BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT FAKÜLTeSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N2 12 SENTYABR (EYLÜL) 2009

i e.n. Narniq ABUZaROV'

Hadisin sanadi onun sahihliyinin tayinedici iinsiiriidiir. Hadisi ravayat edan ravinin etibarh, siqa va naql etdiyinin mahiyyatini bilmasi, o hadisin sahhati iiqiin asas garttir. Yalan dmgan va xalq nazdinda etiban olmayan gawla&n naql etdiyi hadislara etibar edilmamigdir.

Islam Peygambarinin (s.a.s.) vafatmdan sonra sahabalar hadislarin sahhatini tasbit etmak iiqiin farqli metodlardan istifada etmiglar. Masalan hz. abu Bakir va hz. Omar kimi sahabalar bilmadiklarin hadisin sahih oldufjunu tasbit etmak iiqiin onu ravayat edan sahabanin gahid gatinnasini' hz. a l i isa and iqmasini gart qogmugdur.2 Hz. Aiganin digar sahabalarin ravayat etdiklari sahv va ya aksik hadislar barasinda etdiyi aqiqlarnalar isa miistaqil bir asarin rnovzusu 01tnugdur.~

Sahabalarin hadislara qaqi gostardiklari bu hassas davrmg Tabiun nasli tarafindan davam etdirilmigdir. Bela ki, Tabiun va atbaut-Tabiin nasli da i s n d , hadislarin qorunmasi iiqiin an onamli m i l saym~glar.~ 3vza.i (v. 1571773): "Elmin ortadan qalxmasi, isnadm yox olmasma b@li&ry' deyir. ' Su'ba isnadm ahamiyyatini bu sozlarla ifada edir: ccIsnad mominin silahri&r. Yamnda silah olmayan na ila d~yiigar?"~ Abdullah b. Miibaraka (v. 18 11797) gora isnad dindandir va o olmasa insanlar istadiyini s ~ ~ l a ~ a r d i . ~ Ona gora

* BDU Qahiyyat Fakiiltasinin muallhi 1 Miislirn, 'isti'zan" 5. 2 ' Ibn Hacar, "Tahzib" I, 267-268. 3 Badruddin az-Zarkeqi hz. Aipnin hadislar haqqmda digar sahabalara iinvanla&gi tanqidlari

"al-Icaba li kadi Ma'stadrakathu Aiqa alas-Sahaba" adh miistaqil bir asarda cam etmigdir. Beyrut 1970.

Salahattin Polat, Hadis A r w a l m , s. 24, Istanbul 2003 5 Accac, "as-Sunnatu qablat-tadvin", Qahira 1963. 6 al-Xatib, $am$c asl~abil-hadis, Ankara 1972, s. 42. 7 Ramehurmuzi, "al-Muhaddisul-fail" Beyrut 1971, s. 209

dinini isnads~z alan insan samaya nardivansiz qixan kimsaya ban~ayir .~ Imam Safi (v. 2041819): "Isnads~z hadis talab edan kimsa geca qaranli$jmda odun toplayan insan kirnidir. Bu insan farqinda olmadan zaharli bir ilam odun say~b yerdan gotiirar. "'

Yuxandalu iqtibaslardan goriindiiyii kimi ilk hicri asrlarda yqayan mhaddislar isnadm onamli oldujjunu vur$jularmg va hadisi ilk manbayindan almaq iiqiin hadis adabiyyabnda "rihla" kimi maghur olan hadis safarlarina q~xmlglar. Bela ki, i3bul-Aliya (v.90/708): <'Biz Basrada Rasulullahm ashablndan bazi ravayatlari egidirdik. Lakin bu ravayatlari gedib mahz o sahabalarin dlindan egitmayana qadar narahat o l ~ r d u ~ . " ' ~

Miitaqaddimun miihaddislari yalniz hadisin aharniyyatini bir manall gakilda ifada etmakla kifayatlanmamig, bunuda barabar ravilarin hadis ravayati yoniindaki qabiliyyatlarini olqa bilacak terminlari da icad etmiglar.

Hadisin manbayini tasbit edarkan hadisqilar hassas qaydalar qoymuglar. Bela ki, xabari naql edanlarin etibarli va haiizasi giiclii, sanad isa miittasil olrnadg~ miiddatca onu qabul etmamiglar. Bu barada Hasan b. Salih (h.160lm.777) maraqll bir qeyd diigiir: "Biz har hans~ bir gaxsin hadisini naql etdiyimiz zaman onun haqqlnda o qadar daqiq tadqiqat apararhq ki, bilgi aldigrm~z insanlar: 'Xarhalda bu a d m sizin kiirakaniniz olacaq. Ela buna gora da onun haqqlnda cox malurnat toplay~rsmz" deyirdilar."" Hasan b. Salihin bu ifadalari hicri ikinci asrda hadisin ilk manbayi kimi isnadm, bqqa bir sozla ravilarin qabul edildiyini gostarir.

albatta ravilarin, hadisin ilk manbayi olaraq qabul edilmasi anlaylg~, onlann tadqiq edilmasinin zaruratini ortaya qixanrd. Bu zarurata asasan ravilarin ravayat qabiliyyatlarini ifada edan siqa, geyx, ci'arJ; matruk va kazzab kmi ~iizlarla istilah meydana galdi. Ravilarin haqqlnda istifada edilan bu istilahlar subyektiv makter dqlylrd~. Lakin har hans~ bir ravi haqqlnda bir cox carh va td dil alimi eyni manfi ifadani va ya termini istifada etdikda art~q onun ravayatlarina giibha nazarila b m h r h . Masalan, cc4h9'' (kazzabuhu)

Muslim, Muqaddima, I, 15. Miinavi, Feyzul-Qadir. Makka 1998, I, 433.

'' 31-Xatib, al-Kdaya, Qahira (t.y.) s. 402-3. " Kifaya, s. 155.

carh ifadasi olub bir ravinin miihaddislarin aksariyyatina gora hadis uydurmaqda ittiham edildiyini gostarir. "

Qeyd edildiyi kimi icad edilan carh va tadil terminlari subyektef xarakter dqidigi uqiin har hansi bir miihaddisa gora sign (ravayatlari etibarli) sayilan bir ravi digar miihaddisa gora daif (ravayatlari etibarsiz) hesab edilir. Bela hallarda qeyd edilan ravi mzrxtalajirn aleyh (haqqmda mubahisa edilan) sayilir via onun ravayatlari gahid hadisla dastaklanana qadar zaif sayilir&.

ccMuxtalafun aleyh" (mubahisali) hesab edilan ravinin va ya ravilarin naql etdiyi hadislarin sahhati bir neqa terminla ifada edilir. Masalan sozii gedan ravini siqa sayan miihaddislara gora onun ravayat etdiyi hadis sahih, zaif sayan hadis alimlarina gora isa zaifdir. Xiisusila "movzu" (uydurma) saydm ravayatlarin cam edildiyi asarlara nazar salsaq har hansl bir ravayat haqqlnda isnada asaslanan bir neqa sahihlik hokmiiniin verildiyina gahid o l a r ~ ~ . ' ~ Y a h z isnada asaslanaraq bazi hadislar haqqlnda bir neqa sahihlik hokmiiniin ifada edilmasi, isnadm manba dayarini miizakira obyektina qevirir. Bu sababla mubahisali hadislarin sanad yoniimlu tahlili ila yanagi matn baxlmmdan tahlili da ahamijyat kasb edir. Ela buna gora da bazi muhaddislar hadis matninin sahhati iiqiin sanadinin sahih olmasmn kifayat etmadiyini vu@ulam~glar. Hatta Hakim an-Nisaburi (v. 40511014) "Marifatu Ulumil-Hadis" ad11 asarinin 29-cu qismini bu masalaya ayirmig va isnadi siqa ravilardan meydana galdiyi halda matni sahih olmayan hadislara omak vermigdir.

Islam hayatm har bir sahasini ahata etdiyi iiqiin onun Peygambarinin (s.a.s.) hadislari da hayatm har bir sahasi ila alaqadardlr. Yani isnaddan farqli olaraq hadis matinlari yeknasaq xiisusiyyat kasb etmir. Ba~qa bir sozla, isnada asaslanaraq hadislarin sahihliyi tasbit edildiyi zaman ravinin etibarli, dogru-sozlu va naql etdiyi hadisin mahiyyatini bilmasi kifayatdir. Lakin matna asaslanan sahihlik tasbitinda isa muxtalif bilgi va dalillara muraciat etmak zarurati ortaya qixr.

Geniq malumat uqiin barn: Ahrnet Yucel, "adis I s t d a h l m Do@i;u~u ve Geligirni" s. Istanbul 1996,133-143

l3 ibnul-Cevzi, Wtabul-nzevzuat mina'l-al~cidisi'l-~?ze~fl'rit, Riyad, 1997; Sy i i t i , al-Laiili'l- masniia fi ah8disi11-mevdat'a, Misir (t.y) .

asbabi-viirud adlanan bu bilgi va dalillari bazi hadis matnlaxinin ozii ahata etdiyi kimil', bunlara maw xaricinda da rastlamaq m m d i i r . Matn xaricindaki dalillarin tasbitinda tarlxi faktlar (sosial va siyasi), cnhiliyyat dovriiniin adat va anal?alai-z, arab adabiyyah, hz. Peygambarin yagadzgz dovrdaki hadisalarin xronologyasz, ravi sahabalarin miisalman olma ardzczllzgz (xiisusila ibadat ila alaqadar olan miibahisali had is la^ tahlilinda) va Qzir'an ayalarinin nazil olma sabablari (asbabi-niizul) va s. kimi manbalardan faydalanmaq miimkiindiir.

Yuxanda qeyd edilan manbalardan tarix kitablan xiisusi ahamiyyat dq~ylr. Bela ki, bu movzuya iglq s a l acg~ iimidi ila tarixi manbalara asaslanaraq isnad~ mubahisali olan iki farqli hadisin mah tahlilina dair niimuna vermak miimkiindiir. Bu hadislardan biri inak ati digari isa faluzac adl~ girniyyat novii ila alaqadadr.

Hakim an-Nisaburi "al-Mustadrak ad11 asarinda Abdullah b. Mas'uddan bela bir ravayat naql edir: "Rasulullah (s.a.s.) buyurdu ki, inayin siidiindan va yagmdan istifada edin, budarda gafa var&r.15 Onun atini isa yemayin qiinki atinda xastalik va,r&r."16 Hakim bu hadisin s a M oldugunu qeyd etdikdan soma Buxari va Miislimin gartlarina uygun oldugunu, lakin onlann bu hadisi almadigm alava etmigdir. Bu hadisi ydmz Hakim deyil, ondan awal yagarms Tabarani da ravayat etmigdir. Tabaraninin "al-Mu'camul- Kabir" ad11 a s a ~ d a k i bu ravayat Muleyka binti Amr tarabdan naql edilir.17 Har iki ravayat inak atinda xastalik oldugunu vurgulay~r. Bu ravayatlari isnad baxunlndan tahlil edan muasir hadis a l h i Nasruddin Albani bu ravayatlarin bir birini gahid kimi dastakladiyini va sahih oldugunu qeyd edir.I8

Digar bir hadis allmi Maharnmad Qazzali isa "as-Siinna an-nabaviyya" adh asarinda "inak atinda xastalik vard~r" hadisi haqqlnda bela deyir: "Mahamad Nasruddin Albani boyuk bir hadis alimi olmaslna baxrnayaraq

l4 atr& malumat uqun b m Hamza, al-Bayall vat-Tanffi asbab~ vzcl7cdrl-l1adzslg-ganf, QW 1973"

l5 Bu ha&sm dk yansl yam maym sudunun fay& va blr qox b~tludan hazlrlan&gi uqun pfA oldugu xususunu H h d a n ba~qa ha&s a M a n da oz asarlannda qeyd etrm~lar Tabarani, Mzisnadzig-$amryyrn, II, 293, Beyrut 1989, al-Mr 'canrnl-Kabzr, VIII, 167, Beyrut 1984

16 Hakm an-Nnabun, al-hiilwtadrak alas-Sal~rheyn, hadrs no 8341, Haydarabad 191 5, l7 Tabarm, al-hfz~'carnzi1-Kabzl; XWI, 218 18 Albm, "as-Srlsrlatus-Sah&a" IV, 107 @a&s no 1533)

-

"hak atinda xastalik vardr" hadisinin sahih oldugunu qeyd edir". Halbuki, Qur'ani-Karimi oxuyan va anlayan har kas bilir ki, bu hadisin heq bir dayari yoxdur. Ciinlu Allah Taala an'am va Hacc (an'am 61142-144, Hacc 22136) suralarinda inak atinin mubah 1 halal oldugunu va onu bir nemat kimi insanlara baij;~gla&gm ifada edir. Bu taqdirda hansi xastalikdan bahs edila bi~ar?"'~

"hak atinda xastalik vardir" hadisi bazi Islam alimlari tarafindan tanqid edilmigdir. Halimi (v. 403/1012), Zarkegi (v. 79411392) va Saxavi (v. 90211496) kimi alimlarin "hak atinda xastalik vardlr" hadisi ila alaqadar verdiyi bilgiya gora quraql~q olan bir fasilda Ncaz bolgasindaki bazi inaklarin atlari yoluxucu xastaliklarin manbayi olmugdur. Ela bu sababa gora da f~$~a lada bir ha1 kimi inak atlarinin yeyilmasi muvaqqati olaraq Rasulullah (s.a.s.) tarafindan qadaan edilmigdir." Natica etibarila "hak atinda xastalik vard~r" hadisi muayyan bir vaxta aid olmug va iddia edildyi kimi Qur'anm hokmlarina zidd olmamaqla yanay xalq tababati baxunmdan ahamiyyat kasb edir. Digar tarafdan yuxandalu hadis ila alaqadar dalil kimi istifada edilan &'am va Hacc (an'am 61142-144, Hacc 22136) suralarinin yerina i n s m oz-oziinu tahliikaya at ma mas^, tamiz va s@lam qidalam yeyilmasi ila alaqadar ayalarin vur~ulanmasi maqsadauygun 01ard1.~'

"hak atinda xastalik vardlr" hadisi matn baxunmdau Qur'an ayalarina zidd olmaqla yanay hz. Peygarnbarin bu movzudalu tatbiqatma da ziddir. Bela ki, Rasulullahm (s.a.s.) oz xammlan adma inayi qurban kimi kasdiyini ifada edan ravayatlar hadis manbalarinin aksariyyatinda movcuddur." Natica etibarila Hakim an-Nisaburi va Nasruddin Albani kimi alimlarin bu hadisin isnadma asaslanaraq "sahih oldugunu ifada etmasina baxmayaraq ham Qur'an va hz. Peygambarin tatbiqati, ham da tarixi hadisalar va bagari tacriiba, onun matn nokteyi nazarindan zaif oldugunu va ya mutlaq bir hokm ifada etmayib, tarixin muayyan bir vaxtma aid oldufjunu subut edir.

Movzu ila alaqadar ikinci hadis isa "faluzac" ad11 gimiyyat novii haqqmdadir. jibn Macanin Siinan'inin "at'ima" kitablnda yer alan bu hadisin matni jibn Abbasa istinad edilir. Bela ki, jibn Abbas bu gimiyyat noviinii ilk

19 Qazzali "as-Siinna an-nabaviyya", s. 20 20 Suyuti, 'hrul-Muntasira fil-ahadisil-mugtahira" Qahira 1960s. 23 21

22 Zakariyya Giilar, "Hadis Problemlari" s. 102. Buxari, "hl" 29; Miislun, 'Xacc" 17; Nasai, 'Taharat" 185.

dafa hz. Peygambardan egitdiyi, onun da Cabrailden (a.s) egitdiyi naql e d i r . Hadisin matni beladir: "Cabrail (a.s) hz. Peygambara (s.a.s.) dedi: "Sanin iimrnatin iiqiin torpaqlar fath edilacak, onlar bolluq va qox sarvat alda edacaklar va faluzac yeyacaklar. Rasulullah (s.a.s.): "Faluzac nadir?" deya sorugmug. Cabrail da: "Yaii, va balm qangigmdan alda edilir" demig. Hz. Peygambar (iimmatinin bu halma) aglamig""23

Bu ravayat yalniz fbn Macanin "SiinanXinda deyil, fbn a b u Asimin "al- avali" adli asarinda da m o v ~ u t d u r . ~ ~ Ibn Macanin mahz bu hadis iiqiin ayn bir bab ayraraq onu ccFaluzac" adlandlrmas~, muallifin bu girniyyat novii haqqrnda maliimat vermak istadiyi tasavviiriinii yaradir. Lakin bu ravayat ibnul-Cavzi tarafindan bir neqa asasla uydurma hesab edilrnigdir. hnul- Cavzinin sadaldgi biitiin asaslar ravayatin isna& ila alaqadardir. Bu ravayatin isnadlru qaii,~dalu kimi qeyd edarak fbnul-Cavzinin dalillarini sadalamaq miimkiindiir: (hadisin isna& beladir:)

1smgl b. ayy%-+Muhammad b. Talhii-+Osman b. Yahy$+hn Abbik+--+Hz. Peygambar.

1. Ismail b. ayy% zaif ravidir. Onun haqqlnda ahmad b. Hanbal bela deyir: ""imail egitdiyi har geyi naql edir". fbn Hibban isa onun qocal~glnda hafizasinin zaifladiyini va c;ox sahva yo1 verdiyini qeyd edir.15

2. Muhammad b. Talhk Yahyii b. Main tarafindan zaif hesab edilmigdir.

3. avul-Fath al-azdi isa: "Osman b. Y a h y h ibn Abbasdan naql etdiyi ravayatlar etibara edilmamalidir" demigdir.26

Ibnul-Cavzi, uydurma hesab etdiyi bu hadisin hz. Abbasdan sonraki ilk iic; ravisini carh va tadil alimlarinin raylarina asaslanaraq zaif va batil hesab etdiyi halda onun matti haqqmda har hansi £ikri ifada etmamigdir.

ibnul-Cavzinin ccal-Mavzuat" adh asarina asaslanaraq "al-Laalil-masnua" adli bir kitab yazan Suyuti, yuxandalu hadisin aslinda uydurma olma&gm qeyd etmisdirs2" Bu ravayatin uydurma olmadigm siibut etmaya qaligan

23 Ibn Maca, a t ' h a 46. 24 lbn abu Ash, "al-avali" Beyrut 1987, s. 44-45. 25 ibnul-Cavzi, "al-Mavzuat", Riyad 1997, ILI, 166-167. 26 lbnul-Cavzi, "al-Mavzuat", III, 166-167. " Suyuti, "al-Laalil-Masnua", Misir, (t.y.) 11,240.

Suptinin izladiyi metod da matn baxmundan deyil, mahz isnada nokteyi nazarindadir. Siiyutinin dalillari q a ~ d a l u kimidir:

1. Zahabi bu hadisin ravilarindan Osman b. Yahya haqqmda bela deyir: "Osman b. Yahya, ibn Abbasdan etdiyi ravayatlarda saduqdui8. Onun hadislarini isa y a h z Muhammad b. Talha ravayat et~nigdir."~~

2. Muhammad b. Talha, Yahya b. Main tarafindan zaif saydrnasma baxmayaraq o snduqdur. Qinki ~ e ~ x a n ~ ~ oz asarlarinda onun ravayatlarina yer vermigdir.

ibnul-Cavzinin yuxandak~ hadisin ravisi Osman b. Yahya haqqmdalu qanaatina ibn Hacar da bela itiraz edir: 'Wasainin Osman b. Yahya haqqlndalu rayi miisbatdir va (Carh va tadil alimi) b n abu Hatim, onun haqqhda har has1 bir carh ifadasi istifada etmamigdir" b n Hacar oz soziina "bnul-Cavzi onun hadisina u y d w a demakla isabatli qarar vermami~dir"~' deya davam etmigdir. Ibnul-Cavzi va Suyuti ila yanqi ibn Hacar da "faluzac" hadisi barasindal oz rayini isnada asaslanaraq dila gatirmigdir.

Yuxandalu hadis bela dii~iinmaya imkan verir: ccFaluzac" adh ~irniyyat noviinii ilk dafa sahabalar hz. Peygambardan e? i tmi~lar .~~ Hz. Peygambar isa bunu ilk dafa Cabraildan (as) egitmig".

Ham Cahiliyyat, ham da hz. P e y g a m b a ~ dovriina aid olan bilgilar yuxandalu naticani dastaklamir. Bela ki, ibn Macadan awal yqayan ansab a h n i ibn Habib (v.2451860) Qureyg qabilasinin tarixina hasr etdiyi "al- Munammaq" adli asarinda "faluzac" adli bu girniyyat noviinii Makkaya gatiran ilk gaxsin Abdullah b. Cud'an oldu@nu xabar ~ e r i r . ~ ~ Bu bilgini b n Macanin miiasiri al-Fakihi (v. 2751888) da "axbaru Makka" adli asarinda qeyd edir.34 Abdullah b. Cud'an Cahiliyyat dovriinda yqam~g va Qureyg

" Saduq-Dordiincu daracali tadil kalmasidir. Manas1:"Onun Ravayatlari zabt xiisusi~yatini dqiyan ravilarin ravayatina uygun olduw taqdirda motabar say W.

" Zahabi, 'nllizan", Beyrut 1995, V, 75. 30 Muhammad b. T a l h m ravayatlarini y a h z Buxari va Muslim qeyd e W g , bununla

yanagi T W i va abu Davudun "Siinan'larinda da onun ravayatlari movcuddur. ( 1 3 ~ : Mizzi, "Tahzib" Beyrut 1985 XXV, 417)

31 . Ibn Hacar 'LTahzibut-Tahzib", Beyrut 1991, IV, 103. 32 h n Abbas yuxan& ravayatda e~itdirn deyil, egitdik kalmasini (I-) ifada etmiqdir. 33 ' Ibn Habib, "al-Munammaq", Beyrut 1985, s. 372. 34 al-Fakihi, "axbaru Makka", Makka 1986, V, 196.

qabilasinin an saxavatli gaxslarindan biri olmuq3j, Balazurinin verdiyi bilgiya gora Islam galmadan on il avval~lmiigdiir.~~

arab tarixeisi va adibi abul-Farac al-Isfahani (v. 356J967) "al-agani" ad11 asarinda naql etdiyi bilgiya gora isa Abdullah b. Cud'an, tacir heyyati ila birlikda Sasani hok rndmn qonai olrnug va onun y m d a falztzac adli bu qirniyyat noviinii yemig. Abdullah b. Cud'an Sasani saraymdh ayanlara bu yirniyyat~n neca haz~rland~gi haqqmda sual vermig, onlar da baldan hazlrlan&gm soylamiglar. 0, '"Mana bunu hazlrlayan kolani gatirin demiq" va onu ozii ila Makkaya gatirmigdir. Abdullah b. Cud'an kolaya faluzac haz~rlam@~ amr etmiq va oz ~idmatcilarina~~ Makkada bu gimiyyaQ yemak istayan har kasi davat etmasini tapgirm~q.38

Bazi alimlarin abul-Farac al-Isfahaninin "al-agani" adr asarinin tarixi hadisalara yanqma tarzi va naql etdiyi gaxslarin etibarl~l~gi problemini asas alaraq ona tarixi bir manba kimi ehtiyatla yanqmarun daha dogru olac@lnl qeyd etmasina3' baxmayaraq, onun faluzac ila alaqadar naql etdiyi bilgi bqqa manbalar tarafindan da dastaklanir.

Hicri beqinci (miladi on birinci) asrda y q m g dilqi alimlardan Saalibi (v.42911038) ' " ~ i ~ h u l - ~ u ~ a ' * ~ ad11 asarinda '"faluzac" siiziiniin etimologiya bamnmdan Fars mangali4l oldugunu qeyd edarak Isfaninin naql etdiyi tarixi bilgini tasdiq edir. Digar tarafdan oziindan awal yazilrmq bir qox liigati gorma imkwlu alda edan Zabidi (v. 120511790) 'Tacul-arus" adli asarinda c'faluzac"in arablaqmig fars mangali kalma o ldu ,~u , Fars dilinda "'faluzeh" (Pi&), arablaqdiyinda isa kalmanin son harfi "~"'nin c c ~ " e eevrildiyini va (ciJb) suratinda oxundu@nu yaur.42

35 Cavad ali, "al-Mufassal", Beyrut 1968, IV, 97. 36 B a l d , "ansabul-a@', Qahira 1959, I, 180. 37 ' Ibn Habibin verdiyi malumata gora Abdullah b. C u d ' w abu Sufyan b. Abdul-asad va

abu Kuhafa a& Makkalilari onun siiffasina davat etmakda masuliyyat dagiyan iki Gdmatcisi var idi. (Ibn Habib, e.a., s.371)

38 9bul-Farac al-Isfahani, "al-agani", Beyrut 1927, Vm, 329-330. 39 Huliisi Uq, "Eba-Ferec el-IsfahM" maddasi, Dh, X, 3 17. 40 Saalibi, bu asarini oziindan awal yagarm? h n Siirneyl (v.150/820), Sibaveyh (v.1611779),

Xalil b. ahmad (v. 1741 791), Kisai (~.179/806), hnul-Kalbi (v.2041820), hnul-ih-dbi (v.2321 848), al-Miibarrad (v.2851898) ve b n C h i (v.39211002) kimi dilqi alimlarin asarlarindan istifada edarak meydana patirmigdir. (Saalibi, 'Tiqhul-Luga", Beyrut 1985, s. 13-27.)

41 Sa&bi, 'Tiqhul-Luga", s.3 17. 42 Zabidi, "Tacul-&us", Beyrut 1975, TX, 454.

Hadislarin nzatn baxlnzrizdan tahlili llzasalasi 97 -

Belallkla, ham Makka va Qureyg tarixi ila alaqadar qalama alinmig asarlardaki tarixi faktlar ham da, dilqi alimlarin naql ettiklari bilgilara asaslanaraq "faluzac" ad11 gimiyyat noviiniin Islam galmadan awal Makka qaharinda tanmdigmi soylamak miimkiindur. Aynca, tarixi manbalar biza Makkanin an comard gaxslarindan biri sayllan Abdullah b. C u d ' m faluzaca ilk dafa Sasanilarda rastladg~ va onu oz olkasina gatirdiyini iddia etmak itnkan~ verir. Faluzac hadisinda movcud olan va ibn Abbasa nisbat edilan "Faluzaci ilk dafa bela egitdik" va hz. Peygambara aid edilan "Faluzac nadir?" ifadalarinin haqiqati aks etdirmadiyini va tarixi faktlarla tazad tagkil etdiyini qeyd etmak miirnkiindiir. Yani hadis matn baxmmdan uydurma hesab edilir.

Nafica etibarila Isnad ilk manba kimi hadis ravayatinin aynlmaz hissasidir. Lakin xiisusila miibahisali va uydurma sayilan hadislari tahlil edarkan yaltllz isnadla kifayatlanib, matni arqdinnamaq hadislarin anlqilmasmda bazi ~atinliklar toradir. "hak atinda xastalik vardir" va ccfaluzac" niimunalarindan da aydin oldugu k h i hadis xaricindaki tarix, adabiyyat, baqari tacriiba va s. kimi manbalar bazi hadislarin daha yaxp b q a dugiilmasi iigiin komakqi vasita rolunu oynayir.

Ahmet Yucel, "Hadis Isblahlannm Doguqu ve Geligimi" Istanbul 1996. Albani, "as-Silsilatus-Sahihayy Riyad 1996. Balazuri, "ansabul-agraf", Qahira 195 9 Buxari, "al-Camius-Sahih, htanbul 1979. Cavad ali, "91-Mufassal fi tarixil-arab qablal-Islam", Beyrut 1968 abul-Farac al-Isfahani, "al-agani", Beyrut 1927 al-Fakihi, "axbaru Makka", Makka 1986 al-Xatib, "Sara& ashabil-hadis" Ankara 1972. al-Xatib, "al-Kifaya f i ilrnir-rivaya", Qahira (t.y.) Hakim an-Nisaburi, al-Mustadrak alas-Sahiheyn, Haydarabad 19 15 ibn abu Asim, "al-avali" Beyrut 1987 ibn Habib, "al-Munammaq", Beyrut 1985 ibn Hacar '"Tahzibut-Tahzib", Beyrut 199 1,

ibn Hamza, al-Bayan vat-Tarif fi asbabi viirudil-hadlsig-garif, Qahira 1973

ibn Maca, "as-Siinan" Riyad 1984. ibnul-~evzi, Kitabul-mevzuat rnina'l-ahSsill-merfii'iit, hyad, 1997 ibnul-Cavzi, "al-Mavzuat", Riyad 1997 Qazzali "as-Sbna an-nabaviyya", Qahira 1984. Mizzi, 'Tahzibul-Kamal fi asmair-rical" Beyrut 1985 Miislim, "91-Camius-Sahih" al-Qahira 1955. Salahattin Polat, 'Wadis A r m a l a n " , 1stanbul2003 Saalibi, "Fiqhul-Luga", Beyrut 1985, Suyuti, "al-Laalil-Masnua", Misir, (t.y.) Suyiiti, al-Ladi'l-masniia E ahsdidisi'l-mevdii'a, Misir (t.y) Tabarani, Lcal-Mu'camul-Kabir", Beyrut 1984. Tabarani, ccMusnadug-~amiyyin", Beyrut 1989 Zabidi, "Tacul-8rus", Beyrut 1975 Zahabi, ccMizanul-i'tidal fi naqdir-rical", Beyrut 1995 Zarkegi, "91-1caba li kadi Ma'stadrakathu Aiga alas-Sahaba" Beyrut

1970

There is no doubt that isnad is an important part of hadith. Islarnic scholars have profited by istad during centuries as a source of significant benefit of hadith. However, the matter of different opinions about the existence of disputed mavis, turns the importance of isnad into a subject of discussion. The discussion of isnad's value as a source, makes the investigation of hadith's text necessary. Though hadith's text has to be analyzed by taking into consideration the importance of Arabic literature (especially Arabic poetry), Prophet Muhanunad's life (sira), the chronology of e<ents occurred in 7" century in Arabian Peninsula, the Arab customs etc.

M c ~ m xsmeTcx saxmeiirqeii YacTbm x w c a . Mcnmcme ysemIe B Te- M H O ~ E a C CTOJI~TM IIOJTb30BaJIkIC HCHWOM KaK OCHOBHbIM HCTO-OM

XaAHCOB. O ~ ~ H ~ K O , CyQeCTBOB2lHHe ppa3mIX M H e d 0 CnOPHbIX IIpeBpaaeT HCHm KaK HCTOW3HKa XZiJJHCOB B IIpeAMeT ~MCKYCCE~~. O~CYXC- Aeme uemocm HcHma K ~ K H c T o w a , AenaeT H ~ O ~ X O A ~ ~ I M man123 xa- AHCa C T O Y M 3~~~ TeKCTa. T ~ K C T X&@iCa AOruKeH HCCJIeAOBaTbC5I IIOCpeA- CTBOM OCHOBH~IX H C T O ~ O B K ~ K apa6c~arr. mepaTypa (oco6emo apa6- CKM n033m), m3~b n p o p o ~ a Myxximo~a., xpoHonorm C O ~ ~ I T M npo~so- me- B A ~ ~ B M C K O M noJryoc-rpoBe B VII BeKe ~ame i i 3pb1, a p a 6 c ~ a ~

T p a A V H T.A.