Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Chương1:NhucầuviếtlạilịchsửthờiPhápthuộc

TạimiềnNamtrước1975,nềngiáodụcphổthôngdựatrênbộViệtNamSửLược (1920)củaTrầnTrọngKim.Đàosâuvề thờiPháp thuộchơn,cóbộViệtNamPhápthuộcsử1884-1945(1961)củaPhanKhoang.Cácnhàviếtsử lớp saunhưPhạmVănSơncũngchỉdựa trênhai cuốnsửnàymàviếtrộngra,chứkhôngcókhámphámới.

TrongbàitựacuốnHistoiremodernedupaysd’Annam(1592-1820)[Lịchsửhiện đại nước Nam (1592-1820)]của Charles B. Maybon, in năm 1920,HenriCordierchobiếtcuốnsửđầutiênmàđộcgiảPhápđượcbiếtvềnướcNam là cuốnCoursd’histoire annamite [Giáo trình lịch sửAnNam] củaTrươngVĩnhKýinnăm1875.

ViệtNamSửLượccủaTrầnTrọngKim,viếtxongnăm1919,inlầnđầunăm1920, dưới thời Pháp thuộc, tất nhiên có sự kiểm duyệt của chính quyềnthuộc địa.Họcgiả họTrần, uyên thâmchữNhovà chữPháp, tuy có đọcnhữngbộsửcủanhàNguyễn,nhưngôngvẫnđặtniềmtingầnnhưtrọnvẹnvào tài liệuPháp.Khinhậnđịnhvềnhững lýdocủacuộcxâm lăng,TrầnTrọngKimlấylạiýkiếncủacácsửgiathuộcđịa,chorằngvìtriềuđìnhHuếkhông chịu canh tânđất nước, ápdụng chính sáchbếquan toả cảng, cấmđạo,diệtđạo,nênngườiPhápmớiđánhViệtNam,đểcứugiáodân,giáosĩvàbảovệtựdobuônbán.

PhanKhoangđàosâuhơn,tiếcrằngôngcũngvẫnnghiêngtheolốitrìnhbầysựkiệnvàcáchđánhgiácủacácsửgiathuộcđịa.

NguyễnThếAnh trongViệtNamdưới thờiPháp đô hộ (LửaThiêng, SàiGòn,1970),dùngphươngphápnghiêncứukhoahọchơn,đãđưaranhữngkhámphámới,tuynhiêntrongcuốnsáchnày,ôngvẫnchỉdựavàotàiliệuPháp. Đến cuốnMonarchie et fait colonial au Việt nam (1875-1925) Lecrépusculed’unordretraditionnel[NềnquânchủvàvấnđềthuộcđịaởViệtNam (1875-1925)Ngày tàn của trật tự truyền thống] (L’Harmattan,Paris1992),ôngđãcómộttháiđộquânbìnhhơn.

http://sachvui.com/

HọcgiảĐàoĐăngVỹkhiviếtNguyễnTriPhương(1974,Keltoninlại tạiMỹ) cũng không thamkhảoĐạiNamThựcLụcmà lại dựa rất nhiều vàocuốn La conquête de L’Indochine [Sự chinh phục Đông Dương] (Payot,Paris, 1934) củaA.Thomazi, được nhiều người tham khảo về chiến tranhĐôngdương.Thomazilàmộtquânnhân,khôngnhắcđếncácchiếnbạicủaPhápmàchỉđềcaochiếnthắng.Vìvậy,tácphẩmcủaĐàoĐăngVỹdùxuấthiện khámuộn (1974) vẫn còn nằm trong khuôn khổ các sử gia viết theoquanniệmthuộcđịa.

Nguyễn Khắc Ngữ trong cuốn Việt Nam ngày xưa, qua các ký họa TâyPhương,(Nhómnghiêncứusửđịa,Montréal,Canada,1988)đãcócôngsưutầmnhiềuhìnhảnh,kýhọa,vẽ lạicác trậnchiến,cácvụxử tửgiáosĩ,đểngườiđọchômnay,cóthểhìnhdungđượckhôngkhícủanhữnghiệntrườngthủatrước.Nhưnginlạinhữngsảnphẩmnàymàkhônggiảithíchrõràng,làđãgiántiếpgópphầnvàoviệctuyêntruyềnchoquanđiểmthuộcđịa.

Cuốnsáchsaucùngmàchúngtôimuốnđềcậpởđây,làLịchsửnộichiếnViệtNamcủaTạChíĐạiTrường,đượcgiảithưởngVănHọcToànQuốc,bộmônsử1973ởSàiGòn(AnTiêminlạiởCali,1991).Ônglàmộtngườiviếtsử thuộc lớp trẻhơn,cóđọccả tài liệuPháp-Việt, sáchcủaôngđượcgiảithưởngvănhọc,khiếncuốnLịchsửnộichiếnViệtNamcómộtuy tinnàođó,đượcnhiềungườitríchdẫn,đưalênWikipidéatiếngViệt.Tiếcrằng,ôngcũngvẫnlạirậptheolậpluậncủasửquanthuộcđịađểxácđịnhcônglaocủaBáĐaLộcvànhững“sĩquan”Pháp,trongviệcgiúpGiaLongdựnglạicơđồ.

Vậysửquanthuộcđiạlàgì?Tạisaochúngtaphảinghingờlốiviếtnày?

Sửquanthuộcđịa

HầunhưtấtcảmọingườinghiêncứuvềgiaiđoạnPhápthuộcđềuphảidựavàothôngtincủacácvịthừasai,vìhọmớichínhlànhữngngườiđisâu,đisátvớidân,cótaimắtởkhắpnơi,đượcsựủnghộcủagiáodân,biếtnhiềuthôngtinngoàilề,khôngcótrongchínhsử;hơnnữahọlàcácnhàtuhành,đứng trênmọi nghi ngờ.Vì lẽ đómà rất nhiều sử gia đã chép lại nhữngthôngtinbịađặtcủagiáosĩLaBissachèremàkhôngđặtvấnđề.TrườnghợpBissachèrelàmộtngoạilệ,sẽnóiđếnsau,khôngphảigiáosĩnàocũng“bấtlương”nhưthế.

Tuynhiên,giáosĩlàmộttậpđoànriêngbiệt,cónhữngnhucầuvàmụcđíchkhôngđiđôivớisựtìmhiểusựthậtlịchsử:Đầutiênhết,khinhậnnhiệmvụ

truyềngiáo,làhọđãquyếtrờibỏgiađình,“mộtđikhôngtrởlại”,xảthânvìđạoChúa.Nghiãvụtửvìđạolànghiãvụcaocảmàhọđónnhậnnhưmộtvinhquang.Nghĩavụthứnhìlàdìudắtconchiên,khôngbỏrơiconchiêntrongbấtcứhoàncảnhnào.ViệcnàygiảithíchtạisaocácgiáosĩkhibịđuổikhỏiViệtNam,từAlexandredeRhodes(bốnlầnbịbắt,bốnlầntrởlại)luônluôntìmcáchquaytrởlạingay,bấtchấpluậtlệnhàvua,bấtchấpántửhình.Nhiệmvụthứbacủahọđốivớitoàthánhlàtruyềngiáo,mởrộngảnhhưởngcủađạothiênchúatrongvùnghọcaiquản.Nhiệmvụthứtưlàphụcvụđấtnước họ, đó là quyền lợi của nước Pháp, từAlexandre deRhodes (1591-1660)đếnBáĐaLộc(1741-1799),cảhailinhmụcnàyđãxảthânsuốtđờiđểphụcvụnướcPháp, dẫnđường chongườiPhápđếnViệtNam.SựbấtđồngýkiếngiữaBáĐaLộcvàNguyễnÁnh,cũnglàsựxungđộtgiữahainguyêntắc:giảngđạovàchiếntranh,giữahaiquyềnlợi:nướcPhápvànướcViệt.

Đểhoàntấtnhữngnhiệmvụnày,cácgiáosĩđôikhiđã,khôngphảibẻcongngòibút,màhọchỉviếtmộtnửasựthật:vídụ,môtảviệcxửtửgiáosĩmộtcáchcựckỳdãman,nhưngkhôngnóiđếnnguyênnhântạisaohọbịxửtử;khôngnóiđếnluậthìnhởViệtNam;giấukỹnhữnghoạtđộngchínhtrịcủanhữnggiáosĩgiúpphenổiloạn(LêVănKhôi,TạVănPhụng…),đểchốnglạitriềuđình.

ThậmchígiáosĩLouvet,còn“dịch”mộtđoạndụrấttànác,bảolàcủavuaTựĐức,trongcócâu:“NhữngthầytungườiViệt,dùcóchịubướcquathánhgiáhaykhôngcũngbịchémlàmđôi(…)nhữngkẻtàngtrữngườiÂutrongnhà cũng bị chém ngang thận vứt xuống sông” (Louvet, La CochinchineReligieuse,II,t.185),khônghềtìmthấyởđâu;hoặclà“ghilại”nhữnglờivônhânđạo,bảodovuaralệnhtruyềnmiệng,khôngchophépin,đểkhôngaicóthểkiểmchứngđược.Nhữnggiáosĩnày,dườngnhưcốtìnhđưabộmặt“dãman”diệtđạocủavuaquannhàNguyễn,đểgiáohoàngcan thiệp,đểchínhquyềnPhápđưaquânvàođánh.

Nhiệmvụcủahọlàvinhthăngsứmệnhtruyềngiáo.

CuốnLaCochinchineReligieuse, (ĐạogiáoởNamKỳ), innăm1885,củaLouisEugèneLouvet(1838-1900),đượccoinhưcuốnlịchsửtửvìđạo,dướithờicác“bạochúa”MinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức.Làngòibútbiệnhộđắclựcchosứmệnhtruyềngiáo,cựclựckếtáncácvuaNguyễnvàđặcbiệtcăm thùMinhMạngmàcác thừa sai coi là“bạochúaNéron”ViệtNam.Louvetviếtvềsự“vôơn”củaMinhMạngnhưsau:

“CácôngVanniervàChaigneau,haingườiPhápở lại,duynhấtsốngsóttrongmấyngườitậntụyđếnđâytừnăm1789,khôiphụclạingaivàngchochaông [GiaLong].Để thưởng công chohọ, vuaGiaLongđã thăng lênhàngđạithầnvàchothamdựhộiđồng[nộicác];sựhiệndiệncủahọlàmMinh Mạng khó chịu, kiếm cách loại trừ”. (Louvet, La CochinchineReligieuse,t.32,tấtcảnhữngchỗinđậmlàdochúngtôi).

Sựxácđịnh:NhữngngườiPhápđếnđâytừnăm1789,đãkhôiphụclạingaivàngchoGiaLonglàmộthuyềnthoại,đượccácsửgiathuộcđịadầycôngxâydựng.

MộttrongnhữngsửgiathuộcđịaảnhhưởnglớnđếnsửgiaViệt,lớptrước,phải kể đến Charles Gosselin và cuốn L’Empire d’Annam [Đế Quốc AnNam]intạiParis,năm1904.CharlesGosselinlàđạiuýtrongquânđộiviễnchinh,cómặttrênchiếntrườngvàđãnghiêncứurấtkỹvềxãhộiViệtNam.ÔngviếtvềxãhộiViệt,vềphongtụctậpquáncủangườiViệtkhásâusắc,đặcbiệtvấnđềthờcúngtổtiên,nhưmộttriếtlýsống,mộtýthứctâmlinhđitrênmọitôngiáo,màđạoThiênChúathờiấyđãsailầmbácbỏ.ÔngcũngviếtrấtkỹvềviệcvuaHàmNghibịbắt,quathôngtincủanhữngngườitrựctiếp thamdựchiếndịchnày, tỏ lòngkhâmphụcsâuxahaingườiconcủaTônThấtThuyếtlàTônThấtThiệpvàTônThấtĐạm,đãphòvuađếnchết.Tuynhiên,ôngđãkhông thểgạtbỏđượcđầuócchủquancủangười línhviễnchinh,đếnđâyvớimụcđích“chinhphục”và“giáohoá”,vìthếôngcầnphảibiệnminhchochínhnghiã,quahaiđiểmchính:

-ĐổtộichocácvuaNguyễntráchnhiệmđánhmấtnước.

-BiệnminhchocuộcxâmlăngbằngcáchthổiphồngsựtànsátđạoThiênchúa dưới triềuMinhMạng,ThiệuTrị, TựĐức; nêu cao “thiên chức cứuđạo”củađoànquânviễnchinh.

Hai mục đích này được trình bầy rất rõ trong bài tựa cuốn L’Empired’Annam[ĐếQuốcAnNam]:

“NhữngvịhoàngđếnướcNam,bởisựbộibạcđốivớinhữngngườiPháplẫylừngđãlàmquanchoGiaLong,mànhờhọ,mớicóđượcngaivàng;bởisựtànácđốivớinhữnggiáosĩđồngbàocủachúngta;bởisựcứngđầuđiêndại bế quan tỏa cảng; bởi sự khinh bỉ nền vănminh phươngTây, vì kiêucăngngumuội,họcholàmanrợ;bởisựkiêntrìtừchốitiếpxúcvớinướcngoài,trừnướcTầu;nhữnghoàngđếnày,tôibảo,phảichịutráchnhiệmsựsuyđồivàsụpđổcủanướchọ,phảigánhvácmộtmình,sựnhụcnhãtrước

lịchsử.”(Gosselin,L’Empired’Annam,Paris,LibrairieAcadémiqueDidier,PerrinetCie,Libraires-Editeurs,1904,t.XVII)

Nhữnglờilẽtrịchthượng,vôcăncứnàycủaGosselinlạiđượctiếptaybởicácsửgiaViệtNam,TrầnTrọngKimviết:

“Sứcđãkhôngđủgiữnướcmàlạicứlàmđiềutànác.Đãkhôngchongườingoạiquốcvàobuônbán, lạiđemlàmtộinhữngngườigiảngđạo,bởi thếchonênnướcPhápvànướcYPhaNhomớinhâncớấymàđánhlấynướctavậy”(TrầnTrọngKim,VNSL,bảnBộquốcgiagiáodục,1971,t.242).

PhanKhoang,cũngkhôngđirangoàinhữngluậnđiểmấy:

“VuaMinhMệnh cũng có ý tự cường, tự chủ, nhưng không hiểu tình thếthiênhạ,lạikhôngdungnạpđạoGiaTô,nêncáimầmxungđộtsinhratừđó.VuaThiệuTrịtiếptụcchínhsáchấy,ngườiPhápcócớmàgâyhấn,vàtiếngsúngđầutiênnổởĐàNẵngnăm1847,đãbáohiệunhữngngàymaiđầygiamhiểm.”(PhanKhoang,Lờinóiđầu,ViệtNamphápthuộcsử,SốngMới,1961,t.VI).

PhanKhoangviếttiếp:“Ngài[vuaTựĐức]khônghiểurõthờithế,cứtưởngchỉcónướcTầu,nướcViệtNammớilàvănhiến(…)chứcácnướckháclàdãman(…)phầnđôngcácquanđạithầnlúcbầygiờnhưcácôngNguyễnĐăngGiai,TrươngĐăngQuế,VõTrọngBình,NguyễnTriPhương…đềulàhạngngườibảothủ(…)ngườinướctacònchongườiÂuchâucũngnhưrợĐột-khuyếtđờiĐường,rợKimđờiTốngmàthôi,nghiãlàtuyvềvõbịhọtàigiỏi,nhưngcũnglàgiốngngườidãman,khôngđángchotabắtchước.Vìvậy,vuaTựĐứcđốivớiđạoThiênChúavàvớingườiTâydươngcứtheochánhsáchcủavuaMinhMạng,vuaThiệuTrị(…)chonênkhivuaquanđãsaiđường,lầmnẻothìcảnướcbịbạivong.”(PhanKhoang,ViệtNamPhápthuộcsử,t.105-106).

NguyễnThếAnh,saukhimôtảbiếncốPhápđánhĐàNẵngngày15/4/1847theoluậncứcủasửgiaPháp,nhậnđịnh:

“Sự thị uy của các chiến thuyền Pháp tại Đà Nẵng cho thấy rõ nguy cơđươngđedọanướcViệtNam.CácquantrongtriềuvuaTựĐứcmớikếvịThiệuTrịkhôngphảilàkhôngýthứcđượcmốiđedọaấy;trongcácbảnsớtâu lên nhà vua, nhiều người đã đề cập đến sự bành trướng thế lực củangườiÂu tạiViễnĐông(J.Silvestre,Politique françaisedans l’Indochine,Annales de l’École libre des SciencesPolitiques, Janvier 1896, trang 55).Nhưngtriềuđìnhđãkhôngcómộtbiệnphápđốiphónào,ngoàisựcấmđạo

Thiênchúangặtnghèohơntrước.NhânvụAnPhongCôngHồngBảomưunghịch, tìmsựủnghộcủacácgiáosĩÂuChâuđểđoạtngôibáu.VuaTựĐức nghi ngờ các nhà truyền giáo nhúng tay vào đời sống chính trị ViệtNam, và cho côngbố2đạodụ cấmđạomới năm1848 và1851.Từnăm1848đếnnăm1860,tạiBắcViệtNamcóđến10giáosĩngườiÂuvàkhoảng100giáosĩngườiViệtbịxử tử.TạiNamViệtNamvàokhoảng15giáosĩngoạiquốcvà20giáosĩngườiViệtbịgiết.Haivạngiáodânbịtànsáthaybịlưuđầy”(NguyễnThếAnh,ViệtNamdướithờiPhápđôhộ,LửaThiêng,SàiGòn,1970,trang17-18).

KhônghiểuNguyễnThếAnhcăncứvàođâuđểxácđịnhhaiđiều:

1-Triềuđìnhđã không cómột biệnphápđối phónào, ngoài sự cấmđạoThiênchúangặtnghèohơntrước.

2-Từnăm1848đếnnăm1860,tạiBắcViệtNamcóđến10giáosĩngườiÂuvàkhoảng100giáosĩngườiViệtbịxửtử.TạiNamViệtNamvàokhoảng15giáosĩngoạiquốcvà20giáosĩngườiViệtbịgiết.Haivạngiáodânbịtànsáthaybịlưuđầy.

Vềđiểmthứnhất:VuaMinhMạnglàngười,khôngnhữngđãxâydựnglạitoànbộnhànướcViệtNamtừhànhchính,giáodục,luậtpháp,địalý,sửkýmộtcáchquymô;màtrướckinhnghiệmmấtnướccủaẤnĐộ,MãLai,NamDương,rồisauđếnchiếntranhnhaphiếnởTrungHoa(1839),vàvịtríchiếnlượccủanướctatrênTháiBìnhDương,vuađãthấymốiđedoạngoạixâmkhông thể nào tránh được, nên đã thiết lập một lực lượng quân sự hùngmạnh.Ngaytừnăm1826,vuaMinhMạngchoxâyHảiVânQuan,trênđèo,chặnđườngtiếncủanhữngđạoquântừĐàNẵngđánhvàoHuế.Năm1836,choxâythànhđàikiêncốAnHảivàĐiệnHảiđểbảovệvịnhĐàNẵng.ĐàNẵngđượcBarrow,ngườiAnhđếnđâynăm1793,gọilàvịnhGibraltacủaÁĐông.VìvậynhiềulầnquânPhápđánhĐàNẵngđềuthấtbại:chỉđếnbắnphá rồibỏđi.Năm1847,LapierrevàRigaultdeGenouillyoanh tạc lén5chiếnthuyềnđồngcủavuaThiệuTrịrồibỏđi.Năm1848,14chiếnhạmcủaliênquânPhápYPhaNhođánhvàoĐàNẵng,chiếmđượcAnHảivàĐịnhHải,nhưngkhôngthểvượtđèoHảiVânđểđánhHuế,phảibỏ,vàođánhSàiGòn.ThiệuTrịvàTựĐứctiếptụcviệcphòngthủnhưvuacha.Vìvậymàngười Pháp đã phải để ra 30 nămmới chinh phục đượcViệtNam (1858-1888).

Việccấmđạođốivới triềuNguyễnkhôngphải làquốcsách,nênchỉđượcghilạivàidòngrảiráctrongĐạiNamThựcLục.Dùbịcácvịthừasaigọilà

“bạochúa”,vuaMinhMạngkhôngcấmhẳnđạomàchỉngănchặnviệcđạoThiênChúalanrộng,cấmgiáosĩxâmnhậpvàoViệtNamvàralệnhchocácgiáosĩtrongnướcvềKinhdịchthuật.

Từnăm1835,saukhibắtđượcmộtsốgiáosĩnhúngtayvàohaivụloạnnổitiếngLêVănKhôitrongNamvàLêDuyLươngởBắc,mụcđíchlậtđổtriềuNguyễn,xâydựngmộtnhànước thiênchúagiáo [linhmụcMarchand(CốDu)bịbắtvới5phầntửnòngcốtcủacuộcnổiloạnLêVănKhôi,cùngbịxửlăngtrì],việccấmđạomớinghiêmngặthơn:giáosĩbịbắtsẽbịnémxuốngsông.

Vềđiểmthứnhì:Consốnhữngngườitửvìđạo,cũngcầnphảikiểmchứnglại.BởinếuđọccácđiềukhoảncấmđạodướithờiMinhMạng,ThiệuTrị,Tự Đức, thì không thấy lệnh nào giết dân; các vua thường khoan hồng,truyềnchocácquanphảitìmcáchgiảnggiảichohọhiểu,vàgiảitánkhôngchotậptrungởmộtnơi,đểthoátkhỏiảnhhưởngcácchacố.Vậyconsốhaivạngiáodânbị tàn sát haybị lưuđầy khó có thể tin đượcnếukhông cóbằngchứngnóirõởđâu,trongnhữnghoàncảnhnào.Bởivìthôngtincủacácvị thừasai thường rất tươngphản,mộtmặthọ thổiphồngviệc tànsátgiáodân,mộtmặthọđưaranhữngconsốrấtlớnvềnhữngngườiđãđượcrửatội,trongthờikỳcấmđạo.

TiếptụcphỉbángcácvuaNguyễn,Gosselinviết:

“NhữnglờinguyềnrủadữdộivànhữngcơnphẫnnộvôíchcủaThiệuTrị,nhữngthanvanbấtlựcvànhữnglễtếtrờicủaTựĐứcbộclộnhữngcốgắngtột độ của cácquân vương yếuđuối nhưđànbànàyđể chống lại sự tiếncôngcủachúngtatrênvươngquốccủahọ”.

(Sđd,t.XVIII).

TheoGosselin,nếuvuaGialongcònsốngthìđã…khôngcóchiếntranh,cólẽnhàvuađã“dâng”nướcchoPhápvôđiềukiện,nhưgiấcmơcủavịgiámmụcyêunước[Pháp]BáĐaLộc:

“Nếuchúngtacóđượctrướcmặtmộtônghoàngthôngminh,sángsuốt,chủđộngnhưGiaLong,chiếntranhsẽkhôngxẩyra(…)nếunhữngkẻkếvịđạiđếnàycóđượcmộtvàiđứctínhcủachaông,thì,dướisựbảotrợcủachúngta,đấtnướcnàysẽđivàoconđườngcanhtângiốngnhưnướcNhật.Sựbiếnchuyểncóthểchậmhơn,vìcátínhhaidântộckhácnhautrênnhiềuđiểm,nhưngcũngđủđểchongườingoàinểtrọng,vàthayvìnướcNamngàynay

sốngnhụcnhãdướinềnđôhộcủachúngta,đượcchebằnghaichữbảohộkhảkính,cóthể,sẽlàđồngminhvàbèbạncủanướcPháp,thựchiệngiấcmơcaoquýcủavịgiámmụcyêunướcBáĐaLộc.”(Sđd,t.XVIII-XIX)

VầnđềBáĐaLộcvàNguyễnÁnhsẽphảinghiêncứulại.ÔngcóthựctâmgiúpNguyễnÁnhhayôngchỉgiúpNguyễnÁnhđểdẫnđườngchoPhápvàoViệtNam?Ngườithanhniên22tuổiấy,ởbướcđườngcùng,đãtraoconchoBáĐaLộcđể tránhchonóbịTâySơn tiêudiệt?Quốcấn thìcó,vìđượcNguyễnÁnhxácnhận,nhưng“quốcthư”chắclàgiả.LúcấyNguyễnÁnhtìmnhiềulốithoát,địnhnhờcảAnh,HoàLan,YPhaNho…Bảnhoàướccầu viện, ký giữa Bá Đa Lộc và ngoại trưởng Pháp Montmorin ngày28/11/1787,làdoBáĐaLộcviếtra,khôngcógìchothấylàôngđã“thamkhảo”ýkiếnNguyễnÁnh.

BởisựkiệnnhượngcácvùngĐàNẵng,HảiVânvàCônđảochoPháp, làđiềutốikỵ:từkhiNguyễnHoàngvàotrấnđấtThuậnHoá,QuảngNamĐàNẵngvẫnlàkhuchiếnlượccựckỳquantrọng,cácchúađềugiaochohoàngtửtrưởnglàmtrấnthủ;đèoHảiVânlàyếthầucủaHuế,chiếmđượcảinàylàcóđườngđánhvàoKinhđô.Mộtngười tài trínhưNguyễnÁnhchẳngthểkhôngbiếtđiềuđó.

Cuốicùng,vìnhiềulýdo,sẽnóisau,LouisXVIkhônggiúp,khiếnNguyễnÁnh thoátmọi nợnầnvớiPhápmà có lẽ trongbướcđường cùng, ôngđãkhôngchủđộngđược.Láthưôngviếtngày31/1/1790,cámơnPháphoàngmộtcáchhoanhỉvìđãkhônggiúp,chứngtỏsựkiệnnày.

Tấtcảnhữngđiểmnàycầnđượckhảosátlạitừngchitiết,từngngõngách,đọckỹthưtừcủaBáĐaLộcgửiHộithừasaivàchínhphủPháp,mớicóthểtìmđượcmộtphầnsựthậtvàhiểutạisaocácsửgiathuộcđịavinhthăngBáĐaLộclênhàng“vĩnhânyêunước”vàchorằngnếuvuaGiaLongcòn,thìnướcNamsẽvào tayPhápkhôngtốnmộtxu,nhưnguyệnướccủaBáĐaLộc.

Trởvềlýdocủacuộcxâmlăng,thìđâymớilàlýdothựcsựcuộcxâmlượcqualờiGosselinthổlộvớiđộcgiảPháp:

“Đồngbàota,khôngthônghiểulịchsử,chorằngnướcPhápđãbịlôikéocanthiệpvàonướcNamchỉvìmuốnhỗtrợcácgiáosĩ,haymuốntrảđũanhữnghànhđộnggâyhấnđốivớihọvàsựtànsátđạoThiênchúa.Thựcra,nhữnggiáosĩchỉlàcáicớđểchúngtatấncôngnướcNam.BịmấtẤnĐộtrongthếkỷthứmườitám,địchthủmiênviễncủatalànướcAnh,ngày

càngbành trướngnhanhởViễnĐông,bắtbuộc taphải có chỗđứngởbiểnĐông,nếukhôngsẽbịmấthết,nếukhôngsẽbị rơi vào tình trạngthấphènđángkhinhbỉ.NướcNamđãchotacơhội,sựtànsátcácgiáosĩngườiPhápđãchotacáicớ,chúngtavộivàngnắmlấylàđiềudễhiểu,vàđếngiờnàysựchiếmhữuđãtoànvẹn”.(Sđd,t.XIX).

Gosselincònnóiđếnlýdosốmệnh,tạoratừvịthếđịalýchínhtrịcủaViệtNam.

Ôngđãđặtbútviếtnhữnghàngtựcaotựđạisauđây:

“BởilỗicủanhữnghoàngđếnướcNamsauGiaLong,màchúngtôisẽtrìnhbầy những khía cạnh khác nhau,đất nước họ nằm trên đường dẫn đếnnướcTầu,địnhmệnhbắtbuộcphảirơivàovàotaymộtcườngquốcÂuchâu.Khôngkiêungạo,chúngtamạnphépchorằngrơivàotaytalàmộtđặcâncủasốmệnh.ThửhỏinếurơivàotaynướcAnhthìsẽrasao?Khôngai lạgìchínhsáchcủaAnhđốivới thổdânởÚc, sự trấnápnhữngnướccộnghoàNamPhibằngnhữnghànhvibỉổi,sựxấcxượchỗnhàohànhhạnhữngdântộcmàhọđãchinhphụcbằngvõlực…”(Sđd,t.XIX-XX).

NhữnglờitrênđâycủaGosselintiêubiểuchoquanniệmsửhọcthựcdân:biệnminhcho“thiênchứcgiáohoá”củangườiÂuvàđạoThiênChúa,kểlại“côngơn” của ngườiPháp đối vớiViệtNam.NhờPhápmàNguyễnÁnhmới“xâydựnglạiđượccơđồ”.Lênngôi,ông“biếtơn”BáĐaLộc,trọngdụng các sĩ quan Pháp “đã giúp ông lấy lại ngai vàng” như Chaigneau,Vannier…phong làmquan lớn trong triều.Nhưng sau khiGiaLongmất,MinhMạng“vôơnbạcnghiã”,đuổihọvề,“bếquantoảcảng, tànsátđạoThiênChúa”.ThiệuTrị,TựĐứcrậptheođườnglối“dãman”hậutiếnnày.VìvậymàPhápphảicanthiệpđểcứugiáosĩ,giáodân,“khaihoá”chodânViệt.

Nhưngnhữnglýdo“vữngnhưbànthạch”nàylạihoàntoànbịtriệttiêu,khichínhGosselinđưaralýdotốihậu:Giáosĩchỉlàcáicớ.

PhápđánhchiếmViệtNam,vìởthếcùng:

-BịmấtẤnĐộ trong thếkỷ thứmười tám,đối thủmiênviễn của ta lànướcAnh,ngàycàngbànhtrướngnhanhởViễnĐông,bắtbuộctaphảicóchỗđứngởbiểnĐông,nếukhôngsẽbịmấthết,nếukhôngsẽbịrơivàotìnhtrạngthấphènđángkhinh.Sự thựcPhápmấtcảCanadavàMỹnữa.

Và,vìvịthếđịalýchínhtrịthuậnlợicủaViệtNam:

-NướcViệtnằmtrênđườngdẫnđếnnướcTầu,địnhmệnhbắtbuộcphảirơivàovàotaymộtcườngquốcÂuchâu.

Nhìn dưới những góc độ này, thì chúng ta không còn có lý do gì đểmơtưởng rằng cứmởcửa choPhápvào tựdogiảngđạo làmọi chuyệnxongxuôi,êmđẹp,sẽkhôngcósựxâmlăng!

Vấnđềcầnđượcđặtlại:NếucácvuaMinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức,khôngđềphòngngườiÂuvàhạnchếsựpháttriểncủađạoThiênchúa,thìnướctađãbịđãbịxâmchiếmtừbaogiờ?

Silvestre, cựuGiám đốc chính trị và dân sựBắcKỳ, giáo sư trườngCaoĐẳngChínhTrị,đãkhôngngầnngạinóilênsựmãnnguyệncủaôngvànướcPháp,saukhikýxonghiệpước5/6/1862,lấyđượcbatỉnhmiềnĐôngNamKỳ:BiênHoà,GiaĐịnh(SàiGòn),ĐịnhTường(MỹTho)vàCônđảo,ôngviết:

“Ngàymùng5 tháng6năm1862nàyđánhdấu sự thànhcông, chúng tôikhôngdámnóilàcủađườnglốichínhtrịPhápmàlàcủamộtýtưởngPháp.Saxuốngtừ180nămtrướctrongđịahạthoạtđộngcủaPháp(…)ýtưởngPhápđãđượcthựchiện,dẫnchúngtađếnsựsởhữutrọnvẹnvàtoànthểmộtđấtnướcrộnglớnvàphìnhiêuvànắmtrongtaymộttrongnhữngđếquốchùngmạnhnhấtvùngĐôngÁ“.(Silvestre,PolitiqueFrançaisedansL’Indochine,Annalesdel’EcoledesSciencesPolitiques1896,t.195).

PaulDoumer,toànquyềnPháp,nhậnđịnhvềngườiViệtNam:

“Điềukhôngthểchốicãiđượclànhữngngườinày[ngườiViệt]hơnhẳntấtcảcácdân tộcxungquanh.NgườiMên,Lào,Xiêmkhôngchốngđượchọ.KhôngmộtdântộcnàoởđếquốcẤnĐộcónhữngđứctínhcủahọ,phảitớiNhậtmớithấycómộtgiốngngườitươngđương.NgườiViệtvàngườiNhậtchắcchắnthủaxưacóbàconvớinhau.Cảhaiđềuthôngminh,cầnmẫnvàcanđảm.”(PaulDoumer,L’Indo-Chinefrançaise,2eédition,Paris,VuibertetNony,Éditeurs,1905,t.40-43).

Nhữngnhậnxét cóýkhenngợi củaPaulDoumer, cũng là để thầmkhâmphụcchínhnướcPhápđãthắngmộtdântộcnhưthế,vàôngcònđixahơnnữa:

“ĐếquốcAnNamđãđạttớimứchùngmạnhnhất,cáchđâymộtthếkỷ[tức

là1803],khiđượcngườiPháp cố vấn và lãnhđạo“. (PaulDoumer, sđd,trang43).

Vẫnmộtgiọngbềtrên,kểnhữngcônglao(chưabaogiờcóthực)củanướcPhápđốivớivuaGiaLong,vớinướcViệt.

NhữnglờitrênđâycủaSilvestrevàDoumer,đốivớingườiViệtngàynaycónghiãgì?

Chúngtakhôngthểdựavàođóđểkiêucăng,cũngkhôngphảihọphỉnhphờvôbằngcớ.MànhữnglờiđóchứngtỏrằngkhiPhápđánhchiếmnướcta,họđãđứngtrướcmộtđấtnướchùngmạnhvàobậcnhấtvùngĐôngÁ,mộtdântộccócátínhgiốngnhưdânNhật,khiếnngàynay,bắtbuộcchúngtaphảinhìnlạichínhmình,đểsosánhvớitiềnnhânvàcácdântộcbêncạnh,nhấtlàNhậtBản.VànhấtlàphảinhìnlạicônglaocủaGiaLong,MinhMệnhvàcácquầnthầntrongviệcthốngnhấtlãnhthổvàdựngnênmộtnướcđộclập,hùngcường.

GiớinghiêncứuPháp

HainhànghiêncứunổitiếngcủaPháp,tiênphongtrongviệctìmhiểulịchsửViệtNam,làMaybonvàCadière.

LinhmụcCadière,chủbúttậpsanĐôThànhHiếuCổBulletindesAmisduVieuxHuế(BAVH),đãcónhiềucôngtrìnhnghiêncứuvềthờikỳnày,trảidài trên toàn bộ tập san BAVH và Bulletin de l’École d’Extrême Orient(BEFEO), đặc biệt hai loạt bài Les documents relatifs à l’époque de GiaLong,(TàiliệuliênquanđếnthờiGiaLong)intrêntậpsanViễnĐôngBácCổ(BEFEO),số12,1912và loạtbàiLes françaisauservicedeGiaLong(NhữngngườiPhápgiúpGiaLong),intrênBAVHtrong9năm,từ1917đến1926.

Sử giaMaybon, với hai cuốnHistoire moderne du pays d’Annam (1592-1820)[LịchsửhiệnđạinướcNam(1592-1820)],(Plon-Nuorrit,Paris,1920)vàLarelationBissachère (KýsựBissachère,doôngsưutầm,viết lờigiớithiệuvàchúthích(nxbChampion,Paris,1920).Haitácphẩmchủyếucủaôngvềgiaiđoạnlịchsửnày.Chúngtôisẽtrìnhbầytrongnhữngphầnsau.Histoiremoderne du pays d’Annam (1592-1820), có lời đề trên trang đầu“TặngAlbertSarraut,dânbiểuvùngL’Aude,cựuToànquyềnĐôngDương,Bộtrưởngbộthuộcđịa,phảnánhítnhiều“lậptrường”củatácgiả.

TrẻhơncóGeorgesTabouletvớibộLagestefrançaiseenIndochine[Huân

trạngcủangườiPhápởĐôngDương]2tập(Andrien-Maisonneuve,Paris,1955)cólốitrìnhbầymới,tuytênsáchvẫnmangdángvẻ“thựcdân”,quachữ“lageste”ngụý:“huântrạng”,“thiênanhhùngca”củangườiPháptạiĐông Dương. Bìa tập I, in chân dung Chaigneau, người được các sử giathuộcđiạcoilà“mộttronganhhùngcócôngđầugiúpvuaGiaLongchiếnthắngvàlàđạisứPhápđầutiênởViệtNam”.

CuốnsáchcủaTabouletđượcrấtnhiềungườitríchdẫn.

Trênđâylàbatácgiảchính,đượcngườitatintưởngvàsửdụngđểvẽnênbộmặtlịchsửViệtNamthờiGiaLongdựngnghiệp.Chúngtasẽcònnhiềudịpđềcậpđếnnhữngtácgiảnày.

Thếhệsửgiamới

Haimươinămsau,mộtthếhệsửgiamớixuấthiện:

Daniel Hémery cho in cuốn Révolutionnaires vietnamiens et pouvoircolonial en indochine (communistes, trotskystes, nationalistes à Saigon de1932à1937)[NhữngnhàcáchmạngViệtNam(cộngsản,trốt-kít,quốcgiatạiSàiGòntừ1932đến1937)](FrançoisMaspéro,Paris,1975).Cólẽđâylàlầnđầutiênchữcolonial(thựcdân)xuấthiệntrênbìamộtcuốnsáchlịchsửdongườiPhápviết,theođúngnghiãthựcdâncủanó.TácphẩmđisâuvàonộitìnhcủanhómLaLutte(TranhĐấu),tuầnbáoviếttiếngPháp,xuấthiệnởSàiGònthậpniên1930,dohainhómcộngsảnvàtrốtkítchủtrương.TácgiảmởrộngđịabànvàocuộccáchmạngchốngPhápcủathànhphầntríthứcvàlaođộngởmiềnNam,phơibầybộmặtthậtcủachínhquyềnthựcdân.

PhilippeDevillers có cuốnParis-Saigon-Hanoi. Les archives de la guerre1944-1947 [Paris-Sài Gòn-Hà Nội. Những văn kiện về cuộc chiến 1944-1947] (Gallimard/Juilliard, Paris, 1988). Devillers theo cách làm việc củaTabouletđểdựng lạibối cảnh lịch sử1944-1947quacácvănbản.Đây làmột trong những tác phẩmđầu tiên vạch ra tráchnhiệmcủaPháp trongcuộcchiếnĐôngDương,nhờkhotàiliệumớicủabộquốcphòng.

Charles Fourniau với cuốn Vietnam domination coloniale et résistancenationale(1858-1914)[ViệtNam,đôhộthựcdânvàkhángchiếnquốcgia],LesIndesSavantes,Paris,2002.Dày845trang.Lầnnàycảbốnchữ:đôhộ,thực dân, kháng chiến, quốc gia, đều cómặt trên bìa sách, chứng tỏmộttươngquanđồngđẳng.Tácphẩmbaogồmhơnnửathếkỷlịchsửtrongcáinhìnmới,xứngđánglàmộtcuốnsửhiệnđại,trungthực.Tácphẩmđàosâuvàomặtsaucủanhiềusựkiệnmàcácsửgialớptrướcchỉnhìnthấybềmặt,

hoặckhôngmuốnđisâu.ChínhFourniauđãítnhiềuvẽlạikhuônmặtđíchthựccủa cácvuaMinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức,dựng lại sự thật về cácchínhsáchcủatriềuHuếđểbảotồnnềntựchủcủadântộctrongthếkỷXIX.Dựng lại các trận chiếnmột cách trung thành, không tô hồng phiá Pháp,khôngbôinhọphíaViệt.

Gần đây hơn, François Guillemot, với cuốn Đai Viêt indépendance etrévolution au Việt Nam [Đại Việt, độc lập và cách mạng Việt nam], 738trang,LesIndesSavantes,Paris,2012.NghiêncứuvềđảngĐạiViệt,đồngthờitìmhiểuvàtrìnhbàynhữngphongtràocáchmạngquốcgiađãbịcộngsảnchônvùi,bịdântộcbỏquênhoặckhônghềbiếtđến.

CélineMarangévớicuốnCommunismevietnamien (1919-1991) [Cộng sảnViệtNam(1919-1991)]SciencesPo,Lespresses,2012,mởramộtlốinghiêncứumớivềHồChíMinhvàđảngcộngsảnkháchẳncácsửgiathiêntảđitrướcnhưHémery,Brocheux,Fourniau.

Nhưvậy,cóthểnóilàcácsửgiaPháp,lớpsau,đãphầnnàolàmxongcôngviệccủahọ: tìmcáchviếtvềgiaiđoạn lịchsửđẫmmáugiữahaidân tộc,mộtcáchtrungthựchơn,gầnvớisựthựchơn.LàmnhưvậylàhọđãítnhiềutrảđượcmónnợmàtổtiênthựcdâncủahọđãgâyravàlấylạidanhdựchonướcPháp.

VềphiáViệtNam

Người đọcViệtNamvẫn chờ đợi những tác phẩm lịch sử đứng đắn, viếtbằng tiếngViệt, theo tinh thầnmới,bởinhữnggìTrầnTrọngKimviếtdùđángnể,cũngđãđượcgần100nămrồi.

Vềgiaiđoạnnàocũngcầncả.Vềgiaiđoạnhiệnđại,khônglẽchúngtalạiphảidịchsáchcủaFourniauđểcómộtcuốnsửđúngđắn,mặcdùviệcdịchlà cần thiết, nhưngnókhôngmiễnchochúng taviệcviết lại lịch sửnướcmình.

SựnhìnnhàNguyễntheoquanniệmcủacácgiáosĩvàquânđộiviễnchinhcủa các sử gia lớp trước, từ TrươngVĩnhKý đếnTrầnTrọngKim, PhanKhoang…trongmộtthếkỷnay,đãảnhhưởngsâuxađếnđầuócmọingười:chúngta“xấuhổ”về“sựyếuđuốivàthiểncận”củatriềuđạicuốicùng.

SựcốtìnhbôinhọnhàNguyễntheonhucầuchínhtrịcủađảngcộngsảntừ1945,đưađếnhậuquả:giớitrẻkhôngthathiếtvớilịchsử,cómặccảmvềdântộc,khôngthèmhọcnhữngbàilịchsửgiảtạotrongchươngtrìnhgiáo

khoa.

TrongkhôngkhíchônvùinhàNguyễnởBắc,đặcbiệtquanhữnglờilẽthôbạocủaTrầnHuyLiệu,việntrưởngViệnSửHọcthậpniên60;thìtổphiêndịchcủaViệnSửHọc,vớicáchọcgiả,sửgia,dịchgiảnhưĐàoDuyAnh,HoaBằng,PhạmTrọngĐiềm,TrầnVănGiáp,NguyễnNgọcTỉnh,vv…vẫnâmthầmlàmviệc,dịchnhữngbộchínhsửcủanhàNguyễnnhưKhâmĐịnhViệtSửThôngGiámCươngMục,ĐạiNamLiệtTruyện,ĐạiNamThựcLục,KhâmĐịnhĐạiNamHộiĐiểnSựLệ…Đólàđónggóplớnlaocủabandịchthuậtviệnsửhọc,màngàynayphầnlớnđãquađời.

Nhờcông laocủahọmànhữngngườinghiêncứukhôngbiếtchữHán,cónhữngtưliệuđúngđắnvềphíaViệtđểđốichiếuvớiphiáPháp.Vàcũngvìlẽđómàchúngtakhôngthểlườibiếngmãi,cứđểchongườiPhápviếthộ,nghiêncứuhộ,phảitựcầmbútviếtsửnướcmình.

ĐạiNamThựcLụcdovuaMinhMạngchosoạn,nhưngvuakhôngduyệt,sáchbắtđầuinkhivuađãquađời,dướitriềuTựĐức,vậydướitriềuMinhMạngcóthểnóilàcácsửthầnđãcósựtựdoviếtsử.Sửviếttheolốibiênniên,ghicáctruyệnxẩyrahàngngày,ghicảnhữnglờivuanóivớicácquantrongtriều.Tổngtài(tứcchủbiên)làcácquanđầutriềucóuytín,liêmkhiết,nhưTrươngĐăngQuế,PhanThanhGiản…đãsốngcảbatriềuMinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức,chonênmọiviệccũngkhócóthểchépsai.Nhờthếmàtabiếtđượcnhữnggìđãxẩyratrongnộibộtriềuchính,nhữngbànluậngiữavuavàcácđại thầnvềchính sáchđốiphóvớingoạixâm.Nhờnhữngghichépnày,màtabiếtvuaMinhMạngnóigìvềviệccấmđạo,vuaThiệuTrịcóphảnứngthếnàođốivớiviệchaichiếnthuyềnPhápgâyhấnởcửaĐàNẵngngày15/4/1847;biếtđượcnhữngbànbạccủavuaTựĐứcvớiTrươngĐăngQuế,NguyễnTriPhương,NguyễnVănTường,…về chiến lượcđốiđầuvớiPháptrongsuốtthờiđạiTựĐứctrịvì.

ĐạiNamThựcLụcphảnảnhchínhsáchcaitrị,cáchđiềuhànhnhànước,sựthấtbạivàthànhcôngởmỗichặngđường,tưcáchcủacácvua,cácquan.

Cũng nhờ vào đó mà ta có thể gột rửa nhãn hiệu “bạo chúa”, “NéronAnnam”,màcácthừasaiđãgánchovuaMinhMạngtừhơn100nămnay.

CũngnhờvàonhữngbộsửnàymàtabiếtvuaGiaLonglàmnhữngviệcgì,lính Pháp giúp gì choNguyễnÁnh?Ai xây thành?Ai đắp luỹ? Ai đóngthuyền?Aiđúcsúng?Chúngtacóchứngcớđểbácbỏhoàntoànluậnđiệucủacácsửgiathựcdân,khôngnhữnghọđãcướpnước,màcòncướpcảquá

khứ,cảlịchsửcủatanữa.

Côngviệcmênhmông,màngườibiết tiếngPhápở trongnướcngàycànggiảm,nếukhôngbắtđầulúcnày,thìailàmhộ,maisau?

Sựxuyêntạclịchsửđãlêntớitầmmứctoàncầu,nhờInternet.KhibấmvàonhữngmụctừPuymanel,BáĐaLộc,Chaigneau…trênWikipédia, ta thấyhọtrởthànhcácôngtổcủangànhbinhbịvàcaitrịởViệtNam,họngồitrênđầuvuaGiaLong.

NhờvàosựdịchthuậtcủanhữngbộsửđồsộnàycủanhàNguyễnmàtacónhững chứng từ xác đángđể đối chiếu với tài liệuPháp, để nhậndiện lạinhững trậnđánh,nhữngchiến thắng,chiếnbại,nhữnghoàước,những thủđoạn…rútranhữnggìgầnvớisựthực,đểtáitạolạibộmặtlịchsử,từthờiđiểmGiaLongkhởinghiệp.

BiếtrõhơnvềcuộcchiếnchốngPháptrongthếkỷXIX,màngườiPhápđãphảibỏra30nămmớihoàntấtcuộcchinhphục.

Viếtlạilịchsửtheotinhthầnmớilàmộtnhucầu,mộtkinhnghiệm,mộtcầnthiếtchodântộc,nhấtlàchogiớitrẻ,trướccuộcđấutranhvớiTrungquốc,đểdànhlạichủquyềnHoàngSavàTrườngSa.

Trongbốicảnhđó,bộsáchNguyễnVănTường(1824-1886)vàcuộcchiếnchốngđôhộPhápcủanhàNguyễncủaNguyễnQuốcTrịxuấthiệnđúnglúc,gópphầnvàonhữngbướcđầuxâydựnglạimộtnềnsửhọcđúngnghiã.

Chương2:GiớithiệubộsửNguyễnVănTườngcủaNguyễnQuốcTrị

Bộsáchlịchsử“NguyễnVănTường(1824-1886)vàcuộcchiếnchốngđôhộPhápcủanhàNguyễn”xingọitắtlàNguyễnVănTườngcủaNguyễnQuốcTrị,dotácgiảxuấtbảnnăm2013tạiMaryland,HoaKỳ,đápứngđúngnhucầunhìnlạivàviếtlạilịchsử.

Cảm tưởngđầu tiên của người đọc là sự ngạc nhiên trướcmột công trìnhnghiêncứumớimàtừlâunhữngngườiquantâmđếnlịchsửvẫnhằngchờđợi,khôngchỉđốivớigiaiđoạnhiệnđại,màcảvềcuộcchiếnchốngPhápcủanhàNguyễn,bởihầuhếtchúngta,vìthiếusáchsử,vìkhôngđọcđượcchữHán,vìkémPhápvăn,đãtrưởngthànhtrongtìnhtrạngthiếuhiểubiếtlịchsửnướcmình.

NguyễnQuốcTrị,sinhnăm1929,xuấtthânĐạihọcQuốcgiaHànhchánhvàĐạihọcLuậtkhoaSàiGòn.LàviệntrưởngcuốicùngcủaHọcviệnQuốcgiaHànhchánh.Là cháuđời thứba củaquanphụchínhđại thầnNguyễnVănTường.Vớimụcđíchtìmhiểunhữnggì“ôngcố”đãlàmđểgâytiếngxấutronglịchsử,NguyễnQuốcTrịkhôngnhữngđãtruytìmhànhtrìnhđíchthựccủaNguyễnVănTườngmàcònđiềutralạinhữngsựkiệnlịchsửxẩyra dưới triều Nguyễn, đánh đổ những thành kiến sai lầm về các vua GiaLong,MinhMệnh,TựĐức.Ông tốcáonhữnggiả trá trongcáchhànhxửcủacácnhàchínhtrị,quânsự,giáosĩPháp;sựbópméolịchsửcủanhữngngòibútthuộcđịavàgiáohộithừasai;sựcốtìnhbôinhọtriềuNguyễnnóichung,NguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếtnóiriêng;cốtđểtrìnhbầymộtbộmặtlịchsửcólợichochếđộthựcdân.

NhờnhữngbảntấucủaNguyễnVănTường,dobangườicháunộicủaquanphụchínhsaochéplạitừcácbộ,việnvàđượcphổbiếntrongcuộchộihộithảochủđềNhómchủchiếntrongtriềuđìnhHuếcuốithếkỷXIX,tổchứctạiĐạihọc sưphạm,SàiGòn,ngày12/11/1991,màngười tabiết rằngchínhNguyễnVănTườnglàtácgiảsáchlược“hòađểthủ,thủđểmưuchiến”,màcáctriềuTựĐức,KiếnPhúcvàHàmNghiđãứngdụngđểđốiphóvớicuộcxâmlăngcủaPháp.

Từnăm2002,NguyễnQuốcTrịđãchuyêntâmnghiêncứu,saolụctàiliệuởcáctàngthưPháp,Mỹ,đốichiếuvớikhotưliệuViệt.Bộsáchcủaôngđồsộ,đưaranhiềuvấnđề,đivàonhiềuchitiếtnhưngcáchsắpđặtchưathậtsự

đượchệthống.Nếutácgiảchiasáchlàmnhiềuquyển(hoặcnhiềuchươngmục),sắpxếptheochủđề,hoặctheotừngnhânvật,hoặctheothứtựngàytháng,cólẽđộcgiảdễtiếpnhậnhơn.

Ngoàira,sáchviếtvớichủýbạchhoánhữngvấnđềđưara,chonênphầndiễnlạilịchsửđíchthựcđôikhibịchìmđi.Cólẽsaukhiđãđẩyluinhữngthôngtinsailầm,thiếttưởngtácgiảnêntómtắtlạimỗivấnđề,mỗisựkiện,đểlàmnổitrộibộmặtlịchsửsaukhiđãđượctìmtòi,phântích,minhchứngmộtcáchkhoahọc.Ởtrongnước,TrầnXuânAn,hậuduệđờithứnămcủaNguyễnVănTườngcóviếtbộtruyệnkýtựađềPhụchínhđạithầnNguyễnVănTường (nxbVănNghệtpHCM,2004) theolối lịchsửtiểu thuyết,dựatrênnhữngsựkiệncóthậtghi trongĐạiNamThựcLục, tiếcrằngbộsáchnàykhôngmấygiátrị.

*

BộsáchNguyễnVănTườngdày1138 trangkhổ lớn(21×27)chia làmhaitập,viếtvềsựnghiệpNguyễnVănTường,vịphụchínhđạithầnđãbônbaloviệcnướcnhưngbịcácsửgiaPhápViệtchônvùinhưmộtngười“thamô,hàlạm”thậmchí“bánnước”vìđãkýhòaướcGiápThân1884,nhậnsựbảohộ của Pháp. Tác giả trình bầy sách lược chống Pháp của Nguyễn VănTường:“hòađểthủ,thủđểmưuchiến”,màtheoông,đãđượcvuaTựĐứcchấpnhận;đồng thờimởrộng thêmnhiềuvấnđềkhác,giảimãnhữngsailầmvềcácvuaGiaLong,MinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức;tìmhiểunhữngkhúc mắc trong mối quan hệ chính trị, ngoại giao và quân sự của triềuNguyễnvớiPháp.

TậpI,gồmnhữngchương:

1-Chươngmột,tựađềNguyễnVănTườngvàsáchlượcchốngđôhộPháp:

Tácgiảdẫn lạihành trìnhNguyễnVănTường từ1862đến1886,khiôngmất.

KhiNguyễnVănTườngbắtđầucótráchnhiệmchínhtrịvàngoạigiao,thìvuaTựĐứcđãphảikýhiệpướcNhâmTuất(5/6/1862),nhượngchoPháp3tỉnhmiềnĐôngNamKỳ,cốtyênmặtNam,đểNguyễnTriPhươngraBắcdẹploạn.

Saukhiđãbìnhđịnhbatỉnhchiếmđược,bấtchấphiệpướcNhâmTuất,năm1867,PhápchiếmnốtbatỉnhmiềnTâyNamKỳ.

Năm sau, 1868, Nguyễn Văn Tường dâng kiến nghị đầu tiên lên vua TựĐức,ngụý: thườngthìphảiđánhrồimới thủ, thủrồimớihòa;nhưngtìnhthếđãnguyngập,taphảihòatrướcđểthủ,thủrồimớimưuchiến”(Bảntấungày8/3/1868,NguyễnVănTườngI,t.25).

ConđườngmềmdẻotrongchínhtrịvàngoạigiaonàysẽđượcNguyễnVănTườngápdụnggần20năm,dướitriềuTựĐức,khiđánhkhihòa,mỗichặnglàmộtđươngđầu,mộtkhókhăn,chotớikhiôngbịPhápbắt,đầyđiTahitinăm1885vàmấtnăm1886.

2-Chươnghai:Sử thuộcđịabôi lọ vuaquannhàNguyễnvàNguyễnVănTường:Tácgiảphảnbácnhững luậnđiểmcủasửgia thuộcđịavàmộtsốđiềuđượcsửgiaViệtchéplại.Về“côngơn”củaBáĐaLộcđốivớivuaGiaLong:ơncứumạng,ơngiúpNguyễnÁnhdựnglạicơđồ,vềnhữngsựvukhống:vuaGiaLong“tànbạo”,“nhỏnhen”,đốixửtàntệvớinhàLê;vuaMinhMạng “bội bạc” “quên ơn”Pháp, “giết đạo, giết hại công thần, diệtdòng trưởnghoàng tửCảnh”;NguyễnVănTường “tư thôngvớiHọc phi,giếtKiếnPhúc”,vv…

3-Chươngba:NguyễnVănTườngvàvuaquannhàNguyễnthamlam:Tiếptục giải mã những vu cáo của sử gia và chính quyền thuộc địa đối vớiNguyễnVănTườngquaviệcsửdụngthôngtinsailầmvàvănkiệngiảmạo.ĐồngthờiđưaranhữngchứngtừxácđịnhtưcáchvàhànhđộngcủacácvuaThiệuTrị,TựĐức,bịbôinhọlàbạochúa.

TậpII,tiếptụcchứngminhnhữngluậnđiểmxuyêntạcNguyễnVănTườngvàcácvuatriềuNguyễnquacácchươngbốnvànăm.

4-Chươngbốn:VuaquannhàNguyễnvàNguyễnVănTườngtànnhẫn?TácgiảphảnbácsựquykếtNguyễnVănTườngnhữngtội:diệtđạo,đivớicônggiáođểgiếtVănThân, giết công thầnTrầnTiễnThành, giết bavua:DụcĐức,HiệpHòa,KiếnPhúc.

Nhữngvầnđềnêurađềuđượctácgiảgiảiquyếtbằngsựđốichiếuvănbản:TrầnTiễnThànhbịKỳngoạihầuHồngChuyêngiếtchết.DụcĐứcbịtruấtphếvìtheoPháp.HiệpHòabịgiếtvìmậtthôngvớiKhâmsứdeChampeauxđểdiệtphechốngPháp.VuaKiếnPhúcchếtvìbệnh.

5-Chươngnăm:Aigiantrá:NgườiPháphayvuaquantriềuNguyễn?Nêuranhững thủphápbội nhọ trong sáchvở, ca dao, vè, viết láchxuyên tạc,khôngkiểmchứng.Đặcbiệt trongchươngnày, tácgiảđãcónhữngkhám

pháquantrọng:

a/ Vụ đánh Bắc Kỳ lần thứ nhất: Khi Francis Garnier tấn công Hà Nội,khônghềcótốihậuthư,NguyễnTriPhươngkhôngngờGarnierdámđộngthủ, vì vuaTựĐứcđang thương lượng, khôngmuốndùngbạo lực.GiámmụcPuginierhuyđộnggiáodântiếptayvớiFrancisGarniertrongviệcđánhchiếmBắcKỳ.

b/VụđánhBắcKỳlầnthứhai:HenriRivièrebấtchấphiệpước1874,dùngthủđoạnvàsựnộicôngcủagiớithừasai.

RiêngchươngnămnàyđãlàmộtcuốnsáchnghiêncứuvềhaisựkiệnlịchsửchínhtrongcuộcchiếnBằcHà,gâyracáichếtcủahaivịđạithầnNguyễnTriPhươngvàHoàngDiệu,màchotớinay,vìthiếusựgiảithíchminhbạch,chúngtavẫnkhônghiểutạisaoNguyễnTriPhươngvàHoàngDiệulạicóthểthuatrậnmộtcáchdễdàngnhưthế, trướchaikẻgianghồnhưFrancisGarniervàHenriRivière.

Đặcbiệtvềviệcđại tướngNguyễnTriPhươngđểmất thànhHàNội,nhưtrênđãnói,NguyễnQuốcTrịchứngminhrằngvìFrancisGarniertấncôngbấtngờ,khônghềcótốihậuthưnhưlờiđồnđại,NguyễnTriPhươngđượclệnhvuakhôngđộngthủ,đểđiềuđình.

ĐâykhôngphảilàlầnđầutiênquânPhápdùngnhữngthủđoạnlừagạtđểtấncông.

KhiđánhĐàNẵnglầnđầunăm1847,dướithờivuaThiệuTrị,LapierrevàRigaultdeGenouillycũngđãđánhlén:bấtngờbắnphátan5thuyềnđồngcủanướctaởvịnhĐàNẵng,trongkhiđangđợithưvuatrảlời.LapierređãđánhlénvànhờgiámmụcForcadebiệnminhchohànhđộngnhơnhuốcnàynhưthếnào?

ChúngtôisẽtrởlạivấnđềnàytrongbàiTìmhiểucuộctấncôngĐàNẵngngày15/4/1847,cuộcchiếnđầutiêncủaPhápởViệtNammàítngườiđểýtới.ChínhvìtrậnấymàvuaThiệuTrịphẫnuất,mấythángsaumấtvàviệcgiaothiệpvớiPhápvàngườiÂubịđìnhchỉtronggần10năm.

*

Thủ pháp bôi nhọ các vua triềuNguyễn trực chỉ vuaMinhMạng, là biệnphápchungcủacácvị thừasaivàcácsửgia thuộcđiạ.Tại saovuaMinhMạnglạibịgiớithừasaivàsửgiathuộcđịacayđộckếtán?Bởiônglàvị

vuatàibatrongviệcnộitrị,cứngrắntrongviệcngoạigiao,chủtrươngngănngừangoạixâmbằngmộtđườnglốichínhtrịvàquânsựvữngchắc,chặtchẽvà toàn diện. Để bôi nhọ Minh Mạng, sau khi mô tả việc xử linh mụcGagelin(bịthắtcổ),vớinhữngchitiếtcựckỳdãman(theolờikểcủacácgiáosĩ),Gosselincònthêmthắt:

“Tuy nhiênMinhMạng dấn thân vào đủ loại tội ác. Người ta xác định,nhưngtôichưathểkiểmchứngsựxácthựccủaviệcnày,rằngôngtaloạnluânvớichịdâu,vợhoàngtửCảnh;khibànàycómangtrôngthấy,ôngtakếtántửhìnhngườiđànbàbấthạnhcùngvớihaiconcủabà,làcháuruộtôngta,chohọđượchưởng“tambantriềuđiển”làđặcântrongcáichết:bathướclụahồngđểthắtcổhaytreocổ,mộtlọthuốcđộcvàmộtthanhgươmđểcắtcổ”(Gosselin,L’Empired’Annam,trang116)

Lốitrìnhbày“sựkiện”nhưtrên,thườngthấytrongthưtừhoặcbáocáocủacácvịthừasaigửihộitruyềngiáo,vàđượcngườiviếtchiađộngtừtrongthểđiềukiện(conditionnel),tứclàchưachắchoặcghithêmnghenói,nhưngkhiđược các sử gia chép lại, nó trở thành sự thực!Việc “vuaMinhMạng tưthôngvớichịdâu”đầutiênlàdoTrươngVĩnhKý(gầngũigiớithừasai)đưara,rồiGosselinchéplại.

NguyễnQuốcTrịminhgiải bằngnhữngđiềughi rõ trongĐạiNamThựcLụcvàLiệtTruyện:vợhoàngtửCảnhlàTốngThịQuyênloạnluânvớicontraiMỹĐường(hoàngtônĐán).LêVănDuyệtbiếtchuyệntâulên.Đâylàmột trong những tội nặng nhất về hình sự. VuaMinhMệnh sai Lê VănDuyệtdìmchếtTốngThịQuyênvàcấmMỹĐườngkhôngđượcvàochầu.NgườiemlàMỹThùy(hoàngtônKính)chếtvìbệnhdịchtả.Saukhiphạmthêmmộttộinữa,MỹĐườngbịbiếmlàmthườngdân;mấtnăm1849,dướithời Tự Đức. Con traiMỹĐường là Lệ Chung trông nom việc thờ cúnghoàngtửCảnh.(NguyễnQuốcTrị,tậpI,t.432).

Ngoàiviệcphảnbácnhữngsựbôinhọcánhân,NguyễnQuốcTrịcònkhaiquậtnhữngnghivấntầmvócquốcgia,như:

1-BáĐaLộccóthựcsựcứuNguyễnÁnhkhỏichếtkhông?

2- Sự giúp đỡ của BáĐa Lộc có quyết định sự nghiệp củaNguyễnÁnhkhông?

2-VaitròcủacácgiáosĩMarchand(MãSonghayCốDu)vàTaberttrongcuộckhởiloạnLêVănKhôi.

3-SựthậtvềsựphếlậpởHuế.

5-HồngBảo(anhvuaTựĐức)âmmưuđảochánh,nhờsựgiúpđỡcủagiớithừasaivàquânđộiviễnchinh.

6-VaitròcủacácgiáosĩtrongcáccuộcnổiloạnởBắc,Trung,Nam.

7-Nhữnghiệpướcquantrọng:NhâmTuất5/6/1862;GiápTuất15/3/1874;vàGiápThân6/6/1884,đãđượckýkếttrongnhữngđiềukiệnnhưthếnào?

Nhữngcâuhỏimàchotớinay,chưamấyaiđặtra,hoặcchỉviếtlạinhữnggìngườitrướcđãđưa,đôikhilàvàilờiphánxétcủaTrầnTrọngKimcógiátrịnhưmộtsựthậtlịchsửmàchínhvịhọcgiảcũnglạidựavàonhữngnguồntinchưaphảilàđángtincậy.

Vídụviệcphếvua,giếtvua,từtrướcđếnnay,sửgiađềuđổlênđầuhaiôngTườngvàThuyết,màkhôngđảđộngđếnviệccácvuaDụcĐức,HiệpHoàthôngđồngvớiPháp.

HoàướcGiápThân6/6/1884,còngọilàhoàướcBảohộ,đãđượcthiếtlậptrong điều kiện nào? Có ai biết bản tiếng Pháp khác với bản chữ Hán?NguyễnVăn Tường có chịu nhận hai chữbảohộ hay không? Thủ tướngPhápJulesFerryđãdùngthủđoạngìđểkýhòaướcấy?TạisaoNguyễnTriPhươngđểmất thànhHàNội?Mộtđại tướngxôngphacảđời trongchiếntrậnkhiếnquânPhápnểtrọng,saochưađánhmàthuamộtkẻvôdanhtiểutốtnhưFrancisGarnier?NhữngmánhlớigìnằmsauvụHenriRivièrechiếmHàNội lần thứnhì,nộiứngcủagiới thừasai rasao?Tại saoHoàngDiệutuẫntiết?…

Tất cả những câu hỏi trên đây, đều đượcNguyễnQuốc Trị giải đáp thoảđáng.Nhữngsựthựcbịcheđậynhưthế,đượctrưngravàôngđãphanhphuirấtnhiềuđiểmtốicủalịchsử.

*

Phầnphụ lụcở cuối tập II, trang (925-1138) cómột sốvănbảngốc chụptrongcáckhotưliệu,gồmnhiềuthưtừtraođổigiữacácviênchức,giáosĩvớinhàcầmquyềnPháp.Đặcbiệtcóhaitàiliệuquantrọng:HoàướcGiápThânvàláthưSilvestregửiLemaire.

1/HòaướcGiápThân6/6/1884,còngọi làhòaướcPatenôtrehayhòaướcBảohộ

Tronglúcmọisựđanghếtsúcrốiren,thìvuaTựĐúcmấtngày19/7/1883.

Một năm sau, ngày 6/6/1884, trong thế cùng, triều đình Huế phải ký vớiPháphoàướcGiápthânhayhoàướcPatenôtrecòngọilàhoàướcBảoHộ.

Đâylàhoàước“nhụcnhã”nhấtcủanướcta,vìvớinó,nưóctachínhthứcmấtchủquyền.

TrongđóchữProtectorat(Bảohộ)ngụcảýngoạigiaolẫnnộitrị.CónghiãlàViệtNamhoàntoànchịusựbảohộhayđôhộcủangườiPháp.NguyễnVănTường,lúcđólàphụchínhđạithần,đảmtráchviệckýhòaướcnày,dưluậnchorằngôngđãtheoPhápmàkýmộthiệpước“bánnước”.

NguyễnQuốcTrịđưa rahìnhchụpnguyênbảnhòaướcchữPhápvàchữHán,đểchứngminhsựkhácbiệtgiữabảnPhápvănvàHánvăn,vàthủđoạncủathủtướngPhápJulesFerry.

Xinnhắclạimộtsốsựkiện:

-ChưađầymộtthángsaukhivuaTựĐứcmất,vuaHiệpHoà,dướiáplựccủaToànquyềnHarmandvàKhâmsứDeChampeaux,saiTrầnĐìnhTúcvàNguyễnTrọngHiệpkýhoàướcQuíMùingày25/8/1883,Phápgọi làhoàướcHarmand.

-HoàướcHarmandchưađượcchínhphủPhápphêchuẩnvàbịphechốngPhápdoNguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếtcầmđầuquyết liệtphảnđối.

-VuaHiệpHòa-đivớiPháp,địnhdiệthaiôngTườngvàThuyết-bịbuộcphảiuốngthuốcđộcchếtngày29/11/1883.

-VuaKiếnPhúclênngôi.

- Pháp điều đình vói Tầu, ký hòa ướcThiênTân 11/5/1884, đểTầu côngnhậnquyềnbảohộcủaPhápởViệtNam.

-PatenôtretrênđườngđiBắcKinhnhậnchứcđạisứ,ghéHuế,kýmộthiệpướcmới,thaythếhiệpướcHarmandbịcoilàquákhắtkhe.

-KhôngngờhòaướcPatenôtrecòntệhơnhòaướcHarmand.

VìvậymàNguyễnVănTường,làngườichủchốtkýhoàướcnày,đãbịcoi

làphảnbội.

NguyễnQuốcTrịtrìnhbầysựgianlậncủachínhquyềnPhápbằngcáchđốichiếuvănbản.

Chữprotectorat(bảohộ)xuấthiệnlầnđầutronghòaướcHarmand,nguyênvăntiếngPháp:

ArticlePremier:L’Annam reconnait et accepte leprotectorat de laFranceavec les conséquences de ce mode de rapports au point de vue du droitdiplomatiqueeuropéen,c’est-à-direquelaFranceprésideraauxrelationsdetoutes lespuissancesétrangères,ycompris laChine,avec legouvernementannamite, qui ne pourra communiquer diplomatiquement avec lesditespuissances que par l’intermédiaire de la France seulement. (Gosselin, Phụlụcsố9,trang528).

ĐiềuMột:NướcNamnhìnnhậnvàchấpnhậnsựbảohộcủanướcPháp,vớinhữnghậuquảcủathểthứcnàytheoluậtngoạigiaoÂuchâu,nghiãlànướcPhápsẽđiềukhiểncácmốigiaothiệpcủanướcNamvới tấtcảcáccườngquốcbênngoài,kểcảnướcTầu,chínhphủAnNamchỉđượcquanhệngoạigiaovớinhữngcườngquốcấyquatrunggiancủanướcPhápmàthôi.

Nhậnxét:Chữprotectorat(bảohộ)tronghòaướcHarmandchỉbaohàmýnghiãngoạigiao.

Hòa ước Giáp Thân, ký ngày 6/6/1884, giữa Patenôtre và Nguyễn VănTường, Phạm Thận Duật, Tôn Thất Phan, mà Nguyễn Quốc Trị chụp lạiđượcbảnchínhviếttay,nhưsau:

ArticleI

L’AnnamreconnaitetaccepteleprotectoratdelaFrance.

LaFrancereprésenteral’Annamdanstoutessesrelationsextérieures.

LesAnnamitesàl’étrangerserontplacéssouslaprotectiondelaFrance.

(NguyễnVănTường,TậpII,Phụlục4a,trang936)

ĐiềuI

NướcNamnhìnnhậnvàchấpnhậnsựbảohộcủanướcPháp.

NướcPháp sẽđạidiệnchonướcNam trong tất cả cácmốibanggiaobênngoài.

NgườiAnNamởnướcngoàisẽđượcđặtdướisựbảohộcủanướcPháp.

Nhậnxét:điềuIcủahòaướcHarmandvàhoàướcPatenôtrehoàntoànkhácbiệt:

HòaướcHarmandviếtđiềuIthànhmộtcâuhoànchỉnhvớinghiã:ViệtNamcôngnhậnsựbảohộcủaPhápvềmặtngoạigiao.

ĐiềuIcủahòaướcPatenôtre,cóvẻ“baodung”hơn,chiếucốđếncảngườiViệtởnướcngoài;đượcchialàm3câuđộclập,mỗicâumộtýnghiã:

1-NướcNamchấpnhậnsựbảohộcủaPháp (ngụýcảnội trịvàngoạigiao)

2-NướcPhápsẽđạidiệnchonướcNamởbênngoài(ngụývềmặtngoạigiaokhôngcònnướcNamnữamànướcPhápđãthaythế)

3-NgườiViệtởnướcngoàisẽđượcđặtdướiquyềnbảohộcủaPháp(ngụýngườiViệtởnướcngoàicũngtrởthànhcôngdânbảohộ).

Vớimục đích thành lậpmột hòa ướcmới, bớt khắt khe hơn, để bênViệtchấp thuận, thìquả làhòaướcPatenôtređãđingược lại:Từsựbảohộvềngoại giao, đã tiến sang, bảohộ cảnội trị lẫnngoại giaovàngườiViệt ởnướcngoàisẽtrởthànhthuộcdâncủaPháp.

TạisaoNguyễnVănTườnglạichịukýmộthòaướcnhưvậy?NếunhìnbảnHánvănmàNguyễnQuốcTrịchụpkèmtheo(NQT,II,PhụLuc4b,t.944-966),đượcdịchtrongĐạiNamThựcLục,thìđiềuInàyđượcviếtnhưsau:

“Khoản thứ 1: nướcĐạiNam tự nhận nướcĐại Pháp giúp đỡ, nghiã lànướcĐạiNamcógiaothôngvớinướcnào,thìnướcĐạiPhápgiúpđỡcôngviệcvànhândânnướcĐạiNamcóởnướcngoài thìĐạiPhápcũnggiúpđỡ.”(NQT,I,t.165).

Nhậnxét:Khoảnthứ1nàyhoàntoànkhôngcónghiãnhưđiềuItrongbảntiếngPháp.

Ngoàira,bảntiếngPháp,trongđiềusố19,cònghithêm:

“Encasdeconstestations,letextefrançaisferaseulfoi”(Trongtrườnghợptranhchấp,chỉbảntiếngPháplàcógiátrị).

VàđâylàsựgiảithíchcủaNguyễnQuốcTrị(TậpI,t.166-167):

1-NguyễnVănTườngvàcácquannhấtquyếtđòithaychữbảohộbằngchữbảotrợhaybangtrợ,tứclàgiúpđỡchứkhôngnhậnsựthốngtrịcủaPháptrênnướcNam.ĐiềunàyđượcxácđịnhtrongmộtvănkiệncủatriềuđìnhHuế,dịchratiếngPhápmangtênProjetdelaCourdeHuế,(DựáncủatriềuđìnhHuế)lưutrữởvănkhốBộngoạigiaoPháp,đượcVõĐứcHạnhpháthiện và đăng lại trong cuốn La place du Catholicisme dans les relationsentrelaFranceetleVietnamde1870à1886,3tomes.Berne,NewYork:PLang,1992.

2-Cuộctranhluậnvềtừngữđưađếnbếtắc,khôngbênnàochịunhượngbộ.PatenôtređánhđiệnxinchỉthịcủaParis,JulesFerrytrảlờitrongmộtđiệnvănmật(codé)gửingày3/8/1884:“Letextefrançaisfaisantfoi,vouspouvezaccepterlemotbaluttro[bảotrợ]sivousjugeznécessaire,Ferry”(ChỉbảntiếngPháplàcógiátrị,ôngcóthểchấpnhậnchữbảotrợnếucần,Ferry).NguyễnQuốcTrịtìmthấyđiệnvănnàytrongvănkhốBộngoạigiaoPháp.

Nhưvậy,hòaướcnàycóhaibản,chỉbảntiếngPháplàcógiátrịmàthôi.BảnchữHánviếtsaocũngđược,miễnlàmvừalòngphiáViệt.

JulesFerrydùngthủđoạnnày,vìôngdựtrùrằngkhithihànhhoàướcthìNguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếtsẽkhôngcònởghếphụchánhnữa.VớimộtôngvuathânPháp,thìsẽkhônggặptrởngạigì.Quảđúngnhưvậy,đầunăm1886,khiNguyễnVănTườngbịđầyđiTahiti,PhápmớiđưabảnhòaướcchovuaĐồngKhánhchuẩny.SauđókhôngainêulạivấnđềkhácbiệtgiữahaibảnPháp-Việtnữa.

3-NguyễnVănTườngcóthểđãbiếtrõâmmưuvềsựkhácbiệtgiữahaivănbản,nhưngđànhphảiký,vìcũngnhưvớihòaướcHarmand,lầnnàyPhápcũngđemchiếnthuyềnvàouyhiếpHuế.Phápđưatốihậuthưbắtbuộcphảikýtrongvòng24tiếngđồnghồ,nếukhônghọsẽdùngbiệnphápquânlực.Tại trung tâm văn khố hải ngoại Aix-en-Provence, Nguyễn Quốc Trị tìmđượctờ trìnhvềbộHảiQuâncủaviênđại tá,dướiquyềnđềđốcCourbet,chobiết:“HòaướcPatenôtrechỉđượcNguyễnVănTườngkýmộtcáchmiễncưỡngsaukhinhậnđượctốihậuthư24giờcủaphiáPháp”.

Tối hậu thưnày chưa từng thấyghi lại ở đâu.ĐọckỹThựcLục,NguyễnQuốcTrịthấycóchỗnóithoángquavềviệcngườiPháphămdoạsẽđểcho

quanvõgiảiquyếtvấnđề,vàngàyhômsauthìthủtụckýkếthòaướcđãbắtđầu,khôngthươngthuyếtgìnữa.

Tómlại,hậuýcủacônghàmJulesFerrygửichoPatenôtre:

-CứchoviếtbảnchữNho,theođúngýcủatriềuđìnhHuế.TứclàViệtNamchỉnhậnsựbangtrợngoạigiaocủaPháp.

-CònbảntiếngPhápghiđiềugiantrá:ViệtNamchấpnhậnnềnbảohộcủaPháp. Và chua thêm trong điều 19 câu: khi có tranh chấp,chỉ bản tiếngPháplàcógiátrịmàthôi.

-Dùng tốihậu thưđedọa,đểépbuộc triềuđìnhphảikýngay,nếukhôngquânPhápsẽtấncôngkinhthành:Ngoài2đạiđộitháptùngPatenôtre,còncóquânPhápđóngởThuậnAnvàhạmđộicủatổngtưlệnhCourbetđóngởngoàikhơicửaThuận.

ChỉvàithángsaukhihiệpướcPatenôtre6/6/1884đượckýkết,TổngtrúsứRheinatdựavàoquyền“bảohộ”đòi truấtphếvuaHàmNghi,vì lênngôikhôngđượcPhápchophép,rồingườikếnhiệmLemaiređòithêmrằngsựbổnhiệmPhụchánhvàThượngthưcũngphảicósựchấpthuậncủaTổngtrúsứ.Tấtcảnhữnguấtứcnày,dẫnNguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếtđếnquyếtđịnhchốngPháp:TônThấtThuyếtđikhángchiến,NguyễnVănTườngởlạiđểnghịhoà.

SaubiếncốMangCá,4-5/7/1885,kinhthànhthấtthủ,vuaHàmNghixuấtbônkhángchiếntrongbanăm,đếnkhivuabịbắtnăm1888,thìViệtNammớihoàntoànmấtquyềntựchủ,nhậnsựbảohộcủaPháp,theobảnPhápvăncủahoàướcPatenôtre.

2-BảnchụpbứcthưSilvestregửiLemaire

TàiliệuquýgiáthứnhìmàNguyễnQuốcTrịtìmđượclàbứcthưviết taycủaSilvestregửiLemaire:

Silveste,Giámđốcchính trịvàdânsự,viết thưchoLamaire,Tổng trúsứ,ngày19/11/1884,đềnghịkếhoạchtruấtphếvuaHàmNghi.

ThưnàyviếtsaukhivuaHàmNghilênngôi(ngày2/8/1884)được3thángrưỡi.Tàiliệuquantrọng,chứanhiềuthôngtinvềtìnhhìnhchínhtrịvàquânsựsaukhivuaTựĐứcmất.

SilvestrecoihaiphụchínhNguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếtlàđíchdanhthủphạmchínhsáchchốngPháp.

CoiNguyễnVănTườngkẻthùlợihạihàngđầu,Silvestrekểđủmọitộithamtiền,thamnhũngđểbêuxấuNguyễnVănTường:Tuykhôngramặtnhưngcầmcươngởđằngsau,tráchnhiệmtấtcảnhữngmưuđồ,liênkếtvớiquânTầu làmmặt trận thốngnhấtchốngPháp. [LúcnàyFournierđãkývớiLýHồngChươnghiệpướcThiênTân(11/5/1884):TầucôngnhậnVNlàthuộcđịacủaPhápvàsẽrútquânvề].

SivestrekhámpháchiếnlượcchốngPhápcủatriềuđìnhHuếquahainguồntin đồng quy: tin tức tình báo và thư giámmụcPuginier gửi tổng tư lệnhquânđộiviễnchinhngày6/11/1884, theođó, thì cuộcnổidậydoNguyễnVănTườngbímậtchỉđạo:TônThấtThuyếtsẽđưavuaHàmNghiraCamLộ.HoàngKếViêm,ĐềđốcNgô,LưuVĩnhPhúc…đượcgiaotrọngtráchđánhchiếmcácvùngHưngHoá,ThanhHoá,NinhBình,SơnTây,TuyênQuang.

Silvestre đềnghị vớiLemaire giải pháp:Nếuhai phụ chínhđưavuaHàmNghirờiHuếthìPháplậptứcđưaChánhMông(saulàvuaĐồngKhánh)lênngay,tuyênbốtruấtphếHàmNghi,lậpchínhphủmớivới6têntuổi:ĐoànVănBình,NguyễnThuật,CaoHữuSung,LêTấnThông,ĐặngĐứcĐịch,NguyễnHữuĐộ,lànhữngngườiđãtừnggiữchứctuầnphủhoặcthượngthưnhưngbịtriềuđìnhgiángchứchoặccáchchứcvìcótội.

Nửanămsau,xẩyrabiếncốMangCángày4-5/7/1885,kinhthànhthấtthủ,vuaHàmNghiraCamLộcầmđầulựclượngkhángchiếntrongbanămmớibịbắt,tấtcảđãxẩyragầnđúngnhưdựbáocủaSilvestre.

NguyễnVănTường,PhạmThậnDuật,thuộcCơMậtViệnvàTônThấtĐính(chaTônThấtThuyết)bịbắt,điđầyởTahiti.

PhạmThậnDuậtchếttrêntầu.NguyễnVănTườngvàTônThấtĐính,mấtởTahitinămsau(1886).

Phong tràoCầnvương tiếp tụcchốngPhápđếnkhiPhanĐìnhPhùngmất(1895)mớitanrã.

BộsửNguyễnVănTườngcủaNguyễnQuốcTrị làmộtcông trìnhnghiêncứuthậntrọngvàchitiết,mởđầuchomộtkhuynhhướngtìmlại,viếtlạivàđọclạilịchsửViệtNam.Tácgiảkhôngchỉquantâmđếnviệckểlạisựkiệnlịchsử,màcònlậttráilậtphải,xemnhữnggìđãđượcviếtvềsựkiệnnày,từ

trướcđếngiờ,nhưthếnào,nếunósai,thìsaiởchỗnào,tạisaosai,ngườitacăncứvàođâuđểđưaranhữngluậnchứngnhưthế.Tuyviếtvềnhânvậtchính làNguyễnVănTường, nhưng thực sựNguyễnQuốcTrị đã trải dàilịchsửđếngầnnhưcảbatriềuGiaLong,MinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức.

NguyễnVănTườngvàcuộcchiếnchốngđôhộPhápcủanhàNguyễnsẽlàtácphẩmsửhọcđầutiênviếttheolốinhìnmớithoáthẳncáckhuônmẫucũ.Tácgiảđãđiều trađến tậnnguồnnhiều sựviệc,nhiềubiếncố lịch sử;dĩnhiênôngchưalàmđượctấtcả,nhưngnhữnggìôngđemraánhsángcũngđủkhơimàochomộtkhuynhhướngnghiêncứu lại lịch sử, trung thựcvàđàosâuhơn,đểtrảlạigiátrịchođạithầnNguyễnVănTườngvàtriềuđạinhàNguyễn,nhấtlàvuaTựĐức,trongsuốtthờikỳtrịvì,đãtìmmọicáchchốnglạisựxâmlăngcủaPháp.

Chương3:Tómtắtgiaiđoạnlịchsử1777-1802(I)

(Phần1)

Trướckhi tìmhiểucông trạngcủanhữngngườiPháp“giúpvuaGiaLongdựng nghiệp”, chúng ta cần nhìn lại bối cảnh chung của cuộc chiến giữaNguyễnÁnhvàTâySơn, trong25năm, từ1777đến1802, khiGiaLongthốngnhấtđấtnước.

ChươngnàytómlượcbốicảnhchiếntranhqualăngkínhcủaĐạiNamThựcLụcvàĐạiNamLiệtTruyện.TuygọiTâySơnlàngụy, làgiặc,nhưngsửgiatriềuNguyễnghichéprấtkỹvềgiaiđoạnnày.

Nhữngchươngkếtiếp,chúngtôisẽgiớithiệutàiliệucủanhữngngườiTâyPhương sốngcùng thời, xemhọviết như thếnào;đểđối chiếuvớinhữngđiềudocácnhànghiêncứu,cácsửgia thuộcđịaviết,xemsựkhácbiệtrasao.

Tổnghợpcảbaloạitàiliệutrên,chúngtasẽcóthểtìmrasựthựclịchsử.

ChúaNguyễnchạyvàoGiaĐịnh

Chúa Nguyễn, ở trong Nam, kể từ Nguyễn Hoàng (1600-1613) đến VõVươngNguyễnPhướcKhoát(1738-1765)làđờithứtám.VõVươngmất,dichúclậpconthứhailàNguyễnPhướcLuân,chacủaNguyễnPhướcÁnhlênngôi.[HoàngtửcảlàNguyễnPhướcChươngmấtsớm,hoàngtửthứchínlàNguyễn Phước Hiệu được chọn làm thế tử, cũng mất; con là hoàng tônNguyễnPhướcDươngcònnhỏ].

TrươngPhúcLoanchuyênquyền,bắtNguyễnPhướcLuângiamvàongục,thavềthìchết.PhướcLuânđượcgọilàHưngtổ.

Nguyễn Ánh mới 3 tuổi (tên húy là Chủng, Noãn và Ánh, sinh ngày8/2/1762).Chủnglàtênlúcnhỏ,lớndùngtênÁnh.

TrươngPhúcLoanlậpconthứ16củaVõVươnglàNguyễnPhướcThuần,sinhnămGiápTuất(1754), lênngôi lúc11tuổi, tứcDuệTôngHiếuĐịnhHoàngĐếcòngọilàĐịnhVương.

Tháng3/1773 (tháng2QuýTỵ),TâySơnkhởi nghiệp.ChiếmQuiNhơn,QuảngNam,QuảngNgãivàBìnhThuận.

Tháng4-5/1774(tháng4GiápNgọ),TốngPhướcHiệp,tướngnhàNguyễn,chiếmlạiđượcBìnhThuận,DiênKhánh,BìnhKhang.

ỞBắc,chúaTrịnhSâm(1767-1782)thấytrongNamcóbiến,bènquyếtđịnhđánh.

Tháng6-7/1774 (tháng5ÂL.)quânTrịnhdoHoàngNgũPhúc làm thốngtướng cùng Bùi Thế Đạt, Hoàng Phùng Cơ và Hoàng Đình Thể tiến vàoNam.

Tháng11/1774(tháng10ÂL.)quânTrịnhvượtsôngGianh.

Tháng 12/1774 (tháng 11 ÂL.) Trịnh Sâm đem thủy quân vào Nghệ An,đóngởHàTrung[TheoĐạiNamNhấtthốngchí,phủHàTrungthuộctỉnhThanhHoá,tập2,t.226]

Cuốitháng1/1775(tháng12GiápNgọ)HoàngNgũPhúcchiếmđượcPhúXuân[Huế].

Tháng2/1775(tháng1/ẤtMùi)ĐịnhVươngchạyvàoQuảngNam,lậpcháulàNguyễnPhướcDươnglàmThếtử(Đôngcung)saiở lại trấn thủQuảngNam,rồicùngcháulàNguyễnPhướcÁnh(13tuổi)conthứbacủaHưngtổvàcungquyếnchạyvàoGiaĐịnh.

ChữGiaĐịnh,thờiấy,vừachỉSàiGòn,vừachỉcảmiềnNam.

Ánh,dùnhỏtuổi,đượcdựbànviệcquân,vớichứcChưởngsử,coiquânTảdực.(ThựcLục,I,t.204).TốngPhướcHiệplàmTiếtchế.

MạcThiênTứđemcácconđếnyếtkiến,đượcthănglàmĐôđốc,cácconlàmChưởngCơ,CaiCơ,đónggiữđạoTrấnGiang[AnGiang-HàTiên].

NguyễnNhạctiếnđánhQuảngNam.

ĐôngCungđóngquânởCuĐê[cửabiểnCuĐêcáchhuyệnHòaVang27dặmvềphiáBắc].

Tháng 3/1775 (tháng 2 ÂL.) Hoàng Ngũ Phúc vượt Hải Vân vào đánhQuảngNam.

NguyễnNhạccùngcáctướngTậpĐìnhvàLýTài,ngườiTầu,giaotranhvớiquânTrịnhcủaHoàngĐìnhThểvàHoàngPhùngCơởCẩmSa.Thuatrận,TậpĐình trốnvềQuảngĐông.LýTàichạyvềBảnTân[biêngiớiQuảngNam].

NguyễnNhạcđemĐôngcungvềQuyNhơn.

Tháng6/1775(tháng5ÂL.),TốngPhướcHiệpchiếmlạiPhúYên.

Tháng8/1775(tháng7ÂL.),NguyễnHuệtấncôngPhúYên.Hiệpthua,luigiữHònKhói.

Tháng11/1775)(tháng10ÂL.),HoàngNgũPhúc,đóngởChâuỔ[địagiớiQuảngNgãi],quânbịbệnhdịch,chếtmộtnửa,xinTrịnhSâmrútvềThuậnHoá,rồimấtởdọcđường.

ChâuVănTiếp,ngườiPhúYên,đem1000quânvềtheoTốngPhướcHiệp.LýTàibỏTâySơntheochúaNguyễn.

ĐỗThanhNhơnchiếmlạiGiaĐịnh

Tháng 3-4/1776 (tháng 2/ Bính Thân), Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Lữ vàochiếmGiaĐịnh.

TốngPhướcHựuđưaĐịnhVươngchạyvềTrấnBiên[BiênHoà],mộquâncầnvương.

Tháng 4-5/1776, (tháng 3 ÂL.) Nguyễn Nhạc đắp thành Trà Bàn [QuyNhơn],lênngôivualàTâySơnVương.ChoLữlàmthiếuphó,Huệlàmphụchính(ThựcLụcghitháng3,Liệttruyệnghitháng2ÂL.).

Tháng 6-7/1776 (tháng 5 ÂL.), Đỗ Thành Nhơn, thủ lãnh hảo hán ở BaGiồng tập hợp Nguyễn Huỳnh Đức (Nguyễn Hoàng Đức), Trần Búa, ĐỗVàng,ĐỗTai,VõNhan,ĐỗBảngvà3000quân“ĐôngSơncầnvương”,tựxưnglàĐôngSơnthượngtướngquân,chiếmlạiGiaĐịnh.

BaGiồngtứcTamPhụ,nơitụhợpbasôngYến,KỳLânvàQuaQua,cógòđốngchậpchùng,câycốiumtùm,vịtríhiểmtrở,phíatrướclàsôngcái,phiásau,rừngchằm,làchỗtụnghiãcủađảngĐôngSơn,ĐỗThanhNhơnlàchủsoái(ĐạiNamnhấtthốngchí,Tập5,t.95).

Đỗ Thanh Nhơn và Nguyễn Huỳnh Đức trở thành những đại tướng của

NguyễnÁnh.

QuânĐôngSơntiếnđánhGiaĐịnh,NguyễnLữthuachạy,kịpchởkhothóc200thuyền,vềQuyNhơn.

Tháng7-8/1776(tháng6ÂL.),TốngPhướcHiệpchết.LýTàilàmphản,giữnúiChâuThới.ĐỗThanhNhơnđánhkhôngđược.ĐịnhVươngphảichạytrốn.

Tháng 11-12/1776 (tháng 10 ÂL.), Đông cung trốn Nguyễn Nhạc về GiaĐịnh,đemquândẹpLýTài.Nhìnthấycờhiệu,LýTàiquyhàng.

Tháng12/1776-1/1777(tháng11ÂL.)LýTàiđónĐôngCungvềSàiGòn.ĐịnhVươngnhườngngôichoĐôngCunglàmTânChínhVương,cònmìnhlênlàmTháiThượngVương.

Đội trưởngVõDiNguyvàTôVănĐoàiđem200quân, từQuyNhơn,vềgiúpchúaNguyễn.

NguyễnHuệđánhGiaĐịnhlầnthứnhất,diệtchúaNguyễn

Tháng2/1777(tháng1/ĐinhDậu)NguyễnNhạcxinTrịnhSâmlàmtrấnthủQuảngNamđểyênmặtBắc.SaukhiHoàngNgũPhúcchết,TrịnhSâmcũngkhôngmuốntiếptụcchiếntranh,thuậncho.

Tháng 4-5/1777 (tháng 3 Đinh Dậu), Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Huệ vàođánhGiaĐịnh.

LýTàigiữSàiGòn.TânChínhVươnggiữTrấnBiên[BiênHoà].

LýTàithuachạyđếnTamPhụ[BaGiồng,thuộcĐịnhTường]bịquânĐôngSơngiếtchết.TânChínhVươngluivềTranhGiang[GiaĐịnh].

ĐịnhVươngchạyđếnĐăngGiang[ĐịnhTường].

NguyễnÁnhđem4000quânĐôngSơnđếnđón,ĐịnhVươngđemquânvềTàiPhụ[GiồngTài,GiaĐịnh].

Tháng5/1777(tháng4ÂL.),NguyễnHuệđánhTàiPhụ.ĐịnhVươngchạysangLongHưng,bịđuổi,chạyđếnCầnThơhợpvớiquâncủaMạcThiênTứ,saukhithuaởHàTiênchạyvề.

ĐịnhVươngsaiĐỗThanhNhơnđiBìnhThuậngọiChâuVănTiếp,TrầnVănThứcvềcứu.

TâySơnđánhTranhGiang.TânChínhVươngluivềTràTân[ĐịnhTường],ChưởngcơThiêmLộcđónVươngđếnBaViệt[VĩnhLong].

TânChínhVươngsaiTốngPhướcHựugiữMỹLung[VĩnhLong],ThiêmLộcgiữHươngĐôi[VĩnhLong].TốngPhướcHoàthốnglãnhquânđội.

Tháng 8/1777 (tháng 7ÂL.), TrầnVănThức kéo quân PhúYên về giúp,thuatrận,chếtởBìnhThuận.

TâySơnđánhBaViệt,cáctướngTônThấtChí,NguyễnMẫn,TốngPhướcHựuđềubịbệnhchết,chỉcònmộtmìnhChưởngcơTốngPhướcHoàchốngtrả,thắngnhiềutrận.

Tháng9/1777(tháng8ÂL.),NguyễnHuệđíchthânđánhHươngĐôi.ThiêmLộcchạyđiBaViệt.TânChínhVươngthấyquânítthếcô,muốnchạylênBìnhThuận,họpvớiquânChâuVănTiếp,nhưngkhôngthành.TốngPhướcHoàthấykhôngthểcứuđượcchúa,tựtử.

Ngày 19/9/1777 (ngày Tân Hợi 18/8/Đinh Dậu) Tân Chính Vương và 18quantheohầubịgiết.SauđượctruytặnglàMụcVương.

CònĐịnhVươngNguyễnPhướcThuầnchạyđiLongXuyên.

Tháng10/1777(tháng9ÂL.),NguyễnHuệsaiChưởngcơThànhđánhLongXuyên.

Ngày 18/10/1777 (ngày Canh Thìn 18/9/Đinh Dậu), Định Vương bị giếtcùngvớiTônThấtĐồng(conthứhaiHưngtổ,anhruộtNguyễnÁnh)vàcáctướng: Trương Phúc Thận, Lưu thủ Lương (không rõ họ), Nguyễn DanhKhoáng.

MộtmìnhNguyễnÁnh,15tuổi,chạythoát.

NguyễnHuệ đem quân vềQuyNhơn, để các tướngChu,Hãn,Oai,Hoà,Chấn(khôngrõhọ)chiagiữcácdinhởGiaĐịnh.

NguyễnÁnhlấylạiGiaĐịnh,xưngvương

Mộtthángsau,NguyễnÁnhxuấthiệnlạiởLongXuyên.

Tháng 11/1777 (tháng 10 ÂL.), Nguyễn Ánh tiến đến Sa Đéc cùng ĐỗThanh Nhơn, Lê Văn Quân, họp với các tướng cũ: Nguyễn Văn Hoằng,TốngPhướcKhuông,TốngPhướcLương,DươngCôngTrừng,HồVănLân.

Tháng 12/1777 (tháng 11 ÂL.), quân Nguyễn đánh úp Long Hồ [VĩnhLong].

Tháng1/1778(tháng12ĐinhDậu)ĐỗThanhNhơnchiếmSàiGòn.

Tháng2/1778(tháng1MậuTuất)NguyễnÁnh,16tuổi,đượccáctướngtônlàmĐạinguyênsoái.

Tháng3/1778(tháng2ÂL.),TổngđốcChu(TâySơn)đánhTrấnBiên[BiênHoà]vàPhiênTrấn[GiaĐịnh].

Tháng4/1778 (tháng3ÂL.),NguyễnÁnhsaiđónghơn50chiếnhạmgọitênlàthuyềnhiệu[tứclàtầuchiến]LongLânvàmuanhiềubèhoảcông.

Tháng 6/1778 (tháng 5ÂL.), LêVănQuân vàĐỗThanhNhơn dẹp xongquânTâySơnởGiaĐịnh,LêVănQuântiếnđánhBìnhThuận.

Tháng 6/1778, tạiQuyNhơn,NguyễnNhạc lên ngôi hoàng đế, hiệuTháiĐức,phongNguyễnLữlàmTiếtchế,NguyễnHuệlàmLongNhươngtướngquân.

Tronghainăm(1778-1779),ở tuổi16và17,NguyễnÁnh tổchức lạiGiaĐịnh.

Tháng4-5/1779(tháng3KỷHợi),ÁnhrướcTừcungtừQuảngTrịvềGiaĐịnh(khiHoàngNgũPhúcchiếmPhúXuânnăm1774,mẹNguyễnÁnhvàcáccôngchúachạyraQuảngTrị).

Tháng 7-8/1779 (tháng 6 ÂL.), Ánh sai Đỗ Thanh Nhơn, Hồ Văn Lân,DươngCôngTrừngđánhChânLạp,giếtNặcVinh(kẻthoánđoạt),lậpNặcẤnlênngôi,đểHồVănLânởlạibảohộChânLạp.

Tháng12/1779-1/1780(tháng11ÂL.)ÁnhchialạiđấtGiaĐịnh.Lậphànhchínhvàquanthuế.

Ngày28/2/1780(ngàyQuýMão24/1/CanhTý)NguyễnÁnhxưngvương.

Thăng chức cho các tướng: Đỗ ThanhNhơn, Tống PhướcKhuông, Tống

PhướcLương,NguyễnĐìnhThuyên,TrầnĐạiThể.

Lậpcácbộ:Lại, doHồĐồngphụ trách.Hộ,TrầnPhúcGiai.Lễ,NguyễnNghi.Binh,Minh(Khôngrõhọ).Hình,TrầnMinhTriết.

Ngày 6/4/1780 (ngày Tân Tỵ 2/3/Canh Tý) sinh hoàng tử Cảnh, con củanguyênphiTốngthị,congáiTốngPhướcKhuông,ÁnhcướinămMậuTuất(1778),lúc16tuổi.

Tháng 5/1780 (tháng 4ÂL.)ĐỗThanhNhơn vàDươngCôngTrừng, tìmcáchmóccácthuyềnchiếnlạivớinhau,đánhchiếmđượcTràVinh.

Tháng 7/1780 (tháng 6ÂL.)NguyễnVương sai 2 cai cơ Sâm, Tĩnh sangXiêmthônghiếu.Cùnglúcấy,mộtthuyềnbuônXiêmđiquaHàTiênbịlưuthủThăngcướpvàgiết;rồimộtngườiChânLạptâubịavớivuaXiêmlàGiaĐịnh đã gửi mật thư sai Tôn Thất Xuân,Mạc Thiên Tứ làm nội ứng đểchiếmVọngCác.VuaXiêmnổigiận,giamSâm,TĩnhvàbắtgiađìnhMạcThiênTứ hỏi tội.MạcTửDuyên (conMạcThiênTứ) bị đánh chết.MạcThiênTứ tự tử.TônThấtXuân,SâmvàTĩnh cùngquyến thuộc củaMạcThiênTứ,53ngườiđềubịhại.

Tháng8/1780(tháng7ÂL.)NguyễnVươnglạisaiđóngthêmthuyềnchiến.ĐỗThanhNhơnsángtạothuyềntrườngđà(bánhláidài),rấtlợihại.

Tháng 4/1781 (tháng 3/Tân Sửu) Đỗ Thanh Nhơn chuyên quyền bị giết.QuânĐôngSơnnổidậy.

Tháng 5-6/1781 (tháng 5ÂL.)Vương duyệt binh: khoảng 3 vạn quân, 80thuyềnđibiển,3thuyềnchiếnlớn,2tầuTây,địnhđánhTâySơn,nhưngxẩyracuộcbiếnĐôngSơn,phảirútquânvề.

Tháng6-7/1781 (tháng5nhuận), thuộchạcủaĐỗThanhNhơn làmphản.Phảidẹpmãi.

NguyễnHuệđánhGiaĐịnhlầnthứnhì

Tháng 4-5/1782 (tháng 3/NhâmDần) Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ đem100chiếnthuyềnđánhvàocửaCầnGiờ.

NguyễnVươngsaiTốngPhướcThiêm thống lãnhquânđội,bày thủy trậnchốngcựởNgãBẩy[còngọilàThấtkỳgiang,nơibẩydònghọplạichằngchịtnhau,ởBiênHoà,cáchhuyệnPhướcAn37dặmvềphiátâybắc].Quân

Nguyễnthuato.

MộtmìnhcaicơngườiPháptênlàMạnHoè(ManuelhayEmmanuel)đitầuTây,cốsứcđánhrấtlâu.MạnHoèdoBáĐaLộcgiớithiệu,đượcgiữchứccaicơ,coiđộiTrungKhuông.TâySơnđốttầu,MạnHoèchếtcháy.ĐượctruytặnglàHiếunghiãcôngthầnphụquốcthượngtướngquân.ĐượcthờởđềnHiểnTrungởGiaĐịnh(ThựcLục, I, t.211-212,Liệt truyện, tập2, t.506).ĐốivớitriềuNguyễn,MạnHoèlàngườiPhápcócônglớnnhấttrongthờikỳlịchsửnày.

NguyễnÁnhđốcbinhgiaotranhởNgãBa[NgãbaNhàBè,BiênHoà,cáchhuyệnLongThành32dặmvềphíatâyNam],Ánhthua,chạyđiBaGiồng[ĐịnhTường].TốngPhướcThiêm,vìlúctrướcxuivuagiếtĐỗThanhNhơnbịquânĐôngSơnthù,giếtchết.

NguyễnÁnhchạyraPhúQuốc.

Tháng 6-7/1782 (tháng 5 ÂL.) Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ trở về QuiNhơn,đểhàngtướngĐôngSơnlàĐỗNhànTrậpởlạigiữGiaĐịnh.

ChâuVănTiếpchiếmlạiGiaĐịnh

Tháng 9-10/1782 (tháng 8ÂL.), ChâuVăn Tiếp chiếm lạiGiaĐịnh, đónNguyễnÁnhvề.

NguyễnÁnhsửasangquânngũ:

Châu Văn Tiếp làm ngoại tả Chưởng dinh, Tôn Thất Dụ làm ngoại hữuChưởngdinh,vv…

SaicaicơTrungthủyVõDiNguy,caicơTiềnthuỷTrươngPhúcDĩnhtậphợpnhữngthủybinhngạchcũ,sửađóngchiếnthuyền.

TâySơnquyếtđịnhđánhGiaĐịnh.

NguyễnÁnhđượctinTâySơnsắpvào,saiđắpđồnThảoCâu[VàmCỏ]vàđồnDácNgư[CáDốc]ởphiáNamvàphíaBắcsônglớnGiaĐịnh,giaochoDươngCôngTrừngvàTônThấtMângiữ.Trênsôngdàn100chiếnthuyềndoChâuVănTiếp,TônThấtCốc,VõDiNguy…quảnthủ.GiámquânTôcoibèhoảcông.

NguyễnHuệđánhGiaĐịnhlầnthứba

Tháng2/1783(tháng1QuýMão),đạibinhNguyễnLữvàNguyễnHuệtừcửaCầnGiờđánh lên, tưkhấuNguyễnVănKimđánhbờBắc,đôđốcLêVănKếđánhbờNam.

BèhoảcôngcủaquânNguyễnbịngượcgió,quaytrởlạiđốtthuyềnmình.TônThấtMântửtrận,DươngCôngTrừngbịbắt.ChâuVănTiếpchạysangXiêmcầucứu.

NguyễnÁnhchạyđiBaGiồng,bầytôichỉcònnhómNguyễnKimPhẩm5,6người.Sốquânkhôngđầy100.

Tháng5/1783(tháng4ÂL.),NguyễnÁnhlạitậphọpcácđạoquân,NguyễnKimPhẩmtiênphong,đóngởĐồngTuyên[GiaĐịnh].

NguyễnHuệtiếnđánhĐồngTuyên.QuânNguyễnthuato.Cáctướng:Đồngbịbắt;Minh,Quý,Thuyên,Huề,đềutửtrận.

NguyễnÁnhchạyđiLậtGiang[GiaĐịnh]nướcsôngchảymạnh.Ánhbơigiỏi,thoátchết,binhsĩchếtđuốinhiều.ÁnhđiMỹTho,lấythuyềnchởcungquyếnraPhúQuốc,saiTônThấtCốcvàTrầnĐĩnhraCầnGiờthămthútìnhhình.Đĩnhkhôngtheolệnh,bịCốcgiết.ĐồđảngcủaĐĩnhlàTrầnHưngvàLâmHúc (ngườiTầu)chiếmgiữHàTiên.NguyễnKimPhẩmvềHàTiênthuquân.

TháitrưởngcôngchúaNgọcĐảo(conthứbẩyVõVương,côNguyễnÁnh)cũngđếncoiviệcquânnhu,đềubịbọnHưnggiết.NguyễnÁnhhaytin,đembinh thuyềnđếnđánh,Hưng,Húcbỏchạy.TướngXiêmVinhLiMađem200quânvàchụcchiếnthuyềnđếntheo.

Tháng 7/1783 (tháng 6 ÂL.) Nguyễn Ánh đóng ở hòn Điệp Thạch (đáchồng)PhúQuốc,PhanTiếnThuận(TâySơn)đếnđánh,LêPhúcĐiểnmặcáongự,liềumìnhcứuvua.

Tháng7/1783,TônThấtĐiển(conthứsáuHưngtổ,emNguyễnÁnh),TônThấtCốc, chưởngcơHoảngvàVinhLiMađềubịTâySơnbắt, giết.VợHoảngtựtử.

NguyễnÁnhchạythoátraCônLôn.

Tháng8/1783 (tháng7ÂL.)NguyễnHuệsaiphòmãTrươngVănĐavâyCônLôn.Nhờbão, thuyềnTâySơnbị đắm,NguyễnÁnhvượt vòngvây,đếnđảoCổCốt,rồiquayvềPhúQuốc.

Quân línhphảiăncỏ,ăn rễcây.NguyễnĐứcXuyên liềuchếtkiếmđồănchoNguyễnÁnh.

Nghe tin BáĐa Lộc ởChânBôn (Chantabun,Xiêm),Ánh sai người đếnmời.TraohoàngtửCảnh,3tuổi,cùngvớiquốcấnchoBáĐaLộcsangPhápcầuviện,đểmẫuhậuvàhoànghậuởlạiPhúQuốc.(ThựcLụcI,t.218).TuynhiêntrongthưviếttừPondichéryngày20/3/1785choHộitruyềngiáo,BáĐa Lộc không nói đến việc này (Launay, Histoire de la Mission deCochinchine,III,t.84-92).

Thuyền Nguyễn Ánh tới cửa biển Ma Li [huyện Yên Phước, tỉnh BìnhThuận] bị vây rất ngặt, chạy quanh bẩy ngày đêm,mới trở lại được PhúQuốc. Quần thần còn lại: Tôn Thất Huy, Tôn Thất Hội, Đỗ Văn Hựu,NguyễnVăn Thành, LêVănDuyệt, NguyễnVănKhiêm vàNguyễnĐứcXuyên.

NguyễnHuệvàNguyễnLữvềlạiQuyNhơn,đểTrươngVănĐaởlạigiữGiaĐịnh.

NguyễnÁnhcầuviệnquânXiêm

Tháng2/1784(tháng1GiápThìn)NguyễnÁnhtrúởđảoThổChâu.

Tháng2-3/1784(tháng1nhuận)HồVănLân,TônThấtHội,LêVănQuân,thuatrận,chạysangXiêm.

Tháng3-4/1784(tháng2ÂL.)NguyễnÁnhchạysangXiêm,cóhơn30quanđitheovàvàichụclính.

Tháng4-5/1784(tháng3ÂL.)NguyễnÁnhđếnVọngCác,đượctiếpđóntửtế.

ChâuVănTiếp sau khi thua trận đã sangXiêm cầu viện trước, được vuaXiêmchấpthuận.Địnhngàycửbinh.

Tháng 7-8/1784 (tháng 6 ÂL.) NguyễnÁnh đem quân về Gia Định. VuaXiêmsaihaingườicháulàChiêuTăngvàChiêuSươngđemhaivạnthuỷbinhvà300chiếnthuyềnvềgiúp.

NguyễnÁnhphongChâuVănTiếplàmBìnhTâyđạiđộđốc,điềubátcácquân.

Tháng8-9/1784(tháng7ÂL.)quânNguyễnvàXiêmtiếnđánhKiênGiang,chiếmđượcBaXác,Tràôn,MânThít,SaĐéc.

LấyMạcTửSinh(conMạcThiênTứ)làmthamtướngHàTiên.

Tháng11-12/1784(tháng10ÂL.)ChâuVănTiếpđánhtrậntrênsôngMânThít [VĩnhLong],chốngvớiChưởngtiềnBảocủaTâySơn,bịgươmđâmtrúng,tửtrận.

Tháng12/1784-1/1785 (tháng11ÂL.)NguyễnÁnh saiLêVănQuân làmTổngnhung,chiếmlạiđược2đồnBaLaivàTràTânởĐịnhTường.

TháigiámLêVănDuyệtvàđộitrưởngLêVănKhiêm,trướcbịTâySơnbắt,naytrốnvề.

NguyễnÁnhsaicaiđộiNguyễnVănThànhđithuphụcquânĐôngSơn.

QuânXiêmtànbạođiđếnđâulàcướpbóc.

NguyễnHuệvàoGiaĐịnhlầnthứtư,đạipháquânXiêm

Tháng 1-2 /1785 (tháng 12 Giáp Thìn) Nguyễn Huệ vào Gia Định, phụcquânởRạchGầm(ĐịnhTường)vàsôngXoàiMút(ĐịnhTường),dụquânXiêmđến,phátan2vạnXiêm.LêVănQuânthuachạy.

NguyễnÁnhchạyđiTrấnGiang(AnGiang),bầytôicònlạihơn10người.

Trongkhiấy,BáĐaLộc,vẫncònquanhquẩnởlạitrongvùng,chưađi.SaukhiNguyễnHuệphátanquânXiêm,NguyễnÁnhkhẩncấpgiụcPhạmVănNhân,NguyễnVănLiêmvàBáĐaLộcđemhoàng tửCảnh (4 tuổi) sangTây.BáĐaLộcđếnPondichéry(Ấnđộ)cuốitháng2/1785(thưBáĐaLộcviếtngày20/3/1785choHộitruyềngiáo,LaunayIII,t.84-92).

Tháng2-3/1785(tháng1ẤtTỵ)NguyễnÁnhởđảoThổChâu.

Tháng4-5/1785(tháng3ÂL.),quânTâySơnđuổiđếnThổChâu,NguyễnÁnhchạyquađảoCổCốt,rồisangXiêm.

NguyễnHuệrútquânvềQuyNhơnđểĐặngVănTrấn(Chấn)giữGiaĐịnh.

NguyễnÁnhtạmtrúởXiêmLa

TheoNguyễnÁnhsangXiêmcó30quầnthần,200quânvà5chiếnthuyền:Phượng Phi, Bằng Phi, Hùng Trì, ChínhNghi, ThuyềnÔ (Thực Lục I, t.223). Điều này chứng tỏNguyễnÁnh đã đóng được thuyền đại hiệu bọcđồng,[tầuchiếnbọcđồngtheokiểuTâyPhươngnhưPhượngPhivàBằngPhi]từnăm1785.TầuPhượngPhinăm1790sẽgiaochoTrầnVănHọcvàNguyễnVănChấn(Vannier)caiquản(LiệttruyệnII,t.282).

Trongsốquầnthầnđitheo:TốnThấtHội,TrươngPhúcDĩnh,NguyễnVănĐịnh,TrươngPhúcLuật,TốngPhướcNgạn,NguyễnVănThành,ĐỗVănHựu,TôVănĐoài,NguyễnVănMẫn,LêVănDuyệt,NguyễnĐứcXuyên,NguyễnVănKhiêm…nhiềungườisẽlậpcônglớnsaunày.

Nguyễn Ánh xin trú ở Long Kỳ (Xiêm gọi là Đồng Khoai), ngoại thànhVọngCác,saingườiđiđónquốcmẫuvàcungquyếnsang.

Tháng6-7/1785(tháng5ÂL.),LêVănQuânđem600quânđếnVọngCác,nhiềuquần thầncũ tiếp tục sang theo.NguyễnÁnhsai làmđồnđiềnnuôiquân,sairahảiđảođóngthuyềnchiến,saingườingầmvềGiaĐịnhmộlính.

Tháng1/1786(tháng12ẤtTỵ)DươngCôngTrừngsaukhi thua trậnDácNgưbịbắt,trốnthoát,họpcùngLêThượngvàNguyễnTầndoNguyễnÁnhsaivềdothám,cùngchiếmlạiLongXuyên.TháibảoTâySơnlàPhạmVănThamđemquântừSàiGònrađánh.

LêThượngvàNguyễnTần tử trận.DươngCôngTrừngbịbắt lần thứhai,khôngchịuhàng,bịPhạmVănThamgiết.

Tháng3/1786(tháng2BínhNgọ)DiếnĐiệnđánhXiêm.VuaXiêmhỏikếhoạch.NguyễnÁnh thân chinh trợ chiến, sai LêVănQuân,NguyễnVănThànhđitrước,dùngốngphunlửađểđánh.Địchquânthuato,rútvề.VuaXiêmđềnghịgiúpÁnhthuphụcGiaĐịnh.NguyễnVănThànhgạtđi.Ánhkhenphải.

Tháng4/1786(tháng3ÂL.)ÁnhsaiHoàngTiếnCảnh,NguyễnVănNhàn,VõDiNguy,NguyễnVănĐịnh,TrươngPhúcLuật,đemquânranúiGiangKhảmđóngmộtchụcchiếnthuyền.

QuânChàVà(MãLai)đánhXiêm.NguyễnÁnhsaiLêVănQuânđemthuỷbinhdẹptan.

NguyễnHuệdiệthọTrịnhởBắc

ỞBắc,ngày19/1