo është parakontratë, kurse kontrata kryesore është vet
parakontrata e ekzekutuar. 8. Kontratat intuita personae dhe jo intuita personae: Kur në lidhjen e një
kontrate merret parasysh cilësia e palës atëherë kemi të bëjmë me kontratë intuita personae, kurse në rastet
kur nuk merret për bazë kjo atëherë kemi kontratë jo intuita personae.9. Kontratat me përmbajtje të caktuar
dhe të adezionit:Kur përmbajtjen e kontratës e caktojnë vet palët atëherë kemi të bëjmë me kontratë me
përmbajtje të caktuar, kurse kur njëra palë nuk ka marrë pjesë në përpilimin e asaj kontrate por njëra palë e
cakton që më parë përmbajtjen e saj dhe kushtet, atëherë bëhet fjalë për kontratë të adezionit, etj. 304
Për natyrën juridike të kontratës së sigurimit,shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della
assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq.109-117.
128
të drejta dhe ngarkohen me detyrime. Në kuadrin e të drejtave dhe detyrimeve, si detyrim
bazë konsiderohet detyrimi i kontraktuesit për të paguar primin e sigurimit dhe detyrimi i
siguruesit që të paguaj shumën shpërblimit të siguruarit apo personit të tretë, të riparoj
dëmin apo të bëjë diçka tjetër, gjithmonë nëse shkaktohet Rasti i sigurimit.
Trajtuar përmbajtjen e nenit 957 të Ligjit për marëdhënie të detyrimeve të
Republikës së Maqedonisë, përkatësisht rrethanën që i referohet nënshkrmit të kontratës
nga ana e palëve kontraktuesë e që njëherit konsiderohet moment i lidhjes së kontratës,
nuk është e vështirë të kualifikohet vetia e konsensualizimit të kontratës së sigurimit.305
Që të konsidrohet e lidhur kjo kontratë, është e nevojshme vetëm nënshkrimi i polisës
nga ana palëve kontraktuese e asgje më shumë. Analiza e kësaj zgjidhjeje në sensin
eliminues bën që të kualifikojmë joformalitetin e kësaj kontrate, përkatësisht
konsensualizmin si veti dominante në fazën e lidhjes së saj. Themi se kjo veti është
dominante edhe atë vetëm fazën e lidhjes së saj në krahasim me formalitetin e caktuar
nga ligjvënsi sepse nuk mund të pajtohemi se ekziston absolutizimi apo ekzistencializmi
individual i kësaj vetie tek kontrata e sigurimit. Vetë përcaktimi taksativ se kontrata e
sigurimit lidhet kur palët kontraktuese e nënshkruajnë atë, në fakt i jep kësaj kontrate
edhe karakterin formal.
Për të aritur një rezultat bindës në lidhje me qëndrim në fjalë, analizën e shtrijmë
edhe në përbajtjen e nenit 49 të Ligjit për supervizionin në sigurimet në Maqedoni,
përkatësisht numerus clausus – in të të dhënave që duhet të përmbajë kontrata e
sigurimit. Vetë fakti se ligjvënsi ka paraparë në mënyrë shprehimore të dhënat që duhet ti
përmbajë kontrata e sigurimit, bën që forma të jetë veti e kësaj kontrate.306
Edhe karakteri formal i kontratës së sigurimit ka përjashtime. Zgjidhjet ligjore
njohin dy momente që përjashtojnë këtë karakter. Ligji për marëdhëniet e detyrimeve i
Republikës së Maqedonisë në nenin 957 paragr. 2, 3 dhe 4, e konsideron të lidhur
kontratën për sigurimin edhe në rastet kur ekziston oferta me shkrim për lidhjen e saj, pra
pa pasur nevojë që kontrata të nënshkruhet nga palët kontraktuese. Nëse oferta në formën
e shkruar arrinë tek siguruesi dhe siguruesi nuk e refuzon atë brenda afatit prej tetë ditësh
ose tridhjetë ditësh kur nevojitet kontrollim mjekësor, atëherë konsidrohet se kontrata
është lidhur në atë moment. Përveç kësaj, Ligji për marrëdhëniet e detyrimeve i
Republikës së Maqedonisë në nenin 959 parasheh lindjen e marrëdhënies juridike të
sigurimit në momentin e pagimit të primit të sigurimit nga ana e të siguruarit. Lidhja e
kontratës së sigurimit në momentin e pagimit të primit të sigurimit paraqet përjashtim të
karakterit formal të kësaj kontrate.
Për të përfunduar shqyrtimin e kësaj vetie të kontratës së sigurimit, kemi vlerësuar
se është e nevojshme të trajtohet edhe momenti i prodhimit të efekteve juridike të
kontratës, në rastet kur ajo lidhet me pranimin e ofertës nga ana e siguruesit apo me
primin e sigurimit nga ana e të siguruarit me qëllim që të përcaktojmë në mënyrë të drejtë
karakterin formal të saj. Pavarësisht faktit që ligjvënsi ka përcaktuar rastet kur mund të
konsiderohet e lidhur kontrata e sigurimit, vlerësojmë se kontrata e sigurimit nuk prodhon
305
Krahaso përmbajtjen e nenin 1114 të Kodit Civil të Shqipërisë:” Kontrata e sigurimit duhet të bëhet me
shkresë, me anë të dëshmisë së sigurimit (policës së sigurimit) që siguruesi i lëshon të siguruarit,
përndryshe është e pavlefshme”. 306
Krahaso përmbajtjen e nenit 3 pika 1 të Kushteve të veçanta për sigurimin e nxënsëve dhe studentëve
nga pasojat e fatkeqësisë të Kompanisë për sigurime Croatia Osiguranje,:” Kontrata për sigurimin dhe të
gjithë shtesat ndaj kontratës vlejnë nëse lidhen në formën me shkrim
129
efekte juridike nëse nuk është e nënshkruar nga palët kontraktuese. Vetëm kontrata e
nënshkruar konsiderohet titull juridik për të gjykuar përgjegjësinë civile deliktore për
dëmin e shkaktuar në rastet kur paraqitet Rasti i sigurimit.307
Kontrata e sigurimit ka karakter aleator. Ky karakter rezulton nga fakti që të
drejtat dhe detyrimet midis palëve kontraktuese janë të varura nga paraqitja e rrethanës së
ardhëshme të pasigurt dhe adekuate. Ata nuk dihen në momentin e lidhjes së kontratës.
Kontrata e sigurimit është kontratë tipike e pasigurt në kohën e lidhjes së saj. Të dy palët
kontraktuese në momentin e lidhjes së kontratës nuk e dijnë se çka do të përfitojnë sepse
çdo gjë shpesh varet nga rrethanat e ardhëshme të pasigurta.
Intersi i të siguruarit për lidhjen e kontratës së sigurimit është mbrojtja nga
rrethanat e rrezikshmë, të ardhshme dhe të pasigurta, përkatësisht nga Rasti i sigurimit.
Po qe se e trajtojmë këtë interes që në fakt është vetë qëllimi i kontratës së sigurimit lëhet
përshtypja se karakteri aleator nuk është veti e kësaj kontrate. I sugururi, pra që në
momentin e lidhjes së kontratës dëshiron që të evitoj një detyrim i cili mund të rezultojë
nga paraqitja e rastit të siguruar.308
Megjithatë, kontrata e sigurimit efektet e saj i jep
vetëm nëse paraqitet ai rrezik, përkatësisht Rasti i sigurimit. Rasti i sigurimit është
rrethanë e adhëshme e pasigurt dhe adekuate. Kjo është përmbjatja e kontratës së
sigurimit. Ky rast mund të paraqitet menjëherë pas lidhjes së kontratës, por prapseprap
palët kontraktuese në momentin e lidhjes së saj të drejtat dhe detyrimet i lidhin me
paraqitjen e rastit të siguruar. Karakteri aleator, pra i referohet të drejtave dhe detyrimeve
të palëve kontraktuese në rrethanat e parqaitjes së rastit të siguruar.309
Kontrata e sigurimit ka karakter adezionar.310
Kjo veti është karaktersitike te ato
kontrata ku njëra palë kontraktuese i dikton kushtet e ofruara palës tjetër kontraktuese të
cilës i mbetet ose t‟i pranojë ose të mos i pranojë të gjitha. Që në fillim kur flasim për
këtë veti të kontratës, kemi vlerësuar se duhët të prezentojmë qëndrimin se kontrata e
sigurimit nuk është kontratë formulare.311
I siguruesi në marëdhëniet juridike të sigurimit
ka pozitë më të fuqishmë se i siguruari të cilën gjë ia mudëson edhe vete sistemi
institucional i sigurimit. Përveç kësaj, kjo veti e kontratës së sigurimit rezulton edhe nga
vetë nevoja për lidhje të shpejtë të kësaj kontrata. Megjithatë siguruesi nuk mund të
keqpërdorë këtë pozitë dhe mundësi të tij që të ndërhyjë në vullnetin e lirë dhe të
307
Krahaso përmbajten e nenit 8 të Kodit të sigurimit të Francës:”Kontrata për sigurimin përpilohet në
formën e shkruar. Çdo shtesë ose ndryshim në kontratën origjinale për sigurimin do të evidentohet nga një
shtojcë e nënshkruar nga të gjithë palët kontraktuesë. 308
Krahaso përmbajtjen e nenit 5 të Kodit të sigurimit të Francës:”Kontrata për sigurimin është një
marrëveshjeme të cilën njëra palë, i siguruari bën pagimin e primit të sigurimit për të siguruar veten apo
personin e tretë në rastet e shfaqjes së një rreziku, kurse siguruesi mbështet një sërë rreziqesh duke bartë
detyrimin e shpërblimit të atyre nga ligjet e statistikave” 309
Krahaso qëndrimin e institucionalizuar në nenin 1882 të Kodit civil të Italisë, sipas të cilit, sigurimi
është një kontratë sipas të cilës i suguruari të paguaj primin e sigurimit kurse siguruesi është i detyruar të
paguaj shumë të finansiare për ngjarjen e lidhura me demin në një aksident apo me jeten e njeriut. 310
Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 102. 311
Për të shmangur një dilemë eventuale për konceptet në lidhje më kontratën e adehzionit dhe kontratën
formulare, shih: Gale Galev, Jadrnka Daboviq – Atanasovska, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 364-
366. Krahaso qëndrimin se kontrata formulare është ajo kontratë e cila është paraqitur si një formular që
nuk i përmban elementet esenciale të kontratës që lidhet, por ata inkorporehen që më parë në vendet e
zbrazura. Palët kontraktuese me pëlqimin e tyre mund t‟i ndryshojnë klauzulat e përgatitura në formularin e
kontratës. Pala kontraktuese nuk mbetet në pozitën që t‟i pranojë ose jo klauzulat e kontratës, por së bashku
me palën tjetër kontraktuese mund t‟i ndryshojnë ata.
130
vetëdijshëm të të siguruarit për lidhjen e kontratës. Siguruesi i organizuar në Bashkësi për
sigurime apo kompani për sigurime është i lidhur për respektimin e dispozitave ligjore në
fuqi dhe Kushtet e përgjithëshme dhe të veçanta të sigurimit që i kanë sjellë vetë ata.
Pavarësisht faktit që i suguruari vetëm mund t‟i pranojë ose jo të gjitha klauzulat e
kontratës, siguruesi gjatë përcaktimit të përmbajtjes së tyrë nuk mund t‟i tejkalojë
kornizat ligjore apo të akteve tjera juridike që paraqesin bazamentin juridik ku mbështet
ajo kontratë. Që të konsiderohet e vlefshme kontrata e sigurimit i siguruari do të duhet të
vëhet në dijeni për të gjitha kushtet e përgjithëshme dhe të veçanta të kontratës.312
Në
këtë mënyrë pamundësohet ndikimi arbitrar i siguruesit në vullnetin e të siguruarit për të
shtyrë atë të lidhë kontratën.
Kontrata e sigurimit ka natyrë suksesive. Vetia suksesive rezulton nga përcaktimi
dhe realizimi i të drejtave dhe detyrime të palëve kontraktuese për gjithë kohën e
vlefshmërisë së kontratës. I suguruari pavarësisht faktit që e bën pagimin e primit të
sigurimit në momentin e lidhjes së kontratës, kontrata e sigurimit mbetet me natyrë
sukcesive. Shpërblimi i dëmit nga siguruesi, që rezulton nga paraqitja e rastit të siguruar
është detyrim i tij gjatë gjithë vlefshmërisë kohore të kontratës.
III.3. Kushtet e përgjithëshme për lidhjen e kontratës
Si çdo kontratë tjetër e lidhur edhe kontrata e sigurimit për të krijuar efekte
juridike, është e nevojshme të plotësohen kushtet e ëprgjithëshme për lidhjen e saj.
Kushtet e përgjithëshme për lidhjen e kontratës i referohen: 1) zotësisë për të vepruar të
palëve kontraktuese, 2) Pajtimit të vullnetit të palëve, 3) Lëndës së kontratës dhe 4) kauza
ose baza e kontratës.
1. Zotësia për të vepruar e palëve kontraktuese
Që të lidhet kontrata e sigurimit nevojitet ekzistenca i dy palëve kontraktuese.
Palë në këtë kontratë mund të jetë personi fizik dhe personi juridik. Nëse kontratën e
lidhin personat fizik ata duhet të kenë zotësinë për të formuar dhe shprehur vullnetin si
fakt juridik relevant, përkatësisht të kenë zotësi për të vepruar.313
Për lidhjen e kontratave
të plotfuqishme, është e nevojshme që kontraktuesi të ketë zotësi veprimi që kërkohet për
lidhjen e asaj kontrate.
Kur jemi të çështja e zotësisë për të vepruar e kontraktuesit mund të themi se
praktika gjyqësore në pikëpamje negative e ka institucionalizuar këtë kategori juridike si
kusht i përgjithëshëm për vlefshmërinë e kontratës. Gjykata Supreme e Maqedonisë në
Aktgjykimin Rev.ne. 884/84, të datës 12.01.1984, ka ngritur qëndrimin se nuk do të
prodhojë efekte juridike kontrata e lidhur nga ana e personit që nuk ka zotësi për të
vepruar. Ky kusht konsiderohet se nuk është plotësuar edhe sikundër kontraktuese në
312
Krahaso nenin 958 pika 4 e Ligjit për marrëdhënie të detyrimeve të Maqedonise:”I siguruari njoftohet
për kushtet e përgjithëshme dhe te veçanta të sigurimit, gjë e cila në mënyrë bilateral doemos të konstatohet
në polisë. 313
Krahaso përmbajtjen e nenin 48 pika 1 e Ligjit për marrëdhënie të detyrimeve të Maqedonisë:”Për
lidhjen e kontratës së vlefëshme është e nevojshme që kontraktuesi të ketë zitësi për të vepruar që kërkohet
për lidhjen e asaj kontrate”.
131
momentin e lidhjes së kontratës të kishë qenë i vetëdijshëm për shprehjen e vullnetit të tij
ose nuk i është cënuar interesi i tij nga lidhja e asaj kontrate. Sipas qëndrimit gjyqësor,
kontrata e tillë do të prodhojë efekte juridike vetëm ë qoftë se. kujdestari apo organi i
kujdestarisë do ta pranojë shprehjen e vullnetit të personit të paaftë për të vepruar.
Ngjajshëm si personi fizik si kontraktues i sigurimit edhe personi juridik si
sigurues duhet të ketë zotësi për të vepruar.
Sipas të drejtës së Maqedonisë, personi fizik që ka 18 vite ka zotësi të plotë për
të vepruar. Personat prej moshës 14 deri 18 vite kanë aftësi të kufizuar për të vepruar.
Personat që nuk i kanë 14 vjet ose që janë të smurë mentalisht nuk kanë aftësi për të
vepruar.
Personi juridik mund të lidhë kontratë brenda kornizës së zotësisë për të vepruar,
gjë e cila është përcaktuar në rastin e themelimit të tij.
2. Pajtimi i vullnetit të palëve
Në të drejtën civile kontraktore, liria e kontraktimit është parim fundamental i cili
përbën lirinë e vendosjes se palëve për lidhjen e kontratës. Autonomia e vullnetit që me
paraqitjen e saj në shekullin XIX, ka bërë që vullneti kontraktor të jetë kusht themelor i
ekzistencës së një kontrate.
Autonomia e vullnetit kryesisht ka të bëjë me: lirinë e kontraktimit; me zgjedhjen
e partnerit kontraktues; me zgjedhjen e përmbajtjes së kontratës dhe me konsensualizimin
gjatë lidhjes së kontratës.
Kontrata e sigurimit që të lidhet është e domosdoshme që palët kontraktuese ta
shprehin dhe ta akordojnë vullnetin e tyre. Shprehja e lirë dhe e vetëdijshme e vullnetit të
palëve kontraktuese është parim bazë dhe përfaqëson lirinë e kontraktimit.314
Liria e
kontraktuesit edhe pse e ka bazën në vullnetin individual për të lidhur kontratën për
sigurimin, ai vullnet diktohet nga rendi juridik i vendit. Kjo liri e individit duhet të
repektoj natyrën e rregullave juridike nga fusha e sigurimit dhe aspektet konceptuale të
sigurimit. Duke e shtrirë shqyrtimin në këto drejtime, vlerësojmë se bindëshëm
arsyetohet qëndrimi i lirisë së kontraktimit te kontrata e sigurimit.
Sipas të drejtës së Maqedonisë sigurimi nga përgjegjësia për dëmin e shkatuar në
aksidentet automobilistike është i konceptuar si sigurim i detyrueshëm. Ky koncept i
sigurimit ka ngërthyer interesin e pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik,
për faktin se siguruesi, atyre personave që janë të detyruar për shpërblimin e dëmit u
ofron mbulesë adekuate nga shuma e sigurimit. Në këtë drejtim duhet të trajtohet edhe
mbrojtja e personit të dëmtuar. Pra, sigurimi nga përgjegjësia mbulon përgjegjësinë
civile me një tendencë të mbulesës sa më gjithpërfshirëse duke marrë mbi vete funksionin
e shpërblimit të dëmit.
Si përfundim mund të themi se koncepti i sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e
shkaktuar në aksidentet automobilistike ka bërë që kontraktimi i këtij sigurimi të jetë i
314
Liria e kontraktimit në këtë rast i referohet lidhjes së kontratës me siguruesin e caktuar dhe nuk duhet
ngatëruar me detyrimin ligjor për kontraktim të detyrueshëm të sigurimit nga autopërgjegjësia.
Kontraktuesi i sigurimit ka liri të plotë për të rregulluar marrëdhënien juridike të sigurimit në suazat e së
drejtës pozitive, konkretisht për të zgjedhë palën kontraktuese. A mund të negociohet për elemente e
kontratës dhe ajo kontratë çfarë përmbajtje do të ketë, çfarë forme dhe ngjajshëm, janë çështje që lidhen me
natyren e adehzionit të kontratës për sigurimin.
132
detyrueshëm dhe se kontraktuesit kanë detyrim ligjor që të hyjnë në marrëdhëniet juridike
të sigurimit me anë të lidhjes së kontratës.
3. Lënda e kontratës
Lënda e kontratës për sigurim është ajo çfarë palët kontraktuese janë marrë vesh.
Te kontrata e sigurimit lëndë e kontratës mund të jenë të drejtat dhe detyrimet e palëve
kontraktuese në fushën e sigurimit ku për lëndë sigurimi përherë paraqitet personi i
siguruar ose sendi i siguruar. Pra, sigurimi është element esencial i kontratës së sigurimit.
Si tek çdo kontratë tjetër edhe tëkontrata e sigurimit, lënda e saj duhet të jetë e
mundshme, e lejuar, e caktuar ose e caktueshme. Përmbajtja e kontratës së sigurimit është
e përcaktuar që në momentin e lidhjes së saj dhe ajo për nga objekti dhe veçoritë
karakteristike është e individualizuar në qarkullimin juridik dhe ekonomik të vendit. Nëse
e trajtojmë paraqitjen e rastit të siguruar përkatësisht detyrimin e siguruesit për të
kompenzuar dëmin e shkaktuar, vlerësojmë se kontrata e sigurimit ka përmbajtje të
përcaktueshmë. Me kontratën për sigurimin caktohen kushtet sipas të cilave përmbajtja e
detyrimit dhe e vet kontratës sa i përket paraqitjes së rastit të siguruar, do të përcaktohet
më vonë. Kjo njëherit varet nga natyra e vetë kontratës. Siguruesi dhe i siguruari mund të
kontraktojnë vetëm për atë lëndë qëështë e mundshme e që mund të paraqesë detyrim.
Lënda e kontratës për sigurim, vlerësojmë së duhet të trajtohet brenda konceptit
bazë tëkontratës së sigurimit. Ky koncept i referohet rrezikut ndaj të cilit janë të
ekspozuara të mirat materiale ose jeta e individëve: rreziku në aspektin e parë, që të mirat
materiale humbin, dëmtohen ose shkatrrohen ose që pasuria në përgjithësi, dëmtohet nga
rrethanat e ndryshme; rreziku në aspektin e dytë, që e bëjnë jo të sigurtë zgjatjen e jetës
njerëzore315
.
Rreziku i siguruar është pjesë esenciale e kontratës së sigurimit. Që të prodhojë
efekte juridike, rreziku i siguruar, ngjarja me marrjen parasysh të së cilës lidhet kontrata e
sigurimit, duhet të jetë e ardhshme, e pasigurtë dhe e pavarur nga vullneti i
kontraktuesve316
. Mirëpo kur çështja parashtrohet këtu dhe nevoja për shpërblim vihet në
rradhë të parë, atëherë mud të vërehet se në mes të kontratës për sigurim nga ndonjë rast
fatkeq dhe kontratës për sigurim nga përgjegjësia nuk e siguron shpërblimin në çdo rast
sepse, nëse nuk është lidhur kontrata, nëse i dëmtuari nuk është siguruar nga rastet
fatkeqe, dhe nëse dëmtuesi nuk është siguruar nga përgjegjësia, atëherë sihuruesi nuk ka
detyrim aty, dhe kështu dëmtuesi dhe i dëmtuari sërish gjenden përballë njëri tjetrit dhe
paraqitet rreziku që dëmi të mos shpërblehet, ose që dëmtuesi të ngarkohet materialisht.
Kësaj fatkeqësie mund t‟i iket me sigurimin e detyrueshëm, dhe me të vërtetë, sigurimi i
detyrueshëm fiton sa më tepër fusha të kësaj sfere, edhe atë si sigurim i detyrushëm nga
rastet e fatkeqësisë dhe si sigurim i detyrueshëm nga përgjegjësia317
.
Nëse Rasti i sigurimit është realizuar para lidhjes së kontratës së sigurimit, atëherë
kontrata për sigurim është nul318
.
315
Galgano Francesko, E drejta private, Laurasi, Tiranë, 1999, fq. 600 316
Neni 954, i LMD-së 317
Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista “Pravni Zhivot” nr.9-
10/1992, fq. 1159 318
Për nulitetin e kontratave në përgjithësi, flasin dispozitat e neneve 95-102 të LMD-së
133
4. Baza e kontratës
Baza e kontratës është qëllimi juridik që e shtyn subjektin të merr detyrime, e cila
e cakton karakterin juridik të kontratës. Baza e kontratës është konstante të kontratat e
njëjta. Ajo nuk duhet të jetë në kundërshtim me dispozitat juridike pozitive. Te kontrata e
sigurimit baza e detyrimit të njërës palë vlen për bazën e detyrimit të palës tjetër. Kur
jemi te baza e kontratës së sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar në aksidentet
automobilistike, vlerësojmë se trajtimi i këtij kushti të përgjithëshmë për vlefshmërinë e
kësaj kontrate duhet mbështetur në konceptet bazë të sigurimit nga përgjegjësia. Brenda
konceptit të sigurimit ekziston baza e kontratës.
Është e qartë tani më, se në kuadër të sigurimit si veprimtari, ekziston një qëllim
që i referohet mbrojtjes nga një rrezik. Lëndë e sigurimit nga përgjegjësia është pasuria
dhe personat që mund të përfshihen në shkaktimin e dëmit nga sendet e rrezikshme dhe
veprimtaritë e rrezikshme. Kur jemi këtu, nuk duhet të përjashtohet funksioni bazë i
sigurimit nga përgjegjësia e që i referohet mbrojtjes së zotëruesit të sendit të rrezikshëm
dhe shfrytëzuesit të veprimtarisë së rrezikshme nga pasojat finansiare që lidhen me dëmin
e shkaktuar mbi pasurinë apo shëndetin e personave të tretë qoftë pa fajin e tyre qoftë
edhe pa fajin e shfrytëzuesit të sendit të rrezikshëm319
. Trajtuar funksionet e sigurimit
mund të përfundohet se sigurimi nga përgjegjësia në njërin aspekt është sigurim i
pasurisë dhe në aspektin tjetër është sigurim i personave320
.
Sigurimi ndanë përgjegjësinë nga detyrimi për shpërblim të dëmit por në asnjë
rrethanë nuk e përjashton përgjegjësinë. Përgjegjësia e dëmtuesit është e lidhur me
përdorimin e sendit të rrezikshëm dhe me parimet e përgjegjësisë objektive. Në anën
tjetër i dëmtuari nuk duhet të provoj fajin për dëmin e shkaktuar por vetëm ekzistencan e
të njejtit dhe lidhjen shkakore midis veprimit të kundërligjshëm dhe pasojës së shkaktuar.
Vetëm kjo është e mjaftueshmë që i dëmtuari të mund të realizojë të drejtën për
shpërblim të dëmit.
Sigurimin përveç si më lartë duhet kuptuar edhe si marrëdhënie juridike midis të
siguruarit, siguruesit dhe personit të tretë. Të siguruarit në bazë të parimit të reciprocitetit
dhe solidaritetit bashkojnë një sasi mjetesh në fondin e siguruesit, kurse siguruesi do të
kompenzojë dëmin kur do të paraqitet Rasti i sigurimit.
Si përfundim mund të themi se kontrata e sigurimit, në bazë të së cilës i siguruari
deponon sasi mjetesh në emër të primit të sigurimit, garanton realizimin e shpërblimit të
dëmit që përfaqëson rastin e siguruar në njërën anë kurse në anën tjetër kontrata e
sigurimit mundëson lidhjen direkte të rregullave të sigurimit dhe përgjegjësisë civile për
dëmin e shkaktuar.
III. 4. Lidhja e kontratës
Për tu lidhur një kontratë duhet të ndërmerren veprime të caktuara që i paraprijë
lidhjes së kontratës dhe veprime gjatë lidhjes së kontratës.
Sipas rregullës,palët kontraktuese që të lidhin një kontratë duhet t‟i ndërmarrin
këto veprime: iniciativë, negociatat, ofertën dhe kërkesën dhe vet lidhjen e kontratës. Te
319
Marija T. Obreza, Osiguranje od odgovornosti za shtete od motornih vozila so naruçitim osvetim na
Jugoslavenskom Pravo, punim i doktoraturës, Sarajevë, 1988, fq. 12 320
Gavanski Branisllav, vep. e cit., fq. 2-5
134
kontrata e sigurimit, me qenëse bëhet fjalë për kontratë të adehzionit, jo të gjitha veprimet
duhet të ndërmeren për lidhjen e saj.
Iniciativa si veprim para lidhjes së kontratës së sigurimit nuk i referohet krijimit të
vullnetit të brendshëm të palëve kontraktuese për lidhjen e saj, i cili më vonë
manifestohet në botën e jashtme sepse kontraktimi i sigurimit nga përgjegjësia për dëmin
e shkaktuar në aksidentet automobilistike është i detyrueshëm. Kjo iniciativë nuk e ka
atributin e iniciativave që rezulton nga vullneti i kontraktuesit. Vlerësojmë se iniciativa te
kontratë për sigurimin mund të referohet vetëm në vullnetin e brendshëm të siguruarit për
të lidhur kontratë me siguruesin e caktuar, por në asnjë mënyrë ai nuk lirohet nga
detyrimi për të kontraktuar kontratën për sigurimin.
Tënjejtinqëndrim e ndajmë edhe për negociatat si veprim që i paraprijnë lidhjes së
kontratës. Palët kontraktuese te kontrata e sigurimit për shkak natyrës së kësaj kontrate,
midis veti nuk mund të zhvillojnë bisedime para lidhjes së kontratës në lidhje me cilësinë
e objektit, për çmimin dhe ngjajshëm. I siguruari është i lidhur që më parë për elementet
esenciale të kontratës të cilat janë përcaktuar që më parë nga ana e siguruesit. Këto
klauzula nuk mund të ndryshojnë me pëlqimin e palëve kontraktuese. I siguruari ka
vetëm mundësinë që t‟i pranojë ose jo klauzulat e kontratës. Pra, nuk ka hapsirë që të
negociojë me siguruesin.
Marrë për bazë parimet e së drejtës kontraktore, që të lidhet kontrata, palët duhet
të shprehin ofertën. Oferta është iniciativa e palës me të cilën shprehet dëshira për ta
lidhur kontratën. Në fakt, oferta është shprehje e një anshme e vullnetit e njërës palë
drejtuar palës tjetër me qëllim të lidhjes së kontratës.321
Oferta i bëhet personit që
dëshiron të lidhë kontratë, me çka krijohet qëllimi i lidhjes së kontratës. Një ofertë duhet
ti korespondojë elementeve esenciale të kontratës që duhet të lidhet. Siguruesi mund ta
pranoj ofertën në rastet kur shpreh gatishmëri për lidhjen e kontratës së propozuar. Oferta
e pranuar nga ana e siguruesit është vet kontrata.
Pra, që të lidhet kontrata e sigurimit, në fillim duhet të bëhet aplikimi për sigurim. Në
fakt, aplikimi për sigurimin paraqet propozimin apo ofertën për të lidhur një kontratë.
Siguruesi nuk është i detyruar të pranojë çdo aplikim për sigurim, sepse vet ato vendosin
se çfarë rreziku do të mbulojnë, kushtet dhe periudhën.322
Meqë bëhet fjalë për kontratën për sigurimin ofertën së pari e bën siguruesi
kundrejt të siguruarëve potencial. Një gjë të tillë siguruesi e realizon nëpërmjet mjeteve të
informimit publik, agjentëve apo përfaqësuesëve të tyre. Kjo ofertë mund të llogaritet si
shprehje e vullnetit të siguruesit për gadishmërinë e tij për të lidhur kontratën për
sigurimin për fusha të caktuara të sigurimit nën kushtet e caktuara me ofertë, me të gjithë
personat që janë potencial të fitojnë statusin e të siguruarit. Edhe i siguruari mund të ketë
rol gjatë parashtrimit të ofertës për lidhjen e kontratës së sigurimit. Pranimi i ofertës nga
ana e të siguruarit mund të bëhet duke e shprehë vullnetin e tij në mënyrë shprehimore
ose me heshtje. Nëse i siguruari e pret marrjen e polisës së sigurimit të cilën më pas edhe
e nënshkruan konsidrohet se e ka shprehur vullnetin e tij në mënyrë shprehimore, ndërkaq
në rastet kur ai menjëhrë bën pagimin e primit të sigurimit, atëherë konsiderohet se
vullnetin për pranimin e ofertës e ka shprehur në mënyrë të heshtur.
321
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 7 édition, Gualino, 2011-2012, fq.35. 322
Shih: Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 96.
135
Siguruesi mund të parashtrojë ofertë të përgjithëshme ndaj një numri të pacaktuar
të personave për lidhjen e kontratës së sigurimit si dhe ndaj personit konkret.323
Një ofertë për lidhjen e kontratës së sigurimit duhet të përmbajë elementet bazë
për kontratën që do të lidhet si palët kontraktuese, primin e sigurimit, rezikun që
sigurohet, objektin e sigurimit, shpërblimin. etj. Oferta duhet të jetë serioze me qëllim për
lidhjen e kontratës dhe e dhënë nga një person i autorizuar i siguruesit. Oferta duhet te
pranohet.324
Pranimi mund te behet edhe nëpeërmjet postës apo emailit.325
Me pranimin e aplikimit nga ana e siguruesit, kontrata për sigurim bëhet e
detyrueshme dhe efektive. Nga ky moment krijohen raportet juridike midis siguruesit dhe
të siguruarit si dhe personit të tretë apo shfrytëzuesit të sigurimit. Vetëm pas lidhjes së
kontratës krijohen detyrimet kontraktore midis palëve. I siguruari detyrohet të paguaj
çmimin e sigurimit, kurse siguruesi të paguaj shumën e siguruar kur do të shkaktohet
Rasti i sigurimit.
Kur jemi te lidhja e kontratës së sigurimit kemi vlerësuar se është me interes të
shqyrtohet çështja e parapagimit të sigurimit – primit të sigurimit nga ana e të siguruarit
dhe çështja e efektit të saj në vlefshmërinë juridike të kontratës. Edhe në rastet kur i
siguruari bën parapagimin e çmimit të sigurimit gjë e cila nuk konsiderohet parakusht
për prodhimin e efekteve juridike të kontratës, kontrata e sigurimit nuk konsidrohet se ka
vlefshmëri juridike në qoftë se siguruesi nuk ka marë përsipër të mbulojë rrezikun e
caktuar. Pra, vetëm atëherë kur siguruesi do të marrë përsipër të mbulojë rrezikun e
caktuar dhe do të lëshojë dokument detyrues apo polisën formale, kontrata e sigurimit do
të jetë e vlefshme dhe atëherë llogaritet se kontrata është e lidhur, e detyrueshme dhe
efektive. Në këtë drejtim kemi vlen të theksohet se siguruesi, në pritje për të pranuar
aplikimin për sigurim mund të lëshojë një dokument detyrues, si shenjë se kontrata për
sigurim është lidhur dhe është e efektshme me të cilën bën sigurim të përkohshëm sipas
kushteve të polisës, derisa të lëshojë polisën formale. Në këto raste konsiderohet se
kontrata e sigurimit ka prodhuar efekte juridike.
Si përfundim mund të themi se siguruesi duhet që të paguaj primin fillestar të
sigurimit, sepse në të kundërtën, aplikimi konsiderohet vetëm një ftesë për ofertë. Kur
pranohet oferta dhe paguhet primi i sigurimit, palët kontraktuese e nënshkruajnë polisen e
sigurimit apo dokumentin detyrues dhe nga ky moment polisa e sigurimit është efektive
dhe e detyrueshme. Lidhja e kontratës bëhet mes palëve të pranishëm.
III. 5. Efektet e kontratës së sigurimit
Efektet e kontratave në përgjithësi kanë të bëjnë me krijimin, ndryshimin dhe
shuarjen e marrëdhënieve kontraktuese.326
Në parim, kontrata ka efekt midis palëve
kontraktuese, por edhe ndaj personave të tretë ose ndaj të gjithëve.
323
Në lidhje me kuptimin e ofertës, rolin e reklamave, inovacionet në tenderim, licitimin public,
ekspozimin e mallërave, etj. gjatë lidhjes së kontratës, shih më gjërësisht: Robert Duxbury, Contract Law,
London, Sweet&Maxwell, 2006, fq.3-6; Fergus Ryan, Contract Law, Dublin, 2006, fq. 6-17. 324
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 7 édition, Gualino, 2011-2012, fq.38 325
Robert Duxbury, Contract Law, London, Sweet&Maxwell, 2006, 9-12; Fergus Ryan, Contract Law,
Dublin, 2006, 18-29 326
Mehdi Hetemi, Detyrimet dhe kontratat, Tiranë, 1998, fq. 61 - 63
136
Ky qëndrim rezulton nga koncepti i njohur se kontrata është vepër e palëve që
krijon efekte midis tyre. Përveç kësaj karakteri relativ i kontratës, përkatësisht veprimi
inter partes i ka dhënë shtrirje këtij efekti.
Në marrëdhëniet juridike kontraktore kontratat e caktuara kanë efekt edhe ndaj
personit të tretë. Te kontratat në dobi të personit të tretë kemi tre persona: promitentin,
stipulentin dhe benificiarin. Këtu promitenti detyrohet ndaj stipulentit se do të ekzekutoj
prestimin e caktuar personit të tretë – benificiarit. Promitenti është premtuesi, stipulenti
është personi që e lidhë kontratën në dobi të tretit dhe benificiari është personi që fiton
dobi nga kontrata.327
Kur kemi parasysh të drejtën e sigurimeve në aksidentet automobilistike
kultivojmë qëndrimin se kontrata e sigurimit është bazë për shpërblimin e dëmit personit
të tretë të dëmtuar në aksidentet automobilistike. Kontrata lidhet midis siguruesit dhe të
siguruarit, por efektet e saj i referohen personit të tretë të dëmtuar në aksidentet
automobilistike.328
Kjo është arsyeja bazë pse kontrata e sigurimit, për personin e tretë është res inter
alios acta. Personi i tretë, pra nuk është kontraktues i saj, por në rrethana të caktuara, ai
hynë në marëdhënien juridike që rezulton nga paraqitja e rastit të siguruar e që mbulohet
nga kontrata e sigurimit.
Personi i tretë është shfrytëzues i efekteve të sigurimit në të gjitha situatat kur do
t‟i shkaktohet dëm, përkatësisht kur do të paraqitet Rasti i sigurimit.329
Pra, kur personi i
tretë është personi i dëmtuar në aksidentet automobilistike, atëherë ai paraqitet në cilësinë
e shfrytëzuesit tëkontratës së sigurimit. Kontrata e sigurimit mbron një rreth të caktuar
njerëzish që mund të jenë viktimë potenciale në aksidentet automobilistike. Ato janë
personat e tretë.
Kur jemi këtu vlerësojmë se duhet të potencojmë faktin se edhe kontraktuesi i
sigurimit mund të jetë viktimë në një aksident komunikacioni të shkaktuar nga një mjet
motorik, qoftë si udhëtar në atë mjet qoftë si kalimtar, për të cilën është e lidhur kontrata
e sigurimit, por prapseprap nuk e ka statusin e personit të tretë. Ai ngelet palë
kontraktuese.
III. 6. Interpretimi i kontratës së sigurimit
Interpretim i kontratës në përgjithësi është vërtetim i kuptimit dhe i efekteve të
dispozitave të saj kur ato janë të paqarta.330
. Gjatë interpretimit të kontratës duhet të
shikohet se cili ka qenë qëllimi i vërtëtë dhe i përbashkët i palëve, pa u kufizuar vetëm në
kuptimin e mirëfilltë të fjalëve dhe për këtë duhet vlerësohet sjellja e tyre në tërësi para
dhe pas përfundimit të kontratës.331
Te interpretimi i kontratës respektohen rregullat e caktuara. Kushtet e kontratës
duhet të interpretohen në lidhshmëri njëri me tjetrin, duke e gjetur domethënien e secilit
327
Petar Klariç&Martin Vedrish, Gradjansko pravo, Zagreb, 2006, fq. 460-464. 328
Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq. 124-
128 329
Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq. 111. 330
Për interpretimin e kontratave shih: Arsen Grupçe, Imotno (gradjansko) pravo, opsht dell, Shkup, 1983,
fq. 251 – 252. 331
Mariana Semini (Tutulani), E drejta e detyrimeve dhe e kontratave, Tiranë, 2002.
137
kusht që rezulton nga e tërë kontrata.Për fjalët që mund të kenë dy a më shumë kuptime,
për bazë merret ai kuptim që i përshtatet natyrës së kontratës.
Interpretimi i kontratës tipe, në rastet kur klauzolat e përfshira në kushtet e
përgjithshme të kontratës, do të interpretohen në dobi të palës tjetër kur ka dyshime.
Kontratat tipe interpretohen në fovor të palës që ka kontraktuar detyrimin dhe në barrë të
palës që ka kontraktuar të drejtën.
Lidhur me interpretimin e kontratave në të drejtën e detyrimeve janë ngritur dy
teori:teoria subjektive dhe teoria objektive. Teoria subjektive qëllimin e vërtetë të palëve
kontraktuese e interpreton mbi bazën e vullnetit të përbashkët të tyre, kurse teoria
objektive interpretimin e bazon në parimet e përgjithshme të rendit juridik.
Te interpretimi i kontratës është me rëndësi që të gjitha dispozitat interpretohen si
tërësi sepse përmbajtje e kontratës merr kuptim si tërësi. Interpretimin e kontratës e bën
gjykata.
III. 7. Shuarja e kontratës së sigurimit
Në të drejtën civile kontraktore njihen disa forma të shuarjes së
kontratave.332
Kontrata e sigurimit mund të përfundojë mbi bazën e ligjit apo parimeve të
së drejtës kontraktore.
Kontrata e sigurimit mund të shuhet:1. Me marrëveshjen e siguruesit dhe të
siguruarit; 2. Me anulim; me skadimin e kohës, 3. Me zgjidhjen e saj; 4. Në bazë të ligjit;
5. Me denonicim dhe 6. Me shuarjen e mundësisë së shkaktimit të rrezikut.
1.Shuarja e kontratës me marrëveshje
Nisur nga fakti se kontrata është marrëveshje midis palëve kontraktuese,
përkatësisht ajo lidhet mbi bazën e vullnetit të shprehur dhe të akorduar të palëve
kontraktuese, vlerësojmë se është zgjidhje e logjikëshme që po mbi bazën e vullnetit të
tyre ajo edhe të zgjidhet. Meqë kontrata e sigurimit është kontratë e adehzionit dhe lidhet
me shkrim, ajo nuk mund të shuhet në ndonjë formë tjetër, veçëse në formën më shkrim.
Pra, kjo kontratë nuk mund të shuhet me klauzolat gojare të palëve
kontraktuese.333
Vullneti i shprehur në formën me shkrim i siguruesit dhe të siguruarit për
të shuar kontratën për sigurimin është bazë për shuarjen e saj. Kjo bazë rezulton nga
parimet e së drejtës kontraktore.
2.Shuarja e kontratës me anulim.
Anulimi i kontratës së sigurimitbëhet kur cënohet interesi i përgjithshëm. Kur
cënohet interesi i përgjithshëm atëherë bëhet fjalë për një kontratë absolutisht të
pavlefshme. Kështu ndodhë në qoftë se në momentin e lidhjes së saj është shkaktuar
Rasti i sigurimit ose ka qenë shkaktuar ky rast, ose kur pala kontraktuese ka qenë e sigurt
se do të shkaktohet, ose kur në momentin e lidhjes së kontratës ka qenë e sigurt se do të
332
Për format e shuarjes së kontratave shih më gjërësisht Mehdi Hetemi, Detyrimet dhe kontratat, Tiranë,
1998, fq. 69 – 74. 333
Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, Pjesa e veçantë, Prishtinë, 2002, fq. 296.
138
shkaktohet, ose kur në momentin e lidhjes së kontratës është shuar mundësia që Rasti i
sigurimit të shkaktohet.334
Kontrata absolutisht të pavlefshme është forma më e rëndë e pavlefshmërisë së
saj. Të gjithë kontratat që lidhen në kundërshtim me rregullat e rendit juridik, normat
imperative, doket dhe moralin janë absolutisht të pavlefshme. Këto kontrata atakojnë
rendin juridik dhe interesin e përgjithshëm shoqëror. Ky cënim bën që për
pavlefshmërinë e tyre të kujdeset institucionet shtetërore sipas detyrës zyrtare. Gjykimin
e pavlefshëmërisë e bën gjykata. Kur gjykata do të gjykojë për pavlefshmërinë absolute,
për të drejtën konsiderohet se kontrata e tilla fare nuk ka ekzistuar. Palët dhe personat e
tretë në marrëdhëniet juridike që mund të hyjnë si pasojë e shkaktimit të dëmit në
aksidentet automobilistike mund të sillen sikur kontrata të mos ishte realizuar fare.335
Pra, si përfundim mund të themi se kontrata e sigurimit do të konsiderohet
absolutisht e pavlefshme kur mungon njëra nga kushtet esenciale.
3.Shuarja e kontratës me skadimin e kohës
Kontrata per sigurimin e detyrueshëm lidhet me kohë të caktuar. Kjo nënkupton
se ajo shuhet me skadimin e ditës së fundit të sigurimit. Nuk përjashtohet zbatimi i kësja
rregulle edhe te sigurimi vullnetar sepse edhe tek kjo formë e sigurimit, kontrata për
sigurim lidhet me kohë të caktuar. Në të gjitha rastet kur kontrata është lidhur për një
kohë të pacaktuar, secila prej palëve mund të tërhiqet nga kontrata në çdo mbyllje të
llogarisë, duke njoftuar paraprakisht palën tjetër. Pra, në qoftë se kontrata e sigurimit
është lidhur për një kohë të pakufizuar, atëherë ajo do të shuhet nëse pala e interesuar për
shuarjen e kontratës paraqet kërkesë për shuarjen e saj. Zgjidhja e kontratës ndalon
përfshirjen në llogari të shumave të reja, por pagimi i mbetjes nuk mund të kërkohet
vetëm pas skadimit të periudhës së përcaktuar në ligj.
III. 8.Padia pauliana dhe kontrata e sigurimit
Në marrëdhëniet juridike civile ekziston mekanizmi juridik për mbrojtjen e palës
kontraktuese në cilësinë e kreditorit nga mosrealizimi i detyrimeve të debitorit. Interesi
juridik për parashtrimin e kësaj padia është në anën e kreditorit. Qëllim i saj është
mohimi i punës juridike që e lidhë debitori dhe me të cilët rrezikon që të mos e realizojë
borxhin që e ka ndaj kreditorit të vet. Në rastet e parqitjes së padisë pauliana paraqiten tre
person edhe atë kreditori, debitori dhe personi i tretë. Kreditori ka cilësinë e palës së
dëmtuar me punën juridike që e la lidhur debitori, kurse debitori është personi i cili e ka
tjetërsuar pasurinë e vet personit të tretë, ndërkaq personi i tretë është ajo palë të cilit
debitori ia ka tjetërsuar pasurinë e vet.
334
Ibid. fq. 297 335
Për kontratat absolutisht të pavlefshme shih më gjërësisht: Arsen Grupçe, Imotno (gradjansko) pravo,
opsht dell, Shkup, 1983, fq. 255 – 262; Andrija Gams, Hyrje në të drejtën civile, pjesa e përgjithshme,
Beograd, 1967, fq. 294 – 305; Nerxhivane Dauti, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme dhe e veçantë,
Prishtinë, 2001, fq. 146 – 147; Mehdi Hetemi, Detyrimet dhe kontratat, Tiranë, 1998, fq. 72 - 73; nenet 95
– 102 të Ligjit mbi marrëdhënet e detyrimeve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë, nr. 18” i
datës 5 mars 2001.
139
Gjykata do të merr për bazë padinë pauliana nëse vërteton këto kushte: kreditori
të jetë në atë situatë sa që nuk mund të realizoj kërkesën e tij për shkak të ndërmarrjes së
veprimit juridik të debitorit me të cilin e ka zvogëluar pasurinë e tij deri në atë masë sa që
nuk mund të realizohet kërkesa e kreditorit, debitori të ketë ditur se me marrjen e atij
veprimi do të krijoi pamundësi për realizim të kërkesës së kreditorit të vet, dhe personi i
tretë të ketë ditur për këtë gjë. Pasi shqyrtimit të çështjes gjyqësore në lidhje me padinë
pauliana, puna juridike shpallet e pavlefshme. Pavlefshmëria nuk gjykohet për veset e
vullnetit, por kreditorin konkret dhe vetëm për lartësinë e shumës së kërkesës së tij nga
një marrëdhënie juridike paraprake. Aktgjykimi detyron që vlera e pasurisë së tjetërsuar
të kthehet vetëm në atë masë në masën pronësore të debitorit aq sa është e nevojshme që
të realizohet kërkesa e kreditorit.
Analizuar fushëveprimin e padisë pauliana në marrëdhëniet kontraktore,
vlerësojmë sëkontrata e sigurimit nuk mund të shpallet e pavlefshme me anë të padisë
paulina për faktin e vetëm që gjenë mbështetje në kontraktimin e detyrueshëm të
sigurimit për dëmet e shkaktuara në aksidentet automobilistike.
E drejta nacionale e Maqedonisë, sigurimin nga përgjegjësia për dëmet e
shkaktuara në aksidentet automobilistike e kualifikon si sistem i sigurimit të
detyrueshëm336
. Sipas rregullave të së drejtës së sigurimeve, të gjithë pronarët,
përkatësisht shfrytëzuesit e mjeteve motorike në pronësi shoqërore dhe atyre në pronësi
private janë të detyruar të kontraktojnë sigurim nga përgjegjësia për dëmet që mund t‟u
shkaktohen personave të tretë në aksidentet automobilistike. Sigurimi nga përgjegjësia
për dëmet e shkaktuara në aksidentet automobilistike, paraqet një detyrë ligjore për
çdonjërin, aktivitetet e të cilëve mund të shkaktojnë dëm, dhe që së bashku me personat e
tyre që merren me atë aktivitet, të marrin pjesë në riparimin e çdo dëmi i cili do të kishte
rrjedhur nga aktivitetet e tyre337
. Ky detyrim ligjor, pra paraqet barrë për të siguruarit.
Përveç kësaj, arsyetimin e qëndrimit për moszbatimin e padisë pauliana ndaj
kontratës së sigurimit e mbështesim edhe në mundësinë e aplikimit të rregullave për
shpërblimin e dëmit të shkaktuar personave të tretë, në aksidentët automobilistike, të
shkaktuar nga mjeti motorik i paidentifikuar, nga mjeti motorik i paregjistruar,
përkatësisht që kontrata për sigurim i është skaduar dhe nga mjeti motorik i drejtuar nga
drejtuesi i paautorizuar. Pra, siguruesi pasi do të shpërblejë dëmin nga baza e sigurimit
për rastet e përmendura, ka të drejtën e regresit për lartësinë e shumës së paguar në emër
tëshpërblimit të dëmit, ndaj dëmtuesit konkret. Personi që ka detyrimin për të lidhë
kontratën për sigurimin për dëmet e shkaktuara në aksidentet automobilistike edhe sikur
të mos e lidhë kontratën në fjalë nuk mund të privohet nga detyrimi që rezulton nga
shkaktimi i dëmit në aksidentet automobilistike.
III. 9. Laesio enormis dhe kontrata e sigurimit
Laesio enormis është institucion i të drejtës civile kontraktore që ka për objektiv
realizimin e dhënies së vlerave të njejta, parimit të drejtshmërisë, ndershmërisë dhe
336
Neni 57 i Ligjit për sigurim të pasurisë dhe personave (“Gazeta zyrtare e RM-së nr. 49/97, e vitit 1997)
në tekstin e mëtejmë LSPP 337
Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista “Pravni Zhivot” nr.9-
10/1992, fq. 1160
140
ndërgjegjshmërisë gjatë lidhjes së kontratës.338
Laesio enormis gjen zbatim në rastet kur
pala kontraktuese nuk merr dhe nuk jep prestime ekujvalente.339
Te laesio enormis, pra
ekziston disproporcion në dhëniet reciproke të palëve dhe njëra nga palët kontraktuese
pëson dëm material.
Konsiderohet se ekziston laesio enormis nëse paraqiten kushtet si në vijim:
kontrata të jetë me shpërblim, të ekzistoj disproporcion midis dhënieve reciproke,
disproporcioni të ekzistoj në momentin e lidhjes së kontratës dhe të ekzistoj mungesa e
vullnetit të njërës palë kontraktuese. Kur gjykohet laesio enormis, kontrata shpallet e
pavlefshme.
Laesio enormis nuk gjenë zbatim tek kontrata e sigurimit.340
Këtë qëndrim e
arsyetojmë pas një analize të kushteve për ekzistencën e laesio enormis në marrëdhëniet
kontraktore dhe natyrës juridike të kontratës së sigurimit.
E drejta e sigurimeve në lidhje me aksidentet automobilistike bën ndarjen e
shpërblimit të dëmit dhe përgjegjësia me që i dëmtuari parasegjithash është i interesuar të
riparoj dëmin. Që të mund të realizohet mbrojtja me anë të rregullave të së drejtës së
sigurimeve, është e nevojshme ekzistenca i kolektivit-siguruesit dhe të siguruarit të cilët
në mënyrë kolektive e paguajnë primin e sigurimit dhe krijojnë fondin për mbulimin e
dëmeve. Detyra bazë e sigurimit të detyrueshëm për dëmet e shkaktuara në aksidentet
automobilistike është garantimi për shpërblimin e sigurtë të dëmit dhe sigurimi i të
dëmtuarit nga insolvenca e personit përgjegjës për shkaktimin e dëmit.
Sistemi i sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmet e shkaktuara në
aksidentet automobilistike, pra rëndësi të veçantë i kushton realizimit të së drejtës për
shpërblim të dëmit të shkaktuar nga i siguruari dhe të drejtës për regres të bashkësisë për
sigurime kundrejt personit përgjegjës. Ky objektiv realizohet brenda kornizave ligjore
dhe akteve tjera në fuqi. Edhe klauzulat e kontratës së sigurimit nuk mund t‟i tejkalojnë
kornizat ligjore apo të akteve tjera juridike që paraqesin bazamentin juridik ku mbështet
ajo kontratë. Pra, si përfundim mund të themi se pagimi i primit të sigurimit dhe lartësia
e shpërblimit të dëmit kur paraqitet Rasti i sigurimit doemos të realizohet duke u
mbështetur në rregullativën normative. Përveç kësaj, kur flasim për mungesën e vullnetit
të palës kontraktuese për parqitjen e laesio enormis, e ngrisim qëndrimin të mbështetur në
natyrën adehzionare të kontratës së sigurimit, se te lidhja e saj nuk ka vend për veset e
vullnetit të palës kontraktuese. Mbi bazën e këtij arsyetimi, përfundojmë se laesio
enormis nuk mund të gjejë zbatim tek kontrata e sigurimit.
338
Raymond Westbrook, The Origin of Laesio Enormis, http://www2.ulg.ac.be 339
Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2002, fq. 323; Martin Vedrish,
Osnove imovinskog prava, Opçio dio imovinskog prava, stvarno, obavezno i nasljedno pravo, II izdanije,
Zagreb, 1976, fq. 233-234. 340
Pikërisht vetia e adehzionit ka bërë që rregulla laesio enormis të mos gjejë zbatim te kontrata për
sigurimin. Doktrina e laesio enormis gjenë zbatim në të gjitha kontrata dypalëshe, performance e të cilave
tek palët kontraktuese rezulton në një pagesë monetare. Autori Van Zurck ka arsyetuar mos zbatimin e
kësaj rregulle tek kontrata per sigurimin. Qëndrimi i tij është mbështetur thjeshtë në natyrën reciproke të
prestimeve kontraktore dhe zbatimin e saj, gjithëmonë nëse palët nuk kanë rënë dakord ndryshe te exeptio
non adimpleti contractus. Shih më gjërësisht, JPVan Niekerk, The development of the principles of
insurance law, in the Netherlands, from 1500 to 1800, Volumi i II, 1998, fq. 733-739.
141
III.10. Marrëdhëniet juridike të lindura mbi bazën e kontratës së
sigurimit
Lidhja e kontratës së sigurimit për dëmet e shkaktuara në aksidentet
automobilistike është detyrim ligjor. I siguruari që paraqitet palë në kontratë lidhë
kontratën për sigurimin për të mbrojtur pozitën e tij nga rastet e shkaktimit të dëmit në
aksidentet automobilistike. Duke pasur këtë objektiv, kontrata e sigurimit mbron në fakt
personat e tretë të dëmtuar në aksidentet automobilistike që njëherit janë shfrytëzuesit e
kontratës. Në të gjitha rrethanat kur paraqitet Rasti i sigurimit lind marrëdhënia juridike
midis siguruesit dhe të siguruarit në njërën anë dhe siguruesit dhe personave të tretë të
dëmtuar në anën tjetër.
Marrëdhënia juridike midis siguruesit dhe të siguruarit, përcaktohen me ligj dhe
me kontratën për sigurimin. Ata janë palë në këtë marrëdhënie juridike nga momenti i
lidhjes së kontratës së sigurimit. I siguruari si palë kontraktuese është i detyruar në tërësi
t‟i pranojë kushtet e përgjithshme të sigurimit si pjesë përbërëse e kontratës341
.
Përveç kësaj, i siguruari ka edhe detyrimetjera ligjore dhe kontraktore si:
detyrimin për paraqitjen e rrethanave me rëndësi për llogaritjen e rrezikut, pagesëne
primit të sigurimit, paraqitjen e rastit të siguruar, etj.342
I siguruari po ashtu ka për
detyrim që ta ndihmojë siguruesin për konstatimin e përgjegjësisë, të parashtrojë të dhëna
të vërteta dhe të plota në lidhje me paraqitjen e rastit të siguruar dhe rrethanat në të cilat
është shfaqur i njejti343
.
Kur parashtrohet kërkesa për shpërblimin e dëmit, i siguruari është detyruar pa
vonesë të lajmërojë siguruesin dhe t‟i dorëzojë të gjitha provat të cilat i përmban kërkesa
përkatëse344
. Po ashtu, i siguruari obligohet ta lajmërojë, siguruesin për ndryshimin e
interesit të sigurimit, sidomos në rastet kur tjetërsohet mjeti motorik.
I siguruari detyrohet të ndërmer masa dhe veprime për të evituar shkaktimin e
rastit të siguruar, të ofrojë prova për të vërtetuar shkaktimin e dëmit etj.
Në lidhje me dëmet e shkaktuara në aksidentet automobilistike, rregullat e të
drejtës së sigurimeve mundësojnë shpërblimin e dëmit edhe pa pasur të lidhur kontratën
për sigurimin. Pra, shpërblimi i dëmit në aksidentet automobilistike është i pavarur nga
lidhja e kontratës për sigurim ndonëse sipas rregullave të së drejtës së sigurimeve, personi
i tretë i dëmtuar në cilësinë e shfrytëzuesit të sigurimit, do të realizojë të drejtën në
shpërblim të dëmit edhe kur pronari përkatësisht, shfrytëzuesi i mjetit motorik nuk ka
lidhur kontratë për sigurim për dëmet e shkaktuara në aksidentet autmobilistike. Kur
shkaktohet Rasti i sigurimit marrëdhënia juridike lind në mes siguruesit dhe personit të
tretë të dëmtuar. Efektet juridike të kontratës së sigurimit kanë për qëllim mbrojtjen
pikërisht të personit të tretë. Personat e tretë duke pasur pozitën e shfrytëzuesit të
kontratës së sigurimit kanë legjitimitetin real për parashtrimin e padisë për shpërblim të
dëmit në aksidentet automobilistike. Ai me padi ka të drejtë t‟i drejtohet pronarit,
përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik. Vetëm me parashtrimin e padisë gjykohet
përgjegjësia e të siguruarit.
341
Velimir Popoviç, vep. e cit. fq. 47 342
Jovan Slavniç, Osiguranje i strana ulaganja, Pravni Zhivot, nr. 10 Beograd, 1998, fq. 953 343
neni 5 i Kushteve për sigurim nga autopërgjegjësia, sh.a. Kjubi Makedonija 344
Neni 5, pika 2 e Kushteve për sigurim nga autopërgjegjësia, Sh.a. Kjubi Makedonija
142
Kur flasim për marrëdhëniet juridike që lindin midis siguruesit dhe të siguruarit
është me rëndësi të analizohet përmbajtja e kësaj marrëdhënie duke vënë në pah
detyrimet e siguruesit dhe të siguruarit gjatë lidhjes së kontratës së sigurimit, gjatë kohës
së zgjatjes së sigurimit dhe pas paraqitjes së rastit të siguruar.
Në kohën e lidhjes së kontratës siguruesi si palë kontraktuese ka këto detyrime:
detyrimin që të pranojë ose jo ofertën për lidhjen e kontratës, detyrimin për pranimin e
ofertës për sigurimin e detyrueshëm, detyrimin për të informuar të siguruarin për Kushtet
e përgjithëshme dhe të veçanta për sigurimin dhe detyrimin për të dhënë dëshmi për
kontraktimin e sigurimit.
III. 11. Personat që janë përfitues të kontratës së sigurimit
Efektet juridike të kontratës së sigurimit shtrihen tek një kategori personash që
kanë cilësinë e të dëmtuarit në aksidentet automobilistike. Këto janë përfituesit e
kontratës së sigurimit të cilët në legjislacionin civil njihen si persona të tretë. Sipas
Konventës së Strazburgut, të gjitha vendet të kanë institucionalizuar sigurimin e
detyrueshëm nga përgjegjësia e njohin klauzulën e afërsisë për përcaktimin e personave
që kanë të drejtë të realizojnë të drejtën në shpërblim të dëmit mbi bazën e të drejtës së
sigurimit.345
E drejta e palëve të treta për parashtrimin e kërkësës së drejtpërdrejtëështë në
funksion të garantimit të një pozitë të volitshme në procedurën për shpërblim të dëmit.
Kjo ka të bëjë me ekzistencan e përgjegjësië së siguruesit për dëmet në aksidentet
automobilistike. E drejta për parashtrim të drejtpërdrejtë të kërkesës për shpërblim
rezulton nga vetëkontrata e sigurimit, ndërkaq përgjegjësia e siguruesit për dëmin e
shkaktuar në aksidentet automobilistike rezulton nga ligji. Përcaktimin e personave të
tretë, ligjdhvënësi e ka bërë duke përcaktuar rrethin e personave që nuk konsiderohen
persona të tretë. Përcaktimi i personave të tretë është bërë në mënyrë negative, ashtu që
bëhet vetëm përcaktimi i personave që nuk llogariten persona të tretë. Nuk llogariten
persona të tretë: kontraktuesi i sigurimit, pronari apo shfrytëzuesi i mjetit motorik,
bashkëpronari i mjetit motorik, drejtuesi i mjetit motorik që është përgjegjës për dëmin
dhe personi që në mënyrë të palejuar ka ardhur deri te mjeti motorik edhe në qoftë se në
momentin e fatkeqësisë nuk e ka drejtuar automjetin346
.
Kontraktuesi i sigurimit, më së shpeshti është shfrytëzuesi i mjetit motorik. Kjo
kategori e personave nuk mund të paraqiten njëkohësisht edhe si shfrytëzues në pjesën e
dytë të raportit juridik, si person i tretë, sepse kjo do të ishte në kundërshtim me parimet e
përgjithshme të së drejtës civile dhe të drejtës mbi sigurimin347
. Më së shpeshti,
kontraktues i sigurimit është personi i cili është pronar i mjetit motorik. Në rastin e tillë,
kontraktuesi i sigurimit nuk e ka statusin e personit të tretë, rëndësi praktike çështja e
pozitës së kontraktuesit të sigurimit ka në rastet kur një person ka lidhur kontratë për
sigurim nga autopërgjegjësia në emër të vet në cilësinë e kontraktuesit të sigurimit, por
për llogari të pronarit të mjetit motorik. Këtu nga e drejta për shpërblim të dëmit
përjashtohen drejtuesi i mjetit motorik në momentin kur është shkaktuar dëmi si dhe
345
Shih : Ivica Crnić, Ante Ilić, Osiguranje i naknada štete u saobraćaju, Zagreb, 1987, fq. 17 346
neni 59 i LSPP-së 347
Besnik Nikçi, vep. e cit. fq. 32
143
kontraktuesi i sigurimit dhe gjithë personat, përgjegjësia juridike civile e të cilave është e
mbuluar me polisen e sigurimit348
.
Pronari i mjetit motorik përjashtohet nga rrethi i personave të cilët kanë të
drejtëshpërblimi nga bashkësia për sigurime. Mbi bazën e sigurimit nga përgjegjësia,
bashkësia për sigurim merr përsipër detyrimin që në vend të personit të siguruar të
paguajë shpërblimin e dëmit, për të cilin është përgjegjës kontraktuesi i sigurimt. Pronari
i mjetit motorik nuk mund t‟i përgjigjet vetvetes për dëmin e shkaktuar. Pronari i mjetit
motorik, i cili mund të pësojë dëm si udhëtar me mjetin e vet motorik, nuk ka të drejtë në
shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë. Kështu ndodhë edhe në
rastet kur ai udhëton me mjetin motorik të cilin e drejton i afërti i tij (familjari i tij), i cili
nuk është përgjegjës për shkaktimin e dëmit.349
Atij do t‟i pranohet cilësia e personit të
tretë, vetëm në rastet kur dëmi shkaktohet me përplasjen e mjeteve motorike, pikërisht
me fajin e drejtuesit të mjetit tjetër motorik350
. Edhe bashkëpronari i mjetit motorik nuk
bën pjesë në rrethin e personave të tretë. Sipas rregullave të njejta sikurse pronari,
përgjigjet edhe poseduesi tjetër i mjetit motorik-personi të cilit pronari ia ka besuar
mjetin motorik për ta përdorur. Praktika gjyqësore e ka njohur cilësinë e kondukterit të të
njejtit autobus që ka përjetuar dëm, në aksidentin rrugor të shkaktuar nga vozitësi i
autobusit. Atij i është njohur e drejta në shpërblim t dëmit lidhur me përdorimin e
autobusit351
. Në këto raste ndërmarrja ka të drejtë të kërkojë nga bashkësia për sigurime
shpërblimin për shumën që ia ka paguar punëtorit të vet në emër të pushimit mjeksor, për
lëndimet e marra në fatkeqësinë e komunikacionit.
Nuk konsiderohen persona të tretë, personat të cilët, mjetin motorik e kanë
përvetësuar në mënyrë të paligjshme, madje edhe në qoftë se në çastin e aksidentit nuk e
kanë drejtuar mjetin motorik352
. Në rrethin e personave të tretë nuk bëjnë pjesë dhe nuk
kanë të drejtë në shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, fëmijët,
vëllezërit, motrat, bashkëfamiljarët e tjerë të shkallës së tretë të gjinisë së gjakut,
personat, përgjegjësia e të cilëve është e mbuluar nga sigurimi i autopërgjegjësisë dhe
drejtuesit e paautorizuar të mjetit motorik, kushtimisht që të jetojnë bashkë me drejtuesin
e mjetit motorik353
.
Dëmin që do të përjetonin këto persona, llogaritet si dëm i vet drejtuesit të mjetit
motorik.
III.12. Kontrata e sigurimit dhe delikti civil
Dëmi i shkatuar me mjetin motorik ndaj personave që nuk kanë cilësinë e
personave të tretë nuk mund të mbulohen me rregullat e së drejtës së sigurimeve dhe
kontrata juridike nuk e shtrinë efektet e saj mbi këtë kategori personash. shpërblimi i
dëmit të shkaktuar personave që nuk llogariten persona të tretë, do të realizohet sipas
rregullave të përgjithëshme të së drejtës për shpërblimin të dëmit. Kjo rezulton nga
tretmani i dëmeve, të cilët nuk mbulohen nga rregullat e të drejtës së sigurimit si delikte
348
neni 4 i aneksit 1 të konventës së Strasburgut, 20 Prill 1959 349
Shih : Ivica Crnić, Ante Ilić, Osiguranje i naknada štete u saobraćaju, Zagreb, 1987, fq. 17 350
Shih: Besnik Nikçi, vep. e cit. fq. 33 351
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Maqedonisë, Gzh. 34/77, I dates 20.IV. 1977 352
Shih: Besnik Nikçi vep. e cit. fq. 39 353
Shih: Branisllav Gavanski, vep.e cit. fq. 72
144
civile. Zbatimi i rregullave të së drejtës së civile për dëmet e shkaktuar nga mjetet
motorike kanë për bazë statusin juridik të mjetit motorik, përkatësisht tretmanin e mjeti
motorik. Në të drejtën civile mjeti motorik ka statusin se sendit të rrezikshëm. Send i
rrezikshëm konsiderohet çdo send i luajtshëm ose i paluajtshëm i cili sipas pozitës apo
përdorimit ose sipas vetive paraqet rrezik për rrethin354
. Përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar nga sendet e rrezikshme apo veprimtaria e rrezikshme trajtim të rëndësishëm i
jep edhe Ligji mbi marrdhëniet e detyrimeve i Maqedonisë në nenet 159-165. Këto
dispozita ligjore kanë ngritur qëndrimin që konsiderohet një zgjidhje parimore mbi dëmin
e shkaktuar nga sendi i rrezikshëm apo veprimtaria e rrezikshme: “dëmi i shkaktuar në
lidhje me sendin e rrezikshëm, përkatësisht veprimtarinë e rrezikshme, llogaritet se buron
nga ai send, përkatësisht veprimtari, përveçse nëse provohet se ato nuk kanë qenë shkak
për dëmin”. Dëmi i shkaktuar nga sendi i rrezikshëm ose veprimtaria e rrezikshme është
çështje faktike dhe se për çdo rast konkret duhet të gjykohen kushtet për lindjen e
përgjegjësisë civile në një procedurë gjyqësore kontestimore. Përvec kësaj është me
interes të trajtohet rrethana që e bën mjetin motorik të ketë status të tillë. Jo në të gjitha
rastet mjeti motorik ka status të sendit të rrezikshëm. Në varësi nga pozita që ka në një
moment të caktuar, mjeti motorik mund të ketë statusin e sendit të rrezikshëm. Mjeti
motorik e ka statusin e sendit të rrezikshëm kur vëhet në lëvizje. Kur vëhet në lëvizjë
mjeti motorik prodhon energji të madhe kinetike e cila mund të bëhet edhe shkatruese355
.
Mjeti motorik konsiderohet send i rrezikshëm mbi faktin e mundësisë së qarkullimit të tij
me shpejtësi të madhe, e cila shpejtësi nuk mund të ndalohet në moment.356
Vetëm kur
është në lëvizje, mjeti motorik konsiderohet burim rreziku. Ky rrezik rezulton nga vet
fuqia e njeriut që e drejton atë. Në këto rrethana dëmi është i paevitueshëm. Kur
shkaktohet dëmi atëherë konsiderohet se është ndërmarrë një veprim i kundërligjshëm
dhe se janë shkelur rregullat konkrete të ligjit të zbatueshëm. Thënë ndryshe, përgjegjësia
civile për dëmin e shkaktuar lind atëherë kur shkilen dispozitat ligjore apo normat
juridike konkrete. Legjislacioni civil qartë e ka përcaktuar veprimin e kundërligjshëm dhe
pozitën juridike të të dëmtuarit duke institucionalizuar parimin “ndalohet veprimi me të
cilin dikush tjetër dëmtohet”.357
. Në situatat kur do të shkaktohet dëmi atëherë për të
drejtën lind një fakt i ri relevant – lind detyrimi për shpërblimin e dëmit. Secili që do t‟i
shkaktojë dëm tjetrit detyrohet ta shpërblejë atë, nëse nuk provon se dëmi është shkaktuar
pa fajin e tij358
. Ky detyrim rezulton nga ligji. Tani mëështë e qartë se vetëm kur
shkaktohet dëmi që njëkohësisht konsiderohet se ka lind rastin e siguruar, shpërblimi i
dëmit realizohet mbi bazën e rregullave të së drejtës së sigurimeve. Së këndejmi, nuk do
të shtrihen efektet e kontratës së sigurimit nësë dëmi i shkaktuar nuk i korespondon rastit
të siguruar.
354
Dauti Nerxhivane, E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 2001, fq. 174 355
Toshevski Bllagoj, vep.e cit.fq. 12 356
Radishiq Jakov, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme, Beograd, 1979, fq. 207 357
Neni 9 i LMD-së 358
Nikollovski Aleksandar, vep.e cit.fq.154
145
III. 13. Kontrata e sigurimit dhe përgjegjësia kontraktore
Përgjegjësia civile kontraktorerezulton nga mosekzekutimi i plotë i kontratës së
lidhur dhe të vlefshme ose mosekzekutimi i rregullt i saj. Vlerësuar kështu, konstatojmë
se përgjegjësia civile deliktore konsiston në shpërblimin e dëmit, ndërkaq përgjegjësia
kontraktore krijon detyrim që pala kontraktuese t‟i përmbushë detyrimet që rrjedhin nga
kontrata dhe në qoftë se pala tjetër kontraktuese ka pësuar dëm eventual, të paguajë
dëmin359
. Nga kjo vërejmë pikën e përbashkët të përgjegjësisë civile deliktore dhe
përgjegjësisë kontraktore. Të dy përgjegjësitë konsistojnë në detyrimin për shpërblimin e
dëmit. Te përgjegjësia deliktore, kryersi i dëmit mund të jetë: dëmtuesi, ndihmësi i tij,
shtytësi, pronari, kryersi i veprimtarisë së rrezikshme dhe shumë subjekte të tjera që janë
në gjendje me veprim deliktor të shkaktojnë dëm360
.Ata përgjegjen sipas fajit,
përjashtimisht kur dëmi shkaktohet nga sendet dhe veprimtaritë e rrezikshme. Këtu
kryersi mund të vërtetojë se nuk ka qenë fajtor për dëmin e shkaktuar ose mund të
vërtetojë ndonjërin prej rasteve që përjashtojnë përgjegjësinë.
Tek përgjegjësia civile kontraktore nuk ekziston mundësia që edhe personi i cili
nuk ka aftësi punuese të përgjigjet për dëmin e shkaktuar, sepse ai në fakt nuk mund të
jetë pjesëmarrës në qarkullimin e mallrave dhe në dhënien e shërbimeve. Ai nuk mund të
lidhë kontratë dhe së këndejmi nuk mund të përgjigjet në aspektin juridik civil. Një gjë të
tillë ai mund ta bëjë nëpërmjet përfaqësuesit ligjor dhe në këtë rast përfaqësuesi ligjor do
të mund të sajojë përgjegjësi kontraktore.
359
Radovanoviç Marija, Obligaciono pravo, Novi Sad, 1982 fq. 3 360
Alishani Alajdin, E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 2002, fq. 440
146
KREU I IV
PASOJAT E AKSIDENTIT AUTOMOBILISTIK TË MBULUARA ME SIGURIM
147
IV. Pasojat e aksidentit automobilistik të mbuluara me sigurim
IV.1. Shkaktimi i vdekjes
Nëmarrëdhënietjuridike civile, vdekja paraqet fakt juridik të kategorisë së
ngjarjeve natyrore. Shkaktimi i saj, në rrethanat që përjashtojnë rrjedhat natyrore,
trajtohet si fakt relevant në lindjen, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënieve juridike
civile. Vdekja në fakt është ndërprerja e funksioneve fiziologjike të njeriut. Kjo
ndërprerje mund të shkaktohet edhe nga veprimet e jashtëme, përkatësisht jo natyrore.
Për të përcaktuar këtë fakt ekzistojnë shumë metoda. Sipas tyre përcaktohen edhe shkaqet
e shkaktimit të saj. Do të konsiderohet së një person ka vdekur atëherë kur do t‟i
ndërpritet funksionimi i sistemi nervor qendror. Kjo shkakton vdekjen qelizore. Vdekja
qelizore mund të ndodhë nëse ndërpritet funksioni i marrjes së oksigjenit. Në pikëpamje
biologjike, vdekja mund të rishikohet si një organizëm i tërë ose vetëm i disa pjesëve të
tij. Pra, është e mundshme që disa organe apo qeliza të vdesin, por organizmi si tërësi të
mund të jetojë.Veç kësaj, njihet edhe vdekja e organizmit dhe mundësia që disa qeliza të
mund të jetojnë për një kohë pas vdekjes së organizmit të cilit i përkasin. Fusha e
mjekësisë njeh edhe vdekjen klinike. Megjithate, për të drejtën me rëndësi është
qëndrimi se vdekja e një personi mund të shkaktohet në mënyrë të natyrshme dhe të
dhunshme. Vdekja e shkaktuar në mënyrë të natyrshme sipas rregullave, nuk
konsiderohet fakt juridik për krijimin e marrëdhënieve juridike civile për dëmin e
shkaktuar, përkatësisht nuk krijon detyrim për shpërblim të dëmit. Për dallim nga vdekja
natyrore, vdekja e shkaktuar në mënyrë të dhunshme, përkatësisht nga faktorët e jashtëm,
krijon detyrim për shpërblim të dëmit, sepse konsiderohet fakt juridik relevant për lindjen
e marrëdhënies juridike civile për dëmin e shkaktuar. Pra, rrethanat që e shkaktojnë
vdekjen konsiderohen relevante për t‟i dhënë vdekjes cilësinë e faktit juridik, me çka
vdekja merr natyrën juridike të dëmit dhe do të shërbejë për krijimin e detyrimeve për
shpërblimin të këtij dëmi.361
361
Në lidhje me trajtimin e vdekjes në korelacion me dëmin, shih: Kristy Horsey&Erika Rackley, Tort law,
Oxford University press, 2009, fq. 554.
148
Figura 11. Pasqyra e vdekjeve në aksidentet automobilistike362
Tabela 1. Pasqyrë e personave të vdekur në aksidentet automobilistike sipas moshave363
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
prej 0 deri 13 vite
13 11 10 10 6 5 7 7 4 6
prej 14 deri 17 vite
3 11 3 10 8 4 15 6 5 4
prej 18 deri 24 vite
15 27 16 13 21 14 25 19 28 22
prej 25 deri 65 vite
76 127 89 122 108 117 126 130 123 130
Gjithesej 107 176 118 155 143 140 173 162 160 162
Nga të dhënat tabelare përfundojmë se personat e grupmoshës prej 25 deri 65
vitesh janë persona që më së shumti kanë përjatuar vdekje në aksidentet automobilistike,
për të vijuar personat e grupmoshës prej 18 deri 24 vitesh.
Vdekja, si fakt juridik shkakton humbje ekonomike financiare dhe dhembje
shpirtërore për të afërmit e viktimës. Humbjet ekonomike financiare kanë të bëjnë me
shpenzimet e ndryshme që bëhen në lidhjë më aktivitetet që duhet të ndërmirrën prej
çastit të shkaktimit të vdekjës e deri te varrimi i tij. Sipas të drejtës shqiptare, në rastet
kur është shkaktuar vdekja e një personi, dëmi që duhet të kompensohet përbëhet nga: a)
shpenzimet për ushqim e jetesë të fëmijëve të tij të mitur, të bashkëshortes dhe prindërve
të paaftë për punë që kanë qenë në ngarkim të të vdekurit, plotësisht ose pjesërisht, si dhe
362
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk 363
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
Shkaktimi i vdekjes …
149
të personave që banonin në familjen e të vdekurit dhe që gëzonin prej tij të drejtën e
ushqim, b) shpenzimet e duhura për varrimin e të vdekurit, në masën që ato i përgjigjen
rrethanave personale e familjare të të vdekurit. Për një person që nuk ka qenë në
marrëdhënie pune ose nuk ka qenë i siguruar, masa e shpërblimit të dëmit të rrjedhur nga
vdekja ose dëmtimi i shëndetit, caktohet nga gjykata në bazë të pagës që merr një
punonjës i asaj kategorie me të cilën mund të barazohet edhe puna që kryente ose mund
të kryente i dëmtuari. I mituri i dëmtuar, kur mbush moshën gjashtëmbëdhjetë vjeç dhe
nuk ka pagë nga puna e tij, ka të drejtë që në vend të shpërblimit që merr për jetesë, të
kërkojë të shpërblehet për humbjen e aftësisë së tij për punë me pagën mesatare të një
punonjësi. Me mbushjen e moshës tetëmbëdhjetë vjeç ka të drejtë që në vend të
shpërblimit që merr, të kërkojë të shpërblehet me pagën mesatare të një punëtori të asaj
kategorie që do të kishte fituar ose duhej të kishte fituar po të mos ishte shkaktuar
dëmtimi i shëndetit.
Në këtë kontekst vlen të përmendet se gjyqësia spanjole ka ngritur konceptin e
vdekjes së shkaktuar në aksident automobilitik duke e trajtuar atë si shkak që lidhet me
vlerë monetare dhe emocionale.364
Nuk ka dilemë që këto shpenzime janë objekt i
trajtimit gjyqësor në procedurën kontestimore për shpërblimin e dëmit të shkaktuar. Edhe
vetë qëllimi i inicimit të procedurës për shpërblimin e dëmit të shkaktuar për shkak
vdekjes ka të bëjë me mbulimin e shpenzimeve të ndryshme, si: shpenzimet e varrimit,
shpenzimet e shërimit, shpenzimet për shkak të humbjes së mbajtjes ose humbjes së
ndihmës etj. Ky qëllim është institucionalizuar nga vetë dispozitat ligjore. Ligji për
marrëdhëniet e detyrimeve i Maqedonisë, në nenin 184 pika 1, në mënyrë shprehimore ka
përcaktuar qëndrimin: “në qoftë se vdekja shkaktohet një kohë të caktuar pas shkaktimit
të dëmit, atëherë në shpërblimin e dëmit hyjnë edhe shpenzimet për shërim, shpenzimet
për furnizim me barna mjekësore të nevojshme e që në aspektin mjekësor janë të
arsyeshme”. Të gjitha shpenzimet që duhet të bëhen më rastin e shkaktimit të vdekjes
shkaktojnë humbje të karakterit ekonomik finansiar, sepse të gjithë këto shpenzime në
instancë të fundit marrin karakter pasuror.365
Trajtuar në këtë drejtim, vdekja paraqet dëm
material të karakterit të dëmit real. Ky qëndrim rezulton nga shpenzimet që bëhen prej
momentit të shkaktimit të veprimit të kundërlishshëm. Dëmtimi duhet të jetë i
drejtpërdrejtë, personal dhe i sigurt. Dëmtimi i tanishëm është i sigurt, por edhe pasojat
në të ardhmen nuk përjashtohen nga e drejta e shpërblimit.366
Veprimi mund të shkaktohet në një kohë, kurse në një kohë tjetër të shkaktohet
vdekja. Brenda kësaj periode bëhen shpenzime për shërimin e personit. Nevoja për
mbajte dhe përkujdesje të personit që është goditur për vdekje, vdekje e cila do të ndodhë
më vonë,i jep vdekjes natyrën e fitimit të munguar.
364
Gjykata Supreme e Spanjes, Expte. Nr. 71255, Dhoma e pare L.S. 307-1, Mendoza, 3 prill 2002 365
Gjatë trajtimit të vdekjes, në kuadrin e të drejtës për shpërblim bëjnë pjesë edhe shpenzimet e bëra për
mbijetimin e vdekjes prej momentit të shkaktimit të dëmit e deri te moment i vdekjes, dhe shpenzimet e
bëra me rastin e vdekjes. Në lidhje me shpenzimet për shkak të vdekjes, shih: Jenny Steele, Tort law, text,
cases and materials, Oxford University Press, 2009, fq. 513-518. 366
Shih: Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition,
Gualino, lextenso éditions, Paris, fq.92.Këtu është arsyetuar koncepti se paragjykimi i pasigurt për pasojën
është një ekzistencë me siguri e pa mjaftueshme. Dëmtimet e tanishme janë të riparueshëm, njëjtë si
pasojat e ardhshme, kur ata janë të sigurta. Dëmi duhet të jetë direkt – personal. Vuajtjet duhet të prekin
personin e dëmtuar.
150
Kur flasim për vdekjen është me rëndësi të përmendet se sot, legjislacionet civile
parashikojnë mbrojtjen nga fakti i paligjshëm i të tretit të të drejtave të njeriut,
posaçërisht të të drejtave subjektive qofshin ata absolute apo relative, të personalitetit
dhe të pronësisë , sikurse janë e drejta e jetës, shëndetit, personalitetit, dinjitetit, familjes,
jetës private, pronës etj. Në rast të cenimit të këtyre të drejtave nga fakti i paligjshëm, i
dëmtuari gëzon të drejtën subjektive relative të kërkimit të dëmshpërblimit
jashtëkontraktor.
Në këtë kuptim, vdekja, është vetë fakti i paligjshëm që shkakton dëmin në
personin e të dëmtuarit. Në këtë rast, sikurse janë edhe rrethanat e çështjes objekt i këtij
gjykimi, krahas dhunimit të së drejtës themelore të viktimës për jetën, cenohen sipas
rastit edhe të drejta themelore të personave të tjerë të lidhur me të, ku bëjnë pjesë edhe
paditësit si prindër të viktimave. Këto cenime shkaktohen në të drejtat e personalitetit apo
të pasurisë së tyre, përkatësisht në forma të ndryshme të dëmit jopasuror apo pasuror.
Në lidhje me kostot e shkaktimit të vdekjes në Gjykatën e Kasacionit e Parisit,
Dhoma Civile 19 në cështjen RG Nr 09/0151.3 të datës 16 janar 2009 ( e perfunduar me
Vendimin e datës 16 mars 2010) që ka të bëjë me komepnzimin e dëmit për shkak të
shkaktimit të vdekjes së bashkëshortit vend të rëndësishëm kanë zënë rrethanat e
shkaktimit të aksidentit. Bëhet fjalë për rastin ku viktima e aksidentit automobilistik pas
tij ka lënë pas bashkëshorten dhe tre fëmijë. Kërkesa për komensim të dëmit është
mbështetur në ndjenjat e lënduara të bashkëshortit dhe secilit fëmijë dhe për humbjet
ekonomike. Siguruesi ka bërë ofertë për kopmensim të dëmit, por e njëjta nuk është
pranuar nga palët. Siguruesi nuk e ka mohuar të drejtën për shpërblim për më shumë së
katër vjet dhe ka paguar shumë për rimbursimin e shpenzimeve të varrimit dhe
shpërblimin e dëmit moral dhe një shumë për shpërblimin e humbejeve ekonomike.
Mëgjithatë, në këtë gjykim janë trajtuar rrethanat e shkaktimit të aksidentit duke
marrë për bazë faktin se në momentin e shkaktimit të aksidentit dritat e rrugëve nuk kanë
qënë të ndezur, trafiku ka qenë i lagur dhe i ngarkuar për një ecje normale. Po ashtu është
trajtuar fakti se autostrada ka pasur tre korsi të përkufizuara me vijë gjatësore ndërprerëse
të bardhë dhe se kufiri i shpejtësisë ka qëne 100 km/h, etj. Viktima ka qene në korsinë e
mesme duke ngarë motocikletë. Përcaktimi i rrethanave të aksidentit është me rëndësi për
të drejtën e shpërblimit të dëmit. Kërkesa për shpërblim të dëmit duhet të mbështetet në
prova. Për përcaktimin e dëmit ekonomik është marrë për bazë fakti se viktima ka qenë
menaxher në një kompani që ishte themeluar fillimisht me tre bashkëpuntorë. Ai ishte një
ekspert në fushën e marrëdhënieve tregtare si shitje, blerje, vlerësim dhe ekspertizë
bizhuterie. Vlerësimi i dëmit bëhet në datën e aksidentit. Në dëmin ekonomik bëjnë pjesë
edhe të ardhurat e çiftit bashkëshortor dhe dividenda.
Po kështu, gjyqësia spanjole, duke e gjykuar çështjen e shpërblimit të dëmit me
pasojë vdekje në një aksident automobilistik, e ka konceptuar vdekjen e prindit si minim i
ndjenjave më themelore me përmbajtje shpirtërore. Dëmi në këto raste nuk mund të
trajtohet jashta karakteristikave të veçanta të personalitetit të viktimës. Vdekja e sëëmës
ka shkaktuar çregullim dhe vujatje psiqike për femijët e saj dhe të afërmit tjerë. Në
gjykimin e çështjes në fjalëështë argumentuar fakti se viktima nuk ka qenë një njeri i
rritur në familje, por një motor me ndnjenja të transmetueshme tërësisht tek anëtarët
151
tjerëtë familjes. Mungesa e pranisë fizike të sëëmës shkakton ndikime në sferën
psikologjike të fëmijët.367
Është me rëndëi të përmendim se për caktimin e dëmshperblimit te dëmit
ekzistencial, gjykata çmon mbi rrethana që vërtetojnë ndryshim te dukshem e
tërendesishëm përkeqesues të jetës së perditshme dhe impaktin aktual e te ardhshëm te
ketyre ndryshimeve ne interesat jopasurore dhe marrëdheniet e të dëmtuarit me botën e
jashtme. Në veçanti, në rastet e vdekjes apo demtimit të rëndë të shëndetit të të afermit,
për caktimin e mases se demshperblimit ekzistencial mbahen parasysh edhe afërsia
gjinore, mosha e viktimes dhe e të demtuarit, përberja dhe gjendja e bashkëjetesës
nëfamilje, si dhe rrethana të tjera qe provojne përkeqesimin e gjendjes derine
pamundesine e shprehjes se aftesive të të demtuarit per te zhvilluar interesat dhe
veprimtarinë e perditshme.368
Shpenzimet që do të bëhen me rastin e shkaktimit të vdekjes dhe në lidhje më
ceremonialin pas vdekjes, bëjnë që vdekja të shkaktojë humbje ekonomike finansiare
konkrete, për të cilat shpenzime do të bëjmë fjalë në vazhdim të punimit.
1). Shpenzimet e varrimit.
Në të gjitha rastet kur shkaktohet vdekja bëhen shpenzime për varrimin.
Shpenzimet e varrimit përfshijnë shpenzimet e zakonshme, të cilat bëhen zakonisht në
varrimin e të vdekurit. Këto shpenzime nuk kufizohen vetëm në bartjen e kufomës për në
varr, por ata shtrihen edhe më gjërë. Të afërmit e të vdekurit të cilët marrin pjesë në
varrim bëjnë shpenzime në lidhje me veshjet që përdoren në funerale. Sa i përket
shpenzimeve të varrimit vlerësojmë së më të drejtë është mbahet qëndrimi se në ato
shpenzime hyjnë: shpenzimet e transportit të të vdekurit deri në vendin e varrimit,
shpenzimet e funeralit, rrobat e personave të afërm të të vdekurit, shpenzimet rreth
vendvarrimit, shpenzimet rreth përgatitjes së vendvarrimit369
. Pra, shpërblimii dëmit për
këtë segment duhet të mbulojë shpenzimet e arsyeshme të një funerali normal në sfodin e
fesë dhe zakoneve për një varr me gur, shpenzimet e udhëtimit të familjes së ngushtë për
tek varrezat, veshje zie, transportim dhe varim.370
Në këtë drejtim, duke përcaktuar
përgjegjësinë për shkaktimin e vdekjes, Kodi Civil i Gjermanisë, në nenin 844 pika 1, ka
përcaktuar se në rastet kur shkaktohet vdekja, personi përgjegjës në kuadër të shpërblimit
të dëmit duhet t‟i mbulojë shpenzimet e një funerali.
Shkaktimi i vdekjes është i ndërlidhur më shumë shpenzime që bëhen me rastin e
varrimit. Këto shpenzimeve janë të ndërlidhura në mes veti dhe si të tilla trajtohen në
kuadër të shpenzimeve të varrimit.
367
Në lidhje me këtë çështje, Gjykata Supreme, Expte. Nr. 69725, Mendoza, 27 mars 2001, ka argumentuar
se në gjykimin e dëmit jomaterial për shkak të vdekjes duhet të merret për bazë natyra e ngjarjes dhe
përgjegjësia e subjektit që ka shkaktuar vdekjen, vuajtjet, përkatësisht intenziteti i dhimbjeve. Kjo gjykatë
rekomandon zbatimin e standardeve për një shpërblim të drejtë të dhimbjeve të një njeriu mesatar sepse
dëmtimet e njejta mund të shkaktojnë dhimbje që mund të ndjehen me intensitete të ndryshme nga njerëz të
ndryshëm në rrethana të ngjajshme. Drejtshmëria në shpërblimin e dëmit për shkak të vdekjes varet edhe
nga zemërimi i personit intuita personae, statusi social, arsimimi, mosha, seksi, ndjeshmëria morale, etj. 368
Shih arsyetimin e Vendimit të Gjykatës së Apelit në Tiranë, Nr. 1120 të datës 10.05.2012 369
Alajdin Alishani, vep. e cit. fq. 547 370
Shih më gjërësisht: Compensation for personal injury in road traffic accidents in Sweden,
www.tff.se/Documnets/ Informationsmaterial/ , e qasëshme më 22 tetor 2011.
152
Nëse e trajtojmë çështjen e shpenzimeve të varrimit, përkatësisht mbulimin e tyre,
mund të themi se shpenzimet e lartëpërmendura të varrimit në të shumtën e rasteve i
bartin trashëgimtarët e të ndjerit, sukcesorët singular dhe personat e tjerë. Ky mbulim nuk
e përjashton detyrimin e personit përgjegjës për shkaktimin e vdekjes, për t‟i mbuluar ato
shpenzime. Pra, ai që e ka shkaktuar vdekjen e dikujt ka detyrim sipas rregullave të
përgjegjësisë civile deliktore që të shpërblejë shpenzimet e rëndomta të varrimit.
2). Shpenzimet për ndërtimin e varrit.
Pas varrimit, të afërmit e të vdekurit mund të angazhohen për ndertimin e
varrit.Ngritja e varrit të të vdekurit, zakonisht është detyrim moral i trashëgimtarëve të
tij. Pavarësisht kësaj, shkaktimi i vdekjes që do të lind detyrimin për shpërblim të dëmit
dikton të mbulohen edhe shpenzimet rreth ngritjes së varrit. Duke u mbështetur në bazën
e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar në rast të shkaktimit të vdekjes së një personi
pajtohemi me qëndrimin se shpërblimi i dëmit me këtë rast përfshinë edhe shpenzimet e
ngritjes së varrit. Është me rëndësi të theksohet se në momentin e parashtrimit të padisë
për shpërblim të dëmit për shkak të shkaktimit të vdekjes nuk do duhet doemos lapidari të
jetë ngritur apo shpenzimet rreth ngritjes së tij të ishin bërë. Për gjyqëtarin me rëndësi
është të provojë faktin se paditësi me siguri do të ngrejë varrin konkret, përkatësisht se
me siguri di të bëhen shpenzimet e caktuara rreth ngritjes së lapidarit. Vlerësojmë se ka
mbështetje qëndrimi që i referohet mbulimit të shpenzimeve për ngritjen e lapidarit edhe
kur ai nuk është ngritur, por që me siguri do të ngritet. Çështja e shpenzimeve për
ngritjen e varrit mund të jetë objekt i një gjykimi kontestimor edhe në rastet kur paditësi
vlerëson se me siguri lapidari do të ngrihet. Gjykata në këto raste nuk lidhet me ngritjen
ose jo të lapidarit, por me përcaktimin e paditësit në lidhje më ngritjen e lapidarit.371
Është me rëndësi të përmendet se çështja e shpenzimeve për ngritjen e varrit ashtu
edhe shpenzimet për mirëmbajtjen e varrit dhe ceremonive fetare të varrimit, mund të
jenë pjesë e vendimit gjyqësor për shpërblimin e dëmit në varshmëri me fenë në fjalë dhe
mundësitë që ka shkaktuesi i vdekjes.
3). Shpenzimet e shërimit.
Nëse vdekja e një personi do të shkaktohet më vonë (jo në moment), atëherë dëmi
material përfshinë edhe shpenzimet e shërimit. Shpenzimet e shërimit janë pasojë e
shkaktimit të dëmit nga lëndimet trupore dhe cenimi i shendetit. I dëmtuari ka të drejtë në
shpërblim të shpenzimeve rreth shërimit, të cilat përfshijnë: shpenzimet e
medikamenteve, intervenimit kirurgjikal, rrezatimit, qëndrimit në spital etj372
.
Shpenzimet e shërimit para së gjithash i bartë personi që është shëruar,
përkatësisht përfaqësuesi ligjor i tij, në qoftë se personi i dëmtuar gëzon të drejtën në
shërim pa pagesë. Shpenzimet e tjera të nevojshme në lidhje me shërimin mund të jenë
edhe shpenzimet për rehabilitim, shpenzimet për furnizim me ndihmesa mjekësore,
371
Qëndrim i Gjykatave federative, gjykatave supreme të Republikave dhe Krahinave dhe gjykatave
supreme ushtarake, i marrë në mbledhjen e përbashkët më 23 dhe 24 Maj 1989 në Beograd. 372
Branislav Gavanski, Naknada imovinske shtete po osnovu obaveznog osigurenja od odgovornosti
korisnika motornih vozila, punim i magjistraturës, Fakulteti Juridik, Instituti i shkencave juridike,Novi Sad,
1979, fq. 217
153
shpenzimet për transportin e të sëmurit gjatë kontrollimit dhe shërimit, shpenzimet për
shoqëruesin kur bëhet fjalë për personin që i nevojitet ndihma e tjetrit, shpenzimet e
vizitës së personit të dëmtuar nga ana e anëtarëve të familjes gjatë kohës së shtrirjes në
institucionet shëndetësore, shpenzimet për ushqim të begatshëm madje edhe kur nuk
është i domosdoshëm, por që mund të jetë i nevojshëm, etj373
.
Mirëmbajtja e varrit, djegia e qirinjëve dhe vendosja e luleve mbi varr, mund të
hujën në shpenzimet materiale nëse justifikohen në procedurën gjyqësore për shpërblimin
e dëmit.374
Në shpenzimet për shërim hyjnë edhe llojet e tjera të ndihmës së nevojshme
mjekësore si dhe shpenzimet për furnizim me lloje të ndryshme të mjeteve ndihmëse, në
qoftë se në rastin konkret janë të nevojshme. Këtu bëjnë pjesë ndihmesa të ndryshme
ortopedike (shtake, nofulla artificiale dhe të ngjajshëm)375
.
4). Shpenzimet për humbjen e mbajtjes ose për humbjen e ndihmës.
Vdekja e një personi në një aksident automobilistik mund të ndërpresë mbajtjen
ose ndihmën e rregullt të personave të tjerë, të cilat në bazë të ligjit kanë pasur të drejtë
që të kërkojnë mbajtje ose ndihmë, pikërisht nga personi që ka përjetuar vdekje.
Ndërprerja e mbajtjes ose ndihmës u shkakton dëm material personave që u takon ajo. Të
mbijetuarit të cilët kanë një të drejtë ligjore për mbajtje dhe ndihmë nga ana e të vdekurit
ose që përdryshe janë finansiarisht të varur nga i vdekuri, kualifikohen si të dëmtuar dhe
shpërblimi i dëmit përfshinë humbjen e mbajtjes apo ndihmës. Ky shpërblim s‟bashku me
të ardhurat personale dhe përfitimet e veta si pensioni dhe të ngjajshëm është i nevojshëm
për t‟i siguruar të mbijetuarit një situatë finansiare sikur të mos kishte ndodhur
aksidenti.376
Pra, ata që janë të dëmtuar kanë të drejtë të kërkojnë shpërblimin e dëmit në
bazë të dispozitave të ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve. Një koncept të njejtë ka
inkorporuar edhe e drejta gjermane. Kodi Civil i Gjermanisë në nenin 844 pika 2 ka
përcaktuar se nëse personi që ka përjatuar vdekje dhe gjatë kohës së lëndimit ka qenë në
një marrëdhënie me një person tjetër të cilit i ka siguruar mbajtje dhe përkujdesje, dhe si
rezultat i vdekjes, atij i është shuar e drejta e mbajtjes dhe përkujdesit, atëherë në
shpërblimin e dëmit bën pjesë edhe mbulimi i shumës që do të detyrohet përsoni
përgjegjës të jape të dëmtuarit në masën që personi i vdekur do të kishte qenë i detyruar
të sigurojë mbajtjen për kohëzgjatjen e supozuar të jetës së tij. Një detyrim i tillë do të
lind edhe në rastet kur pala e tretë në kohën e shkaktimit të dëmit ka qenë i konceptuar,
por ende i palindur.
Pra, në një mënyrë e drejta gjermane ka përcaktuar rrethin e personave që kanë të
drejtë mbajtje apo ndihme. Megjithatë, rrethi i personave që gëzojnë një të drejtë të tillë
nën kushtet e parapara ligjore është më i gjërë. Cilat persona gëzojnë të drejtën për
mbajtje ose ndihmë? Personat që gëzojnë të drejtën për mbajtje ose ndihmë janë personat
373
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq.201-
203. 374
Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë, në gjykimin dhe Vendimin II IPS 220/2009, për shkak të
mungsës së justifikimit nuk ka i ka përfshirë këto shpenzime në përcaktimin e të drejtës për shpërblim të
dëmit. 375
Bllagoj Toshevski, vep. e cit. fq.99 376
Shih më gjërësisht: Compensation for personal injury in road traffic accidents in Sweden,
www.tff.se/Documnets/ Informationsmaterial/ , e qasëshme më 22 tetor 2011.
154
që ajo e drejtë u garantohet me ligj, si: bashkëshorti martesor dhe jashtëmartesor,
prindërit, fëmijët dhe të afërmit e tjerë të gjakut, të adoptuarit e plotë dhe jo të plotë377
.
Në lidhje me këtë segment të humbjeve për shkak të shkaktimit të vdekjes,
Gjykata Supreme, Expte Nr. 71089, Dhoma e parë, L.S. 304-60, Mendoza, 3 dhjetor
2001, ka marrë për bazë ekzistencën e nevojës për ndihmë të fëmijës, moshën dhe
mungesën e burimeve ekonomike.
Detyrimi i mbajtjes është detyrim ligjor. Ky detyrim ka karakter imperativ dhe
personal. Ajo jepet për në të ardhmen. Në këtë kontekst, është me rëndësi të përmendet se
të drejtën për mbajtje, bashkëshorti e gëzon për kohën sa është në bashkëshortësi. Pas
ndërprerjes së jetës bashkëshortore, bashkëshorti do te gëzoje një të drejtë të tillë, në
qoftë se është i paaftë për punë, apo nuk ka mundësi të punojë dhe fitimi i kësaj të drejte
bëhet sipas nevojave të caktuara të personit që kërkon mbajtje dhe mundësive të dhënsit
të mbajtjes378
. Gjykata, në procedurën për realzimin e shpërblimit të dëmit është e lidhur
me vërtetimin e nevojave reale të personit të mbajturit dhe mundësisë për plotësimin e
nevojave të domosdoshme për jetë duke u mbështetur në burimet e pasurisë së tij. Të
vërtetuarit e pamundësia për plotësimin e nevojave për jetë, për gjykatën është me rëndësi
të madhe, sepse një gjë e tillë paraqet kushtin objektiv për fitimin e të drejtës për mbajtje
ose ndihme. Në lidhje me këtë të drejtë, përveç kushtit objektiv është me interes të
provohet ekzistenca edhe e kushtit subjektiv. Si kusht subjektiv konsiderohet papunësia e
bashkëshortit. Trajtuar këtë të drejtë, me rastin e shpërblimit të dëmit, merren për bazë
pasojat juridike dhe rrethanat që i referohen çështjeve, që lidhet me faktin se në
bashkëshortësi a kanë fëmijë dhe çfarë moshe janë ato, sa ka zgjatur bashkëshortësia dhe
mundësitë e bashkëshortit që të punësohet si dhe personi që kërkon mbajtje a është fajtor
për arrdhjen deri te ndarja e bashkësisë martesore, etj.. Në rastet, kur bashkëshorti është i
ri dhe gëzon shëndet të plotë, dhe e ka refuzuar punën, për të cilën është i aftë, atëherë
bashkëshorti tjetër nuk është i detyruar që t‟i jep mbajtje edhe pse është i papunësuar dhe
nuk ka asnjë të ardhur nga pasuria e vet. Në papunësi mund të thirret edhe bashkëshorti i
cili është i detyruar për përkujdesje ndaj fëmijëve.
Kur flasim për këtë të drejtë, është me rëndësi të theksojme se e drejta në mbajtje
zakonisht i njihet gruas e cila më tej nuk ka ndonjë detyrim për përkujdesje ndaj
fëmijëve, por një gjë të tillë e ka bërë më herët dhe disa vite ka kaluar në amvisëri,
veçanërisht nëse është në moshë dhe pa kurrfarë kualifikimi, pikërisht për shkak se
ushtrimi i amvisërisë dhe kujdesi ndaj fëmijëve në vite për të ka qenë profesion379
.
Personat e dëmtuar duhet të parashtrojnë kërkesë në gjykatë për shpërblim të dëmit. Ky
dëm shpërblehet duke paguar renten në të holla, shuma e së cilës caktohet duke i marrë
parasysh rrethanat e rastit konkret380
.
Në rast të shkaktimit të dëmit në aksident automobilistik, të drejtën për shpërblim
të dëmit e ka edhe personi të cilin i ndjeri e ka mbajtur dhe rregullisht e ka ndihmuar edhe
atë në formë rente. Në rrethin e personave që i ndjeri rregullisht u ka ndihmuar sipas
këtij parimi, bëjnë pjesë:personat të cilat i plotësojnë kushtet e nevojshme për mbajtje,
377
Blazha Markoviç, Naknada shteta usled smrti zakonskog davaoca izdrzhavanja, Pravni Zhivot, nr.9-
10/1992, Beograd, fq. 14 – 15 378
Neni 185 i Ligjit mbi familjen (“Gazeta zyrtare e RM-së” – nr. 80), e vitit 1992, bën fjalë për të drejtën e
mbajtjes së bashkëshortit. 379
Blazha Markoviç, vep. i cit. fq. 1419 380
Alajdin Alishani, vep. e cit. fq. 584
155
dhe mbajtjen e ka bërë i ndjeri edhe përkundër asaj se ai nuk ka qenë i detyruar
juridikisht që të jep një mbajtje, por për një gjë të tillë detyrim ligjor ka pasur ndonjëri
nga personat e tjerë e të cilat nuk kanë pasur mundësi që të kryejë një detyrim të paraparë
me ligj dhe personat që nuk i plotësojnë kushtet e nevojshme për ta fituar të drejtën
e mbajtjes në bazë të rregullave për mbajtje, por që i ndjeri rregullisht u ka ndihmuar
(mbajtur), për shkaqe të cilat janë në përputhshmëri me rregullativën ligjore dhe moralin
shoqëror.
Për të përfunduar në lidhje me këtë të drejtë, mund të themi se realizimi i të
drejtës për shpërblim të dëmit për shkak të humbjes së mbajtjes ose ndihmës, varet nga:
ekzistenca edetyrimit ligjor të të ndjerit që ka përjatuar vdekje në një aksident
automobilistik, për të dhënë një mbajtje përkatëse; ekzistenca i kushteve të veçanta për
lindjen e të drejtës ligjore për mbajtje; dhënia ose jo e mbajtjes, etj.
5). Shpenzimet për fitimin e munguar
Në lidhje me shpenzimet për fitimin e munguar është me interes të theksohet se
personi që ka përjetuar dëmtime trupore, ka të drejtë në shpërblim të shpenzimeve për
fitimin e munguar për periudhën e shërimit. I dëmtuari në këtë rast nuk është në gjendje
të punojë, sepse i është shkaktuar paaftësi për punë. I dëmtuari në gjendje të rëndë
shëndetësore, në qoftë se e ka humbur aftësinë për kryerjen e veprimtarisë së caktuar të
cilën e ka ushtruar si profesion apo nuk është në gjendje të realizojë fitim personal nga të
ushtruarit e zejes së vet apo veprimtarisë në periodën kohore nga momenti i të shkaktuarit
të dëmit e deri te momenti i vdekjes , ka të drejte në shpërblim të dëmit për shkak të
fitimit të munguar si pasojë e humbjes së aftësisë për punë. 381
E drejta gjermane në lidhje me shkaktimin e vdekjes ose cënimit të shëndetit apo
dëmtimeve trupore, ka përcaktuar edhe humbjen e të drejtës së shërbimit.382
Në rast të
shkaktimit të vdekjes ose cënimit të shëndetit apo dëmtimeve trupore, personi përgjegjës
duhet të mbulojë edhe shpenzimet për humbjen e shërbimeve ndaj personit të tretë nëse
shkaktimi i dëmit ka bërë që personi i caktuar të humbë të drejtën e shërbimit në fjalë, për
të cilin shërbim i dëmtuari ka qenë i detyruar me ligj që të ofrojë në shtëpi ose në
veprimtarinë e biznesit të tij.
Po ashtu, në trajtimet mbi shkaktimin e vdekjes në aksident automobilistik, kemi
verejtur se në përcaktimin e dëmit jomaterial për kriter mund të konsiderohet edhe
pengesa për mospjesmarrje në varrimin e të afërmit. Gjykata Supreme Expte Nr. 70867,
Dhoma e parë, L.S. 303-470, Mendoza, 21 nëntor 2001, në procedurën për shpërblim të
dëmit me pasojë vdekje, ka përcaktuar se vdekja e të atit në aksident automobilistik
paraqet dëm moral për fëmijën. Dëmin moral gjykata e ka ndërlidhur me faktin se prej
momentit të shkaktimit të dëmit kur edhe viktima i është nënshtruar mjekimit intensive
dhe deri kur ai ka vdekur dhe është varosur, fëmija nuk ka mundur ta vizitoj prindin e
sëmurë e as të merr pjesë në varrimin e tij. Natyra shpirtërore dh dëmtimi subjektiv është
zakonisht i pandikueshëm nga provat e drejtpërdrejta. Vdekja e prindit është pasojë që
vjen natyrshëm. Mospjesmarrja në varrim e gjykuar me aspektet ekonomike – finansiare
është fakti që merret për bazë për gjykimin e dëmit moral.
381
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq. 186-
194. 382
Neni 845 i Kodit Civil të Gjermanisë.
156
Është e interesit që këtu të vëmë në pah çështjen e shpërblimit që e realizon i
dëmtuari që ka të themeluar marrdhënie të punës. Personat që janë në marrëdhënie pune,
për kohën gjatë shërimit në vend të fitimit të munguar, pranojnë shpërblim nga Fondet e
shëndetësisë dhe sigurimit shëndetësor383
. Në këto raste, shpërblimi i dëmit përfshinë
vetëm dallimin midis vlerës së shpërblimit të pranuar nga Fondet e shëndetësisë dhe
sigurimit shëndetësor dhe të hyrave personale të të dëmtuarit.
6.) E drejta në pension familjar
Në çështjen për shpërblim të dëmit për shkak të shkaktimit të vdekjes në aksident
automobilistik, kur viktima ka qenë në marrëdhënië pune dhe gjatë kohës së punës ka
derdhur rregullisht kontribut për sigurim shoqëror, atëherë fëmijët e mitur të viktimës
përfitojnë pension familjar me qëllim përballjen e shpenzimeve për ushqimi dhe jetesë në
bazë të ligjit për sigurime shoqërore. Ketë të drejtë fëmijet e mitur e përfitojnë deri sa të
arrinë moshën madhore.384
Në rast të shkaktimit të vdekjes të personit të afërm, anëtarëve të familjes u
shkaktohet dhimbje psikike (shpirtërore). Gjykata mund të vendos që antarëve të familjes
së të dëmtuarit (bashkëshortit, fëmijëve dhe prindërve), t‟u bëhet shpërblimi i dhimbjeve
të tyre shpirtërore385
. Kjo e drejtë u takon edhe vëllezërve dhe motrave të të dëmtuarit në
qoftë se midis tyre dhe të ndjerit ka ekzistuar bashkësia e përhershme e jetesës386
. Po
ashtu edhe adaptuesi ka të drejtë në shpërblim të dëmit për dhimbje shpirtërore, për shkak
të vdekjes së fëmijës së adaptuar , në qoftë se midis tyre ka ekzistuar bashkësia e
përhershme e jetesës me një lidhje të ngushtë emotive dhe materiale dhe gjithë kjo në
kuadër të mardhënjeve të krijuara në bashkësinë e jetesës387
.
Gjyqësia spanjole në vendimin e Gjykatës Supreme Expte. Nr. 69725
Mendoza, 27 mars 2001, në gjykimin e çështjes për shpërblimin e dëmit moral për shkak
t ëshkaktimit të vdekjes ka trajtuar faktin se vdekjes si humbje të parakohshme dhe të
papritur të prindit e cila ka minuar ndjenjat themelore me përmbajtje shpirtërore për
fëmijën e mbijetuar. Gjykata ka shqyrtuar se vdekja ka shkaktuar cregullim dhe vuajtje
psiqike. Në këtë gjykim është argumentuar fakti se viktima nuk ka qenë vetëm një person
madhor në familje por një motor më ndjenja të transmetueshme tërësisht tek anëtarët e
tjerë të familjes. Mungesa e pranisë fizike ka shkaktuar ndikim në sferën psikologjike. Në
rastin në fjalë, gjykata ka argumentuar parimin fundamental se në çështjen e përgjegjësisë
civile deliktore për shkak të shkaktimit të vdekjes në gjykimin e dëmit moral duhet të
merret për bazë natyra e ngjarjes dhe përgjegjësia e subjektit që ka shkaktuar vuajtje dhe
vuajtjet përkatësisht intenzitetin e dhimbjeve. Gjykata në këtë cështje rekomandon
zbatimin e standardeve të një shpërblimi të drejtë dhe dhembjet e njeriut mesatar sepse
dëmtimet e njejta mund të shkaktojnë dhembje që mund të ndjehen me intenzitete të
ndryshme nga njerëz të ndryshëm në rrethana të ngjajshme. Po ashtu kjo gjykatë ka
ngritur qëndrimin se shpërblimi i dëmit moral nuk do të thotë ndryshim i jetës për të
383
Bllagoj Toshevski, vep. e cit. fq. 99 384
Në të drejtë të tillë e ka njohur edhe Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë me
Vendimin nr 1820 të datës 20.11.2003. 385
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Shkup i,K.nr.392/2000 , i datës 28.03.2001. 386
LMD , neni 190, pika 1 dhe 2 387
Aktvendimi i Gjykatës Supreme i Maqedonisë,Rev.nr.274/93, i datës 08.04.1993.
157
dëmtuarin ose pasurim i padrejtë i tij dhe se drejtshmëria në shpërblimin e dëmit varet
edhe nga zemërimi i personit intuita personae, statusi social, arsimimi, mosha, seksi,
ndjeshmëria morale, etj.
Në teorinë e së drejtës ekzistojnë debate dilemash lidhur me të drejtën në
shpërblim të dëmit jomaterial të fëmijës së mitur dhe përcaktimit të limitit të moshës së
tij për të realzuar këtë të drejtë për shkak të vdekjes së prindit.Mirëpo , praktika gjyqësore
e vendit edhe fëmijës më të ri se gjashtë vjet , në rast të vdekjes së prindit ja njeh të
drejtën në shpërblim të dëmit jomaterial388
, sepse ai përjeton trauma të rënda psikike në
rregullimin e mekanizmit intenziv dhe emocional që do të paraqiten në zhvillimin e tij të
ardhshëm.Së këndejmi , mosha e fëmijës nuk është vendimtare për shpërblim të dëmit ,
ndonëse edhe fëmija që në mënyrë intelektuale dhe racionale nuk e pranon humbjen e
prindit , do të përjetojë trauma të rënda psikike. Fëmijës për shkak të humbjes së prindit
do t‟i mungoj kujdesi prindër , dashuria e tij , ndihma morale , ndihma në edukim.Me një
fjalë atij do t‟i mungoj ajo çka një prind i ofron fëmijës së vet. Vdekja e prindit në kohën
e zhvillimit të fëmijës sigurisht se do të sjellë pasoja në sferën e shpirtit fëmijëror. Andaj ,
e drejta në shpërblim të dëmit këtu lind për shkak të vdekjes së prindit dhe për shkak të
dhimbjeve që do t‟i përjetoj fëmija për shkak të humbjes së prindit.
Në këtë drejtim është me rëndësi të përmendet qëndrimi i gjyqësisë spanjole në
lidhje me shkaktimin e dëmit moral për shkak të shkaktimit të vdekjes së prindit. Sipas
Gjykatës Supreme Expte. Nr. 70.867, Mendoza, 21 nëntor 2001, Dhoma e parë L.S. 303-
470, vdekja e e babait në aksident automobilistik paraqet dëm moral për fëmijën duke
marrë për bazë faktin se prej momentit të aksidentit kur edhe është shtruar mjekimit
intenziv dhe deri kur ai ka vdekur dhe është varosur, fëmija nuk ka mundësi të vizitoj
prindin e vet e as të merr pjesë në varrimin e tij. Natyra shpirtërore dhe dëmtimi subjektiv
është zakonisht i pandikueshëm nga pasojat e drejtpërdrejta. Vdekja e prindit është pasojë
që vjen natyrshëm. Kjo gjykatë ka vlerësuar se mospjesmarrja në varrim e gjykaur me
aspektet ekonomike është fakti që merret për bazë për gjykimin e dëmit moral.
Shkaktimi i vdekjes, rezulton në dhimbje shpirtërore tek një numër i madh
njerëzish të cilët kanë pasur ndonjë lidhje shoqërore, miqësie e të ngjajshëm. Vuajtjet
psikike të të afërmeve paraqesin dëm jo material.389
Megjithatë të gjithë personat që kanë
përjetuar dhimbje shpirtërore nuk gëzojnë të drejtën në shpërblim. Së këndejmi është fakt
se të gjithë të afërmit e të ndjerit nuk kanë shkallë të intensitetit të caktuar, përkatësisht
intenzitet të njejtë të dhimbjeve shpirtërore, dhe se në të kundërtën , po qe se të gjithëve
që do të përjetojnë vuajtje psikike edhe të një intenziteti të vogël dhe pa pasoja serioze do
t‟u shpërblehet dëmi , atëherë vëhet në pikpyetje gjendja ekonomike e personit
përgjegjës, përkatësisht bashkësisë së sigurimeve.
Gjatë përcaktimit të shpërblimit për dhimbjet shpirtërore për shkak të vdekjes
së të afërmit, gjykata merr për bazë intenzitetin e dhembjeve dhe kohëzgjatjen e tyre.
E interesit të veçantë është çështja në lidhje me moshën e personave të cilat
kërkojnë shpërblimin e dëmit. Personat që kërkojnë shpërblim të dëmit në këtë lëmë
duhet të kenë moshë të caktuar. Edhe fëmija i mitur gëzon të drejtën në shpërblim për
vdekjen e prindërve. Ligjvënësi dhe praktika gjyqësore nuk ka përcaktuar limitin e
moshës së fëmijës së mitur, por këtu merret për bazë zhvillimi psiqik emocional i fëmijës
388
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme i Maqedonisë,Rev.nr.139/97 , i datës o8.07.1998. 389
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq. 203-
213.
158
së mitur me konstatim se mosha e tij a mundëson përjetim të intenzitetit të rëndë për
shkak të vdekjes së prindit. Në këto raste ndihmë të konsiderueshme rreth vuajtjes
psikike, intenzitetit dhe kohëzgjatjes së tij, mund të jap eksperti gjyqësor.
Kur njihet e drejta në shpërblim të dhembjeve , nuk njihet vetëm për vuajtjet
momentale apo të kaluara, por edhe për vuajtjet në të ardhmen. Bazuar në këtë mënyrë, të
drejtën në shpërblim për vuajtjet shpirtërore për shkak të vdekjes së prindit, e gëzon edhe
fëmija që ka lindur pas vdekjes së prindit, sepse ai do të përjetojë vuajtje psikike në të
ardhmen.
Fëmija, nuk është në gjendje të pranoj humbjen e prindit, dhe që në momentet
e para të përjetimit të mungesës së mbrojtjes , kujdesit dhe dashurisë prindërore, atij
fillon t‟i shkaktohet vuajtje psikike. I dëmtuarimund ta provojnë shkaktimin e dëmit
moral me anë të prezumimit të thjeshtë. Duke qenë në formën e prezumimit të thjeshtë,
nëse shkaktuesi I dëmit, nuk vërteton të kundërtën, ajo merr të njejtën vlerë e fuqi të plotë
provuese si prezumim ligjor.
IV.2. Shkaktimi i lëndimeve trupore apo cënimi i shëndetit
Dëmtimi i shëndetit vjen si pasojë e cenimit të tërësisë fizike ose psikike të
njeriut. Të drejtat e njeriut për jetën dhe shëndetin janë të drejta objektive që lindin dhe
janë të padhunueshme e të pandashme me vetë ekzistencën e tij. Prandaj të tilla ato
mbrohen e garantohen si të drejta themelore të njeriut. Mbrojtja e shëndetit të njeriut
mëshirohet jo vetëm në detyrimin e shtetit për kujdesin shëndetësor, por edhe në të
drejtën për të realizuar këtë mbrojtje në gjykatë, ndërmjet të tjerave, duke detyruar
cilindo që cenon integritetin e tij fizik e psikik të dëmshpërblejë dëmin e shkaktuar.
Në rastin e lëndimeve trupore, shpërblimi i dëmit përfshijnë dëmtimet trupore,
shëndetin, shëndetin mendor, dëmin financiar dhe humbjen e të ardhurave, dëmtimin e
kapacitetit të fituar dhe shpenzimet e arsyeshme, shpenzimet e kujdesit mjekësor, etj.
Dëmtimi i shëndetit, i njohur nga jurisprudenca edhe si “dëmi biologjik” apo
“dëmi mbi shëndetin”, është figurë e posaçme e dëmit jopasuror dhe si i tillë paraqet
objekt kërkimi të pavarur të dëmshpërblimit përkatës. Në dallim nga dëmet pasurore,
dëmi biologjik nuk ka vlerë ekonomike në tregun e lirë, cenimi i tij nuk kompensohet në
natyrë dhe as nuk ka çmim në të holla. Por, për efekt të mbrojtjes së shëndetit, lehtësimit
dhe rehabilitimit fizik e social të të dëmtuarit në të ardhmen, personi përgjegjës për
shkaktimin e dëmit biologjik detyrohet t‟i paguajë atij një dëmshpërblim në të holla, në
mënyrë të pavarur nga dëme të tjera pasurore e jopasurore që eventualisht i dëmtuari ka
pësuar për shkak të të njëjtit fakt të paligjshëm.
Pra, dëmtimi i shëndetit përbën, në thelb, cenimin e së mirës së shëndetit, të
integritetit fizik ose psikik të njeriut. Gjykata duhet të garantojë një gjykim uniform dhe
vlerësim të njëjtë të përqindjes e të masës së dëmshpërblimit të dëmit biologjik, për çdo
formë e shkallë konkrete të cenimit të përhershëm a përkohshëm të integritetit fizik ose
psikik të të dëmtuarit, nëse mosha është e njëjtë dhe po i njëjtë është edhe lloji i dëmtimit
shëndetësor fizik a psikik të pësuar.
159
Figura 12. Pasqyrë për dëmtimet trupore në aksidentet automobilistike390
Tabela Nr.2. Pasqyrë e personave të dëmtuar në aksidentet automobilistike sipas
moshave391
Nga të dhënat tabelare përfundojmë se personat e grupmoshës prej 25 deri 65
vitesh janë persona që më shumë pësojn nga aksidentet automobilistike, për të vijuar
personat e grupmoshës prej 18 deri 24 vitesh.
Dëmi biologjik, duke qenë cenim në integritetin fizik ose psikik të njeriut, është
objektivisht i vërtetueshëm. Prandaj, i dëmtuari që kërkon dëmshpërblimin ka barrën e
provës të vërtetojë se dëmi ka ndodhur, si dhe lidhjen shkakësore të tij me faktin e
390
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk 391
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
Shkaktimi i …
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Prej 0 deri 13 vite
214 260 71 338 466 497 543 619 600 623
prej 14 deri 17
vite 137 200 39 223 284 366 492 416 416 370
prej 18 deri 24
vite 440 643 101 732 1019 1230 1552 1711 1594 1340
prej 25 deri 65
vite 1146 1497 2657 1784 2550 2983 3719 4140 4281 4204
Gjithesej 1937 2600 2868 3077 4319 5076 6306 6886 6891 6537
160
paligjshëm. Përveç kësaj, gjykata kërkon mendimin e specializuar të ekspertëve mjeko-
ligjorë, në shërbim të arritjes së përfundimeve përkatëse sipas bindjes së saj të brendshme
për vërtetimin ose jo të shkaktimit të dëmit biologjik, lidhjes shkakësore juridike të tij me
faktin e paligjshëm, si dhe për përcaktimin e llojit dhe shkallës përkatëse të dëmtimit, në
përqindje për dëmtimet e përhershme dhe në ditë për ato të përkohshme.
Në funksion të garantimit të sigurisë, qëndrueshmërisë dhe uniformitetit të
gjykimit, për caktimin e shkallës së dëmtimit të shëndetit dhe masës respektive të
dëmshpërblimit, në parim, gjykatat dhe ekspertët i referohen kritereve teknike tabelare të
parashikuara për këtë qëllim apo për situata të ngjashme në akte normave. Në mungesë të
tyre gjykata vendos me drejtësi sipas bindjes së saj të brendshme, duke konsideruar
metodologji të tjera të njohura për këtë qëllim, pasi të ketë marrë mendimin e ekspertit
mjeko-ligjor e të atij financiar. Interesi pasuror i cenuar përkohësisht apo përgjithmonë si
rrjedhojë e dëmtimit të shëndetit nga fakti i paligjshëm, është e drejta e njeriut për të
fituar mjetet e jetesës, pra edhe për të garantuar e shtuar pasurinë, nëpërmjet punës së
ligjshme të zgjedhur me vullnetin e lirë të tij. Njëkohësisht, përbën interes të ligjshëm të
cenuar edhe pakësimi i pasurisë së të dëmtuarit në formën e shpenzimeve që ai përballon
për përkujdesje dhe, në veçanti, për mjekimin e shëndetit të cenuar si rrjedhojë e
pandërprerë e të njëjtit fakt të paligjshëm.
Meqenëse ky lloj dëmi pasuror është një dëm i ardhshëm në formën e fitimit të
munguar (lucrum cessans), legjitimohet për kërkimin e tij edhe personi që është i mitur
apo nuk është në marrëdhënie pune ose nuk është i siguruar, pra i dëmtuari që nuk
siguronte të ardhura në kohën e vërtetimit të faktit të paligjshëm që ka shkaktuar humbje
ose pakësim të përhershëm të aftësisë për punë. I dëmtuari që kërkon dëmshpërblimin,
pasi të provojë dëmtimin e shëndetit, natyrën e përkohshme a të përhershme dhe shkallën
përkatëse të këtij dëmtimi, ka edhe barrën e provës të vërtetojë vlerën e të ardhurave të
parealizueshme me prej tij nga humbja apo pakësimi i aftësisë për punë. Njëkohësisht, i
dëmtuari ka barrën e provës të vërtetojë edhe lidhjen shkakësore ndërmjet dëmtimit të
shëndetit dhe nevojës për përkujdesje e mjekim, si dhe vlerën e shpenzimeve përkatëse.
Për të arritur në përfundimet e saj, gjykata në këto raste kërkon mendimin e specializuar
të ekspertëve sipas fushave përkatëse. Nëse caktimi i vlerës së saktë të shpenzimeve për
përkujdesje e mjekim rezulton i pamundur apo me kosto të lartë, gjykata vendos me
bindjen e saj të brendshme, sipas rrethanave të çështjes.392
Lëndimet trupore janë edhe materiale dhe morale (jomateriale), sepse ai përfshin
edhe pasurinë - si humbja e të ardhurave dhe pagave dhevuajtjet fizike ose estetike.393
Ky
shpërblim i dëmit material përfshinë dy raste të veçanta të këtij shpërblimi: shpërblimin e
dëmit material për shkak të cënimit të shëndetit dhe shpërblimin e dëmit material për
shkak të lëndimit trupor. Cënimi i shëndetit ekziston, atëherë kur të dëmtuarit i
shkaktohen shqetësime psikike, çrregullim të caktuar të sistemit nervor, cënim të
shqisave të dëgjimit etj. Lëndimi trupor ekziston kur të dëmtuarit i shkaktohen ndërrime
anatomike. Në këto raste, të dëmtuarit i shkaktohen dëmtime të atilla që e bëjnë të paaftë
për të kryer zejen e vet, ose për të kryer punë tjetër. Sipas të drejtës gjermane, nëse nga
cënimi i shëndetit apo dëmtimet trupore, personit i është zvogluar apo humbur kapaciteti
392
Shih arsyetimin e Vendimit të Kolegjeve të bashkuara të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë,
Nr.12, të datës 14.09.2007 393
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.92.
161
për aktivitet jetësor dhe i janë rritur nevojat, atëherë i dëmtuari ka të drejtën e pagesës së
një rente përkatëse. Në e drejtë e tillë nuk duhet ta përjashtojë faktin se për
mirmëmbajtjen e të dëmtuarit nevojitet asistenca e një personi tjetër.394
Në drejtim të këtij koncepti, Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë,
nëçështja (vendimi) IPS II 468/92 ka njohur të drejtën për shpërblim të dëmit për
vuajtjet shpirtërore për shkak të reduktimit në aktivitetet e jetës, zvogëlimin e aftësisë
fizike për të levizur, humbjen e fleksibilitetit, ankthit shpirtëror dhe zvoglimit të
aktivitetit jetësor.
Lëndimi trupor mund të jetë: i lehtë dhe i rëndë. Lëndimi i lehtë është shkalla e
lehtë e dëmtimit të integritetit trupor, përkatësisht cënim i lehtë i shëndetit. Lëndimi i
rëndë trupor kualifikohet si dëmtim i rëndë i integritetit trupor përkatësisht cënim i rëndë
i shëndetit.395
Caktimi i shkallës së dëmtimit trupor (lëndimi i lehtë trupor, lëndimi i
rëndë trupor) në disa raste është e rëndësisë së veçantë për realizimin e të drejtës në
shpërblim të dëmit.396
Madje, shpërblimi i dëmit material për shkak të shkaktimit të dhembjeve fizike,
që janë pasojë e lëndimit të lehtë trupor, mund të jetë objekt i një procedimi gjyqësor,
veçanërisht nëse dhembjet fizike kanë qenë të intenzitetit të lartë apo të mesëm dhe të
kenë vazhduar gjatë. Ose “zvoglimi i aftësisë për punë profesionale”prej 10% në parim
nuk ka si pasojë humbjen e fitimit të të ardhurave për punëtorin e lënduar, për shkak se
edhe përkundër rritjes së mundimeve (dhembjeve) mund të arrihen rezultate të njejta të
punës, sikurse fare të mos kishte ardhur deri te kjo shkallë e lehtë e zvoglimit të aftësisë
për punë397
.
Në procedim gjyqësor për gjykimin e faktit të shkaktimit të lëndimeve dhe
cënimin e shëndetit në aksidentet automibilistike përveç kualifikimit të dëmtimev
gjykohen edhe rrethanat e rastit. Kështu, Gjykata e Kasacionit e Parisit, Dhoma civile 19,
në çështjen RG Nr:1/8 540 i datës 16 janar 2008 duke gjykuar çështjen e aksidentit ka
trajtuar dëmtimet trupore të shkaktuar në kokë, ankthin depresiv, dëmtim të
ekstremiteteve, zhvlerësimin funksional të shpatullës, vuajtjet, shpërfytyrimi, humbjen e
komoditetit me praktikën e sportit, paragjykimin për konsolidimin e përkohshëm
profesional. Kualifikimi i këtyre dëmtimeve është mbështetur në mendimin e ekspertit
mjekësor. Sipas ekspertizës lëndimet fillesatare janë pësuar nga shkaktimi i komës në
kokë, frakturës ballore, shembje cerebrale në skajin e djathtë ballorë dhe parietal , edemë
cerebrale, hemarrogji, thyerje të klavikulës. I dëmtuari në komunikacion është vlerësuar
se ka një sindrom lob frontal me humbje pastraumatike me efikasitete globale
intelektuale, cregullime të vëmendjes, deficit të kapacitetit të konceptimit, planifikim i
organizimit të detyrave, mungesë fleksibiliteti mendor, cregullim karakteri, cregullim te
sjelljes, ngadalësi mendimi. Si fakt me rëndësi janë trajtuar pasojat sociale dhe personale
394
Neni 843 i Kodit Civil të Gjermanisë. 395
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.117 396
Në lidhje me gjykimin e shpërblimit të dëmit në aksident automobilistik me pasojë dëmtime trupore apo
cënim të shëndetit, Gjykata Supreme, Expte Nr. 68489, Dhoma e parë, L.S. 298-142, Mendoza, 8 nëntor
2000, ka përcaktuar rëndësinë e fakteve relevante që vërtetojnë pasojat dhe që arsyetojnë lartësinë e caktuar
të shumës së shpërblimit. Në këtë çështje, gjykata si fakte vendimtare ka marrë moshën e viktimës,
gjendjen ekonomike – sociale, vuajtjet brenda periodës kur është shtrijë për tu shëruar, rrezikun për
humbjen e jetës, traumat, çregullimin e sjelljes së kujtesës, etj. 397
Shih: Dragoljub Petroviç, vep. e cit. fq. 1392
162
sidomos të jetës familjare si dhe pasojat profesionale. Po ashtu qëndrimi në spital
psikiatrik dhe rreziqet që lidhen me cregullimin psiqik dhe sjelljes së dhënshme janë
trajtuar për nevojën e përkujdësjes ndaj të dëmtuarit. Pra, kërkesa për shpërblim të
dëmtimit trupor në aksident automobilistik ka përfshirë humbjet ekonomike, vuajtjet,
deficitin funksional, shëmtim, dhembje shpirtërore, etj.
Po kështu, edhe jurisprudenca italiane, përkatësisht Seksioni i Gjykatës së
Kasacionit III CIV, në çështjen nr. 7868 të 6 prill 2011 duke gjykuar lëndimet dhe
cënimin e shëndetit të një viktime në aksident automobilistiki i cili ka qenë stundet, ka
ngritur qëndrimin se për qëllimet e shpërblimit të dëmit të shkaktuar një studenti i cili për
shkak të plagëve të marra është detyruar të ndërpresë universitetin, duhet të merren
parasysh mundësitë e punësimit dhe të ardhurave si dhe gjendja sociale dhe personale e
tij. Në këtë çështje gjykata ka vërtetuar afëtsinë e kufizuar, paaftësinë e përhershme të
viktimës. Gjatë përcaktimit të sasisë së shumës së shpërblimit të dëmit, gjyakata duhet të
jep zgjidhje në varësi të peshës së lëndimit dhe moshës së të dëmtuarit. Invaliditeti dhe
mosha e të lënduarit duhet të shqyrtohet në korelacion me fuqinë e plotë të një personi që
ka kaluar gjysmën e parë të jetës së tij duke u mbështetur në indekset e mbijetesës
mesatare të popullsisë. Gjykata gjykimin e shpërblimit të dëmit e ka mbështetur edhe në
faktin se i lënduari ka qënë student dhe se është detyruar që t‟i ndërpresë studimet dhe si
student – punëtor ka humbur mundësinë për të diplomuar, mundësi kjo që do t‟i jepte atij
mundësi më shumë dhe shpërblime të mëdha personal për fitimet e ardhëshme.
Në të gjitha rastet kur personave u shkaktohen lëndime trupore ose cënim të
shëndetit, atyre u shkaktohen dëme materiale. Këto dëme, në vetvete përfshijnë
shpenzimet e shërimit dhe shpenzimet e tjera që janë të nevojshme në lidhje me shërimin
e personit, shpenzimet për fitimin e munguar gjatë shkaktimit të paaftësisë për punë për
kohën e shërimit, zvoglimin e mundësisë për punë kur të dëmtuarit i shkaktohet paaftësi e
plotë ose e pjesërishme për punë, rritjen e të dalurave (shpenzimet) për shkak të rritjes së
nevojave të të dëmtuarit dhe në fund dëmtimin për shkak të humbjes apo zvoglimit të
aftësisë që i dëmtuari më tutje të zhvillohet dhe përparojë398
.
Në lidhje me kostot e shkaktimit të lëndimeve dhe cënimin e shëndetit pranë
Gjykatës të Niortit, në çështjen Gr. Nr 2008/00314 të datës 5 janar 2009, ku është
trajtuar aksidenti automobilistik në të cilin janë përfshirë një motor dhe një mjet motorik,
janë gjykuar shpenzimet që duhet të mbulohen. Nga raporti i ekspertit janë paraqitur
dëmtime të komplikuara të sistemit nervor, thyerje të frakturës dhe shkaktim të paaftësisë
së pjesëshme të përhershmë. Po ashtu, është trajtuar edhe humbje e komoditetit për
shkak të pamundësisë për të vazhduar aktivitetet e mëparëshme që tretë ka ushtruar i
dëmtuari. Si pasojë e aksidentit është gjykuar edhe nevoja për ofrim të ndihmës nga
personi i tretë. Mendimi i ekspertit rekomandon nevojën e për të jetuar në katin përdhesë
të një dhome gjumi dhe një banjo për shkak të vështirësive për të pasur qasje në raport
me aftësitë e kufizuar të viktimës për të levizur. Në këtë aksident është trajtuar fitimi i
munguar, mungesa e zhvillimit profesional.
Në gjykimin e përgjegjësisë civile deliktore për shkak të shkaktimit të lëndimit
trupor në aksidentet automobilistike, më rëndëSi është gjykimi i këtyre fakteve: dëmet e
398
Shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and materials, Oxford University Press, 2009, fq.491.
163
shkaktuara, nevoja për ndihmë në jetën e të dëmtuarit, moshën, biznesin, familjen,
statusin ekonomik – social.399
Kur flasim për cënimin e shëndetit apo dëmtimet trupore duhet të konstatojmë së
ata paraqesin dëm biologjik. Humbja apo zvoglimi i kapaciteteve të aktivitetit jetësor
është komponentë strukturore e dëmit biologjik.
Në këto raste mund të flitet edhe dëmtimin e mirëqenies, nëse viktima
ballafaqohet me opercaione të kufizuara ne ecje, sport, kulturë, etj. Ngushtë me cënimin e
shëndetit apo dëmtimeve trupore është edhe paragjykimi estetik dhe seksual. Paragjykimi
estetik është në varëshmëri me gjininë, moshën, profesionin e të dëmtuarit, vendin e
lëndimit, etj. Ndërkaq, paragjykimi seksual është pozicion i pavarur tek viktima dhe
ndërlidhet me humbjen e gëzimit të jetës. Dëmtimi seksual përkufizohet si pamundësi për
të pasur marrëdhënie normale seksuale dhe për riprodhim.400
Zvoglimi i përhershëm i aktivitetit, durimi në punë, shanset e punësimit, etj, janë
pjesë e zvoglimit të aktivitetit jetësor. Vlerësimi i komponentës së dëmit biologjik i
referohet aftësisë fizike dhe psikologjike të të dëmtuarit. Ndryshimet shkakësore si pasojë
e cënimit të shëndetit apo dëmtimeve trupore përcjellen me pasoja negative sidomos në
humbjen e dukshme të kapacitetit të aktiviteteve jetësore. Gjykata nuk kmund ta mohoje
ndikimin e dëmtimit fizik dhe mendor në potencialin e kapacitetit punues të viktimës. Të
vlerësuarit e ndikimit të dëmit biologjik në humbjen e aftësisë për të pasur marrëdhënie
seksuale, për gjykatën paraqet parakushtin material për të provuar shkaktimin e sindromit
depresiv dhe ankthin subjektiv të viktimës.401
Pra, shkaktimi i lëndimit trupor apo cënimi i shëndetit, detyron personin
përgjegjës që të shpërblejë këtë dëm (përfshirë ndër të tjera: shpenzimet e shërimit,
shpenzimet për fitimin e munguar, etj.), të cilat do t‟i trajtojmë në vijim.
Në këtërastështë me rëndësi të përmendet se ekziston parimi i barazise dhe i
njejtësisë për përcaktimin e shpërblimit të dëmit në nivele kombëtare. Kështë Gjykata e
Kasacionit, Seksioni III në çështjen nr. 12.408 në Milano, që ka të bëjë me aksidentin
automibilistik si pasojë e përplasjes së një mjeti motorik dhe një furgoni, ka gjykuar
lëndimet trupore dhe cenimin e shëndetit duke e vënë në pah ekzistencën e Tabelës
specifike që është e vetme në tërë territorin e vendit e cila duhet te merret për bazë në
përcaktimin e lartësisë së shpërblimit të dëmit për shkak të lëndimit trupor dhe cënimin e
shëndetit. Sipas kësaj çështja e përcaktimit të nivelit të shpërblimit të dëmit është e
unifikuar sepse gjithëçka duhet të rezultojë prej variacionit nga dhjetë deri njëqind pikë.
Aftësia e kufizuar përfshinë koeficientët e variacionit që i korrespondojnë moshës së të
dëmtuarit.
1). Shpenzimet e shërimit.
Personi që ka përjetuar lëndime trupore ose cënim të shëndetit mund të bëjë
shpenzime për shërim. Ai nga personi përgjegjës ka të drejtë të kërkojë shpërblimin e
399
Vendimi i Gjykatës Supreme të Spanjës, Expte. Nr. 67761, Dhoma e pare L.S. 295-115,Mendoza, 8
Maj 2000. 400
Christophe Kühl und Christophe Klinkert, Schadensregulierung bei Verkehrsunfällen in Frankreich,
http://www.avocat.de/app/frankreichrecht/_media/fc70b175, e qasshme më 10 tetor 2011 401
Në këtë drejtim gjyqësia italinane, në gjykimin e 2 shkurt 2007, n.2311, Seksioni civil III, Gjykata
Supreme, ka ngritur konceptin se humbja e seksualitetit konsiderohet dëm biologjik edhe për shkak të
reperkusionit mbi jeten familjare, sidomos kur mbahet llogari për situatën e viktimës.
164
shpenzimeve të tilla. Kur flasim për mbulimin e shpenzimeve për lëndimet trupore apo
cënimin e shëndetit, është me rëndësi të potencohet se shpërblimi i dëmit përfshinë më
këtë rast shpenzimet që janë bërë gjatë përiudhës së emergjencës mjekësore, nga koha e
shkaktimit të aksidentit e deri në momentin e stabilizimit shëndetësor të viktimës. Shkalla
e caktuar e paaftësisë konsiderohet definitive atëherë kur gjendja shëndetësore e viktimës
është stabilizuar në një shkallë të caktuar dhe efektet anësore më nuk mund të ndikojnë
në pasojat që konsiderohen të përkohshmë dhe të parashikueshme. Kohëzgjatja e
periudhës së emergjencës ndryshon nga lloji i lëndimit dhe trajtimi gjatë peridhës së
shërimit.402
2). Shpenzimet për fitimin e munguar
Shpenzimet për fitimin e munguar i referohen shkaktimit të paaftësisë për punë,
përkatësisht shpenzimeve që bëhen si pasojë e aksidentit automobilistik. Personi i
dëmtuar gjatë kohës së shërimit për shkak të lëndimit trupor apo cënimit të shëndetit, nuk
posedon aftësi për të ushtruar aktivitetet e përhershme të punës. Ky është fakt relevant
për të drejtën e shpenzimeve për fitimin e munguar.Edhe vlerësimi i shkallës së
paaftësisëështë një fakt tjetër relevant për përcaktimin e lartësisë sëshpërblimit. Aftësia e
kufizuar pjesërisht ose të përkohësisht e të dëmtuarit, reflekton në mosushtrimin e
veprimtarisë profesionale që e ka ushtruar zakonisht viktima para shkaktimit të aksidentit
automobilistik. Kjo rrethanë, gjykohet duke marrë për bazë llojin e profesionit, lartësinë
e pagës dhe moshën e viktimës.403
Në këtë kontekst, është me rëndësi të theksohet se si pasojë e kësaj paaftësie që i
shkaktohet një personi, është humbja e mundësisë së fitimit ose e ndikimit të efektshëm
që fitimi të jetë shumë më i ulët se sa që është fituar para lëndimit404
. I dëmtuari ka të
drejtë në shpërblim të dëmit për fitimin e munguar për gjithë kohën e paaftësisë për punë.
Shpërblimi i kësaj forme të dëmit, gjatë periudhës së aftësisë së kufizuar lidhet me
dëmtimin dhe humbjen e të ardhurave që i atribohet paaftësisë dhe që mund të
parashikohet në të ardhura. Llogaritja bëhetë në sasi vjetore. Humbjet e të ardhurave në
formën e rentës llogaritet çdo vit, të pagueshme deri në moshën e pensionit normal dhe
reduktohet në një shumë të caktuar.405
Shpërblimi i dëmit nuk gjykohet në bazë të caktimit të përqindjes së përhershme
të zvoglimit të aftësisë për punë, por në bazë të përcaktimit të shkaqeve që kanë
shkaktuar dëmin e vërtetë nga të cilat i dëmtuari lëngon406
. Në procedurën për
përcaktimin e shpërblimit të dëmit, kohëzgjatja dhe intensiteti i vuajtjeve për shkak të
paaftësisë së përkohshme, po ashtu janë kritere me rëndësi për shpërblimin e
shpenzimeve që janë bërë për shkak të cënimit të shëndetit apo dëmtimeve trupore.
402
Shih më gjërësisht: Compensation for personal injury in road traffic accidents in Sweden,
www.tff.se/Documnets/ Informationsmaterial/ , e qasëshme më 22 tetor 2011. 403
Christophe Kühl und Christophe Klinkert, Schadensregulierung bei Verkehrsunfällen in Frankreich,
http://www.avocat.de/app/frankreichrecht/_media/fc70b175, e qasshme më 10 tetor 2011. 404
Alajdin Alishani, vep. e cit. fq. 545 405
Shih më gjërësisht: Compensation for personal injury in road traffic accidents in Sweden,
www.tff.se/Documnets/ Informationsmaterial/ , e qasëshme më 22 tetor 2011. 406
Branislav Gavanski, vep. e cit. fq. 219
165
Faktorët e projektimit në këto raste janë mosha e viktimës, intensiteti i
sëmundjeve, numri i procedurave mjekësore, trajtimet dhe ushtrimet terapeutike.407
Në lidhje me dëmtimet trupore apo cënimin e shëndetit viktima mund të
ballafaqohet edhe me humbjen e kapaciteteve për të ardhmen. Kjo humbje është e
karakterit finansiar. Gjatë përcaktimit të shpërblimit të dëmit, duhet të vlerësohet edhe
pozita e viktimës para dhe pas aksidentit dhe vlerësohen ndryshimin e shkaktuar pas
shkaktimit të aksidentit automobilistik. Humbja e kapaciteteve dhe aftësisë për tëardhmen
është e lidhur me humbjen e të ardhurave në të ardhmen. Këto humbje atakojnë vite të
tëra sepse shpërndahen në shumë vite. Këto humbje llogariten në një shumë të caktuar
për tu paguar në momentin e gjykimit.408
Në këtë kontekst, vlenë të përmendet se sipas nenit 179 të Ligjit mbi marrëdhëniet
e detyrimeve të Republikës së Kosovës, kush i shkakton tjetrit lëndim trupor ose ia
dëmton shëndetin ka për detyrë të shpërblejë shpenzimet rreth mjekimit dhe shpenzimet
tjera të nevojshme lidhur me ketë, si dhe fitimin e humbur për shkak të paaftësisë për
punë gjatë kohës së mjekimit. Në qoftë se i lënduari për shkak të paaftësisë së plotë ose të
pjesshme për punë e humb fitimin, ose nevojat janë shtuar vazhdimisht, ose mundësitë e
zhvillimit dhe të përparimit të tij të mëtejshëm janë zhdukur ose janë pakësuar, personi
përgjegjës ka për detyrë t`i paguajë të lënduarit rentën e caktuar në të holla, si shpërblim
për këtë dëm.
Për të përfunduar në lidhje me dhembjet fizik mund të themi se shkaktimi i
dëmtimeve trupore apo cënimit të shëndetit implikon shpenzime të caktuara për
mbulimin e dhembjeve të caktuara. Në të gjitha rastet kur gjykohet shpërblimi i
dëmitështë e nevojshme vërtetimi edhe i fakteve që i referohen: dhembjeve fizike,
shkaktimit të frikës, shkaktimit të shëmtimit dhe shkaktimit të dhembjeve shpirtëore,
3.)Dhembjet fizike
Një veprim antiligjor në aksidentet automobilistike mund të shkaktojë dhembje
fizike. Dhembjet fizike janë manifestim i shpeshtë i dëmtimeve trupore, përkatësisht
dëmit jomaterial që duhet të provohen se janë rezultat i veprimit të shfaqur në aksident
automoblistik e që njëherit përfaqëson rastin e siguruar. Që dhembja fizike të zë vend në
shpërblimin e dëmit është me rëndësi që pasojat që rezultojnë nga shkaktimi i dhimbjeve
fizike duhet të kenë intenzitet të lartë dhe kohëzgjatje të caktuar. Vuajtjet fizike
shkaktohen nga lëndimet e rëndomta trupore apo të rënda me pasoja vdekjeprurëse409
. E
rëndësishme është që vuajtjet të jenë pasojë e shkaktimit të ndryshimeve të jashtme
trupore të të dëmtuarit, të cilat bëjnë pjesë në kuadrin e vlerave të mbrojtura juridikisht.
Këto vlera të mbrojtura juridike material dhe personale mund të jenë të dukshme dhe që
nuk mund të fshehen. Që të gjykohet për dhembjet fizike në kuadrin e të drejtës për
shpërblim të dëmit, përveç tjerash duhet të provohet edhe ekzistenca e e faktit që i
referohet lidhjes shkakësore mindis veprimit të kryerjes dhe pasojës së ardhur,
407
Christophe Kühl und Christophe Klinkert, Schadensregulierung bei Verkehrsunfällen in Frankreich,
http://www.avocat.de/app/frankreichrecht/_media/fc70b175, e qasshme më 10 tetor 2011 408
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France, www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/
Cannarsa.pdf, e qasshme më 5 janar 2002. 409
Aktgjykimi i Gjykatës së Apelit në Shkup, nr.3513/04, i datës 10 qershor 2004 .
166
përkatësisht cënimit të vlerave material dhe personale. Ajo lidhje duhet të ekzistoj që të
mund të konstatohet e drejta për mbulim të pasojave konkrete, nga ana e përgjegjësit të
caktuar. Në varësi nga natyra e pasojave, mund njëkohësisht të shkaktohen dhembje
fizike, shkaktim të frikës dhe dhembje shpirtërore.410
Mosha, seksi, gjendja psiqike e të
dëmtuarit pas përjetimeve të dëmtimeve të caktuara, përshtypjet që u lihen rrethit dhe
shoqërisë, janë faktorë bazë dhe ndikojnë drejtpërdrejtë në përcaktimin e lartësisë së
shpërblimit të dëmit.
Përveç elementeve objektive që duhet të provohen, siç janë: natyra dhe vëllimi i
cënimit të përjetuar me komplikimet eventuale që lindin gjatë shërimit, në procedurën e
shpërblimit të dëmit vend të rëndësishëm zënë edhe elementet subjektive,sepse ndjenjat e
shkaktuara regjistrohen në sistemin nervor nga shkaku i dhembjeve fizike. Mosha e
viktimës është e parëndësishme në përcaktimin e shpërblimit për dhembjet dhe vuajtjet
dhe ndryshon nga fakti i paaftësisë, ku kërkuesit më të rinj marrin përfitime më të larta se
pretenduesit e vjetër. Kjo rezulton nga fakti se viktima më e re do të jetojë më gjatë me
paaftësi të caktuar.411
Si përfundim në lidhje me dhembjet fizike të shkaktuara si pasojë e aksidentit
automobilistik, mund të themi se shkalla dhe kohëzgjatja e dhembjeve të cilat të
dëmtuarit i janë shkaktuar me cënimin e të mirave jomateriale të tij, janë kritere bazë dhe
me rëndësi për shpërblimin e dëmit jomaterial.
4.) Shkaktimin e frikës
Shqetësimet psikike dhe çregullimet psikike që rezultojnë nga frika, konsiderohen
fakte që cënojnë vlerat materiale dhe jomateriale të mbrojtura juridikisht. Në këtë drejtim,
frika është rrethanë që ndikon në përjetimet psikike më të rënda për njeriun. Frika si
fenomen i shqetsimit psikik paraqitet në bazë të rrethanave të cilat e vënë njeriun në
situata të rrezikshme për integritetin fizik të tij dhe shpirtëror, sidomos kur bëhet fjalë për
ekzistencën e frikës për jetën dhe shëndetin.412
Frika matet mbi bazën e intenzitetit të saj.
Vetëm frika që ka intenzitet të lartë është rrethanë relevante për realizimin e shpërblimit
të dëmit jomaterial. Ky fakt duhet të provohet. Konsiderohet se intenzitet të lartë ka ajo
frikë që shkakton shqetsim psikik dhe çregullim psikik për një kohë të gjatë, sidomos kur
i dëmtuari është në krizë psikike për gjendjen e vet shëndetësore, kur ka trauma psikike,
me shqetsime psikike ose të “shokut” për gjendjen pas aksidentit automobilistik dhe për
pasojat e shfaqura. Në këto raste, konsiderohet se personi ka përjetuar frikë të intenzitetit
të lartë. Edhe zgjatja e shtuar e frikës dhe shkaktimi i pasojave janë rrethana që janë me
rëndësi në shpërblimin e dëmit konkret.
Veprimi që shkakton frikën duhet të përshkruhet nga një paligjshmëri. Ajo
mund të rezultoj edhe në rastet kur shkaktohen pasoja nga lëndimi trupor i vet të
dëmtuarit, apo të afërmit të tij. Lëndimet e rënda trupore me pasoja vdekjeprurëse, janë të
410
Aktgjykimi i Gjykatës themelore në Shkup,K.nr.2235/96,i datës 26 dhjetor 2003. 411
Shih më gjërësisht: Compensation for personal injury in road traffic accidents in Sweden,
www.tff.se/Documnets/ Informationsmaterial/ , e qasëshme më 22 tetor 2011. 412
Peshiç Nikolla, vep. e cit. fq. 1489.
167
intenzitetit më të lartë dhe zakonisht u shkaktojnë frikë të afërmëve të viktimës413
. Me
rëndësi është fakti i ekzistencës së pasojave psikike të përkohshme apo të përhershme. E
drejta civile e ka konceptuar qëndrimin se nuk do të ketëshpërblim për shkaktimin e
frikës me shkallë të ulët të intenzitetit, apo që shkakton pasoja për perioda të shkurtëra
kohore, edhe pse në doktrinën juridike dhe qëndrimet e praktikës gjyqësore, mund të
dallohen lloje të ndryshme të frikës414
si: frika reale dhe joreale, primare dhe sekondare, e
drejtpërdrejtë dhe e tërthortë.
Frika reale është ajo formë e frikës që sipas rrethanave ekzistuese pritet të
shkaktohet. Shkaktimi i saj rezulton, nga ekzistenca e rrethana konkrete që kanosin një
vlerë të caktuar materiale dhe jomateriale të mbrojtur juridikisht. Në të gjitha rastet kur
nuk ekzistojnë ato rrethana, atëherë nuk mund të flitet për mundësinë e shkaktimit të
frikës. Në këto raste bëhet fjalë për frikë joreale, sepse ajo nuk i korrespondon realitetit
objektiv. Ajo ështërezultat i dimensioneve të tepruara të njeriut për rrezikun joreal që
mund të shkaktojë frikë. Në këtë rast nuk kemi të bëjmë me rrethana evidente që mund të
shkkatojnë frikën.
Teoria e së drejtës civile njeh edhe formën më të shpeshtë të frikës, e cila
paraqitet menjëherë pas shkaktimit të aksidentit automobilistik. Kjo formë e frikës njihet
si frikë primare. Frika primare rezulton nga shqetsimet e krijuara tek njeriu, në rrethanat e
aksidentit automobilistik e kur pritet drejtëpërdrejtë që veprimi i dëmshëm të shkaktojë
çregullime psikike. Ekziston edhe frika sekondare. Frika sekondare është formë e frikës
qëështë rezultat i brengës për fatin e të dëmtuarit apo anëtarëve të familjes së tij të cilët
kanë përjetuar pasoja të dëmshme nga aksidenti automobilistik.
Në kuadër të formave të ndryshme të frikës bën pjesë edhe frika e
drejtpërdrejtë dhe ajo e tërthortë.Frika e drejtëpërdrejtë ekziston atëherë kur i dëmtuari
drejtëpërdrejtë është ekspozuar nga frika e cila rezulton nga një ngjarje me pasoja të
dëmshme, qoftë për fatin e personave apo për pasurinë e caktuar. Frika e tërthortë,
personi nuk është i ekspozuar pasojave të dëmshme. Frika e tërthortë, pra është frika që e
përjeton personi tjetër i cili nuk është i ekspozuar drejtpërdrejtë frikës.
Në gjykimin e shpërblimit të dëmit, frika trajtohet edhe mbi bazën e intensitetit të
saj. Frika mund të paraqitet me intenzitet të lartë dhe me pasoja
për një kohë më të gjatë415
, dhe me intenzitet më të ulët që zgjatë për një kohë të shkurtë
e pa pasoja serioze416
.
Frika trajtohet për secilin rast konkretisht. Ajo është një trajtë jo e rrallë e
dëmit jomaterial, dhe mendimi i ekspertit si mjet prove zë vend të rëndësishëm duke i
provuar edhe faktet tjera relevante që kanë ndikuar në shkaktimin e pasojave të dëmshme
si dhe ekzistencën e veprimit të jashtëm dhe cënimit të vlerave të mbrojtura juridike
materiale dhe personale të të dëmtuarit.
5.) Shkaktimi i shëmtimit
413
Aktgjykimi i Gjykatës themelore në Gostivar,K.nr.118/2001. 414
Për llojet e frikës më gjërsisht shih: Alishani Alajdin, Studime nga e drejta e detyrimeve II, Prishtinë,
2006, fq. 230 – 233. 415
Aktgjykimi i Gjykatës themelore në Strugë, K.nr. 1329/01, i datës 3 qershor 2003. 416
Aktgjykimi i Gjykatës themelore ne Kumanovë, K.nr. 1272/02, i datës 13 tetor 2003
168
Në lidhje me shkaktimin e pasojave në aksidentet automobilistike është me
rëndësi të përmendet edhe fakti i shkaktimit të shëmtimit. Veprimi i kryerjes së kësaj
trajte të dëmit duhet të jetë i paligjshëm. Shëmtimi konsiderohet se cënon një vlerë të
mbrojtur juridikisht dhe i referohet deformimeve në pamjen fizike të njeriut. Kur
shkaktohet shëmtimi, atëherë kemi të bëjmë me shkaktimin e dëmit jomaterial –
shkaktimin e shëmtimit.
Këto pasoja që të përfshihen në kuadrin e shpërblimit të dëmit, duhet të jenë
rezultat i cënimeve antiligjore të interesave të mbrojtura juridikisht. Pra, shëmtim i
shkaktohet personit të dëmtuar kur ai pëson deformim të konsiderueshëm (laesio
deformis), i cili shprehet në deformimin në fytyrë, kur shkaktohet humbja e dorës,
humbja e këmbës ose humbja e syve, etj.417
Edhe jurisprudenca e Maqedonisë, ka ngritur qëndrimin se shëmtimi shkakton
prishjen e pamjes së jashtme të formës së trupit të njeriut ose të ndonjë pjese të tij,
përkatësisht prishjen e pamjes së jashtme të ndonjë funksioni trupor.418
Në gjykimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar, me rëndësi
ështëedhe argumentimi i elementeve objektive kryesore për përcaktimin e këtij lloji të
dëmit janë ndryshimet e jashtme të trupit të të dëmtuarit, posaçërisht të dukshme dhe të
cilat nuk mund të fshehen.419
Ndryshimet e shkaktuara në trupin e njeriut duhet të
rezultojnë me dhembje shpirtërore.
Për të drejtën në shpërblim të dëmit për shkak të shëmtimit, me rëndësi janë
zgjidhjet e një sërë çështjeve nga ana e gjykatës, sidomos të atyre çështjeve që i referohen
faktit se a ekziston dëmi jomaterial në rastet e shkaktimit të shëmtimit dhe faktit
nëseduhet që ky dëm të shpërblehet.Për një gjykim të drejtë dhe meritor, në lidhje me
shpërblimin e dëmit për shkak të shkaktimit të shëmtimit, gjykata detyrohet që t‟i merr
për bazëkriteret objektive dhe subjektive që përcaktojnë pasojat nga ekzistenca e
shëmtimit, si: ndryshimet e jashtme të trupit, vëllimi dhe mundësia për tu fshehur ata
ndryshime, mosha, gjinia e të dëmtuarit, ndikimet e përgjithshme të të gjitha elementeve
në baraspeshën psikike të të dëmtuarit, përkatësisht në gjendjen psikike të tij në tërësi.420
Në procedurën e të provuarit të fakteve vendimtare për përcaktimin e
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike, që si
pasojë ka shëmtimin e personit të dëmtuar, me rol të rëndësishëm paraqitet eksperti.Roli i
tij shtrihet sidomos për të përcaktuar shkallën e shëmtimit të trupit të të dëmtuarit.
Për secilin rast veç e veç do të duhet të kualifikohenkushtet e nevojshme të
cilat duhet të plotësohen që të dëmtuarit t‟i njihet e drejta në shpërblim të dëmit edhe atë,
shkaktimi i shëmtimit – deformimi trupor i të dëmtuarit, shkaktimi i vuajtjeve shpirtërore
me intenzitet dhe kohëzgjatje të caktuar, veprimin e jashtëm të kundërligjshëm, lidhjen
shkakësore dhe subjektin përgjegjës.
6.) Shkaktimi i dhembjeve shpirtërore
Në trajtimet mbi elementet thelbësore të dëmit, edhe shkaktimi i dhembjeve
shpirtërore i përmban pjesët përbërse të dëmit.Pasojat e aksidentit automobilistik, të
417
Alishani Alajdin, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2002, fq. 564 418
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Tetovë, K.nr. 1121/2000, i datës 17 shkurt 2003. 419
Toshevski Bllagoj, vep. e cit. fq. 112. 420
Shih: Peshiç Nikolla, vep. e cit. fq. 1488.
169
shkatuar nga veprimi i dëmshëm dhe i kundërligjshëm, që i referohen dhembjeve
shpirtërore, bëjnë pjesë në kuadrin e shpërblimit të dëmit.Viktima në aksidentet
automobilistike që ka përjetuar dëmtime trupore, mund të përjetojë edhe vuajtje psikike.
Vuajtja psikike është rrethanë relevante të cilën gjykata e merr për bazëpër shpërblimin e
dëmit jomaterial të shkatuar në aksidentet automobilistike. Viktima dhimbjet psikike dhe
vuajtjet psikike i përjeton në situata të ndryshme, si psh. kur shkaktohen lëndime trupore,
invaliditet të shkallës së rëndë, kur shkaktohet vdekja e të afërmit, kur shkaktohet frika
etj. Kur flasim për shpërblimin e dëmit për shkak të shkaktimit të dhimbjeve apo vujatjve
psikike është me rëndësi të përmendim se jo të gjithë njerëzit ndjehen njejtë me ndikime
psikologjike, emocionale ose fizike nga pasojat e një aksidenti.421
Fakti se disa dëmtime
nuk ndikojnë njejtë në karrierën dhe jetën e viktimave të ndryshëm, ka bërë që gjykata
për secilin rast veç e veç të gjykojë vëllimin dhe lartësinë e shpërblimit të dëmit
jomaterial për shkak të shkaktimit të vuajtjeve apo dhimbjeve psikike. Pra, është me
rëndësi të përcaktohen rrethanat specifike për çdo rast, që gjykata tëarrijë tek e vërteta e
plotë, e realtë dhe objektive. Megjithate në lidhje me të vërtetën për përcaktimin e
shkaktimit të dhimbjeve apo vuajtjeve psikike, vlerësojmë se e vërteta gjyqësore këtu nuk
është absolute dhe objektive, por ngelet në kornizat e e të vërtetës relative dhe subjektive.
Kjo e vërtetëështë koresponduese me të vërtetën objektive. Gjykata gjatë tërë procedurës
civile do të ngelet e përkushtuar që të disponojë me një kriterium për të përcaktuar të
vërtetën dhe drejtësinë. Këtë qëndrim e forcon edhe koncepti se lëndimet që i përjetojnë
njerëzit në aksidentet automobilistike nuk ndikojnë njejtë si te meshkujt ashtu edhe te
femrat, psh. aborti në aksidentet automobilistike që mund të shkkatohet te gratë
ndërlidhet me implikimet në jetën seksuale.422
Në kapacitete për mbajtje finansiare
ndikon numri i anëtarëve që kanë të drejtën e mbajtjes dhe ndihmës. Vëllimi i dëmit nuk
është i njejtë nëse pëson jeriu i pavarur në aspekt të mbajtjes apo ndihmës. Disa shërohen
shpejtë e disa më ngadalë.
Vuajtjet psikike në raste të caktuar, rezultojnë nga humbja e aftësisë për
kryerjen e aktiviteteve jetësore dhe në ushtrimin e veprimtarisë së caktuar.Përjashtime
nga ky përcaktim bën shkaktimi i shëmtimit dhe frikës. Shëmtimi shkaktohet kur personi
i dëmtuar pëson deformim të fytyrës, të ekstremiteteve, organeve të të pamurit etj. me
rëndësi është të përmendim se shkaktimi i shëmtimit mund të paraqitet edhe si rast i
veçantë i shpërblimit të dëmit jomaterial edhe pse turpi i shkaktuar nga rrethi si bazë për
shpërblim të dëmit jomaterial nuk është paraparë në mënyrë të veçantë në dispozitat e
ligjit mbi mardheniet e detyrimeve, por e njejta është konsumuar në bazën e dhembjeve
shpirtërore dhe realizohet me të njejtën padi për shpërblim të dhimbjeve shpirtërore423
.
Në fatkeqësitë e komunikacionit si pasojë e lëndimeve të shkaktuara, i dëmtuari
mund të përjetoi edhe një formë tjetër të dëmit jomaterial - dhembje shpirtërore për shkak
të zvoglimit të aktivitetit jetësor. Zvoglimi i aktivitetit jetësor paraqet fakt relevant për
shkaktimin e dëmit jomaterial sepse mund të shkaktojë vuajtje psikike tek i dëmtuari dhe
të afërmit e tij. Kjo formë e manifestimit të dëmit jomaterial shprehet në zvoglimin e
421
Në lidhje me shkatimin e qëllimshëm të shprehjeve emocionale dhe dëmtimit psikik, shih: Kristy
Horsey&Erika Rackley, Tort law, Oxford University press, 2009, fq. 397-401. 422
Shih: Compensation of victims of cross-border road traffic accidents in the EU: Compensation of
national practices, analysis of problems and evalution of aptioons for improving the position of cross –
border victims, www.accidentscompensation.org, e qasshme më 10 janar 2012. 423
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme i Maqedonisë, Rev.nr.23/91, i datës 30 maj 1991.
170
aftësive të caktuara të të dëmtuarit, në zvoglimin e aktivitetit të përgjithshëm të tij, për
angazhim të shtuar, i cili kërkohet për shkak të lëndimeve të caktuara.424
Gjatë përcaktimit të shkallës të këtij dëmi duhet që të merret parasysh shkalla e
zvoglimit të aktivitetit, mosha, profesioni, natyar e kativitetit në vendin e punës,
ndërprerja e përvojës së punës deri në pensionin e pleqërisë dhe kushtet për jetesë të
personit të dëmtuar.425
Shpërblimi për shkak të zvoglimit të aktivitetit jetësor sipas
rregullës gjykohet kur bëhet fjalë për pasojat e përhershme426
, edhe pse ekzistojnë raste
kur shpërblimi i dëmit gjykohet edhe kur pasojat janë të përkohshme.427
Në këtë kontekst, sipas nenit 175 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të
Republikës së Kosovës, gjykata mundet, duke pasur kujdes për gjendjen materiale të të
dëmtuarit, ta gjykojë personin përgjegjës ta paguajë shpërblimin më të vogël nga shuma e
dëmit, në qoftë se dëmi nuk është shkaktuar as me dashje e as nga pakujdesia rende,
ndërsa personi përgjegjës është në gjendje të rëndë materiale, kështu që pagimi i shumës
së plotë do ta sjellte në skamje. Në qoftë se dëmtuesi ka shkaktuar dëm duke punuar diç
për dobi të të dëmtuarit, gjykata mund të caktojë shpërblim më të vogël, duke pasur
parasysh kujdesin që tregon dëmtuesi në punët vetjake. Gjatë gjykimit për shpërblim të
këtyre formave të dëmit jomaterial, gjykata merr për bazë faktin që ka të bëjë me pasojat
fizike dhe ato psikike të personit të dëmtuar dhe anëtarëve të afërm të tij dhe lidhjen
kauzale midis pasojës së shkaktuar dhe vuajtjeve psikike. Se sa është shkalla e intenzitetit
të dhembjeve shpirtërore të të dëmtuarëve është çështje që e vlerëson eksperti i
caktuar.Për përcaktimin e së vërtetës me këtë rast, vendimtare është zgjedhja e fakteve
dhe mjetet provuese. Dyshimet e gjykatës në lidhje me të vërtetën për përcaktimin e
shpërblimit të këtyre formave të dëmit jomaterial konsiderohen si bindje të atilla të cilat
shmangin çdo dyshim të arsyeshëm. Kjo arrihet me anë të standardeve juridike. Edhe
standardet juridike nuk i korespondojnë të vërtetës absolute. Ata rezultojnë prapseprap
nga një dyshim i arsyeshëm për realitetin objektiv.
IV.3. Dëmtimi i mjetit motorik
Kur një gjë është e humbur, shkatërruar ose dëmtuar, masa themelore e dëmit
është vlera e sendit ose zvogëlimi në praktikën i saj.Megjithatë, nëse viktima mund të
zëvendësojë ose riparojë sendin e dëmtuar, atëherë shpenzimet e bëra për një gje të tillë
bëjnë pjesë në shpenzimet për shpërblim të dëmit. Në këtë kontekst, dëmi i shkaktuar në
lidhje me humbjen e përdorimit të sendit, përfshinë humbjet rëndësishëme, si dhe
humbjet e biznesit.428
Shkaktimi i dëmit material me mjetin motorik, përfshinë shpërblimin e dëmit për
shkak të dëmtimit të mjetit motorik dhe për shkak të dëmtimit të shëndetit apo lëndimit
424
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Kumanovë, K.nr. 1272/2002, i datës 13 tetor 2003. 425
Toshevski Bllagoj, vep. e cit. fqq. 114. 426
Peshiç Nikolla, vep. e cit. fq. 1487. 427
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Kërçovë, K.nr. 678/04, i datës 28 janar 2005. 428
Art. 10:203, Principles of European Tort Laë, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
171
trupor dhe shkaktimit të vdekjes të personit pjesmarrës në fatkeqësine e
komunikacionit.429
Përmenëm edhe më lartë se kur mjeti motorik është dëmtuar plotësisht (dëmtimi
total i mjetit motorik), shpërblimi i dëmit bëhet me para sepse kthimi në natyrë nuk do të
mund të aplikohet, ndërkaq kur mjeti motorik është dëmtuar pjesërisht, atëherë
shpërblimi i dëmit bëhet më kthim në gjendje të mëparshme në formën e kthimit në
natyrë. shpërblimi i dëmit me para, do të aplikohet si formë e shpërblimit të dëmit të
shkaktuar për shkak të lëndimit trupor apo dëmtimit të shëndetit dhe shkaktimit të
vdekjes të personit pjesmarrës në fatkeqësinë e komunikacionit.
Kur nga pasojat e fatkeqësisë së komunikacionit dëmtohet pjesërisht mjeti
motorik, atëherë shpërblimi i dëmit bëhet në formë të kthimit në gjendje të mëparshme430
.
Pas kualifikimit të ekzistencat të kushteve për sajimin e përgjegjësisë deliktore civile,
menjëherë rezulton edhe detyrimi për shpërblimin e dëmit të shkaktuar. Këtu, në
shpërblimin e dëmit për shkak të dëmtimit të pjesshëm të mjetit motorik hyjnë
shpenzimet që të mund mjetin motorik të dëmtuar ta riparon dhe ta kthen në gjendje të
më parshme. Pra, shpenzimet për riparim të mjetit motorik, përfshinë shpenzimet që
bëhen për eliminimin e dëmtimeve në pjesë të caktuara, të cilat nuk e tejkalojnë vlerën e
përgjithshme materiale të vet mjetit motorik.431
Rastet e tilla kanë të bëjnë për
shpërblimin lidhur me riparimin , ndreqjen dhe zëvendësimin e ndonjë pjese.432
Në shpenzimet për riparim të mjetit motorik të dëmtuar pjesërisht hyjnë:
1. Shpenzimet për zëvendësimin e pjesëve të dëmtuara.
Në procesin gjyqësor civië gjykata duhet të nxjerrë përfundimin në lidhje me
atë se a ekziston fakti i dëmtimit të pjesëve të caktuara të mjetit motorik. Përfundimi
logjik që arrihet nga ana e gjykatës mbi ekzistencën e faktit të pakontestuar të shkaktimit
të dëmtimit të mjetit motorik, është i mjaftueshem në të shumtën e rasteve për për
krijimin e bindjes së gjykatës se bërja e shpenzimeve për zëvendësimin e pjesëve të
dëmtuara janë të vërteta.Shpenzimet për zëvendësimin e pjesëve të dëmtuara, përfshijnë
pjesët e dëmtuara me amortizimin gjegjës, në qoftëse duhet të llogaritet dhe si dhe kohën
për demontim dhe montim të pjesëve433
. Këto shpenzime paraqesin pretendime faktike
429
Krahaso aspektin përmbajtësor të gjykimit të përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në
aksident automobilistik në çështjen Nr. 1647/232 i Regjistrit Themeltar, Nr. 546 i Vendimit të Kolegjit
Civil të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, 430
Lënda nr. 2062/06, e vitit 2006, Shoqëria e sigurimeve, Sh.a.” Sigma” - Shkup 431
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore të Gostivarit , K. nr. 361/03 i datës 21. 04. 2004. 432
Humbjet material të mjetit motorik përcaktohen sipas koeficientit që i referohet vjetërsisë apo
kilometrazhit të kaluar të mjetit motorik. Përcaktimi i vlerës për efekt shpërblimi bëhet sipas ligjit të shtetit
shetësinë e të cilit e ka i dëmtuari. Edhe në rastet kur dëmi është shkaktuar në një shtet të huja, vlerësimi do
të bëhet nga eksperti i shtetit të vendit. Nëse mjeti motorik nuk mund të kthehet në shtetin e vendit,
vlerësimi do t ëbëhet nga eksperti i huaj, por ajo ekspertizë i nënshtrohet shqyrtimit nga një ekspert i
vendit. Në lidhje me këtë shih më gjërësisht: Shih: Compensation of victims of cross-border road traffic
accidents in the EU: Compensation of national practices, analysis of problems and evalution of aptioons for
improving the position of cross – border victims, www.accidentscompensation.org, e qasshme më 10 janar
2012. 433
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Kumanovë, K.nr. 87/2003, i datës 27 maj 2003.
172
tëpalës së dëmtuar në aksident automobilistik. Objekt i të provuarit në këtë rast është
edhe përcaktimi i cilësisë së pjesës së dëmtuar të mjetit motorik. Në kontekst të kësaj, në
rast të dëmtimit të qelqit të mjetit motorik merret për bazë lloji i qelqit, të poseduarit e
ngrohësit ose jo, të poseduarit e folijeve mbrojtëse ose jo434
, etj. Nga ky qëndrim, mund
të përfundojmë se në procesin gjyqësor civil në lidhje me përcaktimin e të drejtës për
shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike zhvillohet edhe procesi i
hetimit mbi të provuarit e fakteve relevante.
2. Shpenzimet për ndreqjen e pjesëve të dëmtuara
Çdo rethanë për të cilën rregullat e së drejtës së sigurimeve kërkojnë të
ndërlidhet me cilësinë e caktuar në hapësirë dhe kohë të caktuar, për gjykatën në procesin
civil paraqet gjendje e cila ekziston objektivisht dhe e cila duhet te konstatohet si e tillë.
Të provuarit e shkallës së dëmtimit të mjetit motorik efektin e vetë juridik e shtrinë për
arsyeshmërinë e ndreqjes së pjesëve të dëmtuara të mjetit motorik. është me rëndësi të
theksohet se pjesët e mjetit motorik mund të marrin dëmtime të vogla , të mesme dhe të
mëdha. Ndreqja ka për qëllim të vë në funksion pjesët e dëmtuara435
dhe t‟i rregullojë në
aspektin e sigurisë dhe përdorimit436
. Së këndejmi, nevojitet kontrollimi dhe të provuarit
e të njejtëve. Në qoftëse gjatë riparimit bëhet fjalë edhe për dëme të tjera që janë pasojë e
fatkeqësisë në komunikacion, atëherë përpilohet procesverbal plotësues me pjesë tjera të
dëmtuara, të nënshkruar nga ana e personit që bën vlerësimin e dëmit dhe menaxherit për
dëmet, të vërtetuar me vulë437
.
Në të gjitha rastet kur duhet të vendoset për sasinë e dëmtimit të pjesëve të
mjetit motorik dhe gjykata këtë gjendje faktike nuk mund që ta provojë me mjete prove,
atëherë gjykata do ta përcaktojë atë sipas çmuarjes së lirë, pa i kryer veprimet e të
provuarit. Megjithatë, çështja e përcaktimit të pjesëve të dëmtuara të mjetit motorik mund
të provohet lehte me anë të mjeteve provuese dhe nuk paraqet vështirësi në të provuarit
nëse rregulla e lartëpërmendur zbatohet me këtë rast, atëherë ajo mund t‟i referohet vetëm
çështjes së përcaktimit të sasisë së dëmit e jo aspekteve tjera që kanë të bëjnë me të
drejtën për shpërblim të dëmit. E drejta për shpërblim të dëmit si fakt duhet të provohet e
pavarur nga sasia e dëmit, përkatësisht shkalla e dëmtimit të pjesëve të mjetit motorik. Në
të gjitha rastet kur gjykata do të vërtetojë gjendjen faktike mbi bazën e çmuarjes së lirë,
ajo është e lidhur që të arsyetoj vendimin e saj për një veprim të tillë.
3. Ngjyrosja dhe materialet për ngjyrë
Gjatë procesit gjyqësor për përcaktimin e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar
në aksident automobilistik, kur shqyrtohet fakti i dëmtimit të mjetit motorik, gjykata
duhet të jep përgjigje edhe për shpenzimet e bëra për ngjyrosje dhe për materialt për
ngjyrë. Në shpenzimet për ngjyrosje dhe materiale për ngjyrë, hyjnë sasia e përgjithshme
434
Lënda nr. 1149/06, e vitit 2006, Shoqëria e sigurimeve, Sh.a.” Sigma” - Shkup 435
Lënda nr. 190/06, e vitit 2006, Shoqëria e sigurimeve, Sh.a.” Sigma” - Shkup 436
Aktgjykimi i Gjykatës Themelore në Kumanovë, K.nr. 87/2003, i datës 27 maj 2003. 437
Kriteriumi za procena na shteti motorni vozila, të miratuar nga Bordi i drejtorisë së Sh.a.”Sigma” Shkup,
fq. 12-13
173
e materialit të nevojshëm për ngjyrosje, përfshirë këtu edhe materialet ndihmëse dhe
kohën e përgjithshme për ngjyrosje438
. Ngjyrosja komplete e mjetit motorik bëhet në ato
raste kur sipërfaqja e dëmtuar që duhet të ngjyroset është më e madhe se 70 % nga
sipërfaqja e përgjithshme e mjetit motorik439
. Ekzistenca i këtij fakti ka rëndësi të veçantë
për dhënien e vendimit meritor. Në kotekst të kësaj, është me rëndësi të theksohet se nëse
tek sipërfaqet e dëmtuara ku është realizuar mbrojtja antikorozive e fabrikuar apo
plotësuese, mbulohen vetëm vendet e dëmtuara deri të punët e thukta në sipërfaqe si dhe
zbrazëtirat me mjete adekuate për mbrojtje440
. Në të gjitha rastet tjera kur mjeti motorik,
dëmtimet i ka pësuara jo vetëm nga një ndodhi e fatkeqësisë në komunikacion, por edhe
nga ndonjë ndodhi tjetër, atëherë duhet të bëhet ndarja e dëmtimeve dhe të bëhet vërejtje
se punohet për dëmtime të mëhershme. Kjo është me rëndësi të madhe, sepse lidhen
pasojat juridike dhe varet përmbajtja e vendimit gjyqësor.
4. Shpenzimet për asgjësim të sendeve të luajtshme
Kur gjykohet çështja e dëmit në aksidentet automobilistike, gjykata përfshinë
çdo rrethanë, për të cilat rregullat e të drejtës së sigurimit e lidhin cilësinë e caktuar.
Objekti i të provuarit në procedurën gjyqësore civile me objekt shpërblim i dëmit të
shkkatuar në aksident automobilistik, në të shumtën e rasteve është fakti material që
lidhet me asgjësimin e sendeve të luajtshme që kanë qenë në mjetin motorik. Në
shpenzimet për riparim të mjetit motorik hyjnë edhe shpenzimet për shkak të asgjësimit
të sendeve të luajtshme të cilat kanë qenë në mjetin motorik kur ka ndodhur fatkeqësia në
komunikacion, si: radiokasetofoni, autoantena, audiokasetat, autoparlantat, ulset ndihmse
për fëmijë, këpucë, pompa elektrike për gomë, garniturë çelsash, mjetet higjenike, syzet
për diellë dhe sende të ngjajshme441
. Në këtë rast, provohet fakti i ekzistencës së sendeve
të luajtshme në mjetin motorik në momentin e shkaktimit të aksidentit dhe asgjësimi i
tyre. Kur flasim për shpenzimet në lidhje me asgjësimin e sendeve të luajtshme, është me
interes të përmendet se po ashtu në këtë trajtë të shpenzimeve, bëjnë pjesë edhe
shpenzimet për riparim të rrotave të mjetit motorik, pjesëve të amortizimit, gomat e
jashtme të rrotave, etj442
.Në këto raste, mendojmë se është me rëndësi që të krijohet
bindja e gjykatës se pretendimi për asgjësimin e sendeve të luajtshme është i vërtetë dhe
të evitohet çdo dyshim i kuptueshëm.
5. Shpenzimet për bartje, ngarkim dhe parkim
Gjatë përcaktimit të së drejtës për shpërblim të dëmit në lidhje e d[mtimin e
mjetit motorik, i dëmtuari që në pettitumin e padisë i paraqet rretanat që i di në lidhje me
faktet, nga të cilat varet themelësia faktike e kërkespadisë. Edhe fakti i bartjes dhe
ngarikimit të mjetit motorik duhet të jetë pjesë përbërse e kërkesës për shpërblim të
dëmit. Te shpërblimi i dëmit material për shkak të dëmtimit të pjeshsëm të mjetit
438
Lënda nr. 1330/06, e vitit 2006, Shoqëria e sigurimeve, Sh.a.” Sigma” - Shkup 439
Stefanovski Lubço , vep. e cit. fq. 69 440
Kriteriumet për vlerësimin e dëmit të mjeteve motorike, Bordi i drejtorisë, Sh.a.:”Sigma” Shkup, fq . 11 441
Aktgjykimi i Gjykatës themelore në Kumanovë, K.nr. 1199/93, i datës 15 dhjetor 1998. 442
Aktgjykimi i Gjykatës themelore në Strugë, K.nr. 631/04, i datës 8 shkurt 2005.
174
motorik, gjykata duhet të provojë faktin se krahas shpenzimeve tjera mund të ekzistojnë
edhe shpenzimet për bartjen dhe ngarkimin e mjetit motorik, i cili nuk është në gjendje që
të lëvizë me forcën e vet, ndonëse shpenzimet e tilla kanë të bëjnë drejtëpërdrejtë me
pasojat e dëmit të shkaktuar. Bartja me karrotres do të mund të përfshihet nëshpërblimin
e dëmit vetëm në rastet kur provohet bartja e mjetit motorik prej vendit të shkaktimit të
dëmit e deri tek servisi perkatës ka qenë i domosdoshëm. Nëse provohet se mjeti motorik
ka mundur të lëvizë vetë, atëherë shpenzimet për bartje nuk mbulohen me shpërblim.
Vërtetimi i drejtë dhe i plotë i këtij fakti nga ana e gjykatës bëhet duke e gjykuar
arsyeshmërinë e bartjes dhe ngarkimi të mjetit motorik, përkatësisht mjeti motorik i
dëmtuar a ka qenë në gjendje që të lëvizë me forcën e motorit të vetë, a është realizuar
bartja dhe servisi i realizuar a i korespondon dëmtimit përkatës.
Në kontekst të kësaj, në rastet kur për pasojë të aksidentit automobilistik është
dëmtimi i mjetit motorik, vlen të përmendet se në përcaktimin e shpërblimit të dëmit
mund të përfshihen edhe shpenzimet për parkim të mjetit motorik. Në lidhje më këtë të
drejtë, Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë në çështjen nr.
1966/192 i Regjistrit Themeltar Nr. 561 i Vendimit, ka gjykuar detyrimin e sigurimit për
t‟i mbuluar shpenzimet në lidhje me parkimin e mjetit motorik të dëmtuar. Në këtë rast,
gjykata ka vlerësuar faktin e parkimit të detyrueshëm duke vlerësuar se pronari i mjetit
motorik ka patur mundësi që mjetin e dëmtuar të mbante të parkuar në territorin e
shtëpisë së tij private ku edhe banon.
6. Shpenzimet për fitimin e munguar
Në arritjen e të vërtetës materiale në lidhje me dëmtimin e mjetit motorik duhet
të provohet edhe ekzistenca eventuale e faktit që lidhet me fitimin e munguar. Në qoftë se
mjeti motorik i dëmtuar në aksident automobilistik është shfrytëzuar si mjet pune, atëherë
në shpërblimin e dëmit hyjnë edhe shpenzimet për fitimin e munguar. shpërblimi për
fitimin e munguar realizohet me pak vështirësi. Personi, të cilit mjeti motorik i dëmtuar
përfaqëson pjesë të veprimtarisë së tij punuese, ka të drejtë për huapërdorje të mjetit tjetër
motorik në barrë të personit përgjegjës, përkatësisht në shpërblim të barabartë të fitimit të
humbur deri sa mjeti motorik gjendet në riparim dhe deri sa për atë shkak nuk mund të
shfrytëzohet për destinimin përkatës443
. Kur flasim për fitimin e munguar për shkak të
dëmtimit të mjetit motorik është me interes të përmendet se gjykata mbështet edhe në
faktin e kohës së nevojshme për riparim. Gjykata nuk mund të gjykojë për fitimin e
munguar për periodën e riparimit në tërësi përkatësisht për periodën kohore që mjeti
motorik nuk është përdorur apo shfrytëzuar. Në lidhje me këtë, Gjykata e Apelit në
Manastir duke gjykuar shpërblimin e fitimit të munguar është mbështetur në mendimin e
ekspertit për orët e nevojshme të punës për riparimin e rimorkios së dëmtuar. Rimorkoja
nuk është përdorur apo shfrytëzuar 69 ditë pune, por për riparimin e saj janë nevojitur 90
orë pune, përkatësisht 12 ditë pune. Për gjykatën me rëndësi është koha e riparimit për të
sjellë vendim të bazuar për fitimin e munguar.444
Me rëndësi për të provuar faktin e fitimit të humbur, pra është përcaktimi i
cilësisë së mjetit motorik në kuadër të veprimtarisë së caktuar punuese dhe koha e
443
Toshevski Bllagoj, vep. e cit., fq. 88. 444
Krahaso arsyetimin e vendimit të Gjykatës së Apelit në Manastir, tsz.nr. 118/09 të datës 26 prill 2010
175
nevojshme për riparimin e mjetit motorik. Këto dy rrethana janë vendimtare për të
gjykuar edhe fitimin e munguar si një trajtë për shpërblim.
7. Shpenzimet për transportin e të dëmtuarit dhe anëtarëve të familjes së tij
dhe shpenzimet hotelerike eventuale
Gjatë gjykimit tëshpërblimit të dëmit të shkaktuar në aksident automobilistik,
para gjykatës për tu provuar mund të vijë edhe fakti i transportimit të të dëmtuarit dhe
anëtarëve të familjes së tij nga vendi i aksidentit e deri ne shtëpi apo hotel. Në qoftë se
mjeti motorik pjesërisht i dëmtuar nuk është në gjendje që të lëvizë me forcën e vet
motorike, atëherë i dëmtuari ka të drejtë në shpërblim për shkak të shpenzimeve të bëra
për transportin e tij nga vendi i fatkeqësisë deri tek vendbanimi i tij, përfshi këtu edhe
anëtarët e familjes së tij si dhe për shpenzimet hotelerike eventuale, nëse ka qenë i
detyruar t‟i shfrytëzojë. Në lidhje me këtë fakt, për të zbatuar këtë rregull, gjykata është e
lidhur me të provuarit e pamundësisë së lëvizjes së mjetit motorik me anë të forcës së
motorit të vetë dhe arsyeshmërinë e shpenzimeve të nevojshme për transportimin e të
dëmtuarit përkatësisht anëtarëve të familjes së tij.
8. Shpërblimi për zvoglimin e vlerës teknike dhe komerciale të mjetit
motorik të dëmtuar
Përcaktimi i gjendjes së vërtetë nga ana e gjykatës në rastin e përcaktimit të së
drejtës për shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksident automobilistik, përfshinë edhe të
provuarit e faktit që lidhet me zvoglimin e vlerës teknike dhe komerciale të mjetit
motorik të dëmtuar. Në raste kur mjeti motorik ka pësuar dëmtime në pjesët funksionale
të cilëve pas riparimit u është zvogluar vlera teknike dhe komerciale, shpërblimi i dëmit
përfshinë zvoglimin e vlerës përkatëse. Kjo ndodhë, përkundër faktit të riparimit, sepse
tek pjesët funksionale çështja e sigurisë dhe rrezikut është në pyetje dhe kjo lidhet
drejtpërdrejtë me faktin e zvoglimit të vlerës teknike dhe komerciale të mjetit motorik.
Për këtët trajtë tëshpërblimit të dëmit, me rëndësi është që të përmendet se vlera e
mjeteve motorike të riparuara duhet të jetë më e vogël në krahasim me mjetet motorike të
njejta të cilat nuk kanë pësuar dëmtime.
Çështja në vete është përcaktimi i dëmit dhe përllogaritja e lartësisë së
shpërblimit përkatës. Vlerësimi i drejtëpërdrejtë i dëmit të shkaktuar bëhet në dy situata
të caktuara: në vendin e definuar për vlerësim të dëmit dhe në vendin e padefinuar për një
gjë të tillë. Kur vlerësimi bëhet në vendin e definuar, në mënyrë të drejtëpërdrejtë
përcaktohet dëmi dhe lartësia e tij më së voni dy orë nga momenti i paraqitjes së dëmit.
Kur ekzistojnë shërbime të servisimit me autorizim përkatës, vlerësimi i dëmit bëhet më
së voni brenda 24 orëve, kurse shërbimet e servisimit pa autorizim gjegjës, atë e bëjnë më
së voni brenda 36 orëve.
Llogaritet se tek shërbimet e servisimit pa autorizim përkatës, më lehtë bëhen
mashtrimet mbi përfshirjen dhe të dëmtimeve që nuk janë pasojë e shkaktimit të dëmit të
caktuar.
176
Kur vlerësimi i dëmit bëhet në vendin e padefinuar për vlerësim, në mënyrë të
drejtëpërdrejtë përcaktohet dëmi dhe lartësia e tij më së voni 30 minuta nga momenti i
paraqitjes së dëmit, kurse të vlerësuarit nga ana e shëbimeve të servisimit qoftë me apo pa
autorizim bëhet më së voni brenda 24 orëve445
.
Bazuar nga të dhënat themelore të kërkesës për shpërblimt të dëmit , të cilët
njëherit komisioni për kqyrje dhe vlerësim i ka të evidentuara në procesverbal, fillimisht
provohen të dhënat për identifikim , kilometrazha e kaluar, vlerësohet në formë vizuele
gjendja e përgjithshme e mjetit motorik, përcaktohet se automjeti a mund të vëhet në
lëvizje , vërtetohen shkaqet e të shkaktuarit të dëmit me konstatim se dëmi i tillë a mund
të paraqitet si pasojë e fatkeqësisë në komunikacion etj446
.
Kur përcaktohet lartësia e dëmit dhe shpërblimit përkatës , lidhur me pasojat e
shkaktuara me mjetin motorik me regjistrim të huaj, mund të shfrytëzohet çmimorja për
pjesët rezerve nga Eurotax Schëacke-Schëacke Kalkulation447
.
Nga shpenzimet lidur me riparimin e mjetit motorik bën dallim shpërblimi për
zvoglimin e vlerës së përgjithshme të mjetit motorik të dëmtuar pjesërisht. Nëse pjesët e
dëmtuara nuk mund të riparohen, kanë humbur funksionalitetin dhe janë zhveshur nga
vlera teknike, atëherë bëhet fjalë për zvoglimin e përgjithshëm të vlerës së mjetit motorik.
Kështu sepse qëllimi i riparimit është që mjeti motorik të “riaftësohet” për përdorim, të
jetë i sigurtë dhe të ketë pamjen që e ka pasur para dëmtimit.
Për zvogim të përgjithshëm të vlerës së mjetit motorik bëhet fjalë edhe në
rastet kur pasojat e shkaktuara eliminohen, pjesët e dëmtuara riparohen, por mjeti motorik
si mall në qarkullimin e mallrave dhe kryerjen e shërbimeve konsiderohet me vlerë më të
vogël ekonomike. Së këndejmi , gjatë vendosjes për shpërblim të dëmit merret për bazë
zvoglimi i vlerës së mjetit motorik , pëkatësisht zvoglimi i vlerës së përgjithëshme të
pasurisë së të dëmtuarit. Andaj , këtu vlerësimi i dëmit bëhet jo për pjesët e veçanta të
mjetit motorik të cilat eventualisht mund të ndërrohen me të reja , por se merret për bazë
ajo se mjeti motorik për shkak të dëmtimeve edhe pas riparimit dhe ndërrimit të pjesëve
të dëmtuara ka më pak apo më shumë vlerë në treg448
. Kështu sepse të interesuarit për
mjetin motorik në treg, e humbin besimin në sigurinë dhe efikasitetin funksional të tij.
“Dyshimet” kanë të bëjnë edhe me vet pronarin, përkatësisht shfrytëzuesin e mjetit
motorik. Ky është zvoglimi i vlerës teknike të mjetit motorik. shpërblimi i dëmit
përfshinë edhe zvoglimin e vlerës së përgjthshme të mjetit motorik.
Në rastet kur riparimi i dëmtimeve do të kalojë shumën e përgjithshme të
vlerës materiale, atëherë bëhet fjalë për mjetin motorik të dëmtuar plotësisht.449
Në
situatat e këtilla , mjeti motorik nuk mund të kthehet në gjendjen që ka qenë para se të
shkaktohet dëmi.
Dëmtimi total përfshinë vlerën e mjetit motorik në momentin e shkaktimit të
fatkeqësisë , duke hequr nga kjo, shkallën përkatëse të amortizimit dhe vlerën e mbetur të
mjetit motorik pas shkaktimit të fatkeqësisë450
. Shpenzimet lidhur me dëmtimin e plotë të
445
Stefanovski Lubço,vep. e cit. fq. 67 446
Po aty fq. 68 447
Çmimorja e tillë është më e shfrytëzuar dhe më e njohur në Evropë. 448
Aktvendimi i Gjykatës Supreme i Maqedonisë, Rev.nr.1334/94, i datës 11.07.1995. 449
Lënda nr. 559/06, e vitit 2006, Shoqëria e sigurimeve, Sh.a.” Sigma” - Shkup 450
Në lidhje me dëmtimin e plotë të mjetit motorik, Gjykata e Apelit në Manastir, Aktgjykimin Gzh.nr.
469/09 e ka mbështetur në qëndrimin se shpërblimi do të mbulojë dëmtimin e plotë të mjetit motorik për
shkakun se riparimi i tij, përkatësisht kthimi në gjendje të mëparshme do të kushtojë shumë dhe nuk i
177
mjetit motorik, bëhen atëherë kur nuk ekziston arsyeshmëria ekonomike për riparim të tij
apo një gjë e tillë është e pamundur. Në procedurën gjyqësore për përcaktimin e
shpërblimit të dëmit, gjykatës i nevojitet që të bëjë një krahasim të karakteristikave të
mjetit motorik me ato që janë inkorporuar në kontratë, si: numrin e shasisë së mjetit
motorik, numrin e motorit, ngjyrën e mjetit motorik, markën, vitin e prodhimit, etj.451
Në rastet e fatkeqësisë në komunikacion, kur mjeti motorik është dëmtuar
plotësisht, atëherë në shpërblimin e dëmit, hyjnë edhe shpenzimet për bartjen dhe
ngarkimin si dhe transportin e mjetit motorik nga vendi i fatkeqësisë deri në vendin ku
ata hudhen apo deri te vendbanimi ku jeton i dëmtuari. Në qoftë se për mjetin motorik të
dëmtuar angazhohen roje deri në momentin kur ai transportohet, atëherë do të
shpërblehen edhe shpenzimet për rojen e angazhuar.
Kur mjeti motorik i dëmtuar plotësisht, para shkaktimit të dëmit, pronarit
përkatësisht shfrytëzuesit të tij i ka shërbyer si mjet themelor për kryerjen e veprimtarisë
së caktuar , atëherë shpërblimi i dëmit përfshinë edhe fitimin e munguar. Fitimi i
munguar në këtë rast llogaritet nga momenti i shkaktimit të dëmit deri në gjetjen e mjetit
të ri motorik. Ky afat është tridhjetë ditë nga momenti i të provuarit (vërtetimit) të
dëmit452
. Kështu sepse, të dëmtuarit i ndërpritet të ushtruarit e veprimtarisë së vet
profesionale. Po ashtu këtu hyjnë edhe shpenzimet lidhur me shpërblimin e mëditjeve të
humbura të shfrytëzuesit të mjetit motorik. Lartësia e mëditjeve llogaritet sipas mesatares
së fitimit ditor brenda tre muajve të fundit para shkaktimit të dëmit.453
Në shpërblimin e dëmit material për shkak të dëmtimit të mjetit motorik
plotësisht, përfshihen edhe shpenzimet e regjistrimit dhe sigurimit të mjetit motorik tani
më të dëmtuar, për periudhën kohore që ka ngelur pa u shfrytëzuar brenda afatit për të
cilin është kontraktuar ai. Për kohën që pronari përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik
nuk e përdor mjetin motorik të dëmtuar plotësisht, ai nuk mund të shfrytëzoj sigurimin
dhe regjistrimin e mjetit motorik deri në skadimin e afatit të kontraktuar. Shpenzimet që
përfshinë sigurimin nga autopërgjegjësia dhe regjistrimin për periudhën kohore që ka
mbetur deri në skadimin e afatit të kontraktuar, hyjnë në shpërblimin e dëmit material për
shkak të dëmtimit të mjetit motorik plotësisht.
Nëse pas momentit të ndodhjes së fatkeqësisë , drejtuesi i mjetit motorik dhe
eventualisht kanë qenë prezent edhe anëtarët e familjes së tij, janë të detyruar të bëjnë
udhëtim deri te vendbanimi i tyre , apo të bëjnë edhe shpenzime hotelerike, atëherë
shpërblimi i dëmit përfshijnë edhe shpenzimet për transportim të personave pjesëmarrës
dhe eventualisht shpenzimet hotelerike.
Është e rëndësishme të theksojmë se praktika gjyqësore e vendit ka përcaktuar
përgjegjësinë juridiko civile të Ndërmarrjes për mirëmbajtjen e rrugëve për mbulimin e
shpenzimeve materiale në qoftë se dëmi është pasojë e mosmarrjes së masave të
nevojshme për sigurinë në komunikacion edhe ate : shpenzimet për ndërrimin dhe
korespondon arsyeshmërisë ekonomike për një gjë të tillë. Gjykata ka marrë për bazë kriteriumin për
vlerësimin e dëmit të mjetit motorik gjatë kohës së ekzistencat të tij për periodën prej 10 viteve. Shkalla e
amortizimit është marrë 10% për secilin vit të kaluar, llogaritur nga dita e shkaktimit të dëmit dhe më pas
është krahasuar me çmimin e mjetit motorik që gjendet në treg. 451
Krahaso faktet që janë marrë për bazë në përcaktimin e të drejtës së shpërblimit të dëmit me pasojë
dëmtim i mjetit motorik nga Kolegji civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Vendimi nr. 896
i datës 15.05.2003. 452
Shih: Toshevski Bllagoj, vep. e cit. fq. 96. 453
Ibid. fq. 97.
178
riparimin e pjesëve të mjetit motorik dhe shpenzimet për ngarkim dhe bartje të mjetit
motorik454
.
Eksperti që bën vlerësimin e dëmtimeve , tek shërbimet e servisimit të
autorizuar, në praninë e pronarit të mjetit motorik apo përfaqësuesit juridik të tij, bën
kqyrjen e mjetit motorik duke u bazuar nga të dhënat e evidentuara në kërkesën për
shpërblim të dëmit , të cilat njëherit janë të evidentuara në procesverbalin e Komisionit
për kqyrje dhe vlerësim të mjetit motorik të dëmtuar. Në qoftëse ai provon se dëmtimet
nuk janë pasojë e fatkeqësisë në komunikacion, bëhet ekspertizë nga ana e së paku tre
ekspertëve ose nga ana e komisionit të pavarur.
454
Aktgjykimi i Gjykatës themelore në Gostivar,K.nr.361/03.
179
KREU I V
PËRGJEGJËSISA JURIDIKE CIVILE NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE
180
V.1. Shqyrtime të përgjithëshme
Shkelja e rregullave ligjore lind përgjegjësinë e personit të caktuar. Në fazën e
hershme të lindjes së përgjegjësisë, përgjegjësia për shkelje të ligjit ishte i pavarur nga
faji. Qëllimi i përgjegjësisë nuk ka qenë shpërblimi i dëmit por shërimi i shkeljeve ligjore
nëpërmjet një procedure e cila është konsideruar magjike.455
Sot, kur jetojmë më zhvillimin e hovshëm tekniko – teknologjisë, mundësia e
paraqitjes së rrezikut mbi pasurinë, jetën dhe integritetin e njeriut është më e madhe.
Numri i madh i pasojavë të kësaj natyre ka shënaur rritje edhe në përdorimin e sendeve të
rrezikshme dhe në ushtrimin e veprimatrisë së rrezikshme. Njeriu duke qenë i ekspozuar
ndaj humbejve të tilla, në anën tjetër janë krijuar parakushtet juridike për të siguruar një
mekanizëm institucional me qëllim që të avansojë çështjen e përgjegjësisë juridike civile
për dëmin e shkaktuar në kërkimet shkencore, në zgjidhjet bashkëkohore të legjislacionit
dhe praktikës gjyqësore. Kjo është edhe arsyeja që sot, çështja e përgjegjësisë juridike
civile për dëmin e shkaktuar të të zë vend të rëndësishëm në teorinë bashkëkohore të së
drejtës civile, të komponohet s‟bashku me institutin e sigurimit dhe të komplementohet së
bashku me format përkatëse të përgjegjësië. Sot, çështja e përgjegjësisë juridike civile për
dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme apo veprimtaria e rrezikshme nuk mund të
trajtohet si e vetme, brenda rregullave të së drejtës civile materiale, por ajo trajtohet si
pjesë integrale e rregullave të së drejtës së sigurimeve. Gjatë gjykimit të përgjegjësië
civile juridike për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e
rrezikshme kjo përgjegjësi shtrihet në dimensionet e së drejtës së sigurimeve. Meqë më
poshtë do të paraqesim qëndrimin se mjetet motorike në të drejtën civile konsiderohen
sende të rrezikshmë dhe përdorimi i tyrë i korespondon ushtrimit të veprimatrisë së
rrezikshmë, mund të themi se dëmi i shkatuar nga përdorimi i mjeteve motorike lind
përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar, përgjegjësi kjo e cila është shtrirë në
kornizat e instituti i sigurimit nga aotopërgjegjësia.
Mjetet motorike në të drejtën civile janë sende të cilat kanë status të veçantë. Ata
nga ligjvënsi kanë marrë një trajtim të veçantë. Atë status, përkatësisht ai trajtim nuk
ëhstë vetëm objekt i shkencës juridike, por një materie ligjore. Teoria juridike civile është
marrë në mënyrë të konsiderueshme me përcaktimin e statusit dhe trajtimit të mjeteve
motorike. Në kuadër të trajtimit teorik, zbërthehen edhe një sërë çështjesh me rëndësi për
gjykim e përgjegjësisë juridike civile për dmëin e shkaktuar me përdorimin e mjeteve
motorike. Çështja e parë me rëndësi është përcaktimi i i statusit juridik të mjetit motorik,
përkatësisht trajtimit që ka mjeti motorik në legjislacion. Në lidhje me këtë çështje edhe
teoria e së drejtës civile ka dhënë kontributin e vetë. Mjeti motorik në teorinë juridike
civile konsiderohet send rrezikshëm456
. Është pozita dhe mënyra apo forma e përdorimit
të sendit që e bënë atë të reflektoj rrezikshmëri. Send i rrezikshëm konsiderohet çdo send
i luajtshëm ose i paluajtshëm i cili sipas pozitës apo përdorimit ose sipas vetive paraqet
rrezik për rrethin457
.
455
Janno Lahe, Forms of Liability in the Law of Delict: Fault-Based Liability and Liability without Fault,
Juridica International, X, 2005, http://www.juridicainternational.eu/index.php?id=12617, e qasshme më 25
shtator 2011. 456
Shih: Popoviç Velimir , vep. e cit. fq. 1 457
Dauti Nerxhivane, E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 2001, fq. 174
181
Në lidhje me statusin dhe përdorimit e mjetit motorik, legjislacioni i Republikës
së Maqedonisë nuk ka paraparë dispozitë shprehimore në lidhje me këtë çështje, por ka
përcaktuar dëmin që rezulton nga mjeti i rrezikshëm apo veprimatria e rrezikshme. Pra,
vetëm çështaje e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme apo
veprimtaria e rrezikshme trajtohet në Ligjin mbi marrdhëniet e detyrimeve të
Maqedonisë. Po të analizohen këto dispozita ligjore, mund të përfundojmë se ligjvënësi i
Maqedonisë nuk ka dhënë zgjidhje sistematike mbi dëmin e shkaktuar nga sendi i
rrezikshëm apo veprimtaria e rrezikshme, por vetëm ka përcaktuar sendin e rrezikshëm
dhe veprimtarinë e rrezikshme si shkak për dëmin. Neni 159 i Ligjitmbi marrëdhëniet e
detyrimeve të Maqedonisë ka përcaktuar se dëmi i shkaktuar në lidhje me sendin e
rrezikshëm, përkatësisht veprimtarinë e rrezikshme, llogaritet se buron nga ai send,
përkatësisht veprimtari, përveçse nëse provohet se ato nuk kanë qenë shkak për dëmin.
Nisur nga formulim ligjor, çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e
shkaktuar nga sendet apo veprimtaria e rrezikshme është e lidhur ngushtë me faktet që
përcaktojnë lidhjen shkakësore për dëmin e shkatuar. Lidhja shkakësore është fakti
relevant në përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar. Në qoftë se
provohet lidhja shkakësore midis pasojës dhe një shkaku tjetër, atëherë nuk mund të flitet
se dëmi buron nga sendi i rrezikshëm apo veprimtaria e rrezikshme. Formulimi ligjor
“përveçse nëse provohet se ato nuk kanë qenë shkak për dëmin” bën që përcaktimi i
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme apo
veprimataria e rrezikshme t‟i nënshtrohet të provuarit të shkakut nga i cili buron dëmi.
Pra, duhet të provohet se sendi i rrezikshëm apo veprimtaria e rrezikshme është shkak për
dëmin. Përveç kësja, kjo zgjidhje ligjore ka bërë që çështja e vlerësimit se dëmi i
shkaktuar nga sendi i rrezikshëm ose veprimtaria e rrezikshme është çështje që i përket
një tërësie faktike dhe se për çdo rast konkret përcaktohet përgjegjësisa brenda rregullave
të një procedure përkatëse.
Mjeti motorik nuk paraqet send te rrezikshëm si i tillë. Varësisht nga pozita që ka,
mjeti motorik mund të relefktojë rrezikshmëri. Vetëm atëherë kur fiton këtë mundësi,
mjeti motorik ka statusin e sendit të rrezikshëm. Përndryshe kur mjeti motorik e ka atë
pozitë që eliminon çdo rrezik me pasoja të caktuara, atëherë nuk trajtohet send i
rrezikshëm. Vënja në qarkullim e mjetit motorik është pozita që atij i jep mundësinë për
të shfaqur një rrezik potencial. Në këtë drejtim, vlerësojmë qasjen teorike se mjeto
motorik do të jetë i rrezikshëm atëherë kur vihet në lëvizje, sepse prodhon energji të
madhe kinetike e cila mund të bëhet edhe shkatruese458
. Nga kjo qasje mund të
përfundojmë se mjeti motorik konsiderohet send i rrezikshëm sepse qarkullon me
shpejtësi të madhe dhe si rezultat i kësaj, nuk mund të ndalohet në momentin kur edhe i
ekspozohet rrezikut konkret. Që të mos krijohet qëndrimi se mjeti motorik është send i
rrezikshëm vetëm kur qarkullon me shpejtësi, mund të konstatojmë se mejti motorik
statusin e sendit të rrezikshëm e fiton në momentin kur bëhet burim i rrezikut potencial,
pavarësisht faktit a është në qarkullim të shpejtë ose jo. Madje, çështjen e rrezikshmërisë
së mjetit motorik nuk duhet edhe ta ndërlidhim me faktin se a është në qarkullim ose jo.
Më rëndësi është përcaktimi i pozitës në të cilën ndodhet mjeti motorik dhe nga e ciala
pozitë e bën atë të jetë shkak për dëmin. Nuk duhet të hapim dilemë për qasjen se mjeti
458
Në lidhje me këtë pozicion të mjetit motorik nuk duhet të ndërlidhim çështjen me energjine kinetike që
liron mjeti motorik kur është në qarkullim, por rrethanat që atë pozicion e bëjnë me rrezik potencial për të
shkaktuar dëm. Më gjërësisht shih: Toshevski Bllagoj, vep.e cit.fq. 12
182
motorik në lëvizje është burim i një rreziku të shtuar dhe ky rrezik është potencial për të
shkaktuar pasojë të caktuar. Është i pakontestueshëm fakti se rreziku që rezulton nga
mjeti motorik qëështë në qarkullim ndërlidhet me vetë drejtuesin që e drejton atë, duke
krijuar rrethana që pasoja e caktuar të jetë e pa evitueshme.
Trajtimi i faktit të shkaktimit të dëmit është pjesë themelore në përcaktiminn e
përgjegjësisë juridike civile. Kjo përgjegjësi është e lidhur drejtpërdrejtë me dëmin
konkret. Mbi bazën e këtij fakti trajtohen kushtet tjera ligjore të përcaktuara për gjykimin
e përgjegjësisë. Dëmi si veprim i ndaluar i njeriut nuk është fakti i vetëm edhe pse është
themelori në procedurën për realzimin e të drejtës se shpërblimit të dëmit. Krahas
pasojava të caktuara, natyra e veprimit të kundërligjshëm që i ka shkaktuar ata paraqet
çështje me relevancë të madhe në përcaktimin e përgjegjësisë. Kjo nënkupton se
përgjegjësia në këto raste është në varshmëri nga një veti konkrete e veprimit që e ka
shkaktuar dëmin - kundërligjshmërinë. Pra, veprimi me të cilin shkaktohet dëmi duhet të
jetë i ndaluar dhe i kundërligjshëm459
. Pasojat e caktuara duhet të rezultojnë nga ai
veprim që ka vetinë e kundërligjshmërisë. Pra, vetëm nga ato veprime duhet të jetë
lënduar një e mirë e caktuar e cila në rastin konkret ka vlerë të caktuar pasurore, apo
cënuar një interes qoftë edhe jo pasuror i mbrojtur me dispozitat ligjore që e parashohin
mbrojtjen konkrete nga rreziku i mundshëm dhe shpërblimin e caktuar nga shkaktimi
eventual i dëmit460
.
Një çështje me rëndësi tek pergjegjësia juridike civile për dëmin e shkaktuar është
përcaktimi i momentit të lindjes së saj. Kur konsiderohet se lind përgjegjësia juridike
civile për dëmin e shkaktuar? Ligjvënsi në lidhje me këtë çështje nuk ka përcaktuar një
moment shprehimor. Mirëpo, trajtuar përmbajtjen e nenit 9 të Ligjit mbi marrëdhëniet e
detyrimeve të Maqedonisë me të cilin ndalohet veprimi me të cilin dikush tjetër
dëmtohet, mund të përfundojmë se në mënyrë të tërthortëështë përcaktuar momenti i
lindjes së përgjegjësisë.461
Ky moment ndërlidhet me lindjen e faktit relevant juridik.
Veprimi i ndaluar i njeriut kur do të shkaktojë pasoja të caktuara, në të njejtën kohë e ka
cënuar edhe dispozitën konkrete ligjore. Personi është dëmtuar dhe kur dikush dëmtohet,
veprimi i dëmshëm është i ndaluar. Pra, në rastet kur shkaktohet dëmi atëherë për të
drejtën është me relevancë të trajtohet çështja e lindjes së një fakti të ri relevant – dëmit.
Kur lind ky fakt atëherëështë krijaur për të drejtën një burim i detyrimeve juridike civile -
detyrimi për shpërblimin e dëmit. Secili që do t‟i shkaktojë dëm tjetrit detyrohet ta
kompensojë atë, nëse nuk provon se dëmi është shkaktuar pa fajin e tij462
.
Pra, në legjislacion është inkorporuar parimi i ndalimit të shkaktimit të dëmit –
neminem laedere. Në të gjithë rastet kur cënohet parimi neminem leadere vjen në pyetje
zbatimi i sanksionit. Sanksioni në këtë rast zbatimi i qëllimit të përgjegjësisë juridike
459
Jan – Luis Baudovin et Patrice Deslauriers, La responsabilite civile: vos droits et vos obligations, 5
edition, Edition Ivon Blais, 1998 fq.4 460
Hetemi Mehdi, vep.e cit.fq. 261 461
Neni 823 i Kodit civil të Gjermanisë ka përcaktuar përgjegjësinë për dëmin e shkaktuar. Sipas tij,
personi i cili me dashje ose nga pakujdesia dëmton në mënyrë të paligjshme jetën dhe shëndetin trupor,
lirinë e pronës apo një të drejtë të një personi tjetër është i detyruar që të bëjë shpërblimin e dëmit palës së
dëmtuar. 462
Nikollovski Aleksandar, vep.e cit.fq.154
183
civile për dëmin e shkaktuar463
. Megjithatë, kur flasim për sanksionin që rezulton nga
shkelja e parimit neminem leadere, nuk mund të lihen pa trajtuar edhe një sërë çështjesh
tjera relevantë për gjykimin e përgjegjësisë. Çështja e fajësisë dhe marrëdhënia e kriterit
të përgjegjësisë së caktuar në zbatim me fajin e kryerësit të veprimit të kundërligjshëm
është thelbësore në përcaktimin e përgjegjësisë dhe personit përgjegjës.
Kur flasim për përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar mund të themi
se sanksioni që rezulton nga ajo ka karakter pasuror. Ky sanksion në fakt ështëshpërblimi
i dëmit. Kur bëhet fjalë për dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik, shpërblimi i dëmit
realizohet në mbështetje të titujve konkret juridik: kontratës së sigurimit, kartonit jeshil,
certifikatës së sigurimit kufitar si dhe vetë ligjit për sigurim të detyrueshëm nga
autopërgjegjësia. Mbulesa siguruese përfshinë një sërë rastësh të shkaktimit të dëmit me
mejtin motorik. Tek autopërgjegjësia ekziston mbulimi i detyrimit për shpërblim të dëmit
mi bazën e rregullave të së drejtës së sigurimeve. Shoqëria për sigurime gjithmonë do ta
kompensojë dëmin e shkaktuar personave të tretë me përdorimin e mjetit motorik n.q.
s. paraqitet Rasti i sigurimit, përkatësisht nëse ekziston përgjegjësia e të siguruarit apo
shfrytëzuesit tjetër të mjetit motorik. Ky është detyrimi që rrjedhë nga vetë kontrata për
sigurim apo titujt tjerë juridik të përcaktuar me ligj. Pra, në rastet e tjera, kur nuk është
lidhur kontrata për sigurim nga autopërgjegjësia, kur dëmi është shkaktuar me mjetin
motorik të paidentifikuar dhe kur nuk është paguar primi i parë i sigurimit, atëherë për
shpërblimin e dëmit nuk ekziston mbulimi me kontratë, por mbulimi ligjor i bazuar në
nenet 66 dhe 67 të Ligjit për sigurimin e pasurisë dhe personave të Maqedonisë. Personat
e tretë të dëmtuar kanë të drejtë të kërkojnë shpërblimin e dëmit nga Shoqëria për
sigurime e cila merret me sigurim nga autopërgjegjësia. Detyrimi për shpërblim të dëmit i
Shoqërisë për sigurime në këtë rast rezulton nga vetë ligji, por gjithnjë brenda rregullave
dhe parimeve të përgjegjësisë juridike civile për shkaktimin e dëmit.
V.2. Përgjegjësia shkakësore
Në përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile dhe personit përgjegjës janë me
rëndësi kriteret për zbatimin e rregullave të përgjegjësisë. Gjykimi i përgjegjësisë
mbështetet në bazën e caktuar të përgjegjësië. Pra, baza e përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar me mjetin motorik është çështje me rëndësi të veçantë në fushën e shpërblimit
të dëmit. Rastet e shkaktimit të dëmit nuk janë identike por shumë komplekse dhe të
ndryshme. Dëmi shkaktohet edhe kur me qëllim e lëndon tjetrin si edhe kur dikush është
lënduar duke e tejkaluar shpejtsinë në komunikacion. Marrë për bazë këtë konstatojmë se
nuk mund të kërkojmë zgjidhje të vetme me anë të një principi apo rregulle të vetme e
cila nuk do t‟i pershtatet nevojave të realitetit objektiv. I dëmtuari që të realizojë të
drejtën e tij për shpërblim konstatuam se është e nevojshme të lind përgjegjësia juridike
civile. Për lindjen e përgjegjësisë juridike civile duhet të shkaktohet dëmi, kurse për
vlerësimin e përgjegjësisë në disa situata merret për bazë kriteri i vetë dëmit të shkaktuar,
kurse për situatat tjera kriteri i vlersimit të fajit. Kjo ka bërë që përgjegjësia juridike civile
463
Në lidhje me sanksionin që zbatohet me rastin e shkeljes së parimit të ndalimit të shkaktimit të dëmit,
shih më gjërësisht: Alishani Alajdin, Parimet themelore të ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve, Prishtinë
2000, fq. 327
184
për dëmin e shkaktuar të gjykohet në bazë të kritereve të përgjegjësisë objektive dhe
përgjegjësisë subjektive.
Përgjegjësia shkakësore është përgjegjësi për dëmin nga sendet apo veprimtaritë
të cilat prodhojnë rrezik të madh për rrethin si dhe për dëmin e shkaktuar në rastet e tjera
të paraparë me ligj464
. Sipas saj, i dëmtuari që të realizojë të drejtën e tij në shpërblim, e
mjaftueshme është të provojë se ka përjetuar dëm dhe se ai rezulton nga përdorimi i
mjetit motorik465
Parimi që për dëmin e shkatuar do të përgjigjet ai i cili e ka shkaktuar atë, pa
marrë parasysh ekzistencën e fajit, është karakteristike edhe për vendet e Coman Law,
deri në ndryshimet që solli revulucioni teknik. Ky parim ka qenë masë e vetme e
përgjegjësisë për dëmin dhe përdoret në mënyrë të pakufizuar466
. Me ndryshimet
revulucionare, braktiset ky parim dhe fillon të aplikohet përgjegjësia shkakësore. Në
shtetet ku aplikohet Coman Law, aktgjykim i Dhomës së Lordëve në rastin Rylands V.
Fletcher të vitit 1868 i jep qasje doktrinës shkakësore të përgjegjësisë467
.
Bazën e përgjegjësisë pa faj e ka pranuar edhe e drejta nacionale e Maqedonisë.
Nenet 159 – 165 të Ligjit mbi marrëdhëniet e e detyrimeve të Maqedonisë kanë
institucionalizuar përgjegjësinë shkakësore.
Te përgjegjësia juridike civile për dëmin e shkkatuar në aksidentet
automobilistike, i dëmtuari nuk duhet doemos të provojë fajin, sepse faji nuk është kusht i
përgjegjësisë, edhe pse faji rregullisht është i prezent në ndodhjen e fatkeqësisë në
komunikacion. Pra, faji, përherë ekziston si pjesë e veprimit me të cilin shkaktohet dëmi.
Përcaktimi i përgjegjësisë duhet të bëhet mbi bazën e fajit të dëmtuesit. Tek dëmi i
shkaktaur me mejtin motorik, fajin e dëmtuesit nuk është i detyruar ta provojë i dëmtuari.
Te përgjegjësia shkakësore, i dëmtuari nuk duhet ta provojë fajin e dëmtuesit, i cili në të
vërtetë mund të ekzistojë. Kriteri i përgjegjësisë shkakësore nuk është faji, por ajo që
poseduesi e ka përdorur ose e ka lejuar të përdoret sendi i rrezikshëm prej të cilit ka
dobi468
. Poseduesi i mjetit motorik është person përgjegjës për dëmin e shkaktuar me
mjetin motorik dhe përgjigjet sipas kriterit të përgjegjësisë shkakësore, sepse ai është
përdorues dhe realizon dobi konomike - financiare nga përdorimi i tij.
Në gjykimin e përgjegjësië shkakësore, aktiviteti procedural nuk koncentrohet në
të provuarit e fajit të kryerësit të dëmit, por në rrezikun përkatësisht pasojën që ka
shkaktuar ai veprim i dëmshëm. Mbi bazën e kësaj, mund të përfundojmë se përgjegjësia
shkakësore nuk bazohet në fajin e kryerësit, por në vet faktin e shkaktimit të pasojave të
dëmshme.
Të saktësojmë edhe njëherë, se faji absolutisht është prezent në aksidentet
automobilistike, por personi i tretë i dëmtaur e ka fituar atë pozitë procedurale, që të
koncentrohet në të provuarit e pasojavë që ka përjetaur nga shkaktimi i dëmit. Ekzistenca
i fajit i cili në të vertetë ekziston supozohet në segmentet e vendosjes për realizimin e të
drejtës për shpërblim. Supozohet se ai i takon pronarit përkatësisht përdoruesit të mjetit
464
Gale Galev, Obligaciono pravo, Praktikum, Libri i II, Shkup, 2002, fq. 1027 465
Toshevski Bllagoj, vep.e cit. fq. 12 466
shih: Filipoviç Velimir, Odgovornost bez krivnje (“strict liability”) u engelskim presudama, Nasa
Zakonitost 1-2/68, fq. 515 467
Kristy Horsey&Erika Rackley, Tort law, Oxford University press, 2009, fq. 520. Për origjinën dhe rolin
e Rylands V Fletcher, shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and materials, Oxford University Press,
2007, fq. 675. 468
Toshevski Bllagoj, vep.e cit.fq. 54
185
motorik. Për dallim nga ky segment, çështjet tjera gjykohen mbi bazën e fajit sidomos në
realzimin e të drejtës së rimbursimit të shpenzimeve që ka bërë siguruesi nga realzimi i
detyrimit për të kompensuar dëmin palës së tretë të dëmtuar. Pra, në procedurën për
gjykimin e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik, përgjegjësia
shkakësore dhe përgjegjësia e bazuar në faj janë komplementar. Supozimi i përgjegjësisë
së pronarit apo përdoruesit të mjetit motorik për shkaktimin e dëmit e ka bërë ligjvënsi
me qëllim që të krijojë pozitë më të volitshme për të dëmtuarin në procedurën e
zhdëmtimit, por megjithatë, teoria e së drejtës civile dhe praktika gjyqësore e zbërthen
çështjen e fajit në segmentet e caktuara: culpa i vigilando, culpa in eligendo, dhe të tjerë.
Trajtuar përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik në
analet e praktikës gjyqësore, mund të përfundojmë se përgjegjësia shkakësore
përcaktohet duke provaur dy çështje boshtore: çështjen se drejtuesi i mjetit motorik a
është personi që ka të drejtë ta drejtoi mjetin motorik për interes personal dhe mjeti
motorik a ka pasur pozitën që e bën atë të ketë statusin juridik të sendit të rrezikshëm469
.
Në këtë drejtim neni 160 i Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Maqedonisë, nuk i ka
rregulluar këto çështje në këtë mënyrë, por e ka institucionalizuar përgjegjësinë e
poseduesit të sendit të rrezikshëm, për dëmin që shkaktohet nga ai. Mbi bazën e kësaj
zgjidhjeje të përgjithëshmë në procedurën për përcaktimin e përgjegjësië dhe personit
përgjegjës do të marrin epilog faktet tjera vendimtare.
Përveç kësaj, neni 161 i Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Maqedonisë, e
ka rregulluar përcaktimin e personit përgjegjës nëse poseduesit të mjetit motorik i është
marrë mjeti motorik në mënyrë të kundërligjshme. Për dëmin që rezulton nga mjeti
motorik të cilin në momentin e aksidentit e ka drejtuar personi që e ka marrë mjetin
motorik në mënyrë të kundërligjshme, nuk përgjigjet poseduesi, por personi që e ka
marrë mjetin motorik në mënyrë të kundërligjshme. Ai përgjigjet sipas kriterit të
përgjegjësisë shkakësore. Gjatë përcaktimit të personit përgjegjës, me rëndësi është të
provuarit e të drejtës së posedimit të mjetit motorik nga personi që nuk është pronar: a
bëhet fjalë për posedim të ligjshëm apo të paligjshëm.
Po kështu ligjvënsi i Maqedonisë ka rregulluar çështjen e përgjegjësisë për dëmin
e shkaktuar nga mjeti motorik qëështë drejtuar nga personi që nuk është pronarë, por e ka
marrë mjetin motorik nga pronari në mënyrë të ligjëshme për tu shërbyer. Në këto raste,
për dëmin e shkaktuar nuk do të përgjigjet pronari, por personi që i është dhënë mjeti
motorik për shërbim. Përgjegjësia e tij është shkakësore.
Pronari i mjetit motorik do të përcaktohet përgjegjës për dëmin e shkaktuar me
mjetin motorik edhe në rastet kur do të provohet se shkaku i dëmit ka qenë e meta
materiale e mjetit motorik. Sipas legjislacionit të Maqedonisë, pronari i mjetit motorik
përgjigjet sipas kriterit të përgjegjësisë shkakësore, për rastet kur dëmi rezulton nga
ndonjë e metë e fshehur apo e metë në gjendjen e mjetit motorik për të cilat nuk ka
shfaqur kujdes. Ndërkaq, përgjegjësia do të jetë solidare e pronarit të mjetit motorik dhe
posedusit të paligjshëm nëse dëmi rezulton të lidhet me shkakun e të metave materiale të
mjetit motorik. Pronari apo poseduesi i mjetit motorik do të përgjigjen në mënyrë solidare
me poseduesin e paligjshëm, për rastet kur dëmi i shkaktuar me mjetin motorik të mbajtur
469
Shulejiç Predrag, Pravo osiguranje, Beograd, 1980, fq. 381
186
në mënyrë të kundërligjshme është pasojë e lëshimeve të tyre në mbajtjen e mjetit
motorik.470
Kur flasim për rregullimin e çështjes së pëcaktimit të personit përgjegjës, është
me rëndësi të vëmë në pah se sipas kriterit të përgjegjësisë shkakësore, për dëmin e
shkaktuar me mjetin motorik të drejtuar nga personi i paaftë ose i paautorizuar për ta
drejtuar atë, do të përgjigjet pronari i mjetit motorik në qoftë se mjetin motorik ia ka
dhënë për shërbim atij personi. Ndërkaq, gjatë përcaktimit të përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar personave të tretë me rastin e përplasjeve (ndeshjeve) të mjeteve motorike, nuk
është vendimtar faji i asnjërit prej drejtuesve të mjeteve motorike të përplasura, madje
edhe kur faji është evident, për arsye se për dëmet e tilla përgjigjen sipas kriterit të
përgjegjësisë objektive poseduesit e mjeteve motorike të cilat janë përplasur.
V.3. Parimi Nulla indemnitas sine culpa
Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar mund të lind nga një veprim apo mosveprim.
Rreziku që atakon viktimin apo pasurinë e tij, pra mund të rezultojë edhe nga një
mosveprim. Një person është përgjegjës në bazë të fajit nëse ka shkelur standardet e
sjelljes së kërkuar me qëllim ose nga pakujdesia. Standarde kërkohet për sjelljet e
arsyeshme nga personi në rrethana të caktuara dhe në varshmëri nga natyra dhe vlera e
interesit të mbrojutur, rrezikshmëria e veprimtarisë, paparashikueshmëria e dëmit,
marrëdhënia e afërsisë apo referimit të veçantë midis atyre që janë përfshirë në
shkaktimin e dëmit, si dhe nga disponueshmëria dhe kostot e parandalimit ose
ndërmarrjes së metodave alternative, etj. Kur kihet parasyshë mosha, paaftësia mendore
e fizike apo rrethanat e jashtëzakonshme, atëherë nuk mund të pritet që veprimi të jetë në
përputhje me standadet e arsyeshme.471
Akti i veprimit dhe vetë mosveprimi manifestohet si veprim i dëmshëm me pasoja
të caktuara dhe njëkohësisht në kundërshtim me normën juridike konkrete. Veprimi apo
mosveprimi duhet t‟i korespondojnë sjelljes qëështë në kundërshtim me parimin
neminem laedere.
Në shoqërinë babilonase dhe romake është njohur përgjegjësia për dëmin e
shkaktuar. Atëherë, ajo lind në rastet kur për pasojë nga një akt i pahijshëm, prishej
paqja. Faji nuk është marrë në konsiderim. Çështja e fajit lind në shekullin 17 ose 18 kur
në natyrën e ligjit inkorporohet vullneti i keq – mëkati. Faji ishte thelbi i mëkatit.
Shekulli 19 ka institucionalizuar fajin si kusht për përgjegjësinë civile deliktore.472
Shkaktimi i dëmit në aksidentet automobilistke nuk mund të gjykohet duke mos e
ndërlidhur me çështjen e fajit. Faji nuk është vendimtar në secilin segment të procedurës
për shpërblim të dëmit. Megjithatëështë i pamohueshëm qëndrimi se shpërblimi i dëmit,
përkatësisht përcaktimi i përgjegjësisë juridike civile në raste të caktuara zgjidhet në
470
Për këtë çështje krahaso nenin 840 të Kodit Civil të Gjermanisë, ku është përcaktuar përgjegjësinë
solidare. Nëse më shumë se një person është përgjegjës për dëmin, atëherë ata bashkërisht dhe
individualisht janë përgjegjës. 471
Art. 4:101, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012. 472
Janno Lahe, Forms of Liability in the Law of Delict: Fault-Based Liability and Liability without Fault,
Juridica International, X, 2005, http://www.juridicainternational.eu/index.php?id=12617
187
planin e fajit individual.473
Në këtë mënyrë mendohet se faji e kënaq parimin e drejtësisë
dhe drejtshmërise në marrdhëniet juridike civie që lindin si pasojë e shkaktimit të dëmit.
Mbi bazën e fajit ngarkohet personi përgjegjës për detyrimin e caktuar.474
Në vitin 1909, përgjegjësia pa faj u krijua për poseduesit e automjeteve duke
ndjekur edhe fusha të tjera. Gjykata franceze e Kasacionit me 1896 ka gjykaur detyrimin
për shkaktimin e vdekjes ne një aksident industrial, pa patur mundësi që të provojë fajin.
Faji këtu nuk mund të gjithnjë të jetë një parakusht për detyrimet juridike civile.475
Përgjegjësia në bazë të fajit për dëmin e shkaktuar ekziston atëherë kur përveç
palëve, dëmtuesit dhe të dëmtuarit dhe kushteve të përgjithshme-veprimit të dëmshëm,
dëmit dhe lidhjes shkakore, ekziston edhe faji si kusht i veçantë te ky llojë i
përgjegjësisë476
. Faji është element subjektiv dhe raport psiqik i personit të caktuar ndaj
veprimeve a mosveprimeve, kur ai i ka parashikuar pasojat e rrezikshme të veprimit të tij
për shoqërinë dhe të cilat i ka dëshiruar, si dhe kur me vetëdije apo dashje i ka shkaktuar
ato pasoja. Vlerësimin e kundërligjshmërisë e bën gjykata. Gjykata në këtë rast vlerëson
nëse personi në momentin e shkaktimit të dëmit është udhëhequr nga nja shkallë e
caktuar e kujdesit, kujdes ky qëështë i pritshëm nga njeriu i arsyeshëm në rrethanat ku
është shkaktuar dëmi.477
Pra, përgjegjësia varet nga faji i kryerësit të dëmit. Projektimi i
përgjegjësisë mbi bazën e fajit është i lidhur me mundësinë e të provuarit të fajit nga ana
e paditësit në procedurë gjyqësore. Konstatimi i ekzistencës së dëmit nuk mjafton në
përcaktimin e detyrimit për shpërblimin e dëmit, nëse nuk provohet se dëmi është rezultat
i dëmtuasit.
Që të konsiderohet se personi është i fajshëm, është e nevojshme që tek ai të
ekzistojë zhvillim i mjaftueshëm i vetëdijes, që të mund të kuptojë rëndësinë e veprimeve
të veta dhe pasojat që vijnë nga to veprime. Pra, do të konsiderohet se personi ka qenë i
fajshëm apo jo, duke e bërë krahasimin e veprimit të tij që e ka sjellë pasojën me
standardet e caktuara, me sjelljen e njeriut të arsyeshëm dhe nëse sjellja e tij nuk është në
pajtim me sjelljen e njeriut të arsyeshëm dhe të kujdesshëm, ai do të konsiderohet fajtor
për dëmin e shkaktuar478
. Pra, në procedurën për gjykimin e përgjegjësië duhet të
konstatohet se përgjegjësia ka lindur me veprim ose me mosveprim, cilat rrethana kanë
paraqitur rrezik për viktimën, kryerësi a ëshët i fajëshëm, a ka pasur kujdesin e pritshëm
të njeriut të arsyeshëm në rrethana të veçanta, etj.
Sipas nenit 145 të Ligjit për marrëdhënie të detyrimeve të Maqedonisë, i fajshëm
do të konsiderohet, personi që përveç një zhvillimi të mjaftueshëm psiqik, ka edhe
473
Kodi civil i Spanjës në nenin 1902 ka inkorporuar fajin dhe neglizhencën në përgegjësinë për dëmin e
shkaktuar. Veprimi ose mosveprimi i një personi që shkakton dëm në një person tjetër, mbi bazën e fajit
ose neglizhencës, është detyruar për të shpërblyer dëmin. 474
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.98. 475
Janno Lahe, Forms of Liability in the Laë of Delict: Fault-Based Liability and Liability ëithout Fault,
Juridica International, X, 2005, http://www.juridicainternational.eu/index.php?id=12617 476
Gjykata Themelore në Shtip, Aktgjykimin K.nr. 299/09 që ka të bëjë me përcaktimin e përgjegjësisë
juridike civle për dëmin e shkaktuar në aksident automobilistik e ka mbështetur në zbatimin e të drejtës
materiale të vendit, që ka përcaktuar se në rastet kur shkaktohet aksidenti automobilistik nga një mjet në
lëvizje, drejtuesi i të cilit është fajtor, atëherë zbatohen rregullat e përgjegjësisë sipas fajit. Dëmtuesi
gjithnjë përgjigjet nëse dëmin e ka shkaktuar me fajin e vet. 477
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France, www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/
Cannarsa.pdf, e qasshme më 5 janar 2002. 478
Milosheveç Lubisha, E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 1977, fq. 155
188
dëshirë (qëllim) që veprimi i tij të shkaktoj dëm, apo ka shkallë të caktuar të pakujdesisë
në marrjen e veprimit me të cilin e shkakton pasojën. Çka do të thotë se faji ekziston kur
dëmtuesi e shkakton dëmin me qëllim ose nga pakujdesia. Kur personi ka për qëllim të
shkaktohet pasoja me veprim e ndërmarrë, atëherë, faji paraqitet në formën e qëllimit, si
formë më e rëndë e fajit, kurse kur veprimet e tij, personi i merr duke mos shfaqur kujdes
të caktuar kur nuk apo kujdesin e nevojshëm të detyruar të cilin personi i caktuar në
rrethana të caktuara duhet që ta shfaqë, atëherë faji te dëmtuesi paraqitet në formën e
pakujdesisë.479
Marrë për bazë sjelljen e njeriut të arsyeshëm sipas standardeve të caktuara,
kujdesi mund të jetë: kujdesi i një shtëpiaku të mirë, i një njeriu të rëndomtë, i një
ekonomisti të mirë etj. ka autorë që në këtë frymë dallojnë forma të ndryshme të
pakujdesisë, edhe atë: pakujdesinë totale, pakujdesinë e rëndomtë dhe pakujdesinë e
personit profesional480
. Kur veprimet e njeriut nuk janë në harmoni me kujdesin dhe
standardet e përmendura atëherë ai person konsiderohet i fajshëm dhe anasjelltas, do të
konsiderohet i pafajshëm kur veprimet e tij janë në harmoni me kujdesin dhe standardet e
tilla.481
Në vijim të punimit paraqesim të dhënat për shkaqet e shkaktimit të aksidentit në
Maqedoni, në periodën 2001-2010.
479
Në lidhje me fajin, Gjykata Themelore Shkupi II, Aktgjykimin K.nr. 4217/08 në lidhje me përcaktimin e
përgjegjësië juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident automobilistik e ka mbështetur në të
provuarit e fajit. Udhëtari në mjetin motorik i cili nuk e ka përdorë ripin e sigurimit dhe në përplasjen më
mjetin tjetër motorik përjeton dëm. Do të konsiderohet se ai nuk ka kontribuar në shkaktimin e dëmit neës
dëmtimet trupore të tij janë rezultat i përplasjes anësore të mjetit motorik duke marrë parasysh faktin se ripi
i sigurimit parandalon lëvizjen e trupit të udhëtarit përpara, gjatë përplasjes direkte, por gjatë përplasjes
anësore nuk i parandalon lëvizjet anësore të trupit. 480
Gale Galev, Jadrnaka Daboviq, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq. 568-582. 481
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq. 148-
155, trajton faktorët kontribues në shkaktimin e dëmit dhe me theks të veçantë moshën e kryerësit të dëmit.
189
Tabela Nr.3. Shkaqet e aksidenteve në Maqedoni në periodën 2001-2010.482
Nga të dhënat tabelare përfundojmë se shkak më i shpeshtë për shkaktimin e
aksidenteve automobilistike në Maqedoni brenda periodës 2001-2010 është tejkalimi i
shpejtësisë. Pas këtij shkaku vijojnë mosrespektimi I rregullave për tejkalim, lëvizja dhe
kthimi jo i rregullt, etj.
Që të mund të realizohet shpërblimi i dëmit, sipas kriterit të përgjegjësisë
subjektive duhet të ekzistojë faji. Viktima është e obliguar ta provoj atë në qoftë se
dëshiron ta realizojë të drejtën në shpërblim483
. Edhe ligjvënsi i Maqedonisë në nenin 141
të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve e ka pranuar fajin për kriter kryesor në bazë të të
cilit secili person do të përgjigjet, në qoftë se nuk provon se dëmi nuk është shkaktuar me
fajin e tij. Pra, elementi i fajit është i nevojshëm në përgjithësi për detyrimet juridike
civile për dëmin e shkaktuar. Ai që nga pakujdesia apo neglizhenca i shkakton dëm tjetrit
ka detyrim që të bëjë shpërblimin e dëmit.484
Nëse askush nuk është fajtor për dëmin e
shkaktuar, atëherë, nuk mund të lihet që i dëmtuari të ballafaqohet me pasojat e
përjetuara.
Në rastet e fatkeqësisë të shkaktuar me mjetin motorik në lëvizje, për çka shkak
merret ekzistenca i fajit të njërit posedues të mjetit motorik, aplikohen rregullat e
482
Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, www.mvr.gov.mk 483
Radishiq Jakov, vep.e cit.fq. 22 484
Janno Lahe, Forms of Liability in the Law of Delict: Fault-Based Liability and Liability without Fault,
Juridica International, X, 2005, http://www.juridicainternational.eu/index.php?id=12617
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Gjithesej
Tejkalim i shpejtësis
ë 451 641 714 704 990 1124 1431 1461 1238 1219 9973
Mosrespektim i
rregullave për
tejkalim
198 206 267 273 419 578 653 757 746 745 4842
Drejtim nën
ndikimin e alkoolit
81 124 123 129 143 102 140 133 155 132 1262
Mosmbajtja e anës
dhe drejtimit të
lëvizjes
107 136 162 199 231 295 342 423 467 492 2854
Lëvizje dhe kthim jo i rregullt
140 152 193 171 297 380 468 539 580 511 3431
Tejkalim jo i rregullt
67 97 102 135 158 175 219 231 206 201 1591
190
përgjegjësisë sipas fajit. Në qoftë se për fatkeqësinë e njejtë ekziston faji i dyanshëm,
atëherë secili posedues do të përgjigjet për dëmin e përgjithshëm të cilin e kanë përjetuar,
proporcionalisht me shkallën e fajit të tyre.
Në rastet e caktuara, të provuarit e fajit është e rëndë bile edhe e pamundshme.
Andaj për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezkshme, të
cilat rezultojnë rrezik të shtuar për rrethin, përgjegjësia sajohet pavarësisht nga faji.
Përgjegjësia shkakësore e cila mbretëron për dëmet nga përdorimi i mjetit motorik nuk e
përjashton përgjegjësinë subjektive485
. Po qe se ekziston faji i drejtuesit të mjetit motorik
ai përgjigjet sipas kriterit të përgjegjësisë subjektive. Në rastet e tilla, do të sajojë
përgjegjësi civile deliktore edhe poseduesi i mjetit motorik, por sipas kriterit të
përgjegjësisë objektive.486
Kjo do të thotë se drejtuesi i cili është fajtor për dëmin dhe
poseduesi i mjetit motorik, përgjigjen ndaj të dëmtuarit në mënyrë solidare, i pari sipas
përgjegjësisë subjektive, kurse i dyti sipas përgjegjësisë shkakësore487
. Në lidhje me
përgjegjësinë solidare, gjyqësia spanjole në përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për
shkaktimin e dëmit në aksidentet automobilistike duke trajtuar lidhjen shkakësore midis
veprimit të kundërligjshëm dhe pasojës së shkaktuar, ka gjykaur se dëmi është rezultat i
neglishencës së drejtuesit të mjetit motorik dhe prindërit e fëmijës për shkak të
moskujdesit të duhur ndaj fëmijës së mitur.488
Po kështu gjykata edhe në një çështje tjetër që i referohet përcaktimit të
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident automobilistik ka gjykaur
përgjegjësinë solidare të drejtuesit të mjetit motorik dhe prindërve të fëmijës – viktimë në
aksident. Qasja në përcaktimin e përgjegjësisëështë orientuar në shkakun që ka rezultuar
në pasoja të caktuara, për të përcaktuar fajësinë ose jo të viktimës dhe se ky veprim a ka
qenë i vetëm për shkaktimin e pasojës.489
485
Toshevski Bllagoj, vep.e cit.fq. 57 486
Gjykata e Apelit në Shtip në lidhje me përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkatuar
me mjetin motorik në aksident automobilistik, Aktgjykimin Gzh.nr. 163/08 ia ka referuar përgjegjësisë
solidare të Ndërmarjes për mbajtjen e rrugëve dhe drejtuesit të mjetit motorik. Ndërmarrja për mbajtjen e
rrugëve publike është përgjegjës për shpërblimin e dëmit të shkkatuar me mjetin motorik nëse në kohë nuk
ka hequr pengesat dhe mungesat në rrugë, për shkak të të cilave mund tu shkaktohet dëm shfrytëzuesëve të
rrugës, kushtimisht që në shkaktimin e dëmit të mos ketë kontribuar drejtuesi i mjetit motorik për shkak të
paaftësisë për vozitje në kushtet konkrete të rrugës. Kjo gjykatë është mbështetur në gjendjen faktike të
konstatuar nga gjykata e instancës së parë, ku evidentohet fakti i tejkalimit të shpejtësisë nga ana e
drejtuesit të mjetit motorik, ekzistencat të sinjalistikës vertikale dhe kintributit të ndërmarrjes për
mirëmbajtjen e rrugëve publike për shkakun se nuk ka intervenuar për të ndikuar në ndalimin e prurjeve
dhe rrëshqitjes së dheut në rrugën e asfaltuar. Gjykata konstaton se drejtuesi i mjetit motorik dhe Ndërmarja
për mirëmbajtjen e rrugëve janë fajtor dhe kanë përgjegjësi në mënyrë solidare për dëmin e shkkatuar. 487
Po aty, fq. 57 488
Gjykata Supreme, Expte, Nr. 70415, Dhoma e parë, L.S. 303-120, Mendoza, 27 shtator 2001, ka
përcaktuar përgjegjësinë solidare të drejtuesit të mjetit motorik dhe fëmijës, përkatësisht prindërve të
fëmijës për moskujdesje dhe mosmbikqyrje. 489
Gjykata Supreme, Expte, Nr. 63091, Dhoma e parë, L.S. 288-47, Mendoza, 19 maj 1999, duke
përcaktuar përgjegjësinë juridike për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike ka fotografuar
pozicionin e viktimës dhe veprimet e tij brendave parametrave të veprimeve që kanë shkaktuar pasojën. Në
këtë çështje gjykata nuk e ka pranuar pretendimin e drejtuesit të mjetit motorik për lirim nga përgjegjësia
me arsyetim se aksidenti ka ndodhur si rezultat i një ngjarje të paparshikueshme t ëfëmijës me
karakteristika aksidenti. Gjykata ka vlerësuar se cdo drejtues i mjetit motorik duhet të jetë i vetëdijshëm për
rreziqet që nënkupton ekzistencën e fëmijës mbi bicikletë në një mjedis social. Pra sistemi i përgjegjësisë
është i lidhur me nevojën për parashikueshmëri të rrezikut të aksidentit. Gjykata ka marrë për bazë edhe
191
Aplikimi i kritereve të përgjegjësisë objektive për dëmin e shkaktuar me mjetin
motorik e lehtëson pozitën e të dëmtuarit, dhe i mundëson atij realizimin e të drejtës në
shpërblim pa e vërtetuar fajin e dëmtuesit.
Edhe pas trajtimit të parimit Nulla indemnitas sine culpa, ngelemi në qëndrimin
se për situatën më të re, rreziku nga përdorimi i mjeteve motorike është rritur dukshëm
dhe njerëzit janë ekspozuar ndaj atij reziku në secilin qosh rrugor. Komunikacioni
automobilistik është përfshirë me numër të madh aksidentesh. Shkaktimi i dëmit në
fatkeqësitë e komunikacionit është i paevitueshëm. Përcaktimi i përgjegjësisë dhe vetë
personit përgjegjës është i lidhur me rregullat e së drejtës së sigurimeve. Rregullat e së
drejtës së sigurimeve nuk i përjashtojnë as kriteret e përgjegjësisë shkakësore as kriteret e
përgjegjësisë sipas fajit. Rregullat e përgjegjësisë sipas fajit nuk i mbulojnë të gjitha
segmentet e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident
automobilistik. Sipas të drejtës së sigurimeve, është i mundur shpërblimi i dëmit pa u
provuar faji i personit përgjegjës. Është e pamundur që të përcaktohet kufiri për ti
favorizuar kriteret e përgjegjësisnë shkakësore, përkatësisht kriteret e përgjegjësisë të
bazuar në faj, sepse nuk mund të shpallet si bazë e vetme e përgjegjësisë ndonjëra prej
rregullave të lartpërmendura e as që detyrimet për shpërblimin e dëmit nuk bazohen mbi
një parim të vetëm. Nuk janë të ralla rastet kur përgjegjësia përcaktohet mbi bazën e fajit,
ose thënë ndryshe ajo të kushtëzohet nga faji apo faji të supozohet. Të gjitha këto raste të
mundëshme të përcaktimit të përgjegjësisë janë çështje që trajtohen së bashku me
rregullat e së drejtës së sigurimeve.
Faji është me rëndësi edhe për realizimin e të drejtës së rimbursimit. Siguruesi ka
të drejtën e rimbursimit ndaj personit të tretë të dëmtuar që ka faj në shkaktimin e dëmit.
Siguruesi që e ka zhdëmtuar të dëmtuarin, ka të drejtë rimbursimi të shumës së paguar në
emër tëshpërblimit të dëmit ndaj personit të tretë në përpjestim me lëshimet e tyre që janë
bërë me fajin e tij. Kur flasim për të drejtën e rimbursimit mbi bazën e kualifikimit të
fajit, gjykata gjithnjë e përcakton fajësinë në shkaktimin e aksidentit automobilistik. Nëse
kërkesa për rimbursim është drejtuar ndaj personit që nuk ka qenë fajtor për aksidentin,
atëherë padia për rimbursim, konsiderohet e pabazë.490
Bashkësia për sigurime e cila e ka zhdëmtuar personin e tretë ka të drejtë
rimbursimi edhe ndaj personit i cili është përgjegjës për dëmin. Në këtë rast, persona
përgjegjës për dëmin janë: poseduesi i mjetit motorik (pronari, shfrytëzuesi, mbrojtësi)
dhe drejtuesi. Në këtë pikëpamje, bashkësia për sigurime e ka pozitën e garantit –
paguesit ligjor, dhe mund të paraqesë kërkesë për regres ndaj drejtuesit të mjetit motorik
që nuk ka qenë i përfshirë me sigurim, vetëm po qe se ai është fajtor për shkaktimin e
dëmit. Pra, ndikimi i faktorit objektiv në anën e të siguruarit është vendimtar në
realizimin e të drejtës së regresit të siguruesit ndaj të siguruarit.
Në të gjitha rastet kur i siguruari me qëllim ka shkaktuar dëmin, përkatësisht është
fajtor për dëmin e shkaktuar dhe kur ka drejtuar mjetin motorik në rrethana të rrezikshme
të cilat janë të përjashtuar nga sigurimi, bashkësia për sigurime ka të drejtë të thirret në të
fajin e prindërve të fëmijës. Neglizhenca e prindërve, për gjykatën simbolizon fajin në përkujdesje dhe
mbikqyrje. 490
Gjykata Themelore Shkupi II, në çështjen civile K.nr. 93/09 të datës 26 mars 2010, ka gjykuar kërkesën
për rimbursim. Në këtë gjykim, ajo ka mbështetur qëndrimin se faji është me rëndësi për përcaktimin e të
drejtës për rimbursim të shumës së paguar në emër të shpërblimit të dëmit.
192
drejtën e rimbursimit ndaj të siguruarit për shumën e paguar në emër të shpërblimit të
dëmit, personit të tretë të dëmtuar.
Do të konsiderohet se i siguruari qëllimisht e ka shkaktuar dëmin nëse krijohen
me qëllim situata të atilla që të vijë deri te realizimi i rastit të siguruar. Bashkësia për
sigurime nuk do të ketë raporte juridike të sigurimit me të siguruarin e vet në të gjitha
rastet kur dëmi shkaktohet me mjetin motorik të drejtuar nga drejtuesi i cili është nën
ndikimin e alkoolit, apo nga mjeti motorik teknikisht jo në rregull.
Edhe kur me mjetin motorik me të cilin është shkaktuar dëm, ka drejtuar personi
pa leje të vozitjes për të drejtuar llojin adekuat të mjetit motorik si dhe në rastet kur
drejtuesi mjetin motorik e ka drejtuar në kohën kur patent shoferi i është marrë nga
organi kompetent, shumën e shpërblimit të përsonit të dëmtuar të paguar nga Bashkësia
për sigurime, Bashkësia për sigurime ka të drejtë të kthejë nga personi që e ka drejtuar
mjetin motorik pa leje të vozitjes.491
Në rastet kur mjeti motorik identifikohet më vonë, Bashkësia për sigurime, të
drejtën për regres e realizon nga vetë siguruesi i pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të
mjetit motorik. Në rastet kur drejtuesi i mjetit motorik me të cilin është shkaktuar dëmi,
nuk ka poseduar patent shoferi, atëherë Bashkësia për sigurime të drejtën e rimbursimit e
realizon drejtëpërdrejt nga drejtuesi i mjetit motorik që nuk ka poseduar patent shoferi.
Po kështu ndodhë edhe kur drejtuesi i mjetit mootrik ka drejtuar mjetin motorik në
gjendje të alkoolizuar. Gjykata Themelore e Kavadarcit – Maqedoni, dukë gjykuar të
drejtën e rimbursimit, ka sjellur aktgjykim detyrues ndaj shkaktuesit të aksidentit
automobilistik që në emër të rimbursimit t‟ia paguaj siguruesit shumën në lartësi të dëmit
të kompensuar. Gjykata qëndrimin e vet e ka mbështetur në faktin e përdorimit të mjetit
motorik në gjendje të alkoolizuar dhe pa patent shoferi.492
Në qoftë se personit të tretë të dëmtuar, bashkësia për sigurime ia shpërblen
dëmin, atëherë ajo ka të drejtën e regresit ndaj të siguruarit, për shumën e paguar në emër
të shpërblimit të dëmit.
Për të përfunduar mund të themi se e pranojmë qëndrimin se përgjegjësia
shkakësore dhe përgjegjësia e bazuar në faj nuk e përjashtojnë njëra – tjetrën në fushën e
sigurimeve. Faji mbetet me rëndësi si gjatë gjykimit të përgjegjësisë juridike civile ashtu
edhe gjatë realizimit të të drejtës së rimbursimit. Ata këtu nuk kundërshtohen por janë
forma komplemenatre të përgjegjësisë.
V.4. Përgjegjësia prindërore për dëmin e shkaktuar nga fëmija i
mitur
Një person i cili është i ngarkuar me një tjetër që është i mitur ose subjekt me
paaftësi mendore është përgjegjës për dëmin e shkaktuar të tjerëve, përveç nëse personi
përgjegjës provon se ekziston përputhja e mbikqyrjes me standardet e sjelljes së
kërkuar.493
Për aksidentet e trafikut, në procedurën gjyqësore për realizimin e të drejtës për
shpërblim të dëmit nuk përjashtohet edhe gjykimi i përgjegjësisëprindërore si detyrim
491
Toshevski Bllagoja, vep. e cit. fq. 142 492
Shih arsyetimin e Aktgjykimit të Gjykatës Themelore të Kavadarcit, K.nr. 8/08 të datës 3 prill 2009, 493
Art. 6:101, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law,
http://civil.udg.edu/php/biblioteca/items/283/PETL.pdf, e qasshme më, 10 qershor 2012.
193
juridiko civil. Politika e sigurimeve i ka dhënë qasje edhe shtrirjes së
përgjegjësisëprindërore për dëmet e shkaktuara në aksidentet automoblistike.
Kur flasim për përgjegjësinë për të tjerët494
duke iu referuar përgjegjësisë së
prindërve për fëmijën e tyre të mitur, me rëndësi është përcaktimi i pozitës juridike të
fëmijës në zgjidhjet ligjore. E drejta gjermane ka përcaktuar përgjegjësinë e të miturëve
duke marrë për kriter moshën e fëmijës. Sipas nenit 828 të Kodit Civil të Gjermanisë një
person që nuk ka mbushur moshën shtatë vjeçare nuk është përgjegjës për dëmin e
shkaktuar ndaj palës tjetër. Po ashtu, personi i cili e ka rritur moshën shtatë, por jo
moshën dhjetë vjeçare nuk është përgjegjës për shkaktimin e dëmit ndaj palës tjetër në
një aksident nëse nuk e ka shkaktuar dëmin me dashje. Ndërkaq, një person i cili ka rritur
moshën tetëmëdhjetë vjeçare, ai përgjigjet për dëmin e shkaktuar ndaj palës tjetër. Duke
u ndërlidhur me këtë dispozitë, ligjvënsi gjerman ka përcaktuar rrethanat që prindërit i
bëjnë të përgjegjëshëm për dëmin e shkaktuar nga fëmija që e kanë në mbikqyrje. Në
drejtim të kësaj, neni 832 i Kodit Civil të Gjermanisë ka përcaktuar se një person i cili
është i detyruar në bazë të ligjit për mbikqyrjen e një personi të cilit duhet ti ofrohet
mbikqyrja qoftë për shkak se ai është i mitur apo për shkak të gjendjes së tij mendore ose
fizike, është përgjegjës për dëmet e shkaktuara personave tjerë nga personi në mbikqyrje.
Ai do të përjashtohet nga kjo përgjegjësi nëse do të provohet se dëmi është shkaktuar
pavarsisht plotësimit të detyrave dhe kërkesave për mbikqyrjen.
Përgjegjësia për tjerët ekziston atëherë kur një person fizik me veprimet e veta do
të shkaktojë dëm, kurse personi tjetër fizik ose personi juridik është i detyruar ta
kompensoj dëmin e shkaktuar.495
Po kështu Kodi civil i Spanjës nënenin 1903 ka
përcaktuar se detyrimi për shpërblim të dëmit është i nevojshëm jo vetëm për veprimet
apo lëshimet e vetë personit si kryerës i dëmit, por edhe për ata njerëz të cilët janë në
kujdestari. Prindërit janë përgjegjës për dëmin e shkaktuar nga fëmijët të cilët janë në
kujdestarinë e tij. Tutorët janë përgjegjës për dëmin e shkaktuar nga fëmijët me aftësi të
kufizuara ose që janë nën autoritetin e tyre dhe që jetojnë me to.
Te ky lloj i përgjegjësisë, përjashtohet parimi se ai që shkakton dëm detyrohet ta
kompensoj atë. Në përgjegjësinë për të tjerët nuk përgjigjet ai që e ka shkatuar dëmin, por
subjekti tjetër në vend të tij496
. Prindërit do të jenë përgjegjës për dëmin që do të
shkaktohet me mjetin motorik që e ka drejtaur fëmija i mitur i cili e ka marrë mjetin
motorik në mënyrë të paligjëshme. Prindërit do të ngarkohem me detyrimin për
shpërblimin e dëmit, nëse përgjegjës për shkaktimin e dëmit është fëmija i tyre i mitur.
Babai dhe nëna e fëmijës së mitur janë personat që ushtrojnë autoritetin prindëror. Ata
janë bashkërisht përgjegjës për dëmet e shkaktuara nga fëmijët e tyre të mitur që jetojnë
me ta.
Pra, zbatimi i rregullave të përgjegjësisëprindërore ndodhë në të gjitha rastet kur
dëmtuesi nuk ka aftësi deliktore ose dëmtuesi ka aftësi deliktore por është nën
përkujdesje prindërore.497
Në kontekst të kësaj, dëmin do ta kompensoj subjekti që është
në lidhje të veçantë juridike me dëmtuesin.
494
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.100. 495
Georgiev Pop Dimitar, vep. e cit. fq. 434. 496
Dauti Nerxhivane, vep. e cit. fq. 189 497
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.103-104.
194
Faji i supozuar është baza e përgjegjësisë për tjetrin, sepse dëmi duhet të jetë
shkaktuar nga lëshimet e subjektit tjetër. Ky faj në disa raste mund të jetë relativ –
presumtio iuris tantum, kurse në disa raste absolut – presumtio iuris et de jure.
Kur bëhet fjalë për përgjegjësinë e prindërve për fëmijët dhe përgjegjësinë e
kujdestarit apo organeve të kujdestarisë për personat e zhveshur tërësisht nga aftësia për
të vepruar, arsyeja kryesore e përgjegjësisë për tjerët mbështetet në mbykqyrjen e
nevojshme të disa subjekteve – culpa in inspiciendo, për përgjegjësinë e punëdhënsit për
punëtorët e vet dhe për përgjegjësinë e organizatës ekonomike për punëtorët e vet, arsyeja
kryesore e përgjegjësisë mbështetet në mungesën e instrukcioneve të nevojshme – culpa
in instruendo, në zgjedhjen e gabuar të punëtorit të cilit i janë besuar punët – culpa in
eligendo dhe në mungesën e mbykqyrjes së duhur për punët që i janë besuar punët –
culpa in eligendo dhe në mungesën e mbykqyrjes së duhur për punët që i janë besuar –
culpa in incipiendo, kurse për përgjegjësinë e personit juridik për organet e veta, arsyeja
kryesore e përgjegjësisë për të tjerët mbështetet në zgjedhjen e gabueshme të
bashkëpuntorit tjetër ose punëtorit – culpa in eligendo498
.
V.5. Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga kafsha
Çështja e përplasjes së kafëshve me mjetet motorike bën pjesë në rregullat e së
drejtës së sigurimeve. Shkaktimi i dëmit me pjesmarrjen e kafshës ka ngritur nevojën për
të përcaktuar kriteret e përgjegjësisë juridike civile. Për të pasur një gjykim meritor të
përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar me pjesmarrjen e kafshës është bërë
dallimi midis pjesmarrjes së kafshës shtëpiake dhe kafshës së egër në shkaktimin e
aksidetit të trafikut.
Në kuadër të kafshëve shtëpiake bëjnë pjesë: qentë, macet, kuajt, gomarët e racës
së brendshme, derrat, devet, viçat, dhitë, delet, etj. Këto kafshë mund të jenë pronë e
dikujt.
Ndërkaq, kafshët e egra në aspektin juridik janë "res nullius".
Në të gjitha rstet kur aksidenti shkaktohet me pjesmarrjen e kafshës, në
procedurën gjyqësore për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile më rëndësi është
identifikimi i kafshës. Në rastet e tilla shpërblimi i dëmit realizohet nga Fondi i
Garancisë.
Kur dëmi shkaktohet nga përplasja e kafshës shtëpiake, apo kafshës së egër të
zbutur dhe që mabahet mbyllur, atëherë përgjegjësia i bie pronarit të kafshës.499
Pra,
pronari apo personi që kujdeset për kafshën qoftë ajo të jetë e egër por qëështë në
përdorim të tij është përgjegjës për dëmin që shkaktohet nga kafsha.500
Në këtë drejtim
edhe Kodi civil i Republikës së Shqipërisë në nenin 621 ka përcaktuar përgjegjësinë nga
498
Në lidhje me përgjegjësinë për për të tjerët, Gjykata e Apelit në Manastir, Aktgjykimin Gzh. Nr. 340/09
për përcaktimin e detyrimit për shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksident automobilistik e ka mbështetur
në zbatimin e të drejtës material nga fusha e të drejtës së punës. Në rastet kur punëtori gjatë punës dhe në
lidhje me punën, me qëllim apo nga pakujdesia e madhe i shkakton tjetërit dëm, punëdhënsi është i detyruar
të kompensoj dëmin personit të dëmtuar, kurse fiton të drejtën për rimbursim në emër të shumës së paguar
nga punëtori që në mënyrë të fajshmë ka shkaktuar dëm. 499
Accident de la route le cas des collisions avec animal, http://www.droitroutier.fr/animal.pdf, e qasshme
më 5 dhjetor 2011. 500
Krahaso përmbajtjen e nenit 1385 të Kodit Civil të Francës.
195
përdorimi i kafshëve.Pronari i një kafshe ose ai që e përdor atë është përgjegjës për dëmin
e shkaktuar prej saj, përveç kur provon se ka patur kontrollin e sjelljes së kafshës nga e
cila është shkaktuar dëmi dhe nuk ka mundur ta mënjanonte atë. Pra, elementi i fajit është
pjesë e gjykimit të kësaj përgjegjësise. Pronari apo kujdestari do të konsiderohet i
fajshëm edhe në rastet kur ka bërë lëshime gjatë kujdestarisë së kafshës. Në këtë frymë
edhe Kodi civil i Gjermanisë në nenin 833 ka përcaktuar përgjegjësinë e mbajtësit të
kafshëve. Sipas të drejtës gjermane, në të gjitha rastet kur një person ka përjetuar vdekje,
cënim të shëndetit apo dëmtime trupore dhe dëmtime tjera nga një kafshë, personi i cili e
mban kafshën është përgjegjës për të shpërbkyer dëmin personit të dëmtuar. Kjo
përgjegjësi do të pëjashtohet nëse provohet se dëmi është shkaktuar gjatë shërbimit të një
kafshe shtepiake si profesion ose aktivitet ekonomik dhe se ndaj kafshës në momentin e
shkaktimit të dëmit është ushtruar kujdes i arsyeshëm. Ndërkaq, në rastet kur kafshën e
ka marrë në mbikqyrje një person i caktuar mbi bazën e një kontrate, atëherë përgjegjësia
për dëmin e shkaktuar nga kafsha bie mbi të, nëse nuk ka ushtruar një kujdes të
arsyeshëm në mbikqyrje.
Poronari i një kafshe, ose ai që e përdor atë, është përgjegjës për dëmin që do ta
shkaktojë kafsha, edhe kur kafsha arratiset ose humbet.501
Nëse dëmi është shkaktuar si pasojë e një forcë apo ngjarje madhore, pronari i
kafshës nuk do të ketë përgjegjësi juridike civile. Po kështu, ai nuk do të përgjigjet nëse
provohet se dëmi është rezultat i mosmenaxhimit të rrugëve automobilistike.
Gjykata në procedurën për gjykimin e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar në
aksident trafiku ku përplaset një kafshë, i trajton rrethanat e shkaktimit të dëmit, çështjen
e mirëmbajtjes së rrugëve, kushtet e trafikut në autostradë, menaximin e veçantë për të
parandaluar qasjen e kafshëve në autostradë, sinjalistikën, etj. Përgjegjësisa juridike
civile për dëmin e shkaktuar nga qëntë e dëmshëm, pa marrë parasysh fajin apo
neglizhencën e pronarit në lidhje më përkujdesin, por edhe kur atë nuk janë nën
administrimin e tij, i bie pronarit të tij.502
Në kuadër të kësaj çështje gjyqësia e
Maqedonisë njeh përgjegjësinë e Ndërmarrjes për mirëmbajtjen e rrugëve publike në
rrethanat e caktuara kur aksidenti automobilistik rezulton nga përplasja e mjetit motorik
me qenin endacak. Gjykata në çështjen konkrete duke vlerësuar provat dhe gjendjen
faktike ka marrë parasysh pozicionin e mjetit motorik në lëvizje, natyrën e rrugës,
konstruksionin e asfaltit si dhe rrjetin mbrojtës qëështë vendosur në të dy anët e
autostradës me qëllim që të parandalohet hyrja e egërsirave apo kafshëve shtëpiake. Si
fakt relevant për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar,
gjykata ka marrë pjesën e dëmtuar të rrjetit mbrojtës në afërsi të vendit të aksidentit. Në
seancën për shqyrtim kryesor të çështjes është marrë për provë procesverbali i hartuar për
kqyrje në vendin e ngjarjes nga ekipi i Ministrisë së punëve të brendshme ku është
skicuar dhe fotografuar vendi i ndodhjes së aksidentit. Gjykata ka vënë në provë dhe fajin
e drejtuesit që ka përjetuar vdekjen, por ka rezultuar se shpejtësia e mjetit motorik ka
qenë 80 km/h, kurse shpejtësia maksimale në rrugën përkatëse ka qenë 100 km/h, kurse ai
501
Neni 1905 i Kodit Civil të Spanjës. 502
Agustin Viguri Perea, Sobre la responsabilidad civil de los dueños por los daños causados por la
tenencia de animals potencialmente peligrosos,http://www.ces.gva.es/pdf/trabajos/articulos/revista_19/art2-
rev19.pdf, e qasshme më 22 nentor 2011.
196
për shkak të pozicionit të rrugës nuk ka pasur mundësi teknike që ti shmanget përplasjes
me qenin endacak.503
Përndryshe aksidenti i shkaktuar me pjesmarrjen e një kafshë të rrezikshme e bën
përgjegjës pronarin e tyre. Përgjegjësia e tij është objektive. Në këtë drejtim, Gjykata
Supreme e Italisë, Seksioni Civil III, në çështjen nr. 80, 8 janar 2010, ka shqyrtuar
përgjegjësinë për dëmin e shkaktuar nga përplasja e mjetit motorik me një dre. Gjykata
ka fajësuar shtetin, me arsyetimin se drejtuesi i mjetit motorik ka vazhduar me një
shpejtësi të moderuar, ndërkaq kafsha ka shpërtheur befasisht në rrugë. Për këtë qëndrim
gjykata ka marrë parasysh edhe ndodhjen e shumë incidenteve brenda kohes kur edhe
është shkaktuar ngjarja. Në këtë drejtin gjykata ka ngritur qëndrimin se për rrethanat ku
është shkaktuar aksidenti, dëmi është i parashikueshëm. Si rezultat i kësaj, shteti është
dashur që të ngrejë masa mbikqyrëse, për çka edhe ka vendosur shenja adekuate rrugore.
Ndërkaq, për aksidentet e shkaktuara me pjesmarrjen e një kafshe shtepiake,
pronari i tyre do të gjykohet në bazë të kritereve të përgjegjësisë së rreptë që i takon ndaj
kafshës.
Në lidhje më përgjegjësinë për dëmin e shkaktuar me pjesmarrjen e kafshës,
Gjykata Suprem e Italisë, Seksioni Civil III, në çështjen nr. 27673 i datës 21 nëntorit
2008, duke gjykaur përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar në aksident trafiku, ka zbërthyer
shkakun e shkaktimit të aksidentit. Shkaktimi i aksidentit nga drejtuesi i saj është
pretenduar se ka rezultuar nga humbja e kontrollit të mjetit motorik për shkak se një zog
është mbërthyer në kabinë nga ana e dritares së hapur. Në procedurën e marrjes së
provave, ky fakt i është nënshtruar provave. Dëshmia e dëshmitarit e dhënë para gjykatës
i është referuar se si pasojë e të shtënave të një gjuetari ishte ngritur një tufë zogjësh, ku
njëri prej tyre kishte hyrë në veturen qëështë përfshirë në aksident. Ky fakt, megjithatë, u
vlerësua si i parëndësishëm nga ana e gjykatës për shkak të përjashtimit të ekzistencës së
lidhjes shkakësore mes ngjarjejes së dëmshme dhe turmës së shpendëve në zonën e
ndodhjes së aksidentit. Për këtë proces gjyqësore janë parashtruar pretendime për
provimin e fakteve që i referohen menaxhimit të mrojtjes dhe kontrollit të kafshëve të
egra, planifikimit të kafshëve të egra, stabilizimit të çerdheve dhe dendësisë optimal të
tyre në zonën përkatëse. Mbi bazën e këtyre fakteve pretendohet që të zbërthehet plani
për vrasjen e harabelave që ishin tepricë në zonën ekzistuese e që ka qenë shkak për
ndodhjen e aksidentit. Prania e tufës së harabelave e konfirmuar edhe nga një dëshmitarë,
bën që të konstatohet se ngjarja ka ndodhur. Dëmi i shkaktuara nga kafshë të egra, i takon
kategorisë së pasurisë shtetërore. Gjykata ka vlerësuar se sjellja e një kafshe të egër - dhe
fluturimi i një zogu në veçanti - është një aksident, përkatësisht ngjarje jo e
parashikueshme e as e parandalueshme.
503
Krahaso arsyetimin e Aktgjykimit të Gjykatës Themelore Shkupi II, K.nr. 147/09
197
KREU I VI
PROCEDURA E GJYKIMIT DHE E VENDIMIT
198
VI.1 Shqyrtim hyrës për gjykimin e shpërblimit të dëmit
Sistemi i sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia automobilistike, ka bërë që të
mbulohej tërë dëmi, pavarsisht nga masa e tij. Pas shkaktimit të rastit të siguruar në
aksidentet automobilistike, menjëherë fillon procedura për punimin e dëmeve. Procesi i
pёrpunimit tё dёmeve nёnkupton paraqitjen, vlerёsimin, dhe likuiditetin e dёmeve me
qёllim tё caktimit tё bazёs dhe lartёsisё sё shpërblimit tё dёmit dhё pagesёs sё
shpërblimit, personit tё siguruar gjegjёsisht shfrytёzuesit tё sigurimit.
I siguruari detyrohet qё perveç nё rastin e sigurimit tё jetёs nё afat prej 3 ditёsh
pasi qё ka njohuri pёr ndodhjen e rastit tё siguruar tё informojё siguruesin. Detyrim
themelor i palёs sё siguruar ёshtё qё pas ndodhjes sё rastit tё siguruar nё afat tё caktuar
ose tё dakorduar, tё informojё siguruesin dhe tё veprojё konform rregullave tё caktuara
tё cilat praktikohen nё kontratёn nё jalё pёr sigurim. Kёto rregulla e caktojnё edhe
mёnyrёn se si personi i siguruar duhet tё veprojё nё rast se ndodhёn Rasti i sigurimit.
Pёrderisa i siguruari nuk e respekton afatin pёr paraqitje tё ngjarjes sё dёmshme, duhet qё
tё bёjё shpërblimin e dёmit qё siguruesi do tё kishte realizuar pёr kёtё arsye.
Edhe në këtë pjesëështë me interes të përmendet se sipas rregullave të
përgjegjësisë civile deliktore, pronari i mjetit motorik është i detyruar t‟ia shpërblejë
personit të tretë të dëmtuar, dëmin e shkaktuar me përdorimin e mjetit motorik. Mirëpo,
realizimi i shpërblimit të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik të siguruar është detyrim i
bashkësisë për sigurime për të shpërblyer dëmin mbi bazën e sigurimit të
autopërgjegjësisë. Aplikimi i këtij detyrimi është në pajtueshmëri me tendencën e
socializimit të përgjegjësisë dhe arsyen për ekzistencan e një bashkësie të posaçme të
rrezikut ku grumbullohen mjetet me dedikim që të shpërblejnë dëmin e shkaktuar
personave të tretë. Sipas kësaj, d.t.th.që personi i tretë i dëmtuar do të realizojë të drejtën
në shpërblim të dëmit të shkakatuar në qoftë se parashtron kërkesë për shpërblim. Në
rastet kur shkaktohet dëm i vogël, shpesh në praktikë ndodhë që i dëmtuari ta realizojë të
drejtën në shpërblim të dëmit jashtë gjykatës apo në vendin e ngjarjes duke mos marrë
detyrim që të inicojë procedurë para gjykatës kompetente apo bashkësisë për sigurime.
Përndryshe, personi i tretë i dëmtuar duhet që të ndjek procedurë të caktuar para organit
përkatës.
Gjykimi i përgjegjësisë civile deliktore për dëmin e shkaktuar nga mjetet me
burim rreziku të shtuar, përfshinë vërtetimin e ekzistencës objektive të lindjes së
përgjegjësisë civile deliktore. Në një procedurë gjyqësore kontestimore është me rëndësi
të merren për bazë faktet relevante nga aspekti i së drejtës për të gjykuar ndikimin e
efekteve juridike të fakteve në lindjen, ndryshimin apo shuarjen e marrdhënies juridike
deliktore. Për të pasur një material procedural të nevojshëm mbi bazën e të cilit do të
ndërtohet vendimi gjyqësor meritor, është e rëndësisë së veçantë procesi i të provuarit të
të gjitha elementeve ekzistuese që lidhen me një aksident automobilistik. Çështja e
gjykimit të lindjes së përgjegjësisë civile deliktore nga mjetet me burim rreziku të shtuar
imponon nevojën, veç tjerash, të përcaktimit të statusit të këtyre mjeteve. Përcaktimi i
statusit të mjeteve me burim rreziku të shtuar nuk duhet të rezultojë nga pretendimet
faktike të palëve, por ky fakt konsiderohet tezë e gjykatës. Ekzistenca dhe përmbajtja e
këtij fakti nuk duhet të provohet, por vetëm vërtetohet ekzistenca i tij nga ana e gjykatës.
Ky qëndrim argumentohet nga vetë zgjidhja ligjore mbi statusin e këtyre mjeteve. Së
këndejmi, mjetet me burim rreziku të shtuar Brenda kuadrit ligjore konsiderohen sende
199
të rrezikshme kurse veprimtaria që rezulton nga përdorimi i tyre konsiderohet veprimtari
e rrezikshme. Send i rrezikshëm konsiderohet çdo send i luajtshëm ose i paluajtshëm i cili
sipas pozitës apo përdorimit ose sipas vetive paraqet rrezik për rrethin.504
Kjo përmbajtje
vetëm duhet të vërtetohet nga gjykata sipas principit iura novit curia.
Shkaktimi i dëmit nga këto sende rezulton lindjen e përgjegjësisë civile deliktore.
Legjislacionet civile bashkëkohore e trajtojnë lindjen e kësaj përgjegjësie sipas konceptit
se dëmi i shkaktuar nga sendi i rrezikshëm, përkatësisht veprimtaria e rrezikshme,
llogaritet se buron nga ai send, përkatësisht ajo veprimtari, përveç në rastet kur provohet
se ato nuk kanë qenë shkak për dëmin.505
Nga kjo zgjidhje, gjykatës i mbetet për detyrë të
provojë se dëmi është shkaktuar ose jo nga mjetet me burim rreziku të shtuar apo nga ajo
veprimtari e rrezikshme. Ky është një fakt tjetër me relevancë për të cilin mund të
ekzistojnë pretendime faktike të palëve mbi gjendjen e çështjeve. Me këtë rast palët në
kontest në mënyrë hipotetike mund të përcaktojnë përmbajtjen e objektit të të provuarit.
Pretendimet e tyre kur do të vërtetohen nga ana e gjykatës se janë me rëndësi për
vendosje, atëherë ato do të bëhen relevante. Vetëm pretendimet kontradiktore të palëve e
detyrojnë gjykatën që të vërtetojë vërtetësinë e tyre, kurse në rastet tjera kur nuk ekziston
ky kontradiktorialitet, gjykata e merr si të tillë pretendimet e dakorduara të palëve në
kontest, për një fakt të caktuar.
Ajo çka do të kishim veçuar gjatë gjykimit të çështjeve për shpërblimin e dëmit të
shkaktuar me mjetet me burim rreziku të shtuar, është fakti relevant që ka të bëjë më
pozitën e atyre mjeteve në momentin e shkaktimit të dëmit. Në varësi nga pozita, mjetet
mund të jenë me burim rreziku të shtuar ose të mos e kënë këtë status – të mos jenë me
burim rreziku të shtuar. Mjetet me burim rreziku të shtuar e kanë këtë status në qoftë se
janë në lëvizje. Kur këto mjete janë në lëvizje lirojnë energji të madhe kinetike e cila
s`bashku me forcën njerëzore që i drejtojnë, i shndërojnë ato në burim rreziku
potencial.506
Pra, fakti i pozitës së këtyre mjeteve është me rëndësi në gjykimin e
shpërblimit të dëmit të shkaktuar. Nuk ka dilemë se dëmi i shkaktuar rezulton në lindjen e
përgjegjësisë civile deliktore, por fakti i pozitës së mjetit me burim rreziku të shtuar
përcakton zbatimin e bazës juridike të përgjegjësisë civile deliktore. Gjykimi i faktit të
shkaktimit të dëmit dhe rrethanave që kanë ndikuar në shkaktimin e atij dëmi është po
ashtu me rëndësi të veçantë, në realizimin e një procesi gjyqësor të drejtë. Shkaktimi i
dëmit është element bazë për të gjykuar ekzistencan ose jo të përgjegjësisë civile
deliktore. I të njejtës rëndësi është edhe gjykimi i veprimit i cili e ka shkaktuar atë dëm.
Të gjykuarit se veprimi që e ka shkaktuar dëmin është i ndaluar dhe i kundërligjshëm,
krijon mundësinë për të gjykuar bazën e përgjegjësisë civile deliktore.507
Vërtetmi i këtij
fakti mund të bëhet mbi bazën e pretendimeve faktike të palëve dhe vetë tezave të
gjykatës.
Në procesin gjyqësor që ka të bëjë me gjykimin e shpërblimit të dëmit, gjykohet e
mira e caktuar që është e cënuar apo asgjësuar nga veprimi i dëmshëm i mjeteve me
burim rreziku të shtuar. Kjo e mirë duhet të jetë me vlerë të caktuar pasurore apo të
504
Në lidhje me sendet e rrezikshme shih më gjërësisht Dauti Nerxhivane, E drejta e detyrimeve, Prishtinë,
2001, fq.174. 505
Ky koncept është pranuar në nenin 159 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Maqedonisë. 506
Për pozitën e mjeteve me burim rreziku të shtuar shih më gjërësisht Toshevski Blago, fq.12. 507
Sensi i njejtë për trajtimin e veprimit të kundërligjshëm dhe të ndaluar është përdorur nga Jan-Luis
Baudovin et Oatrice Deslauriers, La responsabilite civile: vos droits et vos obligations, 5 edition, Edition
Ivon Blais, 1998, fq.4.
200
përfaqësojë një interes qoftë edhe jopasuror. Ky interes duhet të jetë brenda kornizave
mbrojtëse të dispozitave ligjore në fuqi.508
Zgjidhjet në legjislacionin civil në mënyrë
konkrete kanë përcaktuar veprimin e kundërligjshëm – ndalohet veprimi me të cilin
dikush tjetër dëmtohet.509
Nëse shkaktohet dëmi atëherë gjykohet lindja e përgjegjësisë
civile deliktore dhe fakti i ri relevant që i referohet detyrimit për shpërblimin e dëmit të
shkaktuar.
VI.2. Kërkesa për shpërblimin e dëmit
Në rastet e shkaktimit të dëmit me mjetin motorik të siguruar, personi i tretë i
dëmtuar ka të drejtë të parashtrojë kërkesë të drejtpërdrejtë (actio directa) ndaj siguruesit,
apo padinë ta paraqesë në gjykatë.510
Kjo do të thotë se personi i tretë i dëmtuar mund të
zgjedhë: kërkesën për shpërblim të dëmit ta parashtrojë ndaj personit të tretë i cili është
përgjegjës për dëmin dhe atëherë të zbatohen rregullat e përgjithshme të përgjegjësisë për
dëmin, ose shpërblimin e dëmit ta kërkojë nga bashkësia për sigurim. Pra, i dëmtuari ka
të drejtë që kërkesën për dëmshpërblim nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë t‟ia
parashtrojë drejtpërdrejt siguruesit përgjegjës. Siguruesi është i detyruar që ditën e
pranimit ta regjistrojë kërkesën për dëmshpërblim në librin/evidencën e posaçme të
dëmeve sipas radhitjes numerike dhe ta vërtetojë pranimin duke njoftuar palën me
referencën e kërkesës së evidentuar. Siguruesit mund të lidhin marrëveshje sipas të cilës
kërkesa për dëmshpërblim nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë mund t‟i
parashtrohet dhe të trajtohet edhe nga siguruesi i drejtpërdrejtë.
Me interes është të theksohet se në gjykimet me objekt detyrimet që rrjedhin nga
shkaktimi i dëmit, nëse paditësi kërkon dëmshpërblimin për të gjitha dëmet apo për të
gjitha dëmet pasurore e jopasurore, kjo mënyrë kërkimi përbën disponimin e tij për
kërkimin e dëmshpërblimit për çdo figurë të dëmit pasuror dhe jopasuror. Por, nëse
kërkesë padia përmban kërkime për dëmshpërblimin e figurave konkrete të dëmit
jashtëkontraktor, gjykata ka detyrimin t i përmbahet në gjykim dhe vendim këtyre
kërkimeve specifike. Megjithatë, gjykata duhet të orientojë e kërkojë nga palët të japin
shpjegime rreth natyrës së mosmarrëveshjes në funksion të qartësimit të kërkimeve e
prapsimeve mbitë drejtat dhe interesat e ligjshme të cënuara
Është me interes të përmendet se në pamundësi të përcaktimit të dëmit,
respektivisht trajtimit të dëmshpërblimit në tërësi, siguruesi përgjegjës është i detyruar t‟i
508
Në lidhje më natyrën e të mirës juridike të cënuar apo asgjësuar, shih Mehdi Hetemi, fq.261. 509
Neni 9 i Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Maqedonisë. 510
Nenit 138 i Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Republikës së Kosovës, ka institucionalizuar
kërkesën për mënjanimin e rrezikut të demit. Kushdo mund të kërkojë prej tjetrit që të mënjanojë burimin e
rrezikut të dëmit të rëndësishëm që i kanoset atij ose numrit të pacaktuar njerëzish si dhe të përmbahet nga
veprimtaritë nga të cilat rezulton trazimi ose rreziku i dëmit në qoftë se lindja e trazimit ose e dëmit nuk
mund të parandalohet me masa përkatëse. Gjykata do të urdhërojë sipas kërkesës së personit të interesuar
që të ndërmerren masat përkatëse për parandalimin e shkaktimit të dëmit ose të shqetësimit, ose të evitohet
burimi i rrezikut, me shpenzime të mbajtësit të burimit të rrezikut, në qoftë se ky vetë nuk e bën këtë. Në
qoftë se dëmi shkaktohet në ushtrimin e veprimtarisë me interes të përgjithshëm, për të cilën është marrë
leja e organit kompetent, mund të kërkohet vetëm shpërblimi i dëmit që i tejkalon kufijtë e
rëndomtë.Mirëpo edhe në këtë rast mund të kërkohet ndërmarrja e masave shoqërisht të arsyeshme për
parandalimin e shkaktimit të dëmit apo për zvogëlimin e tij.
201
paguajë palës së dëmtuar pjesën jokontestuese të dëmit në formë paradhënie. Në rast se
siguruesi përgjegjës nuk i përgjigjet palës së dëmtuar brenda afateve të ligjore, i dëmtuari
ka të drejtë të ushtrojë padi në gjykatë. Kundërshtimet e siguruesit nuk mund të jenë të
atilla sa që do të paraqesin shkelje të detyrimit ligjor apo kontraktor nga lëmi i sigurimit
të autopërgjegjësisë.
Edhe i dëmtuari nga mjeti motorik, pronari i të cilës nuk ka të kontraktuar sigurim
nga autopërgjegjësia, e gëzon të drejtën për kërkesë të drejtpërdrejtë në ndonjërën nga
bashkësitë për sigurime që kryejnë sigurim nga autopërgjegjësia në territorin e
Republikës së Maqedonisë. Një të drejtë të tillë e gëzon edhe i dëmtuari nga mjeti
motorik i paidentifikuar. Personi i tretë i dëmtuar, të drejtën e vet, për t‟iu drejtuar
bashkësisë për sigurime, e gëzon, pikërisht nga çasti kur i është shkaktuar dëmi.
Aplikimi i padisë direkte është i arsyeshëm, sidomos në garantimin e shpërblimit
të dëmit që paraqet rastin e siguruar dhe kështu i dëmtuari pa ndonjë pengesë e realizon
shpërblimin. Në këtë mënyrë, personi i dëmtuar i cili gëzon mbulim mbi bazën e
sigurimit të autopërgjegjësisë ka pozitë më të volitshme dhe është i pavarur nga siguruesi.
Fitimi i kësaj të drejte do të jetë me ndikim dhe nga një rrjedhim dhe përfitime tjera të
cilat janë në anën e personit të dëmtuar.
Nuk ka ndonjë kufizim, në parashtrimin e padisë direkte qoftë për shtetasin e
Maqedonisë, qoftë për të huajt. Sipas kësaj, konkludojmë se kjo është e drejtë e
përgjithëshme dhe nën kushte të njejta mund ta përdorim të gjithë. Padia direkte ka natyrë
të njëjtë me padinë e të dëmtuarit ndaj të siguruarit511
. Padia direkte është përjashtim nga
rregulla sipas së cilës padia mund të ngritet vetëm ndaj personit përgjegjës dhe nga kjo
rrjedhë se dëmi i shkaktuar nga vetvetja nuk mund të paraqesë bazë për ngritje të padisë
direkte ndaj siguruesit512
.
Mirëpo kjo nuk do të thotë se i dëmtuari nuk ka të drejtë për të ngritur padi
kundër personit përgjegjës, për të kërkuar shpërblimin e dëmit. Ai mund të zgjedhë, këtu,
që padinë ta ngritë ose kundër siguruesit ose kundër personit përgjegjës, apo kundër të dy
njëkohësisht. I dëmtuari, mund të kërkojë nga personi përgjegjës për dëmin e shkaktuar
edhe në rastet kur bashkësia për sigurime ia ka shpërblyer dëmin, por i dëmtuari llogarit
se shpërblimi nuk është i plotë në raport me vëllimin e dëmit513
.
Pra, që i dëmtuari ta realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit ai duhet të
ndërmarrë edhe veprime të karakterit juridik procedural. Është e kuptueshme tani më se i
dëmtuari ka të drejtë të kërkojë mbrojtje dhe të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit
para gjyqit.
Kushtet dhe baza e përgjegjësisë civile deliktore janë çështje që hyjnë në punë në
qoftë se i dëmtuari ngrit padi kundër personit përgjegjës, kurse shkaktimi i rastit të
siguruar do të bëjë me ngritjen e padisë kundër bashkësisë për sigurime.
E ngjashme është procedura për realizimin e shpërblimit të dëmit të shkaktuar me
mjetin motorik me regjistrim të huaj, si në çdo rast të aksidenteve tjera në komunikacion.
Çështja këtu është përcaktimi i të drejtës sipas rregullave të së cilës do të vendoset për
kërkesën për shpërblim.
Përgjegjësia deliktore civile, për dëmet e shkaktuara me përdorimin e mjeteve
motorike me regjistrim të huaj, zgjidhet në nivel ndërkombëtar me aplikimin e
511
Nikçi Besnik, vep.e cit.fq. 77 512
Po aty, fq. 78 513
Aktgjykimi i Gjykatës Supreme i Maqedonisë, Rev.nr.502/81 i datës 09 tetor 1981
202
dispozitave të Marrëveshjes së Hagës. Konventën e nënshkruan përfaqësuesit e 25
shteteve në Hagë me 4 maj 1971514
. Konventa parasheh rregullën lex loci delicti
commissi – ligji i vendit të shkaktimit të dëmit, për të zgjidhur të drejtën sipas të cilës do
të parashtrohet kërkesa për shpërblim515
. Sipas kësaj, në fatkeqësitë e komunikacionit ku
merr pjesë mjeti motorik me regjistrim të huaj, aplikohet përherë e drejta e vendit ku ka
ndodhur fatkeqësia, pavarsisht se shteti në territorin e së cilës ka ndodhur aksidenti e ka
nënshkruar Konventën e Hagës apo jo. Ndryshe nga kjo, për dëmet e shkaktuara me
mjetin motorik me regjistrim të huaj, aplikohet edhe e drejta e shtetit të regjistrimit të
mjetit motorik516
.
Nëse mjeti motorik është regjistruar në më shumë shtete, atëherë aplikohet e
drejta e shtetit në të cilin rregullisht qëndron mjeti motorik517
.
Kur jemi këtu, tek përcaktimi i të drejtës kompetente, theksojmë se Bashkësia për
sigurime e cila ushtron sigurim nga autopërgjegjësia, tek e cila i dëmtuari e ka
parashtruar kërkesën për shpërblim të dëmit është e detyruar ta shpërblejë dëmin, sepse
në rradhë të parë atë e ka zgjedhur i dëmtuari. I dëmtuari duhet ta paraqesë tërë
dokumentacionin e nevojshëm me të cilin do ta provojë shfaqjen e rastit të siguruar dhe
vëllimin e dëmit. Bashkësia për sigurime do të obligohet në bazë të kërkesës, që ta shlyej
atë, në të njejtën mënyrë dhe sipas rregullave të ngjashme sikurse sigurimin ta ketë bërë
vetë ajo. Shlyerjen e kërkesës, ajo e bën brenda afatit gjashtëdhjetë ditësh. Nëse ky afat
nuk respektohet, kërkesen ia parashtron Byrosë nacionale, e cila në afat tridhjetëditësh
duhet t‟i përgjigjet kërkesës. Nëse brenda këtij afati, nuk shpërblehet dëmi, atëherë i
dëmtuari paraqet padi në gjykatë kundër byrosë dhe bashkësisë për sigurime, të cilëve ua
ka parashtruar kërkesën.518
Personi i dëmtuar nga përdorimi i mjetit motorik me regjistrim të huaj,
shpërblimin e dëmit mund ta kërkoj edhe nga personi i cili është përgjegjës për të.
Parashtrimi i kërkesës këtu, bëhet në përputhje me parimet e të drejtës ndërkombëtare
private.
Pra, edhe Sistemi i Kartës ndërkombëtare të sigurimit ka për qëllim lehtësimin e
pozitës së të dëmtuarit duke ofruar një bazë plotësuese për zhdëmtim, krahas bazës së
përgjithshme të përgjegjësisë civile deliktore.
514
Çurkoviq Marjan, vep.e cit.fq. 51 515
Neni 3 i Marrëveshjes së Hagës, 4 qershor 1971 516
Neni 4, Ibid. 517
Neni 6, Ibid. 518
Gjykata e Apelit në Shtip, Aktgjykimin Gzh.nr. 633/09 që ka të bëjë më shpërblimin e dëmit të
shkaktuar me mjetin motorik me regjistrim të huaj, e ka mbështetur në konceptin se personi i dëmtuar nga
përdorimi i mjetit motorik me regjistrim të huaj, mund të parashtrojë këkesë për shpërblimm të dëmit në
Byronë nacionale për sigurime apo drejtpërdrejtë në Bashkësinë për sigurime anëtare të Byrosë nacionale,
kurse Bashkësia për sigurime është e detyruar që të njejtin ta përpunojë dhe paguaj në përputhje me
marrvëshjet ndërkombëtare për sigurimin e mjeteve motorike, nëse mejti motorik me regjistrim të huaj
posedon document të vlefshëm ndërkombëtar apo dëshmi për ekzistencan e sigurimit nga përgjegjësia
automobilistike.
203
VI.3. Padia për shpërblim të dëmit
Procedura kontestimore ngrihet me padi. Sipas nenit 176 të Ligjit për procedurë
kontestimore të Maqedonisë, padia duhet të përmbajë kërkesë të caktuar në pikëpamje të
çështjes kryesore dhe të kërkesave sporadike, fakte në bazë të së cilëve paditësi e bazon
kërkesën, dëshmitë me të cilat përcaktohen këto fakte, si dhe të dhënat tjera që duhet t‟i
ketë secila parashtresë. Kur përbërja e gjykatat ose e drejta e parashtrimit të revizionit
varet nga vlera e lëndës së kontestit, ndërsa lënda e kërkespadisë nuk është shumë në
para, paditësi është i detyruar në padi ta shënojë vlerën e lëndës së kontestit. Gjykata do
të veprojë sipas padisë edhe kur paditësi nuk e ka paraqitur bazën juridike të
kërkespadisë, e nëse paditësi e ka paraqitur bazën juridike, gjykata nuk është i lidhur me
atë.
Tek procedura gjyqësore për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin
e shkaktuar është me rëndësi që palët në kontest të kenë legjitimin aktiv dhe pasiv. Një
gjë të tillë e vlerëson gjykata.519
Në rastet e tilla, paditësi duhet të ketë cilësinë e personit
të tretë që të ketë legjitimim aktiv, kurse bashkësia e sigurimit e ka legjitimitetin pasiv,
mbi bazën e rregullave të së drejtës së sigurimeve.
Paditësi mund në padi të kërkojë që gjykata vetëm ta konstatojë ekzistencan,
respektivisht mosekzistencan e ndonjë të drejte ose baze juridike, ose autenticitetin,
respektivisht jo autenticitetin e ndonjë dokumenti. Padia e tillë mund të paraqitet kur ajo
me dispozita të veçanta është paraparë, kur paditësi ka interes juridik që gjykata ta
konstatojë ekzistencan, respektivisht mosekzistencan e ndonjë të drejte ose baze juridike,
ose autenticitetin, respektivisht jo autenticitetin e ndonjë dokumenti para se të arrijë
ndonjë kërkesë për koston nga raporti i njëjtë, ose kur paditësi ka ndonjë interes tjetër
juridik për paraqitjen e padisë së tillë. Sipas nenit 177 të Ligjit për procedurë
kontestimore të Maqedonisë, nëse vendimi për kontest varet nga ajo se a ekziston ose nuk
ekziston ndonjë raport juridik i cili gjatë kontestit është bërë kontest, paditësi përveç
kërkesës ekzistuese, mund të paraqesë edhe kërkesë paditëse që gjykata të konstatojë se
raporti i tillë ekziston, respektivisht nuk ekziston, nëse gjykata para të cilit rrjedh kontesti
është kompetent për kërkesë të tillë. Paraqitja e kërkesës në këtë rast nuk do të
konsiderohet si modifikim i padisë.
Në një padi paditësi mund të paraqesë më shumë kërkesa kundër të njëjtit të
paditur kur të gjitha kërkesat janë të lidhura me të njëjtën bazë faktike dhe juridike. Nëse
kërkesat nuk janë të lidhura me të njëjtën bazë faktike dhe juridike, ato mund të paraqiten
në një padi kundër të njëjtit të paditur vetëm kur i njëjti gjykatë është kompetent real për
secilën nga këto kërkesa, dhe kur për të gjitha kërkesa është caktuar lloji i njëjtë i
procedurës. Paditësi mund dy e më shumë kërkesa për padi në lidhje të ndërsjellët t‟i
paraqesë në një padi dhe kështu gjykata ta pranojë atë që vijon nga ato kërkesa, nëse gjen
se ajo që është paraqitur para asaj nuk është e bazuar. Kërkesat e këtilla mund të
paraqiten në një padi vetëm nëse gjykata është me të vërtetë kompetent për secilën nga
kërkesat e përmendura dhe nëse për të gjitha kërkesat është caktuara lloji i njëjtë i
procedurës. Në rastet kur për disa nga kërkesat e paraqitura në të njëjtën padi duhet të
gjykojë trupi gjykues, ndërsa për tjera gjyqëtari individual dhe i të njëjtit gjykatë, për të
gjitha kërkesat do të gjykojë trupi gjykues.
519
Gjykata Themelore në Manastir, në çështjen civile K.nr.90/09 të datës 3 shkurt 2010, ka bërë fillimisht
verifikimin e legjitimitetit aktiv dhe pasiv të palëve në contest.
204
VI.4. Parashkrimi i kërkesës për shpërblim të dëmit
Te shpërblimi i dëmit në marrëdhëniet juridike civile, i rëndësisë së veçantë është
edhe institucioni i parashkrimit. Rregullativa e institucionit të parashkrimit është materie
ligjore520
.
Parashkrimi është një fakt juridik i kategorisë së ngjarjeve me vërtetimin e të cilit
vijnë pasoja me natyrë shuese, pasoja këto të lidhuar me të drejtën subjektivetë
përdorimit të njërit prej mjeteve bazë dhe më të rëndësishme të mbrojtjes së të drejtave
civile – padisë521
. Insituti i parashkrimit është i vetmi institut që kufizon nga pikpamja e
kohës realizimin e një të drejte me anë të forcës shtërnguese të gjykatës, apo të organeve
tjera shtetërore522
. Parashkrimi përmban dy elemente të rëndësishme: kalimin e kohës dhe
vullnetin e njeriut523
. Kalimi i një kohe të përcaktuar nga ligji është koha e cila përbën atë
që quhet afat parashkrimi. Ky afat caktohet me norma urdhëruese nga vet ligji në interes
të vet personit që mendon se i është cënuar një e drejtë , afat ky i arsyeshëm për të
justifikuar interesin e personit për realizimin e të drejtës së tij524
. Vet kalimi i kohës nuk
çon deri te parashkrimi, por e nevojshme është që asaj t‟i bashkangjitet vullneti i subjektit
në interesin e të cilit rrjedh koha. Pa faktorin e dytë – vullnetin e subjektit, ngjarja faktike
nuk mund të fitojë përmbajtje juridike dhe të shndërrohet në të drejte. Ajo ngjarje për
shkak të humbjes së mekanizmit mbrojtës me anë të sanksionit, pushon të jetë marrdhënie
juridike dhe bëhet detyrim natyral. Kjo do të thotë se titullari i të drejtës subjektive të
parashkruar nuk ka të drejtë që t‟i drejtohet gjykatës me padi në kuptimin formal.
Duhet dalluar parashkrimin nga rastet kur ligji kufizon në kohë ushtrimin e një të
drejte subjektive. Në këtë rast bëhet fjalë për afatet prekluzive. Afatet prekluzive nuk janë
vetëm afate në të cilat realizohet e drejta, por edhe që caktojnë zgjatjen e të drejtës.525
Afati prekluziv është përherë i caktuar në mënyrë të rreptë, ashtu që palët nuk mund ta
ndryshojnë në asnjë mënyrë. Ndryshe nga kjo, afatit i parashkrimit shuan aftësinë që e
drejta subjektive e shkelur apo e cënuar të realizohet ma anë të forcës shtërnguese të
shtetit. Pra, parashkrimi është humbja e të drejtës së padisë për shkak të kalimit të afateve
të përcaktuara me ligj.
Parashkrimi zbatohet në pjesën më të madhe të marrëdhënieve pasurore. Rregullat
e parashkrimit gjejnë zbatim në të gjitha marrdhëniet juridike civile pa marrë parasysh
burimin e detyrimeve, ligjin apo aktet me të cilat është rregulluar ajo marrdhënie.
Detyrimi mund të rezultoi nga kontrata, shprehja e njëanshme e vullnetit, shkaktimi i
dëmit, fitimi i pabazë apo gjërimi i punëve të huaja pa porosi. Nga kjo kategori bëjnë
përjashtim vetëm ato marrdhënie pasurore për të cilat e drejta e padisë në mënyrë të
shprehur përcaktohet nga ligji si e paparshkrueshme.
Aplikimi i parashkrimit te marrdhëniet juridike civile që kanë për burim të
detyrimit shkaktimin e dëmit, mund të shkaktojë pasoja të caktuara juridike në pikëpamje
520
Nenet 349-369 të LMD-së 521
Nuni Ardian, Leksione të së drejtës civile, Tiranë, 2004, fq. 171 522
Fuga Juliana, E drejta civile, pjesa e përgjithshme, Tiranë, 2000, fq. 128 523
Marrë për bazë formulimin ligjor të parashkrimit mund të thuhet se dy janë elementet përbërse të
parashkrimit: mosveprimi i titullarit të së drejtës subjektive dhe kalimi i kohës brenda të cilës ai duhet ta
kishte ushtruar këtë të drejtë. 524
Fuga Juliana, E drejta civile, pjesa e përgjithshme, Tiranë, 2000, fq. 129 525
Spaiç Voislav, Osnaovi gradjanskog prava, Sarajevë, 1957, fq. 324.
205
të shpërblimit të dëmit. Tani më është e kuptueshme se në rastet e shkaktimit të dëmit, një
nga të drejtat themelore të të dëmtuarit nga marrëdhënia juridike civile, është e drejta e tij
për shpërblim të dëmit. Për realizimin e kësaj të drejte, i dëmtuari duhet të ketë
aktgjykimin e rregullt ekzekutiv të gjykatës kompetente.
Në bazë të aktgjykimit me cilësinë e dokumentit ekzekutiv, i dëmtuari e realizon
shpërblimin e dëmit. Specifika e shpërblimit të dëmit, mund të realizohet në qoftë se i
dëmtuari, brenda afateve ligjore të përcaktuara i ndërmerr masat e nevojshme juridike. Në
qoftë se skadojnë ato afate, atëherë vjen në shprehje aplikimi i parashkrimit. Me
parashkrimin, të dëmtuarit i pushon e drejta për të kërkuar mbrojtje gjyqësore për
shpërblim të dëmit. Pra, e rëndësishme është koha-afati brenda të cilit mund të kërkohet
shpërblimi i dëmit nga ana e organeve të gjyqësisë. Me fjalë të tjera, që të lind
parashkrimi është e nevojshme që një e drejtë subjektive civile të mos ushtrohet dhe të
ketë kaluar një kohë që ajo e drejtë të mos jetë ushtruar.
Me afatin e parashkrimit nënkuptojmë kohën e caktuar me ligj në të cilën një e
drejtë nuk ushtrohet e që ka për pasojë humbjen e autorizimeve që të mund të kërkohet
realizimi i asaj të drejte.526
Kërkesa për shpërblim të dëmit, parashkruhet për tre vite nga momenti kur i
dëmtuari ka kuptuar për dëmin dhe për personin që e ka shkaktuar dëmin afati subjektiv,
dhe për pesë vite nga momenti kur dëmi është shkaktuar – afati objektiv527
. Ky afat
ndryshon, kur bëhet fjalë për parashtrimin e kërkesës për shpërblimin e dëmit të
shkaktuar me vepër penale. Në këto raste, afati i parashkrimit është më i gjatë dhe
kërkesa për shpërblim të dëmit parashkruhet me kalimin e afatit për parashkrim të
ndjekjes penale për veprën e kryer penale me të cilën është shkaktuar dëmi528
. Afati për
parashkrim është i njejtë qoftë kur kërkohet shpërblimi i dëmit material qoftë i atij
jomaterial.
Tek marrëdhënia e sigurimit që mund të zgjasë një vit apo më pak, afati i
parashkrimit pëfundon me skadimin e periodës së kontraktuar dhe pa marrë parasysh se a
është bërë pagimi i primit të sigurimit. Kërkesa i referohet primit të sigurimit për
periodën kur ka vlejtur kontrata e sigurimit, përkatësisht kur pala ka qenë në marrëdhënie
detyrimi. Kërkesa për pagimin e primit të sigurimit kur është lidhur kontrata e sigurimit
për kohën e caktuar prej një viti, kërkesa parashkruhet për tri vite duke llogaritur ditën e
parë pas skadimit të vitit kalendarik në të cilin ka lindur kërkesa.529
Afatet e parashkrimit prodhojnë veprim të plotë juridik vetëm atëherë kur e drejta
subjektive civile nuk ushtrohet tërësisht. N.q.s. titullari i ka shfrytëzuar të drejtat në atë
mënyrë në bazë të së cilës mund të shihet ushtrimi i të drejtës atëherë parashkrimi
ndërpritet. Ka raste kur edhe e drejta nuk ushtrohet por parashkrimi nuk rrjedh. Këtu
bëhet fjalë për pezullimin e paeashkrimit.530
Afati subjektiv i parashkrimit të kërkesës ka të bëjë me njohurinë e të dëmtuarit
për dëmin dhe dëmtuesin, kurse afati objektiv ka të bëjë me kalimin e afatit prej
momentit të shkaktimit të dëmit. Në bazë të kësaj, parashkrimi i kërkesës për shpërblim
të dëmit fillon të rrjedhë nga momenti kur i dëmtuari ka kuptuar për dëmin dhe
526
Spaiç Voislav, vep. e cit. fq. 320. 527
Neni 365, pika 1 dhe 2 e LMD-së 528
Neni 366 i LMD-së 529
Krahaso arsyetimin e Aktgjykimit të Gjykatës Supreme të Republikës së Maqedonisë, Rev.nr. 429/07. 530
Spaiç Voislav, vep. e cit. fq. 322
206
dëmtuesin, përkatësisht me kalimin e afatit të përcaktuar me ligj duke lloharitur
momentin e shkaktimit të dëmit. Është e pamjaftueshme njohja e njërës nga këto
rrethana, por kërkohet përmbushje komulative e të dy këtyre kushteve, për fillimin e
parashkrimit531
.
Kur fillon parashkrimi, e vërtetë është se detyrimi për shpërblimin e dëmit nuk
shuhet, përkatësisht e drejta e të dëmtuarit nuk shuhet, por humbet mundësia për mbrojtje
gjyqësore. Pra, ai detyrim hynë në grupin e detyrimeve natyrore-obligatio naturalis dhe
nuk do të realizohet në mënyrë të dhunshme.
Më në fund, nga momenti kur fillon parashkrimi dhe deri te skadimi i afatit të
paraparë për parashkrim, nënvizojmë këtu paraqitjen e ndërprerjes apo ndaljes së
parashkrimit. Parashkrimi ndalet në të gjitha punët ku shihet ushtrimi i të drejtës edhe atë
si nga ana e titullarit të së drejtës, ashtu edhe nga personat tjerë. Ashtu ndërprerje të
parashkrimit paraqitet me parashtrimin e padisë në gjykatë. Si moment i ndaljes së
parashkrimit merret ai moment kur padia i është dorzuar gjykatës.532
N.q.s. padia tërhiqet
prap, atëherë llogaritet se parashkrimi nuk është ndalur.
Nga ndalja e parshkrimit dallon pezullimi i parashkrimit. Tek pezullimi i
parashkrimit e drejta subjektive civile nuk ushtrohet, por në rrethanat e caktuara
parashkrimi nuk rrjedh.533
Në rastet e paraqitjes së pezullimit të parashkrimit, titullari nuk
mund të parashtrojë padi në gjykatë. Paraqitja e rrethanave të caktuara të cilat çojnë në
ndërprerjen apo ndaljen e parashkrimit, kanë si pasojë mosparashkrimin e kërkesës për
afatin e paraparë. Në këto raste, është e qartë tani më se shtyhet për kohë të caktuar vlerja
e aplikimit të parashkrimit. Kalimi i kohës para ndërprerjes së parashkrimit nuk llogaritet,
dhe fillon të rrjedhë nga fillimi afati i ri i parashkrimit. Efektet e ndërprerjes dhe ndaljes
së parashkrimit janë të njëjta si ndaj siguruesit, ashtu edhe ndaj të siguruait, përkatësisht
personit përgjegjës dhe të dëmtuarit.
Është me rëndësi të përmendet se nuk ndodhë ndërprerja e parashkrimit të
kërkesës për shpërblim të dëmit me momentin e zhvillimit të procedurës penale, kur
procedura penale ka përfunduar në mënyrë të plotfuqishme me aktgjykim lirues në të
cilën janë paraqitur kërkesa pasurore – juridike. Këtë qëndrim e ka ngritur edhe gjyqësia
e Maqedonisë. Ky qëndrim është mbështetur në zgjidhjen ligjore se parashkrimi lind
atëherë kur do të kalojë koha e caktuar me ligj në të cilën debitori mund të kërkojë
përmbushjen e detyrimit dhe se parashkrimi fillon të rrjedhë ditën e parë pas ditës kur
debitori ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e detyrimit. Përveç kësaj mbështetja i është
referuar edhe zgjidhjes ligjore që ka të bëjë me ndërprerjen e parashkrimit me
parashtrimin e padisë apo me marrjen e çfardo veprimi tjetër nga ana e debitorit ndaj
kreditorit qoftë para gjykatës qoftë para ndonjë organi tjetër kompetent, për vërtetim,
sigurim ose realizim të kërkesës. Gjyqësia e Maqedonisë ka bërë dallimin midis
ndërprerjes së parashkrimit të kërkesës për shpërblim të dëmit të shkaktuar me vepër
penale, e cila vepër nuk është vërtetuar në procedurë gjyqësore, pra është sjellur
aktgjykim lirues. Në rastin e parë, kur me aktgjykim të plotfuqishëm në procedurë penale
vërtetohet vepra penale, përkatësisht kur kërkohet shpërblimi i dëmit të shkaktuar me
vepër penale, parashkrimi ndërpritet për kërkesën që i referohet shpërblimit të dëmit. Në
rastin kur gjykata sjellë aktgjykim lirues, përkatësisht nuk vërteton vepër penale,
531
Nikçi Besnik, vep.e cit.fq. 82 532
Spaiç Voislav, vep. e cit. fq. 322 533
Ibid. fq. 323
207
atëherënuk shkatohet ndërprerja e parashkrimit të kërkesës për shpërblim të dëmit. Në
procedurën gjyqësore civile, gjykata mund të trajtojë faktin se a është shkaktuar vepra
penale, përkatësisht të vërtetojë se dëmi a k arezultuar nga vepra penale edhe atë vetëm
në rastin kur procedura penale është ndërprerë ose nuk është realizuar për shkak të
pengesave të caktuara procedurale siç është vdekja e të akuzuarit, smundja shpirtërore
apo rrethana tjera që përjashtojnë ndjekjen penale dhe përgjegjësinë e të akuzuarit. Në
rastet kur procedura penale përfundon me aktgjykim lirues, atëherë nuk mund të flitet për
ndërprerjen e parashkrimit nëse është paraqitur kërkesa për shpërblim të dëmit.534
VI.5. Ujdia gjyqësore
Palët gjatë gjithë procedurës para gjykatës kontestimore mund të lidhin ujdi
gjyqësore për lëndën e kontestit. Ujdia gjyqësoremund t‟i përkasë gjithë kërkesëpadisë
ose vetëm një pjese të saj. Gjykata gjatë procedurës do t‟ua bëjë me dije palëve për
mundësinë e ujdi gjyqësoreit gjykatësor dhe do t‟u ndihmojë që të lidhin ujdi gjyqësore.
Para gjykatës nuk mund të lidhet ujdi gjyqësore në aspekt të kërkesave, të cilat
palët nuk mund t‟i kenë në dispozicion. Kur gjykata e shkallës së parë do të marrë
aktvendim me të cilin nuk e lejon ujdi gjyqësorein e palëve, do ta ndërpresë procedurën
përderisa ky aktvendim nuk bëhet i plotfuqishëm. Ujdia e palëve për ujdi gjyqësore
inkorporohet në procesverbal. Ujdia gjyqësore është i lidhur kur palët pasi që u është
lexuar procesverbali për ujdi gjyqësore do ta nënshkruajnë procesverbalin. Palëve sipas
kërkesës së tyre do t‟u lëshohet kopje e vërtetuar e procesverbalit në të cilin është
inkorporuar ujdi gjyqësorei.
Gjykata gjatë gjithë procedurës sipas detyrës zyrtare do të kujdeset për atë se a
mbahet procedurë për lëndë për të cilën paraprakisht është lidhur ujdi gjyqësore
gjykatëësor dhe nëse konstaton se mbahet procedurë për lëndë për të cilën tanimë është
lidhur ujdi gjyqësore gjykatëësor, padinë to ta hedhë poshtë.
Personi i cili ka për qëllim të paraqesë padi, përmes gjykatës të shkallës së parë në
rajonin e të cilit pala kundërshtare ka vendbanim përkatësisht vendqëndrim mund të
tentojë që të lidhë ujdi gjyqësore. Gjykata pranë të cilit është dërguar propozimi i këtillë
do ta thërrasë palën kundërshtare dhe do ta njoftojë me propozimin për ujdi gjyqësore.
Shpenzimet për këtë procedurë i mbart paraqitësi i propozimit.
Në të gjitha rastet kur lidhet ujdia gjyqësore midis palëve për shpërblimin e
dëmit, i dëmtuari nuk ka të drejtë të kërkoj shpërblimin e dëmit nga ana e dëmtuesit apo
bashkësisë për sigurime.535
VI.6. Kompetenca në kontestet e shpërblimit të dëmit
Për gjykimin në kontestet për përgjegjësinë deliktore për shkaktim të dëmit, përveç
gjykatës me kompetencë të përgjithshme tokësore, kompetente është edhe gjykata në
territorin e të cilit është kryer veprimi i dëmshëm ose gjykata në territorin e të cilit ka
ndodhur pasoja e dëmshme. Nëse dëmi ka ndodhur për shkak të vdekjes ose lëndimeve të
534
Krahaso arsyetimin e Aktgjykimit të Gjykatës Supreme të Republikës së Maqedonisë, Gzz. 35/2007. 535
Ky qëndrim është institucionalizuar nga ana e Gjykatës së Apelit në Shtip, me Aktgjykimin Gzh.nr.
1170/08.
208
rënda trupore, përveç gjykatës së lartëpërmendur, kompetente është edhe gjykata në
territorin e të cilit paditësi ka vendbanim përkatësisht vendqëndrim.
Rregullat e njejta do të zbatohen edhe në kontestet kundër bashkësisë së sigurimit për
shkak të shpërblimit të dëmit ndaj personave të tretë në bazë të dispozitave për
përgjegjësinë e drejtpërdrejtë të shoqërisë për sigurim, si dhe në kontestet për kërkesat
regresive në bazë të shpërblimit të dëmit kundër debitorëve regresiv.
VI.7. Të provuarit e fakteve vendimtare
Në procedurën gjyqësore për përcaktimin e të drejtës sëshpërblimit të dëmit të
shkaktuar në aksidentet automobilistike e rëndësisë së madhëështë edhe gjetja e së
vërtetës. E vërteta kualitative dhe koresponduese me realitetin objektiv bën që vendimi
gjyqësor për shpërblimin e dëmit të jetë i qëndrueshëm dhe i drejtë. Gjykata duhet të
arrijë pëlqim të gjithëanshëm të qëndrimit, përkatësisht njohurive tona rreth fakteve me
të cilat ekziston e vërteta. E vërtata është e lidhur ngushtë me të kuptuarit e njohurive të
ndodhisë në aksidentin automobilistik dhe krijon përceptim subjektiv të gjykatës në lidhje
më gjendjen faktike konkrete duke përcaktuar besueshmërinë e asaj ndodhie. Gjendja
faktike nuk është e kushtëzuar nga besimi i gjykatës, por nga procesi i të kuptuarit të
fakteve që përbëjnë tërësinë e asaj njohurie. Gjyqëtari i përcjell faktet objektive të
realitetit të caktuar dhe krijon ndjenjën e besueshmërisë për pasojat e aksidentit
automobilistik. Faktet vërtetohen dhe ndërlidhen me gjendjen reale. Kjo në fakt përbën të
ashtuquajturën e vërtetë materiale. Në procedurën gjyqësore civile, gjyqëtari është i
detyruar të zbatojë parimin e kërkimit të së vërtetës. Ai në tërësi duhet të provojë faktet
kontestuese nga të cilat varet vendimi për bazueshmërinë e kërkesës për shpërblim të
dëmit. Secila palë është e obliguar t‟i paraqesë faktet dhe të propozojë dëshmi mbi të cilat
e bazon kërkesën e tij ose me të cilat i hedh poshtë thëniet dhe dëshmitë e plës
kundërshtare. Gjykata civile gjatë procedurës, kur do të vlerësojë se faktet dhe dëshmitë
janë të nevojshme për zgjidhjen e drejtë të kontestit, ka autorizim për t‟i paralajmëruar
ata në lidhje me detyrimet ligjore për paraqitjen e fakteve dhe propozimeve vendimtare si
dhe propozimin e dëshmive të caktuar. Dëshmimi i përfshin të gjitha faktet që janë të
rëndësishme për marrjen e vendimit meritor. Megjithatë, gjykata vendos vetë për atë se
cilat nga dëshmitë e propozuara do të nxirren për shkak të përcaktimit të fakteve
vendimtare. Pra, cilat fakte janë konsideruar për t'u provuar, në një proces gjyqësor,
gjykata e bën në bazë të vlerësimit të ndërgjegjshëm dhe të kujdesshëm të çdo pjesë të
provave veç e veç dhe së bashku, dhe të gjitha provave për suksesin e gjithë procesit.
Gjyqëtari vendos se çfarë prova duhet të merren për të identifikuar faktet kritike me
synimin e vetëm që të përfitojë pasqyrë bindëse për realitetin objektiv në një shkallë më
të lartë të mundshme dhetë arrihet moment i së vërtetës absolute. Gjendja faktike e
vërtetuar në procesin gjyqësor për shpërblimin e dëmit të shkaktuar në aksident trafiku,
ka qenë mbështetje për Gjykata Supreme të Republikës së Sllovenise, në gjykimin dhe
vendimin II IPS 394/2004, ku ka gjykuar shpënzimet në lidhje më dëmtimet trupore,
duke përfshirë kohën për trajtim të pasojave, periudhën e stacionimit në spital,
intervenimin kirurgjikal, dhimbjet fizike, shqetësimin, intenzitetin dhe kohëzgjatjen e
frikës, etj.536
536
Po kështu, Gjykata Supreme, Expte Nr. 71709, Dhoma e parë, L.S. 307-204, Mendoza, 29 prill 2002, në
gjykimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident automobilistik ka përcaktuar si
209
Një të drejtë të këtillë të gjykatës e ka institucionalizuar edhe legjislacioni i
Republikës së Maqedonisë.537
Gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit, nuk duhet të dëshmohen faktet të cilat pala
i ka pranuar para gjykatës, gjatë rrjedhës së kontestit. Gjykata, prapseprap mund të
urdhërojë të dëshmohen edhe fakte të tilla nëse konsideron se pala me pranimin e tyre ka
për qëllim të disponojë me kërkesat me të cilën nuk mund të disponojë. Sipas bindjeve të
veta, gjykata do të vlerësojë se a do ta marrë si të pranuar ose si të kontestuar faktin që
pala fillimisht e ka pranuar, e më pas plotësisht ose pjesërisht e ka mohuar ose e ka
kufizuar pranimin me dhënien e fakteve tjera. Është me rëndësi të theksohet se faktet,
ekzistencan e të cilave ligji i supozon nuk duhet të dëshmohen. Mund të dëshmohet
vetëm se këto fakte nuk ekzistojnë, nëse me ligj nuk është e përcaktuar diçka tjetër. As
faktet që janë të njohura në përgjithësi nuk dëshmohen.
Në të gjitha situatat kur gjykata në bazë të dëshmive të nxjerra nuk mund të
përcaktojë ndonjë fakt, atëherë për ekzistencën e atij fakti do të përfundojë me zbatimin e
rregullave për barrën e dëshmimit. Kur konstatohet se palës i takon e drejta e
shpërblimit të dëmit qoftë në shuma parash ose me sende të zëvendësueshme, por lartësia
e shumës, respektivisht sasia e sendeve nuk mund të konstatohet ose do të mund të
konstatohej në mënyrë jo të drejtë, atëherë gjykata për këtë do të vendosë sipas vlerësimit
të lirë të saj.
Trupi gjykues vlerëson dëshmitë gjatë shqyrtimit kryesor të çështjes. Ekziston
mundësia që për shkaqe të rëndësishme, dëshmitë e caktuara të nxirren para Kryetarit të
trupit gjykues ose para gjyqëtarit të gjykatës së lutur. Në këto raste, procesverbalet për
dëshmitë e nxjerra nga Kryetari i trupit gjykues apo gjyqëtari i gjykatës së lutur, do të
lexohen në shqyrtimin kryesor të çështjes.
Kryetari i trupit gjykues ose gjyqëtari, të cilit i është besuar nxjerrja e ndonjë
dëshmie, është i autorizuar që të nxjerrë edhe dëshmi tjera nëse konsideron se ajo është
zgjidhje përkatëse dhe, nëse palët një gjë të tillë e kanë propozuar. Kur trupi gjykues do
të vendosë që ndonjë dëshmi të nxirret para gjykatësit të lutur, në lutjen për nxjerrjen e
dëshmisë do të përshkruhet gjendja e punës sipas rrjedhës së diskutimit kryesor dhe
veçmas do të shënohet për cilat rrethana duhet veçmas të kihet kujdes gjatë nxjerrjes së
dëshmisë. Për seancën e nxjerrjes së dëshmive para kryetarit të trupit gjykues ose para
gjyqëtarit të lutur duhet të informohen edhe palët nëse nuk kanë deklaruar se nuk do të
jenë pranishëm në seancë. Kryetari i trupit gjykues ose gjyqëtari i lutur gjatë nxjerrjes së
dëshmive i ka të gjitha autorizimet që i ka trupi gjykues, respektivisht Kryetari i trupit
gjykues, kur dëshmitë nxirren në shqyrtimin kryesor.
Vlen të theksohet qëndrimi i ngritur në rrethanat kur supozohej se ndonjë dëshmi
nuk do të mund të nxirret ose nuk do të mund të nxirret në afat të kuptueshëm, ose nëse
dëshmia duhet të nxirret jashtë vendit, gjykata në vendimin për nxjerrjen e dëshmisë do të
caktojë afat se deri kur do të pritet nxjerrja e dëshmisë. Me skadimin e afatit të caktuar,
faktë relevante që duhet të provohen: shtënjen e bicikletës së fëmijës, gjendjen e frenave, aftësinë e fëmijës
për të vepruar në një bicikletë të një lartësie të papërshtatshme, fajin e prindërve, tiparet e
paparashikueshmërisë dhe pashmangshmërisë së sjelljes së fëmijës. 537
Shih nenin 206 të Ligjit për procedurë kontestimore të Republikës së Maqedonisë.
210
diskutimi mund të zhvillohet pa marrë parasysh që dëshmia e caktuar nuk është
nxjerrë.538
VI.8. Këqyrja
Këqyrja është mjet provues që ka për qëllim të bëjë përcaktimin e ndonjë fakti
ose të sqarojë ndonjë rrethane e cila është e nevojshme për gjykimin civil. Këqyrja jo
rrallë herë bëhet me pjesëmarrjen e ekspertit.539
Është me interes të përmendet se kur çmohet e nevojshme nga gjykata që një
person ose një send të këqyren drejtpërdrejt prej saj, kryesisht ose me kërkesën e palëve,
vendos që të bëhet këqyrja në vend e tyre me ose pa ekspertë. E drejta shqiptare ka
përcaktuar se këqyrja e personave, e vendeve, e sendeve të luajtshme ose të paluajtshme,
bëhet me vendim të gjykatës, në të cilën caktohet koha, vendi dhe mënyra e këqyrjes.
Këqyrja në vend bëhet nga vetë gjykata ose nga gjyqtari i deleguar prej saj ose nga
gjyqtari i vendit ku do të bëhet këqyrja. Gjykata në këqyrjen e një personi duhet të bëjë
kujdes që të mos preket dinjiteti personal. Ajo mund të mos jetë vetë e pranishme dhe të
ngarkojë me këtë detyrë një ekspert të përshtatshëm.
Sipas nenit 289 të Kodit të procedurës civile të Shqipërisë, Gjykata mund të
vendosë që të kryhen edhe riprodhime fotografike të objekteve, dokumenteve dhe
sendeve, dhe kur është e nevojshme dhe e mundshme edhe filmime të tyre ose të përdorë
mjete e veprime të tjera mekanike. Gjykata për t‟u siguruar në ekzistencën e një fakti
mund të urdhërojë që kjo të verifikohet duke proceduar në një mënyrë të caktuar për
riprodhimin e tij, duke siguruar prova me anë fotografish ose me filmime. Gjykata
drejton vetë eksperimentin, ose kur e sheh me vend ia beson këtë një eksperti duke
zbatuar rregullat për emërimin dhe përgjegjësinë e ekspertit, të parashikuara në ligj.540
VI.9. Dokumenti
Dokumenti si mjet provues duhet të jetë në formën e caktuar që e ka dhënë organi
shtetëror në kufijtë e kompetencës së tij si dhe në atë formë që e ka dhënë organizata ose
institucioni tjetër gjatë kryerjes së autorizimit publik që i është besuar me ligj ose me
vendim të organit të komunës të bazuar mbi ligjin, e dëshmon autenticitetin e asaj që
vërtetohet ose caktohet në atë. Fuqinë e njejtë dëshmuese e kanë edhe dokumentet tjera të
cilat me dispozita të veçanta në pikëpamje të fuqisë dëshmuese janë të barazuara me
538
Në gjykimin e shpërblimit të dëmit me pasojë të shkaktimit të dëmtimeve trupore apo cënim të
shëndetit, Gjykata Supreme, Expte. Nr. 68823, Mendoza, 28 dhjetor 2000, ka gjykuar faktin e pasojave që i
referohen humbjeve të të ardhurave, lëndimeve psikologjike dhe emocionale, humbjeve të aftësisë punuese
të viktimës, duke shfrytëzuar dokumentet si mjet provues (certifikatën dhe raportet mjekësore, historiatin
mjekësor, dëshmitarin dhe ekspertin. Në përcaktimin e lartësisë së shumës për shpërblim të dëmit për
shkak të dëmtimeve trupore apo cënimit të shëndetit, gjykata nëpërmjet eksperit ka nevojë të përcaktoj
nivelin intelektual dhe korespondimin me kriteret e normalitetit, organizimin e duhur mendor dhe
planifikimi, fleksibiliteti për të eksploruar zgjidhje të reja, koncentracion, aftësi për abstraksion dhe
konceptim, përgjigje ndaj stimujve emocional, stresin postramautik, nivelin e aktiviteteve rekreative dhe
sociale, tiparet e më parshme të personalitetit. 539
Neni 212 i Ligjit për procedurë kontestimore të Republikës së Maqedonisë. 540
Krahaso nenet 286-290 të Kodit të procedures civile të Republikës së Shqipërisë.
211
dokumentet publike.541
Është e lejuar të dëshmohet se në dokumentin publik në mënyrë të
pasaktë janë konstatuar faktet ose se dokumenti është përpiluar në mënyrë të parregullt.
Nëse gjykata dyshon në autenticitetin e dokumentit mund të kërkojë për atë të deklarohet
organi, respektivisht institucioni prej të cilit duhet të rrjedhë ajo.542
E drejta shqiptare ka pwrcaktuar vetitw e shkresave qw ata tw kenw fuqi
provuese. Shkresat kanë fuqi provuese kur janë hartuar në formën e caktuar, kanë
elementet e nevojshme për vlerën e tyre, nuk janë të copëtuara, të grisura ose të shuara,
nuk kanë gërvishtje, ose shtesa midis rreshtave, ose çrregullime të tjera me shuarje dhe
mund të lexohen. Shkresa, kur është e dëmtuar në mënyrën e lartwpwrmendura,
prezumohet se është bërë për të zhveftësuar vlerën provuese të saj, përveç kur provohet e
kundërta. Personi që paraqet dhe përdor si mjet provues një shkresë që ka ndryshime,
duhet të vërtetojë se ndryshimet janë bërë nga ai që e ka nxjerrë shkresën, ose nga ai që
mund t‟i shërbejë si provë,ose nga ai që i ka kaluar e drejta, ose janë bërë nga dikush
tjetër me porosi të këtyre. Kur shkresa që paraqitet referon në një shkresë tjetër, ajo
bashkohet me këtë, përveç kur shkresa që merret zëvendëson shkresën referuese ose
përmban përmbajtjen e saj të plotë. Kur shkresa që u mor ka përmbajtje të ndryshme nga
shkresa referuese, atëherë parapëlqehet përmbajtja e kësaj të fundit.543
Sa i përket dokumenteve të huaja publike vlen të theksohet se kanë të njëjtën fuqi
dëshmuese si dhe dokumentet publike të vendit nëse me marrëveshje ndërkombëtare
ndryshe nuk është përcaktuar. Këto dokumente duhet të jenë të vërtetuara me rregull dhe
me kusht të reciprocitetit. Për të dëshmuar për të dhënat e veta, pala në kontest është e
detyruar që vetë ta bartë dokumentin që e ka parashtruar si mjet prove. Për dokumentin e
përpiluar në gjuhë të huaj është e nevojshme të paraqitet edhe përkthim i vërtetuar. Kur
shkresa është në gjuhë të huaj, ajo paraqitet bashkë me përkthimin e saj në gjuhën
zyrtare, të legalizuar nga ambasada apo konsullata përkatëse ose nga organi tjetër
kompetent. Kur gjykata nuk mund ta kontrollojë vetë saktësinë e përkthimit, emëron
përkthyes.
Në të gjitha rastet kur dokumenti gjendet te organi shtetëror ose te personi fizik
ose juridik që ushtron autorizime publike, kurse vetë pala nuk mund të ndikojë që
dokumenti të dorëzohet ose tregohet, atëherë gjykata me propozimin e palës do ta
sigurojë këtë dokument.
Edhe në rastet kur njëra palë propozon dokumentin si mjet provues dhe pohon se
ai gjendet te pala tjetër, atëherë gjykata palën në fjalë do ta thërrasë ta paraqesë
dokumentin, duke përcaktuar për atë edhe afat të caktuar. Pala nuk mund ta refuzojë
paraqitjen e dokumentit nëse ajo vetë gjatë procedurës është thirrur në atë dokument për
dëshmi të të dhënave, ose nëse bëhet fjalë për dokument që sipas ligjit është i detyruar ta
dorëzojë ose tregojë, ose nëse dokumenti duke marrë parasysh përmbajtjen e tij
konsiderohet si i përbashkët për të dy palët. Në këtë kontest, sipas nenit 250 të Kodit të
procedurës civile të Shqipërisë, në rastet kur prova me shkresë është në ruajtje për arsye
ligjore ose pamundësi përdorimi dhe nuk mund të merret, gjykata ka të drejtë që përveç
541
Në lidhje me dokumentin si provë shih: Stephen M. Gerlis, Civil Procedure, Paula Loughlin, London
2001, fq. 330 542
Gjykata Supreme Expte Nr. 65421 Dhoma e parë, L.S. 289-76, Mendoza, 19 qershor 1999, në
procedurën e marrjes së provave për përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar me
mjetin motorik në aksident automobilistik ka ngritur qëndrimin se falsifikimi i dokumentit publik që i
referohet të drejtës së pronësisë së mjetit motorik, merret si provë deri sa nuk vërtetohet e kundërta. 543
Shih nenet 246-249 të Kodit të procedures civile të Republikës së Shqipërisë.
212
mjeteve të tjera, të lejojë të merret kopje e saj e legalizuar, e cila ka fuqi provuese sikurse
edhe shkresa origjinale. Kur kjo më pas ka humbur, gjykata vendos të administrohet
shkresa që vërteton njësinë me origjinalin.
Në rastet kur pala që është e thirrur ta paraqesë dokumentin mohon se dokumenti
gjendet te ai, atëherë gjykata për shkak të konstatimit të këtij fakti mund të paraqesë
dëshmi. Gjykata, duke i marrë parasysh të gjitha rrethanat sipas bindjes së tij, do të
vlerësojë se me çfarë rëndësie është ajo që pala që e mban dokumentin nuk dëshiron të
veprojë sipas vendimit të gjykatës me të cilin i urdhërohet ta paraqesë dokumentin ose në
kundërshtim me bindjen e gjykatës mohon se dokumenti gjendet te ai.
Edhe kopjet e shkresave kanë fuqi provuese. Kopjet e shkresave kur saktësia e
tyre vërtetohet nga personi kompetent kanë të njëjtën fuqi provuese me origjinalin. Sipas
nenit 251 te Kodit të procedurës civile të Shqipërisë, në qoftë se për shkaqe të justifikuara
është e vështirë marrja e provës në gjykim ose për shkak të rëndësisë së saj ose të natyrës
së saj ekziston rreziku të humbasë ose të dëmtohet, gjykata mund të urdhërojë të
verifikohet shkresa nga një anëtar i trupit gjykues ose të kontrollohet me letërporosi nga
gjykata e vendit ku ndodhet shkresa ose të lejojë të merret fotokopje ose fotografia e
vërtetuar.
Ndërkaq, sipas nenit 253 aktet zyrtare që përpilohen nga nëpunësi i shtetit ose
personi që ushtron veprimtari publike, brenda kufijve të kompetencës së tyre dhe në
formën e caktuar, përbëjnë provë të plotë të deklarimeve që janë bërë përpara tyre për
faktet që kanë ngjarë në prani të tyre, ose për veprimet e kryera prej tyre. Lejohet të
provohet e kundërta vetëm kur pretendohet se shkresa është e falsifikuar. Aktet zyrtare që
dalin nga organet shtetërore dhe që përmbajnë një urdhër, një vendim ose çdo masë tjetër
të marrë prej tyre ose që tregojnë kryerjen e një veprimi nga ana e këtyre organeve,
përbëjnë provë të plotë për përmbajtjen e tyre. Lejohet të provohet e kundërta vetëm kur
pretendohet se shkresa është e falsifikuar.
Kur falsim për shkresat si mjete prove, është me interes të përmendet ekzistenca e
shkresave të thjeshta dhe shkresave private me fuqi provuese. Shkresa që është përpiluar
nga një person zyrtar që nuk ka qenë kompetent ose që nuk është sipas formës së caktuar,
ka fuqinë provuese të një shkrese të thjeshtë, në rast se është nënshkruar nga palët.
Shkresa e thjeshtë e nënshkruar nga personi që e ka lëshuar, përbën provë të plotë se
deklarimet që përmban janë të atij që e ka nënshkruar, në rast se personi kundër të cilit
paraqitet shkresa pranon se është nënshkruar prej tij.
Në kuadër të shkresa private bëjnë pjesë: librat e tregtarëve dhe profesionistëve që
i mbajnë sipas Kodit Tregtar ose dispozitave të tjera, librat e avokatëve, noterëve,
përmbaruesve, mjekëve, farmacistëve e të profesioneve të tjera, sipas dispozitave në fuqi.
Është me rëndësi të përmendet se si mjet prove mund të parqitet edhe një pjesë e librit
apo libri i tërë. Në rastet kur paraqiten si provë pjesë nga libri ose e tëra dhe përmbajnë
edhe të dhëna që nuk kanë lidhje me objektin e gjykimit, mund të merren ato pjesë të
shkresës që kanë lidhje me atë.
Është me relevancë të përmendet se gjykata personit të tretë mund t‟i urdhërojë të
paraqesë dokument vetëm kur sipas ligjit është i detyruar ta tregojë ose ta paraqesë, ose
kur bëhet fjalë për dokument që sipas përmbajtjes së saj është e përbashkët për atë person
dhe për palën që thirret në dokumentin. Para se të marrë vendim me të cilin personit të
tretë i urdhëron ta paraqesë dokumentin, gjykata do ta thërrasë personin e tretë të
deklarohet për atë. Kur personi i tretë e mohon detyrën e tij që ta paraqesë dokumentin që
213
gjendet te ai, gjykata do të vendosë se personi i tretë a është i detyruar ta paraqesë
dokumentin.
VI.10. Dëshmitarët
Secili person që thirret si dëshmitar është i detyruar të paraqitet në thirrjen për të
dëshmuar dhe të dëshmojë. Si dëshmitarë mund të dëgjohen vetëm personat të cilët janë
të aftë të japin informata për faktet që dëshmohen.544
Përcaktimi i gjendjes faktike në një
procedurë gjyqësore jo rrallë herë i referohet vendit dhe mënyrës së shkaktimit të
aksidentit të trafikut. Dëshmia relevante merret për provë në përcaktimin e vendit dhe
mënyrës së shkaktimit të dëmit. Dëshmia e dëshmitarit me që nuk ka qenë bindëse, ajo
është refuzuar nga gjykata që të merret për provë.545
Po kështu edhe Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë në
çështjen Nr. 24022005 i Regjistrit Themeltar, Vendimi Nr. 355, gjatë marrjes së provave
ka shfrytëzuar dokumentin – procesverbalin e përpiluar nga oficeri i policisë në vendin e
ngjarjes. Mirëpo, për shkak se procesverbali i policisë ka patur mangësi, gjykata ka
vendosur të shfrytëzoj për provë dëshminë e dëshmitarëve, punonjësit të policisë dhe
drejtuesit të mjetit motorik.
Nuk mund të dëgjohet si dëshmitar personi i cili me deklaratën e vet do ta kishte
cenuar detyrën për ruajtjen e sekretit zyrtar ose ushtarak deri sa organi kompetent nuk e
liron nga ajo detyrë.
Jo të gjithë të thirrurit duhet të dëshmojnë. Dëshmitari mund të refuzojë të
dëshmojë: për atë që pala si të autorizuar të vetin ia ka besuar, për atë për të cilën pala ose
personi tjetër i është rrëfyer si dëshmitari rrëfyesit fetar dhe për fakte të cilat dëshmitari i
ka kuptuar si avokat, mjek ose në kryerjen e ndonjë profesionit tjetër ose ndonjë
veprimtarie tjetër, nëse ekziston detyrimi si sekret të ruhet ajo që është kuptuar në
kryerjen e atij profesioni ose veprimtarie.546
Sipas nenit 236 të Kodit të procedurës civile të Shqipërisë, dëshmitarët dëgjohen
nga gjykata në debatin gjyqësor. Në raste të veçanta ose për shkak sëmundjeje apo për
shkak të punës së veçantë që bën dëshmitari, rrethana këto që e bëjnë të pamundur
paraqitjen e tij në gjykim, gjykata mund të vendosë që pyetja e tij të bëhet jashtë qendrës
së gjykatës nga një anëtar i trupit gjykues. Në këto raste pyetja e dëshmitarit bëhet
përpara séances gjyqësore të radhës dhe dëshmia e marrë lexohet në séance gjyqësore.
Pyetja e dëshmitarit bëhet kurdoherë në prani të palëve apo përfaqësuesve të tyre, të cilët
njoftohen rregullisht.
Gjatë procedurës së marrjes së dëshmisë, dëshmitari mund të mos japë përgjigje
në pyetje të veçanta nëse për atë ekzistojnë shkaqe të rëndësishme e veçmas nëse me
përgjigjen e vet në ato pyetje do të nënshtrohet në turp të rëndë, në dëm të
konsiderueshëm material ose në ndjekje penale të tij ose të afërmit e tij sipas lidhjes së
gjakut në vijë të drejtë deri në cilëndo qoftë shkallë, ndërsa në vijë anësore përfundimisht
544
Stephen M. Gerlis, Civil Procedure, Paula Loughlin, London 2001, fq. 355 545
Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë, në çështjen II IPS 405/2000, në lidhje me përcaktimin e
gjendjes faktike çështje është bazuar në mendimin e ekspertit nga disiplinës e rrugëve. 546
Gjykata Supreme, Expte, nr. 70587, Dhoma e lartë, L.S. 303-335, Mendoza, 5 nëntor 2001, gjatë
vlerësimit të provave në procedurën për shpërblim të dëmit ka refuzuar të merr si provë dëshminë e
dëshmitarit që bën pjesë në rrethin e personave në lidhje njohje.
214
deri në shkallën e tretë, çiftin bashkëshortor ose familjarët e krushqisë duke mbaruar në
shkallën e dytë edhe atëherë kur bashkëshortësia është ndërprerë, bashkëshortin e tij
jashtëmartesor, si dhe tutorin e tij ose personin nën tutori, adoptuesin ose të adoptuarin.
Kur flasim për dëshminë e dëshmitarit është e rëndësisë të përmendet fakti se pala
që e propozon personin e caktuar që të dëgjohet si dëshmitar, paraprakisht doemos duhet
të theksojë se për çka duhet të dëshmojë dhe ta theksojë emrin dhe mbiemrin e tij,
profesionin dhe vendqëndrimin.
Thirrja e dëshmitarit bëhet me dorëzimin e thirrjes së shkruar në të cilën shkruhet
emri dhe mbiemri, profesioni i personit të thirrurit, vendi dhe koha e ardhjes, lënda për të
cilën thirret si dëshmitar. Në thirrje dëshmitari do të paralajmërohet për pasojat e
mungesës së paarsyeshme dhe të drejtën e shpërblimit të shpenzimeve. Dëshmitarët të
cilët për shkak të moshës së vjetër, sëmundjes ose mungesave të rënda trupore nuk mund
të paraqiten në thirrje, atëherë ato mund të dëgjohen në banesën e tyre ose në vendin ku
gjenden.547
Para gjykatës, dëshmitarit paraprakisht do t‟i tërhiqet vërejtja se është i detyruar ta
flasë të vërtetën dhe se nuk guxon të heshtë, e më pas do t‟i tërhiqet vërejtja për pasojat
nga dhënia e deklaratës së rrejshme. Dëshmitari dëgjohet vetë dhe pa praninë e
dëshmitarëve, të cilët më vonë janë thirrur për tu dëgjuar. Dëshmitari është i detyruar që
përgjigjet t‟i japë gojarisht. Pas pyetjeve të përgjithshme, dëshmitari thirret të paraqesë
tërë atë që e di për faktet për të cilat duhet të dëshmojë, e më pas mund t‟i parashtrohen
pyetje për shkak të kontrollit, plotësimit ose sqarimit. Në çështjen gjyqësore për
shpërblim të dëmit në aksident automobilistik me pasojë dëmtime trupore apo cënim të
shëndetit, gjykata provon faktet që i referohen pasojavë në uljen e aftësisë personale dhe
pamundësinë si pasojë e lëndimit trupor, humbjen e të ardhurave, dëmtimin e
marrëdhënieve jetësore, dëmin jomaterial, etj. Dëshmitarët e bëjnë përshkrimin e gjendjes
shëndetësore dhe funksionale të viktimës para ndodhjes së aksidentit dhe pas tij, për të
dhënë një pasqyrë mbi gjendjen e tij.548
Në procedurën e marrjes së provave, nuk lejohet të parashtrohen pyetje në të cilat
tashmë është thënë se si duhet të përgjigjet. Dëshmitari gjithmonë do të pyetet prej ku e
ka të njohur atë për të cilën dëshmon. Dëshmitarët mund të ballafaqohen nëse deklaratat e
tyre nuk pajtohen në pikëpamje të fakteve të rëndësishme. Të ballafaquarit për secilën
rrethanë për të cilën nuk pajtohen, veçmas do të dëgjohen dhe përgjigjja e tyre do të futet
në procesverbal. Sipas të drejtës shqiptare, radha e pyetjes së dëshmitarëve caktohet nga
547
Neni 227 i Ligjit për procedurë kontestimore të Republikës së Maqedonisë 548
Gjykata Supreme Expte Nr. 72-113, Dhoma e Lartë, L.S. 308-142, Mendoza, 14 maj 2002, selljen e
vendimit për shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksident automobilistik me pasojë dëmtime trupore apo
cënim të shëndetit e ka mbështetur në këto prova: Historikun mjekësor, Informatën e Ministrisë së
ekonomisë – Raportin për shportën (për familjen që përbëhet nga bashkëshortë dhe dy fëmijët nën 14 vjeç),
për periodë të caktuar kohore. Në këtë procedurë faktet vendimtare janë konsideruar: shkaktimi i frakturës
së këmbës, shkaktimi i plagëve, Infeksionet, paaftësia për punë, depresionet reactive, etj. Në lidhje me këtë
proces gjyqësor, e këmi veçuar me rëndësi skemën logjikë të gjykimit që duhet të zbatohet në rastin
konkret sipas ankuesit të vendimit gjyqësor. Shkaktimi i dëmit me pasoja mbi aftësinë e kufizuar fizike
duhet të mbështetet në jetën e dobishme të mbetur të viktimës (në kohën e aksidentit viktima ka qenë 23
vjeç) dhe parametrat real të lartësisë së pagës minimale në sektorin ku viktima e ka ushtruar veprimtarinë
punuese (brenda kornizave të sektorit të ndërtimit ku si ndërtues i pavarur ka punuar viktima), përqindjen e
aftësisë së kufizuar, etj. Pastaj në lidhje me fitimin e munguar, gjykata duhet të merr për bazë natyrën e
detyrave dhe krizën për punë në sektorin e ndërtimit në korelacion me kohën e mosushtrimit të veprimtarisë
dhe shkallën e aftësisë së kufizuar të viktimës.
215
kryetari i seancës duke mbajtur parasysh dëshmitarët e secilës palë. Ata pyeten një nga
një në prani të palëve, pa praninë e dëshmitarëve që pyeten më vonë. Dëshmitari pyetet
më parë nga pala që e ka kërkuar thirrjen e tij dhe pastaj nga pala tjetër. Secila nga palët
ka të drejtë t‟i bëjë pyetje plotësuese dëshmitarit për të sqaruar apo plotësuar përgjigjet e
dhëna nga ai. Në çdo rast palët i drejtojnë pyetje dëshmitarit, me leje dhe nëpërmjet
gjykatës. Gjykata mund të bëjë pyetje e të kërkojë sqarime kurdoherë që e konsideron të
nevojshme për zgjidhjen e drejtë të çështjes.
Është me rëndësi të përmendet se edhe e drejta shqiptare ka paraparë ballafaqimin e
dëshmitarëve. Kur ndërmjet thënieve të dëshmitarëve ka mospërputhje të tilla që krijojnë
vështirësi për zbulimin e të vërtetës, gjykata vetë ose me kërkesën e palëve bën
ballafaqimin e dëshmitarëve të pyetur më parë.
Pala që ka kërkuar thirrjen e një dëshmitari mund të kërkojë që ai të mos pyetet.
Kërkesa merret parasysh në rast se pala tjetër është dakort dhe kur gjykata çmon se pyetja
e tij nuk do të jetë e nevojshme për sqarimin e çështjes. Në këtë kontekst, vlen të
përmendet se në rastet kur gjatë gjykimit të çështjes rezultojnë të sqaruara faktet dhe
pretendimet e palëve, gjykata, vetë ose me kërkesën e tyre, mund të heqë dorë nga pyetja
e dëshmitarëve të tjerë të thirrur për këtë qëllim.
Me interes është të përmendet se gjykata mund të lejojë dëshmitarin që të përdorë
shënime ose të dhëna të tjera të shkruara, kur flasin për çështje që kanë të bëjnë me
llogari e të dhëna që është e vështirë të mbahen mend.
Gjykata mund të vendosë që dëshmitari të japë betim për deklaratën që e ka
dhënë. Betimi jepet me gojë, me shqiptimin e këtyre fjalëve: “Betohem në nderin se për
tërë atë që më ka pyetur gjykata e kamë folur të vërtetën dhe se asgjë që kam ditur për
këtë punë nuk kam heshtur”. Gjykata mund të vendosë që dëshmitari të japë betim edhe
para se të jetë dëgjuar. Dëshmitarët memec që dinë të lexojnë dhe shkruajnë, betohen në
atë mënyrë që e nënshkruajnë tekstin e betimit, ndërsa dëshmitarët e shurdhër do ta
lexojnë tekstin e betimit. Nëse dëshmitarët e shurdhër ose memecë nuk dinë as të lexojnë
as të shkruajnë, do të betohen nëpërmjet interpretuesit. Nëse ndonjë dëshmitar dëgjohet
përsëri, nuk do të japë betim për herë të dytë, por vetëm do t‟i bëhet vërejtja në betimin e
dhënë. Edhe neni 237 i Kodit të procedurës civile të Shqipërisë ka përcaktuar detyrimin
për betim të dëshmitarit. Kryetari i seancës gjyqësore, pasi të jetë siguruar për identitetin
e dëshmitarëve, i ndërgjegjëson ata për rëndësinë e misionit e të betimit përpara gjykatës
dhe u njofton atyre se janë të detyruar të tregojnë të vërtetën për çfarë ata dinë në lidhje
me çështjen, i paralajmëron për përgjegjësinë që ata kanë për dëshmi të rreme. Ndërkohë,
sekretari gjyqësor lexon formulën e betimit si më poshtë: “I ndërgjegjshëm, betohem se
do të them të vërtetën dhe vetëm të vërtetën”. Dëshmitari në këmbë përgjigjet “Betohem”
dhe pret jashtë sallës së gjyqit me porosinë të mos merren vesh me njëri-tjetrin.
Rregullativa ligjore e Maqedonisë ka përjashtuar nga detyrimi për tu betuar atë
dëshmitarë i cili në momentin e dëgjimit nuk është në moshë madhore dhe nuk mund ta
kuptojnë rëndësinë e betimit.
Nëse dëshmitari që është thirrur me rregull nuk vjen, ndërsa mungesën nuk e
arsyeton, ose pa leje ose shkas të arsyeshëm largohet nga vendi ku duhet të dëgjohet,
gjykata mund të urdhërojë me forcë të sillet dhe t‟i bartë shpenzimet për sjelljen e tij,
ndërsa mund edhe ta dënojë me dënim me para në pajtim me ligjin për procedurë
kontestimore. Nëse dëshmitari paraqitet në gjykatë edhe pasi që i është tërhequr vërejtja
për pasojat ligjore, do të refuzojë të dëshmojë ose të japë përgjigje në pyetje të caktuar,
216
kurse gjykata do të vlerësojë se shkaqet për refuzim janë të paarsyeshme, mund ta dënojë
me dënim me para në pajtim me ligjin për procedurë kontestimore, e nëse edhe më pas
refuzon të dëshmojë mund t‟i shqiptojë burg. Burgu zgjat deri sa dëshmitari nuk pajtohet
të dëshmojë ose deri sa dëgjimi i tij nuk bëhet i panevojshëm, por jo më shumë se një
muaj.
Pas mbarimit të dëshmisë dëshmitari mund të largohet me leje të gjykatës. Në rast
se ripyetja e tij mund të jetë e nevojshme, atëherë gjykata urdhëron që ai të qëndrojë në
sallë pa kontaktuar me dëshmitarët e tjerë.
Për të përfunduar në lidhje me këtë mjet të provës, me rëndësi është fakti se
dëshmia e reme e dëshmitarit implikon përgjegjësi penale. Në rast se një dëshmitar bën
dëshmi të rreme përpara gjykatës, kjo vendos denoncimin në prokurori për ndjekje
penale.
VI.11. Eksperti
Gjykata do ta nxjerrë dëshminë me ekspertizë me propozimin e palës kur për
shkak të konstatimit ose sqarimit të ndonjë fakti nevojitet njohuri profesionale me të cilën
gjykata nuk disponon. Me përjashtim, gjykata do të nxjerrë dëshmi me ekspertizë edhe pa
propozimin e palës, nëse gjatë nxjerrjes së ndonjë fakti kontestues i është nevojitur
njohuri profesionale me të cilën gjykata nuk disponon.
Ekspertizën e bëjnë ekspertë që i cakton gjykata kontestimor. Para se të caktojë se
cilët persona do të merren për ekspertizë, gjykata për atë do t‟i dëgjojë palët. Në raste
urgjente gjykata mund të caktojë ekspert edhe pse paraprakisht palët nuk janë dëgjuar.
Pra, caktimi i ekspertit bëhet nga gjykata duke marrë edhe mendimin e palëve e të
pjesëmarrësve në gjykim. Vendimi për emërimin e ekspertit i bëhet i ditur këtij prej
sekretarit gjyqësor, duke iu njoftuar edhe data për t‟u paraqitur në seancën e caktuar.
Eksperti që nuk pranon të kryejë këtë detyrë, duhet t‟i njoftojë gjykatës argumentet
përkatëse të paktën pesë ditë përpara seancës gjyqësore.
Gjykata kontestimor mund ta autorizojë kryetarin e këshillit ose gjykatësin e lutur
që ata të caktojnë ekspertë nëse atyre u është besuar nxjerrja e dëshmisë me ekspertizë.
Në vend të ekspertit të caktuar gjykata mund gjithmonë të caktojë ekspert tjetër.
Ekspertizën sipas rregullit e bën një ekspert, e kur gjykata do të vlerësojë se ekspertiza
është e komplikuar, mund të caktojë dy ose më shumë ekspertë. Ekspertët caktohen
fillimisht nga radhët e ekspertëve të përhershëm gjykatëësor për një lloj të caktuar të
ekspertizës. Ekspertiza mund ti besohet edhe institucionit profesional (spitalit, laboratorit
kimik, fakultetit etj.). Nëse ekzistojnë institucione të veçanta për lloje të caktuara të
ekspertizës (ekspertiza e parave të rrejshme, dorëshkrimit, ekspertizës daktiloskopike
etj.), ekspertizat e tilla, e veçmas më të komplikuara, u besohen fillimisht atyre
institucioneve. Në lidhje me ekspertin, me interes është edhe ekzistenca e ekspertit privat
(private experts) dhe ekspertit zyrtar.
Gjykata, pasi merr edhe mendimin e palëve, i cakton ekspertit çështjet për të cilat
duhet të merret mendimi i tij. Eksperti ka të drejtë të njihet me materialet e çështjes, të
marrë pjesë në seancë gjyqësore, të bëjë pyetje, të jape shpjegime dhe të kërkojë nga
palët të marrë të dhëna nga të tretët brenda kufijve të nevojshëm për kryerjen e detyrës.
Eksperti mund të asistohet edhe nga ndihmës të tij, por përgjegjësia për saktësinë e
ekspertimit i mbetet atij. Kur sipas vendimit të gjykatës për kryerjen e ekspertimit është e
217
nevojshme që eksperti të njihet me sende, evidenca, llogari e dokumente të tjera, palët
mund të jenë të pranishme dhe mund t‟i paraqitin ekspertit me shkrim mendime, vërejtje
të specialistëve të tyre, të cilët mund të pyeten me cilësinë e dëshmitarit ose kërkesa që
lidhen me plotësimin e detyrës, por gjithnjë brenda kompetencave të caktuara në
vendimin e gjykatës.
Mendimi i ekspertit shfrytëzohet për të provuar, identifikuar dhe sqaruar faktet që
janë relevante në procesin gjyqësor mbi përgjegjësinë juridike civile për dëmin e
shkaktuar në aksident trafiku.549
Përcaktimi i të drejtës për shpërblim të dëmit material,
humbjeve totale në aksidentet automobilistike, fitimit të munguar, dëmit jomaterial dhe
lartësisë së dëmit në procedurën gjyqësore janë të mbështetur në mendimin e eksperit të
caktuar. Me këtë rast gjyqëtari është i kufizuar në përmasat dhe elementet bazë që janë
përdorur për llogaritjen e atyre humbjeve. Vetëm në këtë mënyrë gjykimi për shpërblimin
e dëmit ka vendosshmërinë e duhur objektive. Gjyqëtari nuk e ka aftësinë për një
përllogaritje të drejtë të humbjeve në një aksident automobilistik brenda konceptit të
indeksionit nga ligji. Fuqia e gjyqëtarit nuk shtrihet në këtë drejtim, por ai ka autorizim
ligjor që të kërkoj ekspertizë. Megjithatë, çështja e kërkesës për ekspertizë nuk mund të
konsidrohet si delegim i kompetencës së gjyqëtarit tek eksperti. Eksperti nuk mund të
veprojë si gjyqëtar. Ai nuk mund të gjykojë çështjen e përgjegjësië juridike civile për
dëmin e shkaktuar, por roli i tij kufizohet në kuantifikimin monetar të pasojës. Ushtrimi i
funksionit të gjyqëtarit i është rezervuar vetëm gjyqëtarit. Ekspërti nuk ka hapësirë
veprimi në këtë drejtim. Autoriteti gjyqësor mbi bazën e ekspertizës dhe mjeteve tjera
provuese e gjykon çështjen e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar në aksidentet
automobilistike. Gjyqëtari kur e vlerëson nevojën për ekspertizë i përcakton edhe
parametrat për ekspertizë plotësuese.550
Po në këtë frymë, edhe Kolegji Civil i Gjykatës
së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Vendimi nr. 419 të datës 25 shkurt 2003, ka
arsyetuar qëndrimin se në lidhje pohimin e dëmit të vlerësuar nga ana e ekspertit, por
duke e ndërlidhur me faktet tjera relevante.
Megjithatë, duhet të pajtohemi se në çështjen e përcaktimit tëshpërblimit të dëmit,
sidomos të dëmtimeve trupore apo cënimit të shëndetit rol të rëndësishëm luan mendimi
ekspertit mjeko ligjor. Mendimi i ekspertit i shërben gjyqëtarit në përcaktimin e lartësisë
sëshpërblimit të dëmit. Sot, është tendenca që ekspertët mjeko ligjor të jenë të
specializuar për çështje të caktuara të lëndimeve trupore.551
Gjyqëtari e ka të drejtën
diskrecionale se cilat mjete të provës do ti shfrytëzojë në vërtetimin e fakteve që kanë të
bëjnë me dëmtimet trupore, por megjithatë raportet mjekësore janë pothuajse gjithnjë të
nevojshme në përcaktimin e dëmit që ka të bëj ëme cënimin e shëndetit apo dëmtimeve
trupore. Dëshmitë e ekspertit mund të shfrytëzohen qoftë si raport mjekësor qoftë si mjet
i provës, para gjykatës që gjykon përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkkatuar.552
549
Në këtë drejtim, Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë , Vendimi: Rasti II IPS 1043/2008, nuk ka
marrë për bazë goditjen e mendimit të ekspertit nga pala ndërgjyqësore, me arsyetim se faktet e përshkruara
në mendimin e ekspertit janë të rezervuara për gjykatën dhe se nuk ka dilemë në vendosshmërinë e tyre. 550
Rolin e ekspertit dhe rëndësinë e ekspertizës në procesin për shpërblim të dëmit të shkaktuar në
aksidentet automobilistike e ka vënë në duke Gjykata Supreme në Venezuelë, Dhoma civile, në çështjen
Exp.Nr. 2005-000154 . 551
Stephen M. Gerlis, Civil Procedure, Paula Loughlin, London 2001, fq. 347 552
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France, www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/
Cannarsa.pdf, e qasshme më 5 janar 2002.
218
Nëse kemi parasysh barrën e provave, duhet të kemi në dijeni qëndrimin se bara e
të provuarit për dëmin e shkkatuar i takon të dëmtuarit, përkatësisht paditësit. Nëse për
faktet e caktuara është dhënë mendimi i ekspertit mjeko – ligjor gjykata do të konsidrojë
ato fakte si të provuara nëse palët në kontest nuk kanë kundërthënje për përmbajtjen e atij
fakti. Gjyqëtari, pra është i lidhur me raportin mjekësor dhe mbi bazën e atij raporti
krijon bindjen dhe më pas edhe qëndrimin për pasojat që ka përjetuar viktima në aksident
automobilistik.553
Ekspertët e caktuar janë të detyruar të paraqiten në thirrjen e gjykatat dhe ta
paraqesin konstatimin dhe mendimin e tyre. Gjykata do ta lirojë ekspertin, me kërkesë të
tij, nga detyra e ekspertit nga shkaqet e të cilave dëshmitari mund të refuzojë të dëshmojë
ose të japë përgjigje në pyetje të veçanta gjykata mund ta lirojë ekspertin, me kërkesën e
tij, nga detyra e ekspertit edhe nga shkaqe tjera të arsyeshme. Lirim nga detyra e
ekspertizës mund të kërkojë punëtori i autorizuar i organit ose organizatës në të cilën
eksperti punon.
Eksperti mund të përjashtohet për shkaqet e njëjta prej të cilave mund të
përjashtohet edhe gjykatësi ose gjykatësi porotë, por për ekspert mund të merret edhe
personi i cili ka qenë i dëgjuar si dëshmitar. ala është e detyruar të paraqesë kërkesë për
përjashtimin e ekspertit pasi që të kuptojë se ekziston shkas për përjashtim, e më së voni
para fillimit të nxjerrjes së dëshmisë me ekspertizë. Nëse gjykata para caktimit të
ekspertit e ka dëgjuar palën për personalitetin e ekspertit, pala është e detyruar që me këtë
rast të deklarohet për përjashtimin. Në kërkesën për përjashtimin e ekspertit, pala është e
obliguar t‟i paraqesë rrethanat mbi të cilat e bazon kërkesën e tij për përjashtim. Për
kërkesën për përjashtim vendos gjykata kontestimor. Gjyqëtari i gjykatës së lutur dhe
kryetari i këshillit vendosin për përjashtimin nëse u është besuar nxjerrja e dëshmisë me
ekspertizë.
Kundër vendimit me të cilin pranohet kërkesa për përjashtim nuk lejohet ankesë,
ndërsa kundër vendimit me të cilin kërkesa refuzohet nuk lejohet ankesë e veçantë. Nëse
pala ka kuptuar për shkakun e përjashtimit pas ekspertizës së kryer dhe i paraqet
parashtresë ekspertit për atë shkas, gjykata do të veprojë sikurse kërkesa për përjashtim të
jetë vënë para ekspertizës së kryer.
Gjykata mund ta dënojë me dënim me para në pajtim me ligjin për procedurë
kontestimore ekspertin i cili nuk do të vijë në seancë edhe pse është thirrur me rregull,
ndërsa mungesën nuk do ta arsyetojë, si dhe ekspertin i cili pa shkaqe të arsyeshme
refuzon të bëjë ekspertizë.
Me kërkesën e palës, gjykata me vendim mund t‟i urdhërojë ekspertit t‟i
kompensojë shpenzimet që i ka shkaktuar me mosardhjen e tij të paarsyetuar ose me
refuzimin e paarsyetuar të bëjë ekspertizë.
Eksperti ka të drejtë në shpërblimin e shpenzimeve të rrugës dhe shpenzimeve të
ushqimit dhe bujtjes, si dhe në shpërblimin e fitimit të humbur dhe të shpenzimeve për
ekspertizë si dhe të drejtën e shpërblimit për ekspertizën e bërë.
Ekspertët thirren me dorëzimin e thirrjes me shkrim në të cilën shkruhet emri dhe
mbiemri, profesioni i personit të thirrurit, vendi dhe koha e ardhjes, lënda për të cilën
553
Në lidhje me formën dhe përmbajtjen e raportit – ekspertizës mjeko – ligjore, shih: Stephen M. Gerlis,
Civil Procedure, Paula Loughlin, London 2001, fq. 347
219
thirret dhe të përmendet se thirret si ekspert. Në thirrje eksperti do të paralajmërohet për
pasojat e mungesës së paarsyeshme dhe të drejtën e shpërblimit të shpenzimeve.
Para fillimit të ekspertizës do të thirret eksperti që me kujdes ta shqyrtojë lëndën e
ekspertizës, saktë të theksojë gjithçka që do të vërejë dhe gjejë dhe mendimin e vet ta
paraqesë në mënyrë të ndërgjegjshme dhe në pajtim me rregullat e shkencës dhe
ekspertizës, ndërsa do të paralajmërohet edhe për pasojat nga dhënia e deklaratës së
rrejshme. Me këtë rast eksperti do të pyetet për emrin dhe mbiemrin, për emrin e babait,
llojin dhe shkallën e arsimimit, vendbanimin respektivisht vendqëndrimin, vendin e
lindjes, vitet e moshës dhe për raportin e tij me palët.
Gjykata udhëheq me ekspertizën, ia shënon ekspertit lëndën që do të shqyrtohet, i
parashtron pyetje dhe sipas nevojës, kërkon sqarime në lidhje me konstatimin dhe
mendimin e dhënë. Me lejen e gjykatës, ekspertit mund t‟i parashtrojnë pyetje edhe
palëve. Ekspertit mund t‟i jepen sqarime, ndërsa mund t‟i lejohet edhe shikimi i
shkresave. Me kërkesën e ekspertit mund të nxirren edhe dëshmi të reja për t‟u konstatuar
rrethanat që janë me interes për përgatitjen e mendimit të ekspertit.
Eksperti konstatimin dhe mendimin e vet pranë gjykatës do ta paraqesë me shkrim
brenda afatit të cilin do ta përcaktojë gjykata. Eksperti duhet patjetër çdo herë ta
justifikojë mendimin e vet. Gjykata, brenda mundësive, palëve do t‟ua dërgojë
konstatimin dhe mendimin me shkrim para seancës në të cilën do të diskutohet për të
njëjtat. Me rastin e ekspertizës së bërë, eksperti mund të dëgjohet gojarisht në seancë. .
Kur janë përcaktuar më shumë ekspertë, ata mund të paraqesin konstatim dhe mendim të
përbashkët në rastet kur për konstatimin dhe mendimin pajtohen. Nëse me konstatimin
dhe mendimin nuk pajtohen, atëherë secili ekspert veç e veç e paraqet konstatimin dhe
mendimin e vet. Kur të dhënat e ekspertëve për konstatimin e tyre nuk pajtohen qenësisht
ose nëse konstatimi i njërit apo më shumë ekspertëve është i paqartë, jo i plotë apo në
kundërshtim me vetveten apo me rrethanat e ekzaminuara, kurse këto mangësi nuk mund
të evitohen përmes ridëgjimit të ekspertëve, ekspertiza do të përsëritet me ekspertët e
njëjtë ose me ekspertë të tjerë. Kur në mendimin e njërit apo më shumë ekspertëve ka
kundërthënie ose mangësi, apo paraqitet dyshim i bazuar mbi drejtësinë e mendimit të
dhënë, kurse këto mangësi apo dyshime nuk mund të evitohen përmes ridëgjimit të
ekspertit, do të kërkohet mendim prej ekspertëve të tjerë. Pra, kur shihet se ekspertimi
është i metë ose i paqartë, si dhe kur ka ndryshim mendimesh midis ekspertëve, gjykata,
kryesisht ose me kërkesën e ndonjërës nga palët, mund të kërkojë sqarime plotësuese ose
të urdhërojë kryerjen e një ekspertimi të ri, duke thirrur ekspertë të tjerë.
Mendimi i ekspertit duhet të jetë i arsyetuar.Kur ekspertët janë të një mendimi,
përfundimet e ekspertimitmund t‟i parashtrojë njëri që caktohet prej tyre; kur ka
ndryshimmendimesh midis ekspertëve, secili prej tyre duhet të parashtrojëvetë mendimin
e tij. Pasi të kenë dhënë mendimin, ekspertëve mundt‟u bëhen pyetje nw lidhje me
mendimin e parashtruar.
VI.12. Dëgjimi i palëve
Faktet kontestuese të rëndësishme për vendimmarrje, gjykata me propozim të
palës mund t‟i verifikojë edhe përmes dëgjimit të palëve. Gjykata mund të vendosë që të
nxirret provë përmes dëgjimit të palëve kur nuk ka prova të tjera apo edhe kur përkundër
220
provave të tjera të dhëna do të konstatojë se është se kjo është e nevojshme për
verifikimin e fakteve të rëndësishme.554
Kur do të sigurohet se pala përkatësisht personi i cili duhet të dëgjohet për palën
nuk i ka të njohura faktet kontestuese, ose nëse dëgjimi i palës nuk është i mundur,
gjykata mund të vendosë që të dëgjohet vetëm pala tjetër. Gjithashtu, gjykata mund të
vendosë që të dëgjohet vetëm njëra palë, në qoftë se pala tjetër refuzon të japë deklaratë
apo nëse nuk paraqitet sipas thirrjes së gjykatës.
E drejta shqiptare mjetin e provës me anë të dëgjimit të palës e ka
institucionalizuar si pohim gjyqësor nga ana e palës. Pohimi gjyqësor mund të jetë i rastit
ose i nxitur nëpërmjet pyetjeve të bëra në mënyrë zyrtare nga ana e gjykatës me qëllim
pohimin e fakteve kontestuese. Pohimi gjyqësor i rastit mund të jepet në formë verbale
drejtpërdrejtë në gjykatë ose në çdo akt procedural të nënshkruar personalisht nga pala.
Parashtrim i pyetjeve nga ana e gjyaktës, bëhen për faktet kontestuese, rrethanat dhe në
atë mënyrë që të pohohen apo kundërshtohen pretendimet e palëve. Nuk lejohen të bëhen
pyetje mbi fakte të ndryshme nga ato të formuluara në vendimin e gjykatës, përveç
pyetjeve për të cilat palët bien dakort dhe që gjykata çmon se janë të dobishme për
procesin gjyqësor. Gjykata mund në çdo rast të kërkojë sqarimet e nevojshme për
përgjigjet e dhëna. Pala e pyetur duhet të përgjigjet vetë personalisht. Ajo nuk mund të
përdorë shënime të shkruara e të parapërgatitura. Megjithatë, gjykata mund të lejojë të
përdoren shënime ose të dhëna të tjera të shkruara, kur flasin për çështje që kanë të bëjnë
me llogari e të dhëna që është vështirë të mbahen mend.
Është me interes të përmendet se në rastet kur pala e pyetur nuk paraqitet ose
refuzon të përgjigjet pa shkaqe të justifikuara, gjykata duke vlerësuar edhe provat e tjera,
mund t‟i marrë si të pranuara faktet e parashtruara në pyetjet. Kur mosparaqitja e palës
për t‟u përgjigjur është me arsye, gjykata vendos shtyrjen e seancës ose marrjen e
përgjigjeve edhe jashtë seancës gjyqësore.555
Nxjerrja e provave me dëgjimin e palëve përmes Kryetarit i trupit gjykues apo
gjyqëtari i lutur lejohet vetëm nëse pala për shkak të pengesave të paevitueshme
personalisht nuk mund të vijë ose nëse ardhja e saj do të shkaktonte shpenzime
joproporcionale.
Për palën e cila nuk ka aftësi kontestimore do të dëgjohet përfaqësuesi i tij ligjor.
Gjykata mund të vendosë që në vend të përfaqësuesit ligjor apo krahas përfaqësuesit
ligjor të dëgjohet edhe vet pala, nëse dëgjimi i tij është i mundur. Për personin juridik do
të dëgjohet personi i cili me ligj ose rregulla është përcaktuar që ta përfaqësojë. Nëse si
palë në kontest, nga njëra anë marrin pjesë më shumë persona, gjykata do të vendosë nëse
do të dëgjohen të gjithë personat apo vetëm disa prej tyre.
Thirrja për seancë në të cilën do të nxirret provë përmes dëgjimit të palëve, i
dorëzohet personalisht palës, përkatësisht personit i cili do të dëgjohet për palën. Nëse
pala ka person të prokuruar, thirrja për seancën në të cilën do të nxirret provë përmes
dëgjimit të palëve apo personit i cili duhet të dëgjohet për palën, i dërgohet të prokuruarit,
i cili për këtë detyrimisht duhet ta njoftojë palën. Në thirrjen, do të theksohet se në seancë
554
Për rolin dhe rëndësine e pranimit të një fakti, shih: Stephen M. Gerlis, Civil Procedure, Paula Loughlin,
London 2001, fq. 354 555
Shih nenet 281-285 të Kodit të procedures civile të Republikës së Shqipërisë.
221
do të nxirret provë përmes dëgjimit të palëve dhe se pala e cila do të vijë në seancë mund
të dëgjohet në mungesë të palës tjetër.
Nuk mund të aplikohen kurrfarë masash të dhunshme mbi palën e cila nuk i është
përgjigjur thirrjes gjyqësore për dëgjim, dhe as të detyrohet pala me dhunë që të japë
deklaratë. Gjykata, duke i pasur parasysh të gjitha rrethanat, do ta vlerësojë rëndësinë e
mosardhjes së palës në dëgjim apo refuzimin që të japë deklaratë.
Prova përmes dëgjimit të palëve realizohet pa dhënë betim. Rregullat për marrjen
e provave përmes dëshmitarëve do të aplikohen edhe gjatë nxjerrjes së provave përmes
dëgjimit të palëve, nëse për dëgjimin e palëve nuk është përcaktuar diçka tjetër.
VI.13. Sigurimi i provave
Kur ekziston drojë e arsyeshme se ndonjë provë nuk do të mund të nxirret ose se
nxjerrja e saj e mëvonshme do të vështirësohet, gjatë ngritjes së procedurës si dhe para
ngritjes së procedurës mund të propozohet që të nxirret kjo provë. Në procedurën për
sigurimin e provave nuk mund të nxirret provë përmes dëgjimit të palëve. Sigurimi i
provave mund të kërkohet edhe pasi që vendimi me të cilin procedura përfundohet do të
bëhet i plotfuqishme, nëse kjo është e nevojshme para apo gjatë procedurës me mjete
juridike të jashtëzakonshme. Pra, kur një provë, nga e cila varet zgjidhja e
mosmarrëveshjes ose që ndikon në sqarimin e saj, ka rrezik të zhduket ose të
vështirësohet marrja e saj, me kërkesën e palës së interesuar, mund të urdhërohet marrja
më përpara.
Kërkesa për sigurimin e provës paraqitet në gjykatën që shqyrton çështjen dhe, në
rast se padia nuk është ngritur, në gjykatën e vendit ku ka banim personi që do të pyetet
ose ku ndodhet sendi që duhet të këqyret.
Nëse propozimi për sigurimin e provës është ngritur gjatë procedurës
kontestimore, për të vepruar kompetente është gjykata para së cilës rrjedh procedura.
Kur kërkohet sigurimi i provës para ngritjes së procedurës, si edhe në raste
urgjente nëse procedura rrjedh, kompetente është gjykata e shkallës së parë në rajonin e
së cilës gjenden lëndët që duhet të shqyrtohen përkatësisht gjykata në rajonin e së cilës ka
qëndrim personi i cili duhet të dëgjohet. Për propozimin në fjalë, vendos Kryetari i trupit
gjykues ose gjyqëtari individual, i cili e mban procedurën.
Në parashtresën me të cilën kërkohet sigurimi i provave, propozuesi duhet
detyrimisht t‟i cekë faktet që duhet të dëshmohen, provat që duhet të nxirren dhe shkaqet
për shkak të së cilave konsideron se prova më vonë nuk do të mund të nxirret apo se
nxjerrja e saj do të vështirësohet. Në parashtresë duhet të ceket emri dhe mbiemri i
kundërshtarit, përveç nëse nga rrethanat del se ai është i panjohur.
Parashtresa në të cilën është futur propozimi për sigurimin e provës, do t‟i
dërgohet kundërshtarit nëse është i njohur. Nëse ekziston rrezik për shkak të shtyrjes,
gjykata për propozimin do të vendosë edhe pa prononcimin paraprak të kundërshtarit.
Në aktvendimin me të cilin miratohet propozimi, gjykata do të caktojë seancë për
nxjerrjen e provës, do t‟i cekë faktet për të cilat do të nxirren prova si edhe provat që do
të nxirren, dhe nëse është e nevojshme do të emërojë edhe ekspertë. Nëse deri te
kundërshtari më herët nuk është dërguar parashtresë në të cilën është futur propozimi për
sigurimin e provave, ajo do t‟i dërgohet bashkë me aktvendimin gjykatëësor me të cilin
miratohet propozimi për sigurimin e provave. Kundërshtarit të panjohur apo nëse është i
222
panjohur vendqëndrimi i tij, gjykata për shkak të pjesëmarrjes në seancën gjykatëësore
për nxjerrjen e provave mund t‟i emërojë përfaqësues të përkohshëm. Për këtë emërim
nuk është e nevojshme të lëshohet shpallje.
Gjykata në raste urgjente mund të caktojë që nxjerrja e provave të fillojë para se
t‟i dërgohet kundërshtarit aktvendimi me të cilin miratohet propozimi për sigurimin e
provave. Kundër aktvendimit të gjykatës me të cilin miratohet propozimi për sigurimin e
provave, si edhe kundër aktvendimit me të cilin vendoset që nxjerrja e provave të fillojë
para se t‟i dërgohet kundërshtarit aktvendimi, nuk lejohet ankesë. (neni 260 i LPK-së)
Nëse provat janë nxjerrë para se të ngrihet procedura, procesverbali për nxjerrjen
e provave do të ruhet në gjykatën në të cilën janë nxjerrë provat. Nëse procedura është në
vijim, kurse sigurimin e provave nuk e ka realizuar gjykata kontestimore, procesverbali
do t‟i dërgohet gjykatës kontestimore.
VI.14. Proçesverbali europian pёr fatkeqёsitë automobilistike
Proçesverbali europian pёr fatkeqёsi automobilistike ёshtё dokument në formën e
një formulari të unikuar qëplotёsohet nё rast tё fatkeqёsisё sё komunikacionit me pasojë
të një dёmi tё vogёl material. Atë e plotësojnë pjesёmarёsit nё fatkeqёsinё e
komunikacionit. Në hartimin e procesverbalit nuk merr pjesë personi zyrtar i policisë.
Vlen të përmendet se raporti europian nuk e provon fajin e pjesёmarёsve nё fatkeqёsinë e
komunikacionit, por vetëm bën caktimin e rrethanave që kanë shkaktuar aksidentin si
dhe nuk bën kufizimin e lartësisë për shpërblimin e dëmit.
Është me rëndësi të përmendet edhe në trajtimin për Procesverbalin europian, se
në procedurën për shpërblim të dëmit mund të trajtohet edhe ky fakt në lidhje me
lartësinë e shumës sëshpërblimit të dëmit. Për dëmin e shkaktuar në aksident
automobilistik ku për pasojëështë dëmtimi i mjetit motorik, vlerësuesi del në vendin e
ngjarjes dhe harton procesverbal europian për dëmin. Hartimi i procesverbalit europian
për dëmin nënkupton se pala tjetër ka përjetuar dëmtim, e para dhe e dyta lartësia e
shumës për shpërblim të dëmit arrinë deri 750 euro. Në këtë drejtim, Gjykata Themelore
në Manastir, në çështjen civile nr. 297/08 të datës 16 qershor 2009 dhe të vërtetuar nga
Gjykata e Apelit në Manastir me Aktgjykimin tsz. Nr.1118/09 të datës 26 prill 2010, ka
mbështetur qëndrimin se hartimi I procesverbalit europian për lartësinë e dëmit nuk mund
të ndikojë në përcaktimin e lartësisë së dëmit sepse një gjë e tillë bëhet nga ana e
ekspertit që caktohet nga ana e gjykatës.
Legjislacioni i Republikës së Shqipërisë, njeh formatin e vërtetimit miqësor të
ngjarjes. Pjesëmarrësit e përfshirë në një aksident rrugor, përveç procesverbalit të
konstatimit të shkeljes nga Policia Rrugore, duhet të plotësojnë, të nënshkruajnë dhe të
shkëmbejnë vërtetimin miqësor të ngjarjes, sipas një formulari të miratuar nga autoriteti.
Formulari i plotësuar me korrektësi mund të përdoret nga pala e dëmtuar dhe pala e
siguruar për kërkesën për shpërblimin e dëmit, në bazë të sigurimit të përgjegjësisë për
dëmet që rezultojnë nga përdorimi i mjetit motorik. Në lidhje më këtë, shoqëria e
sigurimit është e detyruar që, së bashku me policën e sigurimit, t‟i dorëzojë mbajtësit të
policës vërtetimin miqësor të ngjarjes.556
556
Neni 37 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit i Republikës së Shqipërisë.
223
VI. 15. Vendimi mbi shpërblimin e dëmit
Në qoftë se çështja e shpërblimit të dëmit do të zgjidhet në procedurë gjyqësore,
atëherë ajo paraqet kontestin midis personit të tretë të dëmtuar dhe dëmtuesit,
përkatësisht Bashkësisë për sigurime. Rregullat e procedurës gjyqësore mbështeten në
Ligjin e procedurës kontestimore557
. Gjykata para së cilës zhvillohet kontesti, pas
ndërmarrjes së aktiviteteve procedurale që kanë të bëjnë me përgaditjen e materialit
procedural, me grumbullimin e materialit procedural dhe me vendosjen, do të zbatojë
normat materiale juridike mbi përgjegjësinë civile deliktore nga baza e sigurimit të
autopërgjegjësisë.558
Gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit material, gjykata me maturi duhet të
vendos për shpërblimin e dëmit sidomos kur është shkaktuar fitimi i humbur. Në këto
raste, kujdesi i gjykatës shtrihet në dy drejtime: në ekzistencan e qëllimit të të dëmtuarit
që ta realizojë atë fitim dhe në vërtetimin e mundësisë reale që ai fitim të realizohet.
Gjatë asaj, qëllimi i të dëmtuarit paraqitet kur bëhet fjalë për fitim që realizohet në
procesin e ushtrimit të veprimtarisë profesionale të të dëmtuarit.559
Gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit jomaterial, gjykata duhet me kujdes të
vërtetojë gjendjen faktike dhe rrethanat tjera që janë me rëndësi për zgjidhjen e kontestit
sepse këtu bëhet fjalë për të drejtat rigorozisht personale.560
Çmuarjen e provave, qoftë kur gjykohet dëmi material, qoftë kur gjykohet dëmi
jomaterial, në mënyrë të lirë e bën gjyqtari. Gjendja e vërtetuar faktike në procedurën e
provave, gjykatësi e vlerëson sipas bindjes së lirë në çdo rast konkret. Për zgjidhje më
meritore të rastit kontestues, sidomos kur bëhet fjalë për shpërblimin e dëmit jomaterial,
gjykata nuk duhet të le pas dore edhe rrjedhat subjektive të të dëmtuarit, për shkak të
ndjeshmërisë së çështjes, rezultateve të shërimit, rëndësinë e vlerës së cënuar dhe
qëllimin e shpërblimit.
Gjykata do të vendos për shpërblimin e dëmit në bazë të kërkespadisë së palës së
dëmtuar. N.q.s. vendimi i gjykatës do të jetë pozitiv për të dëmtuarin, atëherë me atë
vendim përcaktohet edhe e drejta e të dëmtuarit për shpërblimin konkret të dëmit sipas të
gjitha formave që i njeh ligji. Vendimi gjyqësor për shpërblimin e dëmit e ka cilësinë e
dokumentit ekzekutiv. N.q.s. ekzekutimi i vendimit gjyqësor mbi shpërblimin e dëmit
nuk bëhet në mënyrë vullnetare nga Bashkësia për sigurime, atëherë ekzekutimi i të
njejtit bëhet në mënyrë të detyrueshme nga gjykata kompetente ekzekutive.
557
Ligji mbi procedurën kontestimore i datës 21 shtator 2005 dhe publikuar në “Gazetën Zyrtare të RM”
nr.79 558
Për aktivitetet procedurale të gjykatës në një procedurë kontestimore, shih më gjërësisht: Brestovci Faik,
E drejta e procedurale civile I, Prishtinë, 2004, -fq.99-141 559
Georgiev Pop Dimitar, vep. e cit. fq. 455 560
Për aspektet e vlerësimit të dëmit shih: Kristy Horsey&Erika Rackley, Tort law, Oxford University
press, 2009, fq. 551.
224
VI.16. Trashëgimia mortis causa e përgjegjësisë
Trashëgimia nuk është gjë tjetër, por një arritje tek të gjitha të drejtat dhe detyrimet
që i ka pasur i vdekuri - hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod
defunctus habuerit.
Kur jemi te objekti i të drejtës trashëgimore vlerësojmë se është me të drejtë i
ngritur qëndrimi nga shkenca e së drejtës civile, se në thelbin e objektit të së drejtës
trashëgimore është pasuria trashëgimore. Pasuria trashëgimore është pasuri e caktuar e
përbërë nga sendet, të drejtat tjera reale dhe detyrimet që lidhen me këtë pasuri.
Pasuria trashëgimore, pra është tërësia e të drejtave dhe detyrimeve, respektivisht
tërësia e aktivës dhe pasivës që kalon në trashëgimtarin mbi bazën e ligjit apo testamentit.
Këto dy komponentë përbëjnë pasurinë trashëgimore. Në lidhje me trashëgiminë e
përgjegjësisë përkatësisht, të drejtës për shpërblim të dëmit në aksidentet automobilistike,
jurisprudenca shqiptare ka arritur në përfundimin se, përjashtimisht, vetëm për rastin e
vdekjes, pasjetuesve të viktimës u dëmshpërblehen në cilësinë e “trashëgimtarit” dëmet
pasurore të shpenzimeve për ushqim e jetesë dhe shpenzimet e varrimit. Është pranuar
padia për kërkimin e dëmshpërblimit në formën e shpenzimeve për ushqim e jetesë vetëm
për dy nga paditësit, prindërit e të ndjerit, për shkak se ishte madhor, ndonëse i papunë në
kohën e vdekjes. Ndërsa ka rrëzuar padinë për të njëjtin kërkim të paditësve të tjerë,
prindër të dy të ndjerëve të mitur nën moshën 14 vjeç, sepse nuk plotësohen kriteret
ligjore. Nisur nga mosha e të ndjerëve, gjykata ka vlerësuar se nuk bëhet fjalë për “fëmijë
të tyre të mitur”, “bashkëshortë” apo “prindër të paaftë në ngarkim të tyre” dhe as për
detyrime të tyre për ushqim e jetesë kundrejt personave që banonin në një familje me ta e
që do të gëzonin këtë të drejtë ndaj viktimave. Të ndjerët, për shkak të moshës nën 14
vjeç, nuk kishin zotësi për të vepruar dhe sipas ligjit u ndalohej të punonin dhe nuk është
provuar se ata ishin “të paaftë për punë dhe pa mjete të mjaftueshme për jetesë”.561
Pra, pasuria trashëgimore përbëhet nga të gjitha llojet e të drejtave dhe detyrimeve
që kanë karakter pasuror. Nisur nga baza e karakterit pasuror të institucionit të
trashëgimit, nga objekti i trashëgimisë përjashtohen të drejtat personale të cilat ipso-jure
pushojnë me vdekjen e personit.562
Mund të trashëgohen sendet dhe të drejtat të cilat i përkasin individëve. Në këtë
kuadër bën pjesë edhe e drejta për të kërkuar shpërblimin e dëmit material të shkaktuar në
fatkeqësitë e komunikacionit. Ndërkaq, gjatë përcaktimit të vlerës së trashëgimisë duhet
të merret parasyshë gjendja në momentin e vdekjes - in quantitate patrimonii exquirenda,
visum est mortis tempus spectari.
561
Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, për efekte të unifikimit të
praktikës gjyqësore e kanë ngritur qëndrimin në fjalë. Gjykata arsyeton se paditësit kanë legjitimim aktiv të
kërkojnë shpërblimin e dëmeve pasurore e jopasurore si trashëgimtarë ligjorë, prindër të të ndjerëve që
kanë humbur jetën në aksidentin automobilistik të shkaktuar nga sjellja e paligjshme dhe me faj e drejtuesit
të mjetit motorik. Ndërsa i padituri ka legjitimim pasiv për shkak se legjislacioni i fushës së sigurimeve të
detyrueshme e ngarkon me detyrimin për shpërblimin e dëmeve të shkaktuara nga mbajtës të mjeteve
motorike të pasiguruara.Shih: Vendimin e Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Nr.12, datë
14.9.2007. 562
Gjykata Supreme, Expte Nr. 66997, Dhoma e parë, L.S. 295235, Mendoza, 19 maj 2000, ka ngritur
qëndrimin se veprimet që shkaktojnë dëm moral janë veprime me natyrë personale. Veprimet që kanë të
bëjënë me shpërblimin e dëmit moral duhet të ndërmirren drejtpërdrejtë nga vetë i dëmtuari.
225
E drejta për shpërblim të dëmit material mund të jetë objekt i qarkullimit juridik me
rastin e vdekjes dhë për shkak të vdekjes së titullarit të saj. Qarkullimi dhe bartja me anë
të trashëgimisë është karakteristike edhe për të drejtën për të kërkuar komenzimin e dëmit
material të shkaktuar në aksidentet automobilistike, sepse kjo e drejtë ka karakter
pasuror. Objekt i pasurisë trashëgimore është komponenta pasurore e një të drejtë e cila
nuk lidhet me personalitetin e titullarit të saj. Kjo e drejtë do të trashëgohet vetëm në
rastet kur titullari i saj do të vdes ose do të shpallet i zhdukur për të vdekur. Kërkesa për
shpërblim të dëmit edhe nga trashëgimtarët për viktimën që ka përjetuar dëm jomaterial
është paragjykim moral. Përherëështë supozuar se trashëgimtarët mund të ndjekin
veprime për dëmet që i përkasin trashëgimlënsit të tyre dhe ata mund të
kërkojnëshpërblim të dëmit pasuror, jopasuror dhe për vuajtjet e përjetuara nga autori.
Trashëgimtarët i ndërmarrin këto veprime edhe kur ata pasoja nuk janë shkaktuar ndaj
tyre.563
Sipas nenit 181 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Republikës së Kosovës,
e drejta e shpërblimit të dëmit në formë rente në të holla në rast të vdekjes së personit të
afërt ose të lëndimit trupor ose të shkatërrimit të shëndetit nuk mund t`i bartet personit
tjetër. Shumat e shpërblimit, të cilat kanë arritur munden t`i barten tjetrit, në qoftë se
lartësia e shpërblimit është caktuar me marrëveshje të shkruar të palëve ose me aktgjykim
të formës së prerë.
Çështja e trashëgimit të së drejtës për shpërblim të dëmit lidhet me shkakun e
vdekjes së titullarit të saj, ndonëse vdekja i jep atij statusin e trashëgimlënsit. Njeriu i
gjallë nuk mund të jetë trashëgimlënës - hereditas viventis non datur. Trashëgohet secili
person fizik për shkak të vdekjes dhe në momentin e vdekjes së tij. Në gëzimin e të
drejtave pasurore trashëgimtari dhe trashëgimlënsi kanë pozitë të njejtë, meqenëse
trashëgimtari e vazhdon personalitetin e trashëgimlënsit - heres et defunctus una
eademque persona utuntur.
Vdekja e një personi në të drejtën trashëgimore ka bërë që të dallohen tre kategoritë
e së drejtës trashëgimore edhe atë: trashëgimlënsi, trashëgimtari dhe pasuria
trashëgimore.564
Është me rëndësi të përmendet edhe trashëgimi i komorientëve. Janë të shpeshta
rastet kur dy a më shumë persona përjetojnë vdekje në rrethana të tilla të cilat e bëjnë të
vështirë përcaktimin e momentit të saktë të vdekjes së tyre, përkatësisht se cili nga të
ndjerit ka vdekur më herët e cili më vonë.565
Përcaktimi i momentit të vdekjes ka rëndësi
të veçantë për marrëdhëniet juridike civile, në qoftë se personat që kanë përjetuar vdekjen
janë në gjini gjaku dhe kur njëri duhet ta trashëgoj tjetrin. Kur kemi të bëjmë me
komorientët, vlen të përmendet se është trajtuar fikcioni i prioritetit të vdekjes së
komorientëve duke u mbështetur në prezumime të ndryshme, si psh. seksin e
komorientëve, moshën, etj. Po kështu, është ngritur edhe një qëndrim tjetër, se në
përcaktimin e momentit të vdekjes së komorientëve nuk duhet të merret parasysh
prioriteti i vdekjes, por fakti se komorientët kanë përjetuar vdekjenë të njejtin moment,
563
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e édition, Gualino,
lextenso éditions, Paris, fq.93 564
Shif: Juliana Fuga, Trashëgimia, Tiranë, 2002, fq. 14 565
Për teorinë e komorientëve bën fjalë, Voislav Spaiç, Osnovi na gradjansko pravo, Sarajevë, 1957, fq.
109.
226
sepse vdekja u ka ardhur në të njejtën fatkeqësi. Megjithate, nuk janë të rralla rastet e
zbatimit të supozimit lidhur me prioritetin e vdekjes së komorientëve.
Kur bëhet fjalë për komorientët, përkatësisht për personat që humbin jetën
njëkohësisht në një fatkeqësi, është zbatuar supozimi juridik: i ati kishte rrojtur pas
vdekjes së të birit të mitur, ndërsa i biri madhor kishte rrojtur pas vdekjes së të atit. Kjo
ka të bëjë sidomos te çelja e procedurës trashëgimore dhe tek çështja e trashëgimit mes
komorientëve, se kush prej tyre cilin do ta trashëgojë.
Nëse nuk mund të vërtetohet momenti i vdekjes tek komorientët, atëherë gjykata
për secilin nga ato do të ndjekë procedurë të veçantë, ashtu që komorientët nuk do të
trashëgohen mes veti, sepse nuk do të përcaktohet se cili prej tyre ka qenë gjallë në
momentin e vdekjes së tjetrit. Pra, kur dy persona që thirren për të trashëguar njëri –
tjetrin kanë vdekur njëkohësisht dhe nuk mund të vërtetohet se cili ka vdekur më parë,
atëherë do të prezumohet fakti se personat kanë vdekur në të njejtën kohë dhe se ndonjë e
drejtë nuk kalon nga njëri tek tjetri sipas rregullave të trashëgimisë.
I dëmtuari në aksidentet automobilistike që ka përjetuar vdekje, konsiderohet
trashëgimlënës i të drejtës për të kërkuar shpërblimin e atij dëmi. Ndërkaq, trashëgimtarët
të cilët do të trashëgojnë atë në bazë të radhëve ligjore të trashëgimisë fitojnë të drejtën e
kërkesës për shpërblim të dëmit material që ka përjetuar trashëgimlënsi në aksidentin
automobilistik. Ata, pra bëhen bartës të kësaj të drejtë. Secili do të trashëgojë në qoftë se
posedojnë zotësi për të trashëguar. Këtë zotësi e ka secili personi që në kohën e hapjes së
trashëgimisë është gjallë, ose është zënë para vdekjes së trashëgimlënësit dhe ka lindur i
gjallë e që posedon zotësi për të trashëguar. Kur bëhet fjalë për zotësinë për të
trashëguar vlen të përmendet se do të konsiderohet se personi fizik ka qenë i zënë në
kohën e hapjes së trashëgimisë, nëse ka lindur i gjallë brenda 300 ditëve nga vdekja e
trashëgimlënësit. Pasjetuesit e të dëmtuarit që do të trashëgojnë pasurinë e
trashëgimlënsit në bazë të ligjit janë trashëgimtarët ligjor. Trashëgimtarë ligjorë janë:
fëmijët e trashëgimlënësit, të adoptuarit e tij dhe pasardhësit e tyre, bashkëshorti,
prindërit, vëllëzërit e motrat dhe pasardhësit e tyre, gjyshi e gjyshja dhe pasardhësit e
tyre.
Sipas dispozitave të ligjit mbi trashëgiminë, është me rëndësi të theksohet se
trashëgimlënësin e trashëgon edhe bashkëshorti i tij jashtëmartesor, i cili barazohet me
bashkëshortin martesor. Është me rëndësi në të drejtën trashëgimore qëndrimi se
bashkësi jashtëmartesore konsiderohet bashkësia jetësore e gruas së pakurorëzuar dhe e
burrit të pakurorëzuar e cila ka zgjatur një kohë të gjatë dhe që ka pushuar me vdekjen e
trashëgimlënësit, me kusht të kenë qenë plotësuar prezumimet për vlefshmërinë e
martesës.
Ajo që duhet përmendur është edhe fakti se në mes veti trashëgohen edhe ushqyeri
dhe ushqyesi, i adoptuari dhe njerku dhe njerka, reja dhe vjehri dhe vjehra, dhëndri dhe
gjyshi dhe gjyshja dhe personat e tjerë, nën kushtet e parapara me ligj.
227
VI.17. Cilësia titre exécutoire e vendimi për shpërblim të dëmit
Vendimi gjyqësor me të cilin është gjykuar përgjegjësia juridike civile për dëmin
e shkaktuar në aksident automobilistik, përkatësisht përcaktuar shpërblimi i dëmit ka
cilësinë e titullit ekzekutiv - titre exécutoire. Cilësinë e titullit ekzekutiv e kanë aktet e
përcaktuara nga ligji në mënyrë shprehimore. Për titull ekzekutiv mund të konsiderohet:
vendimi gjyqësor kundër të cilit nuk është paraqitur brenda afatit ligjor prapësimi, bëhet i
formës së prerë dhe i përmbarueshëm, vendimi kundër të cilit është refuzuar prapësimi
bëhet i përmbarueshëm, e po qe se kundër tij nuk është e lejueshme ankesa, ai bëhet edhe
i formës së prerë, vendimi me të cilin është refuzuar prapësimi bëhet i formës së prerë po
qe se kundër tij nuk paraqitet ankesë brenda afatit ligjor, ose në qoftë se ankesa e
paraqitur refuzohet si e pathemeltë.566
Sipas nenit 12 të Ligjit për përmbarim të
Maqedonisë si titull ekzekutiv konsiderohet edhe ujdia gjyqësore.567
Titujt ekzekutivë janë të paraparë në mënyrë shprehimore në Kodin e Procedurës
Civile të Francës, duke përcaktuar si titujt të detyrueshm: vendimet gjyqësore ose
administrative të zbatueshëm, si dhe marrëveshjet e zbatueshme të arritura në gjykatë,
aktet dhe dekretet e huaja dhe vendimet të arbitrazhit, ekstraktet të procesverbalit të
pajtimit të nënshkruara nga gjyqtari dhe palët, veprat për zbatim të noterisë, çertifikatat të
lëshuara nga përmbaruesi, në rast të mos-pagesës së një kontrolli dhe letrat me vlerë të
lëshuara nga persona juridikë të së drejtës publike, të kualifikuar si të tilla me ligj apo
vendime që ligji i jep efektet e një gjykimi.568
Kur flasim për ekzekutueshmërinë e vendimit gjyqësor për shpërblim të dëmit,
është me rëndësi të theksojmë se trajtimi duhet mbështetur në zgjidhjen parimore: se
566
Autori Vendi Kenet, The Enforcement of Judgments in Europe, (libri i përkthyer nga Prosvetno Delo –
Shkup, 2009), në fq. 71 – 73, flet për llojshmërinë e arritjes së cilësisë së ekzekutueshmërisë së vendimit
gjyqësor. Sipas tij, vendimi gjyqësor mund të jetë menjëherë i ekzekutueshëm, që në momentin e sjelljes së
tij, siç është rasti në Angli. Në rastet kur këtij vendimi parashtrohet ankesë, atëherë gjykata mund të
porositë ndërprerjen e ekzekutueshmërisë së vendimit. Ngjashëm ndodhë në Luksemburg, Holandë, etj.
Ndërkaq, në shumë shtete tjera anëtare të Bashkimit europian, vendimi nuk bëhet i ekzekutueshëm deri në
skadimin e afatit të lejuar për ankesë. Në Gjermani njihet ekzekutimi me kusht, ashtu që kreditori jep
garancion adekuat në rastet kur aktgjykimi refuzohet me ankesë ose gjykata në rastet kur evidenton një
bazë të vogël për miratimin eventual të ankesës, mund të shpall aktgjykimin të ekzekutueshëm edhe pa
garancionin e kreditorit. Në Francë, gjykata ka të drejtë diskrecionale që vendimin e vet ta shpallë të
ekzekutueshëm në rrethanat kur përcakton se është i patjetërsueshëm ekzekutimi dhe është në përputhje me
natyrën e kontesit. Në këtë drejtim, gjykata franceze mund të veprojë vetë ex-officio ose mbi bazën e
kërkesës së kreditorit. Në Portugali, nëse shuma e aktgjykimit është më e vogël se dy miljon eskuda, ai
aktgjykim është i ekzekutueshëm edhe në rastet kur mund të goditet me ankesë. Italia me reformat e reja në
fushën e përmbarimit ka institucionalizuar konceptin se të gjithë aktgjykimet e sjellura në shkallë të parë në
një procedurë normale, janë të ekzekutueshme. Nëse ekzistojnë arsye të qëndrueshme, ekzekutimi mund të
ndërpritet nga gjykata e apelit. 567
Ligji për përmbarim („‟Gazeta Zyrtare e RM-së‟‟ nr. 35/2005, 50/2006,129/06 dhe 8/2008) 568
Kodi i procedures civile i Francës, L.111-3. Po kështu edhe Rregullorja e Komisionit (KE) Nr 805/2004
e Parlamentit dhe Këshillit europian, 21 prill 2004, në nenin 3, në lidhje me përmbarimin e prestimit
detyrimor, ka përcaktuar se tituj të detyrueshme për t'u çertifikuar si një zbatim evropian duhet të
mbeshteten në pretendimet e pakontestueshme. Një pretendim do të jetë i padiskutueshëm nëse debitori ka
rënë dakord shprehimisht në pranimin ose duke përdorur një transaksion i cili është miratuar nga ana e
gjykatës ose përfunduar para një gjykate në një procedim gjyqësor, në qoftë se debitori nuk e ka
kundërshtuar prestimin detyrimor, etj.
228
vendimi gjyqësor me të cilin është urdhëruar përmbushja e kredisë për ndonjë dhënie apo
bërje, është ekzekutiv po që se ka marrë formë të prerë, si dhe po qe se ka skaduar afati
për përmbushje vullnetare. Afati për përmbushje vullnetare fillon të ecë nga dita e
dorëzimit të vendimit debitorit ekzekutiv dhe përfundon me skadimin e ditës së fundit të
caktuar me vendimin gjyqësor, po qe se me ligj nuk është paraparë ndryshe. Ndërkaq,
vendimi gjyqësor me të cilin është urdhëruar përmbushja e kredisë për mosveprim, ose
pësim, është ekzekutiv po qe se është bërë i formës së prerë, përveçse kur në dokumentin
ekzekutiv është caktuar afat i posaçëm për akordimin e sjelljeve të debitorit me detyrimin
e tij. Kurse, vendimi i dhënë në procedurë administrative është përmbarimorë, po qe se i
tillë është bërë sipas rregullave me të cilat është rregulluar procedura e tillë.569
Sipas nenit 15 të Ligjit për përmbarim të Maqedonisë, ujdia gjyqësore,
përkatësisht ujdia e arritur në procedurë administrative është e ekzekutueshme nëse
kërkesa ka arritur pas ujdisë.Arritshmëria e kërkesës provohet me anë të procesverbalit
apo sipas rregullave për vërtetim të dokumenteve. Nëse një gjë e tillë nuk është e
mundur, atëherë, arritshmëria e kërkesës provohet me vendim gjyqësor të sjellur në
procedurë kontestimore.
Që një dokument të konsiderohet për përmbarim, ai duhet veç tjerash edhe të jetë
i përshtatshëm për përmbarim. Nëse e analizojmë nenin 17 të Ligjit për përmbarim të
Maqedonisë, atëherë mund të shohim se dokumenti ekzekutiv është i përshtatshëm për
përmbarim në qoftë se në të është treguar kreditori dhe debitori ekzekutiv, si dhe objekti,
lloji, vëllimi dhe koha e përmbushjes së detyrimit. Në qoftë se me anë të dokumentit
ekzekutiv nuk është caktuar afati për përmbushje vullnetare të detyrimit, afati i tillë do të
caktohet me anë të aktvendimit për përmbarimin.
Nëse analizojmë nenit 18 të Ligjit për përmbarim të Maqedonisë, mund të
përfundojmë se po qe se në dokumentin ekzekutiv janë caktuar edhe shpenzimet
procedurale, gjykata sipas propozimit të kreditorit, me aktvendimin për përmbarimin do
ta caktojë pagimin e kamatëvonesës, në shumën e shpenzimeve të caktuara sipas shkallës
së parashikuar, nga dita e dhënies së dokumentit ekzekutiv deri në ditën e pagimit. Në
qoftë se pas krijimit të dokumentit ekzekutiv është ndryshuar lartësia e kamatëvonesës,
atëherë gjykata sipas propozimit të kreditorit apo debitorit ekzekutiv, me aktvendimin për
përmbarimin e cakton pagimin e kamatës ndëshkuese sipas shkallës së ndryshuar për
kohën me të cilën ka të bëjë ndryshimi i tillë.570
Është me rëndësi të përmendet se në të gjitha situatat kur vendimi për shpërblim
të dëmit duhet të përmbarohet, në aktvendimin për përmbarimin duhet të tregohet
dokumenti ekzekutiv, respektivisht dokumenti i besueshëm në bazë të të cilit caktohet
përmbarimi, propozuesi i përmbarimit dhe debitori, kredia që duhet të realizohet, mjeti
dhe objekti i përmbarimit, si dhe të dhënat tjera të nevojshme për zbatimin e
përmbarimit.Në qoftë se me anë të aktvendimit është caktuar pagimi i kamatave, atëherë
llogaritjen e tyre me shpenzime të propozuesit të përmbarimit, e bënë gjykata
569
Krahaso përmbajtjen e nenit 26 të Ligjit për përmbarim të Republikës së Kosovës 570
Krahaso përmbajtjen e nenit 7 të Rregullores së Komisionit (KE) Nr 805/2004 të Parlamentit dhe
Këshillit europian, 21 prill 2004, ku është institucionalizuar qëndrimi se kur një gjykim përfshinë një
vendim të zbatueshme mbi shumën e shpenzimeve ligjore, duke përfshirë normat e interesit, çertifikohet si
zbatimi europian, gjithashtu në lidhje me tarifat.
229
përmbarimore, përpos kur realizimi i kamatave duhet të bëhet nga paratë e depozituara në
llogarinë bankare. Në rast të këtillë llogaritjen e bënë banka me shpenzime të debitorit.
Përmbarimi në pagën dhe pensionin si dhe në kompensimet në vend të pagës, për
kërkesat në bazë të mbajtjes ligjore, shpërblimit të dëmit të shkaktuar për shkak të
cënimit të shëndetit ose zvogëlimin, përkatësisht humbjen e aftësië për punë dhe
shpërblimin për humbjen e mbajtjes për shkak të vdekjes të dhënsit të mbajtjes, mund të
realizohet deri në gjysmën e shumës përkatëse, kurse për kërkesat mbi baza tjera, deri në
shumën prej 1/3 të pagës ose pensionit.
230
Përfundime dhe rekomandime
231
Nga gjithëse është analizuar në këtë punim, mund të nxirren disa përfundime, të
cilat po i parashtrojmë më poshtë.
1. Rregullativa ligjore e Maqedonisë që ka të bëjë me sigurinë në komunikacion
dhe ato që i referohen çështjes sëshpërblimit të dëmit të shkaktuar në aksidentet
automobilistike është e bashkërënduar me atë të Bashkimit Europian. Megjithatë me
rëndësi është çështja e kulturës në trafik dhe infrastruktura rrugore. Mungesa e një plani
aksional permanent për kulturën në trafik rezulton në një shkallë të caktuar të
mosrespektimit të pjesmarrësve ne trafik, e në veçanti ndaj atyre që janë persona të
pambrojtur dhe me pak te mbrojtur, siç jane: udhetaret, fëmijët, personat në moshë,
personat me pengesa ne zhvillim fizik, etj. Po kështu në vend është evidente edhe
mungesa e një kujdesi të duhur për masat e sigurisë në autostrada sidomos për të
parandaluar prezencën e kafshëve të egra dhe shtëpiake që të mos jenë shkaktar i
aksidentit të trafikut. Krahas sigurimit të një legjislacioni bashkëkohor për të drejtën e
sigurimeve në aksidentet automobilistike, është e nevojshme të merr hapa konkret edhe
në drejtim të krijimit të një kulture në trafik dhe të një infrastrukture rrugore të
standardizuar sipas rrethanave dhe pozitës së caktuar.
2. Instituti i sigurimit është mekanizëm kompleks që për qëllim ka transferin e
rrezikut ndaj individi tek një organizëm juridik, ekonomiko-financiar, me veprimtari
teknikisht të organizuar. Në këtë rast, bashkësitë për sigurime paraqiten si mekanizëm
mbulues i pasojave që do të rezultojnë nga rreziku i siguruar, kurse në anën tjetër njerëzit
duke u rrezikuar nga rreziqet e njejta kanë lindur ndjenjën e soliaritetit dhe socializimit
për të përballuar pasojat nga aksidenti automobilistik. Humbjet ekonomike do të
shpërblehen si pas parimeve bazë nga ana e të gjithë të siguruarve. Në të dy
rastet,sigurimi është mjet ekonomik në duart e individit, i cili deponon një shumë të
vogeë financiare në emër të primit të sigurimit që të mund të garantojë një vlerë shumë
më të madhe ekonomike në rastet kur të mirat materiale të tij cënohen, asgjësohen apo
shkatrrohen tërësisht.
3.Aksidentet automobilistikë bëjnë që njerëzit të futën në raporte juridike mes
tyre. Ky raport është marrëdhënie e caktuar, që ka karakter shoqëror e ekonomik dhe që
mbart në vete një përmbajtje të karakterit pasuror apo statusor. Individit si i vëtëm
përballë pasojavë që rezultojnë me shkaktimin e dëmit i krijohet pozitë shumë e
pavolitshme qoftë ai të parqitet në pozitën e dëmtuesit, qoftë në pozitën e të dëmtuarit.
Kostot në pasurinë, shëndetin dhe jetën e njerëzvë janë të papërballueshme. Individi duke
u futur në marrëdhënien juridike të sigurimit ai merr pjesë në rrjetin social më të avansuar
të solidaritetit ndëernjerëzor.
4. Marrëdhënia juridike e sigurimit lind mbi bazën e faktit juridik. Me cilësi të
faktit juridik paraqitet kontrata për sigurim, Kartoni jeshil i sigurimit, Sigurimi kufitar
dhe vet ligji. Kur ekziston kontrata për sigurimin, parimi bona fidem gjendet në
themelin e marrëdhënis juridike të sigurimit. Secila nga palët kontraktuese në realizimin e
te drejtave dhe detyrimeve që përbëjnë përmbajtjen e marrëdhënies juridike të sigurimit
duhet të sillen sipas këtij parimi. Pala e cila ka autorizim, përkatësisht të drejtë duhet që
gjatë realizimit të asaj të drejte të mbajë llogari për detyrimin e palës tjetër dhe
anasjelltas. Interesat e palëve janë pjesë themelore e qëllimit të personit bonam fidem.
Kjo do të thotë se në themelet e kontratës së sigurimit qëndron parimi bonam fidem.
232
5.Mjeti motorik ka cilësinë e sendit të rrezikshëm. Ai nuk paraqet send te
rrezikshëm si i tillë, por në varësi nga pozita që mund të gjendet ai mund të relefktojë
rrezikshmëri. Vetëm atëherë kur fiton këtë mundësi, mjeti motorik ka statusin e sendit të
rrezikshëm. Përndryshe kur mjeti motorik e ka atë pozitë që eliminon çdo rrezik me
pasoja të caktuara, atëherë nuk trajtohet send i rrezikshëm. Vënja në qarkullim e mjetit
motorik është pozita që atij i jep mundësinë për të shfaqur një rrezik potencial. Në lidhje
me cilësinë dhe pozitën e mjetit motorik në kuadër të rrezikshmërisë së tij as
jurisprudenca e as legjislacioni i Maqedonisë nuk kanë ngritur qëndrime të uniformuara
që të mund të shfrytëzohen si burim juridik në përcaktimin e të drejtës sëshpërblimit të
dëmit në aksidentet automobilistike. Rekomandimi ynë në këtë drejtim ka të bëjë me
krijimin e praktikës gjyqësore të unifikuar nga ana e Gjykatës Supreme të Republikës së
Maqedonisë, për të definuar pozitën e mjetit motorik në të cilën reflektohet rrezikshmëri.
Kjo pozitë e mjetit motorik a ka të bëjë me faktin e vënies në qarkullim të mjetit motorik
ose ky fakt nuk ndikon fare, rrezikshmëria a ka shkallë të intensitetit dhe kjo a varet nga
shpejtësia e lëvizjes së mjetit motorik. Definimet e këtyre çështjeve nuk duhet të bëhen
jashtë faktit të pakontestueshëm - se rreziku që rezulton nga mjeti motorik qëështë në
qarkullim ndërlidhet me vetë drejtuesin që e drejton atë, duke krijuar rrethana që pasoja
e caktuar të jetë e pa evitueshme. Çështjet e tilla duhet në pikpamje parimore të jenë
edhe pjesë e legjislacionit pozitiv të vendit.
6. Në teorinë e së drejtës civile është themeltuar ekzistenca i përgjegjësisë
shkakësore, përgjegjësisë subjektive dhe përgjegjësisë për të tjerët. Trajtimet teorike kanë
kultivuar një ndarje të theksuar midis këtyre përgjegjësivë. Një ndarje e tillë nuk duhet të
vlejë edhe në përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në
aksidentet automobilistike. Në teorinë e së drejtës civile rekomandojmë që të mbizotrojë
qëndrimi se nuk ka ndarje të këtyre bazave të përgjegjësisë në aksidentet automobilistike.
Ata janë komplementare. Faji absolutisht është prezent në aksidentet automobilistike
edhe pse personi i tretë i dëmtaur e ka atë pozitë procedurale, që të koncentrohet në të
provuarit e pasojavë që ka përjetaur nga shkaktimi i dëmit. Ekzistenca i fajit i cili në të
vertetë ekziston supozohet në segmentet e vendosjes për realizimin e të drejtës për
shpërblim. Supozohet se ai i takon pronarit përkatësisht përdoruesit të mjetit motorik
pjesmarrës në aksident automobilistik. Për dallim nga ky segment, çështjet tjera
gjykohen mbi bazën e fajit sidomos në realzimin e të drejtës së rimbursimit të
shpenzimeve që ka bërë siguruesi nga realzimi i detyrimit për të kompensuar dëmin palës
së tretë të dëmtuar. Pra, në procedurën për gjykimin e përgjegjësisë për dëmin e
shkaktuar me mjetin motorik, përgjegjësia shkakësore dhe përgjegjësia e bazuar në faj
janë komplementare. Supozimi i përgjegjësisë së pronarit apo përdoruesit të mjetit
motorik për shkaktimin e dëmit, ligjvënsi e ka bërë me qëllim që të krijojë pozitë më të
volitshme për të dëmtuarin në procedurën e zhdëmtimit.
Për sa sipër, do të dëshironim të bënim disa rekomandime, që do të ndihmonim në
përsosjen dhe modernizimin e këtij legjislacioni në Maqedoni.
1. Në realizimin e të drejtës për shpërblim të dëmit për shkak të shkaktimit të
vdekjes apo dëmtimeve trupore a cënimit të shëndetit në jurisprudencën e Maqedonisë
nuk është krijuar një standard në segmentin e vëllimit dhe lartësisë së shumës për
shpërblim të dëmit. Në lidhje me këtë çështje, rekomandojmë zbatimin e standardit për
njëshpërblim të drejtë të dhimbjeve të një njeriu mesatar sepse dëmtimet e njejta mund të
shkaktojnë dhimbje që mund të ndjehen me intensitete të ndryshme nga njerëz
233
tëndryshëm në rrethana të ngjajshme. Drejtshmëria nëshpërblimin e dëmit për shkak të
vdekjes varet edhe nga zemërimi i personit intuita personae, statusi social, arsimimi,
mosha, seksi, ndjeshmëria morale, etj.
2. Në jurisprudencën e Maqedonisë nuk është krijuar ndonjë praktikë për
ndikimin e paragjykimeve dhe pasojave në jetën kulturore, rekreative-sportive, seksuale
dhe ngjajshëm, në vëllimin dhe lartësinë e shpërblimit të dëmit. Në rastet e shkaktimit të
dëmtimeve trupore apo cënimit të shëndetit mund të flitet edhe dëmtimin e mirëqenies,
nëse viktima ballafaqohet me opercaione të kufizuara ne ecje, sport, kulturë, etj. Ngushtë
me cënimin e shëndetit apo dëmtimet trupore është edhe paragjykimi estetik dhe seksual.
Paragjykimi estetik është në varëshmëri me gjininë, moshën, profesionin e të dëmtuarit,
vendin e lëndimit, etj. Ndërkaq, paragjykimi seksual është pozicion i pavarur tek viktima
dhe ndërlidhet me humbjen e gëzimit të jetës. Dëmtimi seksual përkufizohet si
pamundësi për të pasur marrëdhënie normale seksuale dhe për ushtrimin e funksionit
riprodhues. Rekomandojmë që jurisprudenca e Maqedonisë në përcaktimin e të drejtës
për shpërblim të dëmit të shkatuar në aksidentet automobilistike me pasoja për trupin dhe
shëndetin e njeriut, për të kënaqur parimin e drejtësisë dhe drejtshmërisë duhet të merr
për bazë edhe paragjykimet dhe pasojat që kanë të bëjnë me segmentet në fjalë.
3. E drejta për shpërblim të dëmit material mund të jetë objekt i qarkullimit
juridik me rastin e vdekjes dhë për shkak të vdekjes së titullarit të saj. Qarkullimi dhe
bartja me anë të trashëgimisë është karakteristike edhe për të drejtën për të kërkuar
shpërblimin e dëmit material të shkaktuar në aksidentet automobilistike, sepse kjo e
drejtë ka karakter pasuror. Objekt i pasurisë trashëgimore është komponenti pasuror i një
të drejte, e cila nuk lidhet me personalitetin e titullarit të saj. Meqenëse pasojat me
humbje të jetës në aksidentet automobilistike janë të shpeshta dhe ky koncept jo rrallë
herë zbatohet nga gjykata trashëgimore, rekomandojmë që të plotësohet Ligji për
trashëgiminë në dispozitat që i referohen pasurisë trashëgimore dhe të parashikohet si
zgjidhje ligjore trashëgimia mortis causa e të drejtës për shpërblim të dëmit material në
aksidentet automobilistike. Në këtë mënyre njohja dhe realizimi i kësaj të drejte do të
arrijnë nivelin e kënaqshëm.
4. Legjislacioni i Maqedonisë, në fushën e përmabrimit duhet të reformojë
segmentin për fitimin e cilësisë së ekzekutueshmërisë së vendimeve gjyqësore me qëllim
të flakjes së vonesave dhe “hileve procedurale”. Nuk mendoj se në vend janë arritur
kushtet e një gjyqësie efikase dhe të paanëshme dhe që në fushën e përmbarimit të
institucionalizohet koncepti se të gjithë aktgjykimet e sjellura në shkallë të parë në një
procedurë normaletë jenë të ekzekutueshme dhe në të gjitha rastet kur ekzistojnë arsye të
qëndrueshme, përmbarimi të ndërpritet nga gjykata e apelit. Vlerësoj se duhet të
referohemi nënjë koncept tjetër,sipas të cilit do të përcaktohet shuma e aktgjykimit si
kriter vlerësor për ekzekutueshmërinë e aktgjykimeve dhe të pranohet mundësia e
ndërprerjes së ekzekutueshmërisë në momentin e goditjes me ankesë të aktgjykimit
përkatës.
5. Në planet dhe programet mësimore të fakulteteve të drejtësisë e të shkollës së
magjistraturës duhet zërë një peshë më të madhe sasie e orëve mësimore në këtë fushë
(leksione, seminare, ushtrime). Kjo do t‟i shërbente performanceës më të mirë të
studentëve të drejtësisë.
234
6. Zgjerimi dhe shtimi iliteraturaturave të ndryshme (tekste, monografi, artikuj
shkencor) do të ndihmonte shumë në formimin cilësor professional të studentëve,
pedagogëve dhe juristëve të praktikës gjyqësore.
Bibliografia
Doktrinë:
Abdulla Aliu, Burimet formale të së drejtës civile në Kosovë, Prishtinë, 1999
Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2002.
Alajdin Alishani, Studime nga e drejta e detyrimeve I, Prishtinë, 2001
Alajdin Alishani, Studime nga e drejta e detyrimeve II, Prishtinë, 2006
Alajdin Alishani, Parimet themelore të ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve, Prishtinë,
2000
Aleksandar Nikollovski, Stopansko pravo so osnovi na pravoto, Shkup. 1984.
Andrea Gams, Hyrje në të drejtën civile, pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 1876.
Andrea Nathanaili, E drejta civile e Shqipërisë, Tiranë, 1974.
Andon Sallabanda, E drejta e detyrimeve, Tiranë, 1962
Ardian Nuni, Leksione të së drejtës civile, Tiranë,2004.
Ardian Nuni, Hyrje në të drejtën civile, Tiranë, 2006
Ardian Nuni, I. Mustafaj, A. Vokshi, E drejta e detyrimeve, Tirane 2008,f. 121 - 123
Arsen Grupçe, Imotno (gradjansko) pravo, pjesa e përgjithshme, Shkup, 1983.
Agustin Viguri Perea, Sobre la responsabilidad civil de los dueños por los daños causados
por la tenencia de animals potencialmente
peligrosos,http://www.ces.gva.es/pdf/trabajos/articulos/revista_19/art2-rev19.pdf
Bllagoj Toshevski, Nadomestuvanje na shteta priçineto so motorno vozilo, punim i
magjistraturës, Shkup, 1980,
Bllazha Markoviç, Naknada shteta usled smrti zakonskog davaoca izdrzhavanja, Pravni
Zhivot nr. 9-10, Beograd, 1992,
Branisllav Gavanski, Naknada imovinske shtete po osnovu obaveznog osiguranja od
odgovornosti korisnika motornih vozila, punim i magjistraturës, Fakulteti Juridik,
Instituti i shkencave juridike, Novi Sad, 1979,
Corinne Renault – Brahinsky, L‟essentiel du Droit des obligations, 2011-2012, 7-e
édition, Gualino, lextenso éditions, Paris
Christophe Kühl und Christophe Klinkert, Schadensregulierung bei Verkehrsunfällen in
Frankreich, http://www.avocat.de/app/frankreichrecht/_media/fc70b175
Dragoljub Petroviç, Novaçna naknada materijalne shtete prouzrokovane smrtu ili
povredum tela, Pravni Zhivot nr. 9-10, Beograd, 1992,
Dimitar Bajallxhiev, Voved vo pravoto, pravo, libri i dytë, Shkup, 1999.
Dimitar Pop Georgiev, Obligaciono pravo, Shkup, 1900.
Francesko Galgano, E drejta private, Tiranë, 1999.
Fergus Ryan, Contract Law, Dublin, 2006
Gale Galev, Obligaciono pravo, praktikum, libri i II, Shkup , 2002
Geoffrey Samuel, Law of obligations and legal remedies, Second Edition,
London.Sydney, 2001
Gale Galev, Jadrnaka Daboviq Atanasovska, E drejta e detyrimeve, Shkup, 2008
235
H.Chartier , L‟introdiction du principe de précaution en droit de la responsabilité civile ,
presentatio de l‟institut de droit economique et des affaires – centre de recherche
juridique , Orleans , 2003
Henri et Léon Mazeaud – Andre Tunv: Traité theorique et pratique de la responsabilite
délictuelle et contractuelle , tomo prémiere , Paris, 1965
Jean Louis Baudovin et Patrice Deslauriers, La responsabilite civile, vos droits et vos
obligations, 5 edition, Edition Yvon Blais, 1998.
Jakov Radishiq, Obligaciono pravo, Beograd, 1990.
Janno Lahe, Forms of Liability in the Law of Delict: Fault-Based Liability and Liability
without Fault, Juridica International, X, 2005,
http://www.juridicainternational.eu/index.php?id=12617
Jenny Steele, Tort law, text, cases and materials, Oxford University Press, 2007.
John Henrry Merryman,Tradita e së drejtës civile, Tiranë, 1993
Juliana Latifi, E drejta civile, pjesa e përgjithshme, Tiranë,2000.
Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano,
2010
JPVan Niekerk, The development of the principles of insurance law, in the Netherlands,
from 1500 to 1800, Volumi i II, 1998
Kristy Horsey&Erika Rackley, Tort law, Oxford University press, 2009
Kudret Çela, Nazmi Biçoku, etj. Bazat e së drejtës civile të RPSSH, Tiranë, 1983
Lubisha Millosheviç, E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 1977.
Marco Bona e Umberto Oliva, Il danno biologico nella riforma della R.C.A.,
http://www.jus.unitn.it/cardozo/Review/Torts/bona2001.htm
Michel Cannarsa, Compensation for Personal Injury in France,
www.jus.unitn.it/cardozo/Review/2002/ Cannarsa.pdf
Mehdi Hetemi, E drejta me njohuritë themelore të së drejtës afariste, Prishtinë, 2002.
Mehdi Hetemi, Detyrimet dhe kontratat, Tiranë, 1998.
Marjana Semini, E drejta e detyrimeve dhe e kontratave, Tiranë, 2002.
Mirjana Polenak – Aqimovska, Vlado Buckovski, Përmbledhje e teksteve nga e drejta
romake, Shkup, 2008
Nerxhivane Dauti, E drejta e detyrimeve, Prishtinë, 2002.
Paolo Franceschetti, La responsabilità civile, Maggioli Editore, 2009
Petar Klariç&Martin Vedrish, Gradjansko pravo, Zagreb, 2006
P.S. Atiyah, Accidents, Compensation and the Law, Weidenfeld and Nicolson, London
Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986
Robert Duxbury, Contract Law, London, Sweet&Maxwell, 2006,
Stephen M. Gerlis, Civil Procedure, Paula Loughlin, London 2001
Vendi Kenet, The Enforcement of Judgments in Europa (Oxford Private International
Law Series) – teksti i perkthyer nga Prosvetno Delo, Shkup, 2009.
Zhivomir Gjorgjrviç dhe Vladan Stankoviç, Obligaciono pravo, opsht dell, Beograd,
1976.
Legjislacione:
-Kodi civil i Republikës sëShqipërisë,
-Kodi rrugor i Republikës së Shipërisë
236
-Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë
-Kodi civil i Italisë,
-Kodi civil i Spanjës,
-Kodi civil i Gjermanisë,
-Kodi civil i Francës,
-Ligji mbi detyrimet dhe kontrata i Bullgarisë
-Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimet i Maqedonisë,
-Ligjit për sigurimin e personave dhe pasurisë së Maqedonisë
-Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve i Republikës së Kosovës
-Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve i Kroacisë,
Jurisprudencë:
Jurisprudenca e Maqedonisë
Jurisprudenca e Shqipërisë
Jurisprudenca e Kosovës
Jurisprudenca e Sllovenisë
Jurisprudenca e Italisë
Jurisprudenca e Spanjës
Jurisprudenca e Francës
Faqet në internet:
La responsabilité en matière d'accidents de la circulation, www.cabinetaci.com,
Compensation for personal injury in road traffic accidents in Sweden,
www.tff.se/Documnets/ Informationsmaterial/
Compensation of victims of cross-border road traffic accidents in the EU: Compensation
of national practices, analysis of problems and evalution of aptioons for improving the
position of cross – border victims, www.accidentscompensation.org,
Accident de la route le cas des collisions avec animal,
http://www.droitroutier.fr/animal.pdf
Dokumentetë tjera:
Konventa e Hagës mbi ligjin i cili aplikohet në aksidentet e komunikacionit , 4 qershor ,
1971
Insurance of motoristis againts third party risk – Recommendation nr.5,31 a , 25 janar
1949
Preventig road traffic injury: a public health perspective for Europe , grup autorësh
(Franceska Racioppi; Lars Eriksson; Claes Tingvall; Andres Villaveces) , World Health
Organization , 2004
Sigurimi i mjeteve motorike , kushtet për sigurim nga autopërgjegjësia , shoqëria
aksionere për sigurime dhe risigurime , Kjubi Makedonija , Shkup , 2002
Kushtet e sigurimit e autopërgjegjësisë , Sh.a. Insig Makedonija , të miratuar nga këshilli
drejtues në seancën IV më 23.02.2004
237
Kriteriumet për vlerësimin e mjeteve motorike të dëmtuara, Bordi i drejtorisë,
S.a.”Sigma” Shkup, 2004
Abstarkt
Sigurimi në aksidentet automobilistike është institut juridik e ekonomik dhe mekanizëm kompleks
që ka për qëllim të bëjë transferin e rrezikut nga individi tek një organizëm juridik, ekonomiko-financiar,
me veprimtari teknikisht të organizuar. Në rastet kur shkaktohet dëmi në aksidentet automobilistike me
pasoja në të mirat materiale, në trupin, shëndetin dhe jetën e përsonave të tretë, bashkësia për sigurime
paraqitet si mekanizëm mbulues i këtyre pasojave. Pasojat që shkaktohen duhet të rezultojnë nga një rrezik
i cili i korespondon rastit të siguruar. Njerëzit duke qenë të kërcnuar nga rreziqet e njejta në
komunikacionin automobilistik, kanë lindur ndjenjën e soliaritetit dhe socializimit për të përballuar pasojat
që mund t‟i përjetojnë.
Në rast të shkaktimit të dëmit, humbjet ekonomike do të mbulohen sipas rregullave të së drejtës së
sigurimeve nga ana e të gjithë të siguruarve. Instituti i sigurimit është mjet ekonomik në duart e individit, i
cili deponon një shumë të vogël financiare në emër të primit të sigurimit që të mund të garantojë një vlerë -
shumë më të madhe ekonomike në rastet kur të mirat materiale të personit të tretë cënohen, asgjësohen apo
shkatërrohen tërësisht, përfshirë edhe shëndetin dhe jeten e tij. Ky është njëherit edhe qëllimi i krijimit të
marrëdhënies juridike të sigurimit. Marrëdhëina juridike e sigurimit krijohet me anë të kontratës për
sigurim, Kartonit jeshil të sigurimit, Sigurimit kufitar dhe vet ligjit.
Rregullat e së drejtës së sigurimeve në aksidentet automobilistike kanë natyrë jus cogens. Kjo
natyrëështë rezultat i cilësisë së sendit të rrezikshëm që e ka mjeti motorik. Mjeti motorik konsiderohet
send i rrezikshëm në varësi nga pozita që mund të gjendet dhe nga reflektimi i rrezikshmërisë. Vënja në
qarkullim e mjetit motorik është pozitë që atij i jep mundësinë për të shfaqur një rrezik potencial.
Fjalët kyçe: Shpërblimi i dëmit, aksidenti automobilistik, kontrata për sigurim, mbulesa e
sigurimit.
Abstract
Automobile accidents insurance is a legal and economic institution and a complex mechanism that
is intended to make the transfer of risk from the individual to legal organism, economic and financial, with
technically organized activities. In cases where the damage caused in accidents with consequences in
material goods, in the body, health and life of third persons, the insurance coverage is presented as a
mechanism of these effects. Consequences caused should result from a corresponding risk insured case.
People being threatened by the same automotive traffic risks have arisen solidarity and socialization to face
the consequences that may be experiencing.
In case of causing damage, economic losses will be covered under the insurance law rules by all
insurers. Insurance institute economic tool in the hands of the individual, which deposits a small amount on
behalf of the insurance premium financial that can guarantee a much greater economic value in cases where
goods of a third person affected, destroyed or completely destroyed, including health and his life. This is
also the purpose of creating the legal relationship insurance. Insurance legal relationship created by the
contract for insurance, insurance Green Card, Border Security, and the law itself.
Insurance law rules in automobile accidents has a jus cogens nature. This is the result of quality
kind dangerous item that motor vehicle. Motor vehicle is considered dangerous item depending on the
positions available and the consequences of risk. Putting into circulation the motor vehicle is the position
that gives the ability to display a potential risk.
Keywords: compensation of damage, car accident, insurance contracts, insurance coverage.