e dunatoteta mias autonomes koinonias - kornelios kastoriades.pdf

8/17/2019 E dunatoteta mias autonomes koinonias - Kornelios Kastoriades.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/e-dunatoteta-mias-autonomes-koinonias-kornelios-kastoriadespdf 1/64

Κορνήλιος

ΚαστοριάδηςI < j - . . . ' I I M IM I I · . . . . . . Ι Ι Μ Ι Ι Ι Ι Γ Π Ι _ _ _ _ _Π Γ · Π Τ '_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Η ΝΑΤΟΤΗΤΑ

ΜΙΑΣ

Α ΤΟΝΟΜΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Μία διάλεξη

και δύο συνεντεύξειςστη Λατινική Αμερική

11



Κορνήλιος Καστοριάδης

Η δυνατότητα μιαςαυτόνομης κοινωνίας



Κορνήλιος Καστοριάδης

Η δυνατότητα μιας

αυτόνομης κοινωνίας



ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Πριν από περίπου τέσσερα χρόνια ανακαλύψαμε «τυχαία», σε

διαδικτυακό κόμβο που αναζητά κανείς οπτικοακουστικό υλικά,

αρχεία μεγάλου όγκου που περιλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος της

βιβλιογραφίας του Κορνήλιου Καστοριάδη που έχει μεταφραστεί

και εκδοθεί στον ισπανόφωνο κόσμο.

Είναι γνωστό ότι ο Καστοριάδης είχε μεγάλη αναγνωρισιμότητα

και αναγνωσιμότητα τόσο στα οριζόντια κινήματα όσο και στους

ψυχαναλυτικούς κύκλους στη Λατινική Αμερική και κυρίως στο

Μεξικό και στην Αργεντινή.

Στην αρχή νομίσαμε ότι ανακαλύψαμε πολλά κείμενα που ήταν

αδημοσίευτα, ακόμα και στα γαλλικά, ωστόσο η αλήθεια ήταν

ότι αυτά είχαν διαφορετικούς τίτλους από τους αντίστοιχους

ελληνικούς ή γαλλικούς. Σ ε αυτά τα αρχεία περιλαμβάνονταν και

διάφορες συνεντεύξεις του στοχαστή της κοινωνικής και ατομικής αυτονομίας που είχαν δοθεί σε έντυπα και εφημερίδες, αποτελέσματα

των επαφών και των συναντήσεων που είχε κατά τη διάρκεια των

ταξιδιών που πραγματοποίησε στο πάντα εν βρασμώ, κοινωνικά,

νότιο μέρος της ηπείρου της Αμερικής.

Επιλέξαμε τρία από τα κείμενα που βρίσκονταν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση, μιας και το γεγονός ότι η μετάφρασή τους είχε

γίνει απευθείας στα ισπανικά από τα γαλλικά -όπ ω ς πρωτοεκφωνή-

θηκαν- παρουσίασε αρκετές μεταφραστικές δυσκολίες, και έχουμε

τη χαρά να τα παρουσιάζουμε σ' αυτήν την έκδοση. Πρόκειται για

μια συνέντευξη και μια διάλεξη που δόθηκαν στην Αργεντινή και

μια συνέντευξη που δόθηκε στο Μεξικό.

Τα κείμενα διαθέτουν τα βασικά χαρακτηριστικά των εμφανίσεων

του Καστοριάδη στον δημόσιο χώρο: Προσπάθεια περιεκτικής

παρουσίασης της αντίληψής του για τον άνθρωπο και την κοινωνία,

διαύγαση της σύγχρονης πραγματικότητας πέρασμα από τη



συνέθεταν ένα επιθυμητό χεφαφετητικό πρόταγμα: τη δυνατότητα

της δημιουργίας μιας αυτόνομης κοινωνίας, όπως το ονόμαζε

χαρακτηριστικά ο ίδιος.

Συνυπογράφοντας με μεγάλη προθυμία το πρόταγμά του ευχόμαστε καλή ανάγνωση.

Εχδόιχίΐζ Στά/χει Εκπ ίπτο ντες



Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΜΙΑΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Αιάλεξη που δόθηκε τον Σεπτέμβριο του 1993 στο Πανεπιστήμιο του Μπουένος Άψες.

Είμαι πολύ χαρούμενος και πολύ συγκινημένος που βρίσκομαι σήμερα εδώ. Θέλω να ευχαριστήσω το Πανεπιστήμιο του Μπουένος Άιρες, που μου απονέμει τον τίτλο τουεπίτιμου Διδάκτορα. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως την επιθεώρηση Zona Erogena και τον αγαπητό μουφίλο Φερνάντο Ουριμπάρι για την οργάνωση αυτής τηςπρώτης μου επίσκεψης στο Μπουένος Άιρες. Θέλω επίσης

να ευχαριστήσω όλους εσάς που ήρθατε, και που εκδηλώσατε ενδιαφέρον όχι μόνο για να έρθετε, αλλά και για τοζήτημα της δημοκρατίας, ζήτημα αποφασιστικής σημασίας για όλους εμάς.

Καπιταλισμός και ελευθερία Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια σύντομη ανασκόπηση. Πριναπό 4 χρόνια, κι ύστερα από μια πολύχρονη, τερατώδηκαι άνευ προηγουμένου τυραννία -εκμετάλλευσης τουλαού, στραγγαλισμού του πνεύματος- το ολοκληρωτικόκαθεστώς στις ανατολικές χώρες άρχισε να αποσυντίθεται. Εκείνη την περίοδο, οι δημοσιογράφοι, οι πολιτικοίκαι κάποιοι δυτικοί διανοούμενοι άρχισαν να διακηρύσσουν τον θρίαμβο του καπιταλισμού και της δυτικού τύ



1 0 j Κορνήλιος Καστοριάδης

ντούμε ύφεση και ανεργία· υπάρχει μια φθορά άνευ προηγουμένου στο πολιτικό σύστημα και τους πολιτικούς.Σε παγκόσμια κλίμακα δεν υπάρχει νέα παγκόσμια τάξη,

παρά νέα αταξία. Επικρατεί μια εκρηκτική κατάσταση.Στα Βαλκάνια συντελείται μια φυλετική γενοκτονία,

που κινδυνεύει να επεκταθεί σε όλη την επικράτεια τηςπρώην Σοβιετικής Ένωσης· η εξαθλίωση των φτωχών χωρών του τρίτου κόσμου δεν έχει μειωθεί· η καταστροφή του περιβάλλοντος συνεχίζεται. Και θα μπορούσαμε

έτσι να συνεχίσουμε επι μακρόν με την λίστα των δεινώνπου συνθέτουν το τρέχον παγκόσμιο πολιτικό, κοινωνικόκαι οικονομικό τοπίο, μετά τον «θρίαμβο» του καπιταλισμού και της δημοκρατίας δυτικού τύπου.

Καταρχήν πρέπει να αναρωτηθούμε τι είναι αυτή η περίφημη δημοκρατία δυτικού τύπου. Νομίζω, από την πλευρά μου, ότι το να μιλάμε περί δημοκρατίας σε αυτές τιςπεριπτώσεις, αποτελεί μέρος της τεράστιας ιδεολογικήςοπισθοχώρησης και της ιστορικής αμνησίας που χαρακτηρίζουν την εποχή μας και που εκφράζεται επίσης στοεπίπεδο της διανόησης, στον πολιτικό στοχασμό, στην φιλοσοφία, αλλά και στην οικονομία. Η λέξη δημοκρατίαείναι απλή όσον αφορά την έννοια και την κύρια επιδίωξή της. Οι Έλληνες επινόησαν αυτόν τον όρο την ίδιαεποχή που επινοούσαν «το πράγμα», την πραγματικότηταστην οποία αντιστοιχούσε. Δημοκρατία: τίποτε περισσότερο αλλά και τίποτε λιγότερο από την εξουσία του λαού.Δεν υπάρχει χώρος για φιλοσοφικά ή ερμηνευτικά παι

χνίδια. Η δημοκρατία είναι η εξουσία του λαού. (Χειρο-κροτήματα).

Επομένως είναι επαίσχυντη υποκρισία να λέμε σήμεραότι υπάρχει κάποια χώρα σ’ αυτόν τον πλανήτη όπου ολαός έχει την εξουσία.



Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας j 11

Ας εξετάσουμε τα πολιτικά καθεστώτα των δυτικών χωρών. Εάν κοιτάξουμε, όχι τις συνταγματικές διατάξεις κατά

γράμμα, αλλά την πραγματική λειτουργία των πολιτικώνκοινωνιών, επιβεβαιώνεται αμέσως ότι πρόκειται για καθεστώτα φιλελεύθερων ολιγαρχιών. Κανείς πολιτικός φιλόσοφος του παρελθόντος, άξιος να αποκαλείται έτσι, δενθα διανοείτο ποτέ να ονομάσει αυτά τα συστήματα «δημο

κρατία». Αμέσως θα είχε εντοπίσει ότι υπάρχει σε αυτά μιαολιγαρχία υποχρεωμένη να δεχθεί κάποια όρια στην εξουσία της, αφήνοντας μερικές ελευθερίες στον πολίτη.

Ποιοί είναι όμως οι φορείς αυτών των πολιτικών ολι γαρχιών; Προφανέστατα, η γραφειοκρατία των πολιτικώνκομμάτων, η κορυφή του μηχανισμού του Κράτους, οι οικονομικοί ηγέτες κι οι μεγαλοϊδιοκτήτες, το managementτων μεγάλων εταιριών κι, όλο και περισσότερο, οι επικεφαλής των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Είναι ξεκάθαρο πως αυτές οι κατηγορίες έχουν πολύ στενές διασυνδέσεις μεταξύ τους· είναι επίσης ξεκάθαρο ότι για να συμμετέχεις σε αυτά τα στρώματα, δεν είναι απαραίτητη, ούτεόμως επαρκής προϋπόθεση, η κατοχή κεφαλαίων με τηνπαραδοσιακή έννοια του όρου. Δηλαδή, δεν πρόκειται γιατον κλασικό καπιταλισμό, έχει αρχίσει να αλλάζει κι αυτός. Ζούμε σε ένα σύστημα γραφειοκρατικού καπιταλισμού με πολιτικά καθεστώτα -στην πλειονότητα τους καιστην «καλύτερη» των περιπτώσεων- φιλελεύθερων ολι

γαρχιών.Θα αναφέρω για παράδειγμα μια χώρα την οποία γνωρί

ζω καλά, μιας και ζω εκεί: τη Γαλλία. Το ανώτατο όργα



12 I Κορνήλιος Καστοριάδης

το ελάχιστο. Αυτός είναι ο αριθμός των βουλευτών, τωνμελών των κομμάτων, των μελών του διοικητικού μηχα

νισμού των κομμάτων, των υψηλά ιστάμενων γραφειο

κρατών, των μεγαλοεπιχειρηματιών, κ.λπ. Εκ των πραγμάτων, αυτά τα άτομα δεν μετακινούνται από τη θέσητους· και στο μέτρο που αυτά τα στρώματα ανανεώνονται,το κάνουν εκ των έσω.

Τότε λοιπόν μας διηγούνται το παραμύθι ότι αυτό είναιδημοκρατία... αντιπροσωπευτική. Υπάρχει συνεπώς ένακοινοβούλιο που ψηφίζει τους νόμους.

Το ότι το πιστεύουμε όμως αυτό είναι επίσης ένας απότους δείκτες της σύγχυσης ή της ιδεολογικής οπισθοχώρησης. Ακόμα και ο κοινός νους γνωρίζει ότι, από την στιγμήπου κάποιος εκλέγει άτομα για μια πενταετία, είναι αναπόφευκτο αυτά τα άτομα να μην έχουν παρά μία και μόνηέγνοια: Να επανεκλεγούν. ( Χειροκροτήματα ). Πριν από δύοαιώνες ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ασκώντας ακριβώς κριτικήστην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, έγραφε στο Κοινωνι-κό Συμβόλαιο ότι «οι Αγγγλοι πιστεύουν πως είναι ελεύθεροι, αλλά στην πραγματικότητα είναι ελεύθεροι μια μόνομέρα κάθε πέντε χρόνια». Όμως ο Ρουσσώ έκανε λάθος, γιατί οι Άγγλοι δεν ήταν

ελεύθεροι ούτε καν αυτή τη μια μέρα κάθε πέντε χρόνια,αφού οι υποψήφιοι επιλέγονται από την κορυφή του κομματικού μηχανισμού, που μας προτείνει προγράμματα πέραν των οποίων δεν υπάρχει καμία πιθανότητα επιλογής,καμία εναλλακτική. Με άλλα λόγια, το παιχνίδι είναι στημένο και το ζήτημα περιορίζεται, λίγο έως πολύ, στο ναμπορούμε να επιλέξουμε μεταξύ ενός μελαχρινού κι ενόςξανθού βουλευτού. Υπάρχει κι ένα δεύτερο σημείο. Στις «δημοκρατικές»

χώρες γίνεται λόγος (και υποτίθεται ότι ο νόμος το εγ-



Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας 13

γυάται) περί πολιτικής ισότητας των πολιτών. Είναι προφανές όμως ότι πολιτική ισότητα δεν μπορεί να υπάρξει

όταν υπάρχει τεράστια οικονομική ανισότητα. Κατά πρώτο λόγο, επειδή ζούμε σε μια κοινωνία της οποίας το επίκεντρο είναι η οικονομία (δεν είναι μοιραίο οι κοινωνίες

να είναι έτσι, όμως αυτή έτσι είναι) και κατά συνέπεια ηοικονομική εξουσία ως τέτοια είναι η σημαντικότερη των

εξουσιών. Και κατά δεύτερο λόγο, γιατί προφανώς η οικονομική εξουσία μεταφράζεται άμεσα σε πολιτική εξουσία. Το βλέπουμε αυτό με άμεσο τρόπο στη χειραγώγησητης κοινής γνώμης από τους ιδιοκτήτες των μέσων ενημέρωσης. Ασφαλώς όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι τα καθεστώτα

που υπάρχουν σήμερα στις δυτικές χώρες είναι ίδια με ταολοκληρωτικά καθεστώτα που υπήρξαν ή που εξακολουθούν να υπάρχουν.

Για παράδειγμα, είναι βέβαιο ότι υπάρχουν ορισμένεςελευθερίες: όπως αυτή που μας επιτρέπει να είμαστε εδώσήμερα το βράδυ και να ασκούμε κριτική σ’ αυτό το καθεστώς. Κι αυτό δεν είναι μικρό πράγμα. Επίσης υπάρχει μιασχετική ισότητα απέναντι στον νόμο: δεν μπορεί να μεκαταδικάσει κάποιο δικαστήριο κατά τέτοιο τρόπο, ώστε

να παραβιάζει κατάφωρα τα δικαιώματα που μου παρέχειο νόμος. Αν και το πράγμα σταματάει εδώ όταν η υπόθεσηπου βρίσκεται ενώπιον του δικαστηρίου δεν είναι μια κοι

νή υπόθεση, αλλά άπτεται της πολιτικής ή των υποθέσεων της κυβέρνησης, οπότε σε αυτήν την περίπτωση η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης μένει μόνο στα χαρτιά.



1 4 j Κορνήλίος Καστοριάδης

μεγάλο ερώτημα που απασχολεί την πολιτική φιλοσοφίαεδώ και χιλιετίες: πώς μπορώ να είμαι ελεύθερος, εάν ζώ-

ντας αναγκαστικά σε μια κοινωνία υπόκειμαι στους νόμους αυτής της κοινωνίας; Το ερώτημα δεν είναι παράδοξο ούτε μεταφυσικό. Είναι ένα ερώτημα που οδήγησε ορισμένους αναρχικούς στοχαστές -αξιοσέβαστους κατά ταάλλα- όπως ο Μαξ Στίρνερ, να πουν ότι δεν μπορεί κανείς

να είναι ελεύθερος μέσα σε μια κοινωνία, ή ότι δεν μπορεί να είναι ελεύθερος στον βαθμό που εξακολουθεί να υπάρ χει θέσμιση, κ.λπ. Είναι φανερό ότι αυτό το συμπέρασμαείναι παράλογο, ότι πρέπει να υπάρχει άλλη απάντηση.

Και θεωρώ ότι αυτή η άλλη πιθανή απάντηση είναι πρόδηλη: «Ζω αναγκαστικά σε μια κοινωνία· επομένως, υπόκειμαι αναγκαστικά σε κάποιους νόμους, κι οφείλω νασυμμορφώνομαι με τις αποφάσεις της πλειοψηφίας. Είμαι ελεύθερος εάν μπορώ να συμμετέχω πραγματικά σεόλες τις λήψεις αποφάσεων, σε όλες τις νομοθετικές πράξεις, κ.λπ». Δηλαδή η ελευθερία είναι η πραγματική συμμετοχή στη λειτουργία και τις ενέργειες των πολιτικώναρχών, που είναι εγγυημένη, διασφαλίζεται και προωθείται από τους ίδιους τους θεσμούς με αποτελεσματικό τρόπο κι όχι μόνο στα χαρτιά. Κι αυτό «ο μέγας στοχαστήςτης αρχαιότητας» -όπως αποκαλούσε τον Αριστοτέλη οΜαρξ- το ήξερε καλά, δεδομένου ότι όριζε τον πολίτη ωςεκείνον που είναι ικανός να κυβερνήσει και να κυβερνηθεί. Και οι δύο όροι είναι εξίσου σημαντικοί και σας ζητώ

να το συλλογιστείτε.

Η επέλαση της ασημαντότητας Αναφερθήκαμε στην πραγματικότητα της σύγχρονηςκατάστασης. Χωρίς να κάνουμε προφητείες ούτε προ

γνώσεις, ας προσπαθήσουμε τώρα να συλλογιστούμε



Η δυνατότητα ιαας αυτόνομης κοινωνίας 15

κατά πόσο μπορεί το σύστημα, ως έχει, να αναπαράγε-ται εσαεί, και σε ποιον βαθμό μπορεί να διασφαλίσει

την σταθερότητά του. Εδώ και αρκετές δεκαετίες διαπιστώνουμε μια εξέλιξη των δυτικών κοινωνιών, η οποίαμπορούμε να πούμε ότι χαρακτηρίζεται κατά πρώτολόγο από την αυξανόμενη πολιτική απάθεια του πληθυσμού, από τον κυνισμό του κόσμου σχετικά με την

πολιτική, και βαθύτερα, από την αυξανόμενη ιδιώτευσητων ατόμων, ή την «idiotie» [ηλιθιότητά] τους. Και δενπρόκειται για λογοπαίγνιο, γιατί όπως ξέρετε η σύγχρο

νη λέξη «idiot» προέρχεται από την ελληνική λέξη ιδι-ώτης, που σημαίνει, άτομο το οποίο (περιορίζεται στο

να) ιδιωτεύει. Για τους αρχαίους Έλληνες ήταν μωρόςεκείνος ο οποίος δεν ήταν ικανός να ασχολείται με οτιδήποτε άλλο πέραν των ιδιωτικών του υποθέσεων.

Στις μέρες μας, μας μιλάνε για τον ατομικισμό, για τηνιδιώτευση· και λέγεται ότι είναι ο θρίαμβος της ελευθερίας του ατόμου κι ότι αυτό είναι που διακυβεύεταιστη νεώτερη εποχή. Αλλά δεν μπορεί να υπάρχει ελευθερία γενικά και αφηρημένα. Δεν μπορούμε να λέμε «ηελευθερία των ατόμων» χωρίς να αναρωτιώμαστε τι εί

ναι αυτό το άτομο και τι κάνει με αυτή την ελευθερία.Θέλω να πω ότι ο τύπος του ατόμου για τον οποίο πρόκειται -όπως και η πορεία της ελευθερίας που του παρέχεται- είναι κατά 99% κοινωνιολογικά καθορισμένα.

Ποιο είναι το άτομο το οποίο σήμερα είναι ελεύθερο; Ένα άτομο που θέλει να καταναλώνει, να κάθεται στοσπίτι του, που δεν θέλει να ασχολείται με τα κοινά. Το



χρόνια, είναι δυστυχισμένα και αισθάνονται μειονεκτικά, εάν δεν έχουν παπούτσια της τάδε φίρμας και δενακολουθούν την τελευταία λέξη της μόδας.

Επομένως, πίσω από όλα αυτά υπάρχει μια τεράστιαφθορά των ανθρωπολογικών τύπων που έκαναν τηνφιλελεύθερη καπιταλιστική κοινωνία να λειτουργεί.

Αναφέρομαι στον ευσυνείδητο εργάτη, στον τολμηρόεπιχειρηματία με επιχειρηματικό δαιμόνιο, στον αδέκαστο δικαστή, στον ορθολογικό γραφειοκράτη -όπως τονόριζε ο Μαξ Βέμπερ. Όλα αυτά φαίνεται να κονιορτοποιούνται κάθε μέρα όλο και περισσότερο, κι η εξήγηση αυτής της «ονιορτοποίησης είναι απλή: αυτό που ηκοινωνία προτείνει και ορίζει σε όλον τον κόσμο (καιστην Γαλλία η «δόξα» της επιβολής του θα ανήκει γιαπάντα στο σοσιαλιστικό κόμμα) είναι «πλούτισε», «βγάλε φράγκα». Αυτό είναι όλο, τίποτα άλλο. Ας δούμε το πρόβλημα από κοντά, σε ατομική κλίμακα.

Ας υποθέσουμε ότι είμαι δικαστής και πρέπει να απο-φανθώ για ένα ζήτημα όπου παίζονται πολλά λεφτά.

Λαμβάνω ένα τηλεφώνημα την προηγουμένη της έκδοσης της απόφασής μου, από έναν εκ των εμπλεκομένωνστη δικαστική διένεξη, ο οποίος μου λέει: «Πόσα θέλετε; Πεντακόσιες χιλιάδες, ένα εκατομμύριο δολάρια»;

Σας ερωτώ, πού στη σημερινή κοινωνία, σε ποιο βιβλίο, σε ποια νοοτροπία, σε ποια συμπεριφορά, θα βρωτην πηγή της εμπνεύσεως για να αντισταθώ, για να τουπω: «Όχι μόνο δεν θέλω τα πεντακόσιες χιλιάδες δολάριά σου, αλλά επιπλέον έχω ηχογραφήσει αυτήν τηνκουβέντα κι αύριο θα σου απαγγείλω κατηγορίες γιααπόπειρα δωροδοκίας δικαστή». Πουθενά δεν θα συνα

ντήσω ούτε τα παραδείγματα ούτε τους λόγους.Θα αναφέρω ένα άλλο παράδειγμα: Ένας καθηγητής

1 6 I Κορνήλιος Καστοριάδης



μαθηματικών στη Γαλλία πρέπει να βγάζει κάπου 15 με20 χιλιάδες φράγκα τον μήνα. Είναι μια μαθηματική δι

άνοια, το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η μαθηματικήέρευνα, κι είναι αυτός που εκπαιδεύει τους νεαρούς μαθηματικούς. Τι θα κάνουν αυτοί οι νεαροί μαθηματικοί;

Από την μια πλευρά έχουν τη δυνατότητα, αν έχουν τοταλέντο, να συνεχίσουν να είναι μαθηματικοί και να αρ

χίσουν κερδίζοντας ως καθηγητές περίπου οκτώ με δέκα χιλιάδες φράγκα τον μήνα ή αντιθέτως, μπορούν να ει-σέλθουν στις επιχειρήσεις πληροφορικής και να ξεκινήσουν με 50 χιλιάδες φράγκα στα 22 τους χρόνια. Έτσι, γιαπόσο καιρό θα υπάρχουν ακόμη καθηγητές μαθηματικών(ή άλλων κλάδων), εάν η κατάσταση είναι αυτή; Τι θα γί

νει με τα πανεπιστήμια και την ανώτατη εκπαίδευση;Και για να φτάσουμε στην καρδιά του συστήματος. Πώς

και γιατί θα πρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν καπιταλιστές επιχειρηματίες με την παραδοσιακή έννοια τουκαινοτόμου, του ανθρώπου που επιδιώκει τη βελτίωση της παραγωγής μέσω της τεχνολογικής ανακάλυψης,που εξερευνά και που διακινδυνεύει εξερευνώντας αγορές, κλπ. Πώς και γιατί, όταν μπορεί κανείς να κερδίσειπολύ περισσότερα χρήματα κερδοσκοπώντας στο τεράστιο καζίνο στο οποίο έχει μετατραπεί η παγκόσμια οικονομία, που δεν αφορά μόνο το χρηματιστήριο, αλλάκαι την αγορά συναλλάγματος: κάθε βδομάδα αλλάζουν

χέρια αρκετά τρισεκατομμύρια δολάρια, ποσό που αντιστοιχεί στο ετήσιο εθνικό προϊόν των Ηνωμένων Πολιτειών.

Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας | 1 7



ρονομήθηκαν απ’ την προγενέστερη κοινωνία), οι οποίοι έκαναν εφικτή τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος.

Αυτή η ανθρωπολογική κρίση υποδηλώνει ένα σοβαρόεσωτερικό όριο στην εξέλιξη και στην αυτοαναπαραγω

γή του συστήματος. Υπάρχουν όμως κι εξωτερικά όριαστην λειτουργία του συστήματος, εκ των οποίων το πιοδραματικό και σημαντικό είναι εκείνο του περιβάλλο

ντος. Όλοι μένουμε έκθαμβοι με την απίστευτη παραγω

γική ανάπτυξη των τελευταίων δύο αιώνων, όπου πράγματι -όποιο και να είναι το μέτρο βάσει του οποίου τηνυπολογίζαμε- η παραγωγή αυξήθηκε πολύ περισσότεροαπ’ ό,τι στα προηγούμενα διακόσιες χιλιάδες χρόνια ανθρώπινης ιστορίας. Είναι αλήθεια ότι αυτό έγινε μέσα σ’αυτό το σύστημα και απ’ αυτό το σύστημα, το πρόβλημαόμως είναι ότι προκειμένου να το υλοποιήσει ανάλωσετους φυσικούς πόρους που είχαν συσσωρευτεί στον πλα νήτη εδώ και τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Πολλοί από αυτούς τους πόρους δεν είναι ανανεώσιμοι. Ή είναι ανανεώσιμοι, αλλά σε χρονικό ορίζοντα πολύ μεγαλύτερο απόαυτόν του αυξανόμενου ρυθμού παραγωγής και κατανάλωσης. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο αυξανόμενος ρυθμός παραγωγής είναι απαραίτητος για το σύστημα, όχιτόσο για οικονομικούς, αλλά για κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους. Όλα όσα μόλις είπαμε σημαίνουν ότι τομόνο που μπορεί να υποσχεθεί το σύστημα στον κόσμο εί ναι ότι η κατανάλωση θα εξακολουθεί να αυξάνεται κατά2 ή 3% ετησίως.

Κι όλα αυτά συμβαίνουν σε ευρεία έκταση στις πλούσιες χώρες, που αυξάνουν διαρκώς την παραγωγή τους προ-σβλέποντας στην ανάπτυξη των υπανάπτυκτων χωρών.Ποια θα ήταν η κατανάλωση των φυσικών πόρων, εάν τα




5/6 της ανθρωπότητας που ζουν σήμερα σε συνθήκες ανέ χειας ή ακραίας φτώχειας έφταναν στο επίπεδο -δεν λέω

των Ηνωμένων Πολιτειών- αλλά να, το επίπεδο της Πορτογαλίας για παράδειγμα. Υπάρχει κι ένα άλλο σημείο που θα ήθελα να θίξω.

Υπάρχει το πρόβλημα των χωρών του Τρίτου Κόσμου,πρόβλημα το οποίο δεν επιλύθηκε και παίρνει απλώς τη

μορφή μιας νέας και τεράστιας μεταναστευτικής κίνησης των λαών. Στην Ευρώπη για παράδειγμα, καθίσταταιολοένα και πιο εμφανές ότι υπάρχει μια πίεση μετανα-στευτικών ροών που προέρχονται τόσο από τον Νότο όσοκι από την Ανατολή, πίεση την οποία οι κυβερνήσεις δενείναι ικανές να ελέγξουν. Θα μπορούσαν βέβαια να τηνελέγξουν, με μια προϋπόθεση, να μετατρέψουν την σημερινή Ευρώπη σε οχυρό του Χίτλερ. Θα έπρεπε με άλλαλόγια να υπάρχουν τορπίλες και μυδραλιοβόλα στην Μεσόγειο, ένα Τείχος του Βερολίνου στην Ανατολή (που ναμην είχε μήκος μόνο 500 αλλά ίο χιλιάδες χιλιόμετρα),κλπ. Όμως αυτό θα σήμαινε το τέλος της ψευδοδημσκρα-τικής κοινωνίας.

Η άμεση δημοκρατία είναι δυνατή Αυτή η κατάσταση λοιπόν απαιτεί μια απάντηση. Υπάρχειεναλλακτική κατάσταση; Θεωρώ ότι υπάρχει. Η απάντηση είναι η θέσμιση μιας αυτόνομης κοινωνίας, μιας κοι

νωνίας που αυτοκυβερνάται, πράγμα το οποίο δεν διαφέρει από την ιδέα της δημοκρατίας, που γίνεται αντιληπτήμε τη στενή έννοια και εφαρμόζεται μέχρι τέλους.

Η δυνατότητα ιχιας αυτόνομης κοινωνίας | 19



2 0 I Κορνήλιος Καστόριάοης

όμως εκεί, θα ήθελα να πω δυο λόγια όσον αφορά τοντρόπο με τον οποίο θα μπορούσαμε να συλλάβουμε μιακοινωνία πραγματικά δημοκρατική. Κι αυτό, όχι τόσο για

να ικανοποιηθούμε διανοητικά εμείς οι ίδιοι, όσο γιατίπιστεύω πως ένας από τους παράγοντες που σήμερα ανακόπτουν τη δυνατότητα του κόσμου να στραφεί προς μιαδημιουγική πολιτική δράση, είναι η ιδέα ότι δεν υπάρ

χουν άλλες λύσεις. Ιδέα η οποία ενισχύθηκε από το ιστορικό τροπάριο, αδιάκοπα επαναλαμβανόμενο μετά απότην πτώση του τείχους, που λέει: «Ιδού πού οδηγούμα-στε, όταν θέλουμε να αλλάξουμε την κοινωνία. Άρα λοιπόν, οι επιλογές είναι η κυρία Θάτσερ ή τα Γκούλαγκ». Γι’αυτό είναι σημαντικό, πιστεύω, να δείξουμε ότι αυτό τοδίλημμα είναι απολύτως φενακιστικό και απατηλό.

Δυο λόγια τώρα για το πώς θα ήταν να ζούμε σε δημοκρατία. Προφανώς και δεν θα μπορούσε να έχει σχέση μεμια αντιπροσωπευτική δημοκρατία, με την σημερινή έν

νοια του όρου. Η εξουσία του λαού απαιτεί μια άμεση δημοκρατία. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται από τις εμπλεκόμενες συλλογικότητες.Κι ότι έτσι δεν υπάρχει ξένωση της εξουσίας της συλλο-

γικότητας στα χέρια των υποτιθέμενων αντιπροσώπων.Γνωρίζετε ότι μια άμεση δημοκρατία λειτούργησε στηναρχαιότητα σε διάφορες ελληνικές πόλεις και κυρίωςστην Αθήνα. Κι ότι έγιναν απόπειρες αποκατάστασής τηςστη νεώτερη εποχή κάθε φορά που υπήρχε ένα αληθινό,λαϊκό, δημοκρατικό κίνημα: τόσο στη Βόρεια Αμερική το1776, όσο και στη Γαλλική Επανάσταση, στις πρώτες οργα

νωτικές μορφές του εργατικού κινήματος, στην Καταλω- νία της CNT κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο και το ’56 με τηνΟυγγρική Επανάσταση. Αλλά μας λένε: «Ξεχνάτε ότι στις σύγχρονες κοινωνίες,



Η όυνατοτητα αίας αυτόνομης κοινωνίας 21

η πληθυσμιακή πυκνότητα δεν είναι η ίδια με αυτήν τηςαθηναϊκής κοινωνίας. Δεν έχουμε να οργανώσουμε 30 χιλιάδες πολίτες, αλλά 30 ή ακόμα και 300 εκατομμύρια,οπότε η άμεση δημοκρατία θα ήταν αδύνατη».

Η απάντηση είναι πως αυτό δεν αληθεύει. Η άμεση δημοκρατία θα είναι δυνατή εάν, καταρχήν, υπάρξει μιαπολύ σημαντική αποκέντρωση· μια αποκέντρωση στο μέ

γιστο βαθμό. Δηλαδή, εάν οι πολιτικές ενότητες βάσηςείναι της τάξεως των ίο έως 30 χιλιάδων ενήλικων πολιτών -αντρών και γυναικών ασφαλώς- κι εάν αυτές οισυλλογικότητες είναι κυρίαρχες σε οτιδήποτε αφορά τηζωή τους. Σε αυτές τις συλλογικότητες τα πράγματα θα

μπορούσαν να καθορίζονται από γενικές συνελεύσεις. Κιαυτές οι συνελεύσεις θα μπορούσαν να ακολουθούνται,(γιατί δεν μπορεί κάποιος να είναι στη γενική συνέλευσηκάθε μέρα) από συμβούλιο εκπροσώπων αιρετών, ανακλητών όμως ανά πάσα στιγμή, οι οποίοι θα πρέπει να δί

νουν αναφορά στους πολίτες για τα πεπραγμένα τους μεταξύ δυο συνεδριάσεων της γενικής συνέλευσης. Έπειτα, θα υπάρχει ένας συντονισμός μεταξύ των πο

λιτικών ενοτήτων βάσης μέσω αιρετών, ανακλητών εκπροσώπων, ταυτοχρόνως θα μπορούν να προβλέπονταιδιάφορα επίπεδα ομοσπονδίας. Σε αυτά τα επίπεδα, θαμπορεί να γίνεται μετάβαση από το τοπικό στο εθνικόεπίπεδο (ακόμα και σε ηπειρωτικό αργότερα). Επομένως,ο κανόνας σ’ αυτές τις περιπτώσεις θα είναι όλες οι σημα

ντικές αποφάσεις να παίρνονται από τον λαό μέσω δημοψηφισμάτων κατόπιν επαρκούς συζήτησης κι επαρκούς



22 j Κορνήλιος Κ αστόριν ης

δημοψήφισμα αποφάσεις, για ζητήματα πάνω στα οποίαο κόσμος δεν μπορεί να αποφανθεί με πλήρη επίγνωσητης κατάστασης, επειδή δεν είναι ενημερωμένος. Όλες οι αποφάσεις που παίρνονται σήμερα, έχουν κρυ

φά αίτια κι οι πραγματικές διαδικασίες μέσω των οποίων έχουν ληφθεί δεν τίθενται ποτέ στην κρίση του λαού.Οι φορείς δημόσιας εξουσίας ζουν σ’ έναν κλειστό κόσμο,η λαϊκή εξουσία είναι αντικείμενο σφετερισμού από κά-ποιες ομάδες που αποφασίζουν αναμεταξύ τους.

Επιστρέφοντας στην εφικτή αυτόνομη κοινωνία, θα πωδυο πράγματα ακόμα. Σε μια αυτόνομη κοινωνία, η ελευθερία των ατόμων και των εθελοντικών ομάδων ή ενώσεων, πρέπει να διασφαλίζεται και να επεκτεινεται περισσότερο και καλύτερα από ό, τι σήμερα. Γιατί, εάν ταάτομα δεν είναι πραγματικά ελεύθερα, δεν μπορεί να εί ναι ούτε και η συλλογικότητα. Μια δημοκρατική κοινω νία δεν εκλαμβάνει την ατομική ελευθερία ως κάτι που χρήζει υπεράσπισης -όπως πιστεύουν οι φιλελεύθεροι.Μια δημοκρατική κοινωνία οφείλει να γνωρίζει ότι πρέπει να διαμορφώνει ελεύθερα άτομα κι ότι αυτό είναι ένατεράστιο καθήκον με το οποίο επιφορτίζεται η εκπαίδευση των ατόμων. Εκπαίδευση δεν είναι η διδασκαλία: τοζήτημα δεν είναι να τους μάθεις αριθμητική. Η αριθμητική είναι αναγκαία για να ζήσεις, όμως η εκπαίδευση είναιαυτό που οι Έλληνες ονόμαζαν παιδεία. Ο μετασχηματισμός δηλαδή του μικρού παιδιού σε Άνθρωπο με την πλήρη σημασία της λέξης. Ήτοι σε άνθρωπο ελεύθερο, υπεύθυνό, ικανό να αποφασίζει.

Είναι φανερό ότι η εκπαίδευση που αποσκοπεί στηνελευθερία, δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο διαμέσου τηςάσκησης αυτής της ελευθερίας. Με άλλα λόγια, η εκπαίδευση των πολιτών σε μια δημοκρατία θα πρέπει να πα



Η. δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας | 2 3

ράγει όλες τις συνθήκες για την άσκησή της. Για να γί νει κατανοητό το πραγματικό νόημα του κυβερνάν εί ναι απαραίτητη η συμμετοχή όλων σε όλες τις αρχές στιςοποίες ασκείται εξουσία.

Και τελευταίο ένα ζήτημα που έχει ωριμάσει πια: σε μιακοινωνία όπου περνάμε περίπου το 1/3 της ζωής μας δουλεύοντας, δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική αυτοκυβέρ

νηση εάν αυτή δεν είναι επίσης η αυτοκυβέρνηση τωνκοινών χώρων της εργασίας. Αυτό που θα μπορούσαμε ναονομάσουμε συλλογική διεύθυνση της παραγωγής. Όμωςδεν θα επεκταθώ περαιτέρω σ'αυτό, για να περάσουμε στοτελευταίο σημείο.

Το δημοκρατικό κίνημα Το τελευταίο σημείο το οποίο θα θίξω είναι το ποιες δυ

νατότητες υπάρχουν, ώστε να μπορέσουμε να μεταβούμε σε μια δημοκρατική κοινωνία. Δεν θα ήταν περιττή η

υπενθύμηση ότι όλα όσα μόλις είπα δεν αποτελούν προσωπικές μου ονειροπολήσεις. Το σίγουρο είναι πως αυτόπου μόλις περιέγραψα, περιγράφει πραγματικά το εργατικό κίνημα, όταν οι εργάτες ήθελαν να εγκαταστήσουν μιαελεύθερη και εξισωτική κοινωνία, πριν το κίνημα κατακτηθεί από τον μαρξισμό με τις διάφορες μορφές του, είτεαυτή είναι η σοσιαλδημοκρατία είτε ο μπολσεβικισμός. Κιαυτό ακριβώς είναι το στοιχείο που εμφανίστηκε εκ νέουστα επαναστατικά κινήματα των εργατών διαφόρων χωρών, οι οποίοι επιχείρησαν να οργανωθούν, είτε στην Κα-ταλωνία το 37 την Βόρεια Ιταλία το 2ο την Ουγγαρία το



2 4 I Κορνήλιος Κ.αστοριάδης

Ας επιστρέφουμε όμως στην τωρινή κατάσταση. Έτσι όπως δείχνουν οι λαοί σήμερα, δεν υπάρχουν κινή

ματα που να φαίνεται ότι λαμβάνουν υπόψιν τους αυτότο ζήτημα. Προφανώς αυτό δεν σημαίνει ότι κάτι τέτοιοδεν μπορεί να συμβεί αύριο. Μπορούμε όμως να συλλογιστούμε τους παράγοντες που θα μπορούσαν να ωθήσουντον κόσμο προς αυτήν την κατεύθυνση ή αντιθέτως εκεί νους που τον συντηρούν στην παρούσα κατάσταση.

Οι παράγοντες που θα μπορούσαν να ωθήσουν τον κόσμο προς αυτήν την κατεύθυνση είναι:1η επιθυμία προσέγγισης της πραγματικής ελευθερίας κανό κορεσμός, ηαηδία, η αποστροφή για την παρούσα κατάσταση. Ωστόσο, δεν θα σταθώ άλλο σε αυτό το σημείο, μιας και προτιμώ να επεξεργαστώ λίγο περισσότερο τους παράγοντεςπου μοιάζουν αρνητικοί. Κι αυτό όχι γιατί είμαι πεσιμιστής, αλλά γιατί πιστεύω ότι θα πρέπει να έχουμε διαύ

γεια, και σ’ αυτήν την περίπτωση η διαύγεια συνίσταταιστο να δούμε τους παράγοντες που θα μπορούσαν να μας

γίνουν εμπόδιο. Υπάρχουν δυο τέτοιοι παράγοντες πουθα ήθελα να παραθέσω, οι οποίοι μου φαίνονται σημα

ντικοί και καινούργιοι.Ο πρώτος είναι ότΓη εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνι

ών τείνει να καταστρέψει όλες τις ευκαιρίες για σημα ντική κοινωνικοποίηση. Για παράδειγμα, τείνει να καταστρέψει τις πόλεις: καταστρέφει τις γειτονιές και τεί νει να καταστρέψει ακόμη και την επιχείρηση ως τόποόπου ο κόσμος μπορεί να κοινωνικοποιηθεί. Ο σύγχρο

νος καπιταλισμός είναι σχεδόν έτοιμος να καταφέρει τον«άθλο» της καταστροφής ενός εκ των ιδιοφυέστερων δημιουργημάτων της ανθρωπότητας εδώ και χίλια χρόνια:την πόλη. Η σημερινή πόλη καταστρέφεται γιατί κατακερματίζεται ολοένα πιο πολύ.



Τεμαχίζεται σε τρία μεγάλα κομμάτια που βιώνουν μεταξύ τους σχέσεις απολύτως εξωτερικές: οι εμπορικές ζώ

νες καταστημάτων, γραφείων, κ.λπ, οι περιοχές κατοικίας των πλουσίων και τα γκέτο. Το άθροισμα όμως τωντριών αυτών πραγμάτων δεν κάνει μια πόλη. Τώρα βέβαια, όλα τα γνωστά σημαντικά κοινωνικά κινήματαανέκαθεν στηρίζονταν στις υπάρχουσες κοινωνικοποι

ήσεις και συλλογικοποιήσεις. Τόσο τα αγροτικά όσο καιτα εργατικά κινήματα προέρχονταν από την ύπαιθρο ήτις επιχειρήσεις. Οι εξεγέρσεις του δεκάτου ενάτου αιώ

να προέρχονταν από τις εργατικές συνοικίες. Το ερώτημαπου εγείρεται τώρα λοιπόν είναι: με ποιον τρόπο μια εξα-

τομικευμένη κοινωνία, όπως η σύγχρονη, μπορεί να με-τατραπεί σε πηγή, σε αφετηρία δημοκρατικών συλλογικών κινημάτων, δεδομένου ότι οι άνθρωποι αδιαφορούνπαντελώς ο ένας για τον άλλον και είναι ξένοι ή επιθετικοί μεταξύ τους.

Και το δεύτερο ζήτημα είναι πιο επαχθές, είναι αυτό πουαφορά ττ̂ σημερινή απάθεια, τη στροφή προς τον καταναλωτισμό. Όλος ο κόσμος γνωρίζει ότι οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες είναι οι πρώτες στην ιστορία της ανθρωπότητας όπου η θρησκεία δεν παίζει πλέον κεντρικό ρόλο(και σίγουρα δεν είμαι εγώ αυτός που λυπάται γ ι’ αυτό).

Οι θρησκείες, με τον φενακιστικό τους τρόπο, πάνταέπαιζαν έναν σημαντικό, θεμελιώδη ρόλο στη θέσμισητων κοινωνιών. Όχι απλώς, όπως έλεγε ο Μαρξ, προ-σφέροντας συμπληρωματικές επίσημες νομιμοποιήσειςστην υπάρχουσα κοινωνική τάξη. Είναι κάτι πιο βαθύ από

Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας j 2 5




τηση της ζωής κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι η ίδια η έκφραση της ετερονομίας. Η βάση όλων των θρησκειών είναι ηθεϊκή εντολή, και γ ι’ αυτό επιβάλλουν ετερόνομες ηθικές

στους ανθρώπους, και δημιουργούν ετερόνομες κοινωνίες: γιατί όχι μόνο οι εντολές, αλλά και το νόημα της ζωήςπροέρχεται από την εναρμόνιση της ατομικής ζωής με τοπνεύμα της θρησκείας. Αυτό λοιπόν τώρα τελείωσε. Γι’ αυτό και βρισκόμαστε

μπροστά σε απόπειρες επιστροφής σε πηγές θρησκευτικού

τύπου. Στις ισλαμικές χώρες, για παράδειγμα, ή στην Ινδία όπου οι πληθυσμοί αρνούνται να αποδεχτούν το νόημα που προτείνει η νεωτερικότητα. Μια νεωτερικότη-τα που δεν μπορεί να τους προσφέρει τίποτε άλλο, εκτόςαπό κατανάλωση, κι ακόμα κι αυτή δεν τους την προσφέρει. Η κατανάλωση, η τηλεόραση κι όλα αυτά τα φαινόμενα είναι αντισταθμιστικοί παράγοντες του κενού νοήματος της σύγχρονης ζωής. Αν δεν ξέρει κανείς ούτε γιατί ζει ούτε γιατί θα πεθάνει, τότε αγοράζει ένα καινούργιοαυτοκίνητο, αναζητά το νόημα... στην τηλεόραση. Όλααυτά σημαίνουν ότι, για να υπάρξει μια αλλαγή στις πολιτικές συμπεριφορές, χρειάζεται ταυτόχρονα οι άνθρωποι να αναγνωρίσουν το κενό αυτής της «νοημοτοδότη-σης» και να ανακαλύψουν ότι διαθέτουν την ικανότητα

νά δώσουν αυτοί οι ίδιοι νόημα στη ζωή τους. Και επομέ νως να περάσουν στη συλλογική δράση που θα μπορέσει να επιτρέψει τη δημιουργία μιας κοινωνίας, στην οποίακαθένας θα μπορεί να δώσει το νόημα που πιστεύει ότιέχει η ζωή κι ο θάνατός του. Αυτά είναι τα δυο μεγάλα ζητήματα, τα οποία κατά τη

γνώμη μου θα πρέπει να τίθενται όταν εξετάζουμε τησύγχρονη κοινωνία. Όχι για να εξάγουμε συμπεράσματα, απαισιόδοξα ή αισιόδοξα, αλλά για να προσπαθήσου



με να διαυγάσουμε τις δυνατότητες εξέλιξης και το πραγματικό πολιτικό πρόβλημα. Γιατί είναι πολιτικό πρόβλη

μα η ανασύσταση της συλλογικότητας. ΚαΓένναι' επίσηςπολιτικό πρόβλημα ο στοχασμός σχετικά με μια κοινωνίαόπου για πρώτη φορά δεν θα υπάρχουν σημασίες επιβαλλόμενες με ετερόνομο τρόπο, αλλά θα μπορεί η ίδια η κοι νωνία να δημιουργεί τις σημασίες της και να τις επενδύει,

να παθιάζεται μ’ αυτές, να τις αγαπά, γνωρίζοντας ταυτο- χρόνως ότι αποτελόυν ανθρώπινο έργο κι ότι δεν έπεσαναπό τον ουρανό.

Και τελειώνω. Στη σημερινή εποχή κηρύσσεται πανυ- γηρικά ο θρίαμβος του καπιταλισμού, όμως πιστεύω ότι

όταν κατακάτσει ο κουρνιαχτός από τα συμβάντα, τότεθα παρατηρήσουμε ότι τα βαθύτερα ζητήματα εξακολουθούν να είναι άλυτα, ότι η φιλελεύθερη καπιταλιστικήκοινωνία βυθίζεται, και μαζί μ’ αυτήν ολόκληρη η ανθρωπότητα, που διατρέχει τον κίνδυνο να υποστεί μια μηαναστρέψιμη καταστροφή. Δεν μπορεί να υπάρξει άλληδιέξοδός από το να αφυπνιστούν οι άντρες και οι γυναίκες της Γης και να αποφασίσουν να πάρουν την τύχη τουςστα χέρια τους. Να οικειοποιηθούν δηλαδή ένα πρόταγμακοινωνικής και ατομικής αυτονομίας. Δεν υπάρχει καμίαεγγύηση ότι αυτό θα συμβεί, αλλά δεν μπορούμε να κά

νουμε τίποτε άλλο παρά να εργαστούμε για να αφυπνιστούν. Να αφυπνιστούν από τον λήθαργο και την απο

χαύνωση των σούπερ-μάρκετ και της τηλεόρασης.Εάν ξυπνήσουν απ’ αυτόν τον εφιάλτη, μπορούμε να εί

μαστε σίγουροι ότι θα αποφασίσουν να εκθρονίσουν την




2 8 j Κορνήλιος Καστοριάοης

ξη. Υπήρξαν χιλιάδες κοινωνίες στην ιστορία της ανθρωπότητας και καθεμία έθεσε διαφορετικούς στόχους.

Στην πλειοψηφία τους θα μας φαίνονταν περίεργες,ανοίκιες. Πιστεύω, όμως, ότι αν οι ιστορικοί δουν με κά-ποια απόσταση, δεν θα βρουν ποτέ κοινωνίες που να έθεσαν πιο άθλιους, γελοίους και ποταπούς στόχους από τηνάνευ ορίων επέκταση της παραγωγής για την παραγωγή,και της κατανάλωσης για την κατανάλωση. Στόχοι πουορίζουν την ζωή στην καπιταλιστική κοινωνία.

Οφείλουμε να προτάξουμε τη θέσμιση ελεύθερων συλ-λογικοτήτων, που θα αποτελούνται από υπεύθυνα καιελεύθερα άτομα, ικανά να δώσουν στη ζωή τους άλλο

νόημα από την απόκτηση καινούργιων εμπορευμάτων.Ποιο θα είναι το νόημα που θα δώσουν στη ζωή τους οιμελλοντικές συλλογικότητες είναι κάτι που δεν μπορούμε να πούμε εκ μέρους τους.

Ξέρω όμως τουλάχιστον ποιο θα ήθελα εγώ να είναιαυτό το νόημα.

Θα ήταν η δημιουργία ανθρώπων που να αγαπούν τησοφία, να αγαπούν την ομορφιά και να αγαπούν το κοι

νό καλό.



ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Ανέκδοτη συζήτηση με τον Κορνήλιο Καστοριάδη η οποία δημοσιεύτηκε στην μεξικάνικη πολιτική επιθεώρηση

Metapolitica, τεύχος 8,1998.

Η συζήτηση αναπαράγει την ανταλλαγή απόψεων που είχε ο Καστοριάδης με την πανεπιστημιακή κοινότητα του ITESO [Ινστιτούτο Τεχνολογίας και Ανώτερων Δυτικών Σπουδών], με αφορμή την παρουσίαση της κύριας εισήγησής του: «Το σύγχρονο φαντασιακό και ο δημοκρατικός μετασχηματι-σμός της κοινωνίας τον 2ΐ° αιώνα.» Με σκοπό την συνοχή της παρουσίασης, η συζήτηση διαιρείται σε θεματικές ενότη-τες, σύμφωνα με τον τρόπο που τέθηκαν οι ερωτήσεις.

Τσιάπας: αποκλεισμός και ανάδυση του ένοπλου αγώνα.

—Τι πιστεύετε για τον EZLN [Στρατός των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση] και τα αιτήματά του, δε-δομένης της ενεργούς σας στράτευσης σε σοσιαλιστικές ομάδες και κόμματα της Ευρώπης;

—Για να απαντήσω στην ερώτηση, θα πρέπει να ανατρέξω στην προσωπική μου ιστορία. Πράγματι, όπως επιβε

βαιώνει και ο ερωτών, ήμουν στρατευμένος σε διάφορασοσιαλιστικά κόμματα της Ελλάδας και της Γαλλίας για 13

χρόνια, δηλαδή μεταξύ 1937 και 1949· Ήμουν στ’ αλήθειαπολύ νέος, δεδομένου ότι ξεκίνησα στα δεκαπέντε μουκαι εγκατέλειψα την ενεργό κομματική στράτευση στα



3 0 j Κορνήλιος Καστορ ιάδης

των σοσιαλιστικών κομμάτων, γι’ αυτό και διαμόρφωσατάσεις στοχασμού και γνώμης στο εσωτερικό του. Η δεύτερη περίοδος της στράτευσής μου δεν πραγματοποιήθη-

κε σε κάποιο σοσιαλιστικό κόμμα, αλλά σε μια ομάδα διανοουμένων η οποία είχε στον πυρήνα της το πρόταγμα«Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα». Σε αυτό το εκδοτικό εγ

χείρημα συντήρησα, για είκοσι χρόνια περίπου, μια κριτική και παθιασμένη συζήτηση τόσο για τον υπαρκτό σοσιαλισμό και τον μαρξισμό, όσο και για τον κυρίαρχο καπιταλισμό. Από την άλλη πλευρά, δεν έχω επαρκή ενημέρωση σχε

τικά με το ένοπλο κίνημα στην Τσιάπας, όμως αυτό πουμπορώ να καταλάβω είναι ότι πρόκειται περί ενός κινήματος που δεν διεκδικεί τον σοσιαλισμό ως οδηγό για τιςπράξεις του ή ως επαναστατικό πρόταγμα -πράγμα τοοποίο μου φαίνεται ορθό στο μέτρο που ο μαρξισμός περικλείει μια περιοριστική και ντετερμινιστική οπτική τουκόσμου-, αλλά ως ένα εθνοαπελευθερωτικό πρόταγμα σεαναζήτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και αυτονομίας. Εάν είναι έτσι, τότε το ένοπλο κίνημα των Ζαπατίσταςέρχεται να αποτελέσει τμήμα των πολυάριθμων μορφώναντίστασης που εμφανίζονται στον δυτικό κόσμο ως κομμάτι της σύγκρουσης, που είναι εγγενής στις ιστορικέςκαι σύγχρονες κοινωνίες.

—Ποια είναι η άποψη σας σχετικά με την κοινωνία των

πολιτών και τον ρόλο της στις χώρες μας, δεδομένου ότι ακόμα και η ίδια η BID [Αμερικανική Διακρατική Τρά-πεζα Ανάπτυξης] αναφέρεται σε αυτήν ως έναν ξεχασμέ-

νο αλλά απαραίτητο παράγοντα για τον σχεδιασμό κα-λύτερων κοινωνικών πολιτικών;

—Το ζήτημα της κοινωνικής συμμετοχής τίθεται σήμε



Η δυνατότητα ιιιας αυτόνομης κοινωνίας 31

ρα επιτακτικά σε όλο τον κόσμο, μολονότι για λόγους καισυμφέροντα αποκλίνοντα (είτε πρόκειται για την BID και

την Παγκόσμια Τράπεζα, είτε για διεθνείς οργανισμούςσυνεργασίας και παγκόσμιες μη κυβερνητικές οργανώσεις). Έχω υποστηρίξει την άποψη ότι η δημοκρατικήσυμμετοχή είναι μια εφικτή συνθήκη για το μέλλον τωνκοινωνιών. Ωστόσο, το πρόβλημα έγκειται στο ότι είναιρεαλιστικά αδύνατος ο ανταγωνισμός επί ίσοις όροις στοεπίσημο περιβάλλον της λήψης αποφάσεων, γεγονός πουβασίζεται όχι στην επιθυμία, αλλά στις ίδιες τις ασυμμε-τρίες των σχέσεων της εξουσίας. Πώς να εγγυηθεί κανείςτην ευρύτερη δυνατή συμμετοχή η οποία παρά την ανισότητα θα επιτρέπει τη σταδιακή δημιουργία συνθηκών με

γαλύτερης δικαιοσύνης, είναι το ερώτημα που εγείρεταιστη σύγχρονη εποχή.

Πιστεύω ότι η περίπτωση της Τσιάπας είναι αντιπροσωπευτική αρκετών χωρών του κόσμου. Η Τσιάπας μας ανα

γκάζει να αναρωτηθούμε γιατί οι κοινωνίες μας οδεύουν

προς την άβυσσο μέσα απ’ τον έλεγχο της κοινωνικής σύ γκρουσης και της ατομικής συνείδησης. Σήμερα, πιθα νόν να έχουμε νέες μορφές ελέγχου και εξουσίας καθώςκαι νέες μορφές αντίστασης, μεταξύ των οποίων θα πρέπει να ξεχωρίσουμε την σύγκρουση στην Τσιάπας. Στην

Τσιάπας συνδυάζονται με προφανή τρόπο, πολλά παγκόσμια σύμβολα που έχουν δημιουργηθεί από το φαντασια-κό τα τελευταία χρόνια^το σύμβολο της κουλτούρας τουέθνους το οποίο ανασύρεται από τον θάνατο και τη λήθη·η επιβεβαίωση της απαξιωμένης γυναίκας ως σύμβολο




χνητές ανάγκες και ακατάσχετος, αλόγιστος καταναλωτισμός). Υπάρχει, λοιπόν, μια συνεχής δημιουργία νέων

αναγκών ως συνθήκη για την ανάπτυξη (επιβίωση) τηςσύγχρονης βιομηχανίας.

—Ποια είναι η γνώμη σας αναφορικά με την δήλωση ότι δεν υπάρχει ένα Μεξικό αλλά δύο, το σύγχρονο και

το παραδοσιακό· και σχετικά με την ταυτότητα μιας χώ-ρας με χαρακτήρα πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό;

—Οτιδήποτε μας παρουσιάζεται, στον κοινωνικο-ιστορικό (όχι φυσικό) κόσμο, είναι άρρηκτα συνυφασμέ-

νο με το συμβολικό, δεν εξαντλείται όμως σε αυτό. Οιπραγματικές, ατομικές ή συλλογικές πράξεις -η εργασία, η κατανάλωση, ο πόλεμος, ο έρωτας, η γέννηση-, τααμέτρητα υλικά προϊόντα δίχως τα οποία καμία κοινω

νία δεν θα μπορούσε να ζήσει ούτε για μια στιγμή, δεν εί ναι σύμβολα. Όλα όμως είναι αδύνατα χωρίς ένα συμβολικό δίκτυο.

Συναντούμε αρχικά το συμβολικό στην γλώσσα. Το συ ναντούμε όμως επίσης, σε άλλο βαθμό και με άλλο τρόπο, στους θεσμούς -οποιοσδήποτε κοινωνικής ή εθνικής ομάδας. Οι θεσμοί δεν περιορίζονται στο συμβολικό,αλλά δεν μπορούν να υπάρξουν παρά μόνο στο συμβολι

κό· είναι αδύνατο να υπάρξουν έξω απ’ το συμβολικό σεδεύτερο βαθμό και συνιστούν ένα συμβολικό δίκτυο: μιαοργάνωση της οικονομίας, ένα σύστημα δικαίου, μια θε-σμισμένη εξουσία, η θρησκεία, υπάρχουν κοινωνικά ωςκυρωμένα συμβολικά συστήματα.




αξία ως τέτοια, δηλαδή, ότι καθιστούν αυτή την σύνδεση, λίγο έως πολύ, υποχρεωτική για την κοινωνία ή τουπόψιν σύνολο: ένα συμβόλαιο ή ένας τίτλος περιουσί

ας, μια πράξη πώλησης, είναι ένα σύμβολο του κοινωνικά κυρωμένου δικαιώματος του ιδιοκτήτη να προβαίνεισε ενέργειες σχετικά με την περιουσία του. Η κάρτα τουεργαζομένου, του δίνει το δικαίωμα να απαιτήσει έναποσό χαρτονομισμάτων τα οποία είναι ένα σύμβολο για να ασκήσει την πράξη της αγοράς, όλα αυτά είναι συμβολικά. Η ίδια η εργασία διέπεται συνεχώς από συμβολικές λειτουργίες (στη σκέψη του εργαζομένου, στις οδηγίες για τη διακπεραίωση της εργασίας, κλπ). Οι αποφάσειςτων σχεδιαστών της οικονομίας είναι συμβολικές. Η ετυμηγορία των δικαστηρίων είναι συμβολική. Από τον Ηρόδοτο είναι γνωστό ότι η ανάγκη (διατρο

φική, σεξουαλική, κλπ) δεν καταφέρνει να γίνει ανάγκηπαρά μόνο μέσω μιας διαδικασίας πολιτισμικής διεργασίας. Πώς γίνεται αυτή η διεργασία; Με την περίπλοκηδιάδραση ενός πλήθους παραγόντων (αυτά που προσφέρει η φύση, οι τεχνικές δυνατότητες, η ιστορική συγκυρία, τα παιχνίδια της τύχης, ο συμβολισμός, κλπ). Αυτό που συνιστά την ανθρώπινη ανάγκη (όπως δια

φοροποιείται από τη ζωική) είναι η επένδυση του αντικειμένου με μια αξία η οποία υπερβαίνει το θρεπτικό-μη θρεπτικό (το εδώδιμο), και δημιουργεί την τροφή μετην πολιτισμική έννοια και κατατάσσει τις τροφές σε μιαιεραρχία, τις ταξινομεί σε καλύτερες και λιγότερο καλές (βάσει της πολιτισμικής τους αξίας κι όχι βάσει υποκειμενικών προτιμήσεων). Αυτή η πολιτισμική διεργασία όσον αφορά τη διατροφική αξία της διαθέσιμης τροφής, καθώς και η ιεράρχηση και διάρθρωσή της, βρίσκεισημεία στήριξης στα φυσικά στοιχεία, αλλά δεν απορρέ




ει από αυτά (για παράδειγμα, η προτίμηση προς τα σαλι γκάρια και τα βατράχια: πιάτο υψηλής γαστρονομίας ή

πιάτο που προκαλεί αηδία, ανάλογα με την κουλτούρακαι την κοινωνία). Στην περίπτωση σας θα μπορούσαμε να θέσουμε ως παράδειγμα την προτίμηση προς τις φα γώσιμες ακρίδες στην Οαχάκα και την μη αποδοχή της σεάλλες περιοχές της ίδιας χώρας.

Ωστόσο, πέρα από την τροφή, η επιλογή των αναγκώνδιέπεται από ένα σύστημα φαντασιακών σημασιών πουαξιολογούν ή απαξιώνουν, διαρθρώνουν κι ιεραρχούνένα διασταυρούμενο σύνολο αντικειμένων που συνι-στούν τον προσανατολισμό μιας κοινωνίας. Υπό αυτήτην έννοια, τόσο στην περίπτωση του Μεξικού όσο καισε άλλες χώρες μου φαίνεται δυνατή η συνύπαρξη διαφόρων θεσμών, πολιτισμών, κοινωνικών ομάδων, εθνο-τικών ομάδων, κλπ, εφόσον καθίσταται τέλεια συμβατή με την δυνατότητα αφομοίωσης μιας κοινής ταυτότητας. Δεν υποστηρίζω ότι είναι εύκολο, όμως η δυνατότητα προκύπτει όταν δημιουργούνται συμπαγή σημαί νοντα με συνενωτική λειτουργία όπως το έθνος, σύμβολο που μπορεί ενδεχομένως να αφομοιώσει την εθνο-τική και κοινωνική ποικιλομορφία και πολλαπλότητα. Όπως συμβαίνει επίσης σε πολλά μέρη, ο ρατσισμός κι ο

αποκλεισμός έναντι των ιθαγενών και άλλων μειοψη-φιών συνδέεται με την συμβολική δημιουργία της δια

νοητικά υποδεέστερης φύσης τους (το ίδιο συμβαίνει μετις ισπανόφωνες, ασιατικές και αφρικανικές φυλετικέςμειοψηφίες στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώ



3 6 I Κορνήλιος Καστόριά§ης

δημιουργία είναι πραγματική και συντηρεί μια κυριαρ χία του δυτικού συμβολισμού -σήμερα, επιπλεον, και τουβορειοαμερικάνικου- επί του αυτόχθονου συμβολισμού.

Πολιτική, δημοκρατία, εκλογές

—Θεωρείτε ότι τα πολιτικά κόμματα οφείλουν να εγκα-θιδρύουν συμμαχίες με τους οργανωμένους τομείς της κοινωνίας των πολιτών; Δεν θα οδηγούσε αυτό σε μια στρέβλωση του ρόλου των ίδιων των πολιτικών κομμά- των και της ίδιας της κοινωνίας; Ποια θα όφειλε να είναι η λειτουργία καθενός εξ αυτών;

—Πιστεύω ότι η κοινωνική και η ατομική αυτονομία,όπως η πολιτική και η αλήθεια, αποτελούν τις δυο όψειςτου ίδιου φαινομένου: είναι δημιούργημα αυτής της ακα-

τάπαυστης αναζήτησης στο κοινωνικό και στο ατομικό.Η κοινωνική αυτονομία -ως κριτική και αυτοκριτική τηνοποία ασκεί η κοινωνία στον εαυτό της- απαιτεί μια κοι

νωνία που οργανώνεται σε τέτοιο δίκτυο σχέσεων μεταξύαυτόνομων ενηλίκων, ικανών να συμμετάσχουν και νααναλάβουν ευθύνη. Η απώλεια της πολιτικής διάστασης

οδηγεί τον άνθρωπο σε μια οπισθοχώρηση, σε μια θέσημη αυτόνομη, υποκείμενη σε εξωτερικούς καθορισμούς,παιδική. «Εκείνος ο οποίος ζει στην κοινωνία... χωρίς πολιτική βούληση, το μόνο που κάνει είναι να αντικαθιστάτον ιδιωτικό του πατέρα με έναν ανώνυμο κοινωνικό πατέρα». Αυτή είναι, σύμφωνα με την δική μου οπτική, η

σχέση που εγκαθιδρύεται μεταξύ πολιτικών κομμάτωνκαι ψηφοφόρων -και όχι πολιτών, ως αυτόνομων υποκειμένων. Αυτό που συμβαίνει είναι μια υποκατάστασητου ιδιωτικού και κακόβουλου πατέρα από το πραγματιστικό και διεφθαρμένο κόμμα που τους χειραγωγεί.Αν και τούτη η αυτονομία δεν έχει πλήρως πραγματο



38 I Κορνήλιος Καστοριά5ης

ση της δημοκρατίας σε μια χώρα όπως η δική μας; Πώς αντιλαμβάνεστε την δημοκρατία, τι είναι και πώς δομεί-

ται; Στο Μεξικό, ακολουθούμε το σωστό δρόμο; Ασκώ- ντας κριτική στον μαρξισμό και τον σοσιαλισμό, θεωρεί- τε τον εαυτό σας έναν φιλελεύθερο δημοκράτη στοχα-στή; Αληθεύει ότι η σκέψη σας προσεγγίζει τις πολιτικές αντιλήψεις του Ρουσσώ και της Άρεντ;

—Εάν το πολιτικό προϋπάρχει της πολιτικής, η δημοκρα

τία χρειάζεται την πολιτική σφαίρα για να μπορέσει ναεμφανιστεί. Η δημοκρατία δεν είναι ένα θεσμικό μοντέλο με καθορισμένη μορφή, αλλά κυρίως η ρητή αναστο- χαστική αυτοθέσμιση της κοινωνίας. Και πραγματική δημοκρατία είναι εκείνη στην οποία συμμετέχουν όλοι στηνλήψη των αποφάσεων. Είναι ένα χώρος γνώμης (δόξας)

στον οποίο όλοι μπορούν να συμμετάσχουν, και ο οποίος διαμορφώνει πολίτες ικανούς να κυβερνήσουν και ναασκήσουν την δημοκρατία με άμεσο τρόπο. Η δημοκρατίαείναι γνώση και συμμετοχή όλων στην θέσπιση του νόμου(βάσει της ρουσσωικής αντίληψης). Έτσι, η δημοκρατία επιφέρει κίνηση και μεταβλητότη

τα, ως μέρος της δυναμικής της. 0 δημοκρατικός χώροςθέτει το ζήτημα των καλύτερων θεσμών, όχι εργαλεια-κά, αλλά σε σχέση με το νόημα της δικαιοσύνης: για ναεγκαθιδρύσει μια κοινωνία όσο το δυνατόν περισσότεροδίκαιη και ελεύθερη. Η ιδέα της νεωτερικότητας σχετικά με την αυτοαναστοχαστικότητα, ατομική και κοινωνι

κή, προϋποθέτει την ανάκτηση της πορείας προς την οικοδόμηση μιας δημοκρατίας, με την κατεξοχήν συμμετο χική έννοια, σε παγκόσμια κλίμακα: όπως ήδη προανέφε-ρα στο φόρουμ, η ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμούείναι αυτή η ικανότητα να θέτει σε αμφισβήτηση και ναασκεί κριτική στον ίδιο του τον εαυτό.



Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας I 3 9

Ως εκ τούτου, ο εκλογικός ανταγωνισμός μεταξύ τωνκομμάτων δεν σημαίνει καμία εις βάθος δημοκρατικήάνοδο εάν συνάμα δεν ενσωματώνει τη δυνατότητα τωνπολιτών να δρουν ως συνομιλητές στη δημόσια σφαίρα,

για παράδειγμα, στο σχεδίασμά δημόσιων πολιτικών καιστην κοινωνική-συμμετοχική διάρθρωσή τους.

—Αυτό σημαίνει την απαξίωση του πολιτικού ή της πο-λιτικής; Υπάρχει στην πολιτική μεγαλύτερος ανταγωνι-σμός αλλά λιγότερη ποιότητα; Έτσι πρέπει να είναι; Πώς θα ορίζατε τις δυο αυτές έννοιες, ή είναι ταυτόσημες;

—Για να προσεγγίσουμε το ερώτημα της πολιτικής εξου

σίας θα πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στο πολιτικό καιστην πολιτική. Το πολιτικό εδώ αναφέρεται στην ρητήεξουσία που υπάρχει σε κάθε κοινωνία. Έγκειται στηνικανότητα να εγκαθιδρύεται και να κυρώνεται μια τάξηκαι μαζί της μια υποχρεωτική νόρμα, κατά τρόπο ρητόκαι αποτελεσματικό. Δεν βασίζεται όμως μόνο σ’ αυτήτην καταναγκαστική διάσταση, αλλά ταυτόχρονα διαθέτει ισχυρούς μηχανισμούς εσωτερίκευσης της νόρμας οιοποίοι δυσχεραίνουν το ερώτημα για την νομιμότητα τηςπολιτικής εξουσίας, θεωρώντάς την δεδομένη: «Στην κορυφή του μονοπωλίου της νόμιμης βίας βρίσκεται το μο

νοπώλιο του νόμιμου λόγου και αυτός με τη σειρά τουβρίσκεται στο μονοπώλιο της ισχύουσας σημασίας. Ο

Αφέντης της σημασίας βρίσκεται πάνω από τον Αφέντητης βίας.»

Κατά συνέπεια, αν και η θέσμιση είναι πάντοτε δημιούρ




τως, σε αντιδιαστολή με το πολιτικό, συνεπάγεται μια θε-σμιστικότητα η οποία επιτρέπει και προωθεί την ίδια της

την αμφισβήτηση. Με την εμφάνιση της πολιτικής, έχουμε ρητή αναγνώριση του γεγονότος ότι η κοινωνική θέ-σμιση και ο νόμος δεν βασίζονται πια παρά στην ίδια τηνκοινωνία, είναι ανθρώπινο έργο που υπόκειται στην κριτική της ικανότητα, η οποία αποκηρύσσει κάθε δυνατότη

τα νομιμοποίησης έξω από την ίδια. Έτσι, το πρόταγμα και η άσκηση της πολιτικής ως τέ-τοιας εμφανίστηκαν στην Ελλάδα μετάξυ 8ου και 5ου π.χαιώνα, και χάθηκαν μαζί με την εξαφάνιση της ελληνικής πόλης-κράτους ως ιδιαίτερης μορφής πολιτικής και

κοινωνικής οργάνωσης. Αργότερα, επανεμφανίστηκανστη Δυτική Ευρώπη, ξεκινώντας από την πρώτη Ανα γέννηση κατά τον ΐ2° και 130 αιώνα, με τις πρώτες αστικές πόλεις-κράτη οι οποίες αξίωσαν την αυτοκυβέρνησητους, κι έπειτα βρήκε κάποια συνέχεια στην Αναγέννηση,στην Μεταρρύθμιση, στον Διαφωτισμό και στις επαναστάσεις του x80Uκαι 19ου αιώνα, που επέτρεψαν την κατά-κτηση ατομικών και συλλογικών ελευθεριών. Ωστόσο, ο ΐ9ος και το πρώτο μισό του 2οού αιώνα σηματοδοτούν τηναυγή της πολιτικής ως τέτοιας. Αυτή η άνοδος της πολιτικής υποδηλώνει μια ρητή θέσμιση της κοινωνίας: γε

γονός που επιτρέπει την αμφισβήτηση της θέσμισης, έχο ντας ως αποτέλεσμα την απορρόφηση του πολιτικού -ωςρητής εξουσίας- ρπό την πολιτική, η οποία είναι ενέργειαδιαυγής και σκόπιμη που έχει ως στόχο τη ρητή θέσμισητης κοινωνίας.



Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας I 4 1

πτύξη του οποίου βασίζεται στο αόρατο χέρι της αγοράς; Είναι η αγορά ένα βασικό και πραγματικό σύμβολο του

κοινωνικού φαντασιακού;—Επειδή ήδη έχω εκφράσει κάποιες απόψεις σχετικά με

το ζήτημα αυτό στο φόρουμ, ας μου επιτραπεί μια μεγάληπλην αναγκαία θεωρητική παρέκβαση η οποία θα θεμελιώσει καλύτερα τους ισχυρισμούς μου. Η οικονομία με την

ευρύτερη δυνατή έννοια (από την παραγωγή ως την κατανάλωση) φέρεται να είναι η άριστη έκφραση της ορθο-λογικότητας του καπιταλισμού και των νεωτερικών κοι

νωνιών: επιδεικνύει με τον πλέον εντυπωσιακό τρόποτην κυριαρχία του φαντασιακού σε όλα τα επίπεδα (βλέ

πε: τον καθορισμό των αναγκών τις οποίες υποτίθεται ότιεξυπηρετεί). Στην νεωτερική κοινωνία, χάρη στην ανάπτυξη της παραγωγής, ο πλούτος επιτρέπει στην οικονομία να πάει πέρα από την ικανοποίηση των αναγκών (αυθαίρετος χαρακτήρας, μη φυσικός, μη λειτουργικός). Η

νεωτερική κοινωνία επιτρέπει να δούμε την ιστορική κατασκευή των αναγκών οι οποίες, καθημερινά, κατασκευάζονται μπροστά στα μάτια μας (τεχνητές ανάγκες καιυπερβολικός, αλόγιστος καταναλωτισμός). Υπάρχει, λοιπόν, μια συνεχής δημιουργία νέων αναγκών ως συνθήκη

για την επέκταση (επιβίωση) της σύγχρονης βιομηχανίας.’ Αυτό που επιβεβαιώνεται είναι ότι αυτό το λειτουργικό

αναστέλλεται από το φαντασιακό: η οικονομία του σύγ χρονου καπιταλισμού δεν μπορεί να συνεχίσει να υπάρ χει παρά στο βαθμό στον οποίο ανταποκρίνεται σε κά-ποιες ανάγκες τις οποίες η ίδια παρασκευάζει.




άνθρωπο σαν αντικείμενο (είτε είναι εργάτης, υπάλληλος είτε στέλεχος) ή σαν σκέτο μηχανικό σύστημα δενείναι λιγότερο φαντασιακό από το να προσπαθείς να δειςσε αυτόν έναν άνθρωπο-ρομπότ (κάτι που κάνει η σύγ

χρονη βιομηχανία). Δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσασ’ έναν τεϊλοριστή μηχανικό ή έναν βιομηχανικό ψυχολόγο κι έναν σεξοφετιχιστή.

Η γραφειοκρατική οργάνωση (ο κεντρικός ρόλος του

γραφειοκρατικού σύμπαντος στις νεωτερικές και γραφειοκρατικές κοινωνίες) αφθονεί σε φαντασιακό από τοένα άκρο ως το άλλο. Η ουσία του κόσμου έγκειται στηναναγωγιμότητα του σε τυποποιημένους κανόνες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που επιτρέπουν στην εκτίμηση του μέλλοντος του. Η πραγματικότητα δεν υπάρχει

παρά μόνο στο βαθμό που καταγράφεται, σε τελική ανάλυση το πραγματικό δεν σημαίνει τίποτα, μόνο ό, τι εί

ναι καταγεγραμμένο είναι πραγματικό. Συντελείται σεακραίο βαθμό η αυτονόμηση του καθαρού συμβολισμού.Οι ακραίες μορφές του εμφανίζονται στις γραφειοκρατικές οικονομίες της Ανατολής (το να θέλει να κατασκευάσει κανείς μετρό στη Βουδαπέστη όπου είναι φυσικώςαδύνατο, ή να προσαρμόζεται σε ένα αυτοκτονικό σχέδιοπαραγωγής το οποίο δεν καταφέρνει να επιτύχει οποιον-δήποτε στόχο του).

Εκείνο το οποίο μας απασχολεί είναι μια σύγχρονη κοι νωνία η οποία λειτουργεί αποτελεσματικά και πραγματικά όταν δεν ασφυκτιά από τον ίδιο της τον συμβολισμό. Όλα υποτάσσονται στην αποτελεσματικότητα, αλλά γιαποιον, γιατί, με ποιο κόστος; Η οικονομική ανάπτυξη, γιαπαράδειγμα, αναγορεύεται σε κυρίαρχη στιγμή της οικο νομίας, κι αυτή, με τη σειρά της, σε κυρίαρχη διάσταση




Ακριβώς επειδή το νεωτερικό κοινωνικό φαντασια-κό δεν έχει δική του οντότητα, δανείζεται την υπόστα

σή του από το ορθολογικό και μετατρέπεται έτσι σε ψευ-δο-ορθολογικό· γ ι’ αυτό εμπεριέχει μια ριζική αντινομία, γ ι’ αυτό οδηγείται σην κρίση και στη φθορά και γ ι’ αυτόη σημερινή κοινωνία εμπεριέχει την δυνατότητα του μετασχηματισμού.

Η ξένωση είναι η αυτονόμηση και η επικυριαρχία τηςφαντασιακής στιγμής στην θέσμιση, η οποία συνεπάγεται την αυτονόμηση και την κυριαρχία της θέσμισης σεσχέση με την κοινωνία. Αυτό το γνώριζε ο Μαρξ καθώςαναγνώριζε στον φετιχισμό του εμπορεύματος τον ρόλοτου φαντασιακού (υπερβαίνοντας την οικονομική θεώ

ρηση). Όμως ο Μαρξ θεωρούσε το ρόλο του φαντασιακούπεριορισμένο. Η υποδούλωση (πραγμοποίηση του Μαρξ ήαπανθρωποποίηση των υπό εκμετάλλευση τάξεων) είναιμια τελεστική και πραγματική σημασία σχετικά με τηναιχμαλωσία μιας κατηγορίας ανθρώπων από μια άλληκατηγορία ανθρώπων, καθώς οι πρώτοι θεωρούνται εξο-μοιώσιμοι με πράγματα και ζώα. Είναι μια φαντασιακήδημιουργία την οποία ούτε η πραγματικότητα, ούτε η ορ-θολογικότητα, ούτε οι νόμοι του συμβολισμού μπορούν

να εξηγήσουν. Στην πραγματική κοινωνική πρακτική -πολύ πριν από τους Ρωμαίους νομικούς, τον Αριστοτέλη

ή τον Μαρξ- ο δούλος λογίζεται, μεταφορικά, ως ζώο κι οεργάτης ως εμπόρευμα. Από την άλλη πλευρά, η δημιουργία, όπως κι η ξένω

ση, προϋποθέτει την ικανότητα να υπάρξει αυτό που δενυπάρχει (αυτό που δεν υπάρχει στην αντίληψη ή αυτόπου δεν υπάρχει στις συμβολικές συνδέσεις της ήδη συ




γία του καινούργιου: η τέχνη δεν ανακαλύπτει, δημιουργεί. Στο κοινωνικό πλαίσιο, η ανάδυση νέων θεσμών

και νέων τρόπων ζωής επίσης δεν αποτελεί ανακάλυψη,αλλά ενεργή δημιουργία (οι Αθηναίοι δεν ανακάλυψαντη δημοκρατία, ούτε οι Παρισινοί εργάτες ανέσυραν τηνΚομμούνα από τον ιδεολογικό ορίζοντα. Επινόησαν κάτιτο οποίο αποδείχτηκε βιώσιμο στις δεδομένες συνθήκες,

το οποίο όμως τις τροποποίησε ριζικά, από τη στιγμή πουυπήρξε και συνεχίζει να υπάρχει στην ιστορία. Αυτή ηεπαλήθευση θεωρείται κάτι που δεν υπάρχει στην αντίληψη, που αναφέρεται όμως σε μια πραγματικότητα πουέχει ήδη συγκροτηθεί).

Εξ ου και η αγορά συγκροτείται στον καπιταλισμό ωςένα από τα μεγαλύτερα και ιερότερα σύμβολα (πρόκειται

για μια κάποια ειδωλολατρεία ή θεοποίηση ως το αόρατο χέρι που διατάσσει και ρυθμίζει -ορίζει τους απαραίτητους κανόνες). Ως φαντασιακή δημιουργία, η αγορά έχει

δική της φωνή κι απόλυτη κυριαρχία πάνω στους ανθρώπους: πάνω στα κεφάλαια και τις επενδύσεις τους, πάνωστην εργασία και στην ικανοποίηση από αυτή, πάνω στιςμελέτες και ανάγκες τους. Μια ανθρώπινη δημιουργίαη οποία μπορεί να τροποποιηθεί ή να μετασχηματιστεί

από το ανθρωπο-κοινωνικό πράττειν. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τον καπιταλισμό, ο οποίος διατηρεί μιασυμβολική, στρεβλή κυριαρχία πάνω στις κοινωνίες. Φέρει στους κόλπους του, ωστόσο, μια αντινομία, ικανή ναεπιτρέψει τον μετασχηματισμό του.



Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας j 4 5

Είναι απλώς ένα σύμβολο ή σημαινόμενο του κοινωνι-κού φαντασιακού όπως ισχυρίζεστε;

—Σε μεγάλο βαθμό, έχω ήδη απαντήσει σε ορισμένεςερωτήσεις σχετικά με τον οικονομικό σχεδίασμά ή την οικονομική συγκρότηση της κοινωνίας. Ωστόσο, μου φαί

νεται σημαντικό να κάνω κάποια επισήμανση, σχετικάμε την οικονομική παγκοσμιοποίηση ή οικονομική διεθνοποίηση. Πράγματι, στις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα εργάστηκα στον ΟΟΣΑ ως οικονομικός σύμβουλος,οπότε μου δόθηκε η ευκαιρία να έχω μια παγκόσμια οπτική του εμπορίου και των επενδύσεων. Ο ΟΟΣΑ, όπως οΟΗΕ και πολλοί ακόμα διεθνείς οργανισμοί, αποτελεί μέρος της φαντασιακής συγκρότησης ή θέσμισης των εθνι

κών κοινωνιών. Η παγκοσμιοποίηση, από την πλευράτης, συνιστά την απάντηση των εθνών-κρατών στην αύξηση των αναγκών που δημιούργησαν οι πολυεθνικέςεταιρείες για να επεκτείνουν τις αγορές τους και να κά

νουν πιο ευέλικτες τις διαδικασίες παραγωγής με σκοπό να συμπιέσουν το κόστος. Είναι, επίσης, μια επιταγή τηςαγοράς κεφαλαίων προκειμένου να επιτευχθούν ταχείεςκαι ευμετάβλητες επενδύσεις στις ισχυρές κι αναδυόμε-

νες αγορές, με υψηλές αποδόσεις.Η παγκοσμιοποίηση είναι, συνεπώς, απλώς μια έκφραση

της σημερινής επεκτατικής φάσης του καπιταλισμού που

φέρει μαζί της επαχθή κοινωνικά κόστη για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Από την άλλη πλευρά, αυτή η νέα δυναμική παγκόσμιας εμβέλειας δεν επιτρέπει στα κράτη νατην αποφύγουν. Σήμερα, ωστόσο, όπως είχε συμβεί στηνΙουδαία με το συμβολισμό του Δαβίδ ενάντια στο Γολι




εργασιακές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες. Έτσι, εάν σήμερα υπάρχουν ισχυροί διεθνείς οργανισμοί,αναρωτιέμαι γιατί δεν μπορούμε να σκεφτούμε κοινωνικούς οργανισμούς και δίκτυα πολιτών με παγκόσμιο χαρακτήρα, οι οποίοι να μετατρέπονται σε σημαντικές ομάδες πίεσης. Αυτή την δυνατότητα δεν πρέπει να την απορρίπτουμε.

—Είναι δυνατόν ως κοινωνία να κάνουμε κάτι πέρα από την αλληλεγγύη ως βοηθητικό μέσο ανακούφισης, έναντι των κοινωνικών ανισοτήτων; Ποιος είναι ή ποιος θα έπρεπε να είναι ο ρόλος του πανεπιστημίου, του στο-

χασμού, της διανόησης, του ορθού λόγου;—Η ερώτηση με παραπέμπει στην κοινωνική διάρθρω

ση η οποία εδώ και καιρό μεταφράζεται -στις νεωτε-ρικές κοινωνίες μας- στην παρουσία τάξεων. Σχεδόνταυτόχρονα με τις τάξεις κάνει την εμφάνιση της καιη πάλη των τάξεων και μαζί της το πρωταρχικό φαι

νόμενο που ανοίγει μια καινούρια φάση στην ύπαρξητων κοινωνιών: η διαμαρτυρία, η εναντίωση στο εσωτερικό της ίδιας της κοινωνίας. Ό,τι μέχρι εκείνη τηνστιγμή ήταν άμεση επαναπορρόφηση της συλλογικότη-τας στους θεσμούς της κοινωνίας, απλή υποταγή τωνανθρώπων στις φαντασιακές δημιουργίες τους, ενότητα η οποία διαταρασσόταν μόνο λόγω παρέκκλισης ήπαράβασης, μετατρέπεται τώρα σε διαρρηγμένη και συ-

γκρουσιακή ολότητα, σε αυτοαμφισβήτηση της κοινω νίας.

Η αυτοσχετικοποίηση της κοινωνίας, η αποστασιοποίηση και η κριτική (στα γεγονότα και τις πράξεις) τουθεσμισμένου, είναι η πρώτη ανάδυση της αυτονομίας, η




αμφισβήτηση του κοινωνικού φαντασιακού πήρε άλληδιάσταση με τη γέννηση του σύγχρονου προλεταριάτου.

Γι’ αυτό το λόγο, το πρόταγμά μας για τη θεωρητική δι-αύγαση του κόσμου, ιδιαίτερα του ανθρώπινου κόσμου,εκκινεί από την προσπάθεια ερμηνείας του με σκοπό τονμετασχηματισμό του, εγκαθιδρύοντας την ενότητα πουαρθρώνεται μεταξύ διαύγασης και δραστηριότητας, μεταξύ θεωρίας και πρακτικής, με τη μορφή αυτόνομου πράτ-

τειν ή διαυγούς δημιουργικής δράστηριότητας. Κάθε δι-αύγαση όμως που επιχειρούμε εξυπηρετεί κάποια σκοπιμότητα δική μας, γίνεται από εμάς για εμάς, καθώς τοθέμα δεν είναι να πούμε τι υπάρχει, αλλά να κάνουμε ναυπάρξει αυτό που δεν υπάρχει.

Είμαστε, ήδη, ό,τι και να κάνουμε, στρατευμένοι σε ένανμετασχηματισμό αυτής της ύπαρξης, αναφορικά με τηνοποία η μόνη επιλογή που έχουμε συνίσταται στην αποδοχή της ή στο πράττειν, στη σύγχυση ή στη διαύγεια.

Τελικό μήνυμα

Οι βαθειές και σκοτεινές σχέσεις μεταξύ του συμβολικού και του φαντασιακού καθίστανται άμεσα εμφανείςεάν αναλογιστεί κανείς το εξής: το φαντασιακό πρέπει να

χρησιμοποιεί το συμβολικό, όχι μόνο για να εκφραστεί, γεγονός που είναι προφανές, αλλά και για να υπάρξει, για να περάσει από το εικονικό σε κάτι περισσότερο.

Η κοινωνία πρέπει να ορίσει την ταυτότητά της, την άρθρωσή της, τον κόσμο, τις σχέσεις της με αυτόν και τααντικείμενα που περιέχει, τις ανάγκες και τις επιθυμίεςτης. Χωρίς απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα, χωρίς αυτούς τους ορισμούς, δεν υπάρχει ανθρώπινος κόσμος,




Μέσα στο πράττειν κάθε συλλογικότητας εμφανίζεται ως ενσαρκωμένο νόημα η απάντηση στα ερωτήματααυτά, το κοινωνικό πράττειν γίνεται κατανοητό μόνο ωςαπάντηση στα ερωτήματα αυτά.

Ζωή και δραστηριότητα των κοινωνιών είναι ακριβώςη θέση, ο προσδιορισμός αυτού του νοήματος: η εργασίατων ανθρώπων καταδεικνύει στους στόχους, σκοπούς,μέσα, εργαλεία της, έναν τρόπο σύλληψης του κόσμου,έναν τρόπο να ορίζεται ως αναγκαιότητα, έναν τρόπο μετον οποίο ο άνθρωπος τοποθετείται σε σχέση με τα υπόλοιπα ανθρώπινα όντα.

Η κοινωνία προσδιορίζεται ως το στοιχείο εκείνο στηνύπαρξη του οποίου αποδίδεται αξία ή θεωρείται ότι αξίζει να βιωθεί και ως η δραστηριότητα εκείνη που στόχο της

έχει τη δημιουργία υλικών ή άυλων πραγμάτων (όπωςη αγιότητα) σε επαρκή ποσότητα και σύμφωνα με τα κατάλληλα μέσα. Η απουσία αυτών των πραγμάτων μπορεί

να οδηγήσει στην αμφισβήτησή της. Παράλληλα με αυτές τις ανάγκες, ορίζεται μια δομή ή μια άρθρωση της κοι

νωνίας.

Αυτό ισχύει τόσο για τις φατρίες, τις κάστες, μέχρι καιτην εμφάνιση της ανταγωνιστικής διαίρεσης της κοινω

νίας σε τάξεις· κεφαλαιώδες γεγονός για την γέννηση καιτην εξέλιξη των ιστορικών κοινωνιών.

Οι πραγματικές κοινωνικές σχέσεις είναι πάντοτε θε-σμισμένες, όχι γιατί φέρουν νομική επικάλυψη (μπορείκαι να μην φέρουν σε ορισμένες περιπτώσεις), αλλά γιατί καθιερώθηκαν ως οικουμενικοί, συμβολικοί και κυρωμένοι τρόποι του πράττειν: η σχέση αφέντη-σκλάβου,δούλου-κυρίου, προλετάριου-καπιταλιστή, μισθωτών-μπουρζουαζίας, αποτελεί ήδη μια θέσμιση και δεν μπο



Η δυνα τότητα μίας αυτόνομης κοινωνίας j 4 9

στεί άμεσα: η σχέση γραφειοκρατίας-προλεταριάτου στηνΕΣΣΔ ήταν θεσμισμένη ως παραγωγική-οικονομική-κοινωννκή ταξική σχέση, ακόμη κι εάν δεν ήταν κατη

γορηματικά θεσμισμένη ως τέτοια από νομικής απόψεως(όπως ακριβώς δεν είναι θεσμισμένη η σχέση μπουρζουα-ζίας-προλεταριάτου ως τέτοια σε οποιαδήποτε χώρα).



ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ’

Συνέντευξη του Καστοριάδη στον Ρολάντο Γκράνια

Ο Μαρξ έκανε λάθος στις προβλέψεις του πάνω στην καπιταλιστική οικονομία -λέει ο Καστοριάδης-. Ήθελε να

γίνει ο Νεύτωνας της καπιταλιστικής οικονομίας: να

εγκαθιδρύσει νόμους αμετάβλητους. Όμως η πραγματικότητα τον διέψευσε. Το πρόβλημα είναι να κατανοήσουμε γιατί και πού έκανε λάθος. Η άποψη μου είναι ότιυπήρχε εξ αρχής ένα λάθος, που συνίσταται στην πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός θα παρήγε όλο και περισσότερηδυστυχία. Δεν υπήρξε τόση εξαθλίωση παραδόξως, γιατί οι εργάτες αντιστάθηκαν, πάλεψαν και κατάφεραν νααποσπάσουν βελτιώσεις σχεδόν ίσης αξίας με την αύξηση του επιπέδου παραγωγικότητας. Αντιθέτως, το βιοτικόεπίπεδο τότε αυξήθηκε αισθητά. Είναι παράξενο ότι διέφυγε από τον Μαρξ η αντίσταση των εργατών, ενώ είχεπει στην ανάλυση του σύγχρονου καπιταλισμού που έκα

νε ότι η Ιστορία είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων, δηλαδή η δράση των ανθρώπων. Πίσω απο όλα αυτά υπάρ

χει ένα είδος αντικειμενιστικού ντετερμινισμού: η ιστορία της ανθρωπότητας διέπεται από την ιστορία των πα

ραγωγικών δυνάμεων και δεν μένει πουθενά χώρος γιατην ανθρώπινη δημιουργία, οι άνθρωποι δεν μετράνε.

—Κάτι που στον Λένιν μετατράπηκε σε αυταρχισμό.—Ήδη όμως στον Μαρξ υπήρχε κάτι που στα χέρια του




θος: «Εμείς οι μαρξιστές κατέχουμε την μοναδική σωστήαντίληψη κι αυτή η μοναδική αντίληψη ανταποκρίνεται

στα συμφέροντα της τάξης του προλεταριάτου, συνεπώςεμείς και μόνο εμείς είμαστε οι αντιπρόσωποι του προλεταριάτου. Οι άλλοι είναι εχθροί της εργατικής τάξης κιεπομένως έχουμε το δικαίωμα να τους τουφεκίσουμε.» ΟΜαρξ δεν τουφέκισε κανέναν, αντίθετα με τον Λένιν.

—Συνηθίζετε να λέτε ότι η εποχή μας χαρακτηρίζε- ται από τον θρίαμβο του καπιταλιστικού φαντασιακού. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του και οι συνέπειές του;

—Βιώνουμε την καθολική επικράτηση του καπιταλιστι

κού φαντασιακού, που συνίσταται στον κεντρικό ρόλοτου οικονομικού ζητήματος, την απεριόριστη και δήθενορθολογική επέκταση της παραγωγής, της κατανάλωσηςκαι του ελεύθερου χρόνου, ο οποίος υπόκειται όλο καιπερισσότερο σε σχεδιασμό και χειραγώγηση. Είναι αρκετά

δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τα στοιχεία τουκαπιταλιστικού φαντασιακού, αν και τόσο ο Μαρξ όσο κιο Βέμπερ διέκριναν ορισμένα απο αυτά, αλλά ούτε ο έναςούτε ο άλλος (ακριβώς επειδή ήταν και οι δύο ορθολο-

γιστές) μπόρεσε να το προσδιορίσει σαν «καπιταλιστικό

φαντασιακό». 0 Μαρξ μιλούσε για την επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων. Υπάρχει μια πολύ όμορφη φράσηστο Κεφάλαιο: «Συσσωρεύετε, συσσωρεύετε, αυτός είναι ο

νόμος κι ο προφήτης». Επειδή όμως ο Μαρξ δεν έλαβε ι π̂’όψιν του την ανθρώπινη επιθυμία, δεν είδε ότι υπήρχε



Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας 5 3

στακτική του καπιταλισμού είναι «εξορθολογίζετε, εξορ-θολογίζετε»: την παραγωγή, την εκπαίδευση, όλα. Και

υπάρχει και μια τέταρτη προστακτική η οποία είναι «κυριαρχήστε, κυριαρχήστε»: όλα μπορούν να κυριευθούν, ηφύση, η κοινωνία, μέχρι κι ο θάνατος.

—Το όνειρο της κυριαρχίας επί της φύσης οδήγησε σε οικολογικές καταστροφές.

—Ναι. Και γ ι’ αυτό τα συγκεκριμένα ρήματα πρέπει ναμπουν σε εισαγωγικά, γιατί τελικά είναι πολύ σχετικόαυτό που είναι αντικείμενο κυριαρχίας, όπως είναι σχετικό αυτό που εξορθολογίζει ένα σύστημα ολοένα πιο παράλογο. Τώρα, βέβαια, ένα σύμπαν που διέπεται από αυτάτα τέσσερα ρήματα, παράγω, καταναλώνω, εξορθολογί-ζω, κυριαρχώ, είναι ένα σύμπαν εφιαλτικό.

—Ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει σήμερα μια αλλοτρί-ωση διαφορετική από αυτή που φαντάστηκε ο Μαρξ;

—0 Μαρξ έβλεπε την αλλοτρίωση πάνω απ’ όλα σανμορφή οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά σε πολλές σύγ

χρονες κοινωνίες δεν βρίσκεται εξ ολοκλήρου εκεί τοπρόβλημα. Ακόμα κι όταν κάποιος δεν θρηνεί για τηντύχη του, κανείς δεν μπορεί να πει ότι εκείνοι που έχουν

την εξουσία στην κοινωνία είναι λιγότερο αλλοτριωμέ νοι από αυτούς που δεν την έχουν. Αυτό δείχνει ότι η νίκη των κυρίαρχων τάξεων είναι σχετική. Υποχωρώ ντας φοβισμένα στην ιδιωτική του σφαίρα, όλος ο πληθυσμός συμμετέχει στην αλλοτρίωση, και ικανοποιείταιμε άρτον και θεάματα Τα θεάματα διασφαλίζονται από




άνεση, από την οποία αποκλείεται μια μειοψηφία. Φαί νεται να βρέθηκε ο τρόπος για να συμπιεστεί η δυστυ χία που αναπαράγει η κοινωνία σε ένα 15 ή 2ο τοις εκατό του «κατώτερου» πληθυσμού (οι μαύροι και οι ισπα- νόφωνοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι μετανάστες στηνΕυρώπη). Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού φαίνεται να συναινεί σ’ αυτήν την ενασχόληση, αυτόν τον τηλεοπτικό αυνανισμό, αυτήν την ελάχιστη άνεση, και ση

μειώνονται απλώς κάποιες περιορισμένες συντεχνιακέςαντιδράσεις οι οποίες δεν έχουν μεγαλύτερες συνέπειες για το σύστημα. Φαίνεται να μην υπάρχει κανένα πρό-ταγμα, καμμία συλλογική επιθυμία που να μην συμπυκνώνεται σε κάτι άλλο πέρα από τη διασφάλιση του στάτους κβο. Οι σύγχρονες κοινωνίες θεμελιώθηκαν πάνω

σε δύο αντίνομα πρστάγματα: το ένα είναι αυτό της*κα-πιταλιστικής κυριαρχίας· το άλλο, προγενέστερο, είναιτης ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, το οποίο γεν-

νήθηκε στην Ελλάδα, εξαφανίστηκε με την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, επανεμφανίστηκε με τις πρώτες μπουρζουαζίες της Δυτικής Ευρώπης, λειτούργησε ως κινητήριος δύναμη της Αναγέννησης και του αιώνα του Διαφωτισμού και επανήλθε στο προσκήνιο από το εργατικό κίνημα, το οποίο πριν τεθεί υπό τον έλεγχο του μαρξισμού ήταν ένα κίνημα χειραφέτησης. Αργότερα, συνα

ντάμε αυτό το πνεύμα στο φεμινιστικό κίνημα και στάκινήματα των νέων. Αυτό όμως που διαπιστώνεται σήμερα είναι ότι όλα συμβαίνουν ως εάν αυτό το πρόταγ-μα να είχε υποστεί έκλειψη. Από το 1950, και παρά τις διαδηλώσεις, όπως εκείνες της δεκαετίας του ’6ο, βλέπουμε τον πληθυσμό να βυθίζεται στην απάθεια και την ιδι-ώτευση. Κατά τρόπο τέτοιο ώστε το μόνο πρόταγμα που



Η δυνατότητα μιας αυτόνομη ς κοινωνίας 55

—Και βλέπουμε τον κόσμο να δέχεται πράγματα που θα ήταν αδιανόητα πριν από 15 χρόνια.

—Είδαμε πώς οι εργάτες δέχτηκαν, επί Ρέιγκαν -αλλάκαι σήμερα ακόμη στην Ευρώπη- μειώσεις στους μισθούςτους. Σήμερα είναι αποδεκτό ένα ποσοστό ανεργίας περίπου στο 12 τοις εκατό. Εγώ ο ίδιος είχα γράψει πριν απότριάντα χρόνια ότι εάν η ανεργία εξακολουθούσε να αυξάνεται, το κοινωνικό οικοδόμημα θα εκρήγνυτο. Και

ήταν λάθος.

• —Και πώς εξηγείτε αυτή την απάθεια του κόσμου;—Η σωστή απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει εξήγηση.

Όπως ακριβώς δεν μπορούν να εξηγηθούν οι δημιουρ

γικές φάσεις της ιστορίας, έτσι δεν μπορούν να «εξηγηθούν», με την απόλυτη έννοια της λέξης, οι φάσεις τηςαποσύνθεσης, της παρακμής, κτλ. Δεν ισχυρίζομαι ότι είμαστε οριστικά σε φάση αποσύνθεσης. Λέω ότι προς τοπαρόν αυτό συμβαίνει, ακόμη κι αν αλλάξει αύριο. Η εμφάνιση νέων κοινωνικών και ιστορικών μορφών δεν εί

ναι προβλέψιμη γιατί δεν μπορεί κανείς να τις εκμαιεύσειπλήρως από ό, τι προηγήθηκε. Ένας αρειανός κοινωνιολόγος που θα προσγειωνόταν στην Ελλάδα κατα το 850π.Χ. δεν θα μπορούσε για παράδειγμα να προβλέψει τηναθηναϊκή δημοκρατία. Ούτε εν έτει 1730, τη Γαλλική Επα

νάσταση. Πιστεύω ότι υπάρχουν πιο βαθιές εξηγήσεις. Ησύγχρονη κοινωνία είναι η πρώτη μη θρησκευτική κοι

νωνία στην ιστορία του ανθρώπου. Έως τώρα, η θρησκείαδιαδραμάτιζε έναν πολύ σημαντικό ρόλο, που δεν συνί-στατο μόνο στην δικαιολόγηση της υπάρχουσας κοινωνικής οργάνωσης λέγοντας στον κόσμο ότι δεν έχει σημα




—Το πρόβλημα τότε με τα κοσμικά κράτη είναι τι νόη-μα να δώσουν στη ζωή;

—Το να έχεις ένα πρόταγμα ατομικής αυτονομίας σημαίνει να μην περιμένεις ότι το νόημα της ζωής σου ή τουθανάτου σου -εάν υπάρχει κάποιο- θα σου παρέχεται απόκάποιο άλλο άτομο ή θεσμό. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί.

—Μπορεί να επιτευχθεί;—Μπορεί να επιτευχθεί. Αλλά δεν έχει γίνει. (Γέλια). Ο

αποχριστιανισμός των ανεπτυγμένων κοινωνιών οδή γησε στη φυγή, καταδικάζοντας στη λήθη το θεμελιώδες στοιχείο της ζωής που είναι ο θάνατος. Ο σύγχρονος

άνθρωπος είναι σαν ένα παιδί, λίγο χαζό, που αισθάνεται δυστυχισμένο, αλλά επιθυμεί να αντισταθμίσει αυτήντην δυστυχία με ένα λέγκο, ένα βιντεοπαιχνίδι ή με τα χελωνονιντζάκια. Η κατανάλωση, ο ελεύθερος χρόνος,είναι σκόρπισμα, αναζήτηση της λήθης, όπως έλεγε ο Πα-

σκάλ. Ο κόσμος βλέπει τηλεόραση μέχρι ν’ αποκοιμηθεί,κι αύριο ξημερώνει μια άλλη μέρα. Είναι αυτή η λήθη πουυπάρχει μέσα στην απάθεια, η αποχαύνωση που βιώνου-με σήμερα.

Κανείς δεν θέλει να ξέρει πως είναι θνητός, πως θα πε-

θάνει, πως δεν υπάρχει το επέκεινα και πως δεν υπάρχεικαμία ανταμοιβή ούτε αποζημίωση για ό, τι μας συμβαί νει σ’ αυτήν την ζωή. Ο κόσμος τα ξεχνάει όλα αυτά βλέποντας τηλεόραση, όμως αυτό δεν σημαίνει απλώς μιακοινωνία του θεάματος αλλά και μια κοινωνία της λήθης της απώθησης του θανάτου της διαπίστωσης ότι η




πια από μια θρησκεία ή μια ιδεολογία, αλλά είμαστε εμείςαυτοί που θα πρέπει να το δημιουργήσουμε.

—Ο θρίαμβος του καπιταλιστικού φαντασιακού και η καθιέρωση αυτής της κοινωνίας της λήθης, όπως την απο καλείτε, δεν οφείλεται μόνο στην ήττα των άλλων ουτο-πιών, αλλά και στην απουσία εναλλακτικών μοντέλων διαχείρισης πέραν του τεχνοκρατικο επιχειρησιακού

μοντέλου, το οποίο βεβαίως ουδεμία σχέση έχει με τη δημοκρατία και την ατομική αυτονομία.—Ο σύγχρονος καπιταλισμός δεν είναι ένας καπιταλι

σμός της αγοράς, όπως λένε οι ιδεολόγοι του. Είναι ένας γραφειοκρατικός καπιταλισμός με επιχειρήσεις που ορισμένες φορές έχουν μεγαλύτερη εξουσία κι από τα ίδια

τα κράτη. Εγώ ωστόσο πιστεύω ότι υπάρχουν άλλοι τρόποι διαχείρισης της κοινωνίας, όπου η αυτοκυβέρνηση εί ναι δυνατή. Άλλο πράγμα όμως οι γραμμένες σ’ ένα χαρτί ιδέες, που είναι αναμφισβήτητα σημαντικές, κι άλλοπράγμα μια εντελώς διαφορετική στάση του κόσμου, απέ ναντι στην πολιτική, που είναι αναγκαία.

—Δεν αρκεί η ψήφος;—Στην πραγματικότητα δεν αρκεί. Πρέπει να κατανο

ήσουμε ότι οι δημόσιες υποθέσεις, είναι και προσωπικές υποθέσεις, ότι η πολιτική είναι και δικό μου πρόβλη

μα. Μπορεί κάποιος να διαμορφώσει ένα πολιτικό πρό γραμμα, αλλά το πρόγραμμα αυτό δεν θα έχει καμία αξίαεάν η συντριπτική πλειοψηφία των πληθυσμών δεν είναιέτοιμη, όχι μόνο να το υπερψηφίσει, αλλά και να συμμε-τάσχει ενεργά στην υλοποίηση και ανάπτυξή του ή, εάναυτό αποτύχει, στην μεταρρύθμιση του. Ένα πρόταγμα




δεν έχει ούτε την επιθυμία αλλά ούτε και την βούληση να αυτοκυβερνηθεί. Είναι περιττό προφανώς να πούμε

ότι αυτο δεν συμβαίνει σήμερα. Τώρα, βέβαια, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να το ξεχάσουμε ως πρόταγμα; Δεν νομίζω. Δεν μπορούν ποτέ να γίνουν σοβαρές προβλέψειςστην πολιτική, ούτε στην ιστορία. Είναι αλήθεια ότι ο κόσμος σήμερα δεν πιστεύει στη δυνατότητα μιας κοινωνί

ας αυτοκυβερνώμενης, κι αυτό κάνει μια τέτοια κοινω νία να φαντάζει αδύνατη. Ο κόσμος δεν πιστεύει γιατί δενθέλει να πιστέψει, και δεν θέλει να πιστέψει γιατί δεν πιστεύει. Όμως εάν κάποια μέρα θελήσει, θα πιστέψει καιθα μπορέσει, du - μ ί ' V J c ι· >

—Πριν μερικούς μήνες, όταν ο'Εντγκαρ Μορέν πέρασε από το Μπουένος Άιρες, είπε ότι ο πόλεμος στην Βοσνία ήταν για τη δεκαετία του ’go, ό, τι κι ο Ισπανικός Εμφύ-λιος για την δεκαετία του ’30, αν συγκρίνουμε την αδια-φορία με την οποία οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αφήνουν

την σύρραξη να συνεχίζεται.—Εμένα μου φαίνεται πως στη σημερινή κατάσταση,

εκεί που έχει φτάσει η σύρραξη, δεν υπάρχει λύση. Πράγματι η στάση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και τωνΗνωμένων Πολιτειών είναι εκ παραλήψεως εγκληματι

κή, αλλά επίσης ισχύει ότι αν λάβουμε υπόψη τη στάσητων υπόλοιπων λαών, είναι πολύ δύσκολο να πούμε κάτιδιαφορετικό από το «Πρέπει να κάνουμε κάτι». Αλλά τι

να κάνουμε; Πρέπει να καταλάβουμε την Βοσνία για 50 χρόνια, για να αναγκάσουμε τους Σέρβους, τους Κροάτες




κειμένου να μπορέσει να επικρατήσει ειρήνη στην χώρα.Κοιτάξτε τι συμβαίνει στην Βόρεια Ιρλανδία, έχουν περά-σει πάνω από εξήντα χρόνια αφότου άρχισαν οι συγκρούσεις κι ο κόσμος εξακολουθεί να σκοτώνεται.

—Αυτός ο εντ^ινόμενος εθνικισμός που πλανάται πάνω από την Ευρώπη δεν είναι επίσης ένας μηχανισμός για να δωθεί νόημα στην ζωή του κόσμου, για να καταπολεμη-

θεί η κοινωνία της λήθης;—Βεβαίως. 0 κόσμος αναδιπλώνεται στην εθνική του

ταυτότητα για να βρει ένα νόημα στη ζωή του.

—Συνήθως επικεντρώνεστε στους αποκλεισμένους από την κοινωνία, στους μετανάστες, στους ανέργους. «Κά-ποιος ο οποίος πεθαίνει από την πείνα δεν μπορεί να θεωρείται πολίτης», έχετε πει. Οι σύγχρονες κοινωνί-ες χρειάζονται αυτούς τους αποκλεισμένους ή είναι μια ανεπιθύμητη συνέπεια του μοντέλου;

—Καλή ερώτηση αλλά δύσκολο να απαντήσει κανείς.

Πιστεύω ότι εν μέρει αποτελούν και τα δυο αιτίες. Δεν νομίζω ότι οι αποκλεισμένοι δημιουργήθηκαν επίτηδες, είναι όμως το αποτέλεσμα μιας αυτόματης λειτουρ γίας της κοινωνίας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι νεαροίμαύροι των γκέτο διαπράττουν τα μισά εγκλήματα στην

χώρα, παρά το γεγονός ότι οι μαύροι αντιπροσωπεύουντο 12 τοις εκατό του πληθυσμού. Δεν μπορεί κανείς ναισχυριστεί ότι κάτι τέτοιο έχει επιδιωχθεί, καθώς σήμερααποτελεί πρόβλημα για το ίδιο το σύστημα. Στην Ευρώπη,αντιθέτως, οι αποκλεισμένοι είναι οι .άνεργοι, οι οποίοιέχουν μια λειτουργία στην αγορά εργασίας, ως εφεδρεία




—Σήμερα, η καλοπραίρετη, προοδευτική πολιτική βα-σίζεται πάνω απ’ όλα στη μάχη ενάντια στη διαφθορά της εξουσίας και σε ανθρωπιστικούς σκοπούς. Πώς σας φαί-

νεται αυτό;—Είναι ένας ελάσσων τρόπος να κάνεις πολιτική. Ήδη

έχουμε μιλήσει για την κατανάλωση και για τη λήθη, αλλάδεν έχει ηττηθεί όλος ο κόσμος απ’ αυτές. Υπάρχει ένα ποσοστό του κόσμου που θέλει να κάνει κάτι: το να στείλει

τρόφιμα στην Σομαλία, ρούχα στο Σαράγεβο ή μια οικολο γική ομάδα ενάντια σε ένα φράγμα, προφανώς είναι καλύτερα από την αποχαύνωση μπροστά σε μια οθόνη, αλλάαυτό δεν επιλύει τα προβλήματα..

—Είναι αμυντική πολιτική.

—Ναι, αγκομαχούν πίσω από τις μεγάλες και σοβαρές συ νέπειες του παραλογισμού του συστήματος, αλλά δεν αγ γίζουν τις αιτίες. Οι ιδέες αυτές χρησιμοποιούνται για νακαλύψουν τεχνητά το πολιτικό κενό. Ποιος θα μπορούσε

να είναι εναντίον των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Ελάχιστοι. Πότε όμως άρχισε να γίνεται λόγος γ ι’ αυτά; Οι πρώτοι που τα επικαλέστηκαν το έκαναν ενάντια στα ανατολικά ολοκληρωτικά τυραννικά καθεστώτα. Καλώς. Έπειταόμως επιδιώχθηκε η αναγωγή τους σε ουσία της πολιτικής,κάτι που δεν είναι σωστό. Απ’ τη στιγμή που τα ανθρώπιναδικαιώματα είναι εγγυημένα, χρειάζεται να ξέρουμε τι γίνεται στην κοινωνία και με την κοινωνία. Ασφαλώς υπάρχει μια υπερφιλελεύθερη απάντηση που λέει ότι αυτή δενείναι θεμιτή ερώτηση, γιατί τότε κανένας δεν θα έκανε πιααυτό που επιθυμούσε. Αυτή όμως η απάντηση αγνοεί παντελώς την βαθύτερη φύση κάθε κοινωνίας. Μια κοινωνίαδεν μπορεί να ζήσει εάν καθένας κάνει αυτό που επιθυμεί,



Περιεχόμενα

Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας. . ..................................................9

Συζήτηση για τη σύγχρονη πραγματικότητα . ............................ ............ 29

Κορνήλιος ο Έλληνας ............................................................... 51

----------------------------------- ρι-----------------------------------



1 1 ΕΤΟΙΜΑΖΕΤΑΙ j 1

DAVID-GRAEBER

Χ Ρ ΕΤΑ ΠΡΩΤΑ 5000 ΧΡΟΝΙΑ

e dunatoteta mias autonomes koinonias - kornelios kastoriades.pdf

Documents