element ve bileşikler

98

Element ve Bileflikler

Anahtar Kavramlar

element molekülbileşik

Mutlu Son

Görülemediklerinden dolayı fark edilemeyen demir atomları bu durumdan rahatsızlık duyuyordu. Say›lamayacak kadar çok demir atomu bir araya gelerek bu duruma çare arıyordu. Bu demir atomları bulundukları alana sığabilmek için birbirlerine o kadar yakınlard› ki neredeyse aralarında hiç boşluk yoktu. Hepsi birlikte derin düşüncelere dalmıştı. Etraf çok sessizdi. Birden sars›ld›lar ve bir tarafa do¤ru çekildiklerini hissettiler. Tam o sırada aniden bir ses duydular. Bu ses Mert ile Zeynep’in konuşmasıydı. Mert Zeynep’e:

— Bak mıknatısım bir demir parçası çekmiş!— Aaaaa! Ne kadar küçük bir parça.

Bütün atomlar bu duruma çok şaşırmıştı. Demek ki bu kadar çok demir atomu bir araya geldi¤inde çok küçük bir demir parçası olarak görünebileceklerdi. O gün bugündür demirden yapılmış maddeleri oluşturmak için demir atomları bir araya geldiler.

Okul bahçemizi çevreleyen demir parmaklıklar, mutfakta kullandığımız bakır cezve ve alüminyum tencereler sırasıyla çok sayıda demir, bakır ve alüminyum atomlarından oluşmuştur.

Peki bakır cezveyi oluşturan tanecikler arasında fark var mıdır? Demir parmaklıkları oluşturan tanecikler hakkında ne söyleyebiliriz??

? ?

99

4. Etkinlik

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ üç paket ayn› renk

oyun hamuru

Ayn› Atomlar Topland›k

Bunları Yapalım• Üç paket oyun hamurunu birlefltirerek demir parmakl›¤›n

tek parças›n›n modelini olufltural›m.• Oluflturdu¤umuz bu modelin tamam›n› küçük ve eflit

parçalara ay›ral›m.• Bu parçalar› küre hâline getirelim (Bu küreler demir parmakl›¤› oluflturan

tanecikleri temsil etmektedir.).• Bu kürelerin fleklini bozmadan demir parmakl›k modelini oluflturacak flekilde bir araya getirelim.

Sonuca Varalım• Modelini yapt›¤›m›z bu tanecikler size ne ifade ediyor?• Ayn› çeflit tanecik modellerini bir araya getirdi¤imizde ne elde ettik?• Demir parmakl›k modelimizin ilk hâlinin ve son hâlinin resmini defterimize

çizelim.

Model Olufltural›m

Demirden yap›lm›fl bir maddenin çok küçük bir k›sm› bile çok say›da demir atomu içerir. Bu demir atomlar›n›n hepsi birbiriyle ayn› büyüklük ve flekildedir. Çok say›da ayn› çeflit atomlar›n bir araya gelerek oluflturdu¤u maddelere element denir. Elementlerdeki atomlar tek çeflittir ve elementler saf maddelerdir. fiekilde de görüldü¤ü gibi çok say›da demir atomu bir araya geldi¤inde demir elementini oluflturur.

Demir elementi ise hayat›m›zda raylar, okul bahçemizin parmakl›¤›, inflaat demirleri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Demir elementinden yap›lm›fl malzemeler farkl› alanlarda kullan›lsa bile hepsi demir atomlar›ndan oluflur. Peki demir parmakl›¤› oluflturan tanecikler ile bak›r cezveyi oluflturan tanecikler aras›nda fark var m›d›r? Yapaca¤›m›z etkinlikle bu maddelerin benzerlik ve farkl›l›klar›n› bulmaya çal›flal›m.

100

5. Etkinlik


◆ iki farkl› renkte oyun

hamuru

Atom Ayn›, Madde Ayn›

Bunları Yapalım• Üç-dört kişilik gruplara ayrılalım.• Her gruba iki farklı renkte oyun hamuru verelim.• Demirden ve bakırdan yap›lm›fl maddelerin çok küçük

bir k›sm›n› oluflturan tanecikleri oyun hamurundan küçük küreler oluflturarak modelleyelim.

• Küreler hâlinde oluşturduğumuz bu tanecikleri, şeklini bozmadan bir araya getirelim.• Yapt›¤›m›z modelleri defterimize çizelim.

Sonuca Varalım• Yaptığımız bu tanecikler size ne ifade ediyor?• Aynı renk ve büyüklükteki küreler bir araya geldiğinde ne oluşturuyor?• Oluşturduğumuz demir ve bakır parçalarının modelleri arasında fark var mıdır? • Demir ve bakırdan yap›lm›fl maddeleri modellemek için aynı flekil ve büyüklükteki

küreleri kullanabilir miyiz?


Farkl› elementler farkl› atomlardan oluflur. Örne¤in, demir parmakl›¤› oluflturan atomlar cezveyi oluflturan atomlardan farkl›d›r.

atom

element

atom

element

10 Yukar›daki flekillerde görüldü¤ü gibi cezveyi oluflturan bütün atomlar birbiriyle ayn› iken, demir parmakl›¤› oluflturan atomlardan farkl›d›r. Ayn› çeflit atomlar baz› elementleri olufltururken kümeler hâlinde bulunurlar. Baz› elementleri oluflturan atomlar›n kümeler hâlinde bulunmas› gibi do¤ada da buna benzer durumlarla karfl›lafl›r›z. Örne¤in, foto¤raflarda da görüldü¤ü gibi kiraz, f›nd›k, kestane ikiflerli ya da üçerli gruplar hâlinde bulunmaktad›r. Do¤ada rastlad›¤›m›z gibi, kümeler hâlinde bulunan atomlar›n oluflturdu¤u elementleri bir etkinlikle inceleyelim:

52. s


101

Maddenin Tanecikli Yap›s›

Demir parmakl›¤› ve bak›r cezveyi oluflturan atomlardan farkl› olarak; hidrojen, oksijen ve iyot elementini oluflturan atomlar kümeler hâlinde bulunmaktad›r. fiekildeki saat cam›nda bulunan iyot maddesine ait modeli inceleyelim. Modelde gördü¤ümüz gibi iyot ayn› çeflit atomlardan oluflmaktad›r. Fakat bu atomlar ikiflerli kümeler hâlinde bulunmaktad›r. Hidrojen, oksijen ve iyot elementlerinde oldu¤u gibi atomlar›n oluflturdu¤u atom kümesi molekül olarak adland›r›l›r. Yukar›daki örneklerden anlafl›labilece¤i gibi baz› elementlerin en küçük taneci¤i atom iken baz› elementlerin de en küçük taneci¤i moleküldür. Atom ve molekül maddelerin özelli¤ini tafl›yan en küçük birimlerdir. Dünyamızda 100’den çok, farklı element ve buna bağlı olarak da 100’den çok, farklı atom vardır. Çevremizdeki maddelerin hepsi elementlerle sınırlı kalsaydı, çevremizde sadece 100 çeşit madde olması gerekirdi. Oysa çevremizde milyonlarca farklı madde bulunmaktadır. Bu çeşitliliğin sebebi ne olabilir? Bu farklı maddeleri aynı çeşit atomlar mı oluşturur?

6. Etkinlik


◆ üzerlerinde maddelerin

tanecik modellerinin

yer ald›¤› kartlar

◆ çeflitli renk ve farkl›

büyüklüklerde

boncuklar

◆ ip◆ befl adet boflkibrit

kutusu

Atom Kümeleri

Bunları Yapalım• Boncuklar› iple birbirine ba¤layarak kartlarda gördü¤ümüz modelleri olufltural›m.• Boncuklardan haz›rlad›¤›m›z her modeli kibrit kutular›na yerlefltirelim.• Oluflturdu¤umuz modellerin fleklini defterimize çizelim.• Çizimimiz üzerinde her model için bir atom kümesini ve bu atom kümesini oluflturan

atomlar› iflaretleyelim.

Sonuca Varalım• Her model kaç çeflit atom içermektedir?• Hangi modelde atom kümeleri bulunmaktad›r?• Bu atom kümelerini oluflturan atomlar aras›nda fark var m›d›r?• Verilen modellerin hepsi elementi temsil ediyor mu? Neden?

Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

11

53. s

102

Hidrojen ile ‹yot’un Arkadafll›¤›

‹yot atomu aynaya bakıp ne kadar iri olduğunu düşündü. “Herhâlde ömür boyu hep ikizimle seyahat etmek zorunda kalacağım...” diye mırıldandı. Çevresine bakındı ve hidrojen atomunu gördü. O da ikiziyle dolaşıyordu. ‹yot atomu, iri bedenine rağmen hidrojen atomu ile anlaflabilece¤ini hissetmişti. Bu, belki de oluşacak gerçek bir arkadafll›k bağın›n hisleriydi. ‹yot hidrojene “Niçin beraber seyahat etmiyoruz?” diye sordu. Hidrojen atomu kendisinden neredeyse sekiz kat büyük olan iyot atomuna baktı. O da iyot atomu ile aynı duyguları paylaşıyordu. Hidrojen atomu cevap verdi: “Emin ol, bundan sonra hiç ayrılmayacağız.” ‹yot atomu ve hidrojen atomu ikizlerinden ayr›l›p yeni bir arkadafl bulman›n heyecan› içindeydiler.

7. Etkinlik


◆ farklı renklerde oyun

hamurları

◆ bir paket kürdan

Farkl› Atomlardan, Atom Kümesine

Bunları Yapalım• Gruplara ayrılalım.• Oyun hamurlar›ndan farkl› boyutlarda küreler yapal›m.• ‹stedi¤imiz say›da ve çeflitte küreleri kürdan yard›m›yla bir

araya getirerek molekül modelleri olufltural›m.• Oluflturdu¤umuz modelimizin resmini defterimize çizelim.• Yaptığımız modelleri sınıf arkadafllar›m›za göstererek tanıtalım.• Tüm modelleri ayn› masan›n üstüne koyal›m ve bu modelleri inceleyelim.

Sonuca Varalım• Yapılan modeller arasında fark var mı? Modellerin atom sayılarını belirtelim.• Hangi modeller ayn› çeflit atomlardan oluşmuştur?• Hangi modeller farklı atomlardan oluşmuştur?• Her bir model kaç farklı atomdan oluşmuştur?


Çevremizdeki maddelerin çeflitlili¤inin sebebini afla¤›daki etkinlikte anlamaya çal›flal›m.

Etkinli¤imizde farkl› atomlar› bir araya getirerek oluflturdu¤umuz atom kümeleri de molekül olarak adland›r›l›r. Bazı moleküller tek çeşit atomdan oluşurken, bazı moleküller farklı çeşit atomlar içerebilir. Örneğin, flekilde gördü-¤ümüz gibi iyot molekülü ayn› flekil ve ayn› büyüklükteki iki iyot atomundan oluşurken, su molekülü iki hidrojen ve bir oksijen atomundan oluflmaktad›r. ‹yot molekülü

Hidrojen atomu

Oksijen atomu

Hidrojen atomu

‹yot atomu

Su molekülü


103


Molekülü oluşturan farklı çeşitteki atomların büyüklükleri ve özellikleri de birbirinden farklıdır. Bir molekül iki atomdan oluştuğu gibi çok fazla sayıda atomdan da oluşabilir. Moleküller az sayıda atom içeriyorsa basit yapılı; çok sayıda atomdan oluşmuşsa karmaşık yapılı olarak adlandırılır. Örne¤in, su, iyot, hidrojen ve oksijen molekülleri basit yap›l› iken, hücrede bulunan karbonhidrat, ya¤ ve proteinler karmafl›k yap›l› moleküllerdir.

Bir molekül iki atomdan meydana geldiği gibi 500’den fazla atomdan da meydana gelebilir.

fiimdiye kadar ö¤rendi¤imiz veya günlük hayatta karfl›laflt›¤›m›z baz› maddelerin molekül modellerini afla¤›daki etkinlikle oluflturmaya çal›flal›m.

8. Etkinlik


◆farklı renklerde

oyun hamurları

◆ bir paket kürdan

◆ molekül modellerinin

gösterildi¤i kartlar

Molekül Modelleri

Bunları Yapalım• Gruplara ayrılalım.• Farklı renklerdeki oyun hamuru ve kürdanları kullanarak kartlarda

verilen moleküllerin modellerini oluşturalım.• Yaptığımız molekül modellerini sınıfa göstererek tanıtalım.• Molekül modellerinin resimlerini defterimize çizelim. Çizim

üzerinde aynı ve farklı atomları tespit edelim.

Sonuca Varalım• Modelini oluflturdu¤umuz her bir molekül kaç atomdan

oluflmufltur? • Modelini oluflturdu¤umuz her bir molekülde kaç çeşit atom olduğunu belirtelim.• Bu modellere göre hangi moleküller ayn› çeflit ve büyüklükteki atomlardan

oluşmuştur?• Bu modellere göre hangi moleküller farklı atomlardan oluşmuştur?


12

54. s

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

kükürt dioksit molekülü

karbon monoksit molekülü

iyot molekülü

su molekülü

oksijen molekülü

karbon dioksit molekülü

Farkl› atom içeren çok say›da aynı molekül bir araya gelerek görebilece¤imiz boyuta ulaflt›¤›nda, meydana gelen bu yap›y› ne olarak adland›r›r›z?

104

Su

Bileflik

Molekül

Atom

Atom

Yüzden çok say›da ve birbirinden farklı atomun çeşitli şekillerde bir araya gelmesiyle milyonlarca farklı madde oluşur. En az iki farkl› elementin bir araya gelerek oluşturdukları yeni, saf maddelere bileşik denir. Elementler bileşiği oluşturmak için bir araya geldiklerinde farklı özelliklere sahip yeni bir madde oluşturur. Bileşik kendisini oluşturan elementlerden tamamen farklı özelliklere sahiptir. Bileşiklerin çoğu moleküllerden oluşmuştur. Bir bileşiği oluşturan moleküllerin her biri diğeriyle aynı sayıda atom içerir. Bileşiği oluşturan moleküllerden biri kaç çeşit atoma sahipse diğer moleküller de o kadar çeşit atoma sahiptir. Örneğin, su bir bileşiktir ve flekilde de görüldü¤ü gibi bu bilefli¤i oluflturmak için çok say›da su molekülü bir araya gelir. Suyu oluşturan moleküllerden her biri diğerleriyle eşit sayıda atom içerir. Bir su molekülü, iki hidrojen ve bir oksijen atomundan meydana gelir. Suyu oluflturan su molekülleri her zaman ayn› yap›da bulunur ve bu, su molekülleri için hiçbir zaman de¤iflmez.

Bileşiklerin oluşumunu flekildeki gibi helvan›n yapımına benzetebiliriz. Helva kendisini oluşturan un, ya¤ ve şekerden çok farklı tada ve özelliğe sahiptir. Benzer flekilde karbon monoksit bilefli¤i kendisini oluflturan elementlerden farkl›d›r. Maddeleri atom ve molekül boyutunda algılamaya ne dersiniz?

Demir iskeleyi ve suyu oluflturan tanecikleri görebilseydik iskele ve su resimdeki gibi olabilirdi.

su bilefli¤i

karbon atomu

oksijen atomu

karbon monoksit bilefli¤i

ya¤

fleker

un

helva


105


I. ve II. şekildeki modeller aynı çeşit atomlardan oluştuğu için elementi temsil etmektedir. Diğer şekillerdeki modeller farklı çeşit atomlardan oluştuğu için bileşiği temsil etmektedir. Yukarıdaki şekillerde molekül içeren modelleri gösterelim. Madde moleküllerden oluşmuşsa o madde moleküler yapıda, atomlardan oluşmuşsa madde atomik yapıda bulunur. Bu durumda I. şekil atomik yapıl› bir maddeyi temsil ederken, diğer şekiller moleküler yapıl› maddeleri temsil etmektedir.

Farkl› çeflit atom içeren moleküllerin bir araya gelerek bilefli¤i oluflturdu¤unu ö¤rendik. Peki, bütün bilefliklerin molekülü var m›d›r? Afla¤›daki etkinlikle bu konuyu irdeleyelim.

Bunları Yapalım I II• Gruplara ayrılalım.• Etkinli¤imizde bulunan yap› modellerini moleküllü olup olmamasına göre sınıflandıralım.

Sonuca Varalım• Kartları bulunan yap› modellerini moleküllü olup olmamasına göre sınıflandırırken nelere dikkat ettik?• Kartlarda bulunan yap› modellerinde molekül içermeyen ve farklı çeşit atomlardan oluşan modeller var mı? Bu modellerin diğerlerinden farkı nedir?

Bileşik ve element kavramlarından yola çıkarak aşağıdaki modelleri element ve bileşik olarak sınıflandıralım. Bu sınıflandırmaları neye göre yaptığımızı açıklayalım.

13

I II

III IV

9. Etkinlik


◆ üzerlerinde maddelerin

tanecik modellerinin

yer aldığı kartlar

Her Maddede Molekül Var m›?Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

55. s

III

IV

106

Etkinli¤imizde her bilefli¤in molekül içermedi¤ini keflfettik. Afla¤›daki flekilleri inceleyelim. fiekillerdeki atom kümelerini sayal›m.

Baz› bileflikler moleküler yap›ya sahip iken baz› bileflikler moleküler yap›ya sahip de¤ildir. Örne¤in; tuz, molekül kümelerinden oluflmam›flt›r. Bu sebeple her bir tuz tanesi farkl› taneciklerin oluflturdu¤u düzenli bir y›¤›n fleklindedir. Tuzluktan dökülen bir tuz kristaline büyüteçle bakal›m. Bu tuz kristalini oluflturan tanecikleri görme flans›m›z olsayd›, bu kristaldeki tanecikleri sayabilir miydik? Bu durumu afla¤›da bir tuz kristaline ait modeli göz önüne alarak tart›flal›m.

Belirli say›daki atomlar birleflerek atom kümesi oluflturdu¤unda bu atom kümelerinden oluflan yap› moleküler yap›l› bilefliktir. Bileflik, tanecik y›¤›nlar›ndan oluflmufl ise moleküler yap›da bulunmaz. Sonuç olarak bileflikler moleküler yap›da olabilece¤i gibi moleküler yap›da bulunmayabilir.

Element ve bileşik kavramlarını tanecik boyutunda açıklayan flema aşağıda verilmiştir.

Tuzu oluflturan tanecikleri görebilseydik, bu görünümde olaca¤›n› kabul ediyoruz.

14

56. s

suyu oluflturan moleküller flekeri oluflturan moleküller

Şeker ve suyun yap›s›nda belirli sayıda atomdan oluflan atom kümeleri vardır. Her bir şeker molekülü 24 atomun bir araya gelmesi sonucunda oluşurken, bir su molekülü üç atomdan oluflmaktad›r.


107


Ben atomum. Beni milyarlarca milyarlarca kez büyütebilseniz bile, bu büyüklükte olamazdım.

1.999.999.967; 1.999.999.968...........

Nokta büyüklü�ünde bir element parçasını olu�turmak

için aynı çe�it atomlardan sayamayaca�ımız kadarı bir arada bulunmaktadır.

Biz bile�i�iz. Farklı çe�it atomlardan olu�uruz.

Moleküler yapıda olanlarımız oldu�u gibi moleküler yapıda

olmayanlarımız da vardır.

Kendimizi De¤erlendirelim

Afla¤›daki sorular›n cevaplarını defterimize yazal›m.

1. Element ile bileşik arasındaki benzerlik ve farkları tanecik modellerini çizerek açıklayalım.

2. Ayn› büyüklükte bak›r ve demir telden birer tane atom ald›¤›m›z› varsayal›m. Ald›¤›m›z bu atomlar›n büyüklükleri hakk›nda ne söyleyebiliriz? Aç›klayal›m.

3. Bak›r tepsiyi oluflturan tanecikler ile bak›r cezveyi oluflturan tanecikleri karfl›laflt›ral›m. Karşılaştırma sonuçlarını açıklayalım.

4. Aşağıda verilen modellerden hangisi moleküler yapıda değildir? Neden böyle düşündüğümüzü ve diğer kutucukları seçmeyişimizin sebebini açıklayalım.

15

I II III

57. s

element ve bileşikler

Documents