azeri-islam.moy.su · web viewır ki, ondan başqa ilah yoxdur. diridir, (varlıqlarını) qoruyub...

əl-Mizan TəfsiriAllame Məhəmməd Huseyin TABATABAI <tabatabi.htm>(r.a)Dəri: 3AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ( 1-120. Ayələr)

7............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

1- Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Əlif, lam, mim.

2- Allahdır ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Diridir, (varlıqlarını) qoruyub idarəçidir.

3- O, sənə kitabı haqq və özündən əvvəlkiləri təsdiqləyici olaraq endirdi. O, Tövratı və İncili də endirmişdi.

4- Daha əvvəl, insanlara yol göstərici olaraq. Furqanı (dini) də endirdi. Şübhəsiz ki, Allahın ayələrini inkar edənlər üçün şiddətli

bir əzab vardır. Allah güclüdür, intiqam alıcıdır.

5-Şüphesiz, yerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz.

6- Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi surət verən Odur. ONdan

başqa ilah yoxdur; üstün və güclü olandır, hikmət sahibidir.

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................ 8

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Surənin ana hədəfi, möminlərin dində ortaq bir söz ətrafında birləşməyə, dinin qanunlarının qorunmasına istiqamətli səylər məzmununda səbir göstərməyə və dayanıqlılığa çağırılmalarıdır. Son dərəcə həssas bir nöqtədə ol/tapıldıqlarına diqqətləri çəkilərək, Yəhudi, Xristian və müşriklərdən ibarət olan/yaranan bir düşmən çevrəsiylə əhatə edildikləri vurğulanır. Bu birliklər bir araya gəlmiş və Allahın nurunu əlləri və ağızlarıyla söndürmə qərarını al/götürmüşlər.

Surənin bir dəfədə enmiş olması güclü bir ehtimaldır. Çünki iki yüz/üz ayəs(n)i arasında başından sonuna qədər bir ahəng və intizam olduğu, ayələr arasında güclü bir bağ ol/tapıldığı, məqsədlərinin bir-biriylə əlaqəli olduğu açıqdır.

Buna görə, zehinimizdə belə bir dünyagörüşü ağırlıq qazanır: Bu surə Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) endiyi zaman, mövqes(n)i hələ tam mənasıyla sabitlik qazanmış deyildi. Çünki surədə Uhud döyüşündən, Necran Xristianlarıyla lənətləşmədən, Yəhudilərin bəzi tutum və davranışlarından danışılır. Müşriklər əleyhinə mübarizə etməyə bağlı təşviq edici ifadələrə yer verilir. Səbirli olma gərəyi vurğulanır, bir-birlərini səbrə tövsiyə etməyə və aralarında birlik, birlik meydana gətirməyə bağlı çağırılar edilir. Bütün bunlar göstərir ki: Al/götürü İmran surəsi endiyi sıralarda Müsəlmanlar bütün gücləriylə və bütün imkanlarıyla dinin varlığını müdafiə etmə imtahanıyla qarşı karşıyaydılar. Bir tərəfdən Yəhudi və Xristianların qışqırtmaları nəticəs(n)i, birlikləri içində baş göstərən həll edilmə və çatırdamalara qarşı müqavimət göstərir, dəlillər/sübut edər göstərir, cavablar təqdim edirdilər. Bir tərəfdən də müşriklərlə döyüşürdülər. Onlar döyüş halında və can təhlükəsizliyindən məhrum bir mühitdə yaşayırdılar. Çünki İslamın çağırışı əks-səda oyandırmışdı. Bütün dünya; Yəhudisi və Xristianı, Ərəb müşrikləri, daha gerilərdə Bizanslılar, İranlılar vs. İslam əleyhinə hərəkətə keçmişlər idi.


Uca Allah, bu surədə möminlərə vasitəsilə hidayət tapdıqları dinin könüllərini xoş tutacaq, şeytanın ürəklərinə təlqin etdiyi şübhə və vəsvəsələri aradan qaldıracaq, əhli kitabın sapdırıcı aldatmalarını təsirsiz hala gətirəcək gerçəklərindən bəzilərini xatırladır və bu məzmunda bu gerçəyi vurğulayır; Allah mülkünü idarə etməkdən qafil deyil. ONun yaratdığı varlıqların ONU aciz buraxmaları söz mövzusu ola bilməz. ONun dinini seçib qullarından bir qrupu bu dinə çatdırmış olması həmişə sürüb gələn teamüllerin və kəsilməz bir sünnənin gərəyidir. Səbəblər və xəstəliklər qanunudur bu. Bu səbəbdən mömin və kafir səbəblər qanununa görə hərəkət etmək vəziyyətindədir. Bir gün kafirin lehinə, bir başqa gün də möminin lehinə olar. Yurd imtahan yurdudur. Bu gün iş günüdür. İmtahan və işin qarşılığı isə, sabah veriləcək.

(Al/götürü İmran / 1-2) "Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Əlif, lam, mim. Allahdır ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Diridir, (varlıqlarını) qoruyub idarəçidir." Ayə-əl Kürsini təfsir edərkən, bu ifadəylə əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq. Bu şərhlərimizdən bu nəticə çıxdı: Burada nəzərdə tutulan, uca Allahın var etmə və var etdiyini idarə etmə işini əskiksiz bir şəkildə yerinə yetirdiyi, varlıqlar üzərində yöneticikaim olduğudur. Bu halda varlıqlar aləmi, objeleri və təsirləriylə Allahın rəhbərliyi, suverenliyi altındadır. Bu, şüursuz təbii səbəblərinkinə bənzər tam təsirdən ibarət bir suverenlik deyil. Tərsinə, elm və qüdrət tələb edən həyat xüsusiyyətli bir suverenlik söz mövzusudur. Buna görə ilahi məlumat, varlıqlar aləminə nüfuz edicidir və heç bir şey bu məlumatın əhatəsinin xaricində qala bilməz. İlahi qüdrət də varlıqlar aləminə suverendir. Bu aləmdə ONun diləyi və icazəs(n)i olmadan heç bir şey meydana gəlməz. Buna görə iki ayənin ardından bu qiymətləndirmə cümləsi iştirak etmişdir. "Şübhəsiz, yerdə və göydə Allah'a heç bir şey gizli qalmaz. Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi şəkil verən Odur."

Al/götürü İmran surəsinin başındakı bu altı ayə, surənin ehtiva etdiyi detalları -əhatə edici (surənin ana hədəfindən danışmışdıq) bir xülasə-giriş xüsusiyyətindədir. Bu səbəbdən bu ayə də, mövzuya hədəfi nəticələndirəcək bir növdə küllü şərhlə daxil olma


landıracak bir növdə küllü şərhlə daxil olma mövqesindədir. Necə ki "Şübhəsiz, yerdə və göydə Allaha..." cümləsiylə başlayan son iki ayə də, şərh sonrası səbəbləndirmə funksiyasını görür. Buna görə, əhatəli girişin tamamlanışını təmin edən söz, ortadakı iki ayə olaraq ön plana çıxır: "Sənə kitabı endirdi... üstün iradəlidir, intiqam alıcıdır."

Bu səbəbdən, belə bir məna ortaya çıxmış olar ki, möminlər bunu ağıllarından çıxarmamaları lazımdır: İman etdikləri Allah, üluhiyyətdə təkdir. Varlıqlar üzərində həyat sahibi bir suverendir. Varlıqların idarəsi ONun təkəlindədir. Mülkündə ONA üstünlük təmin edilə bilməz. Kainatda ancaq ONun dilədiyi və icazə verdiyi şey olar. Möminlər bu gerçəyi düşündükləri zaman, haqqa çatdıran kitabı, haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran və işıqlandırıcı Furqanı endirənin O olduğunu bilərlər. Uca Allah, yol göstərici kitabı endirərkən, heç şübhəsiz səbəblər aləmində və azad seçki mühitinə suveren olan qanunları qüvvəyə qoymuşdur. Kim iman etsə, mükafatını al/götürəcək; kim də inkar etsə, Allah irəlidə onu cəzalandıracaq. Çünki O, güclüdür, intiqam alıcıdır. Bu da bundan ötəridir ki; O, Allahdır. ONdan başqa ilah yoxdur ki bu istiqamətlərdə hökm etsin. Kafirlərin, möminlərin vəziyyəti ONdan gizli qala bilməz. Davranışları və küfrləri ONun iradəsinin və meşietinin xaricində reallaşmaz.

(Al/götürü İmran / 3) "O, sənə kitabı haqq və özündən əvvəlkiləri təsdiqləyici olaraq endirdi." Daha əvvəl, "endirmə" sözünün peyderpey endirmə "inzal" sözününsə bir dəfə də endirmə mənasını verdiyini ifadə etmişdik.

Bu qiymətləndirməmiz, aşağıdakı ayələrdə keçən "endirmə" sözünün ifadə etdiyi məna ilə ziddiyyət təşkil edirmiş kimi görülə bilər.

"Quran ona tək bir dəfədə, toplu olaraq endirilməli deyil idimi?"

(Furqan, 32) "Bizə göydən bir süfrə endirə bilərmi?" (Maidə, 112) "Ona bir ayə endirilməli deyil idimi?" (Ən'am, 37) "Də ki: Şübhəsiz Allah, ayə endirməyə güc çatdırandır." (Ən'am, 37) [Bilindiyi kimi bir ayənin indirilişi, ancaq bir dəfədə və toplu olaraq düşünülə bilər.] Bu yüzdən bəzi təfsir alimləri: Ziddiyyəti ortadan qaldırmaq üçün ifa

11............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

deyle əlaqədar olaraq belə demək daha uyğundur: "Sənə kitabı endirdi" demək, "Onu bir endirmənin ardından təkrar endirdi" deməkdir." demişlər.

Bunu belə cavablandırmaq mümkündür: İndirişin peyderpey reallaşdırılmasından məqsəd, hər hansı bir şeyin cüzlərinin indirilişi əsnasında, bu cüzlər arasında əhəmiyyət veriləcək qədər bir zaman aralığının ol/tapılması deyil. Əksinə, cüzlərinin mövcudluqları ilə meydana gələn mürəkkəb varlıqların bəzən bütün cüzləri ilə olan elin idisi göz qarşısında saxlanılar ki, bu vəziyyətdə parçalara bölünməmiş tək bir şey olaraq ortaya çıxar. Bu məzmunda, "Göydən bir su endirdi." (Rə'd, 17) yəni yağış yağdırdı, ayəsində olduğu kimi belə bir varlıq üçün bir dəfədə indirilişi ifadə edən "inzal" sözü istifadə edilər. Bəzən də mürəkkəb varlıqlar, ard-arda meydana gəlmələriylə özlərini meydana gətirən cüzlərinin tamamilə deyil də hər birisiylə olan elin idisi göz qarşısında saxlanılaraq qiymətləndirilər. Cüzlərin ard-arda yaranmaları əsnasında, aralarında uzun bir zaman aralığının ol/tapılıb ol/tapılmaması heç bir şeyi dəyişdirməz. İşdə bu hadisəyə "peyderpey meydana gəl" deyilir və belə bir indiriliş "endirmə" sözüylə ifadə edilər. Bu ayədə olduğu kimi "Odur ki yağışı yağdırar." (Şura, 28)

Buradan çıxan nəticə budur: Ziddiyyətə nümunə olaraq göstərilən ayələr arasında əslində ziddiyyəti sərgiləyəcək bir ayə yoxdur. Çünki: "Quran ona tək bir dəfədə, toplu olaraq endirilməli deyil idimi?" ayəsindən məqsəd, Quranın fərqli işlər, hadisələr və zamanlarla

əlaqədar olaraq ayələrinin ard-arda endirildiyi kimi bütününün də uzun bir zaman aralığı olmadan, bitişik və tək bir zamanda ayələrin ard-arda indirilişi şəklində ona nazil olmasıdır. Bu, eyni zamanda yuxarıda nümunə göstərilən o biri ayələr baxımından da etibarlı bir cavabdır.

Yuxarıda işarə etdiyimiz bəzi təfsir alimlərinin "Sənə kitabı endirdi." cümləsiylə əlaqədar şərhləri istehsan [şəri dəlillərdən birinə söykən/dözmədən sırf ilk nəzərdə xatirə gözəl görünən şəxsi görüş] olub qəti olaraq sözün lüğətdəki mənasını təyin etmədə

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 ........................................................................................12

caiz olmamaqla birlikdə, adı çəkilən ayələrə söykən/dözərək fərz edilən ziddiyyəti də ortadan qaldırmır. Tam tərsinə ziddiyyət olduğu kimi söz mövzusudur. [Çünki "bir endirmənin ardından təkrar təkrar endirdi" cümləsi tədrici endirmədə istifadə edilən başqa bir ifadədir və bu ifadəylə əlaqədar olaraq da endirmə sözü istifadə edilməlidir. Nəticə olaraq də söz mövzusu ayələrdə endirmə sözünün istifadə edilmiş olmasının səbəbi bu şərh et açıqlığa qovuşdurula bilməz.] Verilən cavabın qeyri-kafiliyi açıq-aşkar ortadadır.

Qurani Kərimdə, kitabın Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) indirilişi həm "endirmə" həm də "inzal" ifadəsiylə izah edilmişdir. "Enmə" (nüzul) hərəkəti, hər hansı bir şeyin bir şəkildə çıxdığı yüksək bir mövqe və ya məkanın yanında, yönəlib qərar edəcəyi aşağı bir mövqe və ya məkanı da tələb edir. Uca Allah, şəxsini yüksəklik və uca dərəcələrlə vasfetmiştir. Kitabını da öz qatından endirilmə olaraq xarakterizə etmişdir. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Həqiqətən o, ucadır, hikmət sahibidir." (Şura, 51) "Nə vaxt ki, onlara Allah qatından, yanlarında olan Tövratı təsdiqləyici bir kitab gəldi mi..." (Bəqərə, 89) Buna görə, vəhyin Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a.) ürəyində yerləşib qərar etməsi məzmununda "eniş" (nüzul) ləfzinin istifadə edilməsi yerindədir.

"Haqq" anlayışı objeler dünyasında sabit, dəyişməz bir qarşılığı olan xəbər və məlumat, "düzgünlük" (sədaqət) anlayışı isə, objeler dünyasındakı reallığa uyğun gələn xəbər və məlumat şəklində açıqlanmışdır. Bu səbəbdən, objeler dünyasındakı obyektləri və real faktları, eynilə Uca Allaha və real faktlara deyildiyi kimi "haqq" deyə xarakterizə etmək, bu obyekt və faktların özləri haqqında verilən xəbər etibarilə "haqq" olduqları mənasını ifadə edər. Hər vəziyyətdə, ayəs(n)i kərimədə keçən "haqq" anlayışı ilə dəyişməz, etibarsız olmaz və qalıcı şey nəzərdə tutulmuşdur.

Aydın olduğu qədəriylə ayədə keçən "haqq" sözünün başındakı "ba" hərfi cerri birlikdəliyi ifadə edir. Buna görə ayəs(n)i belə anlamaq lazımdır: O sənə kitabı, haqq ilə birlikdə, ondan ayrılmaz bir


şəkildə endirdi." Haqqın birlikdəliyi, haqq ilə birlik, onun üzərinə qərblin sıçramamasını, içinə qərblin qarışmamasını tələb edir. Bu səbəbdən, Allah tərəfindən endirilən kitab, qərblin ona üstünlüyü, suverenliyi baxımından zəmanətdədir. Demək ki, "O, sənə kitabı haqq olaraq endirdi." ayəs(n)i kinayəli istiare sənətinə nümunə meydana gətirməkdədir. "Haqq" sözünün başındakı "ba" hərfi cerrinin mənas(n)ı ilə əlaqədar başqa şeylər də deyilmişdir; ancaq bunların heç biri əsassızlıqdan bəri deyil.

Ayədə keçən "musaddikan" sözü "təsdiq" (təsdiqləmə) sözündən, o da "sədaqət" məsdərindən törəmişdir. "Saddaktu məqalən həmçinin" filan sözü təsdiq etdim; yəni, onun doğruluğunu təsdiqlədim, doğru olduğunu etiraf etdim, "saddaktu fulanen" filan adamın xəbər verdiyi şeylərin doğru olduğunu qəbul etdim, deməkdir.

"Özündən öncekiler..."dan məqsəd, Qurandan əvvəl endirilən Tövrat və İncildir. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Gerçək

budur ki, biz Tövratı, içində bir hidayət və nur olaraq endirdik... Ona içində hidayət olan İncili verdik... Sənə də, önündəki kitabları təsdiqləyici olaraq Kitabı verdik." (Maidə, 44-48) Bu ifadə buna dəlalət və işarə edir: Bu gün Yəhudi və Xristianların əllərində olan Tövrat və İncildə uca Allahın Hz. Musa və Hz. İsaya (ə.s) endirdiyi ayələr var, içində bəzi çıxartmalar və təhriflər olsa da. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a.) dövründə Yəhudi və Xristianların əllərində olan Tövrat və İncil, Bu günki Tövrat ilə dörd bilinən İncil idi. Beləcə Qurani Kərimin mövcud Tövrat və İncili təsdiq edir olması nəticəs(n)i ortaya çıxır; ancaq bu, yüzdə yüz/üz bir təsdiq deyil, ümumi mənada bir təsdiqdir. Çünki Qurani Kərimdə, Tövrat və İncildə tahrifat edildiyini, bəzi şərhlərin çıxarıldığını ifadə edən ayələr vardır.

"And olsun, Allah İsrail oğullarından qəti söz al/götürmüşdü... və ürəklərini sərt etdik. Onlar, sözləri qoyulduqları yerlərdən sapdırarlar. Özlərinə xatırladılan şeydən pay almağı unutdular... Və biz Xristianlarıq deyənlərdən qəti söz al/götürmüşdük. Sonunda


onlar özlərinə xatırladılan şeydən pay almağı unutdular."

(Maidə, 12-14)

"O, Tövratı və İncili də endirmişdi daha əvvəl, insanlara yol göstərici olaraq." "Tövrat" sözü, İbranicedə şəriət mənasını verər. İncil isə, Yunanca bir sözdür. Bəziləri sözün əslinin Farsca və mənasının müjdə olduğunu söyləmişlər. "Gerçək budur ki, biz Tövratı, içində bir hidayət və nur olaraq endirdik..." (Maidə, 44) ayələrini araşdırarkən, iki kitab haqqında detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Qurani Kərim, israrla Hz. İsanın təbliğ etdiyi dinin kitabını

‘İncil' şəklində tək olaraq adlandırır və onun Allah qatından endirildiyini vurğulayır. Halbuki, bir çox İncil vardır. Ayrıca bu günki tanınan dörd İncil, Quranın enişindən əvvəl və endiyi dövrdə mövcud idi. Bu İncillərin yazıçıları Luka, Markos, Matda və Yuhanna adlı şəxslərdir. Bir çox İncil ol/tapıldığı halda, adlandırmanın tək edilməsi və onun da Allah qatından endirildiyinin vurğulanması, əldəki İncillərdə təhrif və çıxartmaların ol/tapıldığına istiqamətli bir işarədir. Hər vəziyyətdə surənin başlarında iştirak edən bu ayədə, Tövrat və İncildən danışılmış olmasının, Yəhudi və Xristianların tutumlarına, irəlidə işarə ediləcəyi kimi Hz. İsanın doğumuna, peyğəmbər oluşuna və göyə yükseltilişine bağlı rəftarlarına etiraz istiqamətli iynələyici üslubunu da göz ardı etməmək lazımdır.

(Al/götürü İmran / 4) "Furqanı da endirdi." əsixah adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə "furqan" haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran şey deməkdir. Ancaq söz maddəsi etibarilə, bu mənadan daha geniş əhatəlidir. Yəni fərqli iki şeyi bir-birindən ayıran hər şey üçün bu söz istifadə edilə bilər. Bir ayədə uca Allah belə buyurur: "Furqan (ayrılma) günü, iki ordunun qarşı-qarşıya gəldiyi gündə" (Ənfal, 41) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Sizə bir furqan (doğrunu səhvdən ayıran) verər." (Ənfal, 29) Allah qatında istənən ayrım, hidayətə çatma mənas(n)ı ilə elin idili olduğuna görə, burada nəzərdə tutulan, inanc və məlumatlar məzmununda haqq olanla batil olanı bir-birindən ayırma və dünya


həyatı boyunca adamın sərgilədiyi əməllər məzmununda qulluq vəzifəs(n)i əhatəsinə girən davranışlarla, bu əhatə girməyən davranışları ayırdetmedir.

Bu səbəbdən, istifadə edilən anlayışın mənas(n)ı, uca Allahın vəhy yoluyla peyğəmbərlərinə endirdiyi təməl və detal xüsusiyyətli məlumatları əhatə edər. İstər bu vəhy kitabda açıqlansın, istər kitabda olmayıb da peyğəmbərlər vasitəsiylə açıqlansın. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "And olsun, biz Musa və Haruna Furqan (haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran)ı verdik." (Ənbiya, 48) [Bu ayədə Musa və Haruna endirilən şeylərin bütününə furqan adı verilmişdir.] Bir ayədə də belə buyurmuşdur: "...Musaya Kitabı və Furqanı verdik." (Bəqərə, 53) [Tövratın yanında Musaya endirilən əmrlərə furqan deyilmişdir.] Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Aləmlərə xəbərdarlıqçı olsun deyə, quluna Furqanı endirən Allah nə ucadır."

(Furqan, 1)

Uca Allah Furqan anlayışının ifadə etdiyi bu mənas(n)ı, mizan sözü ilə də izah etmişdir. "And olsun, biz elçilərimizi açıq-aşkar sənədlərlə göndərdik və insanlar ədaləti dəstək olsunlar deyə, onlarla birlikdə kitabı və mizanı endirdik." (Hədid, 25) [Bu ayədə kitab və furqan yerinə, kitab və mizan deyilmişdir.] Bu ayə aşağıdakı ayələ eyni mənas(n)ı və mesajı ehtiva etməkdədir. "İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda aralarında hökm vermək üzrə haqq kitablar endirdi." (Bəqərə, 213) Bu halda mizan da eynilə furqan kimi, insanlar arasında, ehtiva etdiyi məlumatlar və qulluq vəzifələriylə birlikdə, ədalətlə hökm etmək üzrə göndərilən dinin özüdür. Yenə də doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Bir görüşə görə; furqan anlayışı ilə Quran nəzərdə tutulmuşdur. Digər bir qiymətləndirmədə furqan anlayışı, haqq ilə qərblin ayırdedilmesini təmin edən yol göstəricilik şəklində mənalandırılmışdır. Bəzilərinə görə, furqan, Hz. İsa haqqında mübahisə et/müzakirə edənlərə qarşı


Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) təqdim etdiyi qəti hüccet və dəlil deməkdir. Zəfər və ağıl olaraq mənalandıranlar da olmuşdur. Ancaq ən yaxşı şərh bizim yuxarıda izah etdiyimizdir.

"Şübhəsiz ki, Allahın ayələrini inkar edənlər üçün şiddətli bir əzab vardır. Allah güclüdür, intiqam alıcıdır." Deyildiyi kimi intiqam almaq, pislik edənə pisliyinin qarşılığını vermək mənasında istifadə edilər; amma bu mənanın kin və gayzı dindirmək, ürəyi soyutmaq məqsədiylə reallaşması mənasını ehtiva etməsi bir zərurət deyil. Bu duyğu, biz insanlar arasında etibarlı olan intiqam almalar üçün söz mövzusudur. Çünki pislik edən kimsənin bu davranışı, bir əskikliyə və zərərə gətirib çıxarar. Buna görə, ürəyimizi soyudacaq, kinimizi dindirəcək şəkildə şiddətli bir cəzalandırma istiqamətinə getmək surətiylə, uğradığımız zərəri aradan qaldırmaq, bizim tərəfimizdə meydana gələn nöqsanlığı tamamlamaq gərəyini duy/eşidərik.

Uca Allaha gəlincə O, qulların davranışlarından ötəri faydalanmaqdan və ya zərərə uğramaqdan münəzzəhdir. Bunun yanında O, qulları arasında haqqı yerinə yetirəcəyini vəd etmişdir (ONun vadi də haqqın da özüdür) Qulların etdikləri xeyrsə, xeyr olaraq, şərsə şər olaraq qarşılığını verəcək. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Allah haqq ilə hökm edər." (Mömin, 20) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Ta ki, pislik edənləri, etdikləri bu səbəbdən cəzalandırsan, gözəl davranışda ol/tapılanları da daha gözəliylə mükafatlandırsın." (Nəcm, 31) Bu belədir, çünki O, kutsiyetinin tapdalanmasından münəzzəhdir, mütləq olaraq əzizdir (üstündür). Bu cür cəhdləri qəti olaraq maneələr/mane olar. Bir görüşə görə, Əziz sözünün mənasının təməlində maneə törətmə gücünə sahib olma yatmaqdadır.

"Şübhəsiz ki, Allahın ayələrini inkar edənlər üçün şiddətli bir a-zap vardır." ayəsində əzab anlayışı mütləq olaraq istifadə edilmişdir və axirət günüylə ya da qiyamətlə məhdudlaşdırılmamışdır. Bu səbəbdən bu ifadədə axirət əzabı məzmununda bir təhdid söz mövzusu olduğu kimi, dünya əzabı məzmununda da bir təhdid söz mövzusudur. Əslində bu,


Quranın əhatə etdiyi təməl gerçəklərdən biridir; ancaq araşdırmaçıların əksəriyyəti bunu lazım olduğu şəkildə açıqlaya bilməmişlər. Bunun səbəbi, biz insanların ancaq bədənə acı/ağrılı verən şeyləri, maddi nemətlərdə bir azalma və ya pozulmağı, malların heder olması, sevilənlərin ölümü ya da bədənin taqətsizləşməsi kimi şeyləri əzab hesab etməmizdir. Halbuki Qurani Kərim, məlumatları vasitəsilə bizə bundan kənarını izah etməkdədir.

QURANda ƏZAB ANLAYIŞININ İFADƏ ETDİYİ MƏNA

Qurani Kərim, Rəbbini unudan kəslərin həyatlarını, dolanışıqlarını o qədər genişliyinə və bollu görünüşlü olmasına baxmayaraq çətinlikli və çətin bir həyat olaraq xarakterizə etməkdədir. Uca Allah belə buyurur: "Kim məni xatırlamaqdan üz çevirsə, onun üçün dar və çətinlikli bir dolanışıq vardır." (Taha, 124) Nemət və nuş olaraq qəbul etdiyimiz mal və uşaqları, Qurani Kərim əzab olaraq xarakterizə etməkdədir. "Onların malları və övladları səni qibtə etdirməsin; Allah onlara dünyada bunlarla əzab etməyi və kafir olaraq canlarının çıxmasını istəyir." (Tövbə, 85)

"Və dedik ki: Ey Adəm, sən və bərabər/yoldaşın cənnətdə yerləş." (Bəqərə, 35) ayəsini təfsir edərkən, ana xəttləriylə açıqladığımız kimi, işin əsli budur: Birincisi; insanın sevinci, sevinci, hüznü, dərdi, arzusu, qorxusu, əzab duy/eşitməsi və nemətlənməsi onun xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik hesab etdiyi faktlar ətrafında mərkəzləşməkdədir. İkincisi; gərək nemət, gərəksə əzab və bunlara yaxın faktlar, izafə edildikləri şeyin vəziyyətinə görə fərqlilik göstərərlər. Məsələn, ruhun ken-dinə görə bir xoşbəxtliyi və bir bədbəxtliyi vardır. Bədənin də bir xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi vardır. Eyni şəkildə bu məzmunda insanın özünə xas bir mövqes(n)i və heyvanın da özünə xas bir mövqes(n)i vardır. vs.

Allahın əxlaqıyla əxlaqlanmanılan, yüzü/üzü dünyaya dönük materialist insan, Allahın ədəbiylə ədəblənmədiyi üçün, əsl xoşbəxtliyi

maddi xoşbəxtlik hesab edər və mənəvi xoşbəxtlik olaraq ifadə


edilən ruhi xoşbəxtliyə etibar etməz. Buna görə mal, övlad, və mövqe sahibi olmağa məşğul olar, iqtidar və qüdrətini yaymanın yollarını axtarar. Bu insan, nəfsi vasitəsilə arzuladığı bu şeyləri, yalnız xəyalinin özünə təsvir etdiyi nemətlənməyə və ləzzətə çatmaq üçün ifadə etmişdir. Arzusuna qovuşunca da, bir ləzzətin gerisində min ağrının gizli olduğunu görər. Bunlara qovuşmadığı zaman, içində həsrət və ümid bəsləyər, qovuşduğunda isə, arzuladığından fərqli bir vəziyyətlə qarşılaşar. Çünki bir sıra əskiklərinin olduğunu görəcək, bərabərində ağrılar daşıdığını fərq edəcək. Ürəyi güvən və hüzur/dinclik tapacağı səbəblər sonrası Allaha maraq duymadığından güvənib söykən/dözdüyü səbəblərin özünü yüz/üz üstü buraxdığını acı/ağrılı bir təcrübəm/təcrübə olaraq anlayacaq. Sonunda yenə həsrət, yenə təminsizlik onu gözləməkdədir. İnsan, əldə etdiyi şeylər məzmununda davamlı acı/ağrılı duy/eşidər, ondan üz çevirər, ondan daha xeyirlisini istər, bəlkə ürəyinin dərdi və ağrısı bu sayədə dinsən. Əldə etmədiyi şeylər mövzusunda da davamlı həsrət, ağrılar və ürək sızıları içində üzər. İşdə insanın əldə etdiyi və qovuşa bilmədiyi şeylər məzmunundakı gerçək vəziyyəti...

Quran insanı, sonsuz ruhla, çevrilə bilən və dəyişənlik xüsusiyyətinə sahib bədənin bileşiminden ibarət bir varlıq görər. İnsan Rəbbinin hüzur/dincliyinə çatıb sonsuzluğa qovuşana qədər, bu xüsusiyyətini davam etdirər. Bu səbəbdən, elm və bənzəri şeylər kimi sırf ruhu üçün xoşbəxtlik vasitəs(n)i olan faktlar onun üçün də xoşbəxtlik qaynağı meydana gətirərlər.

Eyni şəkildə, həm bədənin, həm də ruhun xoşbəxtliyinə səbəb meydana gətirən mal və övlad kimi faktlar da, onu Allahın zikrindən uzaqlaşdırmadıqları və yerin dəyərlərinə çaxılıb qalmasına səbəb olmadıqları müddətcə, onun üçün də xoşbəxtliyə səbəb olarlar və nə də

gözəl xoşbəxtlikdir bu. Bunun yanında, Allah yolunda öldürülmək, bu uğurda malın xərclənməsi kimi bədənə acı/ağrılı verən amma ruhu xoşbəxt edən şeylər də insanın xoşbəxtliyi sayılarlar. Bu eynilə, sağlamlığı uzun müddət qorumaq üçün insanın dərmanın acı/ağrılı verən dadına dözüm göstərməsinə bənzər.


Bədənə xoşbəxtlik verdiyi halda ruha acı/ağrılı verən şeylər, insan üçün bədbəxtlik və əzab səbəbi olarlar. Qurani Kərim, tək başına badenin xoşbəxtliyini, çox əhəmiyyət verilməməsi lazım olan az bir faydalanma olaraq xarakterizə edər. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "İnkar edənlərin ölkə ölkə gəzib dönmələri səni aldatmasın. Bu az bir faydalanmadıyar. Sonra bunların sığınma yerləri cəhənnəmdir. Nə pis bir yataqdır o!" (Al/götürü İmran, 196-197)

Qurani Kərim, bədənə və ruha birlikdə bədbəxtlik verən şeyləri də əzab olaraq xarakterizə edər, eynilə insanların bunu əzab olaraq qəbul etmələri kimi. Ancaq, məsələyə dünyagörüşü fərqlidir. Bu cür bir vəziyyət insanların yanında əzab mövqesindədir, çünki bədənə əziyyət verməkdədir. Qurana görə də əzabdır, çünki ruha əziyyət etməkdədir. Keçmiş birliklərin üzərinə enən əzab növləri bunun bir nümunələridirlər. Uca Allah bu mövzuda belə buyurur: "Rəbbinin Ad qövmünə nə etdiyini görmədinmi? Yüksək sütunlar sahibi İrəmə? Ki şəhərlər içində onun bir bənzəri yaradılmış deyildi. Və vadilərdə qayaları oyub biçən Səmuda? Və payalar sahibi Firona? Ki onlar şəhərlərdə azğınlaşmışlar idi. Beləcə oralarda fəsadı yaymış-artırmışlar idi. Bundan ötəri Rəbbin onların üzərinə bir əzab kamçısı çarpdı. Çünki Rəbbin, həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Şəfəq, 6-14)

Şüur sahibi varlıqlar baxımından xoşbəxtlik və bədbəxtlik faktları duyumsamaya və qəbul etməyə söykən/dözər. Məsələn biz, əldə etdiyimiz amma qəbul etmədiyimiz ləzzətli bir şeyi özümüz üçün xoşbəxtlik olaraq

qiymətləndirmərik. Eyni şəkildə acı/ağrılı verdiyi halda duyğularımızla qəbul etmədiyimiz bir şeyi də bədbəxtlik saymarıq. Bundan aydın olur ki, Quranın bu bədbəxtlik və xoşbəxtlik faktlarına bağlı təlimi maddi təlimlərin yanaşmasından fərqlidir. Bundan ötəri maddəyə ehtirasla bağlı olan insanın, elə bir təhsildən keçməsi lazımdır ki, insan üçün gerçək xoşbəxtliyin Quranın konkretləşdirdiyi xoşbəxtlik olduğunu və gerçək bədbəxtliyin də Quranın bədbəxtlik olaraq xarakterizə etdiyi şey olduğunu bilsin. Quran bu məqsədlə məhrum

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 .....................................................................................20

suplarına könüllərini Allahdan başqasına bağlamamalarını təlqin edər. Onların, Rəblərinin hər şeyin sahibi tək suveren olduğunu, heç bir şeyin ONsuz meydana gəlmədiyini, ONun xaricində heç bir şeyin hədəf əldə edilməyəcəyini bilmələrini istər.

Belə bir insan, nəfsi üçün dünyada yalnız xoşbəxtlik görər. Halbuki bəzi şeylərdə həm bədənin, həm ruhun, bəzi şeylərdə də yalnız ruhun xoşbəxtliyi söz mövzusudur. Bunun xaricindəki şeyləri də yalnız əzab və fəlakət olaraq qiymətləndirər. Nəfsinin ehtirasına və dünyanın maddi həyatına bağlı olan insan, hər nə qədər sahib olduğu dünyanın cazibədar bəzəklərini, özü üçün xoşbəxtlik, xeyr və ləzzət olaraq görürsə də, o, çox keçmədən yanıldığını anlayacaq, xoşbəxtlik sandığı şeyin gerçəkdə bədbəxtlik olduğunu görəcək. Uca Allah bu mövzuda belə buyurur: "Bu halda sən, özlərinə vəd edilən əzab günlərinə qovuşana qədər onları burax; dalıb oynasınlar, əylənsinlər." (Mea-ric, 42)

Bir başqa ayədə belə buyurur: "And olsun, sən bundan qəflət

içində idin; işdə biz də sənin üzərindəki örtünü açıb qaldırdıq. Artıq Bu gün görüş gücün itidir." (Qaf, 22)

Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Bu halda sən, bizim zikrimizə arxa çevirən və dünya həyatından başqasını istəməyəndən üz çevir. İşdə onların çata biləcəkləri məlumat (sərhədi) budur." (Nəcm,

29-30)

Bu da var ki, dünyaya ehtirasla bağlı olan insanlar, tamamilə dərddən və çətinlikdən təmizlənmiş bir xoşbəxtliyi dadma imkanı heç bir zaman əldə edə bilməzlər.

Buradan aydın olur ki: Allah əhli, xüsusilə Quran dəyərlərinə görə düşünən insanların sahib olduqları qavrayış və düşüncə tərzi, digər insanların sahib olduqları qavrayış və düşüncə tərzindən fərqlidir. Eyni növə, yəni insanlıq növünə mənsub olmalarına baxmayaraq bu vəziyyət belədir. Ayrıca, bu qavrayış və düşüncə tərzinin də öz içində dəyişik mərtəbələri vardır. İnsanların bir qisimi, ilahi


təhsil və tərbiyə müddətini hələ tamamlamadıqları üçün fərqli bir mövqedə ola bilərlər.

Uca Allahın sözündən əzab anlayışına bağlı olaraq bunu qəbul edirik. Bununla birlikdə, ilahi kəlam bədəni bədbəxtliyi də əzab olaraq xarakterizə etməkdən qaçınmaz. Ancaq nəhayət, bedensel bədbəxtlik bədənlə məhdud ruha çata bilməyən bir əzab mərhələsidir. Uca Allah Eyyüp peyğəmbərin diliylə belə buyurur: "Şeytan, mənə bir yorğunluq və əzab toxundurdu." (Sad, 41) Bir başqa ayədə isə belə buyurur: "Hanı sizə əzabın ən pisini edən, qadınlarınızı sağ buraxıb oğlanlarınızı öldürən Firon ailəsindən sizi qurtarmışdıq. Bunda Rəbbinizdən sizin üçün böyük bir imtahan

vardı." (Ə'RAF, 141) Bu ayədə uca Allah Fironun onlara etdiklərini özündən bir imtahan və ediləni özü etibarıyla əzab olaraq xarakterizə edir. Özü tərəfindən göndərilən bir əzab olaraq xarakterizə etmir.

* * * *

(Al/götürü İmran / 5)"Şüphesiz, yerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz." Bundan əvvəl uca Allah ayələrini inkar edənlərə istiqamətli əzabını, güclü və intiqam alıcı oluşuyla səbəbləndirdi. Nə var ki, bu səbəblələndirmə, izah edilmək istənən mənanın tam olaraq başa düşülməsi üçün bir əlavə şərhə möhtacdır. Çünki güclü və intiqam alıcı olan biri, inkar edənlərdən bəzilərinin küfrünün fərqində olmağa bilər. Bu səbəbdən, küfrlərinin fərqində olmadığı kafirləri əzablandırmağa bilər. Bu səbəblə ifadənin sonunda belə bir cümlə iştirak edir: "Allaha heç bir şey gizli qalmaz..." Bununla uca Allah, duyğu orqanlarının qəbul etdiyi və qəbul etmədiyi heç bir şeyin özündən gizli qalmayacaq şəkildə güclü, üstün iradəli olduğunu vurğulayır.

Yerdə və göydə ol/tapılanlar ifadəsiylə, bədənin orqanları tərəfindən sərgilənən davranışlar və ürəkdə gizli qalan duyğular olabi

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 .......................................................................................22

lir. Bu barədə: "Göylərdə və yerdə nə varsa Allahındır. İçinizdəkini aşkar etsəniz də gizləsəniz də Allah sizi onunla sorğuya çəkər..." (Bəqərə, 284) ayəsini təfsir edərkən kafi şərhlərdə ol/tapıldıq.

(Al/götürü İmran / 6) "Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi surət verən Odur." Ayənin orijinalında keçən "yusavvirukum" sözünün məsdəri olan "təsvir"

sözü, bir şeyə surət, forma vermək deməkdir. Surət isə, heykəl kimi kölgəsi olan və olmayan şeylər üçün istifadə edilən bir ifadədir. Döl yatağı olaraq tərcümə edilən "erham" sözü isə, dişilərdə embrionun yaranma müddətini tamamladığı yer/yeyər mənasındakı "rəhm" sözünün çoxluğudur.

Bu ayə, əvvəlki iki ayənin mənasını irəliyə aparmağa istiqamətlidir. Əvvəlki iki ayədən bu nəticə çıxırdı: Allah ayələrini inkar edənlərə əzab edər. Çünki O, güclüdür, üstün iradəlidir. İntiqam alıcıdır. Gizlini də, açıq olanı da bilər. İşində əsla alt edilməz. Tam tərsinə O, işində qalib olandır. Bu son ayədən isə, bu nəticə çıxır: Əslində məsələ bundan daha da böyükdür. Belə ki; Allahın ayələrini inkar edən, ONun əmrinə qarşı çıxan kəslər, öz başlarına və öz güclərinə söykən/dözərək inkar edə bilməyəcək qədər sadə və alçaqdırlar, zəlildirlər. Allah icazə vermədən belə bir şey etmələri mümkün deyil. Allahın əmrində üstünlük təmin etmələri, uca Allahın yaradılış sisteminə suveren etdiyi ən gözəl qanunu təsirsiz hala gətirmələri, iradələrini Rəblərinin iradəsinin qabağına keçərmələri söz mövzusu deyil. Tam tərsinə, bu barədə də onlara icazə verən uca Allahdır. Bu mənada: O, kainatı və yaradılış sistemini elə bir qanuna söykəmişdir ki, bu sistem insana bir növ seçmə haqqını tanıyır. İnsan bu xüsusiyyəti sayəsində, iman və itaət yolunu izləyə bildiyi kimi, küfr və günah yolunu da izləyə bilir. Burada məqsəd, imtahan və sınaq hikmətinin reallaşmasıdır. Bundan sonra diləyən inansın, diləyən inkar etsin. Ancaq aləmlərin Rəbbi olan Allah diləmədikcə onlar diləyə bilməzlər.


O halda heç bir küfr, iman və buna bənzər bir rəftar yoxdur ki, uca Allahın əzəli planlamasına görə olmasın. Allahın əzəli plan-laması, yəni təqdir, əşyanı yönəldikləri məqsədə çatmaları mümkün olan bir şəkildə tənzimləməsi deməkdir. Varlıqlar əvvəlcə məqsədlərini özünə xas və yaxud imkanların çatılmasını təmin etdiyi

şəklə uyğun bir şəkildə təsvir edərlər. Daha sonrada səy göstərərək məqsədlərinə çatarlar. Heç şübhəsiz, uca Allah, əmrində qalib olandır, üstün və qəhr edici iradə sahibidir, yaratdığı varlıqların üzərində mübahisə/müzakirəsiz suverenliyi təkəlində saxlamaqdadır. İnsanlar dilədiklərini etdiklərini və istədikləri kimi qənaətdə ol/tapıldıqlarını, bu davranışlarıyla, uca Allahın kainata suveren etdiyi qanunlar sistemini kəsilməyə uğratdıqlarını və nəticədə ilahi təqdirə qalib gəldiklərini sanarlar. Halbuki bunun şəxsən ilahi təqdir və qədər gərəyi meydana gəldiyinin fərqinə varmazlar.

"Döl yataqlarında sizə dilədiyi kimi surət verən Odur." ifadəsiylə nəzərdə tutulan da budur. Yəni bədəninizin parçalarını, işin başında, icazə verdiyi sona doğru aparacaq şəkildə təşkil edən Odur. Bu səbəbdən insanların qəti və mübahisə et/müzakirə edilməz bir iradələri söz mövzusu deyil.

Bu ayələrdə, qüvvədəki qədərin insanlarla əlaqədar ölçüs(n)ü xüsusi olaraq gündəmə gətirilmiş və bütün kainat üzərində suveren olan ölçüsünə toxunulmamışdır. Bunun səbəbi, üzərində durulan mövzuyla aralarında uyğunlaşmanın təmin edilməsidir. Ayrıca Hz. İsa ilə əlaqədar gerçək şərhlərlə sona çatacaq bu ayələr qrupunun daha əvvəl, bir baxıma Xristianların o həzrətlə əlaqədar qiymətləndirmələrinə istiqamətli bir etiraz xüsusiyyətində olduğunu ifadə etmişdik. Çünki Xristianlar o-nun ana rəhmində şəkilləndiyini inkar etmirlər. Yəni Hz. İsanın öz özünü meydana gətirdiyi şəklində bir iddiaları yoxdur.

Xüsusi xüsusiyyətli (Peyğəmbərə istiqamətli) xitabın ardından ümumi xüsusiyyətli bir xitaba yer verilmiş olması, yəni "sənə endirdi" ifadəsindən sonra "sizə surət verən" ifadəsinin gəlmiş olması, möminlərin imanlarının da eynilə kafirlərin küfrü kimi qədərin suverenliyinin


xaricində olmadığını vurğulamağa istiqamətlidir. Beləcə möminlərin könülləri xoş tutulur, İlahi rəhmət və hədiyyənin özlərinə dönük əks olunması ilə ürəklərini fərah tutmaları məqsəd qoyulur. Eyni şəkildə, kafirlərin küfründən ötəri duy/eşitdikləri hirsi sakitləşdirici bir ünsür olaraq qədərin fəaliyyəti xatırladılmaq surətiylə onlara mənəvi verilir, təsəlli tapmaları təmin edilir.

"ONdan başqa ilah yoxdur; üstün və güclü olandır, hikmət sahibidir." Burada yenidən ayələrin başındakı tövhid mövzusuna çevril edilir. Bir mənada, dəlili gücləndirməyə dönük bir yekunlaşdırma xüsusiyyətindədir.

Yuxarıda haqqında danışılan bu məsələlər, yəni var edildikdən sonra varlıqların doğru yola çatdırılmaları, Kitab və Furqanın endirilməsi, kafirlərin əzaba çarpdırılmaları surətiylə universal sistemin sağlamlaştırılması kimi məsələlər, onları təşkil edəcək bir ilaha söykən/dözmək məcburiyyətindədirlər. Madam ki uca Allahdan başqa ilah yoxdur, bu halda insanları doğru yola çatdıran, kitab və Furqanı endirən, ayələrini inkar edən kafirləri əzaba çarpdıran da Odur. O, doğru yola çatdırma, Kitab və Furqanı endirmə, intiqam alma və təqdir etmə kimi faktları üstün iradəsi və hikməti istiqamətində edər.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində əl-Kelbi, Məhəmməd b. İshak və Rebi b. Ənəsdən belə rəvayət edilər: "Surənin başından səksən küsər ayənin sonuna qədər ki qisim Necrandan gələn heyət haqqında enmişdir. Bunlar altmış atlıdan ibarət idi. Rəsulullah Əfəndimizlə (s. a. a) görüşməyə gəlmişlər idi. İçlərində on dörd dənəsi, qövmlərinin irəli gələnlərindən idi. Bu on dörd dənənin içində üç adam vardı ki, bunlar, qövmün qabaqcılları mövqesindəidi. Birinin adı, Axıbdı. Qövmün əmri və müşavirə mərcisiidi. ONun sözünün xaricinə çıxmazlar idi. Ona ayrıca Abdülmesih deyərdilər. Digərinin adı, Eyhem idi. Zəngin, etibarlı və bu səfərin xərcini boynuna götürən bir kimsə idi. Üçüncüsünün adı da Əbu Hərisə b. Alkame idi. Bu adam onların


keşişi, din alimləri, öndərləri və məktəblərinin idarəçisi mövqesindəidi. Aralarında şərəfli bir mövqedə ol/tapılırdı, müxtəlif dini mövzularla əlaqədar kitabları öyrədən bir kimsə idi. Məlumatından və ictihadından ötəri, Bizans kralları, ona hörmət göstərir, dini lider olaraq görürdülər. Onun üçün kilsələr etmişlər idi.

İşdə bu heyət, Mədinəyə Peyğəmbərimizlə (s. a. a.) görüşməyə gəlmişdi. İlkindi namazını edib bitirdiyi bir sırada, Məscidə girdilər. Hamısının üzərində din alimlərinə xas geyimlər vardı. Göz oxşayan cübbələr, qiymətli jiletlər geymişlər idi. Həris b. Kaab oğullarının adamlarını xatırladırdılar. Onları görən bəzi səhabələr: "Bu günə qədər onlar kimi təsir edici bir heyət görmədik" demişlər idi. Heyətin ibadət vaxtı gəlmişdi. Bunun üzərinə zəng çal/oğurlamağa başladılar. Qalxdılar və Rəsulullahın məscidində ibadət etdilər. Səhabələrdən bəziləri: Ya Rəsulullah, bunlar sənin məscidindəmi ibadət edirlər?' dedilər. Peyğəmbərimiz (s. a. a): "Buraxın ibadət etsinlər" buyurdu. Onlar şərqə dönərək ibadətlərini etdilər. Liderləri olan Axıb və Eyhem Peyğəmbərimizlə danışdılar. Peyğəmbərimiz onlara: "Müsəlman olun" dedi.

Onlar bu cavabı verdilər: Biz səndən əvvəl Müsəlman olduq. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz: "Yalan danışdınız, Allaha oğul isnad faktoruq, xaça tapınmanız və donuz ətini yeməniz Müsəlman olmanızı maneələr/mane olar." buyurdu.

Onlar bu qarşılığı verdilər: Əgər Allahın oğulu yoxsa, o halda İsanın atası kimdir? Beləcə Hz. İsa haqqında Peyğəmbərimizlə mübahisə et/müzakirə etdilər.

Peyğəmbərimiz onlara belə dedi: "Siz bilmirsinizmi ki, bir oğul mütləq atasına bənzər?"

Onlar "Bəli" dedilər. Ardından Peyğəmbərimiz: "Siz bilməzsinizmi ki, Rəbbimiz diridir, ölümsüzdür və İsa fanidir?" buyurdu.

Onlar: "Bəli" dedilər. Sonra Peyğəmbərimiz belə buyurdu: "Siz bilməzsinizmi ki, Rəbbimiz hər şeyə suverendir, hər şeyi qoruyar və hər canlıya ruzisini verər?"


Onlar: "Bəli" dedilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz onlara bu sualı yönəltdi: "İsa bunları edə bilərmi?"

Onlar: "Xeyr" dedilər. Peyğəmbərimiz belə dedi: "Bilməzsinizmi ki, yerdə və göydə olan heç bir şey Allaha gizli qalmaz?"

"Bəli" dedilər. Peyğəmbərimiz: "İsa Allahın özünə bildirdiyinin xaricində hər hansı bir şey belə bilərmi?" deyə soruşdu. Onlar: "Xeyr" dedilər.

Bunun üzərinə Rəsulullah Əfəndimiz belə buyurdu: "Rəbbimiz İsanı anasının rəhmində dilədiyi kimi şəkilləndirdi. Rəbbimiz yeməz, içməz və defi ehtiyac etməz." Onlar: "Bəli söylədiyin kimidir." dedilər.

Ardından Peyğəmbər Əfəndimiz onlara bu sualı yönəltdi: "Siz bilmirsinizmi ki, İsaya anası hər hansı bir qadın kimi hamilə qaldı, sonra hər hansı bir qadın kimi onu doğurdu. İsanı hər hansı bir uşaq kimi bəslədi? Eyni şəkildə İsa da yiyiyor, içir və defi ehtiyac edirdi." Onlar: "Bəli" dedilər.

Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a.) belə dedi: "Belə bir insan necə sizin iddia etdiyiniz varlıq ola bilər?" Bu sual qarşısında

Xristianlar verəcək cavab tapa bilmədilər. Uca Allah, bu hadisə üzərinə Al/götürü İmran surəsinin başından səksən küsər ayəyə qədər ki qisimini endirdi. (c. 1, s. 406, Beyrut nəşr/təzyiqi.)

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ifadə edən bir rəvayəti də Sunu idi et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirində (c. 2, s. 3), Əbu İshak, İbni Cərir və İbni Münzir kanalıyla Məhəmməd b. Cəfər b. Zübeyrdən və İbni İshakdan o da Məhəmməd b. Sehl b. Əbu Emamedən rəvayət et/ət-miştir. Hekayəni irəlidə nəql edəcəyik. Surənin baş tərəfinin bu heyətlə əlaqədar olaraq nazil olduğu şəklindəki çıxarsamanın onların bir içtihatları olduğunu düşünürük. Necə ki daha əvvəl bu surənin bir bütün olaraq bir dəfədə endiyini ifadə etmişdik.


Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Bədbəxt, anasının qarınında bədbəxt olandır. Xoşbəxt, anasının qarınında xoşbəxt olandır." (Nehc-ül Fesaha, s. 375)

əl-Kafi adlı əsərdə, İmam Misin (ə.s.) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Uca Allah, Adəmin sulbündeyken özündən müqavilə al/götürdüyü və ya onunla əlaqədar olaraq beda (dəyişdirmə) reallaşacaq olan bir nütfeyi yaratmağı dilədiyi və onu ana rəhminə yerləşdirməyi istədiyi zaman, kişis(n)i bərabər/yoldaşıyla cinsi birləşmə üçün hərəkətə keçirər. Ana rəhminə də: "Qapını aç ki, yaratdığım, qüvvədəki hökmüm və qədərim içəri girsin." deyər. Bunun üzərinə ana rəhmi qapısını açar və nütfe rəhmə çatar. Burada qırx gün gəzər, sonra qırx gün boyunca qan laxtası olaraq qalar. Ardından qırx gün boyunca embrion halına gəlir. Bunu izləyən müddətdə, içində bir-birinə girmiş damarlar olan et/ət halına gəlir. Ardından uca Allah, yaradıcı iki mələk göndərər. Bunlar rəhmdə uca Allahın dilədiyi şeyləri yaradarlar. Bunlar, qadının rəhminə qadının ağız yoluyla girərlər. Oradan ana rəhminə çatarlar. Rəhmdə, kişilərin sulbünden və qadınların rəhmlərindən nəql edilə gələn qədim ruh ol/tapılar. Bunlar

orada ona həyat və qalıcılıq ruhunu üfləyərlər. Allahın icazəsiylə, dölün qulaqlarını, gözlərini, orqanlarını və qarındakı bütün orqanları meydana gətirərlər.

Sonra uca Allah bu iki mələyə belə vahyeder: "Onun üzərinə hökmümü, qədərimi və etibarlı əmrimi yazın. Ancaq bedayı yəni yazdıqlarınızın dəyişdirilməsinin də mənim səlahiyyətim daxilində reallaşa biləcəyini yazın." Bunun üzərinə mələklər: "Ya Rəbbi, nə yazaq?" deyə soruşarlar. Uca Allah onlara belə vahyeder: "Başlarınızı anasının başına doğru qaldırın." Onlar da başlarını yuxarı doğru qaldırdıqlarında, anasının alınında, bir lövhənin parladığını görərlər. Bu lövhəyə baxarlar və orada uşağın irəlidəki şəklini, bəzəklərini, əcəlini, müqaviləsini, xoşbəxtmi, bədbəxtmi olacağını və haqqındakı hər şeyi görərlər. Bu mələklərdən biri, gördüklərini yoldaşına yazdırar. Beləcə anasının alınında parlayan lövhədə

Al/götürü İmran Surəsi .1-6 .......................................................................................28

gördüklərinin hamısını yazarlar və yazdıqlarının yenidən dəyişdirilə biləcəyini yəni bedayı şərt qaçarlar. Sonra yazdıqlarını möhürləyib iki gözünün arasına yerləşdirərlər. Dölü anasının qarınında ayaqları üzrə məbləğlər. Ancaq bir çox döl itkin diyirlənər və alt-üst olar. Bu vəziyyət yalnız isyankar və günahkar olacaq insanlar üçün etibarlıdır.

Uşağın tam zamanında və ya vaxtından əvvəl çölə çıxmasının zamanı gəlincə uca Allah ana rəhminə belə vahyeder: "Qapını aç, ki yaratdığım insan çölə çıxsın, etibarlı etdiyim əmrim yerinə gəlsin. Çünki onun çölə çıxmasının zamanı gəlmişdir." Bunun üzərinə ana rəhmi, uşağın çölə çıxması üçün qapısını açar. Bu sırada uşaq aşar, ayaqları yuxarı, başı da aşağı doğru düşər. Uşağın al/götürdüyü bu mövqe, rəhmdən çölə çıxmanın, həm ana həm də uşaq üçün asan olsun deyə uca Allahın nəzərdə tutduğu bir qənaətdir. Bu sırada uca Allah, "zacir" (sıxan, maneə törədən) adında

bir mələk göndərər. Mələk uşağı sıxar. Uşaq bunun təsiriylə qorxar. Əgər dünyaya gəlməzsə, mələk bir dəfə daha onu sıxar. Uşaq yenə qorxar və sıxmanın təsiriylə qorxmuş, ürkmüş bir halda ağlayaraq yerə düşər. (Furus(n)u Kafi, c. 6, s. 13, Tahran nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: "Bir nütfeyi yaratmaq istədiyi zaman" yəni, nütfeyi normal bir insan olaraq yaratmaq istədiyi zaman...

İmamın buna "Özündən müqavilə al/götürdüyü" şəklində bir ifadəylə qeydləndirmə gətirməsi, irəlidə detallı olaraq açıqlanacaq olan bu xüsusa istiqamətli bir işarədir: Bu dünya həyatında mövcud olan insan və burada sərgilədiyi davranışları, daha əvvəl başqa bir yaranmala bədən tapmışdır. Dünya həyatındakı yaranma, bunu izləyən və bunun davamı xüsusiyyətindəki bir yaranmadır. Bu hadisə nasların dilində "zerr və müqavilə aləmi" olaraq ifadə edilər. Bu səbəbdən, zerr aləmində müqavilə alınan hər şey dəyişiklik qəbul etmədən heç şübhəsiz, bu dünya həyatında yaradılar. Və bu dünya həyatında olub bitən hər şey heç bir dəyişiklik qəbul etmədən, zerr aləmində onunla əlaqədar müqavilə alınan bir faktdır. Bu səbəbdən zerr aləmində təqdir edilən

29 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

hər şey, qəti bir hökm xüsusiyyətindədir. Buna görə İmam mövzunun iki qəşəngli olduğunu ifadə edən "və ya onunla əlaqədar olaraq beda (dəyişdirmə) reallaşacaq olan..." şəklində bir ifadə istifadə etmişdir. Bu cümləylə yaradılışının tamamlanması ilə əlaqədar olaraq uca Allah üçün beda (dəyişdirmə) reallaşacaq və aşağı olacaq döl nəzərdə tutulmuşdur. Bu səbəbdən daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, bunun tam əksinə vəziyyətindəki döl üçün, belə bir vəziyyət yəni beda söz mövzusu deyil. İmamın "onu ana rəhminə yerləşdirməyi" sözü "bir nütfeyi yaratmağı..." sözünə ətf edilmişdir.

"Bunlar qadının rəhminə qadının ağızından girərlər." Qadının ağızından girmək sözünün raviye aid olması mümkündür. Zahir

adın əvəzliyin yerinə qoyulmuş olması da bunu gücləndirir. [İmamın sözü olmuş olsaydı, "qadın" sözü iki dəfə təkrarlanmaz, ikincisinin yerinə əvəzlik istifadə edilər və belə deyilərdi: Bunlar qadının rəhminə ağızı yoluyla girərlər.] Əgər, bu söz İmama aid isə, bu vəziyyətdə, ifadəni, mələklərin qadının qarınına, bir cisimin digər bir cisimə girməsi şəklində qəbul etməməyə istiqamətli bir şahiddir. Çünki, ana rəhminə girmək üçün, damarların xaricindəki tək yol varjinadır. Ana rəhminə açılan damarlardan biri də, aybaşı qanını axıdan damardır. Bu yol, rəhmin divarlarından içəri girməkdən daha asan deyil. Bu səbəbdən ağızından girmənin, daha asan bir yol olduğu üçün seçilməmiş olması və bunun xaricində başqa bir səbəbi olması lazımdır ki bu da açıqca ortadadır.

"Rəhmdə kişilərin sulbünden və qadınların rəhmlərindən köçürülə gələn qədim ruh ol/tapılar." Mənə elə gəlir ki, bununla bəslənmənin və inkişafın başlanğıcı mövqesindəki bitki mənşəli ruh nəzərdə tutulmuşdur.

"Ona həyat və qalıcılıq ruhunu üfləyərlər." İfadənin zahirindən, əvəzliyin qədim ruha dönük olduğu aydın olur. O halda həyat və qalıcılıq ruhu, bitki mənşəli ruha üflənmiş olar. Əgər əvəzliyin embriona dönük olduğu fərz edilsə, bu vəziyyətdə, bitki mənşəli ruhla canlı olan embriona dönük olar ki bu vəziyyətdə həyat və qalıcılıq ruhu, bitki


sel həyata sahib embriona üflənmiş olar. Hər vəziyyətdə, İmamın bu sözlərindən, insani ruhun üflənməsinin, həqiqətdə bitki mənşəli ruhun gücləndirilərək ona bir növ irəliləmə və dinamizmin qazandırılması olduğu aydın olmaqdadır. [Cövhəri hərəkət yəni əşyanın özünü meydana gətirən molekulların hərəkət halında olduqlarını qəbul etdiyimizdə, bunda aydın olmayacaq bir şey yoxdur.]

Beləcə, qədim ruhun kişilərin sulbünden və qadınların rəhmlərindən köçürülüb gəlməsiylə nəyin nəzərdə tutulduğunu anlamış oluruq. Buna görə ruh, bir baxımdan bədənlə eyni varlığa malikdir, varlıqları birdir. Bədəndən nəzərdə tutulan nütfe və nütfeyle birləşən aybaşı qanıdır; o ikisi də ana və atanın bədənləriylə birdir və onlar da nütfe ilə bərabərdirlər. Bu zəncir beləcə davam edib gedər. Bu səbəbdən, insanın başına gələn hər şey atalarının və analarının cəmində bir bütün olaraq təyin olunmuşdur və onların şəxsiyyətlərində əvvəldən bəri müşahidə edilməkdədir. Bu hadisə bir baxımdan hazırlanmış bir kitabdan alınıb giriş qisiminə qoyulan fihristi xatırlatmaqdadır.

Buradan hərəkətlə, İmamın: "Allah o iki mələyə, başınızı qaldırıb anasının başına baxın deyə vahyeder" sözünün hansı mənada istifadə edilmiş olduğunu anlayırıq. Çünki, uşağın qədəri və onunla elin idili hökmün detalları məzmununda atanın varlığında konkretləşən qisimi, spermanın ayrılıb ana rəhminə yerləşməsiylə birlikdə kəsilməyə uğrayar. Onunla yalnız ananın konkret və orqanik bir əlaqəsi qalar. İmamın: "Anasının alınında bir lövhün parladığını görərlər" şəklindəki sözlərindən nəzərdə tutulan bu mənadır. Lövhün alında parladığına gəlincə; alın, insanın bütün orqanlarının toplandığı bir nöqtədir; yüzün önüdür. Mələklər, uşağın anasının alınında parlayan lövhəyə baxar, orada, uşağın şəklini, gözəlliyini, həyatının nə qədər sürəcəyini, müqaviləsini, xoşbəxt və ya bədbəxt oluşunu və görüb keçirəcəyi bütün vəziyyətləri görərlər. Beləcə biri digərinə yazdırar. Görüldüyü qədəriylə iki mələyin bir-birləriylə olan əlaqəsi, bir fail və onun hərəkətlərini qəbul edən bir başqa adamın əlaqəsini an

31........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dırmaktadır. Beləcə anasının alınında parlayan lövhədə gördüklərinin hamısını yazarlar.

"Yazdıqlarının yenidən dəyişdirilə biləcəyini (bedayı) şərt qaçarlar." Çünki uşağın şəkli, gələcəkdə olacaq hər hadisənin səbəblərinin bütününü əhatə etmiş deyil. Çünki şəkil, hər nə qədər, insanın görüb keçirəcəyi hadisələrin, yaşayacağı inkişafların qaynağı və başlanğıcı xüsusiyyətindədirsə də, tək qaynaq və başlanğıc deyil. Əksinə, bədəninin xaricində bəzi fakt və hadisələrin də müdaxiləsi söz mövzusudur. Buna görə insanın ana rəhmindəykən irəlidə yaşayacağı nəzərdə tutulan şeylər, qəti deyil. O halda dəyişə bilmələri ehtimalı vardır.

Bilin ki: Bir insanın doğumu məzmunundakı detalların, uca Allahın kişis(n)i hərəkətə keçirməsinə, ONun ana rəhminə vəhy yönəltməsinə, yaradıcı iki mələk və zacir=sıkan bir mələk göndərməsinə nisbət edilməsi, başda doğum olmaq üzrə bu təbii hadisələrin maddi səbəblərinin fəaliyyətini ortadan qaldırmaz. Çünki bu iki növ səbəblər, yəni bir insanın dünyaya gəlməsində təsirli olan maddi və mənəvi səbəblər, bir-birlərinə paraleldir, aralarında üst-üstə düşmə və birinin digərinin fəaliyyətini ləğv etməsi söz mövzusu deyil. Bir-birlərini itələyib fəaliyyətlərini ləğv etmələri kimi bir vəziyyət yaşanmaz. Eyni şəkildə, bunların cəmi tam bir xəstəlik qəbul edilməməli; əksinə bunların hər biri öz başına tam bir xəstəlikdir. Öz diametrində hadisə üzərində təsirli rol oynayar.

Buna görə, uca Allahın insanları mənəvi xoşbəxtliyə sürümək və Allahın razılığını tələb edici davranışlara yönəltmək üzrə göndərdiyi peyğəmbərlər -izlənilən yol qərbi bir yoldur- insanlara bu qərbi yolu izləmələrini təmin edəcək və bütün şərhlərində Rəblərinin uca mövqesini xatırladacaq bir dillə xitab etməklə öhdəçiliklidirlər. Bu dildən nəzərdə tutduğumuz, mələklərin vasitəs(n)i edilməsi və hadisələrin onların hərəkətlərinə nisbət edilməsidir. Xoşbəxtliyin onların dəstəklərinə, bədbəxtliyin də xüsusiyyətləriylə birlikdə şeytanlara və onların vəsvəsələrinə mal edilməsidir. Bütün bunların, bir bütün


olaraq kutsiyetine, hüzur/dincliyinə və Rəbliyinə yaraşar bir şəkildə uca Allaha nisbət edilməsidir. Hidayət və pozğunluq, qazanc və zərər tablo/cədvəlləri bu cür bir dil və şərhin bir nəticəsidir. Daha doğrusu axirət həyatını maraqlandıran bütün faktlar bunlarla elin idilidir. Buna baxmayaraq peyğəmbərlər, təbii səbəbləri göz ardı etməzlər; onların haqqını verməzlik etməzlər. Çünki təbii səbəblər, insan həyatının iki təməlindən birini meydana gətirərlər, dünya həyatının əsası təbii səbəblərdir. İnsanoğlu bütün bunları bilmək məcburiyyətindədir. Eynilə bütün mənəvi səbəbləri bilməklə öhdəçilikli olduğu kimi. Əvvəl özünü, sonra da Rəbbini bilməsi buna bağlıdır.

7- Sənə kitabı endirən Odur. Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdır. Digərləri isə təşbehlidir. Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar. Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz. Elmdə dərinləşənlər isə: "Biz ona inandıq, bütünü


Rəbbimizin qatındandır" deyərlər. Təmiz ağıl sahiblərindən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz.

8- Rəbbimiz, bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə və qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz sən, ən çox hədiyyə edənsən.

9- Rəbbimiz, sən mütləq insanları özündə əsla şübhə ol/tapılmayan bir gündə yığacaqsan. Doğrusu Allah, vadindən dönməz.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 34


(Al/götürü İmran / 7) "Sənə kitabı endirən Odur...." Uca Allah burada, peyderpey endirməyi ifadə edən "endirmə" sözü yerinə, bir dəfədə endirməyi ifadə edən "inzal" sözünü istifadə etmişdir. Çünki, bu izahatdan məqsəd, endirilən kitabın bütününün bəzi ümumi xüsusiyyətlərinin və xüsusiyyətlərinin açıqlanmasıdır. Bu xüsusiyyət, Allah tərəfindən endirilən kitabın bir qisimi möhkəm və bir qisimi də yenə möhkəm ayələrə söykən/dözərək açıqlana bilən təşbehli ayələr ehtiva etməsidir. Kitab bu baxımdan bir bütün olaraq ələ alınmışdır. Fərqli və çox parçaları olduğuna baxılmamışdır. Bu səbəbdən endirmə yerinə inzal sözünün istifadə edilmiş olması daha uyğun düşmüşdür.

"Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir ki, onlar kitabın anasıdır. Digərləri isə təşbehlidir." "H. k. m" maddəsinin təməli, bir şeyin özünü ifsad edən, bölən ya da pozan şeyləri maneə törədici bir vəziyyətdə olmasını ifadə edər. "İhkam və təhkim" (sağlamlaştırma), qərar vermə və mühakimə mənasını verən "hökm", tam məlumat, qəti və faydalı elm demək olan "hikmət" və atın düzümü mənasında istifadə edilən "hekmet" sözləri buradan gəlir. Görüldüyü kimi bu kökdən törəyən sözlərin hamısında önləyicilik və möhkəmlik mənas(n)ı əsas alınmışdır. Belə də deyilmişdir: Bu kök, quruluşçuluq və islahatçılıq mənas(n)ı ilə birgə maneə törətmə mənasına dəlalət edər.

Burada, möhkəm ayələrin sağlamlaştırılmış olmasından nəzərdə tutulan məna, onların ehtiva etdikləri mənada, təşbehli ayələrdə olduğu kimi, bir bənzəmənin ol/tapılmayışıdır. Hərçənd uca Allah bir yerdə kitabını ayələri sağlamlaştırılmış bir kitab olaraq xarakterizə edilir: "Bu, ayələri möhkəm qılınmış, sonra hökm və hikmət sahibi və hər şeydən xəbərdar olan Allah tərəfindən bir bir açıqlanmış bir kitabdır." (Hud, 1) Lakin bu ayədə, möhkəm qılınmışlıqdan sonra, bir-bir açıqlanmaqdan danışılır ki, bu möhkəm qılınmışlıqla, kitabın endirilmədən əvvəlki bir vəziyyətinin nəzərdə tutulduğunu göstərər. Kitabın bir bütün olaraq, bölünməmiş və


diğini göstərər. Kitabın bir bütün olaraq, bölünməmiş və ayələr şəklində endirilməmiş halı yəni. Bununla kitabın bölünmədən əvvəlki möhkəmliyi nəzərdə tutulmuşdur. Bu səbəbdən haqqında danışılan möhkəmlik, kitabın ümumisinin bir xüsusiyyəti olaraq təqdim edilir. Ancaq burada, bəzi ayələrinin, digər bəzisindən fərqli olaraq möhkəm və möhkəm qılınmış olması, yəni mənasında bənzəmə ünsürünün ol/tapılmaması vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur.

Digər bir ifadəylə: "Ondan, bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdırlar. Digərləri isə təşbehlidir." ayəs(n)i, kitabın ayələrinin möhkəm və təşbehli deyə iki hissəyə ayrıldığı şəklində bir məna ehtiva etdiyi üçün, bundan hərəkətlə, bu möhkəmliklə kitabın hamısı üçün etibarlı olan və "Bu ayələri möhkəm qılınmış bir kitabdır." ayəsində vurğulanan möhkəmlikdən fərqli bir möhkəmliyin nəzərdə tutulduğunu anlamış olduq. Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə haqqında danışılan təşbehlilik: "Təşbehli, ikili bir kitab..." (Zumər, 23) ayəsində olduğu kimi kitabın ümumisi üçün etibarlı olan bir xüsusiyyət olaraq təqdim edilən təşbehlilikdən fərqli bir vəziyyətə işarə etməkdədir.

Möhkəm ayələr kitabın anası olaraq xarakterizə edilmiş. Ümm=ana sözü, mənasının əsli etibarilə bir şeyin döndüyü yer/yeyər və şeyi ifadə edər. Bu ayələrin bu şəkildə xarakterizə edilmiş olması, sırf təşbehli ayələrin bunlara döndüklərindən ötəridir. Bu halda kitabın bir qisimi, yəni təşbehli ayələr, digər bir qisiminə, yəni möhkəm ayələrə dönər. Buradan anlayırıq ki: "Ümm-ül kitap=kitabın anası" cümləsindəki izafə və tamamlama, "ümm-ül atfal=çocukların anası" cümləsində olduğu kimi "lam" mənasını ifadə etməz. Tam tərsinə, burada("ımın" ədatını ifadə edən) bizim: "Nisa-ül kavm=kavmin qadınları" və "küdema-ül fükaha=fıkıhçıların irəli gələnləri" deməmiz kimi bir vəziyyət söz mövzusudur.

Buna görə, kitab bəzi ayələr ehtiva etməkdədir ki, bu ayələr digər bəzisinin anası mövqesindədir. Ana sözünün çoxluq deyil də tək olaraq istifadə edilmiş olması, möhkəm ayələrin bir-birlərin

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................36

deyil fərqli olmadıqlarını, bir-birləriylə uyğun və qaynaşmış olduqlarını göstərər.

Ayəs(n)i kərimədə möhkəm ifadəsinə qarşılıq olaraq "Digərləri isə təşbehlidir" ifadəsi istifadə edilmişdir. Teşabüh, yəni bənzəmə, bir-birindən fərqli olan şeylərin bəzi xüsusiyyət və keyfiyyətdə birləşmələri deməkdir. Uca Allah bir yerdə bütün kitabını bu şəkildə xarakterizə etmişdir: "Allah, təşbehli ikili bir kitab olaraq sözün ən gözəlini endirdi. Rəblərinə qarşı içləri titrəyərək qorxanların ondan dəriləri ürpərər." (Zumər, 23) Burada, qətiliklə kitabın ayələrinin ifadə tərzinin gözəlliyi və üslubunun möhkəmliliyi, gerçəkləri və hikmətləri açıqlayıcılığı, açıq-aşkar haqqa yönəldən xüsusiyyətdə olması etibarıyla tam bir uyğunlaşma göstərmələri və bənzərlik ifadə etmələri nəzərdə tutulur. Ayədə iştirak edən bəzi ifadə qeydləri də buna dəlalət edər. Bu halda ayədə keçən təşbehlilik bütün kitab üçün etibarlı olan bir xüsusiyyətdir.

Amma təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə söz mövzusu olan təşbehliliyə gəlincə, bunun qarşısında "Ondan, bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdırlar." ifadəsi istifadə edilmişdir. Yanında ürəklərində əyrilik ol/tapılanların fitnə çıxarmaq və şərhə getmək üçün onlara uyğun gəldiklərinə işarə edilir. Bütün bunlar göstərir ki, təşbehli ifadəsi ilə bir ayənin yalnız duyul/eşidilməsi ilə dinləyici tərəfindən aydın olmaması vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur. Dinləyici, bir o məna bir bu məna arasında gedib gəlir, ta ki kitabın möhkəm olan qisimlərinə baş vurana qədər. Bununla o ayələrin an-lamı diqqətə çarpanlıq qazanar, açıqlığa qovuşar. Beləcə təşbehli olan

bir ayə, möhkəm olan bir başqa ayənin vasitəsilə möhkəmləşər. Möhkəm ayəsə, özbaşına möhkəmdir. Məsələn: "Rəhman ərşə ekvator etdi." (Taha, 5) ayəsini bir insan ilk dəfə duy/eşitdiyində, mənasını tam olaraq qavraya bilməz, bəzi şeylərlə qarışdırar. Lakin: "Heç bir şey ONun bənzəri deyil." (Şura, 11) ayəsinə müraciət etdiyində əvvəlki ayənin mənas(n)ı, zehinində diqqətə çarpanlıq qazanar, mənas(n)ı oturar. Bunun, uca Allah üçün muhal olan cisim olmanın bir gərəyi


olaraq bir məkana yerləşmədən və bir yerə söykən/dözmədən mülkə suveren olma və bütün varlıqları əhatə etmə mənasında istifadə edildiyini qavrayar.

Eyni vəziyyət "Rəbbinə baxar" (Qiyamət, 23) ayəs(n)i üçün də etibarlıdır. Ancaq: "Gözlər ONU görməz, amma O gözləri görər." (Ən'am, 103) kimi bir ayəyə müraciət edildiyində, bu baxma ilə maddi mənada bir baxmanın nəzərdə tutulmadığı aydın olar.

Eyni şəkildə, mensuh bir ayələ nasih bir ayə müqayisə edildiyi zaman, mensuh ayədən nasih ayələ məhdud olan bir hökmün nəzərdə tutulduğunu görərsən.

Möhkəm və təşbehli anlayışıyla ifadə edilən və bu ayənin ümumisindən qəbul edilən sadə məna budur: "Sənə kitabı endirən Odur. Ondan, bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdırlar. Digərləri isə təşbehlidir." Çünki, Quranın bütününün təşbehli olduğu fərz edilsə belə, bu ayə möhkəmdir.

Əgər bu ayə də təşbehli isə, bu vəziyyətdə Quranın bütün ayələri təşbehli hökmünə girər. "Ondan, bir qisim ayələr..." şəklində başlayan bölünmə etibarsız olar və "Onlar kitabın anasıdır" ifadəsinin ortaya qoyduğu problemi həll etmə yersiz olar. "Bilən bir

qövm üçün, ayələri açıqlanmış Ərəbcə oxunan bir kitabdır; bir müjdəçi və xəbərdarlıqçı olaraq -göndərilmişdir-..." (Fussilət, 3-4) ayəsindəki şərh təsdiqlənməmiş olar. "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82) ayəsindəki dəlil yerini tapmamış olacaqdı. Bunun kimi, Quranın nur, hidayət, şərh, bəyan, açıq və zikr olduğunu vurğulayan bir çox ayə, məqsədinə çatmamış olacaqdı.

Qaldı ki, Quranı başdan sona qədər araşdıranlar, onda obyektiv bir qarşılığı olub da mənasını ifadə etməyən və məqsədini ortaya qoymayan bir ayənin olmadığından şübhə etməzlər. Tam tərsinə, obyektiv bir qarşılığı (madlulu) olmayan hər hansı bir ayədən söz edilə bilməz. Bu ya, ifadələrin mahiyyətini bilən hər kəsin qəbul edəcəyi

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................38

tək bir qarşılıq və mənadır ya da bir-birinə qarışmış bir neçə qarşılıqdır. Bir-birinə qarışmış olan bu qarşılıqların da ayənin gerçək məqsədini ehtiva etmələri bir zərurətdir. Əks halda bilindiyi kimi bütün məna pozular, bir şeyə dəlalət etmə xüsusiyyəti ortadan qalxar. Ayənin məqsədinin gerçək qarşılığı olan bu tək məna və qarşılıq zəruri olaraq, yaradıcının varlığı, təkliyi, peyğəmbərlərin göndərilişi, hökmlərin konuluşu və axirət həyatı kimi Quranda qəti bir dillə vurğulanan təməl prinsiplərə xarici ola bilməz. Əksinə, bunlara uyğun olar. Çünki belə bir məna daşımasını tələb edən, onu ortaya çıxaran və olabiləcək olan dəyişik mənalar arasında gerçək məqsədin diqqətə çarpanlaşdırmasını təmin edən bu təməl prinsiplərdir. Quranın bir qisimi, digər bir qisiminin açıqlayıcısı, bir qisimi, digər bir qisiminin təməl dayağı mövqesindədir.

Bir kimsə bu şərhlərdən sonra, Quranı araşdırarkən: "Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdır. Digərləri isə, təşbehlidir." ifadəsinə rast gəlsə, möhkəm ilə Quranın

qəti olaraq ortaya qoyduğu təməl prinsipləri ehtiva edən, təşbehli ilə də mənas(n)ı, bu təməl prinsiplərə görə diqqətə çarpanlıq qazanan, dəqiq-leşen ayələrin nəzərdə tutulduğundan şübhə etməz.

Əgər naxış/desən ki: Dərinliklərə kök salmış təməllərin və ondan ayrılan budaqların ol/tapıldığı bir yerdə budaqların köklərə dönük olması şübhə edilməyən bir gerçəkdir. Bu həm Quran üçün, həm də başqa şeylər üçün etibarlı olan bir xüsusdur. Ancaq bu vəziyyət bənzəməyi (teşabühü) tələb etmir. Bu halda, belə bir istifadənin məqsədi nədir?

Mən deyərəm ki: Burada iki məqsəddən biri söz mövzusudur. Çünki Quranın təqdim etdiyi məlumatlar iki hissəyə ayrılır: Bunların bir qisimi uca məlumatlardır ki maddi duyul/eşidilərin kənarındadırlar. Sıravi anlayışlar, onlarla qarşılaşdıqlarında, maddi cismani hökmlə maddi cismani olmayan hökm arasında gedib gəlirlər. Bu ifadələrdə olduğu kimi: "Çünki sənin Rəbbin həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Şəfəq, 14) "Rəbbin gəldiyi zaman..." (Şəfəq, 22) Bu ayələr oxunduğunda, so


mut hökmləri qəbul etməyə alışmış olan zehin, dərhal cisimlərə xas xüsusiyyət və xüsusiyyətləri ehtiva edən mənaları qəbul edər/hisslər və düşünər. Ancaq bu vəziyyət, mövzuya bağlı olaraq, maddilik və cismanilik hökmünü ortadan qaldıran təməl prinsiplərə müraciət edildiyi anda ortadan qalxar. Bu qiymətləndirmə, fizika sonrası, duyğulardan aşan bütün məlumatlar və araşdırmalar üçün etibarlı olan bir qanundur. Sırf Qurani Kərimə xas bir vəziyyət deyil. Uca məlumatlar ehtiva edən təhrif edilməmiş səmavi kitablar üçün də bu vəziyyət etibarlıdır. Yenə fəlsəfənin ilahiyyata bağlı araşdırmalarında da bu vəziyyət ol/tapılar. Qurani Kərim dəyişik bir üslubla bu gerçəyə işarə etmişdir: "Allah, göylərdən bir su endirdi də dərələr öz miqdarın tərəfindən o su ilə çağlayıb axdı." (Rə'd, 17) "Həqiqətən biz onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir

Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır; çox ucadır, hikmət sahibidir." (Zuxruf; 3-4)

Bir qisimi də ictimai qanunlara və detal xüsusiyyətli hökmlərə əlaqəndir. Quranın ehtiva etdiyi məlumatların bu qisimi, yasamayı tələb edici məsləhətin dəyişməsinə paralel olaraq nasih və mensuh kimi faktları əhatəsinə al/götürməsi bir tərəfdən, Quranın hissə hissə enməsi də digər bir tərəfdən, ayələrində teşabüh və bənzəmənin olmasını tələb etmişdir. Təşbehli olan ayələr, möhkəm olanlara, mensuh olan ayələr də nasih olanlara çevirilmək surətiylə, teşabüh və bənzəmə vəziyyəti ortadan qalxar.

"Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar." Ayənin orijinalında olan "zeyğ" sözü, doğrudan sapma deməkdir. Bu, ürəyin narahatlığının və çətinliklər içində olmasının zəruri bir nəticəsidir. Ayənin sonundakı, əleyhdar rəftarı izah edən ifadədə buna bağlı bir ipucu vardır: "Elmdə dərinləşənlər isə: Biz ona inandıq, bütünü rəbbimizin qatındandır." Çünki ayə, insanların möhkəm və təşbehli ayələriylə Quran qarşısındakı rəftarlarını təsvir etməkdədir. Buna görə, bəzi insanların ürəklərində əyrilik vardır. Bunlar haqqdan sapma meylinə sahib ürəkləri narahat olan kəslərdir.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ...............................................................................40

Bu səbəbdən fitnə çıxarmaq və olmadıq şərhlərə vəsait tapmaq üçün təşbehli ayələrin arxasına düşərlər. Bir qisim insanlar isə, elmdə dərinləşmişlər. Ürəkləri dayanılmış, sabitliyə qovuşmuşdur. Tutum və davranışlarına möhkəm ayələrin ehtiva etdiyi qanunları əsas al/götürər, təşbehli ayələrə də inanarlar. Bu vaxt, uca Allahdan, özlərini hidayətə çatdırdıqdan sonra ürəklərini sürüşdürməməsini diləyərlər.

Buradan anlayırıq ki: Təşbehli ayələrin arxasına düşmək

ifadəsiylə, əməli bir izləmə nəzərdə tutulmuşdur, onlara iman etmə deyil. Bu səbəbdən, təşbehli ayələrə uyğun gəlməyə yönəldilən tənqid və tənqid, onları möhkəm ayələrə çevirmədən izləməyə istiqamətlidir. Əksinə təqdirdə, bu vəziyyətdə təşbehli ayələr deyil gerçəkdə, möhkəm ayələr izlənililmiş olar və möhkəm ayələrə yönəlmə tənqidə təbii/tabe tutulmaz.

Fitnə çıxarmaqdan məqsəd, insanları sapdırma məqsədini daşımaqdır. Çünki, fitnə anlayışı məna etibarıyla sapdırma anlayışıyla yaxındır. Bu səbəbdən bu ayədə uca Allah bizə bu mesajı verir: Ürəklərində sapma meyli olan insanlar, təşbehli ayələrin arxasına düşməklə, insanları Allahın ayələrindən sapdırmağı məqsəd qoyurlar. Bundan daha da əhəmiyyətlisi, Quranın şərhini ələ keçərmək və o mövzuda məlumat əldə etmək, halal və haram hökmlərinin qaynağını bilmək və beləcə dinin möhkəm və açıq-aşkar əmrlərinə təbii/tabe olmanın gərəksizliyini vurğulayaraq bir addım kənarda Allahın dininin tamamilə ortadan qaldırılmasını təmin etməyi məqsəd qoyurlar.

Şərh sözünün kökü "evl"dir. Bu kökün mənasında diqqətə çarpan olan ünsür dönmə mənasıdır. [Şərh isə çevirmə mənasını ifadə edər.] Buna görə təşbehli ayələri şərh etmək, onları dönük olduqları qaynaqlara çevirmək deməkdir. Quranın şərhi də, Quran təlimlərinin alındığı əsl qaynaqlardır.

Uca Allah kitabının dəyişik yerlərində "şərh" sözü istifadə etmişdir. Məsələn bir ayədə belə buyurulur: "And olsun, biz onlara bir kitab gətirdik; iman edəcək bir birliyə bir hidayət və rah


met olmaq üzrə bir məlumata söykən/dözərək onu müxtəlif formalarda açıqladıq. Onlar onun şərhindən başqasına baxmazlarmı? Onun şərhinin gələcəyi gün, daha əvvəl onu unudanlar, deyəcəklər ki:

Həqiqətən Rəbbimizin elçiləri bizə haqqı gətirmişlər idi." (Ə'RAF, 5253) Yəni elçilərin Allahın onların gerçək mövlaları olduğu, ONun xaricində qulluq təqdim etdikləri və çağırdıqları saxta ilahlar və çağırılarının batil olduğu, peyğəmbərliyin və dinin haqq olduğu, Allahın qəbirlərdə olanları dirildəcəyi barəsində vermiş olduqları xəbərlərin hamısı haqqdır. Qısacası qiyamət günü, Peyğəmbərin eşitdirdikləri bu şeylərin gerçəyi və haqq olduğu ortaya çıxacaq.

Bundan ötəridir ki bəziləri belə demişlər: Bu ayədə sözü edilən şərh, doğru xəbərin üst-üstə düşdüyü zehin xarici objedir. Eynilə, qiyamət günü müşahidə edilən hadisələr kimi ki onlar peyğəmbərlərin, rəsulların və kitabların xəbər verdikləri şeylərin üst-üstə düşdüyü objelerdir.

Bunu bu sözlər rədd edər: Bu mənada şərh, ancaq sifətlərdən, bəzi hərəkətlərdən və qiyamət günü meydana gələcək hadisələrdən söz edən ayələrə xas bir termin olaraq istifadə edilər. Hökmlərin konuluşunu mövzu əldə edən ayələr isə; bunlar inşas(n)ı ifadələrdir, objeler dünyasında obyektiv qarşılıqları yoxdur. Eyni şəkildə, ağılın açıq-aşkar hökm verdiyi bəzi əxlaqi qanunlar da bu əhatə girər ki, bunların da şərhləri bərabərindədir. Yenə peyğəmbərlərin hekayələrinə və keçmiş cəmiyyətlərin başından keçən hadisələrə işarə edən ifadələr də elə. Bunların şərhləri, bu mənasıyla daha əvvəldir və qiyamət gününə qədər təxirə salınmaz. Halbuki adı çəkilən ayə, şərh faktını kitabın bütününə izafə edir, müəyyən bir qisim ayələrinə deyil.

Bu ayə te adı çəkilən ayəyə bənzəyir: "Bu Quran Allahdan başqası tərəfindən yalan olaraq uydurulmuş deyil… Yoxsa: "Bunu özü yalan olaraq uydurdu" mu deyirlər?… Xeyr, onlar elmini əhatə edə bilmədikləri və özlərinə hələ şərhi gəlməmiş bir şeyi yalanladılar. Onlardan əvvəlkilər də belə yalanlamışlar idi. Zülm edənlərin necə bir nəticəyə uğradıqlarına bax." (Yunus, 37-39) Gö

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ...................................................................................42

rüldüğü kimi, bu ayələrdə də şərh faktı kitabın bütününə izafə edilmişdir.

Bundan ötəri bəziləri bu qiymətləndirmələrdə ol/tapılmışlar: Şərh, konkret və zehin xarici bir faktdır. Danışma buna söykənən olaraq reallaşar. Verilən xəbərlə əlaqədar olaraq şərh, zehin xarici reallıq haqqında verilən məlumat və hadisədir. Bu zehin xarici fakt, peyğəmbərlərin hekayələri və keçmiş ümmətlərə bağlı xəbərlər kimi, keçmişdə ola bildiyi kimi, Allahın sifətlərindən, adlarından, vədlərindən və qiyamət günü ortaya çıxacaq şeylərdən danışan ayələrdə ifadəsini bulan gələcəkdəki faktlar da ola bilər. İnşas(n)ı ifadələrin sözgəlişi hökmləri ehtiva edən ayələrin şərhi isə, objeler dünyasında reallaşan məsləhətlərdir. Bu ayədə olduğu kimi: "Ölçdüyünüz zaman ölçünü tam yapış və dümdüz bir çəki/tərəziylə çəki/tərəzin; bu, daha xeyirlidir və şərh (nəticə) baxımından daha gözəldir." (İsra, 35) Çünki ölçünü tam tutmanın və çəki/tərəzini doğru dartmanın şərhi, bu rəftarın cəmiyyətə dönük məsləhətidir ki, bundan insan cəmiyyətinin doğru istiqamət üzrə həyatını davam etdirməsi nəticəs(n)i doğular.

Bu fikirdə bir neçə baxımdan əsassızlıq vardır:

Birincisi: Bu ayənin zahirindən, şərh faktının zehin xarici hadisə olduğu və konkret bir fəaliyyət olaraq diqqətə çarpanlaşdığı və insanların

obyektiv dünyadakı hərəkətlərinə -ki burada ölçümün tam olaraq edilməsinə və çəki/tərəzinin əskiksiz reallaşdırılmasına- terettüp etdiyi aydın olmaqdadır. "Ölçdüyünüz zaman ölçünü tam yapış..." ifadəsi

nin ehtiva etmiş olduğu teşrii əmr və qanunuma ilə əlaqədar bir vəziyyət söz mövzusu deyil. Bu halda şərh, zehin xarici obyektiv bir hadisədir və başqa bir obyektiv faktın mərcis(n)i və çevril yeri mövqesindədir. Bu səbəbdən,

ayələrin (keçmiş və gələcəyə bağlı xəbərlərdə olduğu kimi) zehin xarici mənalara köçürücü olmasına və yaxud (inşas(n)ı ifadələrdə olduğu kimi) şərhləri olan hərəkət və ya zehin xarici faktlara işarə etmələrinə söykən/dözərək Quran ayələrinin şərhi ol/tapıldığını söyləmək, gerçək mənada ayələrin özü deyil də onlarla elin idili olan şeyləri, şərh faktıyla xarakterizə etməkdir.


İkincisi: Hərçənd şərh, bir şeyin mərcis(n)i və tərəfinə döndüyü nöqtədir; ancaq bu, xüsusi bir çevir. Tərəfinə dönülən hər şey, şərh mənasını ifadə etməz. Məsələn, başçısı olan kimsə başçısına dönər və ona müraciət edər; ancaq bu onun şərhi deyil. Ədəd də "bir"ə çevirilər, ancaq "bir" də onun şərhi sayılmaz. Bu səbəbdən şərh, xüsusi bir mərci və dönülən yerdir, mütləq mənada bir çevril yeri mənasını ifadə etməz. Musa və Xıdır (salam üzərlərinə olsun) hekayələriylə əlaqədar ayələr də buna dəlalət etməkdədir: "…İndi sənə üzərində səbir göstərməyə güc çatdıra bilmədiyin şeylərin şərhini xəbər verəcəyəm." (Kəhf, 78) Bu ayə də eyni anlama işarə etməkdədir: "İşdə, sənin səbir göstərməyə güc çatdıra bilmədiyin şeylərin şərhi budur." (Kəhf, 82)

Xıdırın Musaya xəbər verdiyi şeylər, üç xüsusla əlaqədar olaraq sərgilədiyi hərəkətlərə bağlı surətlər və ünvanlardır ki Musa bu surət və ünvanlardan xəbərsiz idi. Bunların yerinə, söz mövzusu üç yerdə də etirazını tələb edici başqa surətlər və ünvanlar təsəvvür etmişdi. Bu üç hadisəyə bu ayələrlə işarə edilir: "Necə ki bir gəmiyə minincə, o bunu deşdi." (Kəhf, 71) "Necə ki bir uşaqla qarşılaşdılar, o dərhal tutub onu öldürdü." (Kəhf, 74) "Nəhayət bir qəsəbəyə gəlib yemək istədilər, lakin qəsəbə xalqı onları konuklamaktan qaçındı. Ondan yıxılmağa üz tutmuş bir divar tapdılar; dərhal onu tikdi." (Kəhf, 77)

Musanın (ə.s) bu üç hadisədə qəbul etdiyi və gördüyü surət və

ünvanlar bunlardır: "İçindəkiləri batırmaq üçünmü onu deşdin? And olsun sən çaşdırıcı bir iş etdin." (Kəhf, 71) "Bir cana qarşılıq olaraq olmadan, tərtəmiz bir canımı öldürdün? And olsun sən, çirkin bir iş etdin." (Kəhf, 74) "Əgər istəsəydin həqiqətən buna qarşılıq bir ödəniş ala bilərdin." (Kəhf, 77)

Xıdırın bu hadisələrə bağlı olaraq göstərdiyi şərhlər isə bunlardır: "Gəmi, dənizdə işlə/çalışan yoxsulların idi. Onu qüsurlu etmək istədim, çünki irəlidə hər gəmini zorbalıqla ələ keçərən bir kral vardı. Uşağa gəlincə; onun ana və atası mömin kəslər idi.

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .....................................................................................44

Bundan ötəri, onun özlərinə azğınlıq və inkar çətinini istifadə etməsindən narahatlıq edib-qorxduq. Beləcə, onlara Rəblərinin ondan təmiz olmaq baxımından daha xeyirlisi, mərhəmət baxımından də daha yaxın olanını verməsini dilədik. Divar isə, şəhərdə iki yetim uşağın idi. Altında onlara aid bir xəzinə vardı; ataları saleh biriydi. Rəbbin dilədi ki, onlar yetkinlik çağına çatsınlar də Rəbbindən bir rəhmət olaraq öz xəzinələrini çıxarsınlar." (Kəhf, 79-82) Daha sonra Hz. Musanın bütün etirazlarını cavablandıracaq xüsusiyyətə sahib bir cümlə dedi: "Bunları mən özlüyümdən etmədim." (Kəhf, 82)

Görüldüyü kimi, bu ayələrdə keçən şərh anlayışı ilə bir şeyin öz obyektiv qarşılığına və konkret ünvanına çevirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Dayaq atmanın tərbiyəyə və hacamat etmənin müalicəyə çevirilməsi kimi; təbii/tabe, "Zeyd gəldi" şəklindəki sözümüzün Zeydin obyektiv dünyadakı gəlişi hadisəsinə çevirilməsi deyil.

Şərh anlayışı Yusuf hekayəsində bir neçə dəfə buna yaxın bir mənada istifadə edilmişdir: "Hanı Yusuf atasına: Atacığım, həqiqətən mən, yuxumda on bir ulduz, günəşi və ayı gördüm; mənə səcdə etməkdələrkən gördüm, demişdi." (Yusuf, 4) "Atasını və anasını

taxta çıxarıb oturtdu; onun üçün səcdəyə bağlandılar. Dedi ki: Ey atam, bu, daha əvvəlki yuxumun şərhidir. Doğrusu Rəbbim onu gerçək etdi." (Yusuf, 100)

Hz. Yusufun daha əvvəl gördüyü yuxunu, ana-ata və qardaşlarının özünə səcdə etmələrinə dönük olması, heç cür çevirmə olsa belə, məsələn bənzərə çevirilməsi növünün əhatəsinə girər.

Eyni şəkildə bu ayələri də bu şəkildə qiymətləndirə bilərik: "Hökmdar: Mən yuxumda yeddi qidalı inək görürəm, onları yeddi zəif inək yeyir; bir də yeddi yaşıl başaq və digərləri isə qupquru. Ey qabaqda gələnlər, əgər yuxu şərh edirsinizsə mənim bu yuxumu həll edin, dedi. Dedilər ki: Bunlar karmakarışık xülyalardır. Biz belə xülyaların şərhini bilənlər deyilik. O iki adamdan xilas olmuş

45......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olanı, nə qədər zaman sonra xatırladı və: "Mən bunun şərhini sizə xəbər verərəm, dərhal məni zindana göndərin" dedi. (Zindana gedib:) Yusuf, ey doğru şifahi/sözlü insan... Yeddi qidalı inəyi yeddi zəif inəyin yediyi və yeddi yaşıl başaqla digərləri quru olan yuxu mövzusunda bizə fətva ver... Dedi ki: Siz yeddi il, əvvəllər kimi əkin, yediyinizin az bir qisimi xaricində, biçdiklərinizi başağında buraxın. Sonra bunun arxasından çətinlikli yeddi il gələcəkdir, saxladığınız az bir miqdar xaricində, daha əvvəl yığdığınızı yeyib bitirəcək." (Yusuf, 43

48)

Aşağıdakı ayələr də buna nümunə meydana gətirməkdədir: "Onunla birlikdə iki gənc də zindana girmişdi. Biri: "Mən yuxumda özümü şərab sıxırkən gördüm" dedi. O biris(n)i: "Mən də özümü başımın

üstündə çörək daşıyırkən gördüm; quş da ondan yeməkdə idi" dedi. Bunun şərhindən bizə xəbər ver. Doğrusu biz səni, yaxşılıq edənlərdən görməkdəyik... Ey zindan yoldaşlarım, ikinizdən biri əfəndisinə şərab içirəcək, digəri isə asılacaq, quş onun başından yemək. İşdə haqqında soruşduğunuz iş, dəqiqləşmişdir." (Yusuf, 36

41)

Surənin axışı içində şərh sözü bir neçə dəfə daha istifadə edilməkdədir: "Sözlərin şərhindən sənə öyrədəcək." (Yusuf, 6) "Ona sözlərin şərhini öyrədək." (Yusuf, 21) "Mənə sözlərin şərhindən öyrətdin." (Yusuf, 101)

Yusuf hekayəsinin axışı içində şərh anlayışı keçdiyi hər yerdə, yuxunun dönük olduğu hadisələr mənasında istifadə edilmişdir. Yuxular, yatan insanın uyğun bir şəkildə gördüyü şəkillər və nümunələrdir. Bu vəziyyətdə şərhin, [hadisələrin] şərhi olana [yəni yuxulara] nisbəti, mənanın özü vasitəçiliyi ilə diqqətə çarpanlaşdığı surətlə olan nisbətinə və canlı həqiqətin özü vasitəsilə sərgiləndiyi və göründüyü örnəklə olan nisbətinə bənzər. Hz. Musa və Hz. Xıdır hekayəsində toxunduğumuz hadisələr də bu çərçivədə ələ alınmalıdır. Yenə bu ayədə də məsələ bu tərzdə ələ alınmışdır: "Ölçdüyünüz zaman ölçünü tam yapış... bu, şərh baxımından daha gözəldir." (İsra, 35)

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .......................................................................................46

Qiyamətlə əlaqədar ayələr üzərində düşünüldüyü zaman, bu ayələrdə keçən şərh anlayışı ilə də eyni şeyin nəzərdə tutulduğu görüləcək: "Xeyr onlar elmini əhatə edə bilmədikləri və hələ özlərinə şərhi gəlməmiş olan bir şeyi inkar etdilər..." (Yunus, 39) "Onlar şərhindən başqasına baxmazlarmı? Onun şərhinin gələcəyi gün..." (Ə'RAF, 53)

Çünki: "And olsun, sən bundan qəflət içində idin; işdə biz də sənin üzərindəki örtünü açıb-qaldırdıq. Artıq Bu gün, görüş gücün itidir." (Qaf, 22) ayəs(n)i və bənzəri ayələr, kitabın xəbər verdiyi, peyğəmbərlərin haqqında məlumatlar təqdim etdikləri faktların qiyamət günü müşahidə edilməsi, dünyada vərdiş etdiyimiz maddi faktların müşahidə edilməsi növündən olmayacağını bildirməkdədir. Eyni şəkildə, bunların meydana gəlişləri və bunlara suveren olan nizam da dünyada vərdiş etdiyimiz və müşahidə edə gəldiyimiz nizamdan tamamilə fərqlidir. Bu mövzuyla əlaqədar daha detallı şərhə yer/yeyər verəcəyik. O halda, kitabların və peyğəmbərlərin xəbər verdikləri faktların qiyamət günü diqqətə çarpanlaşacaq məzmunlarına dönük olması hadisəs(n)i, gələcəyə bağlı xəbərlərin gələcəkdəki reallaşdırma edişlərinə dönük olmalarına bənzəməz. [Qiyamət günündəki dönük olmaqla dünyadakı dönük olma fərqlidir]

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən bu nəticələndirər çıxır:

1) Bir ayənin çeviriləcəyi bir şərhə sahib olması vəziyyəti ilə, bir ayənin təşbehli olub möhkəm bir ayəyə çevirilməsi vəziyyəti bir-birindən fərqli şeylərdir.

2) Şərh, sırf təşbehli ayələrə xas bir vəziyyət deyil. Bütün Quranın bir şərhi vardır. Təşbehli bir ayənin şərhi olduğu kimi, möhkəm bir ayənin də şərhi vardır.

3) Şərh, sözüklərin dəlalət etdiyi mənalar növündən deyil. Tam tərsinə şərh, objeler dünyasındakı konkret varlıqlar növündəndir. Ayələri şərhi ol/tapılmaqla xarakterizə etmək, ayələri şəxsən özüylə əlaqədar bir xüsusiyyətlə deyil də ayələrlə elin idili olan faktlarla əlaqəli bir xüsusiyyətlə xarakterizə etməkdir. Ancaq şərh anlayışının istifadə edilib ləfzin zahiri mənasından fərqli bir mənanın nəzərdə tutulması şəklindəki anlayış,


Quranın enişindən sonra ortaya çıxmış yeni bir yanaşmadır. Və:

"Şərhini etmək üçün... Onun şərhini Allahdan başqası bilməz..."

ayəs(n)i ilə belə bir mənanın nəzərdə tutulduğuna bağlı heç bir dəlil yoxdur. Eyni şəkildə, şərh anlayışı ilə elin idili olaraq irəli sürülən digər bir çox mənanın da bir dayağı yoxdur. İrəlidə bu mənalara da toxunacağıq.

"Onun şərhini Allahdan başqası bilməz." İfadənin zahiri, əvəzliyin "təşbehli olanına" ifadəsinə dönük olduğunu göstərir. Çünki əvəzliyə ən yaxın ifadə odur. Eyni vəziyyət "şərhini etmək" ifadəsi üçün də etibarlıdır. Yuxarıda, bu vəziyyətin, şərhin sırf təşbehlilərə xas olmasını tələb etmədiyini izah etmişdik. "Ondan təşbehli olanı..." ifadəsindəki əvəzlik kimi, bunun da kitaba dönük olması müm-kündür.

İfadədə müşahidə etdiyimiz məhdudlaşdırma, şərh məlumatının sırf uca Allaha xas olduğunu vurğulamağa dönükdür. "Elmdə dərinləşənlər" ifadəsinə gəlincə, bunun zahiri, "vav" hərfinin istinaf ədatı olduğunu yəni yeni bir izahat və cümlənin başladığını göstərməkdədir və ayənin başında iştirak edən "ürəklərində əyrilik olanlar" cümləsinin işarə etdiyi iki qisim rəftarın ikinci tərəfini ortaya qoymağa dönükdür. Buna görə, insanlar, kitabı mənimsəmə və tətbiq nöqtəsində iki hissəyə ayrılarlar. Bunların bir qisimi "təşbehli olanlara" uyğunlaşdırar. Bir qisimi də təşbehli bir ifadəylə qarşılaşdığında: "Ona inandıq, hamısı Rəbbimizin qatındandır" deyərlər. Bu iki tərəfin fərqli tutumlar sərgiləmələrinin altında yatan niyə/səbəb, bir tərəfin ürəyində əyriliyin ol/tapılması, bir tərəfin də elmdə dərinləşməsidir.

Əgər "ver-rasihune fil ilm=ilimde dərinləşənlər" ifadəsinin başındakı "vav" hərfi atif ədatı olsaydı və elmdə dərinləşənlərin də

şərh bildikləri mənasını ifadə etsəydi, Peyğəmbər (s. a. a) Əfəndimiz də şübhəsiz onlardan biri olardı; hətta elmdə dərinləşənlərin ən/en üstünüdür. Quran onun ürəyinə endiyi halda, onun bu ifadələrlə nəyin nəzərdə tutulduğunu bilmədiyi təsəvvür edilə bilərmi? Bilindiyi kimi

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .......................................................................................48

Qurani Kərim ümmətdən danışdığı zaman və ya bir birliklə əlaqədar bir xüsusu gündəmə gətirdiyi zaman, Rəsulullah da (s. a. a) bu xüsusun əhatəsinə girirsə, ən başda ona işarə edər. Onu şərəflənmək və şəxsiyyətinin əhəmiyyətini vurğulamaq üçün ondan ayrıca söz edər. Sonra digər insanlara toxunar. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Elçi, özünə Rəbbindən endirilənə iman etdi, möminlər də." (Bəqərə, 285) "Sonra Allah, elçisi ilə möminlərin üzərinə güvən duyğusu və hüzur/dinclik endirdi." (Tövbə, 26) "Amma Rəsul və onunla birlikdə olan möminlər" (Tövbə, 88) "Bu Peyğəmbər ilə iman edənlər..." (Al/götürü İmran, 68) "Allah, Peyğəmbəri və onunla birlikdə iman edənləri hörmətdən salmayacaq." (Təhrim, 8) Daha bunun kimi bir çox nümunə göstərilə bilər.

Əgər "Elmdə dərinləşənlər" ifadəsi ilə, onların şərhi bildikləri nəzərdə tutulsaydı, Rəsulullah da (s. a. a) onlar arasında iştirak etdiyinə görə, ifadənin: "Onun şərhini, Allahdan, Rəsulundan və elmdə dərinləşənlərdən başqası bilməz." şəklində olması lazım idi. Bunu yaxşıca qavramalısan. Hərçənd, ayənin başında iştirak edən: "Sənə kitabı endirən Odur." ifadəsi, Peyğəmbərin kitabı bildiyinə dəlalət etməkdədir; buna görə ikinci bir dəfə ondan danışma gərəyi duyul/eşidilməmişdir, deyilə bilər.

O halda, ayənin zahiri, şərhi bilmənin bu ayədə sırf uca Allaha xas qılındığını göstərməkdədir. Amma bu vəziyyət, ayədəki ümumiləşdirməyə istiqamətli bir istisnanın baş verməyəcəyi mənasını verməz. Necə ki bəzi ayələrdə qeyb məlumatı Allaha xas qılınmışkən başqa ayələrdə, bu ümumiləşdirmədə istisnaya gedilmişdir. Bu ayədə olduğu

kimi: "O qeybi biləndir. Öz qeybini kimsəyə açıq saxlamaz. Ancaq elçiləri içində razı olduğu kəslər başqa." (Cin, 26-27) Və yenə, şərh məlumatı məzmununda şəxsən elmdə dərinləşənlərin istisna edilmələri ilə də ziddiyyət təşkil etməməkdədir ayənin ortaya qoyduğu bu məna. Çünki bu ayədə, ürəklərində əyrilik olanların qarşısında, elmdə dərinləşənlərin iman və təslimini, şübhəylə qarşılaşdıqlarında təmkinli davrandıqları kimi bir vəziyyətlərinə işarə edilmiş olması


ilə bir başqa ayədə, onların və ya bəzilərinin Quranın həqiqətini və ayələrinin şərhini bilmələrinin vurğulanması arasında hər hansı bir ziddiyyət söz mövzusu deyil. İrəlidə bu xüsusu daha ətraflıca açıqlayacağıq.

"Elmdə dərinləşənlər isə: Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır, deyərlər." İfadənin orijinalında keçən "rasihun" sözü, "rusuh" kökündən "sabit və möhkəm olmanın ən/en irəli səviyyəs(n)i" deməkdir. Elmdə dərinləşənlərin (möhkəm və sabit məlumata çatanların), bu ayədə, ürəklərində əyrilik olan kəslərin əleyhdar cəbhəsi olaraq təqdim edilmələri, sonra "Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." sözləriylə xarakterizə edilmələri, onlara bağlı tam bir tərifin edilmək istəndiyini göstərməkdədir. Buna görə, onlar, Allah və ayələri haqqında məlumat sahibidirlər. Bu məlumata qətiliklə şübhə bulaşmaz. O halda möhkəm ayələrə bağlı möhkəm və sarsılmaz məlumat səviyyəsinə çatmışlar. Möhkəm ayələrə inanarlar, onlara təbii/tabe olarlar, yəni onlarla əməl edərlər. Bu sırada qarşılarına müteşebih (məna etibarilə bənzəyən) bir ayə çıxdığında, bu vəziyyət onların sahib olduqları möhkəm və sabit məlumat haqqında ürəklərinin sarsılmasına, zehinlərinin bulanmasına səbəb olmaz. Əksinə onlar təşbehli ayələrə inanarlar, ancaq onlara əməli olaraq təbii/tabe olmazlar.

"Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." sözlərində

dəlil və nəticə birlikdə zikr edilmişdir. Çünki möhkəm və təşbehli ayələrin bütün olaraq Allah qatından gəlmiş olması, bütününə, həm möhkəm ayələrə həm təşbehli ayələrə inanılmasını tələb etməkdədir. Möhkəm ayələrin ifadələrindəki dəqiqlik, onlara uyğun gəlmə zəruriliyini və təşbehli ayələrin də rədd edilmədən və tətbiq edilmədən qəbul edilməsi lazım olduğunu doğurar. Çünki təşbehli ayələr də eynilə möhkəm ayələr kimi Allah qatından gəlmişlər. Bu səbəbdən təşbehli ifadələrin mənaları içində möhkəm ayələrdə ifadə edilən xüsuslarla ziddiyyət təşkil etdiyi görülən

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ....................................................................................50

anlama təbii/tabe olmaq caiz deyil. Bunun səbəbi, möhkəm ayələrdəki ifadələrin açıq, aydın olar və dəqiq olmalarıdır.

Buna görə, təşbehli ayələrin ehtiva etdikləri olabiləcək mənalar içində, möhkəm ayələrin mənalarına uyğun olanlarına uyğun gəlmək bir zərurətdir. Bu eyni zamanda təşbehli ifadələrin möhkəm ifadələrə çevirilməsi mənasını verər. Bu səbəbdən: "Bütünü Rəbbimizin qatındandır." sözü, həm möhkəm, həm də təşbehli faktı üçün bir dəlil xüsusiyyətindədir. Bununla möhkəm ayələrə inanmaq və onların əmrləri istiqamətində əməl etmə, təşbehli ayələrə də inanmaq və əməl barəsində möhkəm ayələrə müraciət etmək xüsusunu nəzərdə tuturam.

"Təmiz ağıl sahiblərindən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz." Öyüd alıpdüşünmek (tezekkür), bir şeyi çıxarsamaq üçün zehni olaraq o şeyin dəlilinə yönəlmək, intiqal etmək deməkdir. Ayədə işarə edilən insanların: "Bütünü Rəbbimizin qatındandır." şəklindəki sözləri, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, onlar baxımından bir sübut etmə və onların sərgilədiyi hərəkəti çıxaracaq zehni intiqalı təmin etdiyi üçün uca Allah, bunu tezekkür=öğüt al/götürüb düşünmək olaraq xarakterizə etmiş və özlərini onunla tərifləmişdir.

Ayədə keçən "elbab" sözü "lübb"ün çoxluğudur və hər cür şaibeden təmizlənmiş təmiz ağıl deməkdir. Uca Allah bu xüsusiyyətlərə sahib insanları, kitabının dəyişik yerlərində gözəl təriflərə mövzu etmişdir. Onların Allaha iman, peşmanlıq əhli olduqlarını və sözün ən gözəlinə təbii/tabe olduqlarını bildirmişdir. Sonra onların davamlı olaraq Rəblərini xatırladıqlarını bildirmişdir. Bunun ardından, onları tezekkür əhli, yəni dəlil vasitəçiliyi ilə məlumatlara çatan kəslər olduqları, hikmət və mədəniyyət sahibi olduqları qiymətləndirməsində ol/tapılmışdır.

Uca Allah belə buyurmuşdur: "Tağuta qulluq etməkdən qaçınan və Allaha içdən yönələnlər isə; onlar üçün bir müjdə vardır, elə isə qullarıma müjdə ver. Ki onlar, sözü eşidərlər və ən gözəlinə uyğunlaşdırar. İşdə onlar, Allahın özlərini hidayətə çatdırdığı kimsə


lerdir və onlar, təmiz ağıl sahibləridir." (Zumər, 17-18) "Şübhəsiz göylərin və yerin yaradılışında, gecə ilə gündüz ard-arda gəlişində təmiz ağıl sahibləri üçün həqiqətən ayələr vardır. Onlar ayaqda ikən, oturarkən, yan yatarkən Allahı zikr edərlər." (Al/götürü İmran, 190-191) Bu davamlı xatırlama və düşünmənin özü ilə gətirdiyi boyun əymə və itaət etmə, gerçəkdə Allaha yönəlmədiyər. Ki bu da onların Allahın ayələri üzərində düşünmələrini və bu düşüncənin nəticəsində gerçək məlumatlara və mədəniyyətə çatmalarını tələb etməkdədir. Necə ki uca Allah belə buyurmaqdadır. "İçdən Allaha yönələndən başqası, öyüd al/götürüb-düşünməz." (Mömin, 13) "Təmiz ağıl sahiblərindən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz." (Bəqərə, 269 və Al/götürü İmran,

7)

(Al/götürü İmran / 8) "Rəbbimiz, bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə və qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz sən ən çox hədiyyə edənsən."

Bu da onların elmdə dərinləşmələrinin bir nəticəsidir. Çünki Rəblərinin mövqesini bildiklərindən və ONun gerçək mövqesini qavradıqlarından mülkün yalnız ONA aid olduğunu və özlərinin heç bir şeyə malik olmadıqlarını bilmişlər. O halda elmdə dərinləşmədən sonra da ürəklərinin sürüşməsi mümkündür. Buna görə Rəblərinə sığınırlar. Özlərinə doğru yolu göstərdikdən sonra ürəklərini sürüşdürməməsini, özlərinə qatından, bu neməti qalıcı edəcək, dümdüz yol üzərində və kurb=yakınlık mərtəbələrinə çatma səyində köməkçi olacaq bir rəhmət göndərməsini istəyirlər.

Ürəklərini sürüşdürməməsini istədikdən sonra, bir rəhmət göndərməsini, bağışlamasını istəyələrinin hikmətinə gəlincə; çünki ürəyin sürüşməməsi, elmdə dərinləşmə xüsusiyyətinin qalıcı olmasını tələb edici bir vəziyyət deyil. Ürək sürüşmədiyi halda, elm insandan alına bilər, insanın ürəyi boş və elmlə bəxtiyar olmayacaq və sürüşmə ilə bədbəxt qılınmayacaq şəkildə arada buraxıla bilər. Daha doğrusu insan cəhalət və zəiflik mövqesində tərk edilə bilər. Bu insanlar qəti olaraq sahib olduqları elmin davamına böyük bir ehtiyac duymaqdadırlar; amma eyni zamanda ehtiyacları bununla bitmir. Onlar bir yol üzərində yol al/götürməkdədirlər. Burada

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ..........................................................................52

Onlar bir yol üzərində yol al/götürməkdədirlər. Burada ancaq Allahın əhatə edə bildiyi və ölçülərini bildiyi saysız rəhmətə möhtac vəziyyət-dadırlar. Onlar da bu ehtiyaclarının şüurundadırlar. "Rəbbimiz, sən mütləq insanları özündə əsla şübhə ol/tapılmayan bir gündə yığacaqsan." sözü, onların bu şüura sahib olduqlarının dəlilidir. "Rəbbimiz, bizi doğru yola çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə." ifadəsi, sapma meylinin ürəklərinə sızmasından və ürəklərindəki elmdə dərinləşmişlik faktını söküb atmasından Allah'a sığınma duyğu və istəklərini əks etdirməkdədir. "Qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz sən ən çox hədiyyə edənsən." sözü də rəhmət buludlarından yağış yağdırılmasının tələb edilməsini

əks etdirməkdədir. Ki ürəkləri həyatlarını davam etdirə bilsinlər.

Rəhmət ifadəsinin cümlə içində nekre (naməlum) buraxılması və onun Allah qatından olduğunun xüsusilə vurğulanması, onların bu rəhmətin xüsusiyyətini və necə olacağını bilmədiklərini, yalnız Rəblərinin rəhməti olmazsa və əgər bu rəhmət ONun qatından olmazsa, işlərinin tamam olmayacağını bildiklərini göstərmək

tedir.Kalplerin sürüşməsi təhlükəsi qarşısında yalnız Allaha sığınmalarını və rəhməti də yalnız ONun qatından tələb etmələrini, onların bütün mülkün və əsl malikliyin Allaha xas olduğunu bildiklərini, maddi səbəblərə yönəlmədiklərini göstərməkdədir.

(Al/götürü İmran / 9) "Rəbbimiz, sən mütləq insanları özündə əsla şübhə ol/tapılmayan bir gündə yığacaqsan. Doğrusu Allah, vadindən dönməz." Bu sözləri rəhmət istəklərinin səbəbi xüsusiyyətindədir. Çünki onlar, bilirlər ki, yaradılış nizamının qurulmuş olması, dini dəvətin gündəmə gəlməsi, insanın yaranma səfərində böyük bir əmək sərf etməsi, qiyamət günü reallaşacaq toplanmanın ön hazırlıqları mesabesindedir. Orada Allahın rəhmətindən başqa heç bir şey fayda verməz, heç bir yerdən kömək alınmaz. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Şübhəsiz (haqqın batildən ayrılacağı) hökm günü, hamısının çatacağı bir gündür. O gün bir dost dostdan hər hansı bir şeyi sova bilməz. Və onlara kömək də edilməz. Ancaq Al/götür


lahın rəhmət etdiyi başqa." (Duxan, 40-42) Buna görə Rəblərindən bir rəhmət istəmişlər, bu rəhmətin təyin olunmasını, konkretləşdirilməsini də ONA buraxmışlar ki, işlərinə yarasan, ehtiyac duyduqları anda faydalana bilsinlər.

Bu günü, "özündə şübhə ol/tapılmayan" şəklində xarakterizə etmişlər. Bununla bütün diqqətlərini tələbə və duaya yönəltmənin səbəbini şərhi və məqbul olduğunu vurğulamağı məqsəd qoymuşlar. Bu vaxt toxunduğumuz bu xarakterizə etməyi də bu sözləriylə səbəbləndirməyə işlə/çalışmışlar: "Doğrusu Allah vadindən dönməz." Çünki onların təməl xüsusiyyətləri, elmdə dərinləşmiş olmalarıdır və meydana gətirici xəstəliyi bilinmədən elm bir mövzuda dərinləşməz və təsdiq kökləşməz. Bu günün reallaşmasında şübhə etməmələrinin səbəbi isə, uca Allahın bunu vəd etmiş olmasıdır ki onlar də bunu vurğulamışlar.

Bənzəri bir vəziyyət də: "Qatından bizə bir rəhmət bağışla." istəklərini "Şübhəsiz sən ən çox hədiyyə edənsən." sözüylə səbəbləndirmələrində söz mövzusudur. Buna görə, uca Allahın ən çox hədiyyədə olan şəxs olması, ONdan rəhmət diləmələrinin xəstəliyi və səbəbidir. İfadə içində "sənsən" əvəzliyini istifadə etmələri, xəbərin başına da xas etmə mənasını ifadə edən "əlif və lam" takısı gətirmək surətiylə marife etmələri, "qatından" sözlərini səbəbləndirməkdədir. Çünki "qatından" sözü xas etməyə dəlalət edər. [Yalnız öz qatından onlara bir rəhmət bağışlamağı istəyələrinin səbəbi, onların Allahdan başqasını ən/en çox hədiyyədə olan olaraq tanımamalarıdır]

Eyni yanaşma bu ifadə üçün də etibarlıdır: "Ürəklərimizi sürüşdürmə" Bu ifadənin ardından, buna bağlı bir xəstəlik olaraq qəbul edilə biləcək bu sözə yer verilmişdir: "bizi hidayətə çatdırdıqdan sonra." [Yəni Rəb-bimiz, ürəklərimizi sürüşdürmə; çünki sən bizi doğru yola çatdırmısan] Bir az əvvəl: "Biz ona inandıq." sözlərindən sonra "bütünü Rəbbimizin qatındandır." şəklində bir qiymətləndirmə cümləsinə

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 .............................................................................54

yer verilmiş olmasının da buna bənzər bir məqsədə istiqamətli olduğunu

söyləmişdik.

Bu halda, burada haqqında danışılanlar, Rəblərinə iman edən insanlardır. Bu iman üzərinə stabillik göstərmişlər, buna görə uca Allah onları doğru yola çatdırmış, ağıllarının anlayışa və qəbul etmə tutumunu kamal səviyyəsinə çatdırmışdır. Bundan ötəri, söylədikləri zaman bir məlumata söykən/dözərək söyləyərlər, bir şey etdikləri zaman elmə söykən/dözərək o şeyi edərlər. Bunun nəticəsində uca Allah özlərini "elmdə dərinləşən" olaraq xarakterizə etmiş, təmiz ağıl sahibləri adıyla anmışdır.

Uca Allahın, təmiz ağıl sahiblərinin ayırıcı xüsusiyyətləri olaraq işarə etdiyi şeylər üzərində dayanıb düşündüyün zaman, bu ayələrdə onlarla əlaqədar olaraq izah edilən xüsuslarla, bunlar arasında bir paralellik olduğunu görərsən:

"Tağuta qulluq etməkdən qaçınan və Allaha içdən yönələnlər isə; yalnız onlar üçün bir müjdə vardır, elə isə qullarıma müjdə ver ki onlar, sözü eşidərlər və ən gözəlinə uyğunlaşdırar. İşdə onlar, Allah'ın özlərini hidayətə çatdırdığı kəslərdir və onlar, təmiz ağıl sahibləridir." (Zumər, 17-18)

Diqqət yetirilsə, onlar burada iman sahibləri, sözün ən gözəlinə təbii/tabe olanlar, Allaha tövbə edib yönələnlər olaraq xarakterizə edilirlər. Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələrdə isə, elmdə dərinləşənlər, bu xüsusiyyətlərə sahib kəslər olaraq gündəmə gətirilirlər.

"Doğrusu Allah vadindən dönməz" ifadəsində, həmsöhbət (Rəbbimiz) sigasından gayıp (Doğrusu Allah...) sigasına keçiş edilmiş olmasının (və "Rəbbimiz vadindən..." ifadəsi istifadə edilmiş olmamasının) hikmətinə gəlincə; çünki bu vad, sırf özlərinə xas deyil. Əksinə, özləriylə birlikdə başqalarını da əhatə etməkdədir. Bundan ötəri, "Rəbbimiz" sözünün "Allah" ləfziylə dəyişdirilməsi daha uyğundur. Çünki üluhiyyətin suverenliyi, hər kəsi və hər şeyi əhatə edən ümumi bir vəziyyətdir.


MÖHKƏM, TƏŞBEHLİ VƏ ŞƏRH ANLAYIŞLARININ DETALLI ŞƏRHİ

Bura qədər, Möhkəm, təşbehli və şərh anlayışlarıyla əlaqədar olaraq etdiyimiz şərhlər, uca Allahın kəlamı üzərində dərin düşüncədən çıxan nəticələndirər və Əhli Beyt İmamlarından (ə.s) gələn rəvayətlərdən aydın olan xüsuslardır. Biz bu rəvayətlərə ayələ əlaqədar rəvayətləri ələ aldığımız hissədə yer verəcəyik.

Ancaq təfsirçilər bu barədə ixtilafa düşmüşlər. İxtilaf yayılmış və aralarında sapma meyli böyük bir təcil qazanmışdır. Əslində bu ixtilafların keçmişi, İslamın ilk dövrlərinə, səhabə və təbiin qurşağına mənsub təfsir alimlərinə qədər söykən/dözür. Bizə köçürülənlər arasında yuxarıda təqdim etdiyimiz şərhə tamamilə uyğun gəlmələri belə dayansın, buna yaxın şərhlərə belə çox az rast gəlinər.

Bu geniş diametrdəki ixtilafın səbəbi, möhkəm və təşbehli mövzuları ilə şərh anlayışının mənas(n)ı üzərinə edilən araşdırmaların bir-birlərinə qarışdırılaraq reallaşdırılmasıdır. Bu da çaşdırıcı bir qarışıqlığa səbəb olmuşdur. Məsələ buna görə dolaşıq hala gəlmiş, araşdırmanın xüsusiyyəti tam fərqli bir ölçü qazanmış və bundan çıxan nəticə də eyni nisbətdə kompleks olaraq diqqətə çarpanlıq qazanmışdır. Bu mövzularla əlaqədar detallı şərhləri, əlimizdən gəldiyincə deyilənlərin hansı mövzuya bağlı olduqlarını təyin edərək nələrin deyildiyini, bu mövzuda nələrin seçildiyini və hansının gerçəyi əks etdirdiklərini bir neçə hissədə açıqlayacağıq.

1- Möhkəm və Təşbehli

"İhkam" və "teşabüh" söz mənaları bilinən sözlərdir.

Uca Allah kitabını bu anlayışların ikisi ilə də xarakterizə etmişdir: "Ayələri möhkəm qılınmış bir kitabdır." (Hud, 1) "Allah... təşbehli, ikili bir kitab halında endirdi." (Zumər, 23) Kitabın hamısı üçün istifadə edilən bu iki xüsusiyyətdən ancaq kitabın ehtiva etdiyi nəzm və şərh


növünün möhkəmliyi (möhkəm olması) və ayələrin möhkəm nəzm və şərhin ən/en doruk nöqtəsinə çatma baxımından bir-birlərinə bənzəməsi (müteşa-bih olması) nəzərdə tutulmuşdur.

"Sənə kitabı endirən Odur. Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir ki onlar kitabın anasıdır. Digərləri isə təşbehlidir..." ayəsində, hamısı möhkəm olaraq xarakterizə edilən kitabın ayələrinin möhkəm və təşbehli olmaq üzrə iki kateqoriyaya ayrıldıqlarına işarə edilməkdədir. Buradan anlayırıq ki, bu ayədə işarə edilən möhkəmlik və təşbehlilik kitabın hamısının xüsusiyyəti olaraq işə-rədd edilən möhkəmlik və təşbehlilikdən fərqlidir. Bundan ötəri, ayələri araşdırmaq surətiylə bu iki anlayışın mənasını təyin etmək, obyektiv qarşılığını təsbit etmək lazımdır.

Bu mövzuyla əlaqədar olaraq ondan çox görüş irəli sürülmüşdür.

1-Muhkemlerden məqsəd, Ən'am surəsində iştirak edən üç ayədir: "Də ki: "Gəlin sizə Rəbbimizin nələri haram etdiyini oxuyum: ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın..." (Ən'am, 151-152-153) Təşbehlilərdən məqsəd isə, Yəhudilərin anlaya bilmədiyi və başqa şeylərlə qarışdırdığı xüsuslardır. Bunlar da bəzi surələrin başlarında iştirak edən "Əlif, lam, mim" "Əlif, lam, rə" və "Ha, mim" kimi mukattaa (bir-birindən qopuq) hərflərdir. Yəhudilər bunları hərflərə rəqəmlər verilmək surətiylə edilən hesabları əsas al/götürərək şərh etmişlər və bundan hərəkətlə bu ümmətin ömürünün nə qədər olduğunu təsbit etməyə çalışmışlar. Bu səbəbdən bu barədə yanıldılar. Bu görüş səhabədən İbni Abbasa nisbət edilmişdir.

Bu şərhə bağlı qiymətləndirməmiz budur: Bu görüş dəlilsiz olaraq irəli sürülmüşdür. Əgər doğruluğu təslim edilsə, bu səfər, möhkəm və təşbehli ayələrin sırf bunların ikisinə təsis edilməsinin hər hansı bir dəlili yoxdur. Ayrıca bunun qəbul edilməsi, nə möhkəm, nə də təşbehli olan bir üçüncü ayələr kateqoriyasının varlığını tələb etməkdədir. Ayənin zahiri isə, belə bir ehtimala yer/yeyər buraxmayacaq qədər qətidir.


Ancaq bu görüşün İbni Abbasa nisbət edilməsi gerçəyi əks etdirməməkdədir. Ondan edilən nəql onun söz mövzusu üç ayəs(n)i möhkəm saydığı şəklindədir. Möhkəm ayələr, yalnız bu üç ayədən ibarətdir, şəklində deyil.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Səid b. Mənsur, İbni Əbu Xatəm, səhih deyə xarakterizə edərək Hakim və İbni Mürdeveyhin Abdullah b. Kays kanalıyla köçürdüklərinə görə, o İbni Abbasın "Ondan bir qisim ayələr möhkəmdir." ayəsiylə əlaqədar olaraq: Ən'am surəsinin "Də ki: Gəlin..." deyə başlayan ayə ilə ondan sonrakı iki ayədən ibarət olan/yaranan son üç ayə möhkəmdir." dediyini eşitmişdir. (c. 2, s. 4)

Yenə eyni əsərdə ondan nəql edilən bu rəvayət də bu qiymətləndirməyi dəstəkləməkdədir. Rəvayətə görə, İbni Abbas, möhkəm ayələr ilə əlaqədar olaraq: "Də ki: Gəlin..." deyə başlayan ayə və sonrasındakı iki ayə bu möhkəm ayələrdəndir. "Rəbbin özündən başqasına ibadət etməmənizə hökm etdi" deyə başlayan ayə ilə ondan sonra gələn iki ayə də bu möhkəm ayələrdəndir" demişdir. Hər iki rəvayət də onun bu ayələri möhkəm ayələrə nümunə olaraq zikr etməsini, yalnız bu ayələr möhkəmdir, demək istəmədiyini dəstəkləməkdədir.

2- Bu görüş yuxarıdakı görüşün tam tərsidir. Buna görə, möhkəm ayələrdən məqsəd, bəzi surələrin başlarında iştirak edən

mukattaa yəni bir-birindən qopuq hərflər, təşbehli ayələrdən məqsəd isə, geriyə qalan digər bütün ayələrdir. Əbu Fahitenin belə dediyi rəvayət edilər: "Onlar kitabın anasıdır." ifadəsi ilə surələrin giriş qisimləri nəzərdə tutulmuşdur. Quran bunlardan çıxarılmışdır. Məsələn: "Əlif lam mim. Bu kitab..." ifadəsindən Bəqərə surəsi, "Əlif lam, mim. Allahdır ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Diridir. Sürüşümdür (varlıqlarını qoruyub idarəçidir)" ifadəsindən Al/götürü İmran surəsi çıxmışdır."

Yenə: "Onlar kitabın anasıdır." ifadəsi ilə əlaqədar olaraq Səid b. Cübeyrin belə dediyi rəvayət edilər: "Onlar kitabın əslini meydana gətirər. Çünki bunlar bütün kitablarda yazılıdır." Bu rəvayətlər, hər ikisinin


də surələrin başlanğıcında iştirak edən hərflərlə bu hərflərin sözüklərinin nəzərdə tutulduğu fikirini müdafiə etdiklərini göstərir. Buna görə, demək istənən budur: "Sizin üzərinizə endirilən kitab, bu bir-birindən qopuq hərflərdən meydana gəlməkdədir. Sözlər və cümlələr bu hərflərdən meydana gələr." Necə ki, bəzi surələrin başlarında yer/yeyər alan/sahə bir-birindən qopuq hərflərlə əlaqədar olaraq belə bir görüş vardır.

Bu şərh et əlaqədar olaraq bunu deyirik: Bu görüş, qətiliklə dəlili olmayan bir qiymətləndirməyə yəni bəzi surələrin başlarında yer/yeyər alan/sahə bir-birindən qopuq hərflərin deyilən şəkildə şərh olunmasına söykən/dözmənin yanında, şəxsən ayənin özü ilə uyğun gəlməməkdədir. Çünki, belə bir şeyin qəbul edilməsi ilə birlikdə, kimi surələrin giriş qisimində iştirak edən bir-birindən qopuq hərflərin xaricindəki bütün Quran ayələri təşbehli kateqoriyasına girmiş olar. Halbuki uca Allah təşbehli ayələrə uyğun gəlməyi yermiş və bu davranışı ürəklərin sürüşməsi olaraq xarakterizə etmişdir. Kənar yandan Qurana uyğun gəlməyi də tərifləmişdir, daha doğrusu öhdəçiliklərin ən zərurisi olaraq xarakterizə etmişdir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Onunla birlikdə endirilən nuru izləyənlər..." (Ə'raf, 157) Bunun kimi daha bir

çox ayə nümunə göstərilə bilər.

3- Təşbehli mücməl olaraq adlandırılan ayələr, möhkəm də mübeyyen olaraq adlandırılan açıq və aydın olar ayələrdir.

Bu şərh et əlaqədar olaraq bunu deyirik: Bu ayədə möhkəm və təşbehli ayələrlə əlaqədar olaraq işarə edilən xüsusiyyətlər, mücməl və mübeyyen anlayışlarıyla üst-üstə düşməməkdədir. Bunu belə açıqlaya bilərik: Bir ləfzin mücməl olması, mənasının bəzi istiqamətlərinin, digər bəzi istiqamətlərinə qarışmış olması, içində itməsi, nəzərdə tutulan istiqamətin digərlərindən ayırdedilmez halda olmasıdır. Bu vəziyyət həmsöhbətin və ya dinləyicinin, nəzərdə tutulan istiqamətin təyin olunması nöqtəsində qarışıqlıq içinə girməsinə səbəb olar. İnsanların ənənəsində, bir mesajın verilməsi, bir mənanın aktarımı nöqtəsində bu cür lafızlara uyğun gəlilməməsi əsasdır. Bunun üçün daha açıq və eyni zamanda mücməl olan ləfzi də açıqlayıcı xüsusiyyətdə olan digər bir ləfzin istifadəsi


seçilər. Beləcə, bir az əvvəlki mücməl sözük də açıqlanmış olar. Bundan sonra buna uyğun gəlilməsinin bir qorxusu da yoxdur. Mücməl ifadənin, açıqlayıcısı mövqesindəki bir başqa ifadə qarşısındakı vəziyyəti bundan ibarətdir. Əgər möhkəm və təşbehli şəxsən mücməl və mübeyyen deməksələr, əgər təşbehlilər möhkəmlərə çevirilərək açıqlansa bu vəziyyətdə təbii/tabe olunan, təşbehli ayələr olmuş olar, möhkəm ayələr deyil. [Necə ki mücməl və mübeyyen mövzusunda, məqsəd təyin olunduqdan sonra uyğun gəlilən mücməldir, mübeyyen deyil] Belə bir təbii/tabe olmağı isə, danışma və razılaşma faktlarının təbiəti qaldırmaz. Dilçilərin ənənəsində bunun bir nümunəsinə rast gəlinməz. Bu nöqtədə ürəklərində sürüşmə olanlarla, elmdə dərinləşənlər arasında bir fərq yoxdur. Və yenə təşbehliyə uyğun gəlmək tənqid edilməz və ürəklərin sürüşməsini tələb edən bir vəziyyət olmazdı.

4- Təşbehlilərdən məqsəd, mensuh (hökmləri qüvvədən qaldırılmış) ayələrdir. Çünki hökmləri qüvvədən qaldırılmış mensuh ayələrə inanılar; ancaq onlarla əməl edilməz. Muhhemlerden məqsəd də, nasih (özlərindən əvvəl enən ayələrin ehtiva etdikləri hökmləri qüvvədən qaldıran hökmlər ehtiva edən) ayələrdir. Bunlara həm inanılar, həm də əmrləri istiqamətində əməl edilər. Bu görüş, İbni Abbas, İbni Məsud və bəzi səhabələrə nisbət edilmişdir. Bu səbəblə İbni Abbas Quranın şərhini bildiyini sanardı.

Bu görüşün doğru olduğu qəbul edilsə belə, təşbehli anlayışının sırf mensuh ayələri ehtiva etdiyinə bağlı konkret bir dəlil tapmaq mümkün deyil. Çünki uca Allahın təşbehlilərə təbii/tabe olmanın xüsusiyyətlərindən biri olaraq sözünü etdiyi fitnə çıxarmağı və şərh etməyi məqsəd qoyma vəziyyəti mensuh olmayan bir çox ayə üçün də etibarlıdır. Allahın sifətləri və hərəkətləri ilə əlaqədar ayələri buna nümunə göstərə bilərik. Bir dəfə bu fikiri mənimsəmək, möhkəm ilə təşbehli arasında bir vasitəsinin varlığını qəbul etməyi lazımdır


mektedir. [Məsələn Allahın sifətləri və hərəkətləri ilə əlaqədar ayələr, nə nasih və nə də mensuhturlar]

İbni Abbasdan köçürülən şərhlərdən aydın olduğu qədəriylə, onun möhkəm və təşbehli ilə əlaqədar fikiri, nasih və mensuh sərhədlərini aşan ümumilikdədir. Elə aydın olur ki, o bu ikisini sırf nümunə olsun deyə zikr etmişdir. Məsələn et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirdə belə deyilir: İbni Cərir, İbni Munzir və İbni Əbu Xatəm, Əli kanalıyla İbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: Möhkəmlərdən məqsəd, Quranın nasihi, halalı, haramı, həddləri, fərzləri və inanılması lazım olan hökmləridir. Təşbehlilərdən məqsəd, Quranın mensuhu, mukaddemi (önə alınmışı), muahharı (təxirə salınmışı), nümunələri,

andları və inanılan ancaq əməl edilməyən ifadələridir."

5- Möhkəmdən məqsəd dəlili açıq və parlaq olan ifadələrdir. Allahın birliyi, qüdrəti və hikməti ilə əlaqədar dəlillər/sübut edər kimi. Təşbehlidən məqsəd isə, başa düşülməsi üçün düşünməyə və təfəkkür etməyə ehtiyac duyulan ifadələrdir.

Əgər dəlilin açıq və parlaq ya da düşünmə və təfəkkürə möhtac olmasından məqsəd, söz mövzusu ayənin məzmununun bədihi və ya ona yaxın bir ağılı dəlilə sahib olması ya belə olmaması isə, bu, hökm və fərzlər və bənzəri mövzularla əlaqədar ayələrin də parlaq və açıq bir ağılı dəlilə sahib olmadıqları üçün təşbehlilər kateqoriyasında qiymətləndirilmələrini tələb etməkdədir. Bu səbəbdən bu cür ayələrə uyğun gəlmək, gerçəkdə vacib olduğu halda, tənqid edilmiş olar. Yox əgər bundan məqsəd, söz mövzusu ayənin kitabın özündən qaynaqlanan açıq və parlaq bir dəlilə sahib olması və ya olmaması isə, kitabda iştirak edən hər ayə, eyni mövqedədir. Necə olmasın ki? O, ikili təşbehli bir kitabdır. Nurdur. Açıq və açıqlayıcıdır. Bu tərz bir yanaşmanın gərəyi, bütün kitabın möhkəm olması və bunun əleyhdarı olan təşbehlilik vəziyyətinin ortadan qalxmasıdır. Bu isə, həm Quranın nassına, həm də fərziyyəyə zidddir.

6-Muhkemden məqsəd, diqqətə çarpan və ya örtülü bir dəlil vasitəçiliyi ilə məlumat əldə etməyə imkan təmin edən ifadələrdir. Təşbehlilikdən


məqsəd isə, məlumat əldə etməyə heç bir şəkildə imkan verməyən ifadələrdir. Qiyamətin qopma zamanı və bənzəri xüsusların bilinməsi kimi.

Heç şübhəsiz, möhkəmlik və təşbehlilik, kitabın ayəs(n)i üçün istifadə edilən bir sifətdir. Ayənin mənas(n)ı isə, ilahi məlumatlardan hər hansı birinə dəlalət edən işarədir. Kitabın ayələrindən birinin dəlalət

etdiyi bir şeysə, özünə çatmağa gedəcək bir yoldan məhrum olmadığı kimi, başa düşülməsi də qeyri-mümkün deyil. Bu ayə ya özündən ötəri aydın olar ya da başqa bir ayənin vasitəçiliyi ilə aydın olar. Ayənin ləfzi ilə bir şeyin qəsd edilməsi, sonra da bu sözük vasitəçiliyi ilə bu məqsədə çatılmaması mümkün müdir? Halbuki, kitabın təməl xüsusiyyəti yol göstərici, hidayət edici, nur və açıq olmasıdır. Bu kitab möminlər belə dayansın, kafirlərin də anlamasına əlverişli olaraq təqdim edilmişdir. Necə ki Quranda belə buyurulur:

"Bu Quran, Rəhman və Rəhmdən endirilmişdir. Bilən bir qövm üçün ayələri açıqlanmış Ərəbcə oxunan bir kitabdır. Müjdələyici və bir xəbərdarlıqçı olaraq (göndərilmişdir). Amma çoxu üz çevirmişdir; onlar eşitməzlər." (Fussilət, 2-3-4) "Onlar Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey tapardılar." (Nisa,

82)

Bu halda bir xüsusla əlaqədar olaraq kitabda bir ayə iştirak etmişsə, o şeyin aydın ola bilməməsi qeyri-mümkündür. Söz mövzusu şeyi qavramaq üzrə düşünmək nəticəsiz qalmayacaq. Bu vaxt üzərində dayanıb obyektiv qarşılığını təsbit etməyə imkan ol/tapılmayan qiyamətin zamanı kimi gizli qeyb pərdəsinin gerisindəki faktlar üçün hər hansı bir ayənin lafızları etibarilə açıqlamaq üzrə təqdim edilmiş olması söz mövzusu deyil. Bu səbəbdən bu baxımdan bu cür ayələri təşbehli olaraq xarakterizə etmək mümkün deyil.

Bunun yanında, yuxarıda qiymətləndirdiyimiz fikirdə, təşbehli anlayışı ilə ayənin şərhi bir-birlərinə qarışdırılmışdır.


7-Muhkemlerden məqsəd, hökmlər ehtiva edən ayələrdir. Təşbehlilərdən məqsəd isə, bir-birləriylə uyğunlaşma içərisində olmayan

digər ayələrdir. Bu görüş Mücahidə və başqalarına nisbət edilmişdir.

Əgər burada işarə edilən uyğunlaşmazlıq sözündən məqsəd, xüsusiləşdirici bir ünsür vasitəçiliyi ilə xüsusiləşdirmək və qeydləndirici ünsür vasitəçiliyi ilə ifadəni qeydli etmək və xüsusi vəziyyətlərdə diqqətə çarpanlaşan karinelerde olduğu kimi lafızdan nəzərdə tutulanı konkretləşdirməyə köməkçi olan bütün vəziyyətlər isə, bu vəziyyətdə, hökmlər ehtiva edən ayələr də digərləri kimi təşbehli olar. [Çünki hökmlər ehtiva edən ayələrin bəzisi ümumi ifadəli, bəzisi xas ifadəlidir. Bəzisi mütləq, bəzisi mukayyettirler] Əgər, işarə edilən uyğunluq və anlaşırlık sözündən, nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığa istiqamətli dəlaləti üzərində bir bağlılıq və bir neçə ehtimal söz mövzusu olmayan və beləcə özündən nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığın özü vasitəçiliyi ilə diqqətə çarpanlaşması və bunun vasitəçiliyi ilə digər şeylərin obyektiv qarşılıqlarını diqqətə çarpanlaşması vəziyyəti [yəni təşbehlidə uyğunlaşmazlıq sözündən nəzərdə tutulan ayənin dəlaləti üzərində tam bir bağlılıq olması, bir çox ehtimalların söz mövzusu olduğundan obyektiv qarşılığının bilinməməsi, beləcə özüylə nəzərdə tutulan obyektiv qarşılığın nə özü vasitəçiliyi ilə və nə də obyektiv qarşılığı olan digər ayələr vasitəçiliyi ilə diqqətə çarpanlaşmaması vəziyyəti] nəzərdə tutulmuş isə, bu vəziyyətdə hökmlər ehtiva edən ayələrin xaricindəki bütün ayələrin təşbehli olduğu fikirini müdafiə etmək, hökmlərin xaricində Qurandan başqa bir şeyin öyrənilməməsini tələb edir. Çünki fərziyyəyə görə, Quranda təşbehli ayələrin müraciət qaynağını meydana gətirəcək və mənalarının diqqətə çarpanlaşmasına köməkçi olacaq möhkəm ayələr yoxdur.

8-Muhkemden məqsəd, yalnız bir anlama şərh olunma ehtimalı olan ifadələrdir. Təşbehlidən məqsəd isə, bir çox an-lama gəlmə ehtimalı olan ifadələrdir. Bu görüşŞafiiyə nisbət edilmişdir. Bildiyim qədəriylə burada nəzərdə tutulan xüsus budur:


Möhkəm, mənas(n)ı ancaq bir şəkildə diqqətə çarpanlaşan ifadə deməkdir. Nass (mənas(n)ı dəqiq və qəti) və bir mənada güclü bir şəkildə diqqətə çarpanlaşan ayələr kimi. Təşbehli isə, bunun tam əksinədir.

Bu qiymətləndirmə bir söz yerinə bir başqa sözün istifadə edilməsindən başqa bir şey deyil. Məsələn "möhkəm" sözünün yerinə, "birdən çox mənas(n)ı olmayan" ifadəsi qoyulmuşdur. "Təşbehli" isə, bir çox anlama gələ bilən şəklində ifadə edilmişdir. Ayrıca bu yanaşmada, şərh anlayışı təfsir şəklində, yəni lafızdan nəzərdə tutulan şey hesab edilmişdir. Daha əvvəl bunun səhv olduğunu söylədik. Əgər şərh şəxsən təfsir olsaydı, şərhi bilmək yalnız uca Allaha ya da uca Allah ilə birlikdə elmdə dərinləşənlərə xas qılınmasının bir mənas(n)ı olmazdı. Çünki Quranın bir qisimi, digər bir qisimini təfsir etməkdədir. Bu mövzuda, mömin, kafir, dində dərinləşənlər və ürəklərində sürüşmə olanlar arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

9-Muhkemden məqsəd, içində peyğəmbərlərlə ümmətləri arasında keçən hadisələrə bağlı xəbərlərin detallı və möhkəm qılınmış olaraq təqdim edildiyi ifadələrdir. Təşbehlidən məqsəd isə, peyğəmbərlərin hekayələrində, müxtəlif surələrdə təkrarlanan ifadələrin içindəki bənzər ifadələrdir. Bu yanaşmas(n)ı qəbul etmək, ayədə işə-rədd edilən ayrı-seçkiliyi sırf hekayələrlə əlaqədar ayələrə xas olmağı tələb etməkdədir.

Bu şərhin qiymətləndirməsinə gəlincə; bu tərz bir xas etmənin heç bir dəlili yoxdur. Ayrıca uca Allahın möhkəm və təşbehli ayələrin xüsusiyyətləri olaraq işarə etdiyi xüsuslar, məsələn təşbehlilərə təbii/tabe olma məzmununda sözünü etdiyi fitnə çıxarmağı məqsəd qoymaq və şərhlərini etməyi arzulamak kimi xüsuslar, bununla uyğun gəlməməkdədir. Çünki uca Allahın işarə etdiyi xüsusiyyətlərə peyğəmbər hekayələrini mövzu əldə edən ayələrdə rast gəlinə bildiyi kimi, başqa mövzularla əlaqədar ayələrdə də rast gəlinə bilər. Təkrarlanan bir çox hekayədə rast gəlinə bildiyi kimi, -xəlifəlik vəzifəsinin yer/yeyər


yüzünə xas qılınmasını izah edən hekayə nümunəsində olduğu kimi- bir tək hekayədə də rast gəlinə bilər.

10-Müteşabih, şərhi tələb edən ifadələrdir. Möhkəm isə, şərhə ehtiyac duymayan ifadələrdir. Bu yanaşma İmam Əhmədə nisbət edilmişdir.

Bu yanaşmaya gəlincə; hökmləri ehtiva edən ayələr, qəti olaraq möhkəm olduqları halda, bir çox dəfə də işarə etdiyimiz kimi, Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) tərəfindən açıqlanmağa möhtacdırlar. Ayrıca mensuh ayələr də təşbehlidirlər və daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, bunların açıqlanmağa ehtiyacları yoxdur. Çünki onlar da digər bəzi hökm ehtiva edən ayələr kimidirlər.

11-Muhkemden məqsəd, inanılan və əməl edilən ifadələrdir. Mü-teşabihten məqsəd isə, inanılan, ancaq əməl edilməyən ifadələrdir. Bu görüş, İbni Teymiyeyə nisbət edilmişdir. O, bu yanaşmasıyla bunu nəzərdə tutmuş olsa lazımdır: Xəbər xüsusiyyətli ifadələr təşbehlidirlər. İnşas(n)ı ifadələr də möhkəmdirlər. Necə ki bəziləri bu şəkildə qəbul etmişlər. Yoxsa, bu yanaşma başlı başına bir görüş olaraq qiymətləndirilməzdi. Çünki daha əvvəl açıqlanan bir çox fikirlə üst-üstə düşər olacaqdı.

Bu fikirlə əlaqədar olaraq bunu deyirik ki: Bu görüşün mənimsənməsi vəziyyətində, hökm bildirməyən bütün ayələrin təşbehli qəbul edilməsi lazımdır. Bunun bir gərəyi də, hökmlər xaricində heç bir ilahi məlumatın qəbul edilə bilməməsidir. Çünki bu sahədə bir hökm yoxsa hər hansı bir əməl də söz mövzusu olmaz, digər tərəfdən məlumat əldə etmək üçün təşbehlilərin çeviriləcəyi hər hansı bir möhkəm ayə də yoxdur. Bir başqa xüsus: Mensuh ayələr, inşasıdırlar; ancaq qətiliklə möhkəm deyildirlər.

Heç şübhəsiz, o, "Möhkəmə inanılar və əməl edilər. Təşbehliyə isə, əməl etmədən inanılar." deyərkən ayədə iştirak edən bu ifadənin mənasını göz qarşısında saxlamışdır: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar... Elmdə dərinləşənlər isə: "Biz ona


inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." deyərlər." Ancaq bu iki fakt, yəni möhkəm olan ayələrə inanmaq və məzmunlarına görə əməl etmək ilə təşbehlilərə inanmaq və məzmunlarına görə əməl etməmək faktları, kitaba inanan hər kəsin vəzifələri olduqlarından, belə bir insanın vəzifəsini yerinə yetirmədən əvvəl həm möhkəmi, həm də təşbehlis(n)i təyin etməsi lazımdır. Bu vəziyyətdə də möhkəm və təşbehliləri bu faktlarla tanımanın, onların təyin olunması və obyektiv qarşılıqlarının təsbit edilməsi baxımından bu faktların kafi olmayacağı açıqdır.

12-Müteşabihler, bir sıra xüsusi sifətləri ehtiva edən ayələrdir. İstər alim, qədr, hakim və habir sifətləri kimi Allahın sifətlərini ehtiva edən ayələr olsun, istər peyğəmbərlərin sifətləri ilə əlaqədar ifadələri ehtiva edən ayələr olsun. Hz. İsa ilə əlaqədar bu ifadəni buna nümunə göstərə bilərik: "ONun sözüdür. Onu Məryəmə yönəltmişdir və Ondan bir ruhdur." (Nisa, 171) Buna bənzər ayələr də bu məzmunda qiymətləndirilər. Bu görüş də İbni Teymiyeyə nisbət edilmişdir.

Sifətlərlə əlaqədar ayələrin təşbehlilər kateqoriyasına girdiyini qəbul etməmizə baxmayaraq, təşbehlis(n)i sırf bunlarla məhdudlaşdırmaq dəlili olmayan bir iddiadır.

Yuxarıdakı fikiri irəli sürən İbni Teymiyedən nəql edilən uzun şərhlərdən aydın olduğu qədəriylə, o, möhkəm və təşbehli anlayışlarını lügavi mənalarını əsas alan/sahə bir qiymətləndirməyə

təbii/tabe tutmuşdur. Buna görə, möhkəm, dəlaləti möhkəm olan, təşbehli isə bir-birinə bənzəyən müxtəlif ehtimalları eyni anda ehtiva edən ifadələr deməkdir. Bu iki məna nisbi və nisbidir. Bir aya-tin mənas(n)ı xalqın ümumisinə naməlum gələ bilər. Amma alimlər onu araşdırıb öyrənərlər. Bu xüsus, sifətlərlə əlaqədar mövzuları ehtiva edən ayələrdə daha diqqətə çarpandır. Çünki bu cür ayələrin mənas(n)ı, xalqın ümumisi baxımından naməlumdur. Başqa şeylərlə qarışdırıla bilər xüsusiyyətdədir. Bilindiyi kimi insanların ümumisinin zehni tutumları, maddi hisslərin kənarına keçmə, maddəni aşma baxımından qeyri-kafidir, Buna görə uca Allahın öz şəxsiylə əlaqədar olaraq söz mövzusu etdiyi elm, kud


rədd, eşitmə, görmə, razılıq, qəzəb, əl, göz və bənzəri faktları cismani şeylər və ya gerçək olmayan mənalar hesab edirlər. Bundan ötəri fitnə çıxır, bidətlər baş göstərir, müxtəlif məzhəblər ortaya çıxır. İşdə möhkəm və təşbehlidən nəzərdə tutulan budur. Bunların hər ikisi vasitəçiliyi ilə bir məlumata çatmaq mümkündür. Qavranması və bilinməsi mümkün olmayan şeysə, təşbehlilərin gerçək mənalarına şərh edilmələridir. Sifətlərlə əlaqədar ayələr kimi ayələrin ehtiva etdiyi nümunələrin işarə etdikləri xüsusların bilinməsidir. Deyək ki, biz, "Allah, hər şeyə qadirdir." və "Allah hər şeyi bilər" ifadələrinin mənasını bilirik; amma biz, ONun bilməsinin, qüdrətinin və digər sifətlərinin gerçək mahiyyətlərini və ONA xas hərəkətləri qavraya bilmərik, bilməyik. İşdə Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi təşbehlilərin şərhlərindən məqsəd budur." İbni Teymiyenin fikirləri xülasəylə bundan ibarət idi. Şərh anlayışından danışarkən, inşallah, onun bu sözləriylə əlaqədar şərhlərdə ol/tapılacağıq.

13-Muhkemden məqsəd ağılın qavraya bildiyi ifadələrdir. Müteşa-bihten məqsəd də bunun əksinədir.

Bu görüşün hər hansı bir dəlili yoxdur. Quran ayələri, ağılın

qavraya bildiyi və ağılın qavraya bilmədiyi şəklində iki qisimə bölünsələr də, bu, bu anda təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə işarə edilən möhkəm və təşbehli ifadələriylə də bu xüsusların nəzərdə tutulduğu mənasını verməz. Qaldı ki, ayədə işarə edilən möhkəm və təşbehlilərin xüsusiyyətləri bu bölünmələ tam olaraq uyğun gəlməməkdədir. Ayrıca bu ölçü hökm ehtiva edən ayələrlə etibarlılığını itirər. Çünki bu cür ayələr möhkəmdirlər və ağılın bunları qavraması mümkün deyil.

14-Muhkemden məqsəd, ifadənin zahiri nəzərdə tutulan ayələrdir. Mü-teşabihten məqsəd də, zahirinin əksinə nəzərdə tutulan ayələrdir. Bu görüş bir çox son qurşaq araşdırmaçılar tərəfindən irəli sürülmüşdür. Şərhlə əlaqədar olaraq inkişaf etdirdikləri nəzəri hörgü də bu görüşə söykən/dözür. Buna görə şərh, sözün zahirinə tərs düşən məna deməkdir. Sanki bu fikiri müdafiə edənlər də bunu nəzərdə tutmuş kimidirlər:


"Möhkəm ayə, şərhi, indirilişi demək olan ayədir. Təşbehli isə, ancaq şərhlə aydın ola bilən ayədir."

Bu yanaşmaya gəlincə: Bu, tam bir termindir. Ayədə möhkəm və təşbehlilərin xüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq işarə edilən xüsuslar, bununla uyğunlaşmamaqdadır. Təşbehlinin təşbehli olması, madlulunun (obyektiv qarşılığının) və nəzərdə tutulan mənanın olmasından irəli gəlməkdədir. Və yenə şərh, təşbehlilə nəzərdə tutulan məna demək deyil ki səbəbindən təşbehlinin şərhə sahib olmaq baxımından möhkəmdən ayrıldığı şəklində bir nəticəyə çatılsan. Tam tərsinə ayədə işarə edilən şərhdən məqsəd, Quranın möhkəm, təşbehli bütün ayələrini əhatə edən bir vəziyyətdir. Biz bu xüsusa daha əvvəl işarə etdik.

Bunun yanında, Quranda, zahiri mənasından fərqli, ona tərs düşən bir məna nəzərdə tutulan hər hansı bir ayə yoxdur. Əgər bəzi ayələrdə bu cür bir vəziyyətə eyham edən ifadələr varsa, bununla, başqa möhkəm ayələrin onlara qazandırdığı mənalar nəzərdə tutulmuşdur. Çünki Quranın bir xüsusiyyəti, bəzi ifadələrinin digər bəzi ifadələr tərəfindən təfsir edilməsidir, bağlı ifadənin digər bəzi ifadələr vasitəçiliyi ilə açıqlığa qovuşdurulmasıdır. Bilindiyi kimi, bitişik və ya ayrı qar/qazancınaların bir sözə qazandırdıqları məna, onun zühurunun xaricində deyildirlər. Xüsusilə, natiq tərəfindən, bir qisiminin digər bir qisimiylə elin idili bir şəkildə deyildiyi, bir qisiminin digər bir qisiminə şahidlik etdiyi, var olduğu sanılan bütün ixtilafların və bütün ziddiyyətlərin üzərində düşünülməsi vəziyyətində ortadan qalxacağı açıqca ifadə edilən bir mətn/mətin baxımından bu vəziyyət çox daha dəqiq bir xüsusdur. Uca Allah mövzuya bağlı olaraq belə buyurur: "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey tapardılar." (Nisa, 82)

15-Asemdən belə bir görüş köçürülmüşdür: Möhkəmdən məqsəd, şərhi üzərində görüş birliyi təmin edilən ayələrdir. Təşbehlidən məqsəd də, şərhi haqqında ixtilafa düşülən ayələrdir. Burada, gö


rüş birliyi (icma) və görüş ayrılığı (ixtilaf) ilə, ayənin obyektiv qarşılığı haqqında bütün görüşlərin eyni nöqtədə toplanması ilə belə olmaması nəzərdə tutulmuş olsa lazımdır.

Belə bir qiymətləndirmə, kitabın hamısının təşbehli olmasını tələb edir ki bu, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin işarə etdiyi bölünmələ uyğun gəlməməkdədir. Çünki Quranda heç bir ayə yoxdur ki, haqqında hər hansı bir ixtilaf olmasın. Ya ayənin ləfzi ya mənas(n)ı ya də mənasının açıq və ya örtülü olması baxımından mütləq bir sıra

ixtilaflar söz mövzusu olmaqdadır. Belə ki bəziləri: "Təşbehli (bənzəməli) bir kitab" (Zumər, 23) ayəsinə söykən/dözərək Quranın hamısının təşbehli olduğunu söyləmişlər. Bu qiymətləndirmənin, söz mövzusu çıxarsamanın, dəlil olaraq təqdim etdikləri ayənin möhkəm bir ayə olması əsasına söykən/dözdüyünü göz ardı etmişlər. Dəlil olaraq təqdim etdikləri ayə müdafiə etdikləri fikirlə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Bir başqa qrup da Quran ayələrinin zahirinin dəlil meydana gətirmədiklərini, yəni zahiri mənasının olmadığını irəli sürmüşlər.

16-Müteşabihten məqsəd, başqası ilə aralarında bənzərlik ol/tapılmasından ötəri, təfsiri müşkül olan ifadələrdir. Bu çətinliyin, müşkülün, lafızla və ya mənala əlaqədar olması fərq etməz. Bu fikiri Ragıb əl-İsfahani irəli sürmüşdür. Ragıb "əl-Tədris planı" adlı əsərində bunları söyləyir:

Quranın təşbehlisindən məqsəd, başqa ayələrlə aralarında bənzərlik olmasından ötəri təfsiri müşkül olan ayələrdir. Bu bənzərliyin sözük və ya məna baxımından söz mövzusu olması fərq etməz. Fiqh alimləri demişlər ki: Təşbehli, zahiri məqsədini çatdırmayan ifadələrdir. İşin əsli budur: Ayələr, bir-birləri baxımından üç qrupa ayrılarlar: Mütləq möhkəm, mütləq təşbehli, bir baxımdan möhkəm, bir baxımdan da təşbehli olan ayələr.

O halda təşbehlilər ümumiyyətlə üç hissəyə ayrılarlar:

1- Yalnız sözük baxımından təşbehli olan ayələr.

2- Yalnız məna baxımından təşbehli olan ayələr.


3- Hər iki baxımdan da təşbehli olan ayələr.

Yalnız sözük baxımından təşbehli olan ayələr iki hissəyə ayrılarlar:

Bu qisimlərdən biri müfred lafızlarla əlaqədardır. Bu da ya sözün qəribə və alışılmayan olması ilə əlaqədardır. "əl-ebb" və "yeziffun" sözləri kimi ya da "yəd" (əl) və "ayn" (göz) sözlərində olduğu kimi sözük ortaqlığı şəklində olar (yəni bir sözün bir neçə mənas(n)ı olar). Digər qisim isə, mürəkkəb (mürəkkəb) sözün cümlə quruluşuyla əlaqədardır. Bu da üç hissəyə ayrılır.

Bir qisimi kəlamın xülasə olmasıyla əlaqədardır. Bu ayədə olduğu kimi: "Əgər yetim qızlar mövzusunda adeleti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, bu vəziyyətdə, sizə halal olan qadınlardan... evləndirin." (Nisa, 3)

Bir qisim də ifadənin açıqlanması, genişlədilməsi ilə əlaqədardır: "ONun bənzəri kimi heç bir şey yoxdur" ifadəsində olduğu kimi. Çünki əgər: "Heç bir şey ONun bənzəri deyil." deyilsəydi, bu dinləyicilər baxımından daha açıq bir ifadə olacaqdı.

Bir qisimi də kəlamın nizamı ilə əlaqədardır: "Kitabı qulu üzərinə endirdi və onda heç bir əyrilik etmədi. Dümdüz bir kitabdır." (Kəhf, 1-2) ayəsində olduğu kimi. Bu ifadənin təqdiri belədir: "Kitabı qulu üzərinə dümdüz olaraq endirdi və onda heç bir əyrilik yoxdur."

"Əgər mömin kişilər ... olmasaydı, əgər seçilib ayrılmış olsadılar." (Fəth, 25) ayəsini də buna nümunə göstərə bilərik.

Məna etibarilə təşbehliyə nümunə, uca Allahın sifətləri və qiyamət gününün sifətləridir. Çünki bu sifətlər bizim qavrayacağımız şəkildə təsvir edilməmişlər. Bunun səbəbi, bizim duyğu orqanlarıyla qəbul edə bilmədiyimiz bir şeyin surətinin zehinimizdə diqqətə çarpanlaşmamasıdır. Ya da bunların, bizim duyğu orqanlarıyla qəbul edə bildiyimiz növdən olmamasıdır.

Həm məna həm sözük baxımından təşbehli, cəmi olaraq beş hissəyə ayrılır:


Birinci qisim, halla əlaqədardır. İfadənin ümumi və ya xüsusi bir an-lam daşıması kimi. "Müşriklərlə döyüşün" (Tövbə, 5) ifadəsi buna nümunə göstərilə bilər [Görəsən bütün müşriklərinmi yoxsa müəyyən müşriklərin mi nəzərdə tutulduğunu bilmirik].

İkincisi, xüsusiyyətlə əlaqədardır. İfadənin vacib və ya mendup xüsusiyyətli bir hökm ehtiva etməsi kimi. "Qadınlardan sizə halal olanları evləndirin..." (Nisa, 3) ayəsini buna nümunə verə bilərik.

Üçüncüsü, zamanla əlaqədardır. Nasih və mensuh ayələr kimi. "Allahdan gərəyi kimi qorxun." (Al/götürü İmran, 12) ifadəsini buna nümunə göstərə bilərik [Digər bir ayədə "Gücünüz çatdığı qədər Allahdan qorxun" (Təğabun, 16) deyə iştirak etmişdir. Hansının nasih və hansının mensuh olduğu bilinməməkdədir].

Dördüncüsü, məkanla və ya ayələrin endiyi mühitin obyektiv şərtləriylə əlaqədardır. "Evlərə arxasından girməniz yaxşılıq deyil." (Bəqərə, 189) və "Təxirə salma (nəsiyə) küfrdə daha irəli getməkdir." (Tövbə, 37) ifadələri buna nümunə göstərilə bilər. Çünki Ərəblərin cahiliyyə dövründəki ənənələrini bilməyənlərin bu ayənin təfsirini qavramaları çətin olar.

Beşincisi, bir hərəkətin səhih, etibarlı və ya fasit, etibarsız olmasına səbəb olan şərtlərlə əlaqədardır. Namazın və nikahın şərtləri kimi.

Bu xüsuslar bir bütün olaraq təsəvvür edildiyi zaman, təfsir alimlərinin, təşbehli anlayışının mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq irəli sürdükləri bütün görüşlərin yuxarıdakı təsnifin xaricində olmadığı an-laşılır.

Təşbehlidən məqsəd, "Əlif, lam, mimdir." deyənin fikiri, Qatadanın: Möhkəm nasih, təşbehli də mensuhtur, şəklindəki

fikiri, Asemmin: Möhkəm, şərhi üzərində görüş birliyi təmin edilən ifadələrdir, təşbehlisə, şərhi üzərində ixtilaf çıxan ifadələrdir, şəklindəki fikiri kimi.

Bundan sonra, bütün təşbehlilər üç qrupda araşdırıla bilər:


Bir qrup təşbehli ayənin məzmununun mahiyyətini ağılın qavraması, təsbit etməsi mümkün deyil. Qiyamətin zamanı, Dabbetul ərzin (qiyamətə yaxın bir zamanda ortaya çıxacağı deyilən şeyin) ortaya çıxışı və Dabbet-ul ərzin mahiyyəti kimi.

Bir qrup təşbehlinin mənasını qavramaq da ağıl baxımından mümkündür. Qəribə sözüklər, incə və dəqiq hökmlər kimi.

Bir qrup təşbehli də bu iki qrup arasında dəyişən bir yer işğal etməkdədir. Bunların gerçək mənalarının elmdə dərinləşən insanlar tərəfindən bilinməsi, digər insanlarınsa, bunların mahiyyətlərini bilməmələri mümkündür. Bu qrup təşbehliyə, Peyğəmbər Əfəndimiz Hz. Əli (ə.s) ilə əlaqədar olaraq söylədiyi bu sözlərdə işə-rədd etmişdir: "Allahım! Onu dində dərin qavrayış sahibi et" Peyğəmbərimizin İbni Abbasla əlaqədar söylədiyi buna bənzər bir sözdə də buna işarə edilmişdir." (əl-Tədris planı, Ragıp əl-İsfahani s. 443- 445) Ragıbın sözləri burada sona çatdı. Ragıbın bu qiymətləndirməsi, təşbehli ilə əlaqədar şərhlərin ən əhatəlisidir. Yuxarıda işarə edilən bir çox görüşün bir araya gətirildiyi görülməkdədir.

Ancaq bu qiymətləndirmədə iki baxımdan əsassızlıq vardır:

Birincisi; onun təşbehli anlayışını, şifahi bənzərlikləri, ləfzi qəribəlik, terkipsel bağlılıq, ifadənin ümumi və ya xüsusi olması kimi lafızla əlaqədar tərəddüdləri əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirməsi, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin zahiri ilə uyğun gəlməməkdədir. Çünki təfsirini

təqdim etdiyimiz ayə, möhkəm ayələri, təşbehli ayələrin baş vuru qaynağı kimi göstərməkdədir. Bilindiyi kimi, ləfzi qəribəliklər və bənzəri vəziyyətlər, möhkəm ayələrin dəlalətləriylə ortadan qalxacaq xüsuslar deyil. Bu cür düyünlər, möhkəm ayələrə müraciət edilərək həll edilməzlər. Bunların həll mərcis(n)i başqa bir şeydir.

Ayrıca, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, təşbehlilərlə əlaqədar olaraq, fitnə çıxarmaq məqsədiylə onlara uyğun gələ biləcəyinə işarə edilir, bilindiyi kimi, xüsusiləşdirici bir ünsürü göz qarşısında saxlamadan ümumi xüsusiyyətli bir ifadəyə uyğun gəlmə, qeydləndirici bir ünsürü göz qarşısında saxlamadan mütləq xüsusiyyətli bir ifadəyə uyğun gəlmək ya da söz


lük və lüğət kitablarına baş vurmadan qəribə bir ləfzin arxasına düşmə hər dil əhlinin üsullarına zidddir. Heç bir dil əhlinin təbiətində belə bir yanaşmaya icazə verilməz. Təbii olaraq, dildə bir dayağı olmadığı üçün də belə ifadələrə təbii/tabe olmaq da fitnəni oyandırıcı bir rol oynamaz.

İkincisi; təşbehlis(n)i, bütün insanlar tərəfindən aydın ola bilən, heç kim tərəfindən aydın olmayan və bir seqment tərəfindən aydın ola bilən, bir seqment tərəfindən də aydın ola bilməyən şəklində təsnif etməsi, şərh faktını yalnız təşbehli ifadələrə xas etdiyinin göstəricisidir. Ki biz bunun belə olmadığını sübut etdik.

Möhkəm və təşbehli anlayışlarının mənas(n)ı və obyektiv qarşılıqları ilə əlaqədar olaraq deyilənlər bundan ibarətdir. Bu cür qiymətləndirmələrin məqsədəuyğun olub olmadıqlarını gördük. Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz ayəyə baxdığımızda, ayənin işıqlıq işığında məsələni müşahidə etdiyimizdə, gerçəyin bütün bu deyilənlərdən fərqli olduğunu görmüş olduq. Əslində ayədən yola çıxaraq təşbehli anlayışını belə anlamamız lazımdır:

Bir ayənin ayə olmasını qoruyaraq, yəni bir məna daşımanın yanında, şübhəli və dəyişən bir anlama dəlalət etməsi deməkdir. Ancaq şübhəli və dəyişən məna, ümumi və mütləq xüsusiyyətli bir ifadənin xüsusi və qeydli bir ifadəyə çevirilərək və ya bənzəri bir əməliyyat edilərək mənasının diqqətə çarpanlaşdırılması kimi dil əhlinin ənənəvi üsulları baxımından həllə qovuşdurula bilən lafızla elin idili faktlardan qaynaqlanmamaqdadır. Təşbehlilik vəziyyəti, mənasının içində şübhə ol/tapılmayan və təşbehli ayələrin mənalarının diqqətə çarpanlaşmasına köməkçi olan möhkəm bir ayənin mənas(n)ı ilə uyğun gəlməməkdən qaynaqlanar.

Bilindiyi kimi, hər hansı bir ayənin bu xüsusiyyətə sahib olması, ancaq uyğun gəlilməsi istənən mənanın, insanların ümumisinin zehinləri baxımından alışılmış olması, sadə zehinlərin çətinlik çək/məcbur edilmədən təsdiq edə biləcəyi xüsusiyyətdə olması ya da ayənin nəzərdə tutulan şərhinin, anlayışa


gücü zəif, akletme qabiliyyəti qeyri-kafi bu cür zehinlər tərəfindən tez qəbul edilə bilər xüsusiyyətdə olması ilə mümkündür.

Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) sonra, gərək müxtəlif məlumatlar və gərəksə praktik həyatın hökmləri məzmununda, İslamın nəzərdə tutduğu dümdüz yoldan sapan bidət və heva əhlini, dağıdıcı məzhəbləri və azğın qrupları araşdırdığımız zaman, bir çox dayaqlarının təşbehlilərə uyğun gəlmək, ayələri uca Allahın məmnun olmayacağı bir şəkildə şərh etmək olduğunu görərik.

Bir baxırsan, bir məzhəb, uca Allaha cisim isnad etmək məzmununda, bir sıra ayələri öz azğın düşüncəsinə dayaq etmiş. Bir başqas(n)ı, yenə Qurandan bəzi ayələri irəli sürərək cəbri, uca Allahın insanları hərəkətləri əməliyyata/işləmə nöqtəsində məcbur etməsi düşüncəsini müdafiə etmiş, bir başqası tam tənzih (Allahı nöqsanlıqlardan

uzaq sayma) adına sifətləri inkar etmiş, başqa bir qrup Allahın sifətlərinin eyni insanların sifətləri kimi olduğuna və sifətlərin şəxsdən ayrılığı adına Qurandan ayələr irəli sürmüş v. s. Bütün bunların ortaq xüsusiyyətləri, hakimlik funksiyasını görəcək möhkəm ayələrə çevirmədən təşbehli ayələri əsas al/götürməkdir.

Bir qrup deyir ki: Dini hökmlər, insanların Allaha çatmaları üçün qoyulmuşdur. Əgər insanı bu məqsədə çatdıracaq daha kəsə bir yol varsa, bu yolu izləyənlər baxımından qətilik qazanan bir yol olar. Çünki məqsəd, mümkün olan hər hansı bir göndər Allaha u-laşmaktır. Bir başqası çıxıb bunları irəli sürür: Dini öhdəçiliklər, insanın kamal səviyyəsinə çatması üçün qoyulmuşlardır. Məqsədə çatmaq surətiylə kamal səviyyəsinə çatıldıqdan sonra, öhdəçiliklərin mənas(n)ı qalmaz. Kamil insan üçün təklif (dini öhdəçiliklər) gərəksizdir.

Halbuki Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) zamanında, İslamın nəzərdə tutduğu bütün hökmlər, bütün həddlər və dini siyasətlər suveren idi və tətbiq olunmaqda idi. Heç kim bunlara zidd bir hərəkət edə bilməzdi. İstisnasız hər kəs bu hökmlərin və qanunların gərəyini etmək vəziyyətində idi. Nə oldusa, Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfa


tından sonra oldu. İslami hökumətlər əliylə hər gün bir hökm qüvvədən qaldırıldı. Gün be gün İslamın praktik həyata bağlı hökmləri sanki yonulurdu. Qüvvədən qaldırılan heç bir hökm, tətbiq olunmayan heç bir hədd yoxdur ki, bunları qüvvədən qaldıranlar, bunları tətbiq etməyənlər belə bir bəhanə irəli sürmüş olmasınlar: Din, ancaq dünyanın islahı və insanların mənfəəti üçün göndərilmişdir. Bu səbəbdən, dinin qarşısında bizim nəzərdə tutduğumuz hökm və ya rəftar, Bu gün üçün insanların mənfəətinə daha uyğundur.

Gedə gedə bu cür iddialar və tətbiqlər bunu dəmə nöqtəsinə gəlib söykən/dözdü: "Dinin tək məqsədi, dünyanın islahıdır. Din vasitəsilə dünyanın abadlıq edilməsidir. Bu günki dünya konjonktürü, dini siyasətləri həzm edəcək vəziyyətdə deyil. Tam tərsinə, Bu gün üçün müasir sivilizasiyanın təsdiqlədiyi qanunlar edib tətbiq etmək lazımdır."

Daha irəli gedilərək yenə bunu da söylədilər: "Dini tətbiqlər, dinin nəzərdə tutduğu əməlləri etmək, ürəyin təmizlənilməsi, onun quruluşçu bir düşüncəyə və iradəyə yönəldilməsi üçündür. İctimai təhsildən keçmiş, xalqa/halqa xidmət düşüncəsi ilə inkişaf etmiş nəfslərin dəstəmaz, qüsl, namaz və oruc kimi dini təmizləmə üsullarına ehtiyacı yoxdur."

Ədədləri sayılmayacaq qədər çox olan bu və bənzəri düşüncələr üzərində düşündüyün və bir də: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar." ayəsini göz qarşısında saxladığın zaman, yuxarıda etdiyimiz qiymətləndirmənin doğruluğundan şübhə etmədiyin kimi, İslamı və Müsəlmanları can evindən vuran o qədər fitnə və mihnetin ancaq təşbehlilərə uyğun gəlmək və Quranı şərh etməklə mümkün ola bildiyinə qərar verərsən.

Qurani Kərimin -doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- bu mövzuda üzərində israrla dayanmasının və təşbehlilərə uyğun gəlməyi, fitnə çıxarmağı məqsəd qoymağı, şərhə sapmağı, bəzi ayələri inkar etməyə getməyi və Allahın ayələrini şərhlərkən həddi aşmağı, onlar haqqında bir məlumata söykən/dözmədən danışmağı və şey


tanın addımlarına uyğun gəlməyi möhkəm möhkəmə qadağan etməsinin səbəbi bu olsa lazımdır. Çünki Qurani Kərimin mesajını əsl cəhətdən sapdıracaq, təməllərindən birini yıxaraq dinin bünyəsinin yox olmasına

səbəb olacaq xüsuslarda digər mövzulardan fərqli bir şəkildə sərt reaksiya verməsi, onun ifadə tərzinin bir xüsusiyyətidir. Kafirləri dost əldə etməyi qadağan edərkən, qohumları (Peyğəmbərin Əhli Beytini) sevməyi əmr edərkən, Peyğəmbərimizin xanımlarının evlərində oturmaları haqqında bəzi şərhlərə yer verərkən, faizlə rəftar etməyi qadağan edərkən və din üzərində tək söz halında olunmasının gərəyini və bənzəri şeyləri vurğularkən hamı/həmişə bu şiddətli rəftarını, bu sərt ifadəsini seçmişdir.

Dünyaya bağlanmaqdan, dünyəvi dəyərlərə yapışıb qalmaqdan və həvəsə uyğun gəlməkdən qaynaqlanan ürəklərdəki sürüşmə meyli və fitnə çıxarma arzusu, ancaq qiyamət gününün xatırladılması ilə xərcilə bilər və ortadan qaldırıla bilər. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "İstək və ehtiraslara (hevaya) uyğun gəlmə; sonra səni Allahın yolundan sapdırar. Şübhəsiz Allahın yolundan sapanlara, hesab gününü unutmalarından ötəri şiddətli bir əzab vardır." (Sad, 26) Buna görə Quranı Rəblərinin məmnun olmayacağı şəkildə şərh etməkdən qaçınan elmdə dərinləşənlərin sözlərinin sonunda buna işarə etdiklərini görürük: "Rəbbimiz, sən mütləq insanları özündə əsla şübhə ol/tapılmayan bir gündə yığacaqsan. Doğrusu Allah vadindən dönməz."

2- Möhkəm Ayələrin Kitabın Anası Olmasının Mənası nədir?

Bir qrup insan mövzuya bağlı olaraq belə bir qiymətləndirmə etmişlər: Möhkəm ayələrin kitabın anası olması, kitabın təməlini meydana gətirmələri mənasını verər. Dinin qaydaları və əsl prinsipləri bunlara söykən/dözər. Bu səbəbdən bunlara həm inanılar, həm də bunlara görə əməl edilər. Dinsə, inanclar və əməllər sistemindən başqa bir şey deyil. Təşbehli ayələrə gəlincə, bunların mənaları


diqqətə çarpan deyil; ifadə etdiyi mənada qarışıqlıq və bənzərliklər söz mövzusudur. Buna görə bu xüsusiyyətdə olan ayələrə inanılar; ancaq məzmunlarına görə əməl edilməz.

Təşbehli ilə əlaqədar olaraq təqdim etdiyimiz fikirləri araşdırdığın zaman bunu bilərsən: Mövzuya bağlı olaraq üzərində durulan görüşlər arasında bir neçə dənəsinin belə bir nəticə, belə bir yanaşmas(n)ı tələb etdiyi açıqdır. Onlar, təşbehli ayələrə təşbehli deyilməsinin səbəbi, çatılması və başa düşülməsi çətin olan şərhlər ehtiva etmələri fikiridir. Ya da lafızla əlaqədar tərəddüdləri ortadan qaldırmada əsas alınan ağılı üsul, lüğətə və insanların uyğun gəldikləri prinsiplərə baş vuraraq təşbehlilərin ehtiva etdikləri məlumatları tam olaraq və ya bir az olsun anlamanın və teşabüh vəziyyətini ortadan qaldırmanın mümkün olduğunu müdafiə edən görüşdür.

Başqa bir qrup da bunu söyləmişdir: Möhkəm ayələrin kitabın anası olmasının mənas(n)ı, təşbehli ayələrin onlara çevirilməsi lazım olduğudur. Ancaq, bu çevirmənin mahiyyəti və xüsusiyyəti ilə əlaqədar görüşlər, bu nöqtədə fərqlilik ifadə etmişdir. Bu yanaşma içində olan bəzilərinin sözlərindən aydın olan budur: Çevirməkdən məqsəd, təşbehlilərin yalnız imanla məhdudlaşdırılmalarıdır. Hərəkəti əməl isə, möhkəm ayələrə görə təyin olunmalıdır. Eynilə, mensuh ayə kimi. Bu növ ayələrə inanılar, ancaq əməl söz mövzusu olduğundan nasih olan ayələr əsas alınar. Bu görüş, dərhal əvvəlindəki fikirdən çox fərqli deyil.

Digər bəzilərinin meyli isə, möhkəm ayələrin kitabın anası olmasının mənas(n)ı, möhkəm ayələrin təşbehli ayələri şərhləri, içəridəkiləri bənzəmə vəziyyətini ortadan qaldırmalarıdır.

Doğru olan bu üçüncü görüşdür. Çünki "kitabın anası..." ifadəsinin işarə etdiyi analıq anlayışının ifadə etdiyi məna, artıqdan bir diqqəti əhatə etməkdədir. Bu da yuxarıda təqdim etdiyimiz görüşlərin ilkində, ana anlayışının mənas(n)ı olaraq təqdim edilən "təməl" anlayışından daha xüsusi bir məna ehtiva etməkdədir. Çünki 'ana'

sözündə, xüsusi bir şəkildə, çevrilə vurğu edilməkdədir. Türeyiş və artıma anadan qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Bu, ananın bir


anadan qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Bu, ananın bir parçasıdır. Do-layısıyla, bu ifadədən təşbehlilərin möhkəmlərə dönüb söykən/dözən, onlardan bir budaq kimi uzanan mənalar, medlullar ehtiva etdiyi mesajı verilməkdədir. Bu da möhkəmlərin təşbehliləri açıqlayıcı olduqları nəticəsini gətirməkdədir.

Kənar yandan, təşbehlilər, məqsədlərindəki bənzəmə və naməlumluq vəziyyətindən ötəri təşbehli olaraq xarakterizə edilmişlər, şərhlərinin ol/tapılmasından ötəri deyil. Çünki daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, şərh faktı, həm möhkəm, həm də təşbehli üçün etibarlıdır. Bilindiyi kimi, Quranın bir qisimi, bir qisimini təfsir edər. Bu səbəbdən təşbehlilərin də bəzi ayələr tərəfindən təfsir edilmələri lazımdır. Bu da möhkəm ayələrdən başqası deyil. Bunun nümunəs(n)i uca Allahın bu sözüdür: "Rəbbinə baxıb-dayanar." (Qiyamət, 23) Bu ayə təşbehli bir ayədir. Bu ayə: "ONun bənzəri olan heç bir şey yoxdur." (Şura, 11) ayəsinə və "Gözlər ONU idrak edə bilməz." ayəsinə çevirilmək surətiylə mənasının belə olduğu aydın olar: Burada haqqında danışılan baxış və fikirdən məqsəd, maddi baxış və görüş deyil. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Onun gördüyünü könül yalanlamadı. Yenə də siz gördüyü şey üzərində onunla mübahisə et/müzakirə edəcəksinizmi? And olsun, onu bir başqa enişdə görmüşdü... And olsun, o, Rəbbinin ən böyük ayələrindən olanı gördü." (Nəcm, 11-18) Burada, ürəyə xas bir görmə hərəkətinin varlığı qəti olaraq ifadə edilir. Bu 'görmədən məqsəd düşüncə də deyil. Çünki düşüncə, təsdiqləmək və zehni bileşimle elin idilidir. Görmə isə, bir şeylərlə elin idilidir. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bu baxışdan məqsəd, ürəyin yönelişidir və bu, maddi və ya ağılla əlaqədar zehni bir yöneliş deyil. Digər təşbehlilər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

3- Şərhin Mənası nədir?

Bəziləri şərh anlayışını, "bir ifadə ilə nəzərdə tutulan şey" mənasına gələn təfsir sözü ilə şərh meylindədirlər. Bir qisim ayədən


nəzərdə tutulan xüsuslar zəruri olaraq bilindiyinə görə, təbii olaraq: "Fitnə çıxarmaq və şərhini (şərhini) etmək" ifadəsində keçən şərhdən məqsəd, təşbehli ayədən nəzərdə tutulan mənadır. Bu halda, bu qiymətləndirməyə görə, təşbehli ayələrin mənalarını Allahdan başqa heç kim bilməz. Ya da Allahdan və elmdə dərinləşənlərdən başqa kimsənin bilməsi mümkün olmaz.

Bir başqa qrup da bu fikiri irəli sürmüşdür: Şərh anlayışı ilə nəzərdə tutulan məna: Sözün zahirinin ifadə etdiyi mənanın tərsidir. Ləfzin bu mənada istifadə edilməsi yayılmış, bu məna ləfzin ikinci həqiqi mənasıymış kimi qəbul edilər olmuşdur. Halbuki daha əvvəl, sözük, mütləq çevirmə və ya mərci mənasında qiymətləndirilərdi.

Hər vəziyyətdə, bu məna, son qurşaq təfsir alimləri arasında məşhurluq qazanmışdır. İlk məna isə ilk qurşaq təfsirçilər arasında ala bildiyinə məşhur idi. Bu məzmunda, şərhin mənasının bilinməsini sırf Allaha xas edənlərlə, həm Allahın həm də elmdə dərinləşənlərin bunların mənalarını belə biləcəyini müdafiə edənlər arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Necə ki İbni Abbasın belə dediyi rəvayət edilər: "Mən elmdə dərinləşənlərdən biriyəm; mən onun şərhini bilərəm."

Digər bir qrupun mövzuya bağlı fikiri belədir: Şərh, ayənin ehtiva etdiyi mənalardan biridir və bu mənas(n)ı Allahdan və ya Allah və elmdə dərinləşənlərdən başqa kimsə bilə bilməz. Ayrıca bu məna ləfzin zahiri mənasına tərs düşməz. Bu vəziyyətdə qarşımıza belə

bir vəziyyət çıxır: Təşbehli ayənin, bir-birinin altında gizli birdən çox mənas(n)ı vardır. Bu mənaların bəzisi, ləfzin dərhal altındadır, bu səbəbdən bu cür mənaları hər kəs rahatlıqla qavraya bilər. Bunların bir qisimi, lafızdan olduqca uzaq dərinlərdədir; ancaq uca Allah və ya ONunla birlikdə elmdə dərinləşənlər bunları belə bilərlər.

Bu uzaq mənaların lafızla elin idilərinin mahiyyəti çərçivəsində fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Çünki, bunların lafızdan nəzərdə tutulduqları göz qarşısında saxlanıldığında, tək bir izahatla, bir tək sahədə, paralel halında və yan-yana ifadə edilə bilməyəcəkləri qətidir. Əks halda, ləfzin bir mənadan çoxu üçün


Əks halda, ləfzin bir mənadan çoxu üçün istifadə edilməsi lazım olacaq. Bununsa, caiz olmadığı əlaqədar elmdə açıqlanmışdır. Bu səbəbdən bunların bir meridian içində silsilə/seriallı mənalar şəklində olmaları bir zərurət olaraq ortaya çıxar. Bu məzmunda belə deyilmişdir: Bunlar, ləfzin mənasının gərəkləridir. Ancaq bunlar dalbadal sıralanan gərəklər olaraq qiymətləndirilməlidirlər. Buna görə ləfzin əsl bir mənas(n)ı vardır. Bu mənanın bir gərəyi, gərəyin də bir gərəyi vardır. Və bu zəncir bu şəkildə davam edər.

Yenə deyilmişdir ki: Bunlar qərbin zahirin üzərinə tərtib edilməsi kimi üst-üstə mənalar şəklindədirlər. Bilinən, aydın olan mənanın iradə edilməsi, ləfzin mənasının və qərbinin iradə edilməsi deməkdir. Qərbin iradə edilməsi bunun özünün iradə edilməsinin eynisidir. Eynilə: "Mənə su ver" deməyin kimi. Bu ifadə suyu istəmənin yanında, susuzluğun aradan qaldırılmasını və yaranmala əlaqədar bir ehtiyacın qarşılanmasını, varoluşsal bir kamalın reallaşdırılmasını istəmənin özüdür. Burada dörd əmr və dörd istək söz mövzusu deyil. Tam tərsinə bəzisi bəzisinin içində olan faktların eynisi olan su içməklə əlaqədar bir tək istək söz mövzusudur. Su içmə bunlarla elin idilidir və onlara söykən/dözməkdədir.

Mövzuya bağlı olaraq ortaya atılan bir dördüncü görüş də belədir: Şərh, sözük vasitəçiliyi ilə nəzərdə tutulan mənalar növündən bir şey deyil. Tərsinə şərh, sözə dayaq meydana gətirən obyektiv bir faktdır.

Əgər söz, əmr və qadağan kimi inşas(n)ı bir hökm xüsusiyyətində isə, şərhi, hökmün inşasını, qoyulmasını və qanuniləşdirilməsini tələb edən məsləhətdir. Buna görə: Namaz qılın." sözünün şərhi, namaz qılan insanın özü ilə qaim olan zehin xarici nurani bir vəziyyətdir. Onu çirkin həyasızlıqlardan və münkərdən saxlayar.

Əgər xəbər xüsusiyyətli bir söz isə və bu söz də keçmiş hadisələrdən xəbər verirsə, bu sözün şərhi, keçmiş zaman ərzində meydana gəlmiş olan hadisənin özüdür. Keçmiş Peyğəmbərlərin və cəmiyyətlərin başından keçən hadisələri ehtiva edən ayələr kimi. Bu cür ayələrin şərhi, keçmişdə meydana gələn hadisələrin özüdür.


Əgər xəbər xüsusiyyətli söz, indiki zamanda meydana gələn və ya gələcəkdə meydana gələcək olan bir hadisədən danışırsa, bu iki ayrı şəkildə ola bilər:

a) Xəbər verilən fakt duyğularla qəbul edilən və ağıl vasitəsilə qavranan bir şey olar. Bu vəziyyətdə şərhi, objeler dünyasında yaşanan hadisənin özüdür. Bu ayələr buna nümunə göstərilə bilər: "İçinizdə onlara xəbər daşıyanlar vardır." (Tövbə, 47) "Rum orduları uduzmaya uğradı. Yaxın bir yerdə. Amma onlar, uduzmalarından sonra məğlub et/yeyiləcəklər. Bir neçə il içində." (Rum, 2-4)

b) Xəbər verilən fakt, qiyamət günü, qiyamətin qopacağı an, ölülərin toplanması, insanların hesaba çəkilməsi, əməl dəftərlərinin dağıt/paylanması kimi dünyəvi duyul/eşidilərəmik tərəfindən qəbul edilə bilməyən

və ağıllarımız vasitəsilə qavrana bilməyən gələcəyin pərdəsinin gerisindəki qeybi bir məsələ olar, ya uca Allahın sifətlərinin və hərəkətlərinin mahiyyəti kimi zamandan və ağılların anlayışa sahələrindən aşan bir xüsus olar. Bunların şərhi də onların obyektiv həqiqətlərinin özüdür.

Bu qisim ilə, yəni Allahın sifətlərinin və hərəkətlərinin vəziyyətini və bunlarla elin idili olub qiyamət və bənzəri xüsusların mahiyyətini açıqlayan ilə digər qisimlər arasındakı fərq, digər qisimə girən ayələrin şərhlərini bilmənin mümkün olmasıdır. Bunların şərhini bilməksə mümkün deyil. Bunların gerçək mahiyyətlərini ancaq uca Allah bilər. Heç şübhəsiz, elmdə dərinləşənlər, uca Allahın öyrətməsi nəticəs(n)i, ağıllarının ala biləcəyi qədəriylə bunların şərhlərini bir ölçüdə qavraya bilərlər. Şərhin gerçək mənada bilinməsinə gəlincə, uca Allah bu sahəs(n)i özünə xas etmişdir.

Bura qədər dörd ana başlıq altında təqdim edilənlər şərh anlayışının mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq təfsir alimlərinin yanaşma tərzinin xülasəsidir.

Mövzuyla əlaqədar olaraq başqa qiymətləndirmələr edilmişdir; ancaq bunlar, müdafiəçiləri qəbul etməsələr də ilk görüşün detalları xüsusiyyətindədir.


Məsələn bunlardan birinə görə, təfsir şərhdən daha ümumi bir məna ifadə etməkdədir. Təfsir ümumiyyətlə sözüklər və müfretlerle ilə əlaqədar olaraq istifadə edilər. Şərh isə daha çox mənalar və cümlələr haqqında istifadə edilər. Şərh anlayışı ümumiyyətlə ilahi kitablarla əlaqədar olaraq istifadə edilərkən, təfsir ifadəsi həm onlarla, həm də başqa kitablarla əlaqədar olaraq istifadə edilməkdədir.

Yenə bu cür detal xüsusiyyətli fikirlərdən birinə görə, təfsir, yalnız

bir istiqamətdə açıqlanma ehtimalı olan ləfzin mənasının açıqlanması mənasında istifadə edilən bir anlayışdır. Şərh isə, çıxarsama üsuluyla birdən çox ehtimallar arasında birinin təyin olunması an-lamında istifadə edilən bir anlayışdır.

Bir başqa qiymətləndirmədə isə, belə deyilməkdədir: Təfsir lafızdan qəti olaraq başa düşülməsi lazım olan mənanın təyin olunması, şərh isə, lafızdan qəti olaraq aydın olmayan olabiləcək mənalardan birinin seçilməsi mənasında bir səydir. Bu görüş bundan əvvəlkinə yaxındır.

Bir başqa görüşə görə, təfsir, lafızdan nəzərdə tutulan mənanın dəlilinin açıqlanması, şərh isə, lafızdan nəzərdə tutulan mənanın gerçək ölçülərinin təyin olunmasıdır. Məsələn uca Allah bir ayədə belə buyurmaqdadır: "Şübhəsiz sənin Rəbbin müşahidə etmə yerindədir." (Fəcr, 14) Bu ifadənin təfsiri belədir: Bu ifadədə keçən "mirsad" sözü, "rasede-yersudu" hərəkətinin "mif'al" qəlibinə uyğunlaşdırılmış şəklidir və nəzarət etmək mənasını verər. Bu ifadənin şərhi isə belədir: "Allahın əmrlərini yüngülə al/götürməkdən və onlardan qafil olmaqdan qaçınmaq lazımdır."

Başqa bir görüşə görə, təfsir, ləfzin zahiri mənasının açıqlanması, şərh isə, ləfzin içindən çıxılmaz səviyyədəki çətin aydın olar an-lamının açıqlanması deməkdir.

Bir başqa fikirdə isə, belə deyilməkdədir: Təfsir rəvayətlə elin idili bir anlayış, [ayənin mənasını rəvayət vasitəsilə anlamağa işlə/çalışmaq] şərh isə, dirayetle elin idili bir anlayışdır. [Ayənin mənasını təfəkkür və düşüncəylə şərhə istiqamətli səydir.]


İrəli sürülən bu fikirlərdən birində əsas olan fikir belə ifadə edilməkdədir: Təfsir, təbii/tabe olmağa və işitsel mənalarla əlaqədardır. Şərh

isə, məntiqi çıxarsamalar və görüş təyin etməklərlə elin idilidir.

Bura qədər işarə etdiyimiz bu yeddi görüş, əslində, daha əvvəl nəql etdiyimiz ana fikirlərdən ilkinin bir detalından başqa bir şey deyildirlər. Daha əvvəl işarə etdiyimiz bu ana fikirlə əlaqədar olaraq tənqidi mənada söylədiklərimiz bunlar üçün də etibarlıdır. Hər vəziyyətdə bu dörd ana fikirlə bunların detalı sayılan digər görüşlərə söykən/dözüb etibar etməmək lazımdır.

Tənqidimizi yığışdıracaq olsaq: İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən bunu öyrənmiş ol/tapılırsan: Bir ayənin şərhi, zahirinə uyğun və zidd olaraq ayənin işarə etdiyi mənalardan hər hansı biri deyil.

Əksinə, şərh, zehin xarici obje növü bir faktdır. Amma hər zehin xarici obje də deyil. Bu səbəbdən hər hansı bir xəbərin zehin xarici obyektiv qarşılığı onun şərhi olmaz. Tərsinə, burada zehin xarici xüsusi bir fakt söz mövzusudur. Bu faktın ifadəylə elin idisi, nümunə verilənin örnəklə, qərbin zahirle elin idisi kimidir.

Məsələni daha detallı bir şəkildə ələ alacaq olsaq: Yuxarıda təqdim edilən ana fikirlərdən ilkiylə əlaqədar olaraq bunu söyləyə bilərik: Bu görüş heç olmasa, Qurandakı bəzi ayələrin şərhlərinin, yəni təfsirlərinin, yəni ləfzi medlullerinden nəzərdə tutulan mənaların ümumi an-layışlar tərəfindən qavrana bilməməsini tələb edir. Halbuki Quranda bu vəziyyətdə olan bir tək ayə yoxdur. Şəxsən Quran özünün bütün anlayışlar tərəfindən qavranmaq üzrə göndərildiyini ifadə etməkdədir. Bu səbəbdən bu fikiri müdafiə edən insanların, təşbehli ayələrin, bəzi surələrin başında olan bir-birindən qopuq hərflər olduğunu əsas alan/sahə fikiri mənimsəməkdən başqa çarələri yoxdur. Çünki yalnız, bunların mənalarını ümumi anlayış qavraya bilməz. Bu yanaşmas(n)ı əsas al/götürüb müdafiə etmələri vəziyyətində də yenə bu tənqid edilə bilər: Elə bir yanaşmaya heç bir dəlil yoxdur. Sırf şərh sözü, çevril mənasını ehtiva edir və təfsir sözü də çevril mənasından


tamamilə mücərrəd deyil deyə, şərhin təfsir olması lazım deyil. Necə ki ana övladlarının bir mənada mərcisidir, amma şərhi deyil. Başçı, başında ol/tapıldığı kəslərin mərcisidir, şərhi deyil.

Qaldı ki fitnə çıxarmağı istəmək ayədə, təşbehliliyin müstəqil bir xüsusiyyəti olaraq ön plana çıxarılmışdır. Bu isə, bəzi surələrin başlarındakı bir-birindən qopuq hərflərin xaricindəki ifadələrdə rast gəlinilən bir xüsusiyyətdir. Çünki, İslam dünyasında ortaya çıxan fitnələrin böyük bir qisimi hökmlərin xəstəliklərinə və sifət və bənzəri ayələrə təbii/tabe olmanın nəticəs(n)i meydana gəlmişlər.

İkinci fikirlə əlaqədar olaraq bunu söyləyə bilərik: Bu fikiri mənimsəməmiz vəziyyətində Quranda zahirinə zidd mənalar arzu edilən bəzi ayələrin iştirak etdiyini və bu ayələrin möhkəm ayələrlə ziddiyyət təşkil edərək dində fitnəyə gətirib çıxaracaqlarını qəbul etməmizi tələb edir. Bu qiymətləndirmənin çatacağı nəticə budur: Quran ayələri arasında ixtilaf vardır və bu ixtilaf ancaq bəzi ayələrin zahiri mənalarının tərsinə şərh olunmalarıyla ortadan qalxar, insanların böyük əksəriyyəti də söz mövzusu ayələrin zahiri mənalarıyla uyğun gəlməyən bu batini mənalarını da bilə bilməzlər. Bu isə, uca Allah'ın bu ayədə vurğuladığı gerçəklə uyğun gəlməməkdədir: "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey (ixtilaflar) tapardılar" (Nisa, 82)

Çünki, əgər bir ayənin digər bir ayələ meydana gətirdiyi fərz edilən ziddiyyət: "Bu ayələrin biriylə və ya ikisiylə zahiri ifadələrin işarə etdiyi mənanın xaricindəki bir xüsus nəzərdə tutulmuşdur. Ya da öz deyimləriylə Allahdan başqa kimsənin bilməyəcəyi şərhi bir məna ön görülmüşdür." demək surətiylə ortadan qalxacaq olsaydı, ayənin təqdim etdiyi dəlil doğru olmazdı. Çünki -onların deyimiylə- ixtilafın şərhlə ortadan qaldırılması, bütün ifadələrdə, hətta Allaha aid olmayan sözlərdə belə mümkün bir şeydir. Çünki ixtilafın şərh yoluyla

ortadan qaldırılması, Quranın bəşər sözü olmadığına və Allahın kəlamı olduğuna dəlil meydana gətirə bilməz. Çünki hər söz, hətta yalan və


əbəs olduğu qəti olan bir söz belə, zahiri göz ardı edilərək şərh yoluyla doğru və haqq olaraq əks etdirilə bilər. Bu səbəbdən bu anlama ixtilafın bir kəlam məcmuəsindən ortadan qaldırılması o sözün vəziyyətlərin fərqliliyindən, görüşlərin ziddiyyət təşkil etməsindən, yanılmadan, unutmadan, səhv etmədən və zamanın keçməsiylə birlikdə qüsurlarını görüb aradan qaldırmaqdan münəzzəh olan uca Allahın sözü olduğuna dəlalət etməz. Necə ki ayədə təqdim edilən dəlil buna istiqamətlidir. Çünki ayə açıq bir dəlil olaraq Quranın hər kəsin anlamasına təqdim edildiyini, araşdırmaya, düşünməyə və dərs etməyə açıq olduğunu vurğulamaqdadır. Quranda Ərəb dilinin zahirinə tərs düşən bir məna nəzərdə tutulan hər hansı bir ayə yoxdur. Quranda bilməcə və göz bağlamaca yoxdur.

Üçüncü fikirlə əlaqədar olaraq bunu söyləyə bilərik: Quranda ayələrin, bəzisi bəzisinin üstündə və bəzisi də bəzisinin altında olacaq şəkildə sıralanmış mənalar əhatəsi, düşünmə, dərs etmə nemətindən məhrum olanlardan başqa heç kimin inkar edə bilməyəcəyi bir faktdır. Ancaq, bu mənaların bütünü -xüsusilə bunların əsl mənanın gərəkləri olduğunu söyləsək- ləfzin işarə etdiyi fərqli medlullerdir. Bu da dinləyicinin anlayışı, zəkası və qavrayışına görə dəyişər. Bu isə uca Allahın şərhin xüsusiyyətiylə əlaqədar olaraq işarə et-tiği bu xüsusla uyğun gəlməməkdədir: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz." Çünki uca məlumatlar və incə məsələlər haqqında zehinlər təqva və nəfsin təmizliyi məzmununda fərqlilik ifadə etməzlər. Ancaq burada üstün zəkanın olub olmaması fərqliliyə səbəb ola bilər. Hərçənd təqva və nəfsin təmizliyi tərtəmiz ilahi bacarığın başa düşülməsi barəsində köməkçi və təsirlidir; ancaq bu, dövran (davamlı) və səbəbdənlik növündə bir təsir sayılmaz. Necə ki: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz." ifadəsinin zahiri də bunu gücləndirməkdədir.

Dördüncü fikirlə əlaqədar qiymətləndirməmiz də belədir: Bu görüş, bir baxımdan məqsədəuyğun olmaqla birlikdə, bir başqa baxımdan səhvdir. Şərhin sırf təşbehli ifadələrlə məhdud olmadığı əksinə Quranın


bütününün bir şərhinin ol/tapıldığını və şərhin ləfzin obyektiv qarşılığı növündən bir şey olmadığı, tərsinə sözün söylənişinə dayaq meydana gətirən zehin xarici bir fakt olduğunu ifadə etməsi baxımından məqsədəuyğundur; ancaq keçmişdə yaşanan və gələcəkdə yaşanacaq olan hadisələrlə əlaqədar xəbərlərin konkret qarşılıqlarına çatana qədər sözün əhatəsiylə elin idili bütün zehin xarici faktların sözün şərhi olaraq xarakterizə edilməsi baxımından yanılmaya düşülmüşdür. Bir yanılma da şərhini uca Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi təşbehli xüsusiyyətinin sifətlərdən və qiyamətdən danışan ayələrlə məhdudlaşdırılmasıdır.

Şərhinə gəlincə: Bu vəziyyətdə: "Şərhini etmək üçün." ifadəsində keçən şərh anlayışından məqsəd ya əvəzliyin kitaba çevirilməsi surətiylə Quranın şərhidir. Ki bu vəziyyətdə: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz..." ifadəsi yerini tapa bilməmiş olar, çünki hekayələr, hökmlər və əxlaqla əlaqədar bir çox ayənin şərhini Allahdan və dində dərinləşən kəslərdən başqaları da bilməkdədir. Hətta ürəklərində sürüşmə olanlar belə bəzi ifadələrin şərhini belə bilərlər. Çünki hekayələrdən danışan ayələrin işarə etdikləri hadisələri bütün insanlar qavraya bilərlər və bu nöqtədə hər hansı bir imtiyaz söz mövzusu deyil. Yaradılışla əlaqədar gerçəklər, ibadət, muamelat və digər şəri əmrlərə bağlı hökmlərlə əməl faktorun/etmənin insanlara qazandırdıqları məsləhətlər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Əgər şərh anlayışından məqsəd yalnız təşbehli ayələrin şərhi isə, bu vəziyyətdə: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz..."

ifadəsindəki xas etmə yerini tapmış olar. Demək olar ki: Uca Allahdan və elmdə dərinləşənlərdən başqası təşbehliləri şərh etməyə cəhd etməməsi lazımdır. Çünki bu, insanların sapmasına və fitnənin çıxmasına gətirib çıxarmaqdadır. Ancaq şərhi bilinməyən təşbehliləri sırf sifətlərdən və qiyamətdən danışan ayələrə xas etmənin bir səbəbi qalmaz. Çünki fitnə və sapma bu cür ayələrin şərhiylə əlaqədar olaraq gündəmə gələ bildiyi kimi hökm və hekayə ehtiva edən ayələrlə əlaqədar olaraq da gündəmə gələ bilər.


Təşbehli ayələrin gündəlik həyatdan silinməsini müdafiə etmək bəzilərinin demək istədikləri (deməkdədirlər də) bu sözə bənzər: Hökmlərin qanuniləşdirilməsindən məqsəd insanlıq aləminin mənfəətinə uyğun bir şəkildə vəziyyətinin islah edilməsidir. Əgər, cəmiyyətin islahı qanuniləşdirilməmiş bir hökmdə olduğu və ya qoyulan hökmün çağın məsləhətinə uyğun olmadığı fərz edilsə, qanuna bağlanmış dini hökmü ilğa edib (qüvvədən qaldırıb) çağın məsləhətinə uyğun olana təbii/tabe olmaq lazımdır.

Bu fikiri müdafiə etmək bəzilərinin demək istədiyi (deməkdədirlər də) bu sözə bənzər: Qurani Kərimdə haqqında danışılan peyğəmbərlərin kəramətlərindən məqsəd normal inkişaflardır. Bunlar zahiri nor-mala tərs düşən ifadələrlə izah edilmişlər. Məqsəd insanların yenə-linin ürəklərini ilahi mesaja yönəltmək, ruhlarını cəzb etmək və ürəklərini fövqəladə və təbiət qanunlarının xaricində olduğunu düşündükləri şeylərə boyun əydirməkdir.

İndiki vaxtda Müsəlmanlar arasında yayılan müxtəlif məzhəblərin mənsublarının dillərində bu cür sözlər gəzməkdədir. Bunların bütünü heç şübhəsiz fitnə çıxartmaq məqsədiylə Quranı şərh faktorun/etmənin konkret nümunələridir. Bu halda təşbehli xüsusiyyətinin sırf ilahi sifətlərdən və qiyamətdən danışan ayələrə xas qılınmasının heç bir səbəbi yoxdur.

Əgər yuxarıdakı şərhləri anladınsa bunu da öyrənmisən: Şərh anlayışının şərhiylə əlaqədar gerçək budur: Şərh, praktik bir gerçəkdir. Hökm, öyüd və hikmət kimi Quranın şərhləri bu praktik həqiqətə söykən/dözər və bu fakt möhkəm, təşbehli bütün Quran ayələri üçün etibarlıdır. Şərh, sözüklərin dəlalət etdiyi mənalar kateqoriyasına girməz. Əksinə şərhdən məqsəd lafızlarla örülü ifadələrin əhatə edə bilməyəcəyi aşan obyektiv faktlardır. Uca Allah, bunları sözük qeydləriylə məhdudlaşdırmışdır ki bir parça zehinimizə yaxınlaşa bilsinlər. Eynilə məqsədlər daha yaxın olsun və mənalar dinləyicinin mövqesinə görə açıqlığa qovuşsun deyə bəzi nümunələrin verilməsi kimi. Necə ki uca Allah, bir ayədə belə


buyurur: "Açıq-aşkar kitaba and olsun; həqiqətən biz onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır; çox ucadır, hikmət doludur."

(Zuxruf, 2-4) Quranda bu mənas(n)ı gücləndirən bir çox şərhlər və bilvasitə işarələr vardır.

Ayrıca indiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən aydın olduğu kimi Qurani Kərim şərh anlayışını on altı yerdə və bizim işarə etdiyimiz mənada istifadə etmişdir.

4- Quranın Şərhini Allahdan Başqası Belə bilərmi?

Bu mövzu da təfsir alimləri arasında sıx mübahisə/müzakirələrə niyə/səbəb olmuşdur. Mübahisə/müzakirənin və ixtilafın səbəbi, bu ifadəyə istiqamətli anlayışların fərqliliyidir: "Və elmdə dərinləşənlər: Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." Bu ifadənin orijinalının başındakı "vav" hərfinin atif ədatımı, yoxsa istinaf (yeni bir xüsusa keçiş) ədatımı olduğu nöqtəsində fərqli görüşlər irəli sürülmüşdür. Bəzi

ilk qurşaq təfsirçilər, Şafisilər və Şiə məzhəbinə mənsub təfsirçilərin böyük bir qisimi, "vav" hərfinin atif ədatı olduğu və elmdə dərinləşənlərin Quranda iştirak edən təşbehli ifadələrin şərhlərini bildikləri istiqamətində görüş ifadə etmişlər. İlk qurşaq təfsirçilərin böyük qisimi və Əhli Sünnədən Hənəfilər, "vav" hərfinin "istinaf" ədatı olduğunu vəmi-teşəbih ifadələrin şərhlərinin Allahdan başqası tərəfindən bilinə bilməyəcəyini, təşbehli ifadələrin şərhlərinin uca Allahın xüsusi məlumatı daxilində olduğunu ifadə etmişlər. İlk fikiri müdafiə edənlər öz fikirlərini sübut etmək üçün müxtəlif dəlillər təqdim etmiş, bəzi rəvayətləri irəli sürmüşlər. İkinci fikiri müdafiə edənlər də başqa üsullara və təşbehli ifadələrin şərhlərinin uca Allahın xüsusi məlumatının daxilində olduğunu ifadə edən rəvayətlərə söykən/dözmüşlər. Hər qrup qarşı tərəfin fikirini çürütmək və dəlillərini etibarsız etmək üçün sıx bir səy içinə girmişdir.


Bu nöqtədə, bir arast?rmac?n?n, məsələnin cesitli arast?rma və <aliimran1_120.htm>irdələmələrə mövzu olduğu ilk gündən etibarən bəzi qarışdırmalara məruz qaldığını ağılında saxlaması lazımdır. Məsələn təşbehli ifadənin möhkəm ifadəyə dönüşü xüsusu digər bir ifadəylə təşbehlidən qəsd edilən məna, ayənin şərhi xüsusuyla qarışdırılmışdır. Məsələylə əlaqədar olaraq ortaya qoyduğumuz xüsuslara və ixtilafların dayaqları və hər iki tərəfin söylədikləri məzmununda serd etdiyimiz nöqtələrə nəzər salanlar bunu fərq edəcəklər.

Buna görə, tərəflərin hər birinin dəlillərini detallı bir şəkildə təqdim etməyi gərəksiz gördük. Çünki bunların əsl dayaqları etibarilə səhv bir zəminə oturduqları qətilik qazandıqdan sonra, birini sübut etmisən və ya birini çürütmüsən nə çıxar.

Mövzuya bağlı olaraq irəli sürülən rəvayətlərə gəlincə, bunlar, Quranın ifadəsinin zahiriylə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Çünki məsələyə müsbət

baxımdan yaxınlaşan rəvayət, yəni elmdə dərinləşənlərin təşbehli ifadələrin şərhlərini biləcəyinə dəlalət edən rəvayətlər, şərh anlayışını, təşbehli ifadələrin mənalarıyla eyni tutur. Halbuki, Quran da şərh anlayışı bu mənada istifadə edilməmişdir. Məsələn Əhli Sünnə qaynaqlarında belə bir rəvayət iştirak etməkdədir: Rəsulullah Əfəndimiz İbni Abbas haqqında belə dua etdi: "Allahım onu dində dərin qavrayışa (təfəkkürə) çatdır və ona şərh öyrət." (Səhihi Buxari,

c. 2, s. 48)

Bir başqa rəvayətdə isə, İbni Abbasın belə dediyi ifadə edilər:

"Mən elmdə dərinləşənlərdənim və mən Quranın şərhini bilirəm." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 7)

Yenə İbni Abbasdan belə rəvayət edilər: "Möhkəmlər, nasih ayələrdir. Təşbehlilərsə, mensuh ayələrdir." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 4)

Onların anladıqlarına görə, bu rəvayətlərdən, möhkəm bir aya-tin mənasının təşbehli bir ayənin şərhi olduğu şəklində bir nəticə çıxır. Ancaq biz, bu mənada bir şərh faktının ayədə söz mövzusu edilmədiyini ifadə etmişdik.


Mənfi rəvayətlərə, yəni, təşbehli ayələrin şərhinin Allahdan başqa heç kim tərəfindən bilinə bilməyəcəyini ifadə edən rəvayətlərə gəlincə, İbni Abbasdan belə rəvayət edilər: İbni Abbas, üzərində dayandığımız ayəs(n)i: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz. Elmdə dərinləşənlər isə, belə deyərlər: Biz ona inandıq" şəklində oxuyardı/oxucu idi." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 6) [Yəni yekulu=derler sözü artırardı] Übey b. Kabın da eyni şəkildə oxuduğu rəvayət edilər. İbni Məsuddan belə rəvayət edilər: O yuxarıdakı ayəs(n)i: "Onun şərhi,

ancaq Allah qatındadır. Elmdə dərinləşənlər isə, biz ona inandıq, deyərlər" şəklində oxuyardı/oxucu idi [yəni indellah=Allah qatındadır şəklində oxuyardı/oxucu idi].

Dəlil olaraq göstərilən bu rəvayətlər hər hansı bir şeyi sübut etməyə yaramaz. Əvvəlcə bu tərz qiraətlər hər hansı bir dəlil ehtiva etməzlər.

İkincisi, bu qiraətlərdən əldə ediləcək ən/en irəli səviyyədəki dəlil budur: Ayə, elmdə dərinləşənlərin şərhi bildiklərinə dəlalət etməz. Halbuki ayənin buna dəlalət etməməsiylə iddia edildiyi kimi olmadığına dəlalət etməsi iki fərqli şeydir. Çünki bunun varlığına bir başqa dəlilin işarə etməsi mümkündür.

Dəlil olaraq irəli sürülən hədislərdən nümunələr:

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə Taberanidən, o da Əbu Malik əl-Eş'ari'den belə rəvayət edər. Əbu Malik əl-Eş'ari deyər ki: Rəsulullah Əfəndimizin belə buyurduğunu duy/eşitdim: "Ümmətim üçün yalnız bu üç xüsus üçün narahatlıqlanıram: Birincisi; mallarının artması və bundan ötəri bir-birlərini qısqanaraq döyüşmələri. İkincisi; önlərinə kitabın açılması, buna qarşı mömin insanların şərhini etmək məqsədiylə kitabdan bəzi şeylər al/götürməsi. "Halbuki onun şərhini Allahdan

başqası bilə bilməz. Elmdə dərinləşənlər isə: Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır." deyərlər. Təmiz ağıl sahiblərindən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz." Üçüncüsü; elmlərinin artması, amma elmə

lazım olan diqqəti göstərməyib onu boş yerə məhv etmələri." (c. 2, s. 5)


Əgər bu hədisin şərhin bilinməsi məzmununda mənfiliyə dəlalət

etdiyi fərz edilsə, yalnız mütləq mənada mömin insan baxımından bir mənfiliyə dəlalət etdiyi söz mövzusu ola bilər. Xüsusi olaraq elmdə dərinləşənlərin bilməyəcəklərinə dəlalət etməz. Dəlil təqdim etməyə çalışan kimsəyə, xüsusi olaraq elmdə dərinləşənlərin bilməyəcəklərini ifadə edən dəlillər ancaq yaraya bilər. Bu səbəbdən ümumi xüsusiyyətli bu cür ifadələr iddia ediləni sübut edə bilməz.

Möhkəm ayələrə təbii/tabe olmanın, təşbehlilərə də inanmanın lazımlılığını vurğulayan rəvayət kimi. Ancaq bu rəvayətlərin elmdə dərinləşənlərin şərhi bilmədiklərinə dəlalət etmədikləri şübhə ol/tapılmayan bir xüsusdur.

Alusi təfsirində, İbni Cəririn İbni Abbasdan merfu olaraq belə rəvayət etdiyi iştirak edər: Qurani Kərim dörd hərf (ana mövzu) üzərində enmişdir. Halal və haram bunlar arasında iştirak edər. Heç kim bunları bilmədiyi üçün üzrlü sayıla bilməz. Bir başqas(n)ı da təfsirdir. Alimlər bunların şərhini edərlər. Biri də Allahdan başqa heç kimin bilmədiyi təşbehli ayələrdir. Allahdan başqa kim bunları bildiyini iddia etsə o, yalançıdır."

Hədis merfu (rəvayət zəncirinə toxunulmadan) olmasının, Peyğəmbərimizin onun haqqında dua etdiyinə bağlı rəvayətlərlə və yenə özünün bunları bildiyini iddia etməsi ilə ziddiyyət təşkil etməsinin yanında Quranın zahiri ilə də ziddiyyət təşkil etməkdədir. Daha əvvəl də açıqladığımız kimi, şərh, təşbehli ifadənin mənasından fərqli bir şeydir.

Bu nöqtədə bunu söyləmək lazımdır: Qurani Kərim, şərhinin Allahdan başqasının da biləcəyini ifadə etməkdədir. Bu ayədə isə, buna bağlı bir dəlil yoxdur.

İkinci xüsusa (ayədə şərhi Allahdan başqasının biləcəyinə bağlı bir dəlil olmamasına) gəlincə; əvvəlki şərhlərdən bu xüsus açıqlıq qazanmışdır: Ayənin girişindəki ifadələr, son qisimində iştirak edən ifadələr və bu ayəs(n)i izləyən ayələrin məzmunu, təfsirini təqdim et-duğumuz ayənin, Quran ayələrinin möhkəm və təşbehli olmaq üzrə iki hissəyə ayrıldıqlarını və insanların da bunların qarşısında


fərqli rəftarlar içinə girdiklərini vurğulamağa istiqamətlidir. Buna görə, bir qisim insanlar, ürəklərindəki sapma meylindən ötəri, təşbehlilərə uyğun gəlmə meyli göstərməkdədirlər. Bir qisim insanlar də qəti bir qərarlıqla möhkəmlərə uyğun gəlməkdə və təşbehlilərə də inanmaqdadırlar. Bu rəftarların səbəbi, elmdə qazandıqları dərinlikdir. Bu ayənin axışı içində, elmdə dərinləşənlərdən danışılmasının birinci səbəbi, ürəklərində sapma meyli ol/tapılanlardan, onların Quranı ələ alış üsullarından və tənqidi hakkeden davranışlarından danışılmasına qarşılıq bunların vəziyyətlərini və Quranı ələ alış üsullarının açıqlanmasıdır. Təfsir məzmununda, bu çərçivənin xaricinə çıxmaq, ayənin məqsədinin xaricinə çıxmaqdır.

Ayrıca bu ayə onların şərhi bilmə nöqtəsində bir fəaliyyətlərinin ol/tapıldığına dəlil meydana gətirməz. Belə bir şeyi ayədən qəbul etmək üçün əvvəldən işarə etdiyimiz qeyri-kafi və əskik dəlillər xaricində hər hansı bir dəlil yoxdur. Bu səbəbdən: "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz" ifadəsindəki təsis olduğu kimi dayanmaqdadır; nə atif, nə istisna nə də bir başqa ədat bu vəziyyəti poza bilməz. Bu halda ayənin işarə etdiyi xüsus, şərhlə əlaqədar məlumatların uca Allaha xas və onunla məhdud olduğu xüsusdur. Onun şərhini bilmək sırf Allaha özgüdür.

Ancaq bu, bir başqa dəlilin uca Allahdan başqasının da ONun icazəsiylə bu cür məlumatlara sahib olmasını göstərməsinə maneə deyil. Eynilə qeyb məlumatında olduğu kimi. Uca Allah Quranın dəyişik ayələrində belə buyurur: "Də ki: Göylərdə və yerdə qeybi Allahdan başqa kimsə bilməz." (Nəml, 65) "Qeyb yalnız Allahındır" (Yunus, 20) "Qeybin açarları ONun qatındadır, ONdan başqa heç kim qeybi bilməz." (Ən'am, 59) Yuxarıda təqdim etdiyimiz bütün ayələr, qeybə bağlı məlumatların sırf Allaha xas qılındığını göstərməkdədir. Ardından belə buyurur: "O qeybi biləndir. Öz qeybini kimsəyə açıq saxlamaz. Ancaq elçiləri içində razı olduğu

kəslər başqa." (Cin, 26-27) Bu ayə, Allahdan başqa bəzi kəslərin qeybə bağlı bəzi məlumatları biləcəyini ortaya qoymaqdadır. Bunlar


də elçilər içində Allahın razı olduğu kəslərdir. Quranda daha bunun bir çox nümunəs(n)i vardır.

Məsələnin birinci istiqamətinə gəlincə, Quran Allahdan başqa kəslərin də bir ölçüdə şərhi biləcəklərinə işarə etməkdədir. Bunu belə açıqlamaq mümkündür: Yuxarıdakı şərhlərimizdən də aydın olduğu kimi, bir ayənin şərhi, zehin xarici bir faktdır. Bu faktın, ayənin zehni qarşılığı (medlulu) ilə olan əlaqəsi, örnəklə örnəkləndirilən şey arasındakı əlaqə kimidir.

Bu səbəbdən şərh, ayənin dəlalət funksiyas(n)ı baxımından onun medlulu deyilsə də, bir şəkildə onun tərəfindən izah edilməkdə, onun içində qorunmaqdadır. Eynilə: Səbəblərini məhv edən bir şeyi istəyən bir insana: "Südü yayda məhv etdin" (Keçdi Borun bazarı) deməyin kimi. Çünki bu deyimin ləfzinin dəlalət etdiyi məna, qadının yaz mövsümündə südü məhv etməsidir. Bu isə, mövzu ilə üst-üstə düşməməkdədir. Buna baxmayaraq xitab edilən adamın vəziyyətini örnəkləndirməkdədir, onun vəziyyətini canlandırmaqdadır, sözün orijinal medlulu vasitəçiliyi ilə meydana gətirdiyi mənzərəyə bənzər bir şəkildə zehində təsəvvür edilməsini təmin etməkdədir.

Şərh də eynilə bunun kimidir. Çünki hər hansı bir hökmün qanuna bağlanmasını və ya hər hansı bir ilahi məlumatın açıqlanmasını ya də Quranın hekayələrindən hər hansı birinin məzmunu olan hər hansı bir hadisənin meydana gəlişini tələb edən zehin xarici gerçək, söz mövzusu qanunun ləfzi (əmr və nəhy) və ya şərh ya da filan hadisə (mütabiki olaraq) tibbə tibb ona dəlalət etməsə də hökm və ya şərh yaxud hadisə, ondan qaynaqlandıqları, onun vasitəsilə diqqətə çarpanlaşdıqları üçün, bunlar bir şəkildə onu izah edən və ona işarə edən

əsərləri mövqesindədir. Eynilə bir əfəndinin xidmətçisinə: "Mənə su ver" deməsi kimi. Bu söz insan təbiətinin öz kamalını tələb etməsindən qaynaqlanmaqdadır. Çünki zehin xarici bu həqiqət varlığın qorunmasını və qalıcılığını tələb edir. Bu da bədəndə təhlil edilib itən bir şeyin yerinin doldurulmasını tələb edir. İşdə gərək


li qidaları, suya aldanmağı və ya sözgəlişi birinə su verməsini əmr etməyi tələb etməkdədir.

Bu səbəbdən adamın: "Mənə su ver" sözünün şərhi, insanın, bu sözün deyildiyi anda insanın zehin xarici təbiətinin varlığının və qalıcılığının kamalını tələb edici xüsusiyyətidir. Əgər bu zehin xarici həqiqət başqa bir şeylə yer dəyişdirsə, su verməyi əmr etməkdən ibarət olan hökm bir başqa hökmlə yer dəyişdirmiş olacağından birincisi də ortadan qalxmış olacaq. [Məsələn yemək yemədiyindən ötəri susuzluq yerinə aclığı hiss etsə, "mənə su gətir" hökmü, yerini "mənə yemək gətir" hökmünə verər]

Ədəb və ədəb qaydaları məzmununda aralarında hədsiz fərqliliklər olan hər hansı bir insan birliyi içində bilinən bilinən (müsbət qarşılanan) bu səbəbdən edilən və ya münkər bilinən (müsbət qarşılanmayan) bu səbəbdən uzaq durulan hərəkətlər, o cəmiyyət içində gözəl və ya çirkin sayılmadan qaynaqlanmaqdadır. Hərəkətlərin gözəl və ya çirkin olaraq bilinməsi də zaman, məkan və keçmişdən devralınan ənənə və adətlər kimi hərəkəti işləyən adamın zehinində miras yoluyla yığılan və ətrafında yaşayan digər insanların davranışlarından müşahidə etmək surətiylə düşüncəsinə nəqş edilən birləşmiş və uyğun xəstəliklər məcmuəsinə söykən/dözməkdədir. İşdə müxtəlif uyğun cüzlərdən ibarət olan/yaranan bu xəstəlik, adamın bir şeyi etməsinin və ya et-mamasının şərhidir, onun etməsinin və ya etməməsinin eynisi deyil. Yalnız etmək və ya etməmək şəklində ehtiva edilməkdə,

qorunmaqda və onlarla ona işarə edilməkdədir. Əgər ictimai ətrafın dəyişməsi söz mövzusu olsa, etmək və ya etməmək surətiylə gündəmə gələn şey də dəyişikliyə uğrayacaq.

Bu halda, şərhi olan şey, istər bir hökm olsun, istər bir hekayə olsun, istər bir hadisə olsun, şərhin dəyişməsiylə qaçınılmaz olaraq dəyişikliyə uğrayar. Buna görə: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar. Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz..." ayəsinə baxdığında, ürəklərində bir sürüşmə olanların, fitnə çıxarmaq amma


cıyla təşbehli ayələrlə nəzərdə tutulmayan bir şeyə uyğun gəlmək istədiklərindən danışıldığında onların bununla söz mövzusu ayələrin şərhlərinə uyğun gəlməyi məqsəd qoyduqlarından da danışılır ki onların şərh dedikləri şey, adı çəkilən ayələrin gerçək şərhləri deyil. Əks halda onların şərh deyərək uyğun gəlmək istədikləri şey söz mövzusu ayələrin gerçək şərhləri olsaydı, bu vəziyyətdə təşbehli ayəyə təbii/tabe olmaları doğru və yerində olardı. Bu səbəbdən tənqid edilmələrinə də gərək qalmayacaqdı. Bu vəziyyətdə, təşbehlidən nəzərdə tutulanı təyin edən möhkəm ayənin dəlalət etdiyi şey, onların təşbehlidən anladıqları və təbii/tabe olduqları ancaq möhkəmdən nəzərdə tutulmayan bir mənala yer dəyişdirmiş olacaqdı.

Yuxarıda izah etdiklərimizlə bu nöqtə açıqlığa qovuşmuş olur: Quranın şərhi, zehin xarici həqiqətlərdir. Quran ayələri təlimlərində, hökmləri qanuna bağlamalarında və açıqladığı digər xüsuslarda bu həqiqətlərə söykən/dözər. Eləki bu həqiqətlərdən biri dəyişmiş olduğu fərz edilsə, ayələrin ehtiva etdikləri də dəyişikliyə uğrayar.

Yaxşıca düşünsən bunu anlarsan ki: Bu çıxarsama, bu ayələ tamamilə üst-üstə düşməkdədir: "Açıq-aşkar kitaba and olsun; həqiqətən biz

onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır; çox ucadır, hikmət doludur." (Zuxruf, 2-4) Bu ayə, Peyğəmbər Əfəndimizə endirilən Quranın Allah qatında çox uca və çatılmaz hikmətlərlə dolu olduğunu, ağılların qavraya bilməyəcəyi, hissələrin və fəsillər halında olmanın arıq ola bilməyəcəyi bir mövqedə ol/tapıldığını ifadə etməkdədir. Ancaq uca Allah qullarına istiqamətli inayətindən ötəri, onu açıqlayıcı bir kitab edir. Onu Ərəbcə lafızlarla ifadə ediləcək hala gətirir. Beləcə, ana kitabda qalması vəziyyətində insanların akletmeleri və bilib öyrənmələri mümkün olmayan şeyləri akledip düşünmələrini təmin edir. Ana kitab isə, bu ayələrdə işarə edilən şeydir: "Allah, dilədiyini ortadan qaldırar və buraxar. Kitabın anası ONun qatındadır." (Rə'd, 39) "Xeyr; o, şərəfli üstün olan bir Qurandır; Lövhü Məhfuzdadır." (Buruc, 21-22)


Söz mövzusu ayənin məzmununa bağlı ümumi bir işarə də bu ayədən qəbul edilməkdədir: "Ayələri möhkəm qılınmış, sonra hökm və hikmət sahibi və hər şeydən xəbərdar olan Allah tərəfindən bir bir açıqlanmış bir kitabdır." (Hud, 1) Bu ayədə işarə edilən möhkəmlikdən məqsəd, Quranın, içində ən kiçik bir ayrılıq və bölünmə olmadan Allah qatında olması, bir-bir açıqlanmasından məqsəd isə, onun ayə ayə, hissə hissə Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) endirilmiş olmasıdır. Birinci mərtəbəyə söykən/dözən bu ikinci mərtəbəni (təfsil və bölünmə hadisəsini) bu ayədən də qəbul etmək mümkündür: "Onu bir Quran olaraq, insanlara dayana dayana oxumağın üçün hissə hissə ayırdıq və onu mərhələ mərhələ bir endirmə ilə endirdik." (İsra, 106) Demək olur ki, Quran ayələri əvvəllər bir-birindən ayrılmış deyillər idi, sonradan ayrıldılar və bu şəkildə endirildilər, hissə hissə vəhy edildilər. Amma bu demək deyil ki, bütün ayələr, Bu günki kimi, surələrdə tərtib edilmiş və iki qapaq arasında toplanmış halda idi, sonra bir-birindən ayrıldılar və Peyğəmbər Əfəndimizə parça parça endirildilər. Beləcə insanlara, üzərində dayana dayana və ağır

ağır oxusun. Eynilə, bir müəllimin Quranı hissələrə ayıraraq öyrətməsi və zehni tutumuna görə hər gün bir parçanı şagirdinə oxutması kimi.

Halbuki Quranın Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) parça parça endirilməsi ilə, onun hissələr halında şagirdlərə öyrədilməsi, oxunması arasında açıq-aşkar bir fərq vardır. Quranın parça parça endirilməsi hadisəsində eniş səbəblərinin fəaliyyəti söz mövzusudur. Amma Quranın təhsilində belə və ya buna bənzər bir vəziyyət yoxdur. Çünki fərqli zamanlarda şagirdə oxunan fərqli hissələr, bir zaman dilimində birləşdirilə bilərlər. Amma: "Onları bağışla, diqqət et/ət-me." (Maidə, 13) "İnkar edənlərdən sizə yaxın olanla döyüşün." (Tövbə, 123) "Həqiqətən Allah, bərabər/yoldaşı mövzusunda səninlə mübahisə et/müzakirə edən qadının sözünü eşitdi." (Mübarizə, 1) "Onların mallarından sədəqə al/götür." (Tövbə, 103) və bənzəri ayələri birləşdirmək, eniş səbəblərini və za


manını etibarsız saymaq, bunların hamısının birdən Peyğəmbərimizin təbliğə başlamasının ilk dövründə və ya həyatının son zamanlarında endiyini fərz etmək mümkün deyil. Bu halda: "Onu bir Quran olaraq ayırdıq." sözündə işarə edilən Quran, bütün ayələrin bir araya gətirilməsi ilə meydana gələn müshaf mənasında istifadə edilməmişdir.

Qısacası, üzərində dayandığımız ayələrdən qəbul etdiyimiz qədəriylə, Qurandan oxuduğumuz və üzərində düşündüyümüz xüsusların bir də sonrası vardır və bu sonrası, Quran baxımından, bədənə görə ruhun, örnəklənənə görə məsələn gördüyü funksiyası daşıyar. -Uca Allahın "Hikmətli kitab" deyə xarakterizə etdiyi də budur.- Endirilən Quranın ehtiva etdiyi məlumatlar və şərhlər buna söykən/dözər. Bu sonrası şeyi qopuq və ayrılmış sözüklər şəklində düşünməmək lazımdır.

Sözüklər vasitəsilə dəlalət edilən mənalar kimi də deyil. İşdə bu, söz mövzusu ayələrdə işarə edilən şərhdir. Çünki şərh faktının xüsusiyyətləri və xüsusiyyətləri bununla uyğunlaşmaqdadır. Buradan hərəkətlə şərh anlayışının gerçək mənasını da qəbul etmiş oluruq. Yenə buradan hərəkətlə sıravi anlayışların və təmizlənməmiş nəfslərin şərhi qəbul etmələrinin mümkün olmamasının səbəbini də qavramış oluruq.

Uca Allah bir başqa ayədə belə buyurur: "O, əlbəttə qiymətli bir Qurandır. Gizli bir kitabdadır. Ki ona, təmizlənib-təmizlənmiş olanlardan başqası toxunmaz." (Nəhayət, 77-79) Bu ayələrin zahiri ilə, dəyişmə və pozulmağa qarşı qoruma altına alınan və gizli tutulan kərim Qurana Allahın təmizlənmiş qullarının toxuna bildikləri vurğulanır. Zehinlərin ona girib çıxması surətiylə bir sıra qənaətləri də dəyişmə əhatəsinə girər. (Ki bu, bütün dəyişmələrdən qoruma altına alındığına görə, bu cür dəyişmədən də qorunmuşdur deməkdir). Əslində ayədə, işarə edilən 'toxunmadan məqsəd anlayış və bilişin çatmasından başqa bir şey deyil. Bilindiyi kimi, yuxarıda üzərində dayandığımız ayədə haqqında danışılan "Qorunmuş, saxlanmış kitab"dan məqsəd "Allah dilədiyini aradan qaldırar, dilədiyini buraxar. Kitabın anası ONun qatındadır." (Rə'd, 39) "O, bizim


qatımızda ana kitabdadır. Ucadır, hikmət doludur." (Zuxruf, 4) ayələrində keçən "ana kitab"dır.

Bunlar bir birlikdirlər ki, ürəklərində təmizlənmə enmişdir. Bu a-rınmayı endirən uca Allahdan başqası deyil əlbəttə. Çünki uca Allah, hər harada bu təmizlənmədən danışmışsa, onu özünə nisbət edərək söz mövzusu etmişdir: "Allah yalnız siz Əhli Beytdən çiryi aradan qaldırmaq və sizi tərtəmiz etmək istər." (Əhzab, 33) "Amma sizi təmizləmək istər." (Maidə, 6) Qurani Kərimdə hər nə zaman mənəvi təmizlənmədən danışılmışsa, mütləq bu xüsus uca Allaha nisbət

edilmiş və ya ONun icazəsinə söykənilmişdir. Təmizlənmə isə, çiryin və pisliyin ürəkdən aradan qaldırılması deməkdir. Ürəyin insan orqanizmindəki funksiyas(n)ı isə anlayışa və iradə etmə vasitəs(n)i olmasıdır. [Qurandakı ürək anlayışıyla dilimizdə məşhur olan ürək anlayışı fərqli şeylərdir.]

Bu səbəbdən ürəyin təmizlənilməsi, insan nəfsinin inancları və iradəsi baxımından təmizlənməsi mənasını və pisliyin bu iki baxımdan aradan qaldırılmasını ifadə edər. Bunun nəticəs(n)i, ürəyin haqq xüsusiyyətli inanclar və gerçək məlumatlar üzərində sabitləşməsi, şübhəyə meyl göstərməməsi, haqq ilə qərbli qarışdırmaması və praktikada bildiyi gerçəklərin gərəklərini yerinə yetirməsi, hevaya təbii/tabe olmaq kimi bir meyl göstərməməsi və elmi müqaviləs(n)i tapdalamamasıdır. İşdə elmdə dərinləşmə dediyimiz hadisə budur. Çünki uca Allah elmdə dərinləşənləri, doğru yola çatmış, öyrəndikləri gerçəklər üzərində sarsılmadan hərəkət edən və fitnə çıxarma arzusunu daşımayan kəslər olaraq təsvir edir. Buradan anlayırıq ki, ürəkləri təmizlənilmiş kəslər, eyni zamanda elmdə dərinləşən kəslərdir. Bu xüsusu yaxşıca qavramalı və onu qənimət bilməlisən.

Ancaq, bu şərhin doğurduğu nəticə haqqında yanılmaya düşməmək lazımdır. Çünki burada qətilik qazanan xüsus budur: Təmizlənmişlər, şərhləri bilərlər. Təmizlənmişlikləri elmdə dərinləşmiş olmalarını də tələb etməkdədir. Bunun səbəbi, ürəklərinin təmizlənilməsinin uca Allaha nisbət edilən bir vəziyyət olmasıdır. Uca Allah,


altedilemez bir səbəbdir. Yoxsa elmdə dərinləşənlər, elmdə dərinləşdikləri üçün şərhləri bilir deyildirlər. Yəni elmdə dərinləşmək şərhləri bilməyə niyə/səbəb deyil. Çünki ayədə, elmdə dərinləşmənin şərhləri bilməyi tələb etdiyi istiqamətində bir şərh və ya işarə iştirak etmir. Hətta, ayənin axışından, onların şərhləri bilmədikləri istiqamətində bir işarə də qəbul edilə bilər. Çünki ayədə: "Deyərlər ki: Biz

ona inandıq, bütünü rəbbimizin qatındandır..." şəklində bir ifadə yer/yeyər al/götürür.

Uca Allah, əhli kitabdan bəzi adamları da elmdə dərinləşmişlər olaraq xarakterizə edir və onları tərifləyir. İmanlarından və saleh əməllərindən ötəri onları mükafatlandıracağını vurğulayır: "Ancaq onlardan elmdə dərinləşənlər və möminlər, sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənə inanarlar." (Nisa, 162) Bununla birlikdə, bu ayədə onların kitabın şərhini də bildikləri istiqamətində bir şərhə yer verilmir.

Eyni şəkildə: "Ona təmizlənmiş-təmizlənmiş olanlardan başqası toxuna bilməz" ayəsindən isə, yalnız təmizlənmiş kəslərin ümumi bir şəkildə ona toxuna bildiklərindən danışılır. Onların hər cür şərhi bildikləri, bu barədə heç bir zaman bilmədikləri hər hansı bir şeyin olmadığı xüsusundan isə danışılmır. Əgər onlar haqqında belə bir xüsusiyyət sübut ediləcəksə, bu başqa bir dəlil vasitəsilə olacaq.

5- Quranın Təşbehli Ayələr Ehtiva etməsinin Hikməti Nədir?

Qurana yönəldilən etirazlardan biri də onun təşbehli ayələr ehtiva etməsidir. Bu etirazları edənlər Müsəlmanlara deyirlər ki: Sizin iddianıza görə, Quran, qiyamətə qədər bütün insanların məsul olduqları hökmləri ehtiva etməkdədir. O, haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran qəti bir sözdür. Sonra baxırıq ki, Müsəlmanlar arasında məşhur olan dəyişik məzhəblərin mənsublarının hər biri, öz


məzhəbini haqlı çıxarmaq üçün Qurandan özünə dəlil tapa bilir. Bunun səbəbi Quranda ki təşbehli ayələrdir. Görəsən Quran təşbehli ifadələrdən təmizlənmiş və bütün ifadələri dəqiq bir şəkildə aydın olar olsaydı, məqsədə daha uyğun olmaz idimi? Bu vəziyyətdə bir

çox ixtilaflar ortadan qalxmaz idimi?

Qurana yönəldilən bu etiraza müxtəlif cavablar verilmişdir. Bunların bir qisimi, heç bir məqbul dayağı olmayan mənasız ifadələrdir. Məsələn bəziləri belə demişlər: Quranda təşbehli ifadələrin ol/tapılması, haqqın qəbul edilməsini çətinləşdirici, araşdırmanı ağırlaşdırıcı bir təsir buraxar. Bu da edilən işin əcrinin və savabının artmasını təmin edər.

Digər bəziləri isə, əgər Quran yalnız müəyyən bir məzhəbin fikirini dəstəklər mahiyyətdə açıq və aydın olar ifadələrdən başqasını ehtiva etməsəydi, bu vəziyyət, digər məzhəblərin mənsublarının nifrətinə səbəb olardı və Qurana baxmamalarına səbəb olardı. Ancaq Quran təşbehli ifadələr də ehtiva etdiyi üçün, öz məzhəblərinin fikirini dəstəkləyən bir şey taparıq ümidiylə Qurana baxmaq vəziyyətində qalırlar. Buna görə onların Qurandan gerçəyi öyrənmələri və ona inanmaları daha asan olur, şəklində cavab vermişlər.

Bir başqaları da belə demişlər: "Quranın təşbehli ifadələr ehtiva etməsi, ağılı dəlillərə baş vurmağı tələb edici bir təsir buraxır. Bu sayədə insanlar, təqlid qaranlığından xilas olub içtihat işıqlığına çatırlar."

Və ya belə cavab verilmişdir: Quranın təşbehli ifadələr ehtiva etməsi dəyişik şərhlərlə araşdırma edilməsini tələb edir. Bu da, dilçiliyi, sərf, zəif və fiqh kimi bir çox faydalı elmlərdən faydalanmağı və o xüsuslarda mütəxəssis olmağı təmin etmişdir.

Daha ilk baxışda bu cavabların dəlildən məhrumluğu və elmi dayağının olmayışı gözə dəyməkdədir. Bu etiraza verilən cavablar içərisində yalnız üç cavab, söz mövzusu edilməyə və üzərində araşdırma və dərs etməyə dəyər:


Birincisi: Quranın təşbehli ifadələr ehtiva etməsi ürəklərin ona inanmaq məzmununda təmizlənmələri məqsədinə istiqamətlidir. Çünki əgər Quranda iştirak edən bütün ifadələr, ağıl tərəfindən dərhal qəbul edilən, bütün hər kəsin şübhə etmədiyi açıq növdən olsadılar, bunlara inanmanın Allahın əmrlərinə boyun əymək, peyğəmbərlərinə təslim olmaqla ən kiçik bir elin idisi olmayacaqdı.

Bu cavablandır əlaqədar qiymətləndirməmiz belədir: Boyun əymə, zəif kimsənin güclü bir kimsə qarşısında hiss etdiyi təsirlənmə və buna bağlı olaraq göstərdiyi itaət reaksiyasıdır. İnsanoğlu, həm böyüklüyünü qəbul etdiyi, həm də əzəmətindən ötəri qəbul edə bilmədiyi şeylərə də boyun əgər. Uca Allahın sonsuz qüdrəti, sonsuz əzəməti və digər sifətlərini insan qavraya bilməz, amma bunların təsiri altında qalar və bu təsirlənmənin bir əlaməti olaraq itaət edər. İnsan ağılı bunlara yönəldiyi zaman, bütün ölçüləriylə qavramaqdan aciz olaraq əli boş dönər. Digər bəzi faktlar da vardır ki, insan ağılı yönəldiyi zaman, bunları qavraya bilməz, lakin insanlar, bunları qavradıqlarını sanarlar və ya elə inanarlar. İşdə bu cür şeylərə boyun əymənin bir mənas(n)ı yoxdur. Ağılın yanılıb qavraya bilmədiyi təşbehli ayələr də bu kateqoriyaya girər. Ağıl bunları qavraya bilmədiyi halda özünün bunları qavradığını sanar.

İkincisi: Quranın təşbehli ifadələr ehtiva etməsi, ağılı araşdırmaya və qiyama sövq etmək üçündür. Ki ağıl, heç bir düşüncə hərəkəti reallaşdırmadan qəbul etdiyi açıq-aşkar ifadələrlə məşğul olmaq nəticəs(n)i təməl funksiyasını itirməsin. Çünki ağıl insanın ən qiymətli varlığıdır. Buna görə insanı təlimçinin yanında ağılı da öyrətmək lazımdır.

Bu cavab da doğru deyil. Belə ki: Uca Allah, insanları, iç (nəfslər) və xarici (afaq) aləmə serpiştirdiği ayələr üzərində düşünməyə, ağılını istifadə etməyə təşviq etmiş, ağla xas hərəkətlər içində olmasını

əmr etmişdir. Kitabının bəzi hissələrində mövzuyla əlaqədar olaraq ümumi bir təlqində ol/tapılmış, digər bəzi hissələrində açıq və detallı əmrlər yönəltmişdir. Göylərin, yerin, dağların, ağacların,


heyvanların və insanların yaradılışı, dillərin və rənglərin fərqliliyi kimi xüsuslar üzərində dayanıb düşünülməsini əmr etmişdir. Akletmeye, təfəkkür etməyə, yer üzündə gəzib keçmiş cəmiyyətlərin aqibətlərini müşahidə edib ibrət dərsləri çıxarmağa təşviq et-miştir. Ağılı və düşüncəni davamlı tövsiyə etmiş, elmdən böyük bir təriflə danışmışdır. İnsan, Quranın bu əmrləri istiqamətində hərəkət etdiyi zaman, ümumiyyətlə ayaqların sürüşdüyü və anlayışların çarpdığı sahələrdə enerjisini boşu boşuna istehlak etməkdən xilas olmuş olar.

Üçüncüsü: Peyğəmbərlər, bütün insanlara göndərilmişlər. İnsanlar arasında da fikri sahədə hər hansı bir fəaliyyət olmayan avam kəslər var, fikri fəaliyyətləriylə diqqətə çarpanlaşan havas kəslər var. Ağıllı insanlar var, axmaq insanlar var. Alimlər var, cahillər var, Elə mənalar olar ki, bunu hər kəsin anlaya biləcəyi bir açıqlıqda, bütün həqiqətini və iç ölçülərini gözlər önünə sərəcək bir xüsusiyyətdə ifadə etmək mümkün olmaz. Bu cür mənaların ifadə edilməsi məzmununda havas xüsusiyyətinə sahib kəslərin anlaya biləcəyi nümunələr, kinayəli və işarəli sözlər istifadə etmək təklif edilər. Geri qalan insanlarınsa bunlara inanması istənər. Bunlara düşən, deyilən sözlərə inanmaq və gerisini Allaha həvalə etməkdir.

Bu qiymətləndirmə də səhvdir. Belə ki: Qurani Kərim müteşa-bih ifadələr ehtiva etdiyi kimi, möhkəm ifadələr də ehtiva edir. Təşbehlilər, möhkəmlərə çevirilərək aydın olar. Bunun təbii bir gərəyi, təşbehlilərin, möhkəm ifadələrin ortaya çıxardığı mənalardan çoxunu ehtiva etməmələridir. Bu nöqtədə, insanların ağılına ilişən sual bir dəfə daha gündəmə gəlir: Təşbehli ifadələrin

yanında bunların da ol/tapılmalarının nə hikməti vardır?...

Əslində buradakı yanılmanın səbəbi, tamamilə bir-birindən fərqli iki növ mənanın var olduğunu söyləməkdir. Bu növlərdən birini, havas, avam hər kəs anlar. Bunlar, möhkəm ifadələrin işarə etdikləri mənalardır. Digər bəzi mənalar da vardır ki, bunlar yüksək məlumatlar və incə gerçəklərdir. Bu cür mənalar, ancaq havas xüsusiyyətinə sahib kəslər tərəfindən qəbul edilə bilər. Bu yanılmanın


sahib kəslər tərəfindən qəbul edilə bilər. Bu yanılmanın nəticəs(n)i, təşbehli ifadələrin möhkəm ifadələrə çevirilməməsidir. Də-ha əvvəl, belə bir qiymətləndirmənin, Quranın bəzi ayələrinin digər bəzi ayələri tərəfindən təfsir edildiyinə dəqiq bir şəkildə işarə edən ayələrin məzmunuyla uyğun gəlmədiyini ifadə etmişdik.

Bu nöqtədə deyilməsi lazım olan cavab budur: Quranda təşbehli ayələrin ol/tapılması bir zərurətdir. Bu zərurət, şərhin mənasıyla əlaqədar şərhlərimizin işığında Quranın bəzisinin bəzisini şərhini tələb edən şərh faktının varlığından qaynaqlanmaqdadır.

Quranın ifadə tərzinin ölçüləri, ilahi təhsil sisteminin təməl xüsusiyyətləri və məlumatlarının dayağı olaraq göstərilən faktlar və ən/en üst dərəcədəki məqsəd üzərində dərin bir şəkildə düşünüldüyü zaman, bu xüsus bir az olsun açıqlıq qazanar. Bunları bir neçə nöqtədə araşdıra bilərik:

Birincisi: Uca Allah, kitabının şərhi olduğunu ifadə edir. Quranın ehtiva etdiyi bütün məlumatlar, hökmlər, qanunlar və digər ilahi məlumatlar bu əksən/ox ətrafında dönməkdədir. Bütün bu şərhlərin yönəldiyi, əlaqədar olduğu nöqtə mövqesindəki bu şərh, qavrayışların çata bilməyəcəkləri, ağılların yüksələ bilməyəcəkləri bir nöqtədədir.

Şübhəsiz uca Allahın təmizlədiyi və çirklərini aradan qaldırdığı nəfslər bu ümumiləşdirmənin xaricindədir. Yalnız onlar, Quranın şərhini qəbul edə bilərlər. Sözünü etdiyimiz bu xüsus, uca Allahın dəvətinə müsbət cavab verən insanın məlumat baxımından çatmasını istədiyi hədəfdir. O, insanın, hər şeyin şərhi mövqeyində olan kitabının ehtiva etdiyi məlumatlara çatmasını iradə etməkdədir. Bunun açarı də ilahi təmizləmədiyər. Uca Allah, bir ayədə belə buyurur: "Allah sizə çətinlik çıxarmaq istəməz, amma sizi təmizləmək istər." (Maidə, 6) Buradan anlayırıq ki, uca Allahın dini hökmləri qoymasındakı hədəf, ilahi təmizləmədiyər.

Çağırış hər kəslə əlaqədar və hər kəsə yönəldilmiş olmaqla birlikdə, digər bütün kamal xüsusiyyətlər kimi, insan üçün nəzərdə tutulan bu kamal keyfiyyəti


ğine də, tam mənasıyla ancaq xüsusi sifətlərə sahib kimi fərdlər çata bilərlər. İnsanların dini təhsil sistemiylə öyrədilmələri səyi, mükəmməl təmizləmə nəticəsini yalnız müəyyən ədəddəki kəslər üzərində göstərərkən, müəyyən nisbətlərdəki təmizləmə müvəffəqiyyətini də geri qalan digər insanlar üzərində göstərər. Bu müvəffəqiyyətin nisbəti də insanların dərəcələrinin fərqliliyinə görə fərqlilik göstərər.

Necə ki İslam dini, əməl məzmununda insanları gerçək təqvaya də çağırar: "Allahdan necə qorxulması lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin." (Al/götürü İmran, 102) Bununla birlikdə əskiksiz təqva duyğusu, ancaq müəyyən ədəddəki insanlar məzmununda reallaşar. Bunların xaricindəki insanlarda isə, alt mərtəbədə ideal və ən ideal şəklində bir dərəcələnmə söz mövzusudur. Bütün bunların səbəbi, insanların özdoğalarının və anlayış tutumlarının fərqliliyidir.

Təhsil və dəvət baxımından digər bütün ictimai kamal xüsusiyyətlər üçün də eyni vəziyyət söz mövzusudur. Bir dəvətçi, bir

cəmiyyəti, elm, sənət, sərvət, hüzur/dinclik və bənzəri bütün kamallar məzmununda ən üst dərəcəyə dəvət edər; ancaq bunların ən/en mükəmməl səviyyəsini yalnız müəyyən ədəddəki insan əldə edər. Bunların xaricindəki insanlar, qabiliyyətləri nisbətində fərqli dərəcələrlə sıralanarlar. Gerçəkdə bu cür məqsədlərin bütününə bütün fərdlər deyil də qətiliklə cəmiyyət çatar.

İkincisi: Qurani Kərim, bu qürur verici hədəfə çatmanın tək yolunun, insanı məlumat (nəzəriyyə) və əməl (praktik) sahəsində öyrədərək insana öz nəfsini tanıtdırması olduğunu qəti olaraq ifadə etməkdədir. Məlumat baxımından insana öz nəfsi tanıtdırılması, dünya, axirət və bu iki aləm arasındakı aləmin həqiqəti kimi, özüylə elin idili gerçəklərin öyrədilməsi şəklində təmin edilər. Beləcə, insanoğlu, öz nəfsini elin idili olduğu gerçək faktlarla birlikdə tam mənasıyla tanıma imkanını tapmış olar. İnsanı özünə əməli olaraq tanıtdırmaq isə, ictimai qanunlarla öhdəçilikli qılınması ilə reallaşdırılar. Bu vəziyyətdə, ictimai həyatı quruluşçu bir müstəvidə davam edər. İctimai həyatı, onun məlumat və mədəniyyət aləminə yüksəlməsinə maneə meydana gətirməz. Bunun yanında, yerinə yetirilməsi zəruri olan


qulluq öhdəçilikləri və ibadətləriylə məsul tutulması lazımdır. Bu ibadət və öhdəçiliklərin davamlı yerinə yetirilməsi onun Allah və axirət üzərində düşünməsinə, ürəyində ancaq Allah və axirətə yer verməsinə, ürəyin məna və təmizlənmə aləminə yönəlməsinə, maddənin pisliyindən və ağırlığından xilas olmasına səbəb olar.

"Gözəl söz ONA yüksələr, saleh əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10) ayəs(n)i üzərində yaxşıca dayanıb düşündüyün zaman, bir də buna: "Ancaq Allah sizi təmizləmək istər..." (Maidə, 6) ayəsiylə əlaqədar olaraq ümumi və qısa şərhimizi və yenə "Siz öz nəfslərinizə baxın. Siz doğru yolda olduğunuz təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər verməz." (Maidə, 105) "Allah, sizdən iman edənləri və özlərinə

elm verilənləri dərəcələrlə yüksəldər." (Mübarizə, 11) vs. ayələri əlavə etdiyində, dini hökmlərin qanuna bağlanması, insanların dini hökmlərə uyğun gəlməyə yönəldilməsindəki güdülən ilahi məqsədi və bunların pratize edilməsində izlənilən üsulları açıq bir şəkildə qavrayarsan.

Bu şərhlərdən hərəkətlə əhəmiyyətli bir nöqtəyə çatırıq: İslamın nəzərdə tutduğu ictimai qanunlar, qulluq və ibadət öhdəçilikləri üçün qoyulmuşlardır. İctimai hökmlər, qulluğun yerinə yetirilməsini mümkün qılıncı, səhih bir müstəvidə reallaşdırılmasını təmin edici bir funksiya gördüyündən qanuniləşdirilmiş və nəzərdə tutulmuşdur. Qulluq öhdəçilikləri isə, Allahı və ayələrini tanıma məqsədinə istiqamətlidir. Bu səbəbdən İslamın qoyduğu ictimai hökmlər məzmununda ən kiçik pozulma, bir sapma və bir dəyişiklik qulluq sisteminin pozulmasına gətirib çıxarar. Qulluq sisteminin ifsat olması isə, insanın özünü və Rəbbini tanıması vəziyyətini ortadan qaldırar.

Çatdığımız bu nəticə, əvvəlki şərhimizin açıq-aşkar bir detalı olmanın yanında, praktikada yaşanan təcrübəm/təcrübə tərəfindən də gücləndirilməkdədir. Bu ümmət içində, İslam dininin nəzərdə tutduğu həyat tar-zına bağlı pozulmaların üzərində düşündüyün zaman, məsələni hərtərəfli irdələdiyin zaman, ifsat müddətinin haradan başladığı və harada nöqtələnildiyi üzərində yaxşıca düşündüyün zaman, fitnənin


əvvəl ictimai hökmlər məzmununda başladığını, sonra ibadət sistemində davam etdiyini, bunun nəticəsində, ilahi mədəniyyətin (insanın özünü və Rəbbini tanıması ilə əlaqədar məlumatların) rədd edilməsi nöqtəsinə çatıldığını anlarsan. Bundan əvvəl, fitnənin təşbehlilərə təbii/tabe olmaqla və təşbehlilərin şərhlərinin arxasına düşməklə başladığını, ifadə etmişdik. Bu vəziyyət günümüzə qədər, bu şəkildə sürüb gəlmişdir.

Üçüncüsü: Dinin yolgöstericiliği, mümkün olduğu nisbətdə insanları təqlidçilikdən uzaqlaşdırmaq və məlumatın onlar arasında məskun qılınması əsasına söykən/dözər. Din ilə güdülən məqsəd olan bacarıq (insanın özünü və Rəbbini tanıması) ilə uyğun gələn rəftar budur. Necə olmasın ki? Vəhy yoluyla endirilən kitablar arasında Quran kimi və dinlər arasında İslam kimi elmi ucaldan, insanları elmə təşviq edən bir tək kitab və din yoxdur.

İşdə bu xüsus, kitabın, insanlara, ən başda bacarıqla əlaqədar gerçəkləri öyrətməsini ardından qanuna bağlanan praktik hökmlərin bu gerçəklərlə əlaqəsini vurğulamağı tələb etmişdir. Digər bir ifadəylə insanın bu xüsusu anlaması məqsəd qoyulmuşdur: İnsan, Allah tərəfindən var edilmiş, ONun tərəfindən yaradılmışdır. Allah, onu öz əlləriylə yaratmış, yaradılışı və həyatının davamı məzmununda mələklərini və göylər, yer/yeyər, bitkilər, heyvanlar, məkan və zaman kimi varlıqları vasitəs(n)i etmişdir. İnsan, axirətə və vəd edilən yerə doğru bir yol izləməkdədir. Onun axirətə doğru yol al/götürməsi bir zərurətdir. Rəbbinə doğru bir səy içindədir. Sonunda ONunla qarşılaşacaq, daha sonra etdiklərinin qarşılığını görəcək. Bunun nəticəsində ya cənnətə, ya da cəhənnəmə gedəcək. İşdə bunlar, bacarığın əhatəsinə girən xüsusların bir qisimini meydana gətirməkdədir.

Bunun yanında, insana cənnət xoşbəxtliyinə çatdıran əməllərin nələr olduğunu, yenə cəhənnəm bədbəxtliyinə məhkum etdirən davranışların hansıları olduğunu göstərər. Qısacası, insana qulluq sistemiylə əlaqədar hökmləri və ictimai qanunları öyrədər. Bu da bacarıqla əlaqədar xüsusların bir başqa qisimidir.


Sonra insana bu gerçəyi də göstərər: Bu hökmlər və qanunlar, özünü xoşbəxt edərlər. Yəni ona bunu izah edər: Mədəniyyətin əhatəsinə girən bu ikinci qisim məlumatlar, birinci qisim məlumatlarla elin idilidir. Bunların

qanuna bağlanması və insanların bunlara uyğun gəlmələrinin nəzərdə tutulması, sırf onun xoşbəxtliyi üçündür. Çünki bunlar, insanın dünyada və axirətdə xeyirinə olacaq xüsuslar ehtiva etməkdədir. Bunu da mədəniyyətin üçüncü qisimi olaraq qəbul edə bilərik.

İndi artıq açıq olaraq bilirsən ki, ikinci məlumatlar giriş, birinci qisim məlumatlarsa nəticə xüsusiyyətindədir. Üçüncü qisim məlumatlar isə, ikinci qisim ilə birinci qisimi bir-birinə bağlayan bir vasitə funksiyasını görməkdədir. Ayələrin, sözünü etdiyimiz üç qisim məlumatın hər birinə istiqamətli işarələri son dərəcə diqqətə çarpandır, ayrıca şərhə gərək yoxdur.

Dördüncüsü: İnsanların böyük əksəriyyətinin qavrayışları, konkret aləmin kənarını qəbul edə bilməz. Ağılları maddi aləmin və təbiətin kənarına yüksələcək gücdən məhrumdur. Ancaq insanlar içində bəzi kəslər, elmi araşdırmalar nəticəs(n)i, mənaların qavrayış səviyyəsinə çata bilərlər; qaydaları və qanunları bütünsel bir dünyagörüşü ilə qəbul edəcək xüsusiyyətə sahib ola bilərlər. İşdə bu cür insanlara anlayışa gücü verən və onların mənalar və küllü qavrayışlar dünyasına u-laşmasını təmin edən üsullar və vasitələr fərqli olduğundan ötəri bu səviyyəyə çatan insanlarında, konkret aləmin kənarındakı aşan mənaları anlayışa səviyyələri bir-birindən fərqlidir. Qısacası hər bir səviyyəs(n)i arasında ala bildiyinə uzanan ayrılıqlar vardır. İnsanların fiziki aləmin kənarındakı faktları qəbul etmədə bir-birindən fərqli mərtəbələrə sahib olduqlarını heç kim inkar edə bilməz.

Bir insana hər hansı bir mənas(n)ı çatdırmaq, ancaq onun yaşayışı və həyat tərzi etibarilə qazanmış olduğu zehni məlumatları vasitəçiliyi ilə mümkündür. Əgər insan, konkret şeylər vasitəsilə mənaları qəbul etməyi alışkınlık halına gətirmişsə, aşan mənaların ona çatdırılması, maddi xüsusiyyətli qavrayış sahəsində yüksəldiyi dərəcə ora-nında sahib olduğu məlumatlarla özünə bu məna köçürülər. Bir ço


cuğa, qadın-kişi birləşməsinin (nikahın) meydana gətirdiyi ləzzətin halvanın dadı nümunə göstərilərək izah edilməsi kimi. Əgər həmsöhbətimiz, bütünsel mənalara vəqf bir şəxsiyyətə sahibsə, bu vəziyyəti nəzərə alınaraq və bu xüsusdakı tutumu əsas alınaraq özünə bir məna köçürülər. Belə bir insan, yalnız konkret faktlar vasitəsilə mənaları qavramağı vərdiş əldə edən insanın əksinə, mənaları, həm konkret, həm də mücərrəd izahat tərziylə qavraya bilər.

Kənar yandan, dini yolgöstericilik insanlar içində yalnız müəyyən bir qrupa xas deyil. Tərsinə, dinin rəhbərliyi bütün qrupları və bütün sinifləri əhatə edəcək xüsusiyyətdədir. Bu vəziyyət hər kəsin rahatlıqla müşahidə etdiyi bir faktdır.

Bu gerçək, yəni Quranın ehtiva etdiyi ifadələrin bir şərhinin ol/tapılmasının yanında, anlayışların fərqliliyi və yol göstəriciliyin ümumiliyi xüsusu, şərhlərin nümunələr tərzində təqdim edilməsini tələb etmişdir. Belə ki, insanın bildiyi və zehinin tanışı mənalar vasitəsilə aralarında olan bir münasibətdən ötəri, bilmə imkanından məhrum olduğu məlumatları qəbul etməsi təmin edilər. Eynilə aralarında forma, görünüş, həcm və növ baxımından hər hansı bir eynilik ol/tapılmadığı və yalnız ölçüm münasibəti olan əşyanın ağırlıq ölçüm vahidləriylə ölçülməsi kimi.

"Həqiqətən biz onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik. Şübhəsiz o, bizim qatımızda olan ana kitabdadır; çox ucadır; hikmət doludur." (Zuxruf, 3-4) kimi əvvəllər işarə edilən ayələr, bu məsələni işarə və kinayə üsuluyla ifadə edirlər; ancaq Quran bu məsələnin açıqlanması məzmununda yalnız bununla kifayətlənmir. Məsələn haqq və batil üçün konkret nümunələr verdiyi ayədə açıqlamışdır. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Allah göydən bir su endirdi də dərələr öz miqdarın tərəfindən (o su ilə) çağlayıb axdı. Sel, üstə çıxan köpüyü daşıdı. Bir bəzək və ya bir əmtəə təmin etmək üçün atəşdə yandırıb əritdikləri şeylərdə bunun kimi bir köpük

vardır. İşdə Allah, haqq ilə batilə belə nümunələr verər. Köpüyə


gəlincə, o yox olub gedər, insanlara fayda təmin edəcək şey isə, yer üzündə qalar. İşdə Allah, nümunələri belə verməkdədir." (Rə'd, 17)

Bu ayədən aydın olur ki, nümunələr, uca Allahın sözləri üçün etibarlı olduqları kimi, hərəkətləri üçün də etibarlıdır. Bu halda, uca Allahın hərəkəti də eynilə sözü kimi haqqdır. Uca Allahın hərəkət və sözlərinin haqq oluşları ilə, onların əhatə etdikləri şey nəzərdə tutulmaqdadır. Bu ikisinə, nəzərdə tutulmayan, eyni zamanda insanlar üçün bir faydas(n)ı da ol/tapılmayan, ancaq göz qamaşdırıcı və cazibədar faktlar da yoldaşlıq etməkdədir. Ancaq bunların ömürü çox sürməz, yox olub xərclər. Geridə insanlar üçün faydalı olan haqq qalar. Qərblin aradan qaldırılması və ortadan qalxması, ancaq bir başqa haqqın vasitəçiliyi ilə mümkündür. Bu da eynilə, haqq və istənən bir məna ehtiva edən təşbehli ayəyə bənzər. Təşbehli ayənin istənən və haqq xüsusiyyətinə sahib olan gerçək an-lamına, istənməyən, haqq xüsusiyyətindən məhrum olan və daha erkən qəbul edilməklə haqq xüsusiyyətli mənanın üstünə çıxan bir başqa məna də yoldaşlıq etməkdədir. Ancaq bu batil xüsusiyyətli məna, üzərini örtdüyü ilk haqq mənas(n)ı ortaya çıxaracaq bir başqa haqq vasitəsilə ortadan qalxar. Bu əməliyyatla güdülən məqsəd, günahkarlar istəyəsələr də uca Allahın sözləri vasitəsilə haqqı suveren etmək və qərbli yox etməkdir. Uca Allahın sözləri haqqında etibarlı olan bu örnəkləndirmə, varlıqlar aləmində diqqətə çarpanlaşan objeler dünyasındakı hərəkətləri üçün də etibarlıdır.

Yekunlaşdıracaq olsaq: Yuxarıda araşdırdığımız ayədən bu xüsus ortaya çıxır: Haqq xüsusiyyətli ilahi məlumatlar, eynilə uca Allahın göydən endirdiyi su kimidir. Bunlar da tam su olaraq enər. Hər hansı bir nicel və keyfiyyət məhdudlaşdırma söz mövzusu deyil. Sonra vadilərə, dərələrdə axan sellər kimi, yataqlarının darlığı və ya genişliyi tutumuna

görə nisbətləmələr söz mövzusu olar. Bu nisbətlərin hər biri, dəyişməz faktlardır və öz mövqelərində məlumatların təməlləri və hüquqi hökmlər, bir də daha əvvəl hökmlərlə haqq xüsusiyyətli məlumatları bir-birinə bağlayan hökmlərin gerisindəki məsləhətlər funksiyasını görərlər.


Ləfzi şərhi bir an üçün gözardı etsək, özü etibarilə, ilahi həqiqətlərin hökmü bundan ibarətdir.

İşdə bu gerçəklərə, həyata suveren olma müddətində, köpük kimi diqqətə çarpan bir şəkildə qabaran, amma çox tez gözdən itən faktlar də yoldaşlıq edə bilər. Bir baxıma bu vəziyyət, nasih ayələr vasitəsilə qüvvədən qaldırılan mensuh hökmlərə bənzər. Çünki mensuh hökm, görünüşü etibarilə davamlılıq ifadə etmək vəziyyətindədir; ancaq nesheden hökm, onun davamına son verir və onun yerinə bir başqa hökmü qoyur. Bu, ləfzi şərh dərələrini, bir an üçün gözardı etsək, məlumatların özü üçün etibarlı olan vəziyyətdir.

Haqq məlumatların sözük və dəlalət qəlibinə girməsinə gəlincə, bunlar, ləfzi şərhlər vadilərində axmağa başladıqları andan etibarən, vadilərin tutumları ilə ölçülərlər, daha əvvəl mütləq olan bu gerçəklər, şifahi/sözlü məqsəd şəkillərin qəlibi içində formalanarlar. Bu sözlər, natiqin sözləriylə nəzərdə tutduğu məna məzmununda sabit olarlar. (yəni bunların hamısı nəzərdə tutulmuşdur) Ancaq bununla birlikdə, bunlar, bir qalıb/qəlib içində təqdir edilməyən əsl mənaları təmsil edən nümunələr xüsusiyyətindədir.

Sonra bu mənalar, dəyişik zehinlərə uğramaları nəticəs(n)i, sel üzərində yığılan köpükləri xatırladan, qəsd xarici mənaları da yüklənmək vəziyyətində qalarlar. Çünki zehinlər, müxtəlif və alışdığı mənaların anbarı xüsusiyyətindədir. Belə bir vəziyyətdə olan zehin də ona girən digər düşüncələrdə qənaətdə ol/tapılar. Şübhəsiz bu qənaətlər

də daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi ümumiyyətlə, təməl məlumatlar, hökmlərin dönük olduqları məsləhətlər və darıxar kimi vərdişkar olunmayan xüsuslarda söz mövzusu olar. Hökmlər və qanunlara gəlincə, bunların özləri bir tərəfə, alışılmışşeyler olduqları üçün, zehindəki yığınların bunlar üzərində hər hansı bir fəaliyyətləri düşünülə bilməz. Buradan da aydın olur ki, təşbehlilər, dini hökm və qanunların mətnlərini ehtiva etmələri deyil də özləri və məlumatları ehtiva etdiklərindən ötəri təşbehli ifadələrdir.


Beşincisi: Bundan əvvəlki şərhlərdən bu nəticəs(n)i çıxarırıq: Quranda iştirak edən ləfzi şərhlər, haqq xüsusiyyətli ilahi məlumatlara bağlı nümunələrdir. Çünki, bu cür ayələrin əhatə etdiyi şərhlər, ümumi anlayışların səthinə enmişlər. Ümumi anlayışlar isə, ancaq konkret faktları qəbul edə bilərlər, konkret qəliblər içində olmadıqları müddətcə bütünsel mənaları qavraya bilməzlər.

Bu vəziyyət isə, cisim və cismani arazdan mücərrəd bütünsel mənaların ilkası barəsində iki qorxunun gündəmə gəlməsini tələb etməkdədir: Əgər anlayışlar, bütünsel mənalarda nəzərdə tutulan məlumatları qəbul etmə mərhələsində, maddə və konkret faktlar mərtəbəsində donub qalsa, onun baxımından nümunələr örnəkləndirilən gerçəklərin yerinə keçərlər. Bu isə, gerçəklərin etibarsızlığını, məna və məqsədlərin gözdən qaçırılmasını tələb edir. Əgər, maddə mərtəbəsində donmayıb, nümunələri əhatə daxilində olmayan xüsusiyyətlərdən soyutlamak surətiylə mücərrəd mənalara çatsa, bu vəziyyətdə də oynağalar və çıxarmalardan əmin olunmaz. Eynilə birinin bizə: Gecə səfərinə çıxan birlik, səhər təbrik edilər" deməsi ya da şair Sahrın bu beytləriylə bir hadisənin örnəkləndirilməsi kimi.

"Qurşağı bağlamağa çalışıram, amma edə bilmirəm.

Çünki eşşəyin sıçraması maneə törədilir."

Biz, hekayəylə və örnəkləndirilən hadisələ əlaqədar olaraq zehinimizdə olan hazırlıq səbəbindən, məsələn xüsusiyyətlərindən, səhər, birlik və gecə səfəri kimi şifahi qəliblərdən mücərrədləşirik. O zaman anlayırıq ki, bu örnəklə bu məna nəzərdə tutulur: Bir işin təsirinin yaxşılığı və hərəkətin qeyd olunması, işin bitirilməsindən və təsirinin görülməyə başlamasından sonra müəyyən olar. Lakin, insan işlə məşğul olmağı davam etdirirsə və işin çətinliyini həqiqətən çəkməyə davam edirsə, işinin dəyərini təqdir edə bilməz. Eyni vəziyyət, şeir vasitəsilə örnəkləndirilən xüsusun mücərrədlənməsi vəziyyətində də diqqətə çarpanlaşar. Lakin örnəkləndirilən ilə əlaqədar əvvəldən bir dostluğumuz yoxsa, şeir və ya nümunə üzərində donub qalsaq örnəkləndirilən şey bizə gizli qalar. Nümunə də hər hansı bir xəbər mövqesinə sadələşdirilmiş olar.


Əgər donub qalmazsaq, ancaq onu bir nümunə olaraq ümumiləşdirsək, bu səfər də soyutlayarak atılması lazım olan və düşündürülməsi istənən mənas(n)ı qəbul etmək üçün qorunması lazımlı olan qəlibləri bir-birindən ayırdetmek qeyri-mümkün olar. Yaxşıca düşünüldüyü zaman, bunun açıq bir gerçək olduğu aydın olar.

Bu iki təhlükəli vəziyyətdən xilas olmaq ancaq, örnəkləndirilən mənaların dəyişik nümunələrə bölünməsi və bəzisinin bəzisini şərhi, təqdim edilən mənaların bir qisimi digər bir qisiminin məqsədini açıqlığa qovuşmasını təmin edəcək şəkildə fərqli qəliblər içinə soxulması ilə mümkündür. Bu səbəbdən aralarında olan qarşılıqlı itələyiciliklə bunların bilinməsi mümkün hala gələr. Birincisi: Şərhlər nümunələrdir. Bunların kənarında örnəkləndirilən gerçəklər yer/yeyər al/götürməkdədir. Bunların məqsədləri və məqsədləri sırf, konkret maddə və objelerden alınan lafızlarla məhdud deyil. İkincisi: Bunların nümunələr olduqları bilindikdən sonra, bu sayədə sözləri örtən xüsusiyyətlərdən nə qədərinin atılması lazım olduğu, məqsədi anlamaq üçün nə qədərinin qorunmasının zəruri olduğu aydın olar. Bu nəticəyə də bir

məsələn o biri nümunədə olan bəzi xüsusiyyətləri və qarşılıqlı olaraq bunun da onda olan bəzi xüsusiyyətləri olumsuzlamasıyla çatılar.

Bağlı məqsədləri və incə mənaları müxtəlif hekayələrin izah edilməsi və nümunələrin verilməsi, müxtəlif və çox nümunələrlə açıqlamaq və ifadə etmək yalnız bir qövmə və bir dilə xas bir vəziyyət deyil. Bütün dünya dillərində buna rast gəlmək mümkündür. Bunun səbəbinə gəlincə, insan şərhin əvvəlində, bir hekayədə və ya nümunədə işarə edilən məqsədin tərsini eyham edən xüsusiyyətlərin bertaraf edilməsinə ehtiyac duyar. Bunun reallaşdırılması da mövzuyla elin idili bir başqa hekayənin və ya mövzuyla elin idili bir başqa məsələn ehtiva etdiyi sürgün edici xüsusiyyətlər ilə mümkündür.

Buradan aydın olur ki, Quranın təşbehli ayələr ehtiva etməsi bir zərurətdir. Bir ayədə olan bənzəmə vəziyyətinin də, bir başqa ayədə olan möhkəmlik vəziyyətiylə ortadan qaldırılması qaçınılmazdır. Beləcə, Quranın təşbehli ayələr ehtiva etməsi yol


nümayişçilik və şərh xüsusiyyətiylə uyğun gəlmədiyi şəkildə irəli sürülən problem də ortadan qalxmış olur.

İndiyə qədər etdiyimiz uzun şərhlərdən bəzi xüsuslar diqqətə çarpanlaşmış var:

1- Quran ayələri iki hissəyə ayrılarlar: Möhkəm və Təşbehli. Bu xüsus, bir tək ayənin bənzəyən (təşbehli) bir medlul əhatə edib əhatə etmədiyi ilə əlaqədardır.

2- Möhkəm və təşbehli ayələriylə birlikdə Quranın bütünü üçün bir şərh söz mövzusudur. Şərh isə, şifahi anlayışlar növündən bir şey deyil. Tam tərsinə zehin xarici obyektiv bir faktdır. Bu faktın açıqlanan məlumatlar və məqsədlərlə əlaqəsi, örnəklənənlə nümunə

arasındakı əlaqə kimidir. Buna görə, Quranın ehtiva etdiyi bütün məlumatlar, Allah qatında olan şərhlər üçün verilən bir nümunələrdir.

3- Təmizlənmiş olanların, yəni elmdə dərinlik qazananların şərhi bilmələri mümkündür.

4- Qurandakı şərhlər, məlumat və məqsəd olaraq nəzərdə tutduğu şeylər adına verilmiş nümunələr mövqesindədir. Bu xüsus, ikinci maddədə Quran məlumatlarının nümunələr olduğuna bağlı olaraq sözünü etdiyimiz xüsusdan fərqlidir. Biz bu mövzunu yuxarıda lazımlı şəkildə açıqladıq. [İkinci maddədə Quran məlumatlarının şərhiylə istiqamətli nümunələr olduğu, burada isə Qurandakı şərhlərində məlumatlara istiqamətli nümunələr olduğu vurğulanır.]

5- Quranın möhkəm ifadələr ehtiva etməsi bir zərurət olduğu kimi təşbehli ifadələr ehtiva etməsi də bir zərurətdir.

6- Möhkəm ifadələr kitabın anasıdır; təşbehli ifadələrin a-çıklanmak üzrə bu möhkəm ifadələrə çevirilmələri lazımdır.

7- Möhkəmlik və benzeşmelik, müxtəlif istiqamətlərə izafə edilmələri və müxtəlif istiqamətlərdən ayrı hesab edilmələri mümkün olan sifətlərdir. Bunun mənas(n)ı budur: Hər hansı bir ayə, bir baxımdan möhkəm, bir başqa baxımdan da təşbehli ola bilər. Sözgəlişi, bir ayəyə izafə edilərək qiymətləndirildiyində möhkəm, bir başqa ayələ birlikdə


düşünüldüyündə də təşbehli xüsusiyyətini qazana bilər. Quranda mütləq mənada müteşa-bihin konkret bir qarşılığı yoxdur və mütləq olaraq möhkəmin ol/tapılmasına da hər hansı bir maneə söz mövzusu deyil.

8- Quranın bir qisiminin digər bir qisimini təfsir etməsi, bir çətinin-luktur.

9- Quranın müxtəlif məna dərəcələri vardır. Burada uzanıb gedən bir dərəcələnmə söz mövzusudur. Bu səbəbdən bütün semantik dərəcələnmələr bir sahədə və paralel halında deyildirlər. Bu baxımdan bir ləfzin tək istifadədə birdən çox mənada istifadə edilməsi kimi bir vəziyyət söz mövzusu olmamışdır. Ya da məcazi ifadələrin ümumiliyi kimi bir istifadədən söz edilə bilməz. Bunları bir tək tələb edicinin dəyişik gərəkləri olaraq da görməmək lazımdır. Tərsinə, bunlar ləfzin dəlalət etdiyi əsl mənalardır və söz insanların qavrayış səviyyələrinin fərqliliyinə görə bunların hər birinə uyğunluq qanunu uyğun olaraq dəlalət etməkdədir.

Mövzunun daha açıq bir şəkildə başa düşülməsi üçün bunu söyləyirik: Uca Allah bir ayədə: "...Allahdan necə qorxub çəkinmək lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin." (Al/götürü İmran, 102) buyurur. Bu ayədən aydın olur ki, Allahın qadağanlarından qaçınmaq və əmrlərini yerinə yetirmək mənasını verən təqvanın bir dərəcəsi vardır və bu da gerçək təqva, yəni necə qorunub çəkinmək lazımdırsa elə qorunub çəkinmə dərəcəsi vardır. Yenə bu ifadədən an-laşılıyor ki, təqvanın bu dərəcədən daha aşağı bir dərəcəsi də vardır. Bu halda bir baxıma saleh əməllər demək olan təqva üçün bir komanda/dəstə dərəcələr və mərtəbələr söz mövzusudur və bunların bir qisimi digər qisimindən daha yuxarıdır.

Bir başqa ayədə isə, belə buyurulur: "Allah rizasına uyğun gələn adam, Allahdan bir qəzəbə uğrayan və sığınma yeri cəhənnəm olan adam kimidirmi? Nə pis sığınacaqdır o. Allah qatında onlar (əməllər) dərəcə dərəcədir. Allah etdiklərini görəndir." (Al/götürü İmran, 163) Bu ayədən də aydın olur ki, istər saleh olsun, istər pis olsun mut


lak olaraq əməlin bir sıra dərəcələri və mərtəbələri vardır. Ayədə, əməl dərəcələrinin nəzərdə tutulduğunun dəlili, ayənin sonunda yer/yeyər alan/sahə: "Allah etdiklərinizi görəndir." ifadəsidir.

Bu iki ayə də eyni nöqtəyə təmas etməkdədir: "Hər biri üçün etdiklərindən ötəri dərəcələr vardır; eləki əməlləri özlərinə əskiksiz ödənsin və onlar zülmə də uğradılmazlar." (Əhqaf, 19) "Etməkdə olduqları səbəbindən hər biri üçün dərəcələr vardır. Rəbbin, onların etməkdə olduqlarından xəbərsiz deyil."

(Ən'am, 132)

Bu mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətli bir çox ayə vardır; söz mövzusu ayələr içində bəzisindən aydın olduğu qədəriylə cənnət dərəcələri və cəhənnəm derekeleri insanların işlədikləri müsbət və ya mənfi əməllərin dərəcə və mərtəbələrinə qarşılıq olaraq təyin olunmuşlar.

Bilindiyi kimi, nə növ olursa olsun hər hansı bir əməl, özünə uyğun ürəyi bir inancdan sızan məlumatın sızıntılarından biridir. Uca Allah, bir çox ayədə, Yəhudilərin küfrlərinin, müşriklərin ürəklərinin pozuqluğunun, Müsəlmanlar içindəki münafiqlərin iki yüzlülüklərinin, bəzi peyğəmbərlərin və möminlərin imanlarının dəlili olaraq onların işlədikləri əməlləri və hərəkətləri göstərmişdir. İndi bu ayələri tək-tək saysaq kitabımızın həcmini aşacaq. Qısaca bunu söyləyə bilərik: İşlənən əməl nə olursa olsun, özünə uyğun bir məlumat tələb edir və bu məlumata işarə edər.

Bunun əksinə də etibarlıdır; yəni hər cür əməl, özünə uyğun bir məlumat tələb edir, onun meydana gəlişini təmin edər və insanın iç dünyasında yer/yeyər etməsini mümkün edər. Bu ayələr bu nöqtəyə təmas etməkdədir. "Bizim uğrumuzda cihad edənlərə şübhəsiz yollarımızı göstərərik. Həqiqətən Allah, lütf edənlərlə bərabərdir." (Ənkəbut, 69) "Və yəqin sənə gələnə qədər Rəbbinə ibadət et." (Hicr, 99) "Sonra pislik edənlərin uğradıqları son, Allahın ayələrini

yalanlamaları və lağ/alay mövzusu etmələri səbəbindən çox pis oldu." (Rum, 10) "Beləcə O da, Allaha, verdikləri sözə əməl etməmə


ları və yalan danışmaları səbəbiylə, özüylə qarşılaşacaqları günə qədər, ürəklərində nifaqı məskun etdi." (Tövbə, 77)

Mövzuyla əlaqədar daha bir çox ayə nümunə olaraq göstərilə bilər. Bütün ayələrin təmas etdikləri ortaq nöqtə, saleh (yaxşı) və ya pis bütün əməllərin özlərinə uyğun bir məlumat ya da məlumatsızlıq (haqq ilə ziddiyyət təşkil edən məlumatlar da deyə bilərik) çıxardıqlarıdır.

Saleh əməl və faydalı məlumat haqqında əhatəli bir ifadə olaraq uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Gözəl söz ona yüksələr, saleh əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10) Bu ayədən anlayırıq ki, haqq əsaslı inanc sistemi demək olan gözəl sözün bir xüsusiyyəti Allaha yüksələ bilməsi və sahibini Allaha yaxınlaşdırmasıdır. Saleh əməlin funksiyas(n)ı da bu haqq əsaslı inanc sistemini və məlumatı yüksəltməsidir. Bilindiyi kimi, məlumatın yüksəliş qeyd etməsi, şübhə və qurun idilərdən təmizlənməsi, ruhun tam mənasıyla ona yönəlməsi, ürəyin onunla bir başqa dəyər arasında parçalanmaq, (ki bu mütləq mənada şirkdir) vəziyyətinə düşməməsi deməkdir. Bu səbəbdən məlumat şübhə və şeytanı izlərdən təmizlənmə məzmununda irəliyə doğru addım atdıqca yüksəlişi, zirvələrə doğru dırmaşmas(n)ı da sürət qazanar.

Ayənin ifadəsi belə bir mənadan uzaq deyil. Çünki ayədə gözəl söz suud=yukarı çıxış və saleh əməl də ref'=yükselişle xarakterizə edilmişdir. Yuxarı doğru çıxış (suud) enişin (nüzul), yüksəliş (ref') də alçalışın (vez') əleyhdarıdır. Yuxarı çıxış və yüksəliş xüsusiyyətləri aşağılardan yuxarıya doğru hərəkət edən kimsə haqqında, iki nöqtə göz qarşısında saxlanılaraq istifadə edilər. O yüksəlişlə güddüyü məqsəd və ona yaxınlaşmaqla təyin etdiyi hədəf baxımından yuxarı doğru çıxan,

yüksələn (səid) bir kimsədir. Alçaqlıqdan ayrılışı və oradan uzaqlaşması baxımından da, yüksələn (mürtefi') bir kimsədir. Bu halda əməl, insanı dünyadan və torpağa çaxılıb qalmaqdan qoparıb insanın özünü dünyanın məşğul edici, cazibədar bəzəklərindən uzaqlaşdırar. Onu gəlib keçici və qalıcılığı olmayan bu cür məlumatlar arasında parçalanmışlıqdan, dağılmışlıqdan qurtarar. Yüksəlmə və yuxarı


doğru çıxış artdıqca gözəl sözün yüksəliş sürəti də artar. Məlumat, qorxu şaibelerinden, şübhə əsəri mənfiliklərdən xilas olar.

Daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən də aydın olacağı kimi: Saleh əməlin özünə xas mərtəbələri və dərəcələri vardır. Hər saleh əməl dərəcəsinin də özünə xas bir gözəl sözü yüksəltmə və özünə uyğun ilahi, haqq əsaslı məlumat və mədəniyyətlər çıxarma nisbəti vardır. Pis əməl və insanı alçaltışı haqqındakı qiymətləndirmə, saleh əməl və insanı yükseltişi haqqındakı qiymətləndirmənin tərsini ifadə etməkdədir. "Bizə dümdüz yolu göstər" (Fatihə, 6) ayəsini təfsir edərkən mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, insanların Allaha yaxınlıqları və uzaqlıqları nisbətində fərqliləşən əməl və məlumat dərəcələri vardır. Bundan da bu nəticə çıxır: Söz mövzusu mərtəbə və dərəcələrdən birində olan insanların qəbul etdikləri şeylər, öz mərtəbə və dərəcələrindən yuxarı və ya aşağı bir mərtəbə və dərəcəni işğal edən insanların qəbul etdikləri şeylərdən fərqlidir. Bu da göstərir ki, Quran ifadələrinin fərqli, amma bir tərtib içində qəbul edilən mənaları vardır.

Uca Allah, müxtəlif qruplara mənsub qullarından danışmışdır. Bu qrupların hər birini də bir başqa qrupda ol/tapılmayan bir növ məlumat

və bacarıqla xarakterizə etmişdir. Məsələn uca Allah muhlesler qrupuna mənsub insanları, Rəblərinin xüsusiyyətlərini gerçək mənada bilən kəslər olaraq təyin etməkdədir. Aşağıdakı ayə bu nöqtəyə təmas etməkdədir: "Onların xarakterizə etdiklərindən Allah ucadır. Ancaq muhles (Allah tərəfindən xalis qılınmış) olan qullar başqa." (Saffat, 159-160) Uca Allah Quranın dəyişik yerlərində onlar haqqında başqa xarakterizə etmələr, başqa məlumat və mədəniyyət növlərindən də danışmışdır. İnşaallah yeri gəldiyində bu xüsusa toxunacağıq.

Və yenə sözgəlişi mukinin=yakine çatanlar olaraq təyin olunan qrupa mənsub insanlar haqqında, onların göylərin və yerin mələyi idini müşahidə etdikləri ifadə edilmişdir: "Beləcə İbrahimə,


yəqinə çatanlardan olması üçün də göylərin və yerin mələyi idini göstərirdik." (Ən'am, 75)

Yenə düşünüb ibrət götürmə xüsusiyyəti də "içdən yönələn" kəslərə xas qılınmışdır: "İçdən yönələndən başqası öyüd al/götürüb-düşünməz." (Mömin, 13)

Eyni şəkildə Quranda iştirak edən nümunələri akledip anlamaq da alimlərə xas bir xüsusiyyət olaraq zikr edilmişdir: "İşdə bu nümunələr; biz bunları insanlara verməkdəyik. Ancaq alimlərdən başqası bunlara ağıl çatdırmaz." (Ənkəbut, 43) Mənə elə gəlir ki, bu ayədə keçən alimlərdən məqsəd ulul-elbab yəni öz ağıl sahibləri və müşahidə etdikləri şeylər üzərində dayanıb düşünən (mütedebbir) kəslərdir. Bu ayələr bu çıxarsamamızı dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Quranı yaxşıdan yaxşıya düşünməzlərmi? Yoxsa bir sıra ürəklər üzərində kilidlər mi vurulmuş?" (Məhəmməd, 24) "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey tapardılar." (Nisa,

82) Son üç ayə, eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir. O da Quranda iştirak edən təşbehli ifadələri bilmək və onları möhkəm ifadələrə çevirmək surətiylə şərh etməkdir.

Yenə uca Allah Kitabın şərhini bilməyi də təmizlənmiş kəslərə xas etmişdir. "O əlbəttə qiymətli bir Qurandır. Gizli bir kitabdadır. Ki ona, təmizlənib təmizlənmiş olanlardan başqası toxuna bilməz."

(Nəhayət, 77- 79)

Yenə Allah üçün sevən və Allah üçün nifrət edən insanlar demək olan "vəlilər" qrupuna mənsub kəslərə də "sırf Allah üçün bir şeyə maraq duyan, bundan ötəri bir şeydən qorxmayan, bir şey üzündən kədərlənməyənlər" xüsusiyyəti xas qılınmışdır: "Xəbəriniz olsun; Allahın vəliləri, onlar üçün qorxu yoxdur, qəmli də olmayacaqlar." (Yunus, 62)

Yenə "yaxınlaşdırılmışlar, seçilmişlər, salehlər və möminlər" kimi hər bir qrup üçün bir sıra ayırıcı xüsusiyyətləri, özlərinə xas məlumat


və qavrayışlar söz mövzusudur. İnşaallah yeri gəldikcə bunlardan danışacağıq.

Yuxarıda işarə etdiyimiz müsbət mövqelərə qarşılıq bir sıra mənfi mövqelər vardır. Bunların da məlumat və mədəniyyət məzmununda alçaq, pis xüsusiyyətləri söz mövzusudur. Bu mövqeləri işğal edən bir sıra insan qrupları vardır; kafirlər, münafiqlər, fasiqlər, zalımlar vs. kimi. Allahın ayələri və bu ayələrin ehtiva etdikləri haqq əsaslı məlumatları pis qəbul etmək, səhv qavramaq kimi bir sıra mövqeləri olar. Biz, qısaca təqdim etmək surətiylə haqqlarında geniş məlumat verməyi burada uyğun hesab etmədik. İnşaallah bu kitabın müxtəlif hissələrində geniş və ətraflı məlumatlar təqdim edəcəyik.

10- Quran əhatə edici bir kitabdır. Yəni ifadələrin obyektiv qarşılıqlarıyla üst-üstə düşər və bunların fərqli vəziyyətlərini açıqlayar. Bu səbəbdən Quranda iştirak edən heç bir ayə yalnız, eniş səbəbi ilə məhdudlaşdırılmaz. Əksinə, ayənin enişinə səbəb olan inkişafla özü etibarilə bənzəyən hər cür inkişafa uyğunlaşdırılar. Yalnız ilk obyektiv qarşılıqlarına xas qılınmayan nümunələr kimi. Nümunələr bu ilk obyektiv qarşılığı aşarlar və özü etibarilə bənzərlik yaradılan hər fakta uyğunlaşdırılarlar. İşdə bu vəziyyətə, "cery"=Kur'an'ın inkişaflarla üst-üstə düşməsi, mənasının obyektiv inkişaflara uyğunlaşdırılması deyilmişdir. Kitabın başlarında bu mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq


Təfsir-ul Ayyaşidə deyilir ki: İmam Sadiqdən (ə.s) möhkəm və təşbehli haqqında bir sual soruşuldu. Buyurdu ki: "Möhkəm, onunla əməl edilən, təşbehli isə ona cahil olana qarşı qarışıq gələn ifadələrdir." (c. 1, s. 162)

İmamın bu sözlərində, təşbehlis(n)i bilmənin mümkün olduğuna bağlı bir işarə vardır.


Yenə eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Quran möhkəm və təşbehli ifadələrdən meydana gəlir; möhkəm olan ifadələrə inanarsan, onunla əməl edərsən və hökmlərinə boyun əyərsən (onları hökmlərin qaynağı hesab edərsən). Təşbehli ifadələrə isə, inanarsan, ancaq onlara görə əməl etməzsən. İşdə ayədə buna işarə edilər: "Ürəklərində bir sürüşmə olanlar, fitnə çıxarmaq və şərhini etmək üçün ondan təşbehli olanına uyğunlaşdırar. Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz. Elmdə dərinləşənlər isə: "Biz ona inandıq, bütünü Rəbbimizin qatındandır"

deyərlər". Elmdə dərinləşənlərdən məqsəd, Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) Əhli Beytidir." (c. 1, s. 162-163)

Elmdə dərinləşənlər Hz. Məhəmmədin Əhli Beytidir, sözünün nə məna ifadə etdiyini irəlidə açıqlayacağıq.

Yenə eyni əsərdə Mes'ede b. Sədəqənin belə dediyi ifadə edilər: İmam Sadiğə (ə.s), nasih, mensuh, möhkəm və təşbehli haqqında bir sual soruşdum. Buyurdu ki: "Nasih dəyişməz və gərəkləri yerinə yetirilən ayələrdir. Mensuh isə, lazımınca əməl edilib də sonradan bir başqa ayənin gəlməsi ilə hökmü qüvvədən qaldırılan ayədir. Təşbehli isə, cahillərə qarışıq gələn ifadələrdir." (c. 1, s. 11, h: 7) Digər bir rəvayətdə isə, belə dediyi ifadə edilər: "Nasihten məqsəd, dəyişməz ifadələrdir. Mensuh isə, köhnədən tətbiq olunan ifadələrdir. Möhkəm, lazımınca əməl edilən, təşbehli isə, bir-birinə bənzəyən ifadələrdir." (c. 1, s. 10, h: 1)

əl-Kafi adlı əsərdə İmam Məhəmməd Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "... Bu səbəbdən mensuh ayələr, təşbehlilər kateqoriyasına girərlər." (c. 2, s. 28, h: 1)

Yatılı Ahbar-ir Razılıq adlı əsərdə İmam Razılığın (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Quranın təşbehli ifadələrini möhkəm ifadələrinə çevirərək anlamağa çalışan bir kimsə dümdüz yolu tapar." Ardından bunları söylədiyi ifadə edilər: "Heç şübhəsiz, bizdən köçürülən xəbərlər içində də Quranınkına bənzər təşbehli ifadə


ler vardır. Eynilə Qurandakına bənzər möhkəm ifadələr də vardır. Bizdən köçürülən xəbərlər içində təşbehli olanları, möhkəm olan

sözlərimizə çevirərək anlayın. Bizim sözlərimiz arasında təşbehli olan ifadələrə uyğun gəlməyin ki havalanarsınız." (c. 1, s. 290, h: 39)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, təşbehli anlayışının mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətlər, bir-birlərinə yaxın şeylərə təmas etməkdədir. Rəvayətlər, daha əvvəl etdiyimiz şərhi dəstəklər xüsusiyyətdədir. Demişdik ki: Benzeşmelik, təşbehlilik, ortadan qaldırıla biləcək bir vəziyyətdir. Bunu ortadan qaldırmanın yolu da möhkəm ifadələr vasitəsilə onları təfsir etməkdir. Mensuh ifadələrin təşbehlilər kateqoriyasına girməsi məsələsinə gəlincə, bu da yuxarıda etdiyimiz şərhin əhatəs(n)i içində açıqlığa qovuşdurulmuşdur. Mensuh ifadələrin təşbehlilikləri, ətrafda hökmün davam edir olması və qalıcılıq xüsusiyyətinə qovuşmuş olması ilə elin idilidir. Bu səbəbdən, nesheden bir ifadə, davamlılığının kəsilməyə uğradığını vurğulamaq surətiylə, onu bizim üçün təfsir etmiş olar.

əlinində iştirak edən rəvayətdə, işarə edilən: "Bizdən köçürülən xəbərlər içində də Quranınkına bənzər təşbehli ifadələr vardır. Eynilə Qurandakına bənzər möhkəm ifadələr də vardır." sözünə gəlincə, Əhli Beyt İmamlarından bu mənas(n)ı dəstəkləyən müstafiz həddində bir çox rəvayət köçürülmüşdür. Ağılı qiymətləndirmə də bunu dəstəkləməkdədir. Çünki hədislər, ancaq Quranın ehtiva etdiyi şeyləri ehtiva edərlər. Onlar, yalnız Quranın işarə etdiyi şeyləri açıqlayarlar. Necə ki daha əvvəl belə demişdik: Təşbehlilik, sözün işə-rədd etdiyi mənanın xüsusiyyətidir. Bununla da mənanın həm nəzərdə tutulana, həm də başqa bir şeyə uyğunlaşdırıla bilər olması nəzərdə tutular. Yoxsa təşbehlilik, ləfzin bir anlama işarə etmək məzmununda xüsusiyyəti deyil. Qəribə ya da mücməl bir lafızda olduğu kimi. 1 Sözük və an-lamın hər ikisini əhatə edən bir xüsusiyyət də deyil.

1- [Qəribə: Az istifadə edildiyindən ötəri mənas(n)ı gizlilik qazanan ləfzə deyilir. Mücməl isə, bir neçə məna daşıdığından ötəri nəzərdə tutulan mənanın təyin olunması və məna məzmununda bir neçə ehtimalın söz mövzusu olduğu ləfzə deyilir.]


Digər bir ifadəylə: Heç şübhəsiz, Quran ayələri içində bəziləri üçün benzeşmelik (təşbehlilik) vəziyyətinin ortaya çıxmış olması, yalnız onların şərhlərinin, ilahi, haqq əsaslı məlumatlar baxımından bir nümunə mövqeyində olması ilə elin idili bir vəziyyətdir. Bu xüsus isə, şəxsən nəql edilən rəvayətlər üçün də söz mövzusudur. Bu səbəbdən onlarda da Qurandakına bənzər möhkəmlik və təşbehlilik vəziyyəti vardır. Necə ki Peyğəmbər Əfəndimizin belə buyurduğu rəvayət edilər: "Biz, peyğəmbərlər birliyi, insanlarla ağıllarının tutumuna görə danışarıq." (Üsulu Kafi, c. 1, s. 25, h: 15)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin atasından (hər ikisinə salam olsun) belə rəvayət etdiyi ifadə edilər: Adamın biri möminlərin əmri Hz. Əliyə (ə.s) belə soruşdu: "Bizim ONA istiqamətli sevgimizi və məlumatımızı artıracaq şəkildə Rəbbimizi bizə vasfedersənmi?" Bu sual Əmr-ül Mömininin hirslənməsinə səbəb oldu və orada olan insanlara xütbə oxuyarkən sual soruşana istiqamətli belə səsləndi:

"Ey Allahın qulu, Rəbbinin sifətləri barəsində Quranın vasfettiği miqdara və yenə səndən qabaqda olan Rəsulullahın da ONU tanımana çatacaq qədər ol/tapıldığı şərhlərinə bax. O-nun yol göstəriciliyinin nurundan işıqlan. Heç şübhəsiz o, sənə verilən bir nemət və bir hikmətdir. Sənə verilənə möhkəm möhkəmə sarıl və şükr edənlərdən ol. Bu mövzuda kitabın sənə fərz etmədiyi, Rəsulun və yol göstərici imamların sünnəsində də bu xüsusla əlaqədar bir məlumat olmadığı halda, Şeytan bir nöqtədə səni məcbur etməyə cəhd etsə, onu rədd et. Bu cür şeylərə bağlı bütün xüsusların məlumatını Allaha burax. Allahın əzəmətini, böyüklüyünü ölçməyə qalxma.

Ey Allahın qulu; bil ki: Şübhəsiz elmdə dərinləşənlər, Uca Allahın, qeyb pərdələrinin gerisindəki məsələlərə girməkdən müstağni etdiyi kəslərdir. Onlar, örtülü qeyb əhatəsinə girib təfsirini bilmədikləri xüsusları topluca qəbul etmişlər, onlara inandıqlarını vurğulamışlar. "Biz bütününə inandıq. Bütünü də Rəbbimizin qatındandır." demişlər. Uca Allah, məlumat tərəfindən əhatə edə bilmədikləri

xüsuslar qarşısında acizliklərini etiraf edən bu insanlar


dan təriflə danışmışdır. Öhdəçilikli olmadıqları xüsuslarda dərin araşdırma etməkdən qaçınma şəklində sərgilədikləri rəftarı, elmdə dərinləşmə olaraq xarakterizə etmişdir. Sən də bu qədəriylə kifayətlən və şuncacık ağılınla Allahı ölçməyə qalxma. Yoxsa həlak olanlardan olarsan. (c. 1, s. 163, h: 5)

Mən deyərəm ki: İmamın "Ey Allahın qulu, bil ki: Elmdə dərinləşənlər..." ifadəsi ayədəki, "vav" hərfinin atif ədatı olaraq qəbul edilmədiyini göstərməkdədir. Buna görə yeni bir cümlə başladığı qiymətləndirməsi əsas alınmışdır. Biz də ayələ əlaqədar olaraq bu nöqtəni vurğuladıq. Buna görə, ayənin zahiri, elmdə dərinləşənlərin şərhi bildiklərini göstərən bir işarə ehtiva etməməkdədir. Lakin eyni zamanda, belə bir şeyi bilmələrinin mümkün olmadığını da ifadə etməməkdədir. Bu ayə, elmdə dərinləşən kəslərin təşbehli ayələrin şərhini bildiklərini ifadə edən bir başqa nassın ol/tapılmasına da maneə deyil. Necə ki biz bu nöqtəyə də toxunduq. İrəli də görəcəyimiz kimi, Əhli Beyt İmamlarından köçürülən bəzi rəvayətlərin zahiri bu çıxarsamağı pekiİşmamdırıçı mahiyyətdədir. ın: "...Uca Allahın qeyb pərdələrinin gerisindəki məsələlərə girməkdən müstağni etdiyi kəslərdir..." ifadəsi, cümlənin başındakı "inne=şüphesiz" ədatının xəbəri mövqesindədir. Bu ifadə, həmsöhbəti, elmdə dərinləşənlərin yolunu izləməyə təşviq etməyə dönükdür. Bilməzliyini, qavraya bilmədiyi məsələlər qarşısında acizliyini etiraf etməyə təşviq etməkdir ki beləcə həmsöhbət onlardan biri olsun. Bu da göstərir ki, Əmr-ül Möminin "elmdə dərinləşənləri" "bildiklərinə görə hərəkət edən və bilmədiklərinin də arxasına düşməyən kəslər" şəklində açıqlamışdır.

Hz. Əlinin sözləri arasında keçən "qeyb pərdələrinin gerisindəki

məsələlər"dən məqsəd, təşbehli ifadələrlə nəzərdə tutulan, amma xalqın ümumisinin anlayışına açıq olmayan mənalardır. Buna görə Hz. Əli, məqsədini ikinci bir cümlə ilə şərh gərəyini duy/eşitmişdir: "Təfsirini bilmədikləri xüsusları topluca qəbul etmişlər" Diqqət


edilsə İmam, "şərhini bilmədikləri xüsusları" demir. Bu incəliyə diqqət yetirin.

əl-Kafi də İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: Bizlər (Əhli Beyt) elmdə dərinləşənlərik (rasihun) və biz onun şərhini bilərik. (c. 1, s. 213, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdən qəbul etdiyimiz qədəriylə, ayədə keçən "elmdə dərinləşənlər" ifadəsi, "Onun şərhini Allahdan başqası bilməz" ifadəsinə ətf edilmiş hesab edildiyini göstərər. Ancaq etdiyimiz şərhlərdən və təqdim etdiyimiz rəvayətdən bu görünüş ortadan qalxır. Bu rəvayətdə keçən şərh anlayışı ilə, təşbehli ifadəsinin mənasının nəzərdə tutulmuş olması tamamilə uzaq bir ehtimal deyil. Çünki şərh anlayışının təşbehlinin təfsir edilməsi ilə bərabər olan bu mənada istifadə edilməsi İslamın ilk dövrlərində yay-gın bir istifadə idi.

"Bizlər elmdə dərinləşənlərik." sözünə gəlincə, Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s): "Elmdə dərinləşənlər, Hz. Məhəmmədin Əhli Beytidir." dediyi ifadə edilmişdir. Bu ifadə başqa rəvayətlərdə də iştirak edər. Bu mövzuyla əlaqədar bütün rəvayətlər uyğunlaşdırma və üst-üstə düşmə daxilində qəbul edilmək vəziyyətindədirlər. Bundan əvvəl köçürdüyümüz və bundan sonra yer verəcəyimiz rəvayətlər bunun şahididir.

el-Kafidə Hişam b. Hakimin belə dediyi rəvayət edilər: İmam Əbul-Həsən Musa Qazıntım (ə.s) mənə dedi ki: "...Ey Hişam; uca Allah

bizə salehlərdən meydana gələn bir qövmün bu sözlərini köçürür: "Rəbbimiz, bizi hidayətə çatdırdıqdan sonra ürəklərimizi sürüşdürmə və qatından bizə bir rəhmət bağışla. Şübhəsiz, sən ən çox hədiyyədə ol/tapılansan." Onlar bilirdilər ki, ürəklər sürüşər və köhnə korluğuna, alçaq həyatına geri dönər. Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan və maneə törədilməyən [qoruma altına alınmayan) insan Allahdan qorxmaz. Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan və zəncirə vurulmayan [Allahın qoruması altına alınmayan] insanın ürəyi ona baxacağı və gerçəyini ürəyində tapacağı dəyişməz bir məlumat üzərin


də stabillik göstərməz və bir insanın hərəkətləri sözlərini təsdiqləmədiyi, açığı ilə gizlisi uyğunlaşmadığı müddətcə belə bir səviyyəyə çata bilməz. Çünki uca Allah, ağılda gizli olan şeylər üçün dəlil olaraq sərgilənən rəftarları və deyilən sözləri göstərər." (c. 1, s. 14, h: 12)

Mən deyərəm ki: "Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan və maneə törədilməyən [qoruma altına alınmayan] insan Allahdan qorxmaz." ifadəsi bu ayənin mənasını xatırladar: "Qulları içində Allahdan ancaq bilənlər qorxar" (Fatır, 28) "Ağılı Allah tərəfindən alıkonulmayan və zəncirə vurulmayan [Allahın qoruması altına alınmayan] insanın ürəyi..." ifadəsi isə, elmdə dərinləşmə anlayışına bağlı təəccüblü və ən yaxşı bir şərh xüsusiyyətindədir. Çünki bir iş, üzərində gərəyi kimi düşünülüb tam mənasıyla qavranmadığı müddətcə, özüylə əlaqədar ehtimalların yolları bağlanmış olmaz. Ürək belə bir şeyə inanma və onu təsdiq etmə nöqtəsində davamlı bir qərarsızlıq içində tərəddüd edər. Amma insan gərəyi kimi düşünüb ürəyi də onunla əlaqədar tam bir stabilliyə qovuşunca artıq, heva mənşəli başqa bir şeyin arxasına düşmək surətiylə ona müxalif çıxmaq vəziyyətində qalmaz. Ürəyində olan, ancaq bedensel orqanları tərəfindən sərgilənən şeylər olar. Söylədikləri, etdiklərinin eynisi olar. İmamın "...Bir insanın hərəkətləri sözlərini... müddətcə, belə bir səviyyəyə çata bilməz."

sözü, elmdə dərinləşmənin əlamətinə istiqamətli bir işarədir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir, İbni Əbi Xatəm və Taberani Ənəsdən, Əbu Emamedən, Vaile b. Eskafdan və Əbu Dərdədən belə rəvayət edərlər: Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) elmdə dərinləşənlər haqqında bir sual soruşuldu. Peyğəmbərimiz cavab olaraq buyurdu ki: "Andı yalandan bəri olan, dili doğru söyləyən, ürəyi istiqamət üzrə olan, qarınını və cinsi orqanını haramdan və iffətsizlikdən qoruyan kimsədir. İşdə bunlar elmdə dərinləşmiş kəslərdəndirlər." (c. 2, s. 17)

Bu hədisi, bundan əvvəlki hədisin mənas(n)ı istiqamətində şərh etmək mümkündür.


el-Kafidə İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Elmdə dərinləşən kəslər, məlumatları haqqında ixtilafa düşməyən kəslərdir." (c. 1, s. 245)

Mən deyərəm ki: Bu ifadə ayənin mənasıyla uyğunlaşmaqdadır. Çünki ayələrin axışı içində elmdə dərinləşənlərin meydana gətirdiyi tablo/cədvələ qarşılıq ürəklərində sürüşmə olanların meydana gətirdiyi bir qarşı tablo/cədvəl sərgilənir, Bu da göstərir ki, elmdə dərinləşmək, elm sahibinin məlumatı haqqında ixtilafa düşməməsi, şübhələnməməsidir.

et-Dürr-ül Mensurda İbni Əbi Şeybe, Əhməd, Tirmizi, İbni Cərir, Taberani və İbni Mürdeveyh Ümmü Sələmədən belə rəvayət edərlər: Rəsulullah bu duanı çox edərdi: "Allahım! Ey ürəkləri çevirən, ürəyimi dinin üzərində sabit et." Dedim ki: "Ya Rəsulullah, ürəklər də dönərlərmi?" Buyurdu ki: "Bəli, Adəmoğulları içində uca Allahın yaratdığı heç bir insan yoxdur ki, ürəyi, Allahın barmaqlarından ikisinin arasında olmasın. Əgər diləsə o ürəyi sabit edər, diləsə sürüşdürər." (c. 2, s. 8)

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət fərqli kanallarla, Cabir, Nuvas b. Sxemin, Abdullah b. Ömər və Əbu Hureyre kimi bir çox səhabədən də köçürülmüşdür. Bu mövzuda ən/en məşhur olanı, Nuvasdan nəql edilən hədisdə iştirak edən xüsusdur: "A-demoğlunun ürəyi, Rəhmanın barmaqlarından iki dənəsi arasındadır." Zənn etsəm Şərif Razi "əl-Mecazatın Nəbəviyyə" də bu hədisi eyni lafızlarla rəvayət etmişdir.

Hz. Əliyə (ə.s): "Sizin yanınızda vəhydən hər hansı bir şey var mı?" deyə soruşular. O bu cavabı verər: "Xeyr. Dənəni yaran və canlıları yaradan Allaha and olsun ki, Allahın bir qula kitabı anlamağı bəxş etməsindən başqa bir şey söz mövzusu deyil." (əs-Safı Təfsiri,

c. 1, s. 19)

Mən deyərəm ki: Bu çox qiymətli, əhəmiyyətli mesajlar ehtiva edən bir hədisdir. Heç olmasa bu mənas(n)ı ehtiva etməkdədir: Hz. Əlinin elm mövqesindən qaynaqlanan və bizlərə köçürülən o axılara durğunluq verən fövqəladə gerçəklər, Qurani Kərimdən alınmışlar.


el-Kafidə, İmam Sadiğin atasından, o da atalarından (hamısına salam olsun) belə rəvayət etdiyi ifadə edilər: Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Ey insanlar, sizlər sükunət yurdundasınız və səfərə çıxmaq üzrəsiniz. Səfəriniz də ala bildiyinə sürətli reallaşmaq vəziyyətindədir. Gecənin, gündüz, günəşin və ayın hər yenini köhnəltdiklərini, hər uzağı yaxınlaşdırdıqlarını, hər vəd ediləni gətirdiklərini gördünüz. Bu halda uzaq məsafələri qət etmək vəziyyətində olduğunuz bu səfərə azuqə hazırlayın."

Ravi deyər ki: Bunun üzərinə Mikdat b. Esved qalxdı və belə dedi: "Ya Rəsulullah, sükunət yurdu nədir?" Buyurdu ki: "Qovuşma

(onunla məqsədə çatma) və ayrılma yurdu deməkdir. Tünd qaranlıq bir gecənin çökməsi kimi fitnələr üzərinizə yığışınca, Qurana sarılın. O şəfaəti qəbul edilən bir şəfaətçi və şikayəti təsdiqlənən bir şikayətçidir. Onu izləyəni cənnətə aparar. Onu ardına atanı cəhənnəmə göndərər. O ən xeyirli yolu göstərən bir rəhbərdir. İçində detallı şərh, bəyan və haqqla qərbli ayırdedecek şeylər olan bir kitabdır. O haqq ilə qərbli qəti olaraq bir-birindən ayırar, qətiliklə zarafat deyil. Bir zahir bir də qərbin mənas(n)ı vardır. Zahiri, hökm; qərbi isə elmdir. Zahiri göz qamaşdırıcı gözəlliyə malikdir, qərbi isə dərindir. Sərhədləri vardır və sərhədlərinin də sərhədləri. Fövqəladəliklərini saymaq mümkün deyil. Ağıllara durğunluq verən qəribə ifadələri köhnəlmək nədir bilməz. Onda hidayət lampaları vardır. Hikmət işığını saçan fənərlər. Sifəti bilənlərə bacarığı göstərər.

Bəsirət gözü olan kimsə, gözlərini yaxşıca açsın, baxışını sifətə çatdırsın. Ki həlak olmaqdan xilas olar və çarəsi ol/tapılmayan şeylərə düşməkdən sıyrılar. Heç şübhəsiz düşünmə, bəsirətli kimsənin ürəyinin həyatıdır. Eynilə əlində işıqlandırıcı bir fənər olan bir kimsənin qaranlıqlarda rahatlıqla gedə bilməsi kimi. Bu halda ixlas və səmimiyyətdən ən gözəl səviyyəyə çatın və çox bir gözləməniz olmasın." (c. 2, s. 598, h: 2)

Eyni rəvayət, Təfsir-ul Ayyaşidə "Bəsirət gözü olan gözlərini yaxşıca açsın..." ifadəsinə qədər iştirak edər.


Yenə el-Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: Rəsulullah əfəndimiz buyurdu ki: "Quran pozğunluqdan çıxaran bir yol göstəricidir. Korluqdan uzaqlaşdıran bir şərhdir. Dolaşmaları kompensasiya edəndir. Qaranlıqdan çıxaran nurdur. Çıxarılan bidətlərdə uyğun gəliləcək işıqdır. Həlak olmaqdan qoruyucudur. Pozğunluqdan rüşde (yetkinluğa) çatdırandır. Fitnələr zamanında yol nümayişçi şərh funksiyasını görər. İnsanları dünyadan axirətə aparar.

Dininizin kamalı ondadır. Qurandan sapan bir kimsənin yolu qətiliklə atəşə doğru gedər." (əl-Kafi, c. 2, s. 600, h: 8; Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1,

s. 5, h: 8) Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət, gərək Rəsulullahdan (s. a. a) və gərəksə Əhli Beyt İmamlarından (hamısına salam olsun) köçürülmüşdür.

Təfsir-ul Ayyaşidə Fudayl b. Yesəyərin belə dediyi rəvayət edilər: İmam Misdən (ə.s) "Quranda heç bir ayə yoxdur ki, bir zahiri bir də qərbi mənas(n)ı olmasın. Quranda heç bir hərf yoxdur ki, bir sərhədi olmasın və hər sərhədin də bir başlanğıcı ol/tapılmasın." rəvayətini soruşdum və dedim ki: "Zahir və qərbin nə mənanı verər?" Buyurdu ki: "Quranın zahiri indirilişidir. Qərbi də şərhidir. Bunların bir qisimi keçmişdə yaşanmışdır. Bir qisimi də hələ reallaşmamışdır. Quran günəş və ay kimi axıb gedər. Mənalarından birinin zamanı gəlincə, dərhal reallaşar. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Onun şərhini Allahdan və elmdə dərinləşənlərdən başqası bilməz." Biz (Əhli Beyt İmamları) onun şərhini bilərik."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin daxilində Fudayl kanalıyla köçürülən rəvayət, Əhli Sünnənin Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) an-lam etibarilə eyni olan, ancaq dəyişik lafızlarla köçürdükləri rəvayətdir. Necə ki əs-Safı Təfsirində Əhli Sünnə kanalıyla Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə bir hədisinə yer verilər: "Heç şübhəsiz Quranın zahiri, qərbi, sərhədi və başlanğıcı vardır." Yenə eyni əsərdə Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) bu rəvayət köçürülür: "Quranın bir zahiri, bir də qərbi vardır. Qərbin də yeddiyə qədər qərbi vardır."


İmamın, "Bunların bir qisimi keçmişdə yaşanmışdır. Bir qisimi də hələ reallaşmamışdır." sözündəki əvəzlik ətrafda Qurana dönükdür. Bu qiymətləndirmədə Quranın həm indiriliş,

həm də şərhi təmsil etdiyi əsas alınar. O halda "Quran günəş və ay kimi axıb gedər" ifadəsi həm indirilişi, həm də şərhi əhatə edər. Bu ifadənin indirilişle əlaqədar məzmunu, sözün obyektiv qarşılığı ilə uyğunlaşması mənasında demək olan və rəvayətlərdə bir termin halına gələn cery=uyarlamayla uyğun gəlməkdədir. "Ey iman edənlər, Allahdan qorxub çəkinin və doğrularla birlikdə olunuq." ayəsinin, ayənin eniş zamanından sonrakı əsrlərdəki bütün mömin qruplara uyğunlaşdırılması kimi. Bu da ayələrin mənaları ilə obyektiv qarşılıqları arasında uyğunlaşdırma reallaşdırmanın bir nümunəsidir. Cihad ayələrinin nəfslə cihada uyğunlaşdırılmaları da buna bir nümunədir. Yenə münafiqlərlə əlaqədar ayələrin möminlərin içindəki fasiq qruplara uyğunlaşdırılması da bu kateqoriyaya girər. Bu son uyğunlaşdırma, əvvəlkinə görə daha incəliklidir.

Yenə əvvəlki uyğunlaşdırmada söz mövzusu edilən ayələrin və günahkarlarla əlaqədar ayələrin özlərini sınadım altında tutan, zikr edən, hüzur/dinclik əhli, Allahın zikri məzmununda özlərini qüsurlu hiss edən, bu mövzuda səhlənkarlıq göstərən kəslərə uyğunlaşdırılması də bunun bir başqa nümunəsidir. Bu uyğunlaşdırma əvvəlkinə görə çox daha incəlikli bir uyğunlaşdırma növüdür. Rəbliyin gərəklərini yerinə gətirmədə qüsur işləmələrinə də bu ayələrin uyğunlaşdırılması söz mövzusu ola bilər, ki bu da əvvəlki bütün nümunələrdən çox daha incəlikli bir uyğunlaşdırma olaraq çıxır qarşımıza.

Buradan hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: Quranın ehtiva etdiyi mənaların dərəcələri vardır və bunlar həmsöhbətlərin vəziyyətinə görə nəzərdə tutulmuşlar. Bəzi araşdırmaçılar, iman dərəcələri və vəlayət mövqeləri haqqında Quranın ehtiva etdiyi mənalardan bəzi şərhlərdə ol/tapılmışlar ki, bunlar arasında bizim etdiyimiz şərhlərdən çox daha dəqiq və incə məlumatlar ehtiva edənlər vardır.


İkinci olaraq da: Zahirlik və qərbinlik nisbi şeylərdir. Hər zahir olan, öz zahirinə görə qərbindir. Eyni vəziyyət tərsi üçün də etibarlıdır.

Aşağıdakı rəvayət bu nöqtəyə təmas etməkdədir.

Təfsir-ul Ayyaşidə Cabirin belə dediyi rəvayət edilər: Qurandan bir ifadənin təfsiri haqqında İmam Misə (ə.s) bir sual soruşdum. O, mənə cavab verdi. Sonra eyni ayələ əlaqədar olaraq ikinci dəfə sual soruşdum, ancaq fərqli cavab verdi. Bunun üzərinə dedim ki: "Sənə fəda olum. Bu suala, bir gün əvvəl başqa bir cavab vermişdinilik." Buyurdu ki: "Ey Cabir! Heç şübhəsiz Quranın bir qərbi vardır. Qərbin də qərbi vardır. Bir də zahiri vardır; zahirin də zahiri vardır. Ey Cabir, insanların ağılına Quran təfsirindən daha uzaq bir şey yoxdur. Bir ayənin başı, bir şeylə, ortası başqa bir şeylə, sonu da digər bir şeylə əlaqədar ola bilər. Bir neçə istiqamətə dönə bilən (işarə edilə bilən) amma (başı, ortası və sonu) bütünlük ifadə edən, bitişik bir sözdür." (c. 1, s. 12, h: 8)

Yenə eyni əsərdə İmam Misin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Əgər Qurandakı bir qövmə xitab olaraq enən hər hansı bir ayə o qövmün ölümü ilə birlikdə ölsə (yəni ayənin mənas(n)ı və hökmü də ortadan qalxacaq olsa), Qurandan geriyə bir şey qalmazdı. Ancaq göylər və yer/yeyər dayandıqca, Quranın başı sonuna doğru axacaq. Hər qövm üçün xeyr və ya şər olmaq üzrə oxuduqları və əhatəs(n)i al/götürə-nında olduqları bir ayə vardır." (c. 1, s. 10, h. 7).

Meani'l Ahbar adlı əsərdə Hamran b. A'yan'ın belə dediyi rəvayət edilər. İmam Misdən (ə.s) Quranın zahiri və qərbi haqqında bir sual soruşdum. Buyurdu ki: "Zahiri, üzərinə vəhy enən ilk birlikdir. Qərbi isə, onların etdiklərini edən kimsədir. İlklər haqqında enənlər, bunlar üçün də etibarlıdır." (s. 259, h: 1)

əs-Safı Təfsirində Hz. Əlinin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Heç bir ayə yoxdur ki, dörd məna ehtiva etməsin: Zahir, qərbin, sərhəd və başlanğıc. Zahir oxuma və tilavətdir. Qərbin mənayadır. Sərhəd halal və haramla əlaqədar hökmlərdir. Başlanğıc isə, bu ayələ uca Allahın qullarından istədiyidir. Allahın muradıdır." (c. 1, s. 18)


Mən deyərəm ki: Oxumadan məqsəd, ləfzin obyektiv qarşılığının zahiridir. Bunun dəlili Hz. Əlinin onu məna kateqoriyasında qiymətləndirmiş olmasıdır. Bu halda Hz. Əlinin qərbi açıqlayarkən istifadə etdiyi "anlama" ifadəsindən məqsəd, mənanın zahirinin altındakı qərbindir. Yenə Onun "Halal və haramlara bağlı hökmlər" ifadəsindən məqsəd, Quran mənasının ən üst nöqtəsi olan başlanğıc səviyyəsinə qarşılıq ilk ya da orta mərtəbələrdə qəbul edilən Quranı məlumatların zahirleridir. Və yaxud bilindiyi kimi sərhəd və başlanğıc da nisbidir. Necə ki daha əvvəl, qərbin və zahirin də nisbi olduğunu meydana çıxmışdıq. Bu halda hər yüksək mərtəbə, daha aşağı bir mərtəbəyə görə başlanğıc mövqesindədir.

İmamın sözlərinin orijinalında keçən və başlanğıc mənasında istifadə etdiyimiz söz ya "muttala" şəklində "it idilə" məsdərindən adı məkan hesab edilər ya da "metla" şəklində "tulu" məsdərinin adı məkanı olaraq qəbul edilir. Hz. Əlinin də işarə etdiyi kimi, o, uca Allahın qulundan istədiyi şeydir, yəni muradı ilahidir.

Peyğəmbərimizdən rəvayət edilən məşhur bir hədisdə bu dörd xüsusa bu şəkildə təmas edilmişdir: "Quran yeddi hərf üzərində nazil olmuşdur. Quranda ki hər ayənin, zahiri və qərbi vardır. Və hər sərhədin bir başlanğıcı vardır." Digər bir rəvayətdə isə belə bir ifadə istifadə edilmişdir: "Hər biri üçün bir sərhəd və bir başlanğıc vardır."

İki rəvayətdən birində keçən: "Hər sərhədin bir başlanğıcı vardır" ifadəsi ilə nəzərdə tutulan məna budur: Gərək zahir və gərəksə qərbin hər biri, bir sərhəd mövqesindədir və bunlardan üstə yer alan başlanğıc nöqtəsi mövcuddur. O biri rəvayətdə iştirak edən bu ifadənin də söz mövzusu qiymətləndirməyə dönük olduğunu söyləmək mümkündür: "Hər biri üçün bir sərhəd və başlanğıc vardır."

Bu vəziyyətdə əldə etdiyimiz məna bu olar: Hər birinin bir sərhədi vardır və bu sərhəd özüdür. Bir də başlanğıc vardır; bu başlanğıcda

sərhədin çatdığı son nöqtədir. Bu nöqtə də şərhə istiqamətli bir üst səviyyədə məna olar. Amma bu qiymətləndirmə ətrafda Hz. Əlidən

(ə.s) nəql edilən bu rəvayətlə üst-üstə düşmür: "Quranın heç bir ayəs(n)i


yoxdur ki, dörd məna ehtiva etməsin..." Ancaq rəvayətdən belə bir an-lam nəzərdə tutulmuş ola bilər: Mənasının dörd dəyişik algılanışı vardır və bunların bir qisimi bir qisimi ilə üst-üstə düşə bilər də. Belə bir məna nəzərdə tutulmuş olsa, artıq, üst-üstə düşməmə söz mövzusu ola bilməz.

Bu vəziyyətdə Hz. Əlinin (ə.s) işarə etdiyi bu dörd mənala əlaqədar olaraq əldə edilən nəticə budur: Zahirden məqsəd, ayənin dərhal ilk anda qəbul edilən zahiri mənasıdır. Qərbin isə, zahirin altındakı mənadır. Qərbi mənalar bir və ya birdən çox ola bilərlər. Yaxın ya da aralarında vasitəs(n)i olacaq şəkildə uzaq da ola bilərlər. Sərhəd isə, mənanın özüdür. Bunun zahir və ya qərbin olması fərq etməz. Başlanğıc isə, sərhədin ondan doğulduğu mənadır. Bu eyni zamanda bitişik olduğu qərbidir də. Bu şərh üzərində yaxşıca düşünün.

Şiə və sünni kanallardan Peyğəmbər əfəndimizdən belə bir hədis rəvayət edilər: "Quran yeddi hərf üzərində nazil olmuşdur."

Mən deyərəm ki: Bu hədis hərçənd, bəzi şifahi fərqliliklərlə rəvayət edilmişdir; ancaq məzmun baxımından müstafiz həddinə çatmışdır və bu xüsusla əlaqədar olaraq nəql edilən rəvayətlərin bütününün mənas(n)ı bir-birinə yaxındır. Bu hədisləri həm Sünnilər, həm də Şiələr nəql etmişlər. Bu vaxt hədisin mənas(n)ı üzərində böyük ixtilaflar baş göstərmişdir. Bu mövzuda az qala/haradasa qırxa yaxın görüş irəli sürülmüşdür. Bu vaxt işimizi asanlaşdıran bir xüsus da bu yeddi hərfin hansı mənada istifadə edildiyinə bağlı xəbərlərin köçürülmüş olmasıdır. Biz də onlara söykən/dözərək şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Bəzi rəvayətlərdə: "Quran yeddi hərf üzrə enmişdir. Bunlar əmr,

nəhy təşviq, təhdid, mübahisə/müzakirə, hekayə və nümunədir." deyilir. Digər bəzisində isə, belə deyilir: "Bunlar; nəhy, əmr, halal, haram, möhkəm, təşbehli və nümunələrdir."

Hz. Əlinin belə dediyi rəvayət edilər: "Uca Allah Quranı yeddi qisim üzərində endirdi. Bu qisimlərin hər biri kafi və şəfa vericidir. Bunlar; əmr, nəhy, təşviq, təhdid (ürkütmə), mübahisə/müzakirə, nümunə və hekayədir." (əs-Safı Təfsiri, c. 1, s. 39)


Beləcə Quranın yeddi hərf üzərində enməsi xüsusu, yeddi xitab qisiminə və şərh növünə hamledilmesi lazımdır. Bu səbəbdən bunlar, Allaha və dümdüz yola dəvət etmək baxımından bir amma tərz olaraq yeddi hissəyə ayrılarlar. Bu rəvayətdən yola çıxaraq ilahi məlumatların təməl prinsiplərinin nümunələrlə məhdud olduğu xüsusu an-laşılmış olar. Çünki geridə qalanlarla bu prinsipləri, ancaq müəyyən bir məcbur etmə və məcaz xüsusiyyətli istifadələ bardaşdıra bilərik.


HƏDİSLƏR İŞIĞINDA

(Öz Fikirinə Görə Quranı Təfsir Etmək və Ayələrin Bir Qisimini Bir Qisimiylə Vurmaq)

əs-Safı adlı təfsirdə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Quranı fərdi fikiri istiqamətində təfsir edən kimsə, atəşdəki oturağına indidən hazırlansın." (c. 1, s. 21)

Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir çox hədis, sünni və şiə kanallar tərəfindən rəvayət edilmişdir. Yenə eyni mənas(n)ı dəstəkləyən başqa hədislər də

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) və Əhli Beyt İmamlarından (hamısına salam olsun) rəvayət edilmişdir.

"Münyet-ül Mürid" adlı əsərdə Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə rəvayət edilər: "Quran haqqında hər hansı bir məlumata söykən/dözmədən danışan kimsə, atəşdən oturağına indidən hazırlansın." (s. 191)

Bu hədisi Əbu Davud Sünenində rəvayət etmişdir.

Yenə Münyet-ül Mürid adlı əsərdə Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə rəvayət edilər: "Quran haqqında bir məlumata söykən/dözmədən danışan kimsə, qiyamət günü, ağızına atəşdən bir gem vurulmuş halda haşir meydanına gətirilər." (s. 191)

Eyni əsərdə iştirak edən bir başqa rəvayətdə Peyğəmbərimizin

(s. a. a) belə buyurduğu ifadə edilər: "Bir kimsə Quran haqqında fərdi fikirinə söykən/dözərək danışsa, isabət etsə belə səhv etmiş olar." (s. 191)

Bu hədisi Əbu Davud, Tirmizi və Nəsəs(n)i də rəvayət etmişdir. (Sünen-i Əbi Davud, c. 3, s. 320, h: 3652. Tirmizi, c. 5, s. 200, h: 2952) Eyni əsərdə Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu sözü rəvayət edilər: "Məndən sonra ümmətim haqqında ən çox narahatlıqlandığım xüsus, bir adamın gəlib Quranı araşdırması və Quran ifadələrini nəzərdə tutulmayan mənalara şərh etməyə cəhd etməsidir." (s. 191)


Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Basar kanalıyla İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Quranı fərdi fikiri istiqamətində təfsir edən kimsə isabət etsə, bundan ötəri mükafatlandırılmaz. Əgər yanılsa, o göydən daha uzaqda iştirak edər. (Allahın dərgahına bir o qədər məsafə uzaqlıqda iştirak edər.)" (c. 2, s. 17, h: 4)

Yenə eyni əsərdə Yaqub b. Yezidin Yasir kanalıyla rəvayət etdiyinə görə İmam Razılıq (ə.s) belə buyurmuşdur: "Allahın kitabı haqqında fərdi fikiri əsas alan/sahə bir rəftar içində olmaq küfrdür."

(c. 1, s. 18, h: 6)

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən daha başqa hədislər də Yatılı Ahbar-ir Razılıqda, Şeyx Sadukun Hisalında və Təfsir-ul Ayyaşi kimi qaynaqlarda rəvayət edilmişdir.

Peyğəmbərin (s. a. a) "Quranı fərdi fikiri istiqamətində təfsir edən..." sözünün mənasını verincə: Fərdi görüş olaraq mənalandırdığımız "rəy" ictihad nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan qənaət, inanc deməkdir. Bu söz bəzən hava və istehsandan [şəri dəlillərdən birinə söykən/dözmədən sırf ilk baxışda gözəl görünmədən] qaynaqlanan danışma üçün də istifadə edilmişdir. Hansı olursa olsun, Peyğəmbərimiz: "Fərdi fikiri istiqamətində..." sözünü istifadə edərkən bunu bir əvəzliyə izafə edərək (bire'yihi) istifadə etməsindən aydın olur ki, məqsəd, Quranın təfsiri məzmununda mütləq olaraq ictihadı qadağan etmək deyil. Əgər belə olsaydı, hədis əhlinin müdafiə etdiyi kimi, bu qadağan etmənin bir gərəyi olaraq təfsir məzmununda yalnız Peyğəmbərimizin və Əhli Beyt İmamlarının sözlərini və rəvayətlərini əsas al/götürmək lazım idi. Ayrıca, belə bir yanaşma, Quranın açıq-aşkar Ərəbcə bir dil ilə enmiş olmasına və insanların bu ayələr üzərində dayanıb düşünmələri lazım olduğunu ifadə edən bir çox Quran ayəsiylə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Yenə insanların Qurana müraciət etmələri və rəvayətləri Qurana təqdim etmələri və onunla test etmələri lazım olduğunu ifadə edən bir çox rəvayətlə də ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Daha doğrusu "Fərdi fikiri..." ifadəsindəki izafet, xas olmağı, təkliyi və müstəqilliyi ifadə edər. Bir təfsirçinin Quranı təfsir


edərkən yalnız Ərəb dilini anlama məzmununda özünə xas səbəbləri dayaq olaraq al/götürməsi, bu səbəbdən Allahın sözünü, insanların sözləriylə müqayisə etməsi yəni. Sözgəlişi, hər hansı bir insan tərəfindən sərf edilmiş bir söz bizə çatsa, heç gözləmədən o sözü, insanların məqsədlərini anlamada istifadə edilən ümumi keçər qaydaları əsas al/götürərək qiymətləndirərik və bu qaydalar istiqamətində bir mühakiməyə çatarıq və deyərik ki: "Adam, bu sözləriylə bu xüsusu izah etmək istəmişdir." Necə ki bu üsulları, mühakimə edər, etiraflar, şahidliklər barəsində tətbiq edər və onları etibarlı bilərik. Bütün bunların səbəbi, şifahi şərhlərimizin dil baxımından bildiyimiz qaydalara söykən/dözür olması və sözlərin gerçək ya da məcazi qarşılıqlarını həmişə bilir olmamızdır.

Daha əvvəlki şərhlərdə də vurğuladığımız kimi, Qurandakı şərhlər bu cür üsul üzrə seyr etməzlər. Tam tərsinə, Quran ifadələri bir-biriylə əlaqəli sözlərdən meydana gələr, amma eyni zamanda bir-birindən ayrıdırlar da. Hz. Əlinin də (ə.s) ifadə etdiyi kimi, bəzisi, digər bəzisinin dəstəyiylə özünü ifadə edər. Bəzisi, digər bəzisinə şahidlik edər. Bu səbəbdən mövzuyla əlaqədar bütün ayələr yaxşıca araşdırılmadan, üzərində düşünülmədən, tam sözlərin gerçək mənalarını ortaya çıxarmağa bağlı elmlərin qaydalarına söykən/dözərək, bu qaydaları işlədərək bir ayədən qəbul edilən mənala nəzərdə tutulan anlama çatıldığını söyləmək doğru olmaz. Necə ki bir ayədə bu xüsusa bu ifadələrlə işarə edilmişdir: "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82) Bu barədə xülasə də olsa Quranın fövqəladənliyi vs. mövzuları işlərkən bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

Bu halda qadağan mövzusu olan fərdi fikirlə təfsir etmək, mənaları ortaya çıxarma üsuluyla əlaqədardır, başa düşülməyə işlə/çalışılan şeylə əlaqədar deyil. Digər bir ifadəylə, Peyğəmbərimiz (s. a. a), uca Allahın sözünün, insanların sözləri üçün istifadə edilən üsulla anla


şılmasını qadağan etmişdir. Belə ki, bu üsul doğru və real bir nəticə əldə etsə belə, Allahın kəlamı məzmununda əsas alınmamalıdır.

Bu çıxarsamamızın dəlili, Peyğəmbərimizdən rəvayət edilən bir başqa hədisdir: "Quran haqqında fərdi fikiri istiqamətində danışan kimsə, isabət etsə də yanılmış olar." İsabət etmə fərziyyəsinə baxmayaraq bir şey haqqında səhv hökmünü vermə, ancaq üsuldakı səhvdən ötəri ola bilər. Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak edən rəvayətdə keçən: "Əgər isabət etsə, bundan ötəri mükafatlandırılmaz" ifadəsi də bunu ortaya qoymaqdadır.

Peyğəmbər əfəndimizin zamanındakı tətbiq də bu qiymətləndirməmizi gücləndirər xüsusiyyətdədir. Çünki Quran hələ bir araya gətirilməmişdi, bir sıra surə və ayələr dağınıq halda insanların əllərində ol/tapılırdı. Bu səbəbdən, parça parça təfsir etmək, məqsədin əksinə bir nəticəyə çatma təhlükəsi doğururdu.

Bu şərhlərdən çıxan nəticə budur: Qadağan edilən xüsus, Quranı təfsir edərkən tək başına və müstəqil olaraq hərəkət etməkdir. Təfsirçinin yalnız öz fikirinə söykən/dözməsi və başqa şeyləri diqqətə al/götürməməsidir. Buna görə, başqalarına müraciət edərək onlardan kömək almaq zəruridir. Bu başqası da zəruri olaraq ya Qurandır ya da sünnədir. Bu başqasının sünnət olması Quranla ziddiyyət təşkil edər. Çünki şəxsən sünnə Qurana müraciət etməyi və rəvayətləri Quranla test etməyi əmr etməkdədir. Bu səbəbdən müraciət qaynağı, təfsir üçün kömək alınacaq mərci olaraq Quranın özündən başqa bir şey qalmır.

Bundan hərəkətlə, fərdi fikirlə təfsir etmə ifadəsinə bağlı şərhlərin vəziyyəti də aydın olur. Bu ifadənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq müxtəlif görüşlər irəli sürülmüşdür.

1- Bu ifadə ilə nəzərdə tutulan, təfsir üçün lazımlı olan məlumatlar olmadan təfsir etməyə cəhd etməkdir. Bu məlumatlar da Sunu idinin əl-İtkan adlı əsərində ifadə etdiyi kimi on beş təməl elmdir: Dil (lüğət), zəif, sərf, iştikak (etimologiya, sözlərin törəməsiylə əlaqədar elm budağı), maani, bəyan, gözəl, qiraət, din üsulu, fiqh üsulu, nüzul se


bebi, Hekayələr, nasih, mensuh, fiqh, mücməl və mübhəm ifadələri açıqlayan hədislər, vehbi (Allah vergisi) elm. Bu sonuncusu ilə, Peyğəmbərimizin bu hədisində işarə edilən xüsusa göndərmədə ol/tapılılmışdır: "Kim bildikləriylə əməl etsə, Allah ona bilmədiklərini öyrədər." (c. 2, s. 180)

2- Bu ifadəylə nəzərdə tutulan, mənasını uca Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi təşbehli ifadələri təfsir etməkdir.

3- Batil bir məzhəbin fikirlərini dəstəkləməyə dönük təfsirdir. Məzhəbin əsas götürülərək, təfsirin bu istiqamətdə edilməsi və mümkün olan hər cür yola baş vurularaq məzhəbin nəzərdə tutduğu nəticəyə çatılması. Zəif belə olsa, məzhəbin fikirini sübut etməyi məqsəd hesab etmək və təfsiri bu məqsəd üçün istifadə etmək.

4- Heç bir dəlilə söykən/dözmədən Allahın bu ifadəylə nəzərdə tutduğu budur, deyə qəti bir təfsirdə ol/tapılmaq.

5-İstihsan (şəri dəlillərə söykən/dözmədən sırf ilk baxışda gözəl görünəni mənimsəmək), heva və həvəs üzərinə bir təfsir etmək.

Sunu idinin əl-İtkan adlı əsərində toxunduğuna görə bu beş maddəni İbni Nakib köçürmüşdür. (c. 2, s. 183) Digər bəzi görüşlər də vardır. İndi də onları bura al/götürürük.

6- Bu ifadəylə nəzərdə tutulan xüsus budur: Quranda iştirak edən içindən çıxılmaz, problem ifadələr haqqında səhabə kimi ilk qurşaq Müsəlmanların toxunmadıqları növdən şeylər söyləmək. Belə etmək, insanı Allahın qəzəbi ilə qarşı-qarşıya buraxar.

7- Quran haqqında, haqq olaraq bilinən şərhlərin tərsi istiqamətdə şərhlərdə ol/tapılmaq. Bu iki fikiri İbni Enbari nəql etmişdir.

8- Quran haqqında məlumatsızca və qəti bir dəlil olmadan danışmaq. İstər gerçəyin bunun tam əksinə olduğu bilinsin, istər bilinməsin fərq etməz.

9- Bu ifadəylə nəzərdə tutulan, Quranın zahirini əsas alan/sahə bir rəftar içində olmaqdır. Bu şərhi müdafiə edənlərə görə, Quranın dəlalət


etdiyi zahiri bir mənas(n)ı yoxdur. Tam tərsinə, bir ayə haqqında günahsızdan gələn nassa görə hərəkət edilər. Belə olunca da, bu, ayəs(n)i təfsir etmək deyil, nassa təbii/tabe olmaq olaraq xarakterizə edilər. Bunlara görə təfsir, günahsızın səlahiyyətində olan işlər əhatəsinə girər.

10- Burada nəzərdə tutulan Quranın zahirinə görə hərəkət etməkdir. Bu fikiri müdafiə edənlərə görə, Quranın hər hansı bir zahiri an-lamı vardır, amma bunu biz anlaya bilmərik. Tərsinə, ayəs(n)i təfsir çərçivəsində günahsızdan gələn nassa təbii/tabe olmamız lazımdır.

Bu on dəyişik yanaşmanın, bəzisini, digər bəzisiylə birləşdirmək mümkün olmaqla birlikdə, dəlildən məhrumdurlar. Hətta bunların içindəki bir qisim, qəti olaraq batildir ya da etdiyimiz şərhlərdən hərəkətlə batil olduqları diqqətə çarpanlaşar. Burada söz mövzusu şərhləri yenidən təkrarlamaq surətiylə sözü uzatmaq istəmirik.

Qısacası, rəvayətlərdən və "Quranı yaxşıca düşünmürlər mı?..." (Nisa, 82) "Ki onlar Quranı parça parça etdilər." (Hicr, 91) "Bizim ayələrimiz mövzusunda təhrif etmə edənlər, bizə gizli qalmazlar. Elə isə atəşin içinə buraxılanmı daha xeyirlidir, yoxsa qiyamət günü etibarla gələnmi?" (Fussilət, 40) "Sözləri qoyulduqları yerlərdən sapdırarlar." (Nisa, 46) "Haqqında məlumatın olmayan şeyin ardına düşmə." (İsra, 36) kimi, bu rəvayətləri dəstəkləyən ayələrdən çıxan nəticəyə görə, bəzi rəvayətlərin toxunduqları qadağan, təfsir üsuluyla əlaqədardır. Bir insanın uca Allahın sözünü təfsir edərkən insanların sözlərinin başa düşülməsində əsas alınan üsulları əsas götürən bir üsul içində olması yəni.

Uca Allahın sözləri ilə insanların sözləri arasındakı fərqlilik, sözlərin istifadə tərzindən, cümlə quruluşundan, ədəbi sənətlərin istifadə edilməsindən qaynaqlanan bir vəziyyət deyil. Tam tərsinə, uca Allahın sözləri də Ərəbcədir və Ərəb dilində güdülməsi lazım olan qaydaların bütünü burada da güdülmüşdür. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Biz heç bir elçini, öz qövmünün dilindən başqasıyla göndərmədik ki, onlara açıq-aşkar izah etsin." (İbrahim, 4)


"Bu açıqca Ərəbcə olan bir dildir." (Nəhl, 103) "Biz onu, bəlkə ağılınızı istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik." (Zuxruf, 3)

Allahın sözü ilə, insanların sözləri arasındakı fərq, məqsəd və sözdən aydın olan mənanın uyğunlaşdırıldığı obyektiv qarşılıq ilə elin idilidir.

Mövzunu bir az daha açacaq olsaq: Varlığımız bedensel təbiətlə əlaqəli olduğu və biz də maddi bir dünyada iqamət edilmək üzrə yaradıldığımız üçün, hər anlam üçün maddi bir qarşılıq bəlləmişik. Cisimlərə və cisimlərlə əlaqədar təriflərə alışkınız. Bizim kimi bir insanın, hər hansı bir məsələylə əlaqədar sözlərini eşitdiyimiz və bu sözlərin mənasını qəbul etdiyimiz zaman onu biz tərəfindən bilinən obyektiv qarşılığa və ona suveren olan maddi nizama uyğunlaşdırarıq. Çünki, bu sözlərin bundan başqa bir anlama işarə etmədiyini bilərik. Bunun səbəbi, bu sözləri söyləyən insanın da bizim kimi olması və ancaq bizim duyumsadığımız, bizim qəbul etdiyimiz şeyləri duyumsaması, qəbul etməsidir. Bu vəziyyətdə mənaların obyektiv qarşılıqlarına suveren olan maddi nizam, anlayış və məfhuma da suveren olar. Kimi zaman bu sayədə ümuminin xüsusiyə, xüsusinin də ümumiyə çevrildiyini də görə bilirik. Ya da anlayışın başqa cür şərh olunduğu də söz mövzusu ola bilir. Biz buna, dilsel qar/qazancınalar xaricindəki ağılı qar/qazancınaların dövrəyə soxulması ilə reallaşdırılan şərh etmə deyirik.

Buna bunu nümunə verə bilərik: Suverenlik və sərvət sahibi şərəflidən bir kimsənin: "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda olmasın" dediyini eşitdiyimiz zaman, sözün semantik ölçülərini düşünər, tək-tək sözlərin mənalarını dərs edərik və sözü obyektiv qarşılığa uyğunlaşdırma mərhələsində bu mühakiməyə çatarıq: Bu adamın binaları vardır. Ətrafı möhkəm və aşılmaz surlarla tərcüməli. Bir çox şeyi içinə al/götürəcək anbarları vardır. Çünki bir xəzinə əldə etmək istədiyi zaman bir insan, belə bir sistem qurar. Yenə anlarıq ki, bu adam çox miqdarda qızıl, gümüş, sikkəli pul, ev əşyası, bəzək əşyası və silah kimi qiymətli şeyləri saxlamaqdadır. Çünki bu saydığımız şeylər, bizim bucağımızdan xəzinə olaraq saxlana bilən və qoru


ması mümkün olan şeylərdir. Yer/yeyər, göy, quru, dəniz, ulduz və insan kimi şeylər bir əşya olmaqla birlikdə, xəzinə olaraq saxlanmaları və yığılmaları mümkün deyil. Bundan ötəri, adamın sözləri arasında keçən şey sözcüyünün, varlıqlar aləminin sayılması mümkün olmayan cüzlərinin bir qisimi mənasında istifadə edildiyini anlarıq. Yenə "xəzinələr" sözcüyünün lakin az bir alan/sahə üçün istifadə edildiyini anlarıq. Bu səbəbdən mənaların obyektiv qarşılıqlarına suveren olan maddi nizam söz mövzusu olar. Belə ki bir çox şey xəzinə olaraq biriktirilemez; ayrıca xəzinə olaraq saxlanan şeylərin möhkəm və oğurluğa, soyğuna qarşı qoruna bilən yerlərdə tutulması lazımdır. Beləcə, suveren olan maddi nizam, şey və xəzinə kimi mütləq ifadələr əsasında maraqlı bir məhdudlaşdırma dövrəyə soxmuş olar.

Sonra bir də baxırıq ki, uca Allah elçisinə belə bir ayə endirmiş: "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda olmasın." (Hicr, 21) Əgər zehinimiz primitiv qəbul etmə səviyyəsindən xilas ola bilməmişsə, bu sözü, hər hansı bir insanın sözü kimi açıqlayarıq. Halbuki qətiliklə buna bağlı bir dəlil yoxdur əlimizdə. İşdə bu, bir məlumata söykən/dözmədən qəbul etdiyimiz anlama görə təfsir etməmizin konkret bir nümunəsidir.

Əgər zehinimiz, bir ölçüdə bu primitiv səviyyəs(n)i aşmışsa və uca Allah'ın qətiliklə mal yığmayacağını, xəzinə qurmayacağını qavramış isək, xüsusilə də ONun bu sözlərini eşitmiş isək: "O, ancaq onu müəyyən bir miqdarla endirər" (Hicr, 21) "Allah göydən ruzi endirib ölümündən

sonra yer üzünü diriltməsində..." (Casiyə, 5) dərhal bu mühakiməyə çatarıq: Ayədə keçən şeydən məqsəd, çörək və su kimi ruzilərdir. Bu ruzinin endirilməsi isə, yağışın endirilməsidir. Çünki göydən ancaq yağış endirildiyinə şahid olmuşuq. Bu vəziyyətdə, hər şeyin Allah qatında xəzinələrinin olması, sonra bunların müəyyən bir ölçüylə endirilməsi, yağışın göydə saxlanmasından və qida maddələrinin əldə edilməsinə bir hazırlıq olaraq endirilməsindən kinayədir, mühakiməsinə çatarıq. Bu da bir məlumata söykən/dözmədən, ayələri fikirimizə görə təfsir faktorun/etmənin bir nümunəsidir. Çünki belə bir


qiymətləndirmədə ol/tapılmanın tək dayağı, bizim göydən yalnız yağışın endiyini bilməmizdir. Belə bir vəziyyətdə biz, bir şeyin olmadığını bilir deyilik, tam tərsinə məlumatdan məhrumuq.

Bu səviyyənin də üzərinə çıxar, Quran haqqında bir məlumata söykən/dözmədən danışmaqdan qaçınar, qarşımızdakı ifadəni əskiksiz bir mütləqliklə baş-başa buraxar və: "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda olmasın." ayəsinin yaradılış məsələsini ələ aldığını düşünsək, insan, heyvan və bitki kimi yaradılış yoluyla davamlı yenilənən varlıqların göydən enmədiklərini, yerdə bir şəkildə meydana gəldiklərini konkret olaraq müşahidə etdiyimiz üçün: "Heç bir şey yoxdur ki xəzinələri bizim qatımızda olmasın." ayəsinin, əşyanın, yaranması müddətində uca Allahın iradəsinə boyun eğişini kinayəli olaraq izah etdiyi mühakiməsinə çatarıq. Bu vəziyyətdə ilahi iradəni, yaradılan varlıqların içində yığıldığı bir növ xəzinə kimi hisslərik. Varlıqlar, ondan çıxır və uca Allahın diləməsi ilə oradan enirlər.

Görüldüyü kimi bu da, ayənin bir məlumata söykən/dözmədən təfsir

edilməsinə bir nümunədir. Çünki bizim, enmək anlayışından anladığımız və onun xaricində də başqa bir şey bilmədiyimiz xüsusla əlaqədar olaraq, Allahın qatından heç bir şeyin enmədiyini görməmizdən başqa bir dayağımız yoxdur.

Uca Allahın Quranda adları, sifətləri, hərəkətləri, mələkləri, kitabları, peyğəmbərləri, qiyamət günü və Bu gündə meydana gələcək hadisələr haqqında etdiyi şərhlər, bütün bunlara suveren etdiyi qanunlar, bunların işləyişinə istiqamət verən sistem haqqında verdiyi məlumatlar üzərində düşündüyün zaman, bir də bunların təfsiri məzmununda söylədiklərimiz və irəli sürdüyümüz ağılı dəlillər/sübut edər və ipucları üzərində düşündüyün zaman, bütün bunların fərdi görüşə söykən/dözərək təfsir etmək və sözləri qoyulduqları yerlərdən təhrif faktorun/etmənin nümunəs(n)i olduğunu anlarsan.

Möhkəm və təşbehli mövzusu ilə əlaqədar beşinci hissədə bu xüsusa diqqət çəkmişdik: Qurandakı şərhlər, ilahi məlumatlar baxımından nümunələr kimidirlər və yaxud örnəklə nümunə verilən şey


arasındakı əlaqə kimi bir əlaqə var aralarında. Bunlar, dəyişik ayələr arasında bölünmüş ol/tapılırlar, fərqli formalarda şərhlər edilmişdir ki, bəzi ayələr baxımından fərq edilməyəcək bəzi nöqtələrin digər bəzi ayələr vasitəsilə başa düşülməsi mümkün olsun. Bu yüzdən bəzisi, bəzisinin şahidi mövqesindədir. Bir ayə digər bir ayənin açıqlayıcısıdır. Əks halda ilahi məlumatlar, həqiqi mənalarının bilinməsi etibarilə bir qarışıqlığa qurban gedəcəkdilər. Yuxarıda də açıqladığımız kimi, bir ayənin təfsiri nöqtəsində, bir məlumata söykən/dözmədən şərh etməkdən xilas olma mümkün olmayacaqdı.

Buradan bunu anlayırıq: Yuxarıda da söylədiyimiz kimi, fərdi fikirlə edilən təfsir, bir məlumata söykən/dözmədən danışma vəziyyətindən soyutlanamaz. Yenə yuxarıda yer verdiyimiz hədis də buna işarə etməkdədir: "Quran haqqında hər hansı bir məlumata söykən/dözmədən danışan kimsə, indidən cəhənnəmdəki oturağına hazırlansın."

Bu səbəbdən bu gerçəklə qarşı-qarşıya qalırıq: Quran haqqında bir məlumata söykən/dözmədən danışmaq, ayələr arasında ətrafda bir ziddiyyətin yaşanmasına səbəb olmaqdadır. Çünki, Quran ayələri arasında mövcud olan mənəvi tərtibi pozmuş olar. Bu vəziyyət ayənin əsl ol/tapılması lazım olan yerdən uzaqlaşdırılmasını, digər bir ifadəylə sözlərin yerlərindən təhrif edilməsini doğurar. Bundan ötəri də qaçınılmaz olaraq Quranın bir qisiminin və ya böyük bir qisiminin zahiri mənalarından mücərrədlənərək şərh edilməsi lazım olacaq. Cəbriyyə məktəbinə mənsub kəslərin insan azadlığını ifadə edən ayələri şərh etməsi, insan başı boşluğunu, anarşizmi müdafiə edən qrupların da qədərə işarə edən ayələri şərh etmələri kimi. İslam məzhəblərinin böyük bir qisimi, bu və ya bu nisbətdə məzhəblərinin prinsipləriylə uyğunlaşmayan ayələri şərh etmə istiqamətinə getmişlər. Ağılı karinelere söykən/dözərək şərh etmə arxasına düşmüşlər. Məsələn belə deyə bilmişlər. Filan ayənin zahiri


mənasının əksinə ağılı dəlillərlə təsbit edilmişdir. Bu səbəbdən bu ayəs(n)i zahiri mənasından soyutlamak lazımdır.

Qısacası, bunun nəticəs(n)i, heç şübhəsiz, semantik nizamlarının pozulması surətiylə, ayələrin bir-birləriylə ziddiyyət təşkil etməsidir. Bəzi ayələrin məqsədləri ilə digər bəzi ayələrin məqsədləri arasında ziddliklərin meydana gəlməsidir. Bu vəziyyətdə bütün məqsədlərin etibarsız olması gündəmə gəlmiş olar. Çünki Quranda ixtilaf yoxdur. Quran ayələrinin bəzisi ilə digər bəzisi arasında ixtilaf baş göstərməsi, nizamın pozulmasından və mənanın qarışmasından başqa bir şey deyil.

Bəzi rəvayətlərdə, ayələrin bəzisini bəzisiylə vurmaq deyə təbir edilən xüsusla nəzərdə tutulan budur. Aşağıdakı rəvayətlərdə bu xüsusa toxunulmuşdur.

"el-Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiq (ə.s) atasından (ona salam olsun) belə rəvayət edər: Bir adam Quranın bir qisimini digər bir qisimiylə vursa kafir olar." (əl-Kafi, c. 2, s. 632, h: 17; Təfsir

ul Ayyaşi, c. 1, s. 18, h: 2)

Meani-l Ahbar və əl-Mehasin adlı əsərlərdə müsned olaraq və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayətlə belə deyilir: "Bir adam Quranın bir qisimini digər bir qisimiylə vursa, kafir olar." (Meani-l Ahbar, s. 190, h: 1. əl-Mehasin, s. 212, h: 86)

Şeyx Saduk deyər ki: Bu hədisin mənasını İbni Veliddən soruşdum. Dedi ki: Burada nəzərdə tutulan, sənin bir adamına cavab olaraq hər hansı bir ayənin təfsiri olaraq başqa bir ayənin təfsirini söyləməyindir."

Mən deyərəm ki: İbni Velidin cavabında müəyyən ölçüdə mübhəmlik

yox deyil. Əgər bununla, haqqında danışılan mənaları qarışdırmağı və bəzi araşdırmaçıların mübahisə/müzakirələrində ayələri qarşı-qarşıya gətirmələrini, bəzisinin mənasını əsas al/götürərək digər bəzisini buna görə şərh etmələrini nəzərdə tutmuşsa, doğrunu söyləmişdir. Yox əgər bununla bir ayənin digər bir ayələ təfsir edilməsini, bəzi ayələrə digər bəzi ayələrin şahid göstərilməsini nəzərdə tutmuşsa, şübhəsiz yanıl


mıştır. Aşağıda təqdim edəcəyimiz iki rəvayət də bu tərz bir yanaşmas(n)ı rədd etməkdədir.

Numanı Təfsirində İsmayıl b. Cabirə isnaden deyilir ki: Cəfər b. Məhəmməd Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Hər cür nöqsan sifətdən münəzzəh uca Allah, Hz. Məhəmmədi peyğəmbər olaraq göndərdi və onun göndərilişi ilə birlikdə peyğəmbər göndərmə işinə son verdi. Artıq Hz. Məhəmməddən sonra peyğəmbər gəlməyəcək. Allah ona bir də kitab endirmişdir və beləcə kitab endirmə dövrünü də sona çatdırmışdır. Bundan sonra kitab enməyəcək. Bu kitabda bir sıra halallar və haramlar təyin etmişdir. Quranın halal etdiyi şey, qiyamətə qədər halal, haram etdiyi də qiyamətə qədər haram qalacaq. Onda sizin şəriətiniz və hüquq sisteminiz, sizdən əvvəlki və sonrakı nəsillərin xəbərləri vardır. Peyğəmbər Əfəndimiz onu, qəyyumları üçün qalıcı bir elm halına gətirmişdir. Ancaq insanlar onları tərk etdilər. Halbuki onlar bütün zamanların insanları üzərində şahidlər mövqesindəidilər. İnsanlar onlardan üz çevirdilər, sonra da onları öldürdülər. Onların xaricindəki kəslərə peyklər. Bu səlahiyyətsiz öndərlərə səmimiliklə itaət etdilər.

Hətta biri əsl səlahiyyətlilərdən birinin dostluğunu və onları vəli bildiyini və onların elminə talib olduğunu aşkar edincə, ona qarşı isyankarca davrandılar.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Sonunda onlar özlərinə xatırladılan şeydən pay almağı unutdular. İçlərindən bir azı xaricində, onlardan davamlı xəyanət görər dayanarsan." (Maidə, 13) Çünki onlar, Quranın bir qisimini digər bir qisimiylə vururlar. Neshedilen bir ayəs(n)i dəlil göstərir və onun nasih olduğunu sanırlar. Təşbehli bir ayəyə söykən/dözərək qərar verir və onu möhkəm hesab edirlər. Xüsusi xüsusiyyətli bir ayəs(n)i dəlil göstərir və onu ümumi xüsusiyyətli qaydalar ehtiva edən bir şərh olaraq qiymətləndirirlər. Ayənin əvvəlini əsas al/götürürlər, amma bu şərhə bağlı səbəbləri unudurlar. Sözün girişini və sonunu görmürlər. Çatacağı yeri və qaynaqlandığı yeri bilmirlər. Çünki Quran məlumatlarını çat


gili mərcilərdən al/götürmürlər. Buna görə həm özləri sapdılar, həm də başqalarını sapdırdılar."

Bunu bilin ki, -Allah sizə mərhəmət etsin; Allahın kitabında iştirak edən nasih-mensuh, xüsusi-ümumi, möhkəm-təşbehli, ruhsatazimet, Mekki-Medeni ayələri, bu ayələrin nüzul səbəblərini, kəsik və birləşmiş mübhəm lafızları (mübhəm cümlə və sözləri), qəza və qədər elminə bağlı şərhləri, əvvəllənmiş və təxirə salınmış (təqdim, təxir) ifadələri, mənas(n)ı açıq və aydın olar olanı, mənas(n)ı dərində olanı, zahir və qərbin ifadələri, başlanğıc və nəticələri, sual və cavabları, kəsmə və birləşdirmə yerlərini, istisna olanı və ümumi

keçər olan, əvvəlki bir ifadədə iştirak edib də sonrakı bir ifadəyə işarə edən xüsusiyyəti, təkidli və vurğulu olanı, detallı olanı, azimet xüsusiyyətli hökmlərlə sənəd xüsusiyyətli hökmləri, fərzlərin və hökmlərin ol/tapıldığı yerləri, inkarçıların həlak olmasına səbəb olan halal və haramların mənalarını, ulamalı, bitişik lafızları, əvvəlinə və ya sonrasına aid olan ifadələri bilməyən bir kimsə Quranı bilmədiyi kimi, Quran əhli də deyil.

Bir kimsə, heç bir dəlilə söykən/dözmədən bütün bunları bildiyini iddia etsə, o yalançıdır, ürəyini şübhələr gəmirməkdədir, Allah və Rəsuluna yalan, böhtan atmaqdadır. Onun barınağı cəhənnəmdir. Ora nə pis bir gediş yeridir."

Nehc-ül Belağa və el-İhtacacda Hz. Əli belə deyər: "Onlara bir problem ifadə edib hökmə bağlanması istəndiyində, o məsələylə əlaqədar olaraq öz fərdi fikirinə görə hökm verər. Sonra eyni problem, eyni şəkildə başqa birinə soruşular; əvvəlkinin əksinə bir hökm verər. Sonra bu hakimlər, baş qadının ətrafında toplanaraq verdikləri hökmləri izah edib hökm verməsini istəyərlər, o da bu görüşlərin bütününü təsdiqləyər. Halbuki ilahları bir, peyğəmbərləri bir, kitabları birdir.

Görəsən Allah onlara ixtilaf etməyimi əmr etdi də, onlar belə etməklə ONA itaət etdilər? Yoxsa onlara ixtilaf etməyi qadağan etdi də, onlar ONA üsyan etdilər? Yoxsa əskik bir dinmi endirmişdir ki,


bu dini tamamlamaq üçün bunların köməyinə ehtiyac duydu? Ya da onlar ONun ortaqlarıdırlarmı, ki belə şeylər ifadəyə haqqına

sahibdirlər və Allaha da bunları təsdiqləmək düşür? Yoxsa Allah əskiksiz bir din endirdi də Peyğəmbərmi bu dini təbliğ etmədə, gərəklərini yerinə yetirmədə qüsur işlədi?

Halbuki uca Allah belə buyurur: "Biz kitabda heç bir şeyi nöqsan buraxmadıq." Onda hər şeyin şərhi vardır. Yenə kitabın bir qisiminin digər bir qisimini təsdiq etdiyini və kitabında ixtilaf olmadığını ifadə edir. "Əgər Quran Allahdan başqasının qatından olsaydı, onda bir çox ixtilaflar tapardılar." Quranın zahiri insanları heyrətə salacaq qədər gözəlmi gözəl, qərbi sonuna erişilemez, dərinmi dərindir. Onun fövqəladəliklərini saymaq mümkün deyil. Qəribə ifadələrinin sonu gəlməz. Qaranlıqlar ancaq onunla işıqlanar." (Nehc-ül Belağa, xütbə, 18; əl-İhticac, c. 1, s. 389)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi bu rəvayət, hər dini düşüncənin nəticədə Qurana söykən/dözməsi lazım olduğuna bağlı bir nass xüsusiyyətindədir, İmamın "Onda hər şeyin şərhi vardır." ifadəsi eyni an-lama işarə edən bir ayəyə göndərmə etməkdədir.

et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirdə iştirak edən, ayrıca Əbu Sadın və İbni Duraysın "Fedail"ində tahric etdiyi bir rəvayətdə, İbni Mürdevehy, Əmr b. Şuaybdan, o da atasından, o da babasından belə köçürər: Rəsulullah, Quran üzərində təfsir edən və irəli geri danışan bir birliyin yanına hirslənərək çatdığında belə buyurdu: "Sizdən əvvəlki cəmiyyətlər belə etdikləri üçün havalandılar. Peyğəmbərləri haqqında ixtilafa düşdülər. Kitabın bir qisimini bir qisimiylə vurdular. Bunu unutmayın ki: Quranın bir qisimi, digər bir qisimini yalanlamaq üçün enməmişdir. Tam tərsinə, bir qisim bir qisimini təsdiq etmək üçün enmişdir. Bildiklərinizlə əməl edin/əldə et. Sizə qarışıq gələn, bənzəməli (təşbehli) ifadələrə də iman edin."

(c. 2, s. 6)

Yenə eyni əsərdə, Əhmədin də başqa bir kanalla Əmr b.

Şuaybdan, o da atasından və o da babasından tahriç etdiyi bir


rəvayətdə belə deyilir: Rəsulullah (s. a. a) bir birliyin Quranla əlaqədar mübahisə/müzakirələrə girdiklərini duy/eşitdi. Bunun üzərinə belə buyurdu: "Sizdən əvvəlkilər, bundan ötəri həlak oldular. Allahın kitabının bir qisimini, bir qisimiylə vurdular. Halbuki Allah kitabını ayələrinin bir qisimi digər bir qisimini təsdiq edəcək şəkildə endirmişdir. Allahın kitabının bir qisimini digər bir qisiminə söykən/dözərək yalanlamayın. Kitabdan bildiklərinizlə əməl edin/əldə et. Bilmədiklərinizi də Quran alimlərinə buraxın."

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, rəvayətlərdə, Quranın bir qisimini bir qisimiylə vurmaq (çürütmək, əsassız şərhlərə vəsait etmək), Quranın bir qisiminin bir qisimini təsdiq etməsinə qarşılıq olaraq zikr edilmişdir. Bununla nəzərdə tutulan ayələrin mövqelərini və mənalarını bir-birinə qarışdırmaq, məqsədləri arasındakı uyğunlaşmas(n)ı pozmaqdır. Möhkəmi, təşbehli, mütaşabihi də möhkəm hesab etmək vs. kimi.

Bu halda Quran üzərində fərdi görüşə söykən/dözərək qiymətləndirmələrdə ol/tapılmaq, yuxarıda işarə etdiyimiz rəvayətlərdə də ifadə edildiyi kimi, Quran haqqında hər hansı bir məlumata söykən/dözmədən şərhlər etmək, az əvvəl yer verdiyimiz rəvayətlərin də üzərində dayandığı Quran ayələrinin bir qisimini bir qisimiylə vurmaq kimi mövzuların hamısı eyni məna ətrafında dönər, hamısı Quranı Quran xarici əsassız mənbələrə əsaslanaraq təfsir etməmənin lazımlılığını vurğulayırlar.

Əgər naxış/desən ki: Heç şübhəsiz, Quran insanlar akletsinler və mənalarını qavrasınlar deyə enmişdir. Necə ki aşağıdakı ayələr bunu vurğulamaqdadır: "Şübhəsiz sənə kitabı insanlar üçün endirdik." (Zumər, 41) "Bu insanlar üçün bir bəyandır." (Al/götürü İmran, 138) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə olaraq göstərilə bilər. Heç şübhəsiz Quranın açıqlayıcısı Peyğəmbər əfəndimizdir (s. a. a). Necə ki bu ayə buna işarə etməkdədir: "Sənə zikri endirdik ki, insanlara özləri üçün endiriləni açıklayasın." (Nəhl, 44) Sonra Peyğəmbər


də səhabələrə Quranı açıqlamışlar. Ardından təbiin qurşağına mənsub kəslər də bunları səhabələrdən al/götürmüşlər.

O halda səhabələrin Peyğəmbərdən köçürdükləri şeylər, nəbəvi şərhlərdir. Bu səbəbdən Quran nassına görə, bunları bir kənara atmaq ya da görməzlikdən gəlmək doğru deyil. Əgər onlar, Quran haqqında Peyğəmbərə (s. a. a) isnad etmədən bir şey söyləmişlərsə, bu söylədikləri şeylər, kanıtsallık baxımından nəbəvi a-çıklamalar səviyyəsində deyilsələr belə, ürəyimiz bunlara oturur. Çünki ayələrin təfsiri ilə əlaqədar olaraq söylədikləri sözləri, ya Peyğəmbərdən (s. a. a) eşitmişlər ya da Peyğəmbərin (s. a. a) şərhləri və təhsili nəticəs(n)i qazanılan qabiliyyətin yol göstəriciliyi ilə vardıqları bir nəticədir. Yenə səhabələrin şagirdləri mövqeyində olan təbiin qurşağı və onların ardınca gələn kəslər tərəfindən nəql edilən şeylər də eyni mövqeyə malikdir. Ərəbcənin qaydaları barəsində dərinləşən bu insanların Quran mənalarını qavramamaları mümkünmü?

Ayrıca İslamın ilk dövrlərindəki din adamlarıyla əlaqədar tarix heç şübhəsiz onların, qiymətləndirmələrini nəbəvi bir məlumata söykəmək üçün sıx bir səy içində olmalarına və onların dini anlayışa baxımından sərf etdikləri fövqəlinsan səylərinə şahidlik etməkdir.

Buradan bu nəticəyə çatırıq: Onların yolundan və ənənəsindən sapmaq, birliklərinin xaricinə çıxmaq, əgər hər hansı bir ayəs(n)i onların sözləri və fikirləri arasında ol/tapılmayan bir şəkildə təfsir etmək bidətdir. Onların, haqqında bir şey söyləmədikləri yerdə susmaq lazımdır.

Allahın kitabını anlamaq istəyən bir kimsə üçün onlardan edilən nəqllərə söykən/dözmək kifayətdir. Çünki rəvayətlərin sayı olduqca qabarıq və minləri aşmaqdadır və hər mövzuda kafi şərh edilmişdir. Sözgəlişi Sunu idi, Peyğəmbərimizdən, səhabədən və təbiindən köçürülən rəvayətlərdən on yeddi min dənəsini təsbit etdiyini söyləməkdədir.


Buna qarşılıq olaraq deyərəm ki: Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, kafir, mömin, Quranın endiyi dövrü görən və ya görməyən bütün insanları onun haqqında düşünməyə, üzərində dərs edib dərin qavrayışlarda ol/tapılmağa dəvət edən ayələr, xüsusilə: "Onlar bibi/hələ Quranı yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şey tapardılar." (Nisa, 82) ayəs(n)i açıq bir şəkildə göstərir ki: Bir araşdırmaçı, düşünmə və araşdırma yoluyla Quran ayələrinin mənalarını

qəbul edə bilər. Ayələr arasında görülən zahiri ixtilafları ortadan qaldıra bilər. Ayə bir meydan oxuma xüsusiyyətindədir.

Bu səbəbdən, ayələrin mənalarını xüsusilə belə bir məzmunda səhabələrin, onların tələbələri mövqesindəki təbiin qurşağına mənsub şəxslərin anladıqlarına, hətta Peyğəmbərimizin (s. a. a) şərhlərinə çevirmənin bir mənas(n)ı yoxdur. Çünki aydın olan şey, ya sözün zahiriylə uyğundur, düşünmə, araşdırma və araşdırma yoluyla də olsa ləfzin dəstəklədiyi bir çıxarsamadıyar ya da aydın olan şey, ifadənin zahiriylə uyğunlaşmamaqdadır, sözlər də bunu dəstəkləməməkdədir. Bu vəziyyətdə belə bir çıxarsama yuxarıdakı ayənin ifadə etdiyi meydan oxumaqla elin idili olmaz və kanıtsallık xüsusiyyətini də itirər. Bu xüsus son dərəcə açıqdır.

Şübhəsiz, hökmlərin detallarının, Peyğəmbərimizin (s. a. a) şərhi olmadan qəbul edilə bilməyəcəyi tezisi gerçəyin ifadəsidir. Necə ki Quran da belə vəziyyətlərdə Peyğəmbər əfəndimizə müraciət edilməsini nəzərdə tutar: "Rəsul sizə nə versə, artıq onu alın, sizi niyə/səbəb çəkindirsə, artıq ondan çəkinin." (Həşr, 7) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Hekayələrin və qiyamət günü səhnələrinin detalları üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.

Buradan anlayırıq ki, Peyğəmbərimiz (s. a. a) yalnız bir təlimçi mövqesindədir. Təhsil isə, təcrübəli müəllimin şagirdinin zehininə yol göstərməsindən, öyrənməsi və əldə etməsi çətin olan şeyləri qəbul etməsi nöqtəsində bələdçilik etməsindən başqa bir şey deyil. Təhsil olmadan başa düşülməsi mümkün olmayan


şeyləri deyil şübhəsiz. Çünki öyrətmə, yolu asanlaşdırma və məqsədə yaxınlaşdırma hərəkətidir. Yeni bir yol icad etmə, tam fərqli bir məqsəd meydana gətirmə deyil. Bir müəllim reallaşdırdığı təhsil əsnasında, şagirdin zehininin asanca ala biləcəyi şəkildə yalnız elmi hədəfləri müəyyən bir tərtibə qoymağı və onları müəyyən bir nizama soxmağı məqsədlər ki bu sayədə şagird yeni bir tərtib və dəyişik bir nizam üçün əmək sərf edərək ömürünü boşa istehlak etmiş, gücünü yox yerə heder etmiş və ya məlumat səhvləri ilə üz-üzə gəlmiş olmaz.

Aşağıdakı ayələrdə və bənzəri nasslarda işarə edilən xüsus budur: "Sənə də zikri endirdik ki, insanlara özləri üçün endiriləni açıklayasın..." (Nəhl, 44) "Onlara kitab və hikmət öyrədir." (Cümə, 53) Bu halda Peyğəmbər (s. a. a), insanları öyrədən və onlara şəxsən Quranın işarə etdiyi xüsusları açıqlayan kimsədir. Bunları uca Allah Quran vasitəsilə onsuz da/zatən açıqlamışlar və insanların da enində sonunda bunları anlamaları mümkündür. Yoxsa Peyğəmbər (s. a. a), insanlara Allahın kitabından anlamaları mümkün olmayan şeyləri öyrətməklə öhdəçilikli deyil. Çünki belə bir iddia bu aya-tin ifadə etdiyi xüsusla qətiliklə uyğunlaşmamaqdadır: "Bilən bir qövm üçün, ayələr fəsillər halında açıqlanmış Ərəbcə oxunan bir kitabdır." (Fussilət, 3) "Bu isə açıqca Ərəbcə olan bir dildir." (Nəhl,

103)

Kənar yandan, Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürülən və tevatür səviyyəsinə çatan bir çox rəvayətdə, Qurana sarılmağa, onu əsas al/götürməyə və özündən edilən nəqllərin Quranla test edilməsinə bağlı ifadələr iştirak etməkdədir. Bütün bunlar, ancaq Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürülən bütün sözlərin Qurandan da aydın ola bilməsi vəziyyətində bir məna ifadə edərlər. Əgər bunun da başa düşülməsi Peyğəmbərimizin (s. a. a) sözlərinin ehtiva etdiyi şərhlərə bağlı olsa,

muhal xüsusiyyətli olan kısırdöngüyle qarşı-qarşıya qalmış olarıq.

Ayrıca səhabələrin vasitəsilə Peyğəmbərdən nəql edilən xəbərlərin, aktarılış yollarını bir an üçün gözardı etsək belə, ifadələr arasında bir çox ixtilaf vardır. Həm səhabələr arasında ixtilaf, vardır,


həm də bir səhabədən köçürülən dəyişik şərhlər arasında ixtilaf vardır. Səhabələrdən köçürülən rəvayətləri araşdıranlar bunları rahatlıqla görərlər. Buna baxmayaraq biri çıxıb da: "Bir ayələ əlaqədar olaraq, onlardan köçürülən dəyişik görüşlər içində birini seçmək və onun ətrafında birləşmək, səhabələrin icmasını pozmaqdan qaçınmaq, onların camaatlarının xaricinə çıxmamaq lazımdır;" dərsə/desə, onun bu sözünün heç bir etibarlılığı olmaz. Çünki səhabələrin özü bu yolu tutmamışlar. Belə bir üsula bağlı qalmamışlar. Aralarında ixtilaf etməkdən qaçınmamışlar. Bu vəziyyətdə başqalarından onların sözləri ətrafında birləşmələri istənə bilərmi? Halbuki onların sözlərinin başqası üçün bağlayıcı olmaq kimi bir imtiyazı olmadığı kimi, ixtilaf etmək də, onlar üçün sərbəst başqa insanlar üçün də qadağan deyil.

Qaldı ki Quran ayələrinin mənasını anlayışa məzmununda, İslamın ilk dövrlərindəki səhabə və təbiin qurşağına mənsub təfsir alimlərinin əlimizə çatan şərhlərini əsas al/götürmək, məlumatı təbii merasında irəliləməkdən saxlayar və araşdırma hərəkətlərini nəticəsiz buraxar. Bunu ilk dövr təfsirçilərin qələmə al/götürdükləri əsərlərdə, ilk dövrə aid sözlərdə müşahidə etmək mümkündür. Çünki təfsir olaraq onlardan köçürülən, sadə mənalar, dərinlikdən, araşdırmadan, diqqətli müşahidədən məhrum sözlərdən başqa bir şey deyil. Hanı harada: "Biz kitabı sənə, hər

şeyin açıqlayıcısı olaraq endirdik." (Nəhl, 89) ayəsində işarə edilən Quranı incəliklər, yüksək məlumatlar!

İlk qurşaq təfsirçilərin anlayışları, dayanıqlılıqları və içtihat şövqləri bu səbəbdən Quran mənalarını qavraya bilməmələrinin qeyri-mümkün olduğuna bağlı olaraq irəli sürülən iddianı da, şəxsən onlar arasında bir çox ayənin mənas(n)ı üzərində yaşanan ixtilaflar, onlardan köçürülən sözlər arasındakı ziddiyyətlər çürütməkdədir. Çünki ixtilaf və ziddiyyət, ancaq gerçəyin bilinməməsi və gerçəyə gedən yolun başqa yollardan ayırdedilme-mesi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.


İşin əsli budur: Quranı anlama yolu bağlı deyil, İlahi bəyan və hikmətli zikri anlamanın yolu, yenə ilahi bəyan və hikmətli zikrdir. Yəni Quranın məqsədlərini anlamada başqa yollara, üsullara ehtiyac yoxdur. Uca Allahın yol göstərici, nur və hər şeyin açıqlayıcısı olaraq tanıtdığı bir kitabın özündən başqa yol göstəricilərə, başqa işıqlandırıcı nurlara, mesajının qəbul edilməsi üçün başqa bələdçilərə ehtiyac duyduğu düşünülə bilərmi?

Əgər naxış/desən ki: Səhih qaynaqlarda ifadə edildiyinə görə, Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a), Müsəlmanlara istiqamətli olaraq etdiyi son danışmasında belə buyurmuşdur: "Mən sizin aranızda ağırlığı və dəyəri olan iki şey buraxıram. Biri böyük biri də kiçikdir. Böyük olanı, Rəbbimin kitabıdır, kiçik olanı isə, Əhli Beytim. Bu ikisi haqqında məni riayət edin. Bu ikisinə sarıldığınız müddətcə sapmazsınız."

Bu hədisi gərək Şiə, gərək Əhli Sünnə qaynaqları, mütevatir kanallardan böyük bir səhabə birliyindən rəvayət etmişlər.

Hədis alimləri, bu hədisi rəvayət edən səhabələrin sayının otuz beşə çatdığını ifadə etmişlər.

Bəzi rəvayətlərdə belə bir ifadəyə yer verilər: "Cənnətdəki hovuzun yanında mənə gələnə qədər bu ikisi bir-birindən ayrılmazlar."

Bu hədis, Əhli Beyt İmamlarının Quranla əlaqədar qiymətləndirmələrinin kanıtsal xüsusiyyətdə olduğunu, bu səbəbdən təfsir məzmununda onların söylədiklərini əsas almanın, bununla kifayətlənmənin zəruri olduğunu göstərər. Əks halda, ikisini bir-birindən ayırma kimi bir vəziyyət söz mövzusu olacaq.

Buna qarşılıq olaraq Mən deyərəm ki: Bir az əvvəl, Peyğəmbərin

(s. a. a) şərhlərinə təbii/tabe olmaqla əlaqədar olaraq söylədiklərimiz burada da etibarlıdır. Haqqında danışılan hədis, Quranın zahirinin kanıtsallığını ləğv etmə və yalnız Əhli Beyt hədislərinin zahirini hüccet etmə məzmununda deyilmiş deyil. Necə ola bilər? Halbuki Peyğəmbərimiz (s. a. a): "Bu ikisi bir-birindən ayrılmazlar" buyurur. Bu ifadə kanıtsallığın hər ikisi üçün etibarlı olduğunu ortaya qoymaqda


dır. Bu halda Quranın öz mənalarına işarə etməsi, ehtiva etdiyi ilahi məlumatları ortaya çıxarması kimi bir missiyas(n)ı vardır. Əhli Beyt İmamlarının də Quranın mesajını və hədəfini insanlara göstərmək, Quranı anlamanın yoluna işarə etmək kimi bir funksiyas(n)ı söz mövzusudur.

Qaldı ki, Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) rəvayət edilən və insanları Quranı əsas al/götürməyə, məzmunu üzərinə düşünməyə və

özündən rəvayət edilən sözləri Quranla test etməyə dəvət edən hədislərin bənzəri sözlər, Əhli Beyt İmamlarından da (hamısına salam olsun) rəvayət edilmişdir.

Kənar yandan, Əhli Beyt İmamlarından (onlara salam olsun) köçürülən rəvayətlərin böyük bir qisimi, bir ayəs(n)i başqa bir ayənin dəlili hesab etməyə, bir mənas(n)ı başqa bir anlama şahid olaraq göstərməyə bağlı ifadələr ehtiva etməkdədir. Belə bir vəziyyət ancaq, mənanın həmsöhbət tərəfindən qəbul edilə bilər, müəyyən və etibarlı bir yoldan gəldiyi üçün də zehini tərəfindən rahatlıqla müstəqil olaraq qavrana bilər olması ilə mümkün olacaq bir xüsusdur.

Yenə Əhli Beyt İmamlarından köçürülən başqa rəvayətlərdə də bu xüsusa çox açıq bir şəkildə işarə edilməkdədir. Məsələn əl-Mehasin adlı əsərin müəllifi, öz rəvayət zənciriylə Əbi Lubeyd əl-Bahranidən o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Allahın kitabının mübhəm, aydın olmaz olduğunu irəli sürən kimsə, həlak olar və başqalarını da həlak edər." (s. 270, h: 360)

Yenə bu əsərdə və əl-İhticac adlı əsərdə İmam Misdən (ə.s) buna yaxın bir hədis daha köçürülər: "Sizə bir şeydən danışdığım zaman, onun haqqında Allahın kitabındakı şərhi problem/sualın..." (əl

İhticac, c. 2, s. 55)

Yuxarıda etdiyimiz şərhlərlə Quranın ehtiva etdiyi məlumatları Quran vasitəsilə qəbul etmənin mümkün olduğu və bunların ağıllardan örtülü, gizli olmadığını ifadə edən hədislərlə, zahirleri bunun tam tərsini ifadə edən hədisləri bir-birləriylə uyğun gəldirmək və ziddiyyəti ortadan qaldırmaq mümkündür.


Təfsir-ul Ayyaşidə Cabirdən belə rəvayət edilər: İmam Sadiq

(ə.s) buyurdu ki: "Heç şübhəsiz Quranın qərbi bir istiqaməti vardır və bu qərbi istiqamətin də bir zahiri vardır." Sonra dedi ki: "Ey Cabir, insanların ağılına Qurandan daha uzaq bir şey yoxdur. Bir ayənin başı bir xüsusla, ortası bir başqa xüsusla və sonu da bir başqa xüsusla əlaqədar enmiş ola bilər. O dəyişik istiqamətlərə işarə edən amma (başı, ortası, so-nu) bütünlük ifadə edən bitişik bir sözdür." (c. 1, s. 11, h. 2) Bu mənas(n)ı dəstəkləyən başqa rəvayətlər də vardır. "İnsanların ağılına Qurandan daha uzaq bir şey yoxdur" sözü bəzi rəvayətlərdə Peyğəmbər əfəndimizə nisbət edilər. Hz. Əlidən

(ə.s) belə rəvayət edilmişdir: "Quran çox istiqamətli bir daşıyıcıdır..." (Nehc-ül Belağa, hikmətli sözlər: 77) Bu halda təşviq edilən, Quranın Quran yoluyla təfsir edilməsidir. Qadağan edilənsə, Quranın başqa üsullarla təfsir edilməsidir. Bundan da aydın olur ki, təfsir edərkən ayələri anlamaq üçün Qurandan kömək istəmək və ayəs(n)i ayələ təfsir etmək lazımdır. Şübhəsiz bunun üçün də Peyğəmbər əfəndimizdən və Əhli Beytindən köçürülən sözlər üzərində düşünmək, bunlar vasitəsilə bu qabiliyyətə çatmaq və daha sonra təfsir etməyə başlamaq lazımdır. Heç şübhəsiz insanları doğruya çatdıran uca Allahdır.


10-Şüphesiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları da özlərini Allahdan müstağni etməz. İşdə onlar, atəşin yanacağıdırlar.

11- Eynilə Firon ailəsi və onlardan əvvəlkilərin gediş tərzi kimi. Ki onlar da ayələrimizi yalanladılar. Beləcə Allah günahları vasitəsilə onları yakalayıverdi. Allahın əzabı çox şiddətlidir.

12-İnkar edənlərə də ki: "Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb cəhənnəmə sürtüləcəksiniz. Ora nə pis bir yataqdır."

13- Qarşı-qarşıya gələn iki birlikdə, sizin (siz müşriklər) üçün bir ayə və ibrət vardır. Bir birlik, Allah yolunda vuruşurdu, digəri isə kafir idi ki göz görməsiylə onları iki qat görürdülər. İşdə Allah, dilədiyini köməyiylə dəstəklər. Şübhəsiz bunda, gözləri olanlar üçün həqiqətən bir ibrət vardır.

14- Qadınlara, oğullara, tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşə, salma (və ya işarəli) gözəl atlara, heyvanlara və əkinlərə duyğu


lan ehtiraslı şəhvət, insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı. Bunlar, dünya həyatının əmtəəsidir. Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır.

15- De ki: Sizə bundan daha xeyirlisini bildirimmi? Qorxub çəkinənlər üçün Rəbblərinin qatında, içində əsaslı qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər, tərtəmiz bərabər/yoldaşlar və Allahın razılığı vardır. Allah, qulları haqqıyla görəndir.

16- Onlar (çəkinənlər); "Rəbbimiz şübhəsiz biz iman etdik, artıq

bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru" deyənlərdir.

17- Səbr edənlər, doğru olanlar, könüldən boyun əyənlər, infak edənlər və səhər vaxtlarında bağışlanma diləyənlərdir.

18- Allah ədaləti dəstək olaraq, həqiqətən özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etdi; mələklər və elm sahibləri də ONdan başqa ilah olmadığına şahidlik etdilər. Mütləq güc və hikmət sahibi Allahdan başqa ilah yoxdur.



Daha əvvəl: "Bu surənin endiyi sıralarda, Müsəlmanlar içəridən münafiqlərlə və onların inkişafların əleyhlərinə dönməsini, dəvətlərinin nəticəsiz qalmasını məqsəd qoyan düşmənlərin içlərinə atdıqları bir sıra vəsvəsələr və zehin bulandırıcı düşüncələrə qulaq verən və təsirlənən sadə insanlarla sınanırdı. Çöldən isə, xarici dünyanın sıx bir bas-kısı altında idilər, müşriklər, Yəhudilər və Xristianlar, dəvətlərinin nəticəsiz qalması, yandırdıqları məşəlin sönməsi, nurlarının funksiyasız hala gəlməsi üçün hər yola baş vurur, əlləriylə, dilləriylə, qısacası var gücləriylə işlə/çalışırdılar. Su-renin mesajı, Müsəlmanları eyni məqsəd üzərində birləşməyə, səbr etməyə, müqavimət göstərməyə bağlı bir çağırış xüsusiyyətinə sa-hiptir. Belə etmələri vəziyyətində daha sağlam bir quruluşa qovuşacaq, içəridən özlərini can evindən vurmağı məqsəd qoyan fitnə və çöldən üzərlərinə çullanmağa hazırlanan düşmən təhdidi təsirsiz qalacaq."

demişdik.

Daha əvvəl ələ aldığımız "Sənə kitabı endirən Odur" deyə başlayan və "Doğrusu Allah vadidən dönməz" ifadəsiylə sona çatan ayələr qrupu, münafiqlərə və ürəklərində sürüşmə olanlara istiqamətli bir tənqid xüsusiyyətində idi. Bunun yanında Müsəlmanlara da dinin təməl prinsipləri məzmununda anladıqları, qavradıqları xüsuslar üzərində stabillik etmələri, qarışıq gələn, dərinliyini qavraya bilmədikləri, gerçək mesajını qəbul edə bilmədikləri ifadələrə də təslim olub hamar iman etmələri təlqin edilirdi. Bu vaxt, dini həyatı alt-üst edən, Müsəlmanları fitnənin girdabına salan və xoşbəxtlik nizamını pozan ən böyük faktorun müte-şabih ifadələrə Quranın bütünündən soyutlayacak şəkildə təbii/tabe olmaq və onları şərh etmə arzusu şəklində konkretləşən davranış olduğuna diqqət çəkilir. Belə olunca da dini yolgöstericilik pozğunluğa və qarışıqlığa çevrilər, top


lumun birliyi zədələniyər, darmadağın olar, bütünlük yerini uyğunlaşmazlığa, ahəngsizliyə buraxar.

Təfsirini təqdim etmək üzrə olduğumuz bu ayələr qrupunda isə, kafir və müşriklərin vəziyyəti ələ alınır, onların yaxın bir zamanda uduzmaya uğradılacaqları ifadə edilir. Heç bir mövzuda uca Allahı aciz buraxa bilməyəcəkləri, baş qaldırılarının nəticəyə çatmayacağı ifadə edilir. Bu vaxt pozğunluqlarının və gerçəkləri ayırt edə bilməyişlərinin gerisindəki səbəbin, özlərinə dünyanın cazibədar gözəlliklərinin ehtiraslı bir şəhvət halına gətirilməsi olması olduğu dilə gətirilir. Dünyanın cazibədar gözəllikləri arasında iştirak edən mal və övlad

kimi şeylərin Allaha qarşı özlərinə bir fayda təmin edəcəyini, Allahdan gələ biləcək bir əzabı bertaraf edə biləcəklərini sandılar. Amma bu sanılarında böyük bir yanılma içindədirlər. Çünki uca Allah əmrində qalib olandır.

Əgər mal və övlad kimi şeylər, insana Allaha qarşı bir fayda təmin edə bilsəydi, Firavunoğulları və ondan əvvəlki güclü, heybətli amma zalım birliklərə fayda təmin edərdi. Haqqında danışılan super güclər, Allahın əzabı qarşısında heç bir şey edə bilmədilər. Malları və orduları özlərini qoruya bilmədi. Allah onları, günahlarından ötəri cinayət başında tutdu. İşdə bu kafir və müşriklər də eyni şəkildə, yaxın bir zamanda uduzmaya uğradılacaq və işlədikləri zülmlərdən ötəri cinayət/günah üstü tutulacaqlar. Bu vaxt möminlərə düşən, sözü edilən dünyanın gözalıcı, cazibədar şəhvətləri barəsində Allahdan qorxub çəkinməkdir. Bunu etmələri vəziyyətində, dünya xoşbəxtliyinə, axirət savabına və uca Rəblərinin məmnuniyyətinə nail olacaqlar.

Məzmunlarından da aydın olduğu kimi, bu ayələr, kafirlərin vəziyyətini gözlər önünə sərir. Yenə irəlidə toxunacağımız kimi, bundan sonrakı ayələr də Yəhudi və Xristianlar kimi kitab əhli birliklərin vəziyyətini sərgiləyir.

(Al/götürü İmran / 10) "Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları da özlərini Allahdan müstağni etməz." Eğna ənhi maluhu min fulan=Malı özünü filandan gani etdi." dediyimizdə, sahib olduğu malın o


nun filan kimsəyə olan ehtiyacını ortadan qaldırdığına, artıq malından ötəri ona möhtac olmadığına işarə etmiş olarıq. İnsan, yaranmasının və ətrafını qəbul etməyə başlamasının ilk mərhələsində özünü çölə möhtac görər. Bu, eyni zamanda, bir yaradıcıya və təşkil ediciyə ehtiyac olduğunun ilk fitri qəbul etməsidir.

Sonra özünü səbəblər içində məhdud tapdığında və ehtiyaclarının də nələr olduğunu təsbit etdiyində, əvvəlcə bedensel, bitki mənşəli kamala ehtiyacının olduğunu qəbul edər/hisslər. Burada bəslənmə və övlad sahibi olmağı nəzərdə tuturuq. Sonrakı mərhələlərdə iç motivləri, digər hayvansal kamalların da fərqinə varmasını təmin edəcək istiqamətdə dövrəyə girərlər. Bunlar da yavaş yavaş insanın təxəyyülün dünyanın cazibədar geyimlər, sığınma yerləri və cütləşmə kimi bəzəklərini kamal olaraq göstərdiyi şeylərdir. Tam bu nöqtədə bəslənmə iç motivi, mal sahibi olma iç motiviylə yer dəyişdirər. Ki onun həyatın bütün problemlərini həll edəcək bir açar olduğu sanılar. Çünki insanların ümumi meyli malın belə bir funksiyasının olduğu istiqamətindədir.

İnsanın xoşbəxtliyinin zəmanətinin bəslənmə və övlad olduğu şəklindəki düşüncədən sonra, dünya həyatının mal və övlad sahibi olmağa bağlı olduğu sanısı suveren olar. Bu nöqtədən sonra insan cazibədar gözəlliklərə və şəhvətlərə böyük bir ehtirasla yönələr. Bütün maraq/əlaqəsini səbəblər üzərində sıxlaşdırar. Bundan ötəri ürəyi də səbəblərin kənarına keçə bilməz olar. Səbəblərin müstəqil fəaliyyətlərinin olduğunu fərz edər. Bu mərhələdə artıq Rəbbini unudar. Mal və övladın quyruğuna yapışar. Amma bu məlumatsızlıq insanın fəlakətidir. Çünki o, bu davranışıyla Rəbbinin ayələrinin üzərini örtər, onları inkar edər. Bunun səbəbi, təməl gerçəkləri qarışdırmış olmasıdır. Çünki, onun Rəbbi Allahdır. ONdan başqa ilah yoxdur, O, diridir, bütün kainatın suverenidir. Heç bir şey heç bir şəkildə ONdan müstağni ola bilməz.

Hər hansı bir şeyin insanı ONdan müstağni etməsi mümkün deyil.

Bu şərh ilə, ayədə, uşaqlardan əvvəl maldan danışılmasının səbəbi aydın olur. Çünki insanlar baxımından mala bunun


əslinin də bəslənmə olduğunu vurğuladıq- güvənmək övlada güvənməkdən daha prioritetli və daha çox etibar edilən bir xüsusdur. Kimi vəziyyətlərdə övlad sevgisinin mal sevgisini basdırdığı görülsə də çatdığımız bu nəticə dəyişməz.

Ayədə, səhv qəbul etmələri dışlayan izahata bənzər, köklü izahat söz mövzusudur. Bu vəziyyətdə ayənin semantik bucaqlımı belə olar: İnkar edənlər, ayələrimizi yalanladılar, mallarının və övladlarının özlərini Allahdan müstağni edəcəyini sandılar. Onlar böyük bir yanılmaya düşdülər. Çünki heç bir zaman və heç bir şeydə Allahdan müstağni olmaq mümkün deyil. Bir sonrakı ayə də bu nöqtəyə təmas etməkdədir.

"İşdə onlar, atəşin yanacağıdırlar" Ayənin orijinalında keçən "elvekud" atəş alovlandırma və alovlandırma məqsədiylə istifadə edilən yanacaq deməkdir. Bu baxımdan ayə, aşağıdakı ayələ eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir: "Yanacağı insanlar və daşlar olan atəşdən çəkinin." (Bəqərə, 24) "Həqiqətən siz də, Allahın xaricində tapındıqlarınız da cəhənnəmin odunusunuz." (Ənbiya, 98) Bu ayələrlə hansı nöqtəyə işarə edildiyi ilə əlaqədar olaraq Bəqərə surəsinin təfsirinin axışı içində

bəzi şərhlərə yerverdik.

Sözə ad cümləsi ilə başlamaq, əvvəlcə işarə adına (ulaike) yervermek, istifadə edilən işarə adının uzaqlığı göstərər olması, araya fasl əvəzliyinin (hum=onlar) qoyulması, "yanacaq" sözünün tək başına deyil də "atəş"ə izafə edilmiş olaraq istifadə edilməsi, bütün bunlar, ifadədə bir məhdudlaşdırma məqsədinin güdüldüyünü göstərər. Bundan da qaçınılmaz olaraq bu nəticə çıxır: Allahın ayələrini yalanlayan kafirlər, atəş əzabının təməl ünsürləri və cəhənnəmin alovlandırılması üçün istifadə edilən əsl yanacaqlar mövqesindədirlər. Digər günahkarlar, ancaq onlarla alovlandırılan atəşdə yanarlar. Burada toxunulan xüsus, irəlidə: "Bu, Allahın murdar olanı təmizdən ayırdetmesi; murdarı, bir qisimini bir qisimi üzərində edib bütününü yığaraq cəhənnəmə atması üçündür." (Ənfal, 37) ayəsiylə əlaqədar olaraq edilən şərhi dəstəklər xüsusiyyətdədir.


(Al/götürü İmran / 11)"Tıpkı Firon ailəsi və onlardan əvvəlkilərin gediş tərzi kimi..." Aya-tin orijinalında keçən "de'b" sözü, dilçilərinin ifadə etdiyinə görə, "davamlı gediş" deməkdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Davamlı seyr edən günəşi və ayı əmrinizə verdi." (İbrahim, 33) Ənənə və adətlər də davamlı gediş olduqları üçün "de'b" olaraq adlandırılmışlar. Ayədə nəzərdə tutulan da bu mənadır.

"Kede'bi=gidiş tərzi kimi" ifadəsi, təqdir edilmiş bir ifadəylə elin idilidir. Bu təqdiri ifadəyə də əvvəlki ayədə işarə edilir: "Onları müstağni etməz." "Gediş tərzi." ifadəsini "ayələrimizi yalanladılar" ifadəsi açıqlayır və o da cümlə içində "hal=vaziyet bildirmə" funksiyasını

görür. Yuxarıda da işarə etdiyimiz kimi, ayənin təqdiri mənas(n)ı belə olar: "inkar edənlər, ayələrimizi yalanladılar və bunu davamlı bir ənənə halına gətirdilər. Bunu edərkən mallarının və övladlarının Allaha qarşı özlərini müstağni edəcəyini sandılar. Eynilə Firon xanədanının və onlardan əvvəlkilərin gediş tərzi kimi. Ki onlar da ayələrimizi yalanlamışlar idi.

"Beləcə Allah günahları vasitəsilə onları yakalayıverdi." "Bizunubihim=günahları" sözünün başındakı "Ba" hərfi cerri, görüldüyü qədəriylə səbəbiyyət ifadə etməkdədir. "Aheztuhu bi zenbihi=onu günahıyla tutdum" deyildiyi zaman, "Onu günahı səbəbiylə tutdum" mənas(n)ı nəzərdə tutular. Ancaq iki ayənin paralelliyi və inkar edənlərin vəziyyətlərinin Firon xanədanı və onlardan əvvəlki cəmiyyətlərin gediş tərziylə müqayisə edilməsi, "ba" hərfinin alət xüsusiyyətli olmasını tələb etməkdədir. Çünki inkar edənlər üçün, onların atəşi alovlandırmada istifadə edilən yanacaqlar olduqları, beləcə əzab gördükləri ifadə edilir. Necə ki Firon xanədanı və onlardan əvvəlki kafirlər də gü-nahlar vasitəsilə cinayət/günah üstü tutulmuşlar idi. Bu səbəbdən onların başına gələn əzab, onların işlədikləri günahın eynisi idi. Qurduqları nizamlar öz başlarına keçdi, işlədikləri zülmlər nəticədə özlərinə geri döndü. Uca Allah bir ayədə belə buyurar: "Halbuki hiyləli nizam, öz sahibindən başqasını qucaqlayıb əhatə etməz." (Fatır, 43) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Onlar


bizə zülm etmədilər, ancaq öz nəfslərinə zülmət idilər." (Bəqərə, 57)

Buradan hərəkətlə uca Allahın özünü "cəzası çox şiddətlidir" şəklində tanıtmasının nə məna ifadə etdiyini qavrayırıq. Buna görə, uca Allahın əzabı insana bir baxımdan gəlib də bir başqa

baxımdan çatmayan, bir məkanda toxunub da bir başqa məkanda toxunmayan, bir şərtlə isabət edib də bir başqa şərtlə isabət etməyən, yönəlməyən növdən deyil. Amma uca Allahdan başqasının cəzalandırması bu cür xüsusiyyətlər daşımaz. Sözgəlişi Allahdan başqasının bir insana yönəltdiyi pislik yalnız bəzi istiqamətlərdən çata bilər; üstdən və ya altdan məsələn. Bəzi yerlərdə toxuna bilər, amma digər bəzi yerlərdə toxunmaz. Bu səbəbdən qaçmaq, çəkinmək və ya bir yerə sığınmaqla bu cür pisliklərdən yaxanı sıyırmaq mümkündür. Halbuki uca Allahın cəzalandırması üçün bunu söyləyə bilmərik. O, insanı əməliylə və günahıyla tutar. Günah, zahiri və qərbi olaraq insanla bərabərdir, ondan ayrılmaz. İnsanı atəşin yanacağı edər, onu ətraflı əhatə edər. Qaçmanın, ya da qaçmamanın heç bir faydas(n)ı yoxdur. Ondan yaxanı sıyırmanın, qaçıb xilas olmanın imkanı olmaz. Çünki Allahın əzabı çox şiddətlidir.

"Ayələrimizi yalanladılar, beləcə Allah günahları vasitəsilə onları yakalayıverdi." ifadəsində, əvvəl gayıb sigasından (üçüncü şəxs kipinden) doğrudan xitab sigasına keçiş [əvvəlki ayədə gayıp fərzə-dilmiş "ayələrimizi yalanladılar" cümləsində birinci çoxluq şəxs kipinde söz mövzusu edilmişdir] edilir, ardından yenidən qeyb sigasına keçiş edilir. [və "Allah yakalayıverdi" deyilərək üçüncü tək şəxs kipinde söz mövzusu edilmişdir.]

Gayıp sigasından xitaba keçiş edilməsinin səbəbinə gəlincə: "Ayələrimizi yalanladılar" ifadəsində dinləyicinin zehinini xəbərdar edən və sevinc qazandıran bir təsir söz mövzusudur. Bunun yanında xəbəri təsdiqləməyə yaxınlaşdırma məqsədi də güdülür. Eynilə bir insana: Filan adam iyrənc həyasızlıqlar işləyən bir kimsədir. Onunla birlikdə olma bədbəxtliyinə düşdüm. Onunla oturub qalxmaqdan ka


çınmak lazımdır" deməyin kimi. Çünki: "Mən də onunla birlikdə olma bədbəxtliyinə düşdüm" cümləsi, xəbəri doğrulatma və həqiqətini sübut etmə məqsədlidir. Bunu da şahid olmağa ya da konkret müşahidələrə söykən/dözərək reallaşdırır.

Bu halda belə bir məna nəzərdə tutulmuş deyə bilərik -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-: "Firon xanədanı da, küfr və ayələri yalanlama baxımından bu kafirlərə bənzər bir gediş tərzi üzrə idilər. Bu xəbərdə şübhə yoxdur. Çünki biz oradaydıq və hadisələrə şahiddik. Necə ki ayələrimizi yalanladılar, biz də onları yakalayıverdik."

Yenə gayıp sigasına keçiş edilməsinin səbəbi isə, "Allah onları yakalayıverdi." ifadəsində, istənən məqsədin əldə edilməsindən sonra, sözün normal axışına, yəni gayp sigasıyla cümlə qurulmasına geri dönülür. Bunun yanında, bu ifadə ilə hökmün mərcininin üluhiyyət mövqes(n)i olduğuna işarə edilir. Bu mövqe bütün kainatdakı işlər üzərində suverendir, bütün inkişafları O, istiqamətləndirər. Böyük kiçik hər şey ONun idarəsindədir. Bu səbəblə "Allahın əzabı çox şiddətlidir." ifadəsində "Allah" ləfzi bir dəfə daha təkrarlanır və "ONun əzabı çox şiddətlidir" deyilmir. Bu tərz bir ifadə şəklinin seçilmiş olması, onlara, uca üluhiyyət mövqesinə və günahkarları günahlarından ötəri tutması son dərəcə asan olan şəxsə qarşı çıxdıqlarının, döyüş açdıqlarının xatırladılması məqsədinə istiqamətlidir. ONun, əzabı çox şiddətlidir. Çünki O, ulu Allahdır.

(Al/götürü imran/12)"İnkar edənlərə də ki: Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb cəhənnəmə sürtüləcəksiniz." Ayənin orijinalında keçən "tuh-şerune" hərəkətinin məsdəri olan "həşr" sözü, bir birliyi ol/tapıldıqları yerdən,

qovmaq surətiylə çıxarmaq deməkdir. Bir adam üçün istifadə edilməz. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Onları da məhşərdə bir yerdə yığmışıq da, içlərindən heç birini çöldə buraxmamışıq." (Kəhf, 47) Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin orijinalında keçən "elmihad" sözü, yataq deməkdir.


Ayənin zahirindən anladığımız qədəriylə, kafirlər və inkar edənlər ifadəsiylə nəzərdə tutulanlar, müşriklərdir. Bundan əvvəlki ayənin zahiri də bu istiqamətdə bir mesaj ehtiva etməkdədir. "Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları da..." Yəni burada Yəhudilər nəzərdə tutulmur. Belə bir məna, iki ayə arasındakı bütünlüyə daha uyğun düşməkdədir. Çünki bu ayədə, onların uduzmaya uğradılmalarından və cəhənnəmə doğru yığdırılmalarından danışılarkən, əvvəlki ayədə onların böyüklük kompleksinə qapılmalarına, burun qıvırmalarına, mal və övlada güvənməkdən qaynaqlanan ekabirliklerine işarə edilir.

"Qarşı-qarşıya gələn iki birlikdə, sizin üçün bir ayə və ibrət vardır." Ayənin zahirindən qəbul etdiyimiz qədəriylə xitab kafirlərə istiqamətlidir. Bu baxımdan ifadə, Peyğəmbərimizdən kafirlərə qarşı deyilməsi istənən: "Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb cəhənnəmə sürtüləcəksiniz." ifadəsinin tamamlayıcı parçası mövqesindədir. Bunun yanında xitabın möminlərə istiqamətli olması da mümkündür. Onlar, ibrət götürməyə, uca Allahın Bədir günü özlərinə etdiyi yaxşılığı düşünməyə dəvət edilmiş ola bilərlər. Çünki uca Allah Bədir günü

gözlərdə qənaətdə ol/tapılaraq fövqəladə bir zəfər bəxş etmişdi. Bu vəziyyətdə, ifadənin bir növ iltifat sənəti nümunəsini ehtiva etdiyini söyləyə bilərik. Çünki Peyğəmbərimizdən deyilməsi istənən: "İnkar edənlərə də ki:" deyə başlayan ifadə sonunda, özüylə birlikdə olan möminlərə istiqamətli bir çağırış şəklini də al/götürür. Ancaq, indiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən də aydın olacağı kimi, ayənin axışı etibarilə birinci qiymətləndirmə daha uyğundur.

Ayə, iki birliyin qarşı-qarşıya gəlməsindən və uca Allahın Allah yolunda döyüşən birliyə kömək etməsindən danışdığı üçün, -hekayəni konkret olaraq izah etməməsinə və hadisənin adını qoymamasına baxmayaraq- Bədir döyüşünə uyğunlaşdırıla bilər. Surə də bu hadisədən, hətta Uhud döyüşündən sonra nazil olmuşdur.

Kənar yandan ayənin zahirindən anladığımız qədəriylə, hekayə, bu xüsusiyyətləriylə həmsöhbətlər tərəfindən bilinirdi, onlar burada anla


tılan hadisələri xatırlayırdılar. Çünki bu hekayə ilə əlaqədar izahata:

(Al/götürü İmran / 13) "Qarşı-qarşıya gələn iki birlikdə, sizin üçün bir ayə və ibrət vardır." ifadəsiylə daxil olulur. Uca Allah yalnız Bədir döyüşü ilə əlaqədar olaraq, döyüşən tərəflərin gözlərini yanıltdığını, qarşı tərəfi olduğundan fərqli görmələrini təmin etdiyini ifadə edir.

Bədir döyüşü haqqında istifadə edilən ifadə isə belədir: "Qarşı qarşıya gəldiyinizdə, Allah, olacağı olan işi reallaşdırmaq üçün,

onları gözlərinizdə az göstərir, sizi də onların gözlərində azaldırdı. Və bütün işlər Allaha çevirilir." (Ənfal, 44) Hərçənd, bu ayədə, çox göstərmə yerinə az göstərmədən danışılır; ancaq başlanğıcdamımınlar müşriklərə az göstərilmiş ola bilər, ki sal-dırmaya cəsarət edə bilsinlər, vuruşmaqdan qaçmasınlar. Sonra iki birlik qarşı-qarşıya gəlincə və saflar/tərəflər bir-birinə girincə, möminlər onlara çox göstərilmiş ola bilər, ki psixoloji olaraq məğlubiyyətə uğrasınlar və həll edilib qaçsınlar.

Hər vəziyyətdə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə, onların zehinində, qarşı tərəfin çox göstərilməsi hadisəs(n)i üzərində dayanılmışdır. Əgər ayənin müşriklərə xitab etdiyini qəbul etsək, bu vəziyyətdə, ayəs(n)i ancaq Bədir sa-vaşı ilə əlaqədar bir izahat olaraq ala bilərik. Qaldı ki ayənin bir qiraətə görə "yerevnehum=görüyorlar" yerinə "terevnehum=görüyordunuz" şəklində oxunması, bizim söylədiklərimizi dəstəkləyən bir xüsusdur.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Siz ey müşriklər, əgər bəsirət sahibi, gerçəkləri görən kəslər olsaydınız, qalibiyyətin haqqa aid olduğunu, uca Allahın dilədiyini köməyiylə dəstəklədiyini, mal və övlad ilə qalibiyyətin əldə edilmədiyini anlamanız üçün Bədir günü meydana gələn hadisələri ibrət götürməniz və lazımlı dərsləri çıxarmanız üçün kafi idi. Möminlər uca Allah'ın yolunda döyüşürdülər. Onlar azlıq idilər və ədədləri kafirlərin üçdə biri qədər belə olmayan zəifləyər birliyi idilər. Kafirlərlə onların gücünü müqayisə etmək belə əbəs idi. Üç yüz on üç adam idilər və yalnız altı zirehləri, səkkiz qılınc və atlıları vardı. Müşriklərin


gücü isə, təxminən olaraq min döyüşçü ətrafında idi. Təchizatları, atları, dəvələri, gücləri sayılmayacaq ölçüdə idi. Hər baxımdan hazır idilər. Amma ədəd tərəfindən azlıq və zəif mövqedə olmalarına baxmayaraq uca Allah düşmənlərinə qarşı möminlərə kömək etdi. Onları düşmənin gözündə çox göstərdi. Mələklər möminləri dəstəklədilər. Güvəndikləri malları və övladları, ədədi çoxluqları, təchizatları, orduları, Allaha qarşı özlərinə heç bir fayda təmin edə bilmədi.

Uca Allah, burada etdiyi kimi, Ənfal surəsində Bədir hekayəsini izah edərkən, iki dəfə Firon xanədanının və onlardan əvvəlki birliklərin Allahın ayələrini yalanlama ənənələrini gündəmə gətirir və bu günahlarından ötəri cinayət/günah üstü tutulduqlarını xatırladır.

Bədir döyüşünü xatırlatmaq surətiylə öyüd verilməsi, əvvəlki ayədə işarə edilən qalibiyyətdən məqsədin öldürülmə, köklərinin qurudulması olduğuna istiqamətli bir işarədir. Bu səbəbdən ayələr, bir baxıma döyüş təhdidi xüsusiyyətindədir.

"Bir birlik Allah yolunda vuruşurdu, digəri isə kafir idi..." Diqqət edilsə, ayədə "digəri isə şeytan və ya tağut yolunda döyüşürdü" şəklində bir ifadə istifadə edilmir. Çünki sözün axışı, iki yol arasında bir müqayisə etmə etməyə istiqamətli deyil. Tərsinə, burada məqsəd, heç bir şəkildə Allahdan müstağni oluna bilməyəcəyini vurğulamaqdır. Qalibiyyətin ONun əlində olduğunu izah etməkdir. Bu halda, burada Allaha iman və ONun yolunda cihad ilə Allahı inkar arasında bir müqayisə etmə edildiyindən söz edə bilərik.

Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə "yerevnehum misleyhim=onları iki qat görürdülər" ifadəsindəki iki əvəzlik "Bir birlik... döyüşürdü" ifadəsinə dönükdürlər. Yəni, kafirlər möminləri olduqlarının iki bərk/qatı olmaq üzrə altı yüz iyirmi adam olaraq görürdülər. Halbuki gerçək ədədləri üç yüz on üç idi. Kənar yandan iki əvəzliyin çevril yerlərinin fərqli olması ehtimalını göz qarşısında saxladığımız

zaman belə bir məna çıxar qarşımıza: "Möminləri, kafir


lerin sayının iki misli qədər görürdülər." Ancaq bunun da ifadənin zahiri ilə uyğunlaşmadığı ortadadır.

Bəziləri iki əvəzliyin "kafir birliyə" dönük olması ehtimalını söy-lemişlerdir. Əgər belə olsa belə bir məna əldə etmiş olarıq: Kafirlər, özlərini, əsl ədədlərinin iki bərk/qatı (yəni min adamı iki min adam) olaraq görürdülər. Bunun nəticəsində möminləri də eyni nisbətdə az hesab etmələri lazımdır. Bu deməkdir ki, möminləri özlərinin altıda bir nisbətləri qədər görürdülər. Gerçəkdə isə möminlərin onların sayına nisbətləri üçdə bir idi. Belə bir şərh söz mövzusu ayənin Bədir hekayəsi ilə əlaqədar olan bu ayələ uyğunlaşması üçün edilmişdir: "Qarşı-qarşıya gəldiyinizdə, Allah, olacağı olan işi reallaşdırmaq üçün, onları gözlərinizdə az göstərir, sizi də onların gözlərində azaldırdı." (Ənfal, 44) Əks halda bir ayənin digər bir ayələ ziddiyyət təşkil etməsi söz mövzusu olacaq.

Buna qarşılıq olaraq belə cavab verilmişdir: Belə bir şey ən/en bəliğ, ən təsirli bir sözün görkəminə yaraşmayacaq bir qarışıqlığa gətirib çıxarar. Hətta qiymətləndirməyə görə ayənin belə olması lazım idi: "Yerevne enfusehum misleyhim" "Onlar özlərini ol/tapıldıqlarının iki bərk/qatı görürdülər." və ya bunu ifadə edəcək başqa bir cümlə istifadə edilməsi lazım idi. İki ayə arasında ziddiyyət olması ehtimalına gəlincə; belə bir ehtimal, ancaq rəftar və mövqenin eyni olması vəziyyətində söz mövzusu ola bilər. Halbuki belə bir nəticəs(n)i haqlı çıxaracaq

hər hansı bir dəlil yoxdur. Çünki uca Allahın hər iki birliyi də qarşı tərəfin gö-züne az göstərmiş ola bilər. Ki ürəkləri döyüşə daha möhkəm bir şəkildə bilənsən. Cəsarətləri artsın, ancaq vuruşmalar həqiqətən başlayınca, döyüş yaxşı tərəfindən qızışınca kafirlər möminləri, olduqları ədədlərinin iki bərk/qatı olaraq görməyə başladılar. Bunun üzərinə psixoloji məğlubiyyətə uğrayaraq, ar-kalarına baxmadan döyüş meydanından qaçmağa başladılar. Bu ifadə bir baxımdan, qiyamət gününü təsvir edən bu ayələrə bənzəyir: "İşdə o gün nə insan, nə də cinne günahından soruşulmaz." (Rəhman, 39) "Və onları dayandırıb həbs edin, çünki sorğuya çəkiləcəklər." (Saffat, 24)


Bunun, hər iki ayənin əlaqədar olduqları mövqelərin bir-birlərindən fərqli olmasından başqa bir izahı olmaz.

"Onları iki qat görürdülər" ifadəsində iki əvəzliklə əlaqədar olaraq başqa ehtimallar üzərində də dayanılmışdır; ancaq bu ehtimalların ortaq nöqtəsi, ayənin zahiri ilə uyğun gəlməmələridir. Buna görə söz mövzusu ehtimalları burada qiymətləndirmə gərəyini duy/eşitmədik. Yenə də doğrusunu uca Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

"Allah, dilədiyini köməyiylə dəstəklər. Şübhəsiz bunda, gözləri olanlar üçün həqiqətən bir ibrət vardır." Ayədə keçən "yueyyidu" sözünün məsdəri olan və dəstəkləmək mənasına al/götürdüyümüz "teyid" sözü, əl mənasını verən "yəd" sözündən törəmişdir və güc mənasını ifadə edər. "Absar=gözler" ifadəsiylə nəyin nəzərdə tutulduğu barəsində dəyişik görüşlər irəli sürülmüşdür. Bir görüşə görə,

maddi gözlər nəzərdə tutulmuşdur. Çünki ayə, görmə yanılması ilə əlaqədardır, ədədlərin az və ya çox göstərilməsi şəklində gözlərdə qənaət edildiyini ehtiva etməkdədir. Bir başqa görüşə görə, nəzərdə tutulan bəsirətdir, hissdir. Çünki ibrət götürmək ürəyi bəsirət yoluyla reallaşan bir vəziyyətdir, gözlərlə deyil. Əslində məsələ son dərəcə sadədir. Əvvəlcə uca Allah, ibrət tablo/cədvəllərindən və nümunələrdən lazımlı dərsləri çıxarmayan insanları korlar kateqoriyasına soxmaqdadır. Gözün görməsi, haqqı batildən ayırması lazım olduğunu vurğulamaqdadır. Burada söz mövzusu edilən iddia budur: İnsanların uyğun gəlməklə öhdəçilikli olduqları haqq, açıqdır, obyektivdir və konkretdir. Maddi gözlərin bunu görmələri lazımdır.

İlahi məlumatlar məzmununda maddi gözlər ilə bəsirət eyni funksiyası daşıyarlar. (Bunda da bir növ istiare söz mövzusudur) Çünki ilahi məlumatlar son dərəcə açıq və dəqiqdirlər. Bu mənas(n)ı vurğulayan bir çox ayə vardır. Bizim işarə etdiyimiz xüsuslara ən gözəl bir şəkildə işarə e-deyil ayə isə, budur: "Çünki doğrusu, gözlər kor olmaz, ancaq sinələrdəki ürəklər korlaşar." (Həcc, 46) Demək istənir ki, bəsirətlər başlarda deyil, ürəklərdədir. "Gözləri vardır bununla görməzlər." (Ə'raf, 179) Bu ayənin ifadə tərzi, bir vəziyyət qarşısında qarışıqlıq be


lirtme xüsusiyyətlidir. "Gözü üstünə bir pərdə çəkdi." (Casiyə, 23) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bu halda, üzərində dayandığımız bu mövzu məzmununda "ebsar"dan məqsəd, maddi gözlərdir. Çünki gözlərin ibrət götürməsi və verilən mesajı anlayıb lazımlı dərsləri çıxarması lazımdır. Burada istiareli kinayə sənəti söz mövzusudur. Bu istiarede yatan incə nöqtə budur: Məsələ o qədər açıq və konkretdir ki, maddi gözlər belə qəbul edib lazımlı dərsləri çıxara bilər." Ayrıca, bir şeyin maddi gözlərə fərqli göstərilməsi ilə əlaqədar bir mövzu məzmununda belə bir şeydən danışılması da incəliyi daha bir diqqətə çarpanlaşdırmaqdadır.

"Şübhəsiz bunda..." ifadəsi, görüldüyü qədəriylə, uca Allahın Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli olaraq ifadə etdiyi sözlərin bütünləyici parçasıdır. "İnkar edənlərə də ki..." sözü ilə işarə edilən Peyğəmbərimizə (s. a. a) aid sözün bütünləyicisi deyil. Bunun dəlili də "zali-ke=işte bunda" sözünün orijinalının sonundakı "qaf" hərfidir. Çünki burada xitab Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətlidir. Sözün axışının bu nöqtəsində, xüsusi olaraq Peyğəmbərimizə xitab edilməsində verilmək istənən incə bir mesaj vardır. Buna görə onların anlayışları qıt, ürəkləri korlaşmışdır, bu cür ibrət tablo/cədvəllərindən lazımlı dərsləri al/götürmələri mümkün deyil.

( Al/götürü İmran / 14 )"Qadınlara... duyul/eşidilən ehtiraslı şəhvət insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı." Bu və bundan sonrakı ayə, bundan əvvəlkiayənin şərhi və gerçəyin diqqətlərə təqdim edilməsi xüsusiyyətindədirlər. Çünki bundan əvvəl, belə bir ayə iştirak etmişdi. "Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları da özlərini Allahdan müstağni etməz." Buradan aydın olur ki, onlar, mal və övlad sahibi olmaqla Allahdan müstağni olunacağına, insanın Allaha ehtiyacının qalmayacağına inanırdılar. İşdə bu ayə də, belə bir anlayışa sahib olmalarının səbəbinin bu cür ehtiraslı şəhvətlər üzərinə yumulmaları, bunları əsas məqsəd hesab edərək axirətlə əlaqədar məsələlərə laqeyd qalmaları

olduğunu vurğulayır. Dünyanın cazibədar gözəlliklərinə istiqamətli ehtiraslı bağlılıqları üzündən faktları bir-birinə qarışdırmışlar. Çünki


bunlar dünya həyatının əmtəəsidir. Bunların tək xüsusiyyətləri, Allah qatındakı gözəl aqibətə çatmağa istiqamətli bir ön hazırlıq olmalarıdır. Bununla birlikdə, onlar bu cür bir sevgini ilk dəfə icad etmiş deyildirlər və bu cür bir bağlılıq tam onlara xas bir vəziyyət deyil. Tam tərsinə, onlar ilahi qanunlar sistemi uyğun olaraq belə bir meylə sahib olmuşlar. Yer üzündəki həyatın davamı, insanlarda bu cür meyllərin olmasına bağlıdır. Əgər belə olmasaydı, insan deyilən canlı növünün həyatını davam etdirməsi, qalıcılığını reallaşdırması və Allahın özü üçün təqdir etdiyi davamlılığı tutması mümkün olmayacaqdı. Necə ki uca Allah bir ayədə, bu xüsusa işarə edir: "Sizin üçün yer üzündə müəyyən bir vaxta qədər bir yerləşəm və əmtəə vardır." (Bəqərə, 36)

İnsanlar üçün bu cür duyğuların ön görülmüş olması, bunları axirət yurdu üçün bir vasitə etmələri, bu dünyanın cazibədar əmtəəsindən, o biri dünyada faydalanacaqları şeyləri al/götürmələri məqsədinə istiqamətlidir. Yoxsa, dünyadakı cazibədar bəzəklərə və göz oxşayan gözəlliklərə müstəqil bir gözlə baxmaq və bunların kənarını unutmaq, hər vəziyyətdə Rəblərinə doğru yol al/götürdükləri halda, yolu məqsədin yerinə qoymaları üçün deyil. Uca Allah bir ayədə bu xüsusa belə işarə edir: "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki şeyləri ona bir bəzək etdik; onların hansının daha gözəl davranışda ol/tapıldığını sınayaq deyə. Biz həqiqətən yer üzü üzərində olanları qupquru quraq bir torpaq edə bilərik." (Kəhf, 7-8)

Ancaq bu qafillər, ilahi sistem gərəyi yer üzünə serpiştirilen, Allahın məmnuniyyətini qazanmanın öncülleri və səbəbləri xüsusiyyətinə sahib bu konkret vasitələri müstəqil faktlar kimi qəbul etdilər. Şəxsən özlərindən ötəri simpatiyanı həkk etdiklərini düşündülər, onların özlərini Allahdan müstağni edəcəyini sandılar. Lakin, özlərinə nemət olaraq təqdim edilən bu gözəlliklər, bir cəzaya, yaxınlaşdırıcı mükafatlar ikən bir günaha çevrildilər. Uca Allah bir yerdə bu xüsusa belə işarə etməkdədir:


"Dünya həyatının nümunəs(n)i, ancaq göydən endirdiyimiz, onunla insanların və heyvanların yediyi yer üzünün bitkisi qarışmış olan bir su kimidir. Belə ki yer/yeyər, gözəlliyini geyinib bəzəndiyi və əhalisi həqiqətən ona güc çatdırdıqlarını sanmışlarkən gecə və ya gündüz ona əmrimiz gəlmişdir də, dünən sanki heç bir zənginliyi yoxmuş kimi, onu kökündən biçilib atılmış bir vəziyyətdə etmişik... O gün, onların bütününü bir yerdə yığacağıq, sonra şirk qatanlara: "Yerinizdən ayrılmayın; siz də, şirk qaçdıqlarınız da" deyəcəyik. Artıq onların arasını açmışıq... Onlar əsl gerçək mövlaları olan Allaha çeviriləcəklər. Yalan yerə uydurduqları da, özlərindən itib uzaqlaşacaqlar." (Yunus, 24-30 )

Bu ayələr, dünya həyatının və gözalıcı bəzəklərinin Allahın idarəsində olduğunu ifadə edirlər. Dünya həyatı və cazibədar bəzəkləri üzərindəki tək suveren, uca Allahdır. Başqa heç kimin idarəçiliyi, suverenliyi söz mövzusu deyil. Ancaq, insan bunların xarici görünüşünə aldandığı üçün, bunların öz əlində olduğunu düşünər. Bunları dilədiyi kimi istiqamətləndirə biləcəyini,

təşkil edə biləcəyini fərz edər. Bundan ötəri, bunlar üzərindəki suverenlik məzmununda bir sıra ortaqlar əldə edər. Bir sıra bütləri və ya funksiya baxımından bütlərlə eyni mövqes(n)i daşıdığı mal və övladı Allaha ortaq qaçar. Uca Allah yaxında onu bunların necə əlindən itkin çıxdıqlarını görə biləcəyi bir reallıqla üz-üzə gətirəcək. Onunla Allaha ortaq qaçdığı saxta ilahlar arasındakı bağları qoparacaq. Tam bu sırada insanın bir böhtan əsəri olaraq, dünya üzərindəki suverenlik nöqtəsində Allaha ortaq qaçdığı saxta ilahlar ortaqlıqdan sıvışıp itəcəklər. İnsan, dünya və dünyadakı gerçəklərlə əlaqədar olaraq öyrəndiklərinin nə anlama gəldiyini konkret biçimdə qavrayacaq. Gerçək mövlası olan Allaha dönəcək.

Heç şübhəsiz bu bəzəkli cazibədarlıq, yəni dünyanın müstəqil bir cazibədarlığa sahibmiş, məqsəd və hədəf olma gözəlliyini təmsil edirmiş kimi görünməsi uca Allahdan qaynaqlanan bir vəziyyət deyil. Çünki hər şeyi bilən, hökm və hikmət sahibi olan Ulu Al/götür


lah, yaratdığı varlıqları, quruluşçu, müsbət olmayan və çatmayacağı bir məqsədə istiqamətli olaraq istiqamətləndirməkdən münəzzəhdir. Necə ki uca Allah Quranda belə buyurmuşdur: "Allah öz əmrini yerinə gətirib reallaşdırandır." (Talaq, 3) "Allah əmrində qalib olandır." (Yusuf, 21) Bu səbəbdən insanların dünyanı bu tərz qəbul etmələri mütləq də bir şeydən qaynaqlanacaqsa, şeytandan qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurmuşdur: "Şeytan, onlara etməkdə olduqlarını cazibədar göstərdi." (Ən'am, 43) "Şeytan onlara əməllərini cazibədar göstərmişdi." (Ənfal, 47)

Heç şübhəsiz, belə bir vəziyyətin meydana gəlməsi, uca Allahın icazə verməsinə bağlıdır. Çünki fitnə faktının tamamlanması və praktik təhsilin dümdüz bir xəttdə reallaşması buna bağlıdır. Necə ki uca Allah bu xüsusa bir ayədə belə işarə edir: "İnsanlar, yalnız iman etdik deyərək, sınanmadan buraxılacaqlarını mı sandılar? An-dolsun, onlardan əvvəlkiləri sınadıq; Allah, həqiqətən doğruları da bilməkdə və həqiqətən yalançıları də bilməkdədir. Yoxsa pislikləri edənlər, bizi aşıb keçəcəklərini mi sandılar? Nə pis hökm edirlər?" (Ənkəbut, 2-4) Bu ayədə işarə edilən xüsusu da bu icazələ izah edə bilərik: "Hər ümmətə et-tıklarını bəzəkli göstərdik." (Ən'am, 108) Ayrıca yuxarıda işarə etdiyimiz ayəs(n)i aşağıdakı ayədə uca Allaha nisbət edilən bəzəkli göstərməklə əlaqədar şərhimizlə də şərh etmək mümkündür: "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki şeyləri ona bir bəzək etdik; onların hansının daha gözəl davranışda ol/tapıldığını sınayaq deyə."

(Kəhf, 7)

Qısacası iki cür bəzəkli göstərmə, cazibədar etmə vardır. Biri, dünyanı axirət üçün bir vasitəs(n)i etmə, dünya həyatının müxtəlif mövqelərində sərgilənən, mal, övlad, mövqe və canlarla əlaqədar müxtəlif hərəkətləri Allahın razılığını əldə etmə məqsədiylə reallaşdırma hədəfinə istiqamətlidir. Bu, ilahi iradə istiqamətində reallaşan gözəl bir davranış tərzidir. "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki şeyləri, ona bir bəzək etdik" ayəsində olduğu kimi, uca Allah bu tərz bir bəzəkli gös


termeyi özünə nisbət etmişdir. Bu ayədə eyni mənas(n)ı vurğulamaqdadır: "Də ki; Allahın qulları üçün çıxardığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram etmişdir?" (Ə'RAF, 32)

Bəzəkli göstərmənin bir başqa şəkli isə, ürəkləri celbetmeye və onları bəzəklərin kənarına keçməyəcək şəkildə cazibədar gözəlliklərin tutqunu halına gətirməyə, Allahı zikr etməkdən saxlamağa istiqamətlidir. Bu tərz bir bəzəkli göstərmə şeytan mənşəli və tənqid edilməyi hakkeden bir davranışdır. Uca Allah bunu şeytana nisbət etmişdir. Qullarını da bu tərz bir bəzəkli göstərmənin tələsinə düşməmək barəsində xəbərdar etmişdir. Yuxarıda da yer verdiyimiz bu ayə bu cür xəbərdarlıqlara bir nümunədir: "O zaman şeytan onlara əməllərini cazibədar göstərmişdi:" (Ənfal, 47) Bir başqa ayədə, uca Allah Şeytanın ağızından bunları köçürməkdədir. "Dedi ki: Rəbbim, məni qışqırtdığın şeyə qarşılıq, and olsun, mən də yer üzündə onlara, (sənə baş qaldırmağı və dünya ehtiraslarını) bəzəyib cazibədar göstərəcəyə(i)m və onların bütününü mütləq qışqırdıb-sapdıracağam." (Hicr, 39) Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: "Etdiklərinin pisliyi özlərinə cazibədar və bəzəkli göstərilmişdir." (Tövbə, 37) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik.

Bəzən bu tərz bir bəzəkli göstərmə uca Allaha da nisbət edilmişdir. Bunun məntiqi belə izah edilə bilər. Gərək Şeytan və gərəksə bütün xeyr və şər səbəbləri, ONun mülkündə edib etdiklərini, reallaşdırdıqları qənaətləri, ancaq ONun icazəsiylə, iradəsi və meşiyeti istiqamətində edə bilir. Bununla da yaratmaq və meydana gətirmə nizamı normal işləyişini reallaşdıra bilir. Beləcə xilas olanlar, qoyduqları gözəl iradə və sərbəst davranışları sayəsində xilas olarkən, günahkar günahkarlar da diqqətə çarpanlaşırlar.

Bu şərhlərdən aydın olur ki: "...ehtiraslı şəhvət insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı..." ifadəsindəki məchul fail uca Allah deyil. Çünki hərçənd söz mövzusu bəzəkli göstərmə hərəkəti hansı şəkildə olursa olsun uca Allahla maraq/əlaqəsi varsa da, yəni bu, ya quruluşçu bir bəzəkli göstərmə şəklində olar, ki insanların Allaha qulluq təqdim etməyə


dəvət etməsi tərzində olar, ki bu vəziyyətdə doğrudan bir nisbət etmə söz mövzusu olar. Ya da insanları Allahı zikr etməkdən saxlayan bir bəzəkli göstərmə olaraq ONun icazəsinə nisbət edilər. Ancaq ayədə, irəlidə açıqlayacağımız kimi, uca Allaha nisbət edilməsi yaraşıq al/götürməyən xüsuslara da işarə edilir, Quranın bilinən ifadə tərzini göz qarşısında saxladığımız zaman bunların uca Allahın xaricində şeytan və ya nəfsə nisbət edilmələrinin daha uyğun olacağını düşünürük.

Bundan da aydın olur ki, bəzi təfsir alimlərinin etdikləri bu qiymətləndirmə doğrudur: Bəzəkli göstərmənin, cazibədar etmənin faili şeytandır. Çünki cazibədar gözəllikləri həddindən artıq dərəcədə sevmək tənqid edilmişdir. Yenə çox mala sahib olma istəyi də mənfi qarşılanmışdır. Uca Allah, ayənin sonunda və dərhal ardından gələn ayədə işarə edilən xüsusları özünə xas etmişdir.

Bununla eyni zamanda digər bəzi təfsirçilərin etdikləri bu qiymətləndirmənin səhvi ortaya çıxır: İnsanın öz təbiəti və ondan doğan istək kimi duyğularla əlaqədar qiymətləndirmələr heç bir şəkildə şeytana nisbət edilə bilməz. Buna ancaq çirkin əməlləri bəzəkli

göstərən vəsvəsələr və təlqinlər nisbət edilə bilər.

Yuxarıdakı anlayışı mənimsəyən təfsirçilərdən biri deyir ki: Bundan ötəri, Quran əməlləri bəzəkli göstərmə hərəkətindən başqasını şeytana nisbət etməmişdir. Necə ki uca Allah belə buyurur. "O zaman şeytan əməllərini onlara bəzəkli göstərirdi." "Şeytan etdiklərini onlara bəzəkli göstərdi." Əşyanın təbiəti və gerçəklər isə, ancaq tək və ortaqsız, hikmət sahibi uca yaradıcıya nisbət edilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Biz yerin üzərində olanları, onun üçün bir bəzək etmişik. Ki hansının daha yaxşı əməl işlədiyini sınayaq." Yenə bir başqa ayədə də buyurmuşdur ki, "İşdə belə, hər ümmətə əməllərini bəzəkli göstərdik." Bu halda ümmətlərlə əlaqədar qiymətləndirmə, cəmiyyətlərin özdoğalarıyla əlaqədar bir qiymətləndirmə hesab edilməlidir. Təfsirçinin sözü bundan ibarətdir.


İndi bu qiymətləndirmənin səhvini görək: Bu qiymətləndirmə, əşyanın təbiəti və həqiqəti ancaq tək və ortaqsız, hikmət sahibi uca yaradıcıya nisbət edilər, təsbitində ol/tapılarkən gerçəyi söyləməkdədir; ancaq ayənin insanların özdoğası və bundan qaynaqlanan istəklər ilə əlaqədar olduğuna dair etdiyi çıxarsama, səhvdir. Bunun izahı belədir:

Bilindiyi kimi, təfsirini təqdim etdiyimiz surə, uca Allahın yaratdığı varlıqlar üzərində, onların yaradılışları, rəhbərlikləri, iman, küfr, itaət və üsyan edişləri üzərində suveren olduğunu vurğulamağı hədəfləməkdədir. Allah varlıqları yaratmış və onları xoşbəxt ola biləcəkləri yollara yönəltmişdir. Bu səbəbdən, ONun dinində ikiüzlülük

edən münafiqlər və inkar edən kafirlər ya da endirdiyi kitab üzərində ixtilafa düşmək surətiylə üzvün əhli kitab, qısacası, şeytana itaət edən və hevanın arxasına ilişən bütün qruplar, qətiliklə Allahı aciz buraxa bilməzlər, ONun üstünlüyünə halal gətirməzlər, suverenliyini zədələyə bilməzlər. Tam tərsinə, hər şey nəticədə ONun yüzünə və istiqamətləndirməsinə dönər. Hər şey ONun varlıqlara suveren etdiyi və bir imtahan vasitəs(n)i olaraq təsirli hala gətirdiyi səbəblər qanununa uyğun gəlmək məcburiyyətindədir. O, varlıqların özdoğalarının, güclərinin, meyllərinin və hərəkətlərinin yaradıcısıdır. Beləcə varlıqların Rəblərinə yaxın və qürur verici bir xəttdə hərəkət etmələrini nəzərdə tutmuşdur. İblisə icazə verən də Odur. Onun insanlara vəsvəsə verməsinə, içlərinə dağıdıcı təlqinlərdə ol/tapılmasına maneə meydana gəl-turmamıştır. Bu, sistem imtahan faktının reallaşması, uca Allahın iman edənləri təyin edib onlardan şahidlər əldə etməsi üçün qurulmuşdur.

Bütün bunların bu surədə ələ alınmasının səbəbi, möminlərə təsəlli vermək, surənin endiyi sıralarda içində olduqları ağır şərtlər qarşısında ürəklərinə su səpməkdir. Bu sırada möminlər, içəridən münafiqlərin ikiüzlülükləri və ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların ahmaklıkları üzündən böyük çətinliklər çəkirdilər. İşlər relsindən çıxmış, inkişaflar tərsik olmuşdu. Allaha və Rəsuluna itaət məzmununda qüsurlar işlənirdi. Çöldən isə,


dini təbliğin ağır çətinlikləri içində idilər. Bir tərəfdən Ərəb kafirlər üzərinə çullanmış, o biri yandan əhli kitab, xüsusilə Yəhudilər sıx bir nəşr/təzyiq tətbiq edirdilər. Roma imperatorluğunun və İran dövlətinin

ədəd və təchizat üstünlüyüylə meydana gətirdiyi təhdidin də psixoloji bir nəşr/təzyiqi söz mövzusu idi. İşdə bu kafirlər və onların paralellərində hərəkət edənlər, dünyaya və cazibədar bəzəklərinə qapılmaqla yanılmaya düşmüşlər idi. Çünki bunları məqsəd hesab etmişlər idi. Halbuki bunlar vasitədirlər, məqsəd bunların kənarındadır.

Görüldüyü kimi, surə, cəmiyyətlərin təməl xarakterlərindən söz edir, amma geniş bir baxımdan. Yaradılışlarını, yaranmalarını, buna bağlı olaraq dünya həyatındakı hərəkət tərzlərini, xarakteristika xüsusiyyətlərini, xoşbəxtlik və bədbəxtlik tələb edən davranışlarını, itaət və üsyan edişlərini əhatə edəcək bir perspektivdən ələ alır. Bütün bunların Allahın suverenliyi altında ol/tapıldığını vurğulayır. Heç kimsə ONun qüdrətini alt edə bilməz. Heç kim ONun əmrini təsirli etməsinə maneə ola bilməz. Nə dünyada nə də axirətdə hökmünü icra etməsini önləyə bilməz. Dünyadakı tətbiqə gəlincə, bunun təməl xüsusiyyəti icazə və imtahandır. Axirətdə isə, suveren sistemin xüsusiyyəti, edilən xeyrlərə xeyrlə, pisliklərə də pisliklə qarşılıq verməkdir.

Eyni şəkildə: "Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da, uşaqları də özlərini Allahdan müstağni etməz." deyə başlayan doqquz ayə, bu gerçəyi şərh məqsədinə istiqamətlidir: Kafirlər, Rəblərinin ayələrini yalanlasalar, Allahın özlərinə, məmnuniyyətinin və cənnətinin vasitəs(n)i olaraq bəxş etdiyi nemətləri məqsədindən sapdırsalar, bunlara güvənərək özlərinin Allahdan müstağni olduqlarını düşünsələr, ONun uca mövqesini gözardı etsələr, yenə də Allahı aciz buraxacaq və ONU uduzmaya uğradacaq deyildirlər. Allah onları işlədikləri əməllərlə cinayət/günah üstü tutacaq. Onların əleyhinə olmaq üzrə mömin qullarını dəstəkləyəcək. Onları da cəhənnəmə doğru sürəcək. Ora nə pis bir yataqdır. Kənar yandan

onlar, dünya həyatında bir əyləndirmə və əylənmədən başqa bir an


lam ifadə etməyən şeylərə güvənməklə yanılmaqdadırlar. Çünki aqibətlərin ən gözəli Allah qatındadır. Buradan da anlayırıq ki, ayələr, eyni zamanda kafirlərin xarakterlərini də analiz edir, amma onların müsbət və mənfi əməllərini də əhatə edəcək geniş bir perspektivdən.

Qaldı ki, yuxarıda təqdim etdiyimiz qiymətləndirməyi müdafiə edən şəxsin, əşyanın həqiqətinin Allahdan başqasına nisbət edilə bilməyəcəyinə, şeytana yalnız əməllərin nisbət ediləcəyinə şahid olaraq göstərdiyi: "İşdə belə hər ümmətə etdiklərini bəzəkli göstərdik" ayəs(n)i, ehtiva etdiyi qar/qazancınalar məzmununda, söz mövzusu şəxsin düşündüklərinin əksinə olacaq xüsuslara işarə etməkdə və bizim çıxarsamamızı dəstəkləməkdədir. Ayə belədir: "Allahdan başqa yalvarıb yalvardıqlarına (tapındıqlarına) söy-meyin; sonra onlar da həddi aşaraq bilmədən Allaha söyərlər. İşdə belə, biz hər ümmətə etdiklərini bəzəkli, göstərdik." (Ən'am, 108) Ayənin bizim çıxarsamamızı dəstəklədiyi isə çox açıqdır.

Eyni şəkildə, digər bəzi təfsirçilərin söz mövzusu etdikləri bu qiymətləndirmənin də səhvi ortaya çıxır: "Bəzəkli göstərmə iki hissəyə ayrılır. Tərifə dəyər olan, tənqidi hakkeden. Əməllər də iki müxtəlifdir; yaxşı və pis əməllər. Bunlar arasında tərifə dəyər, mədh edilən və gözəl olaraq xarakterizə edilən şeylər Allaha nisbət edilər. Digərləri isə, şeytana nisbət edilər!

Hərçənd bu qiymətləndirmə bir baxımdan gerçəyi əks etdirməkdədir; ancaq hərəkət və bənzəri şeylər vasitəsilə sərgilənən nisbət etmələr məzmununda səhih ola bilər. Çünki uca Allah ancaq gözəl şeylər edər. Pisliyi və çirkin həyasızlığı əmr etməz. Lakin icazə və bənzəri şeylərlə ifadə edilən bilvasitə nisbət etmələr üçün də hər hansı bir qorxu yoxdur. Əgər belə olmasa, ONun hər şey üzərindəki Rəbliyi, hər şeyi yaradan olması, hər şeyin maliki olması və mütləq hər cür şirkdən bəri olması bir məna ifadə etməyəcək. Quranda bu cür nisbət etmələrin bir çox nümunəsinə rast gəlmək mümkündür: "Dilədiyini sapdırar." (Rə'd, 27) "Allah ürəklərini sürüşdürdü." (Saf, 5) "Allah onlarla


lağ/alay edər və daşqınlıqları içində çaşmışca gəzmələrinə müddət tanıyar." (Bəqərə, 15) "Varlıq içində şişən öndərlərinə əmr etdik, beləcə yoldan çıxışlar." (İsra, 16) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Əslində bu tərz qiymətləndirmələrdə olan kəslərin yanılmaları, əşyanın əlaqələri, nəticələri və hərəkətləri ilə əlaqədar araşdırmalarının qeyri-kafiliyindən qaynaqlanmaqdadır. Onlar, bu faktların hər birini müstəqil bir varlığa sahibmiş kimi qiymətləndirirlər. Onu aləmdəki və onu əhatə edən varlıqlardan qopuq sanırlar. Yaranmaların əvvəlini və sonrasını əhatə edən atmosferi, varlıqlarla elin idisini hesaba qatmırlar.

Bu yanılmadan ötəri, səbəblərin və xəstəliklərin Allahın yaratdığı universal qanunlar sisteminin səbəbdənlik qaydas(n)ı uyğun olaraq qarlılıqlı təsirlərinin nəticələrini qopuq, əlaqəsiz və elin idisiz, olaraq qiymətləndirməkdədirlər.

Bu perspektivdən baxınca, meydana gələn hər hadisə, səbəblərin tərəfindən meydana gətirilmiş hər hərəkət, failin tərəfindən işlənmiş görünər. Başqa varlıqlardan tamamilə qopuq və yalnız öz sahibinin məhsulu olaraq, elin idili olduğu səbəbdən başqasına maraq duymadan, başqasına ən kiçik bir pay vermədən. Sözgəlişi göy cisimləri dönər, dənizlər dalğalanar, gəmilər üzər, yer/yeyər üzərindəkiləri daşıyar, bitkilər yaşıllaşar, heyvanlar hərəkət edər, insanlar yaşar və işlə/çalışarlar, amma bütün bunları bir araya gətirən mənəvi bir bağ, maddə və kuvvede olmaq üzrə fiziki bir-birlikdəlik, bütünləyici bir güc yoxdur!

Bunun ardından, sözünü etdiyimiz bu qopuqluğun, dağınıqlığın və ayrılığın bir bənzərini əməllərin mənşəs(n)i və xeyr və şər, xoşbəxtlik bədbəxtlik, hidayət və pozğunluq, itaət və üsyan, yaxşılıq və pislik, ədalət və zülüm xüsusiyyətli hərəkətlərin şəkilləri haqqında da düşünməyə başlarlar. Onlara görə yaranmalarında bir əlaqə, reallaşmalarında bir iç-içə girmişlik söz mövzusu deyil.

Bu tərz düşünənlər, bu kainatın əhatə etdiyi konkret faktlar, varlıqlar, yaradılmış növlərinin cüzləri arasında əlaqə olduğunu və parçala


rının bir-birini bütünlediğini görməzlikdən gəlirlər. Halbuki kainat cüzləri axtar/arasında davamlı bir çevrilmə, bir-birləriylə yer dəyişdirmə, başqalaşma söz mövzusudur. Bir gün insan olar, bir gün bitki olar, bir gün cansız varlıq olar, bir gün toplanılar, bir gün dağılar. Bəziləri

üçün həyat olan şey, baş-kaları üçün ölüm olar. Yeni bir şeyin meydana gəlməsi, köhnənin pozulmasını gündəmə gətirər.

Eyni şəkildə, meydana gələn hadisələr də bir-birləriylə əlaqəlidir. Bir zəncirin halqaları kimi. Bir şey haqqında düşündüyün fərziyyə, ona yaxın şeylər və bundan əvvəl təbiət üçün düşünülə bilən ən/en köhnə dövrlərdə meydana gələn hadisələr üzərində də təsirlidir. Eynilə, bir zəncirin bir halqasının icra edilməsi ilə zəncirin bütün halqalarının hərəkət etməsi kimi. Bu səbəbdən, bu kainatdakı ən kiçik bir zərrə haqqında düşünülən ən sadə bir dəyişiklik, bütün kainatın vəziyyətində dəyişiklik tələb edir. Bunlar bizim məlumatımızın əhatəsinin xaricində, qavrayışımızın çata bilməyəcəyi səviyyədə və duyul/eşidilərəmiyin qəbul edə bilməyəcəyi ölçülərdə ola bilərlər. Ancaq məlumatın olmayışı, meydana gəlin də olmadığı mənasını verməz. Də köhnə zamanlardan bəri, elmi araşdırmalar bu mövzulara açıqlıq gətirmişlər, günümüzün təbii elmlər və riyaziyyat sahəsindəki araşdırmaları da daha dəqiq məlumatlar təqdim etməkdədir.

Heç şübhəsiz, bizlər fəlsəfə, təbii elmlər, riyaziyyat sahəsində edilən bu araşdırmalardan xəbərdar olmadan və başqalarının qələmə aldıqları əsərlərdəki məlumatların nəqlini, daha sonra dəqiq məlumatlar təqdim edən ba-ğımsız araşdırmaları görmədən Quran ən gözəl bir şəkildə bu gerçəyə diqqətlərimizi çəkmişdir. Quran, göylərdəki və yerdəki ayələr arasındakı planlamanın birliyinə diqqət çəkmişdir. Qarşılıqlı faydalanmanın ol/tapıldığını vurğulamışdır. Bütününün yaradılış qanununun məqsədi ətrafında birləşdiklərini dilə gətirmişdir. İlahi planlama və dizayn olaraq qədərin suverenliyinin bütününü əhatə etdiyini, qiyamətə doğru yol qət edil-diğini və nəticədə çevrilin Allah olacağını dilə gətirmişdir.


Eyni şəkildə hərəkətlərin xüsusiyyətləri və əməllərin mənşəs(n)i arasında də çox ölçülü əlaqələr vardır. Eynilə əleyhdar və zidd faktlar arasındakı əlaqə kimi. Əgər zidd qütblərdən biri olmasa digərinin işləyişi sağlam olmaz. Bunu, istehsal və icad sahəsində konkret olaraq müşahidə edirik. Çünki bu sahədə bir şeyin meydana gəlməsi başqa bir şeyin yox olmasına, pozulmasına bağlıdır. Bir şeyin önə keçməsi, başqa bir şeyin arxadan gəlməsi ilə mümkündür.

Əgər əməllərin xüsusiyyətlərindən biri reallaşmazsa, bir başqasının də işləyişi tünddəyə uğrayacaq, təbii olaraq reallaşması lazım olan insanlıq birliyi və haqq din olaraq konkretləşən ilahi birlik məzmununda istənən nəticələndirər, ortaya çıxmayacaq. Məsələn itaət gözəldir. Çünki üsyan pisdir. Yaxşılıq mükafatı hakkeder, çünki pislik cəzanı tələb edicidir. Mükafat əməl edənə ləzzət verər, çünki cəza, özünü hakkedene acı/ağrılı verər. Ləzzət arzulanan bir xoşbəxtlikdir, çünki acı/ağrılı qaçınılan bir bədbəxtlikdir. Xoşbəxtlik insan varlığının yaradılışı etibarilə yönəldiyi bir faktdır. Buna qarşı bədbəxtlik, qaçınılan bir faktdır. Əgər sözünü etdiyimiz bu varoluşsal hərəkətlər olmasaydı, varlıq tamamilə etibarsız olardı.

Bu halda, itaət, bu səbəbdən yaxşılıq, bu səbəbdən mükafat, bu səbəbdən ləzzət və dolayısilə xoşbəxtlik, tam mənasıyla günahın, bu səbəbdən cəzanın, bu səbəbdən ağrının və dolayısilə bədbəxtliyin əleyhdarıdırlar. Bunlardan hər biri, ancaq özlərinə tekabül edən qarşı vəziyyətin ortadan qalxması ilə diqqətə çarpanlaşa bilər, ölməsi ilə dirilə bilər. Əleyhdarı olan bir vəziyyətdən çəkindirmə söz mövzusu olmadan bir şeyə dəvət

mümkün ola bilərmi? Bir şeyin əleyhdarı, onu tələb edən məqsəd və meyllər olmadan mümkün ola bilərmi?

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bu xüsus açıqlığa qovuşmuş olur: Bu kainatın quruluşçuluğu, salahı əhatə etdiyi kimi təxribatçılığı, fəsadı da əhatəsi, itaəti əhatə etdiyi kimi günahı da əhatəsi, bu ziddliklərin uca Allahın yaradılış nizamına suveren etdiyi öntasarımı istiqamətində meydana gəlməsi, ilahi hikmətin bir gərəyidir. Ancaq əməl və xüsusiyyətləri xaricində yaranma və ifsat ol


guları uca Allaha nisbət edilərlər. Çünki əmr və yaratma səlahiyyəti ONA aiddir və ONun ortağı yoxdur. Xoşbəxtlik verici əməllər, yol göstəricilik məzmununda, doğrudan ONA nisbət edilərlər. Şeytanın vəsvəsəsinin və hevanın ehtiraslarının insana suveren olması, zalımların insanlara müsəllət olmaları kimi bədbəxtlik verici hərəkətlər Allaha nisbət edilərlər. Sapdırmaq, rüsva etmək və üzüstə buraxmaq kimi.

Ancaq bu məzmundakı nisbətlər, doğrudan deyil, yalnız icazə vermə şəklində qiymətləndirilməlidir. Sözgəlişi: Uca Allah şeytana vəsvəsədə ol/tapılma və dağıdıcı təlqinlər peyvənd etmə icazəsini vermişdir və insanların hevanın arxasına düşmələrinə mane olmamışdır, zalım ilə etmək istədiyi zülmün arasına maneə qoymamışdır, deyilə bilər. Çünki xoşbəxtlik və bədbəxtlik imtahan nəticəs(n)i əldə edilən faktlardır. Bir kimsə xoşbəxt olmuşsa, bu onun istəyinə bağlı olaraq reallaşmışdır. Bir kimsə də bədbəxt olmuşsa, bu deməkdir ki, iradəsi bu istiqamətdə reallaşmışdır. Əks halda insanların əleyhinə bir dəlil

ortaya qon/qoyula bilməzdi və insan sərbəstliyi və imtahan sistemi etibarsız olardı.

Sözünü etdiyimiz alimləri, bu cür araşdırmaları konkret bir nəticəyə çatana qədər davam etdirməkdən alı qoyan tək şey, öz sanılarınca, belə bir şeyin səbəb olacağı dəhşətli nəticələrdən ürkmələridir. Sözgəlişi, Cəbriyyə məktəbinə mənsub alimlər, əşyanın öz arasındakı əlaqəyə, səbəblərin fəaliyyətinin zəruriliyinə etiraf edəcək olsalar, bu, uca yaradıcının yanında başqa təsirli güclərin də olduğu mənasını verəcək və ONun varlıqlar üzərindəki mütləq qüdrətini olumsuzlayacaktır.

Digərləri isə, belə bir şeyi əməllər mərhələsində qəbul edib və bu mərhələdə olub bitənləri Allahın iradəsinə və qüdrətinə isnad edəcək olsalar, bu, insan baxımından bir zərurət və cəbrilik ifadə edəcəyini düşündülər. Belə etmələri vəziyyətində insan sərbəstliyinin, bu səbəbdən mükafat və cəza faktının, təbii olaraq da şəri öhdəçiliklərin etibarsız olacağını fərz etdilər.


Halbuki heç bir nəticədən ürkmədən uca Allahın sözlərinin üzərində dayanıb düşünə bilərdilər: "Allah əmrinə qalib olandır." (Yusuf, 21) "Xəbəriniz olsun, yaratma da, əmr də ONundur." (Ə'raf, 54) "Göydəkilərin və yerdəkilərin bütünü həqiqətən Allahındır." (Yunus, 55) Əgər bu və bənzəri ayələr üzərində gərəyi kimi dayanıb düşünsədilər, bunların bu barədə bir dəlil ehtiva etdiklərini görərdilər. Bəqərə surəsində iştirak edən: "Şübhəsiz Allah... hər hansı bir nümunə verməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini araşdırarkən bu mövzuda bir sıra şərhlərdə ol/tapıldıq.

Artıq əsl mövzumuza, uca Allahın "ehtiraslı şəhvət insanlara

bəzəkli, cazibədar qılındı" ayəsinə dönə bilərik. Bu mövzuyla əlaqədar olaraq deyirik ki: Ayədən açıqca aydın olur ki, bəzəməyi və cazibədar etməyi reallaşdıran fail, uca Allahın xaricində şeytan və ya nəfsdir.

Birincisi: Ayələrin axışı, mal, övlad kimi şeylərə ehtiraslı bir şəhvətlə bağlanan, bu cür bəzəklərin özlərini Allahdan müstağni edəcəyinə inanan kafirləri tənqid etmə məqsədinə istiqamətlidir. İnsanları Allahdan saxlayan, ONU zikr etmələrinə mane olan bu cür bir bəzəkli etmənin uca Allaha nisbət edilməməsi daha uyğundur.

İkincisi: Əgər bu, uca Allaha nisbət edilən bəzəkli göstərmə olsaydı, bu vəziyyətdə nəzərdə tutulan xüsus, insanın bu cür faktlara istiqamətli iç güdüsel meyli olardı ki, "zuyyine lilinsənsə" və ya "li-beni Adem= İnsana" və ya "Adəmoğluna bəzəkli göstərildi" kimi bir ifadənin istifadə edilmiş olması daha uyğun düşərdi. Necə ki bu ayələr, bu növ bir anlama işarə etməkdədirlər: "Doğrusu, biz insanı ən gözəl bir şəkildə yaratdıq. Sonra onu alçaldarın aşağısına çevirdik" (Tin, 4-5) "And olsun, biz Adəmoğlunu ucaltdıq; onları quruda və dənizdə daşıdıq." (İsra, 70) "İnsan" mənasını verən "nas" deyimi isə, ümumiyyətlə imtiyazın ortadan qaldırılmasına, şəxsiyyətin kiçildilməsinə və düşüncənin aşağılığına istiqamətli izahatlarda istifadə edilər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "İnsanların çoxu isə ancaq inkara ayaq dirəşdilər." (İsra, 89) "Ey insanlar, həqiqətən biz sizi bir kişi və bir dişidən yaratdıq." (Hucurat, 13)


Üçüncüsü: Uca Allahın ayədə haqqında danışılan "ehtiraslı şəhvətlərə" açıqlayıcı nümunə olaraq söylədiyi faktlar, "fitri bəzəkli göstərmə" ilə uyğun gələn şeylər deyil. Əgər məqsəd bu olsaydı "qadınlar" sözü, mütləq mənada "bərabər/yoldaş"lığı ifadə edən bir sözlə, "oğullar" sözünün "uşaqlar" və "tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüş" ifadəsinin də "mal" ilə dəyişdirilməsi daha uyğun olardı. Çünki kişilərdə qadınlara qarşı təbii bir maraq/əlaqə mövcud olduğu kimi qadınlarda da kişilərə istiqamətli təbii bir meyl vardır. Yenə insanoğlu, xüsusi olaraq oğullardan və tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşdən çox mütləq olaraq uşaqlara və mala düşkündür. Bu səbəblərdir ki, ayədə keçən "bəzəkli göstərmə" hərəkətinin faillərinin uca Allah olduğunu müdafiə edənlər, aşağıdakına bənzər şərhlər/şərh edər etmək məcburiyyətində qalmışlar: "Buradan nəzərdə tutulan xüsus, mütləq olaraq "bərabər/yoldaş", "uşaq" və "mal" sevgisidir. Xüsusilə qadınların, oğulların və tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşün zikr edilməsinin səbəbi, bu sayılanların, söz mövzusu meyllərin ən güclü və ən diqqətə çarpan nümayəndələri olmalarıdır." Ardından, heç də lazım olmadığı halda, bir çox məcbur etmə əsəri şərhlər etmək vəziyyətində qalmışlar.

Dördüncüsü: Haqqında danışılan "bəzəkli göstərmə"nin uca Allaha nisbət edilməsi, ayənin sonundakı: "Bunlar dünya həyatının əmtəəsidir. Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır. Də ki: "Sizə bundan daha xeyirlisini bildirimmi?" qiymətləndirmə cümləsinin məzmunu ilə uyğun gəlmir. Çünki bu cümlənin məqsədi, onları bu növ dünyəvi şəhvətlərdən saxlamaq, diqqətlərini Allah qatındakı cənnətlərə, bərabər/yoldaşlara və məmnuniyyətə çəkməkdir. Yoxsa, öncül xüsusiyyətli şeylərdən saxlayıb məqsəd xüsusiyyətli şeylərə diqqət çəkmənin hər hansı bir mənas(n)ı olmaz. Bu, açıq bir ziddiyyət və iki faktın birdən

ləğvi mənasını verər. Eynilə doymaq istədiyi halda, yeməkdən çəkinən kimsə kimi.

Əgər naxış/desən ki: "... ehtiraslı şəhvətlər insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı" ayəs(n)i, mənasının özü etibarıyla: "Də ki: Allahın qulları üçün


çıxardığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram etmişdir? Də ki: "Bunlar, dünya həyatında iman edənlər üçündür, qiyamət günü isə yalnız onlarındır." (Ə'RAF, 32) ayəs(n)i ilə eyni mesajı vurğulamağa istiqamətlidir. İki ayənin mənalarının üst-üstə düşür olması, araşdırdığımız ayədə haqqında danışılan bəzəkli göstərmənin failinin də uca Allah olmasını tələb etməkdədir.

Buna verəcəyimiz cavab budur: İki ayə arasında, mövqe etibarıyla fərq vardır. Sözgəlişi, bizim təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin endiyi mühit, meydana gətirdiyi atmosfer, insanlara sevimli və simpatik gələn bu cür ehtiraslı şəhvətlərin tənqid edilməsinə əlaqəndir. Çünki bu cür ehtiraslı şəhvətlər insanların diqqətlərini Allah qatındakı qalıcı nemətlərdən uzaqlaşdırır, onları gözardı etmələrinə səbəb olurlar. Bu səbəbdən ayə, insanları, dünyəvi şəhvətlərdən üz çevirməyə, diqqətlərini Allah qatındakı nemətlərə yönəltməyə təşviq etmə məqsədinə istiqamətlidir.

Ə'RAF surəsindəki ayənin meydana gətirdiyi atmosfer isə, bundan tamamilə fərqlidir. Bu ayə, söz mövzusu dünya nemətlərinin, digər insanlarla ortaq şəkildə olmaq üzrə möminlərə, axirətdə isə yalnız onlara xas qılındığını vurğulamağa istiqamətlidir. Bu səbəblədir ki,

əvvəlki ayədə keçən "nas=insanlar" ifadəsi yerinə, burada "ibad=kullar" ifadəsi istifadə edilmişdir. Söz mövzusu bəzəklər/bəzər də təmiz ruzi olaraq xarakterizə edilmişdir.

Əgər naxış/desən ki: Ayəs(n)i kərimədə, "bəzəkli göstərmə" faktı "ehtiraslı şəhvətlər"in özüylə deyil də, onlara istiqamətli maraq/əlaqəylə elin idiləndirilmişdir. Bilindiyi kimi, bir şeyə istiqamətli sevgi və simpatiyanın insana bəzəkli göstərilməsi, nəfsinə cazibədar qılınması və ürəyinin buna meyl göstərməsi təbii bir faktdır. İnsanın xarakteristika bir xüsusiyyətidir. Bu səbəbdən bir şeyə istiqamətli sevgi və simpatiyanın bəzəkli göstərilməsi, sevginin insanların ürəklərində təsirli qılınması şəklində şərh olunar. İnsanların ürəklərində sevgi duyğusunun yaradılması yəni. Yaratma hərəkəti isə ancaq uca Allaha yaraşan bir vəziyyətdir. Bu halda "bəzəkli və cazibədar qılındı" hərəkətinin faili uca Allahdır.


Buna qarşılıq olaraq mən deyərəm ki: İndiyə qədər sözünü etdiyimiz qar/qazancınaların bir gərəyi olaraq "sevgi və simpatiyanın bəzəkli göstərilməsi" ilə, sevginin insanları özünə çəkən və onları başqasına yönəlməkdən saxlayan xüsusiyyətə sahib qılınması nəzərdə tutulmuşdur. Çünki "bəzək" özündən başqasına əlavə olunaraq arzulanan, eyni zamanda cazibədar olan bir faktdır. Başqasına əlavə olunması insanın, o başqasına maraq duyması, onun vasitəsilə də əsl məqsədə çatması üçündür. Sözgəlişi, qadın gözəl və cazibədar takıları geyinərək, kişinin maraq/əlaqəsini bunlar vasitəsilə özünə çəkməyi məqsədlər. Bu halda, əsl arzulanan bu cür faktlardır, amma bu meyldən faydalanan da qadındır.

Yekunlaşdıracaq olsaq; sevgi və simpatiyanın insanlara bəzəkli qılınması, onun insanların gözündə ehtirasla meyl duyul/eşidilən və onunla məşğul olmağa adanılan bir duyğu qılınması olaraq şərh olunar. Yoxsa bu ayədən də aydın olduğu kimi, sevginin fəaliyyətinin bir dayağı yoxdur: "Sonra onların arxasından elə nəsillər törədi ki, namazı məhv etdilər və şəhvətlərinə qapılıb peyklər. Beləcə bunlar azğınlıqlarının cəzasıyla qarşılaşacaqlar."(Məryəm, 59) Ayrıca: "Qadınlara, oğullara, tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və güymüş..." ifadəsindəki sıralama ilə əlaqədar olaraq edəcəyimiz qiymətləndirmələr də bu çıxarsamamızı inkişaf etdirər xüsusiyyətdədir. Qaldı ki, "şəhvətlər" ifadəsi, insanın iştahını çəkən şeylər mənasında da/də/dahi olsa, könül çəkmə və düşkün olma mənalarına da işarə etməkdədir.

"Qadınlara, oğullara, tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşə..." Ka-dınlar mənasını verən "nisa" sözü çoxluqdur və eyni kökdən təki yoxdur. Oğullar demək olan "mənin" sözü də "ibn"in çoxluğudur, vasitəsili və ya vasitəsisiz oğlan mənasında istifadə edilər.

"Qanadıyar" isə "tərəzi"nin çoxluğudur və inək dərisinin qızılla dolu olması və ya dolu dəri mənasını verər. "əl-Mukantara" isə "kıntar"dan törəmiş adı mef'uldur. Kıntar isə camiddir. Ərəblərin həmişə müraciət etdikləri bir ənənədir bu. Camid sözlərdən


hər hansı birinə bir məna və nisbət əlavələr, beləcə ona masdar mənasını qazandırarlar. Sonra da ondan bir sıra sözlər törədərlər. Bakl=sebze satıcısına "baxıl", temr=hurma satıcısına "təmir" və atr=koku satıcısına "attar" dedikləri kimi. Bir şeyin özünü ifadə edən lafızdan alınan bir xüsusiyyətlə xarakterizə edilməsinin məqsədi, onunla

ifadə edilən mənanın bir kimsəylə əlaqədar olaraq isbat edilməsi və şəxsin ləfzin mənasını özündə saxlaması və onu itirməməsini vurğulamaqdadır. "Denanir müdennere= Yığın yığın dayanarlar," mənasını verər; "devavin müdevvene=düzenlen-miş divanlar." "hicabın mahcub=örtülü örtü" və "setrun mestur=perdeli per-də" ifadələrində olduğu kimi.

Ayədə keçən "əl-hayl" sözü, "atlar" deməkdir. "əl-Müsevveme" sözü, dəvənin öz başına olub, istədiyi yerdə otlamaq üzrə yollanılması mənasını verən "sova bilmə" kökündən törəmişdir. Ya da dəvənin merada təyin olunması və işarələnilməsi deməkdir. Bu vəziyyətdə "əl-heyl-ul müsevveme" ya "salma atlar" ya də "işarəli atlar" mənasını verər. "əl-Ən'am" sözü, "naam"ın çoxluğudur və dəvə, mal və qoyun kimi heyvanlar üçün istifadə edilər. Yenə heyvanlar mənasını verən "əl-beham" sözü isə daha ümumidir, ancaq yırtıcı heyvanlardan, quşlardan və haşerelerden geriyə qalan heyvanlar mənasında istifadə edilər. "əl-Hars" sözü, "əkin" an-lamına gəlir. Burada qazanc mənas(n)ı da vardır. Dolanışıq üçün bitkilərin yetişdirilməsi ya da çat/yetişmiş bitki nəzərdə tutular.

Ayədəki sıralama, maraq duyulan şeylərin çoxalması nisbətində bunlara bağlı ehtiraslı şəhvətlərin də artdığı şəklində qəbul edilməməlidir. İnsanın təbiəti gərəyi bərabər/yoldaşlara, uşaqlara və mala maraq duyması nəzərdə tutulmuş deyil. Elə olsa, insanın "nas=insanlar", övladların "oğullar", malın da "tərəzi tərəzi qızıl və gümüş" şəklində ifadə edilmiş olmasını izah etmək çətinləşəcək. Necə ki təfsirçilərin böyük bir hissəs(n)i, bu şəkildə qəbul etdikləri üçün bir çox məcbur etmə şərhlərə cürət etmişlər.


Ayədəki bu sıralama, insanların dünyanın cazibədar bəzəklərinə qapılma, ehtiraslı bir şəhvətlə bağlanma baxımından fərqli meyllər sərgilədiklərinə istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir. Məsələn dünyanın cazibədar bəzəklərinə düşkün bəzi şəhvətpərəstlər qadınlarla düşüb qalxmaqdan, onlara aşiq olmaqdan, onlara yaxın olub birliklərindən başqa bir şeyə maraq duymazlar. Bu arzularını təmin məzmununda də bir çox günahlar işləyib Allaha üsyan edərlər. Musiqi dinləmək, mahnı oxumaq, içki içmək gi-bi. Bu cür təxribatçılıqlar ümumiyyətlə kişilər tərəfindən sərgilənər. Ka idinlər isə istisnas(n)ı bəzi vəziyyətlər xaric, belə davranışlar içində olmazlar.

Bəzi kəslər də oğullara sahib olmağı istəyərlər, oğullarının çoxluğuyla öyünər, onlarla özlərini güclü hiss edərlər. Ümumiyyətlə çöl seqmentlərdə yaşayan və səhra/çöllərdə həyatlarını davam etdirən insanlar bu cür meyllərə sahib olarlar. Bunlar, söz mövzusu meyllərini qızlar yerinə oğullara xas edərlər.

Mal düşkünü olan bəzi insanlar da, ən böyük maraq/əlaqələrini tərəzi qan-tar qızıl və gümüş yığmaq, xəzinələrini qiymətli pullarla doldurmaq nöqtəsi üzərində sıxlaşdırarlar. Sözünü etdiyimiz bu dəlilik, mal yığma məzmununda xüsusilə qızıl və gümüş kimi qiymətli mədənlərin yığılması şəklində özünü göstərər. Ya da qızıl və gümüş dəyərində olan şeyləri toplarlar. Əşyanı isə, ancaq qızıl və gümüş əldə etmənin bir məqsədi kimi hisslərlər. Bu meyl də ümumiyyətlə şəhər həyatında özünü göstərər. Çöl seqmentlərdə isə, bu tərz meyllərə tez-tez rast gəlinməz. Digər bəziləri isə, salma və ya işarəli atlara sahib olmağı seçərlər. Miniciliyə düşkün kəslər kimi. Bəziləri isə heyvan sü-rülerine və ya göz ala bildiyinə uzanan əkin tarlalarına sahib olmağı ar-zularlar. Bəziləri bu son üç qisimdən ikisinə və ya çoxuna meyl gös-terirler.

İnsanların qruplar halında birinə bağlandıqları və onu dünya həyatının xüsusiyyətlərini ələ keçərmədə təməl olaraq etdiyi, geri qalan meylləri isə ikinci plana atdıqları bu ehtiraslı şəhvətlərin qisimləri bunlardan ibarət idi. İnsanlar arasında şəhvətləri bərabər səviyyədə


görən və münasib bir şəkildə onlara bərabər səviyyədə bağlanan və meyl göstərən birinə az rast gəlinər ya da heç rast gəlinməz.

Mövqe, mövqe və ictimai statü kimi xüsusiyyətlər isə, virtual və vəhmi faktlardır. İnsanların bunlara istiqamətli maraq/əlaqələri, ikinci bir məqsədi reallaşdırmağa istiqamətlidir. Bu cür mövqelərə gəlməklə birlikdə du-yumsanan zövq, şəhvani bir zövq olaraq nitelendirilemez. Qaldı ki ayə, şəhvətləri məhdudlaşdırmağı hədəfləməməkdədir.

Bura qədər edilən şərhlər ilə, ehtiraslı şəhvətlərə istiqamətli arzu deyimindən məqsəd, bunlara istiqamətli sevgiyə dalmaq, ehtiraslı bir arzuyla bağlanmaqdır. (ki şeytana nisbət edilər) insan fitrətinə yerləşdirilən təməl sevgi deyil (ki uca Allaha nisbət edilər) şəklindəki qiymətləndirmə gücləndirilmiş olar.

"Bunlar, dünya həyatının əmtəəsidir." Bu ehtiraslı şəhvətlər, həyatda ol/tapılıldığı müddətcə iki həyatdan (dünya və axirət) sizə ən yaxın olan bu həyatın davamı və nizamı üçün faydalanılan şeylərdir. Dünya həyatı və onun üçün faydalanılan faktlar fanidirlər, yox olub xərclər. Bunların qalıcı və quruluşçu bir aqibətləri yoxdur. Axirət yaxşılığı və ən/en gözəl çatış yeri Allah qatındadır. Ayənin sonundakı cümlə buna işarə etməkdədir: "Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır."

(Al/götürü İmran / 15) "Də ki: Sizə bundan daha xeyirlisini bildirimmi? Qorxub çəkinənlər üçün Rəblərinin qatında... cənnətlər... vardır." Bu ayə, "Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər, Allah qatında olandır" cümləsini şərh məqsədinə istiqamətlidir. Burada, keçici, batil və fani şəhvətlərin yerinə insanlar üçün xeyirli olan faktlara işarə edilir. Ki bunlar, qalıcı, gözəl və heç bir zaman etibarsız qılınmayan gerçək faktlardır. Bunlar, xüsusiyyətləri və təsirləri etibarilə insanların ehtirasla arzulaydıqları dünyəvi şəhvətlərlə türdeştirler. Ancaq çirkin ünsürlərdən, təxribatçılıqdan təmizlənmişlər. İnsanları daha xeyirli olanlardan saxlayıcı xüsusiyyətləri yoxdur. Bunlar da cənnət, tərtəmiz bərabər/yoldaşlar və uca Allahın məmnuniyyətidir.

Cənnətdən danışılarkən, bunun bərabər/yoldaşları da əhatəsi təbii olduğu halda, xüsusilə bərabər/yoldaşlardan da danışılmış olması, cinsi əlaqə


ilə duyul/eşidilən zövqün insanların çatdıqları ən böyük bedensel zövq olması ötərisiylədir. "Qadınlar, oğullar, tərəzi tərəzi qızıl və gümüş..." ayəsində qadınlara prioritet verilməsi də bu yüzdəndir.

Məmnuniyyət olaraq mənalandırdığımız "rıdvan" və ya "rudvan", edilən işin adamı məmnun etməsi, belə bir işin meydana gəlməsini maneə törətməməsi, bundan ötəri hirslənməməsi deməkdir. Bunun əleyhdarı isə, "sehat=öfke"dir.

Quranda uca Allahın "razılıq"ından tez-tez danışılar. Bu xüsus uca Allahın qulların itaət xüsusiyyətli hərəkətlərinə istiqamətli məmnuniyyəti ilə

əlaqədar olduğu kimi, itaət xüsusiyyətli olmayan xüsusiyyət və vəziyyətlər ilə də əlaqədar ola bilər. (Məsələn təvazönün Allah rizasını qazandırması kimi) Ancaq "razılıq"ın keçdiyi yerlərin böyük bir qisimində, daha doğrusu bütünündə, itaətə istiqamətli məmnuniyyət nəzərdə tutulmuşdur. Allahın razılığı ilə qulun razılığının qarşılıqlı olaraq zikr edilmiş olması da bundan qaynaqlanmış olsa lazımdır. Bu səbəbdən Allahın qulundan razı olması, qulun itaətindən, qulun Allahdan razı olması da Allahın verdiyi gözəl qarşılıq və ya hökmündən irəli gələn bir vəziyyətdir. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

"Allah, onlardan razı olmuş, özləri də Allahdan məmnun olmuşlar." (Beyyinə, 8) "Ey hüzur/dincliyə qovuşmuş nəfs, sən ONdan məmnun O da səndən məmnun olaraq Rəbbinə dön." (Şəfəq, 27-28) "Əvvəl keçən Mühacirlər və Ənsar ilə onlara gözəlliklə uyanlar, Allah onlardan məmnun olmuşdur, onlar da ONdan məmnun olmuşlar və Allah onlara, içində əbədi qalacaqları, altından çaylar axan cənnətlər hazırlamışdır." (Tövbə, 100)

Dünya həyatının cazibədar əmtəəsindən daha xeyirli olan nemətlər məzmununda "məmnuniyyətin" də zikr edilmiş olması göstərir ki, məmnuniyyət də özü etibarıyla insana cazibədar gələn ya da cazibədar bir gözəlliyə gətirib çıxaran bir faktdır. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin axışı içində cənnətlər və bərabər/yoldaşların yanında, aşağıdakı ayələrdə də lütf, bağışlama və rəhmətin yanında ayrıca olaraq zikr edilmiş olması bu yüzdəndir: "Rəblərindən bir fəzl və məmnuniyyət..." (Maidə, 2) "Allahdan


bir bağışlama və xoşluq..." (Hədid, 29) "Qatından bir rəhməti və bir məmnuniyyəti..." (Tövbə, 21)

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayettte, üstü bağlı olaraq işarə edilən bu məna, "Allah onlardan məmnun oldu" və "ONdan məmnun və O da səndən məmnun olaraq" ayələrinin mənaları üzərində etdiyimiz qiymətləndirmələr dərs edildiyində daha bir diqqətə çarpanlıq qazanar. Çünki bu ayələrdə uca Allah məmnuniyyətini onların özləriylə elin idililəndirmişdir. Onların özlərinə istiqamətli məmnuniyyət də fiilerine istiqamətli məmnuniyyətdən fərqli şeylərdir. Bu nöqtədə, uca Allahın onların özündən istəkdə ol/tapılmalarına heç bir maneə çıxarmadığı şəklində bir məna qazanar. Bu da gerçəkdə bu ayənin ehtiva etdiyi anlama dönər: "Orada özləri üçün dilədikləri hər şey vardır." (Qaf, 35) Bu halda uca Allahın insana istiqamətli məmnuniyyətində insan üçün sərhədsiz bir diləmə və meşiet söz mövzusudur.

Buradan hərəkətlə bunu anlayırıq ki: Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə işarə edilən məmnuniyyətə qarşılıq əvvəlki ayədə haqqında danışılan ehtiraslı şəhvətlər gündəmə gətirilmişdir. Buna görə insan, bu cür ehtiraslı şəhvətləri təmin etsə, xüsusilə tərəzi tərəzi qızıl və gümüş sahibi olsa, bunun nəticəsində sərhədsiz bir diləməyə qovuşacağını, geniş bir güc əldə edəcəyini, bu səbəbdən dilədiyini edəcəyini, istədiyini əldə edəcəyini san-maktadır. Halbuki bu rəftarıyla insan bir yanılma içindədir. Çünki belə bir səviyyəyə çatması ancaq, hər şeyin idarəs(n)i əlində olan uca Allahın məmnuniyyəti ilə mümkündür.

"Allah, qulları haqqıyla görəndir..." Bu və bundan əvvəlki ayədən bu xüsus ortaya çıxır: Uca Allah insan üçün dünyada və axirətdə bir sıra nemətlər hazırlamışdır. İnsan bunlardan faydalanmaqda və başqa ehtiyaclarını qarşılamaqdadır. Bunların bir qisimindən zövq almaqdadır; bərabər/yoldaşlar kimi. Bəzisini yeyib içməkdədir. Digər bəzisinə sahib olmaqdadır. Ayrıca hər iki dünya üçün yaradılan bu nemətlər bənzəməkdədirlər. Bu qədəri var ki, dünyadakı nemətlər, kafirlərin

və möminlərin ortaq istifadəsinə təqdim edilmişdir, hər iki qrup üçün də


bolca nemət bəxş edilmişdir. Axirət nemətləri isə yalnız möminlər üçündür. Kafirlər bunlardan faydalana bilməzlər.

Burada, niyə/səbəb belə bir ayrıma gedildiyi istiqamətində bir sual ağla gələ bilər. Digər bir ifadəylə, axirət nemətlərinin yalnız möminlərə xas qılınmasının gerisindəki hikmət maraq edilə bilər. İşdə bu cür şübhələrə bu ifadəylə cavab verilir: "Allah, qulları haqqıyla görəndir." Bunun mənas(n)ı budur: Uca Allahın möminlərlə kafirlər arasında reallaşdırdığı bu ayrım boşuboşuna deyil. Təsadüfi verilmiş bir qərarın məhsulu da deyil. Allah bundan münəzzəhdir. Tam tərsinə iki qrupun üzərində ol/tapıldıqları vəziyyət belə bir ayrımı tələb etmişdir. Allah onları və fərqliliklərini görməkdədir. Bu fərqlilik mömində ol/tapılıb da kafirdə ol/tapılmayan təqva duyğusudur. Uca Allah, sözünü etdiyimiz bu təqva duyğusunu, bunu izləyən ayələ belə təyin edir: "Onlar, "Rəbbimiz... deyənlər..."

İki ayədən çıxan nəticəs(n)i belə yekunlaşdıra bilərik: Onlar Rəblərinə möhtac olduqlarını, qətiliklə ONdan müstağni olmadıqlarını, a-çıkça ortaya qoyurlar. Bunu saleh əməllərlə də təsdiq edirlər. Kafir isə, özünü Allaha qarşı müstağni görər, dünyanın ehtiraslı şəhvətlərinə qapılaraq axirəti və aqibətini unudar.

"Bunlar, dünya həyatının əmtəəsidir. Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır. Də ki: Sizə bundan daha xeyirlisini bildirim mi?" ayələri ilə bunlarla eyni mesajı vurğulamağa dönük: "Də ki: Allahın qulları üçün çıxardığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram

etmişdir. Də ki: Bunlar, dünya həyatında möminlər üçündür, qiyamət günü isə yalnız onlarındır. Bilən bir birlik üçün ayələri belə bir-bir açıqlayarıq." (Ə'RAF, 32) ayəsinin ən/en diqqət çəkici istiqamətləri, bir çox araşdırmaçının, cənnət nemətlərini vasfeden ayələrin zahirleri məzmununda qarşılaşdıqları problemə cavab meydana gətirmələridir.

Problemə gəlincə; müşahidə edilən varlıqlar aləminin yaranma mərhələləri üzərində dayanıb düşünənlər, varlıqların sərgilədikləri hərəkətlərin və etdikləri işlərin, bunların yaradılış sistemlərinə yerləşdirilən və hər birinin müdafiə etmə mexanizmlərini meydana gətirən,


hər birinin müdafiə etmə mexanizmlərini meydana gətirən, varlıqlarını qorumalarını təmin edən müxtəlif güclərə və vasitələrə söykən/dözdükləri barəsində hər hansı bir şübhəyə qapılmazlar. Varoluşsal məqsədlərlə əlaqədar araşdırmalar bu xüsusu dəstəkləməkdə və varlıq bütününün təsadüflərə söykən/dözmədiyini, varlığın boşuna var edilmədiyini və yaranmanın bir gərəksizlik olmadığını isbat etməkdədir.

Sözgəlişi insan, bedensel olaraq son dərəcə etina edilərək müxtəlif qabiliyyətlərlə təchiz edilmişdir. Bu orqanizm sayəsində bəslənməsi mümkün ola bilir. Bəslənməsi isə, bədənində azalan ünsürlərin yerinə yenilərini qoyma məqsədinə istiqamətlidir. Bütün bunları, varlığını qalıcı etmək üçün etməkdədir. Bunun yanında insan, cinsi orqanlarla də təchiz edilmişdir. Bu əməliyyatla əlaqədar vasitələrə, enerjiyə, bir-birini tələb edici ön əməliyyatlara malikdir. Bunun da məqsədi, növün davamını

təmin etməkdir. İnsanın təchizatı ilə əlaqədar təbii nizamlar, bitkilər və heyvanlar üçün də etibarlıdır.

Kənar yandan yaradılış sistemi, varlıqları xüsusilə heyvan və insan kimi duyğu sahibi olan varlıqları sultası altına almaq məqsədiylə nizam hazırlayar; belə ki onların hərəkətlərini zövqlü edər və fəal güclərinə zövqü yerləşdirər. Bu nizam söz mövzusu hərəkətlərin, işarə etdiyimiz zövqlər üçün işlənməsini təmin etmək məqsədinə istiqamətlidir. Bu hərəkətləri reallaşdıranlar, yaradılış sisteminin məqsədinin bunu özlərindən istədiyinin şüurunda olmadan bunları edərlər. Bu məqsəd də varlığın qalıcı olmasıdır. Ancaq, onun bütün maraq/əlaqəsi al/götürəcəyi zövq üzərində sıxlaşmışdır. Hərəkəti cazibədar kılan zövqü dadarkən, bir tərəfdən də yaradılış sisteminin istədiyi davamlılıq vəziyyəti reallaşar. Hərəkəti işləyən şəxs, özünü çəkən, əylənməsini təmin edən bəzəkdən zövq al/götürər.

Sözgəlişi bəslənmədən və cinsi birləşmədən zövq alınmasaydı, insanlar sırf nəsilin davamı üçün bunlara yönəlməzdilər. Beləcə yaradılışın məqsədi də etibarsız olardı. Ancaq uca Allah, insan orqanizminə bəslənmədən və cinsi birləşmədən zövq alma duyğusunu yerləşdirmişdir. Belə ki insan, bu iki zövqü dadmaq üçün


hər cür çətinliyi, səyi, müsibeti və bəlanı sinələnməkdən qaçınmaz. Söz mövzusu ləzzətləri al/götürərkən insan, boş bir qürur içində aldanmaqdadır. Onun vəziyyəti yalnız hiyləçi bir əylənmədiyər. Yaradılış və yaranma sistemi isə, bu əsnada hədəfinə və arzusuna çatmaqdadır. Bu sistem uyğun olaraq fərdin varlığını qorumasını təmin edən

xüsus, bəslənmə ilə reallaşar. Növün varlığının davamı isə cinsi birləşmə və artıma ilə mümkündür. Bu əs-nada insanın əldə etdiyi isə, zövqlərlə əylənmə və xəyaldır.

Haqqında danışılan dünyəvi ləzzətlər yaradılış sistemi içində məhdud və prioritetli bir hədəf üçün güdüldüklərindən ötəri, bu məqsədin reallaşdırılması mümkün olmayan sahələrdə bu cür ləzzətləri almanın bir mənas(n)ı yoxdur. Məsələn yemə, içmə kimi bəslənmə ilə əlaqədar bütün ləzzətlər təbiət qanunu içində, bədənin çürüməsini, bileşiminin dağılmasını, yəni ölməsini önləməyə dönük faktlardır. Yenə cinsi birləşmə kimi bir çox fakt da yaradılış sistemi içində növün yox oluşuna və çürüyüşüne istiqamətli bir tədbir xüsusiyyətindədir. Əgər insan üçün ölümsüz və yokoluşsuz bir varlıq, hər cür pisliyə və istənməyən şeylərə qarşı etibarlı bir həyat fərz edilsə, bu vəziyyətdə fərdin ya da növün varlığını qorumağa dönük olaraq bədəndə fəaliyyət göstərən duyğu və güclərin nə növ faydas(n)ı ola bilər? Böyrək, mesane, dalak və ciyər kimi bedensel orqanlar və do-nanımlar nə kimi nəticələndirər verərdilər? Bunlar dünyadakı məhdud varlığın qorunması istiqamətində faydalı olmaq üzrə fəaliyyət göstərən orqanlardır. Sonsuz və əbədi qalıcılıq məzmununda (yəni axirətdə) hər hansı bir fəaliyyətləri olmaz.

Yuxarıda işarə etdiyimiz problemə verəcəyimiz cavab budur: Uca Allah, dünya həyatı ilə əlaqədar ləzzətləri və nemətləri yer üzünün bəzəkləri olaraq yaratmışdır. Ki insan bunlara yönəlsin, onlar vasitəsilə həyata bağlansın, dörd əllə sarılsın. Necə ki uca Allah bu nöqtəyə belə təmas etməkdədir: "Şübhəsiz biz, yer üzü üzərindəki şeyləri ona bir bəzək etdik." (Kəhf, 7) "Mal və uşaqlar, dünya

həyatının cazibədar bəzəyidir." (Kəhf, 46) "Dünya həyatının keçiciliyinə


istəkli çıxarsınız." (Nisa, 94) Üzərində dayandığımız mövzunu vurğulamaq baxımından daha əhatə edici olan bir başqa ayədə isə belə buyurulur: "Onlardan bəzi qruplara, özlərini sınamaq üçün faydalandırdığımız dünya həyatının bəzəyinə gözünü tikmə. Sənin Rəbbinin ruzis(n)i daha xeyirli və daha davamlıdır." (Taha, 131) Bir başqa ayədə də belə buyurulur. "Sizə verilən hər şey, yalnız dünya həyatının əmtəəs(n)i və bəzəyidir. Allah qatında olan isə, daha xeyirli və daha davamlıdır. Yenə də ağıllanmayacaqsınızmı?" (Qəsəs, 60) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə olaraq təqdim edə bilərik.

Haqqında danışılan ayələrin bütünü, bu dünyada olan nemətlərin və bunlarla elin idili ləzzətlərin bu dünya həyatı üçün nəzərdə tutulan faktlar olduqlarını, müddəti saylı bir neçə günü keçməyən bu məhdud həyat üçün onlardan faydalanıldığını vurğulama nöqtəsində birləşməkdədirlər. Əgər bu həyat olmasaydı, bu nemətlər də nə həyatın məqsədi olaraq nəzərdə tutulardılar nə də yaradılardılar. Məsələnin özü budur.

Ancaq bunu qəti olaraq bilmək lazımdır ki; qalıcı insanın varlığı bu müşahidə edilən varlıqdan başqası deyil. Müəyyən bir zaman dilimində varlıq aləmində görünər, yaranma mərhələlərini qət edərək kamala doğru irəliləyər. Bu isə bədəndən qaynaqlanan və ona suveren olan ruhdan başqa bir şey deyil. Bədən bu elementlərdən və aktiv güclərdən alınan parçaların cəmindən ibarətdir. Əgər bizim qalıcılıq üçün hədəf olaraq nəzərdə tutduğumuz bu faktlar bir an üçün ortadan qalxsalar, geridə nə varlıq qalar, nə də qalıcılıq. Demək

istəyirəm ki bunların yoxluğunu təsəvvür etmək, insanın yoxluğunu də başdan fərz etmək deməkdir. İnsanın varlığının davamlılığının ortadan qalxması deyil əlbəttə. Bununla nə demək istədiyimizi anlamış olmalısınız.

O halda insan, fərdlər şəklində ortaya çıxan bir canlı növüdür. Yer/yeyər, ehtiva et, cinsi əlaqəyə girər, hər şey üzərində al/götürüb-vermə şəklində qənaətdə ol/tapılar. Qəbul edər/hisslər, düşünər, akleder, sevinər, sevinər, coşar vs. Bunların hamısı, onun şəxsi ilə uyğunlaşma təmin etməkdədir. Ki şəxsi də bunların cəmindən ibarətdir. Şübhəsiz bunların bəzisinin


digər bəzisinə görə prioriteti vardır. İnsan bir yumruda (öncüllerle məqsədlər arasında) dönüb dayanmaqdadır.

Uca Allah onu keçici aləmdən qalıcı dünyaya köçürdüyündə və onun üçün sonsuzluq nəzərdə tutduğunda, ya sonsuz mükafat və ya sonsuz cəza ilə qalıcılığını reallaşdırdığında, bu, onun varlığını etibarsız etmək və qalıcı bir varlıq olaraq var etmək şəklində reallaşmaz. Tam tərsinə, keçicilik yurdunda davamlı bir dəyişməyə təbii/tabe olan varlığını gücləndirmək şəklində reallaşar. Bu səbəbdən insan, qaçınılmaz olaraq, ya dünya nemətləriylə türdeş, amma qalıcı olan nemətlərdən faydalanar, ya da dünya müsibətləriylə türdeş fəlakətlərə məruz qalar. Bunlar da ya cinsi birləşmə, ya yemək ya içki/içəcək, ya geyəcək, ya sığınacaq, ya yoldaş ya sevinc və ya buna bənzər başqa bir nemət şəklində reallaşar.

Bu halda insan eyni insandır. Möhtac olduğu və əskikliklərini tamamlamasına köməkçi olan şeylər, daha əvvəl möhtac olduğu

və əskikliklərini aradan qaldırdığı məqsədi və arzularının eynisidir. Aradakı tək fərq iki dünyanın qalıcılığının fərqliliyi və buna bağlı olaraq ortaya çıxan faktların dəyişikliyidir.

Bu gerçək, insanın bünyəsinin gerçək mahiyyətini izah edən uca Allahın bu sözündən də qəbul edilməkdədir: "And olsun, biz insanı, süzmə bir palçıqdan yaratdıq. Sonra onu bir su damlası olaraq, müdafiə etməsi möhkəm bir qərar yerinə yerləşdirdik. Sonra o su damlasını embrion olaraq yaratdıq; ardından o embrionu bir dişlək et/ət parçası olaraq yaratdıq; daha sonra o dişlək et/ət parçasını sümük olaraq yaratdıq; beləcə sümüklərə də et/ət geydirdik; sonra bir başqa yaradılışla onu tikdik. Yaradıcıların ən gözəli olan Allah, nə ucadır. Sonra bunun ardından siz həqiqətən öləcək olanlarsınız. Sonra siz həqiqətən qiyamət günü dirildiləcəksiniz."

(Mu'minun, 12-16)

Ayədə keçən "yaratdıq" sözünə diqqət yetirin! Yaratma top-lama və birləşmiş halına gətirməkdir. "Tikdik" ifadəsinə də diqqət edin/əldə et. Bu da yaratma və meydana gətirmə şəklinin dəyişməsini


ifadə etməkdədir. Bir də: "Sonra siz həqiqətən qiyamət günü" ifadəsinə baxın! Bu ifadəyə həmsöhbət olanlar, başqa bir yaradılışla tikilən kəslərdən başqası deyil.

Başqa bir ayədə belə buyurulur: "Dedi ki; orada yaşayacaq, orada öləcək və ondan çıxarılacaqsınız." (Ə'RAF, 25) Bu ayədən aydın olur ki, insanın həyatı, yer üzü mənşəli bir həyatdır. Yer üzünün nemətlərindən və ağrılarından meydana gəlmişdir.

"İnsanlar tək bir ümmət idi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edərkən, bu mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.

Uca Allah, bu yer üzü nemətləri haqqında: "Bunlar dünya həyatının əmtəəsidir" buyurmuşdur. Başqa bir yerdə də: "Halbuki dünya həyatı, axirətdə bir əmtəədən başqa bir şey deyil." (Rə'd, 20) buyurmuş, beləcə şəxsən dünya həyatının, ahirettte faydalanılan bir əmtəə olduğunu ifadə etmişdir. Heç şübhəsiz bu, fövqəladə bir bəyandır. Bir qapıdır ki, yaxşıca düşünənlər üçün min qapının açılmasını təmin edər. Bu, eyni zamanda Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) bu sözünü də təsdiqləməkdədir: "Necə yaşasanız elə ölərsiniz, necə ölsəniz elə dirilərsiniz."

Qısacası, dünya həyatı, ondan əldə etdiyi gözəl və pis ünsürlərlə birlikdə insanın dünya mənşəli varlığıdır. Axirətdə də, xoşbəxtlik və bədbəxtlik məzmununda, yəni insanın dünyada özü üçün müvəffəqiyyət və qurtuluş gördüyü şeylərlə, uduzma və hüsran olaraq gördüyü şeylər məzmununda yenə bu həyatdan faydalanılacaq. Bu səbəbdən bunların zövqünə çatmaq surətiylə xoşbəxt olar, ya da bunlardan məhrum olar. İşdə bunlar cənnətin nemətləri və cəhənnəmin əzabıdır.

Daha açıq bir ifadəylə; insanın fərd və növ olaraq davamını möhkəmə məzmununda, təbiət qanunu gərəyi bir xoşbəxtliyi, bir də bədbəxtliyi söz mövzusudur. Bunlar da insanın yemə, içmə və cinsi birləşmə kimi təbii hərəkətlərinə bağlıdır. Haqqında danışılan faktlar ön ləzzətlərlə bəzəkli və cazibədar qılınmışlar. Bu, təbiət qanununun bir gərəyidir. Sonra insan əlavə-sikliklerini tamamlama və şüurlu və ira


dəyə söykənən fəaliyyətlər sərgiləmə müddətinə girincə növ olaraq şüuru və iradəsinə söykənən olaraq seçdiyi şeylər onun kamalı olar. İnsanın qəbul etmədiyi və iradə etmədiyi bir şey, bu şüurlu və iradə sahibi varlıq üçün kamal olaraq qiymətləndirilə bilməz. Bunlar təbii xoşbəxtlik dediyimiz faktlar da/də/dahi olsalar. Tam tərsi üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Qəbul etmədiyimiz şeylərdən zövq almarıq; bunlar təbii kamal və xoşbəxtlik dediyimiz faktlar da/də/dahi olsalar. Bədən sağlamlığı, mal və uşaq kimi. Biz qəbul etdiyimiz ləzzətlərdən zövq alarıq; bunlar, xaricimizdəki objeler dünyasıyla üst-üstə düşməsələr də; sağlam olduğuna inanan bir xəstə kimi və bunun bənzəri nümunələr. İşdə bu ön ləzzətlər, təbiətin irəli sürdüyü ön kəmalat növündən da/də/dahi olsalar, insan üçün bir gerçək kamala çevrilərlər.

Bu səbəbdən uca Allah, insanı bir şəkildə sonsuz bir qalıcılığa qovuşdurunca, onun xoşbəxtliyi, yenə onun dilədiyi ləzzətlərin şəxsində diqqətə çarpanlaşar. Bədbəxtliyi də istəmədiyi şeylərin şəxsində ortaya çıxar. Bunların təbii olaraq irəli sürülmüş ön faktlar olub olmaması arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Bu açıq-aşkar bir gerçəkdir ki, adamın və ya iradə sahibi şüurlu gücün yaxşılığı adamın bildiyi və dilədiyi şeydə, pisliyi də bildiyi amma diləmədiyi şeydədir.

Bundan anlayırıq ki, insanın xoşbəxtliyi, axirətdə, dünyadaykən de-lediği yemə, içmə, cinsi birləşmə və ya bunların üstündə olan ləzzətlər əldə etməsidir. İşdə bu cənnətdir. Bədbəxtliyi də bütün bunları əldə edə bilməməsidir. Bu da cəhənnəm əzabıdır. Necə ki uca Allah belə bu-yurmuştur: "Orada onların hər dilədikləri şey vardır." (Nəhl, 31)

(Al/götürü İmran / 16)"Onlar: Rəbbimiz şübhəsiz biz iman etdik, artıq bizim günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru, deyənlərdir." Bu ayə də, əvvəlki ayədə "qorxub çəkinənlər" ifadəsiylə işarə edilən müttakilerin xüsusiyyətlərinə yer verilir. Ayədə, onların "Rəbbimiz..." deyə sözə başladıqları ifadə edilir. Bu, Allahın rəbliyini xatırlamaq surətiylə qulluğu ifadə etmək və "Biz iman etdik... artıq əzabından qoru" sözüylə özündən dilədikləri şeyləri verməsini xahiş etməkdir.


Heç şübhəsiz, "Biz iman etdik" cümləsi, Allaha minnət etmək məqsədinə istiqamətli deyil. Çünki iman nöqtəsində uca Allah onlara minnət edər. Necə ki bir ayədə belə buyurulur: "Tam tərsinə, sizi imana yönəltdiyi üçün Allah sizə minnət etməkdədir." (Hucurat, 17) Bu səbəbdən muttakilerin bu sözləri, uca Allahın iman edənləri bağışlayacağına bağlı vadinin reallaşmasına istiqamətli bir diləkdir. Başqa bir ayədə isə belə buyurulur: "ONA iman edin, sizi bağışlasın." (Əhqaf, 31) Bu səbəblə muttakiler də sözlərinə ifadənin başında, detallandır-mayı ifadə edən "fa" hərfini gətirərək (fekina) bu detalı əlavə etməyi laqeyd yanaşmırlar: "artıq bizim günahlarımızı bağışla..." Ayədə, onların sözlərinin ("şübhəsiz" mənasına gələn "inne" ədatıyla) vurğulu bir şəkildə təkrarlanılması, onların doğruluğuna və imanların qətiliyinə ilişkin bir işarə xüsusiyyətindədir.

Günahların bağışlanması, əzabdan xilas olmağı tələb etməz. Belə ki: Cəhənnəm əzabından qorunmaq, uca Allahın özünə iman edib qulluq təqdim edənlərə istiqamətli bir lütfüdür. Bu nöqtədə qulun

hakkedişi və uca Allahın onu cəhənnəm əzabından qurtarmaq və ya cənnətlə mükafatlandırmaq məcburiyyətində olması kimi vəziyyət haqqında danışılan deyil. Çünki iman və ibadət də uca Allahın bir nemətidir və bu mövzuda ONdan başqasının bir fəaliyyəti haqqında danışılan deyil. ONun öz üzərinə al/götürdüyü bir haqq başqa. İman etmələri vəziyyətində qullarını bağışlaması və onları cəhənnəm əzabından qoruması, ONun üzərinə al/götürdüyü bu cür bir haqqdır. Uca Allah mövzuya bağlı olaraq bir ayədə belə buyurur: "ONA iman edin; günahlarınızdan bir qisimini bağışlasın və sizi acı/ağrılı bir əzabdan qorusun." (Əhqaf, 31)

Quranda iştirak edən bəzi ayələrdən, cəhənnəm əzabından qorunmanın, bağışlanma və cənnətlə mükafatlandırma ilə eyni mənanı verdiyi şəklində bir nəticə çıxarıla bilər: "...Sizi acı/ağrılı bir əzabdan qurtaracaq bir ticarəti xəbər verim mi? Allaha və ONun Rəsuluna iman edərsiniz, mallarınızla və canlarınızla Allah yolunda cihad edərsiniz. Bu, sizin üçün daha xeyirlidir; əgər bilsəniz. O da sizin günahlarınızı bağışlayar/hədiyyələr, sizi altlarından çaylar axan cənnətlərə və Adn cənnətlərindəki gözəl


və Adn cənnətlərindəki gözəl evlərə yerləşdirər." (Saf, 10-12) Bu üç ayənin son ikisi: "Sizi acı/ağrılı bir əzabdan qurtaracaq bir ticarəti xəbər verim mi?" ayəsinin şərhi xüsusiyyətindədir. Bu nöqtədə son dərəcə dərin bir məna yatmaqdadır. Əgər bacara bilsək, bu nöqtəni yeri gəlincə detallı bir şəkildə açıqlayacağıq.

(Al/götürü İmran / 17) "Səbr edənlər, doğru olanlar..." Burada muttakilerin beş təməl xüsusiyyətindən sözediliyor ki, heç bir muttaki bunlarsız olmaz. Səbir

xüsusiyyətinin, digər xarakterlərdən əvvəl zikr edilməsi və mütləq olaraq buraxılmış olması, səbrin bütün qisimlərini əhatə etdiyinə istiqamətli bir işarədir. Səbir üç qisimdir: İtaət etmədə səbir, günah işləməmədə səbir və müsibətlərə qarşı səbir.

Düzgünlük; anlayışın gerçək analizi baxımından söz və hərəkət olaraq insanın xarici ilə içinin uyğun olması deməkdir; ancaq bu mənasıyla səbir və könüldən itaət kimi digər bütün fəzilətləri də əhatə etməkdədir. Ancaq bu ayədə, bu geniş məna nəzərdə tutulmamışdır. Burada Allah doğrusunu daha yaxşı bilər- yalnız doğru şifahi/sözlü olmaq mənasında istifadə edilmişdir.

Ayənin orijinalında keçən "qanı idinə" "kunut" sözündən, Allaha boyun əymək deməkdir. Ki bütün ibadətləri və qulluq təqdim etmə şəkillərini əhatə edər. İnfak isə, malın hakkedenlere və xeyr məqsədli olaraq verilməsi deməkdir. Səhərlərdə bağışlanma diləmək, gecənin son dilimində qalxmağı və bağışlanma diləməyi tələb edir. Hədislər bunu, gecə namazı və Vitr namazında oxunan kunut duası daxilində bağışlanma diləmək şəklində açıqlamışdır. Uca Allah "Dehr" və "Müzzəmmil" surələrində bunu insanı Rəbbinə aparan bir yol olaraq təyin etmişdir: "Şübhəsiz, bu bir öyüddür. Artıq diləyən Rəbbinə bir yol tapa bilər." (Müzzəmmil, 19; Dehr, 29)

(Al/götürü İmran / 18)"Allah ədaləti dəstək olaraq, həqiqətən özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etdi; mələklər və elm sahibləri də ONdan başqa ilah olmadığına şahidlik etdilər." Şahidliyin əsli, gözlə görməkdir. Görmək və duyumsamak surətiylə məlumat sahibi olmaq yəni. Daha sonra bu anlayış, görülən və duyumsanan məlumatın ifadə edilməsi, şahidin


daşıdığı məlumatı şərhi mənasında istifadə edilmişdir. Ardından eyni məqsədə istiqamətli olmaları səbəbindən məlumatın daşınması və açıqlanması mənasında müştərək bir sözük kimi istifadə edilmişdir. Çünki bir məlumatı daşımaq ümumiyyətlə gerçəyin və reallığın çəkişmələr, zorbalıqlar, unutmalar və örtbas etmələr nəticəs(n)i etibarsız qılınmasını tədbirə məqsədinə istiqamətli olar. O halda şahidlik, gerçəyi və haqqı qorumaq deməkdir. İşdə bu tərz bir yanaşma və məqsəd qoy, məlumatı daşıma və aşkar etmə faktlarına şahidlik, yəni haqqı qorumaq və suveren etmək deyilmişdir. Ayədə keçən "kıst" sözü də ədalət deməkdir.

"Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da uşaqları da özlərini Allahdan müstağni etməz." deyə başlayan və "səhər vaxtlarında bağışlanma diləyənlər" cümləsinə qədər sürən ayələr qrupu bizə bu gerçəyi açıqlayır: Uca Allahdan başqa ilah yoxdur və heç bir şey ONdan müstağni deyil. İnsanın özünü Allahdan müstağni edəcəyini sandığı və həyatında güvənib söykən/dözdüyü şeylər, yalnız bir bəzəkdirlər, bir əylənmə əmtəəsidirlər. Uca Allah onları daha xeyirli olana qovuşmaq üçün faydalanılmaq üzrə yaratmışdır. Bunlara da ancaq Allaha qarşı duyul/eşidilən təqva duyğusuyla çatıla bilər. Digər bir ifadəylə; insanın böyük bir səmimiliklə yaxınlıq duy/eşitdiyi bu nemətlər, dünyada kafirlərin və möminlərin ortaq istifadəsinə təqdim edilmişdir. Axirətdə isə, tam möminlərə xas qılınmışlar. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə işarə edilən şahidlik də, yuxarıdakı ayələrin diqqət çəkdikləri xüsusun gerçək olduğunu, bundan şübhə edilməməsi lazım olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir.

Uca Allah, özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etmişdir.

Bu halda ONun xaricində hər hansı bir tanrının varlığı haqqında danışılan deyil. Bu səbəbdən nə mal, nə övlad, nə dünya həyatının hər hansı bir bəzəyi nə də təbii bir səbəb insanı Allahdan müstağni edə bilməz. Çünki əgər bu sayılanlardan biri, insanı Allahdan müstağni edəcək olsaydı o, Allahdan başqa bir ilah olardı ya da ONun xaricində


bir başqa ilaha söykən/dözərdi, nəticədə ona söykənərdi. Halbuki Allahdan başqa ilah yoxdur.

Uca Allah, hərəkətlərində adeleti əsas al/götürərək, yaratdıqları haqqında ədalətə uyğun hökmlərdə ol/tapılaraq bu şahidlikdə ol/tapılmışdır. O, kainatın rəhbərliyini, səbəblər və nəticələndirər yaratmaq surətiylə təşkil etmişdir. Səbəblər və nəticələndirər arasında tələb edici bağlar var etmişdir. Hər şeyin gedişinin, səyinin, təkamülünün və mərhələləri qət etməsinin özünə dönük olmasını təmin etmişdir. Lay üstünə lay yaratmışdır. Bu məqsədə doğru gedən yolun üzərində bir sıra nemətlər var etmişdir ki, insanlar axirətləri üçün dünyadaykən və axirətə doğru yol al/götürərlərkən bunlardan faydalansınlar. Yoxsa insandan istənən bunlara güvənib söykən/dözməsi və onları əsl məqsəd hesab edib dayanması deyil. İşdə ədalətə uyğun davranan bir şahid olaraq uca Allah buna şahidlik etməkdədir.

İşin incəliyinə baxın ki, uca Allahın ədaləti ONun şəxsinə və üluhiyyətinin təkliyinə şahidlik edir. Yəni, ədaləti, şəxsən sabitdir və ONun birliyini isbat etməkdədir. Daha açıq bir ifadəylə; bizlər şahidlik edən bir kimsədə ədaləti bunun üçün nəzərə alarıq: Şahid normal həyat yolu üzrə olsun, fitrət yolunu izləmiş olsun, ifrat və təfritə meyl göstərərək bir hərəkəti aid olmadığı yerə

qoymasın. Beləcə ədalətə uyğun şahidlikdə ol/tapıldığı zaman, yalan və böhtandan yana zəmanətdə olunar. Doğrunu əsas al/götürmək və yaradılış qanununa uyğun hərəkət etmək, insanın ədalətli olmasını tələb edir. O halda Allahın hərəkəti olaraq xarakterizə edilən kainata suveren olan və universal fenomenlərin də incə detalına qədər hərəkətlərini istiqamətləndirən sistem, tam ədalətdir.

Yaranma qanunu uyğun olaraq reallaşan hadisələrin daxilində razı olmadığımız ya da meylimizin və gözləmələrimizin əksinə meydana gələn bütün hadisələr qarşısında, prioritetli rəftar olaraq bunlara qarşı çıxarıq, bunları mübahisə et/müzakirə edərik. Bunu edərkən, bunlara istiqamətli qarşı çıxışımızda ağılımızın hökm etdiyi ya da iç motivimizin meyl göstərdiyi şeyləri söz mövzusu edərik. Bunların hamısı universal düzə


nin gərəyi olaraq diqqətə çarpanlaşan xüsuslardır. Sonra bir az daha araşdırdığımızda, hadisənin səbəbini qəbul etməyə başlarıq. Beləcə şübhə ortadan qalxar. Ya da səbəbi qavramaqdan aciz qalarıq və əlimizdə səbəbi bilməməkdən başqa bir şey qalmaz. Məlumatın yoxluğu qalar, yoxluğun məlumatı deyil yəni. Bu halda, uca Allahın əsəri olan universal nizam, ədalətin də özüdür. Bunun üzərində yaxşıca düşünmək lazımdır.

Əgər, hər hansı bir işdə insanı Allahdan müstağni edəcək bir ilah olsaydı, yaranma nizamı mütləq ədalət olmazdı. Tam tərsinə hər ilahın etdiyi öz baxımından, öntasarımı və hərəkəti çərçivəsində ədalət olardı.

Yekunlaşdıracaq olsaq, uca Allah, ədalətli bir şahid olaraq, özündən başqa ilah olmadığına şahidlik edir. Buna mələkləri də şahidlik edir: "Allah, həqiqətən özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etdi" ifadəsi bunu ortaya qoymaqdadır. Bu səbəbdən bu ayə, uca Allahın təkliyinə istiqamətli şahidliyini ehtiva etməsi baxımından bu ayəyə bənzəməkdədir: "Lakin Allah, sənə endirdiyinə şahidlik edər; onu öz elmiylə endirdi. Mələklər də şahiddirlər. Şahid olaraq Allah yetər." (Nisa, 166)

Mələklər, ONdan başqa ilah olmadığına şahidlik edərlər. Uca Allah, bu ayələrdən əvvəl Məkkədə enən ayələrdə onların ikram edilmiş qullar olduqlarını, Rəblərinə qarşı gəlmədiklərini, ONun əmriylə hərəkət etdiklərini, ONU tənzih etdiklərini vurğulamışdı. Onların Allahı təsbeh etmələrində, ONdan başqa ilah olmadığına bağlı şahid də vardır. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Xeyr, onlar ikrama layiq görülmüş qullardır. Onlar sözlə belə olsa ONun qabağına keçməzlər və onlar ONun əmriylə edib etməkdədirlər." (Ənbiya, 26-27) "Mələklər Rəblərini həmd ilə təsbeh edərlər." (Şura, 5)

Elm sahibləri Allahdan başqa ilah olmadığına şahidlik edərlər. Onlar iç və xarici aləmdəki ayələri müşahidə edərək bu şahidlikdə bu


lunurlar. Əldə etdikləri dərin məlumat duyğularını doldurmuş və ağıllarında kökləşmişdir.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu nəticələri

əldə edirik:

Birincisi: Ayədə edilən şahidlikdən məqsəd, şifahi/sözlü şahidlikdir. Hərəkəti şahidlik özü etibarıyla gerçək və etibarlı olsa da ayənin zahirindən, onun nəzərdə tutulmadığını anlayırıq. Çünki varlıq aləmi, özünə suveren olan tək və bütünsel nizamı ilə, tək-tək varlıqları təmsil edən cüzləri ilə üluhiyyətin təkliyinə şahidlik etməkdədir.

İkincisi: Ayədə keçən "kaimen bil kıst=adaleti dəstək olaraq" ifadəsi "Allah şahidlik etdi" ifadəsinin failinin halı funksiyasını görməkdədir. Digər bir ifadəylə, ONun ədaləti dəstək olması, nə uca Al/götür-lah, nə mələklər, nə elm sahiblərinin şahidliyinə mövzu olan xüsus də-ğildir. Tərsinə uca Allah ədaləti qaim edərək özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etməkdədir. Mələklər və elm sahibləri də ONun birliyinə şahidlik edirlər. Ayənin zahirindən bu aydın olur. Çünki "ONdan başqa ilah yoxdur" cümləsiylə "ədaləti dəstək olaraq" ifadəsi arasında, "mələklər və elm sahibləri" ifadəsinə yer verilmişdir. E-ğer, ədaləti qaim etmək şahidliyin bir cüzü olsaydı, cümlənin belə qurulmuş olması lazım idi: "Şehidellahu ennehu la ilahə mütləq huve kaimen bil kıst vəl melaiketu=Allah, həqiqətən ədalətlə qaim olub özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etdi; mələklər..."

Toxunduğumuz bu iki xüsusla, bəzi təfsirçilərin ayəs(n)i təfsir edərkən iki istiqamətdəki (şahidliyin əməli olması, ədaləti dəstək olmanın şahidliyə mövzu olması istiqamətindəki) qiymətləndirmələrinin əsassızlığı də aydın olmuş olur. Haqqında danışılan təfsirçilərin mövzuya bağlı qiymətləndirmələrini araşdıranlar, bu əsassızlıqları müşahidə edə bilərlər.

Mövzuyla əlaqədar olaraq irəli sürülən problemlərin ən qəribəs(n)i isə, bəzilərinin bu tərz qiymətləndirmələrdə ol/tapılmalarıdır: Ayədə keçən

şahidliyi, yuxarıda açıqladığımız kimi şifahi/sözlü şahidlik olaraq şərh etmək, tövhid qanunu baxımından ağıldan çox nəqlə söykən/dözməyi


tələb edir. Halbuki belə bir vəziyyətin doğruluğu da vəhyin səhih oluşuna bağlı olar. Bu şahidliyin doğruluğu, Quranın gerçək vəhy olduğuna söykənən olar. Halbuki Quranın gerçək vəhy olması da, bu şahidliyin doğruluğuna bağlıdır. Şahidliyin buna söykənən olması muhal xüsusiyyətli sonsuz dövrü tələb edir.

Buradan hərəkətlə bəzi təfsirçilər belə bir qiymətləndirmədə ol/tapılmışlar: Buradakı şahidlikdən məqsəd istiare növü bir mənadır. Belə ki uca Allahın yaratdığı bütün varlıqların, ehtiyac və nizam birliyinin, yaradıcının birliyinə şahidlik etmələri, şifahi/sözlü bir izahat və Uca Allahın özündən başqa ilah olmadığını xəbər verməsi hesab edilər. Eyni şəkildə, mələklərin ONA ibadəti Allahın əmrinə görə hərəkət etmələri və insanlardan elm sahiblərinin Allahın birliyinə dair işarələri müşahidə etmələri, uca Allahın təkliyinə istiqamətli şahidlikdə bu-lunmaları mövqesindədir."

Buna bağlı cavabımız budur: Bu qiymətləndirmə yanılma və də-mogoji məhsuludur. Ağılın və ya duyğunun qavraya biləcəyi xüsuslarda ancaq nəqlə dözülməz. Çünki haqqında məlumat sahibi olunması lazım olan bir nöqtədə insana məlumat qazandırmaz. Ancaq ağıl kimi və ya ondan daha güclü bir şəkildə məlumat verməsi mümkün olan yerdə ağıl kimi və ya ondan daha güclü bir şəkildə diqqətə alınar.

Necə ki mütevatir səviyyəsindəki bir xəbər, yəqin səviyyəsində olan və yəqini nəticə verən ağılı-nəzəri öncüllerden ibarət olan/yaranan dəlillərin dəstəklədiyi məntiqi mülahizələrdən daha təsirli və daha doğru qəbul edilər.

Fərz edilən şahidin, qəti dəlil dəstəyiylə yalan və böhtan kimi faktlara təvəssül etmədiyi bilinsə, onun şahidliyi qəti dəlilin ifadə etdiyi nəticəs(n)i verər. Uca Allah -nöqsanlıqlardan və batildən münəzzəh olduğu üçün- haqqında yalan təsəvvür edilməz. Bu səbəbdən ONun öz birliyinə istiqamətli şahidliyi, haqqı göstərən bir şahidlikdir. Eyni şəkildə ONun mələklərin və elm sahiblərinin şahidliklərini xəbər vermiş olması da onların şahidlik etdiklərini isbatlar.


Ayrıca bütlər və heykəllər kimi saxta ilahları Allaha ortaq qaçanlar, bunların Allah qatında şəfaətçilər olduqlarını, Allah ilə qulları arasında vasitəsilər funksiyasını gördüklərini irəli sürərək belə bir yanaşma içinə girirlər. Necə ki uca Allah, onların bu tutumlarını yenə onların ağızından belə köçürür: "Biz, bunlara bizi Allaha daha çox yaxınlaşdırsınlar, deyə ibadət edirik." (Zumər, 3) Eyni şəkildə heva və həvəs, itaət edilən lider, mal və övlad kimi gizli şirk ünsürlərini Allahın ortaqları kimi qəbul edənlər də, onları Allahdan qaynaqlanan amma müstəqil təsirə sahib səbəblər olaraq görməkdədirlər. Bu səbəbdən ONun ortağı kimi görülən saxta ilahlar, ancaq ONun bunları ortaqlığa qəbul etdiyi sanısından ötəri bu mövqeyə gətirilmişlər. Yəni özlərindən qaynaqlanan bir xüsusiyyətləri yoxdur. Uca Allah, özü üçün ortaqlar əldə etmədiyini məlumatın tərəfindən,

ONun ortaqları olduğunu iddia edənlərin iddiaları havada qalmış oldu.

Beləcə ifadə bu ayəyə bənzər bir funksiya icra etmiş olar. "Də ki; siz, Allaha göylərdə və yerdə bilmədiyi bir şeymi xəbər verirsiniz?" (Yunus, 18) Bu ifadə, Allahın ortağı olduğuna dair iddianı uca Allahın göylərdə və yerdə belə bir şeyi bilmədiyi və heç bir şey ONA gizli qalmaz şəklində etibarsız etməkdədir. Gerçəkdə bu da, Ağalıq və ucalıq mövqesindən qaynaqlanan xəbərlərdən biridir. Bu ayəs(n)i kərimə kimi: "O, onların şirk qaçdıqlarından uzaq və ucadır." (Yunus, 18) və bunun bənzəri ayələr. Ancaq burada verilən xəbərin şahidlik anlayışıyla üst-üstə düşməsi göz qarşısında saxlanılmışdır. Çünki iddia edilən bir mövzuda verilən xəbərdir. Bu xəbəri verən də ədalətə uyğun hərəkət etməkdədir. Beləcə bu xəbər şahidlik xüsusiyyətli olar. Bu səbəbdən kəlamda bir ədəbi sənət nümunəs(n)i riayət edilsən deyə şahidlik ifadəsi istifadə edilmişdir.

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə şərh olunar: Əgər varlıq aləmində Allahdan başqa yaratmada və varlıq aləminin rəhbərliyində et/ət-kin olan ortaqlar və şəfaətçilər olaraq bir sıra tanrıların varlığı haqqında danışılan olsaydı, uca Allah bunları mütləq bilərdi və varlıqları


na şahidlik edərdi. Ancaq O, ortağının olmadığını bildirir. Bu halda ONun ortağı ola bilməz. Əgər belə bir vəziyyət haqqında danışılan olsaydı, kainatın yaradılış və rəhbərliyi üçün vasitəsilər olaraq işlər görən mələklər də bilərdilər və bunu etiraf edərdilər. Ancaq onlar, Allahın ortağının olmadığına şahidlik edirlər. Elm sahibləri də bunu bilər və

əsərini görərdilər. Ancaq onlar da müşahidə etdikləri ayələrindən əldə etdikləri məlumatla Allahın ortağı olmadığına şahidlik edirlər.

Bu sözlərimizi, bu simvolik izahatla daha da diqqətə çarpanlaşdırmamız mümkündür: Əgər filan ölkədə, bildiyimiz kralın xaricində məmləkət işlərində və rəhbərlikdə təsirli olan başqa bir kral olsaydı, hər kəsdən əvvəl, bizim bildiyimiz kral bunu bilərdi. Çünki fərqinə varmaması mümkün deyil. Yenə səltənət ilə xalq arasında vasitəçilik vəzifəsini yerinə yetirən işçilər və digər təşkilatlar bunu bilərdilər. Hər gün əllərindəki hökm və əmrlərlə məmləkət içində icras(n)ı fəaliyyət edən bu vasitəs(n)i təşkilat və kəslərin ikinci bir kralın varlığını fərqinə varmamaları mümkün müdir? Ayrıca söz mövzusu ölkə xalqının içindəki ağıllı şəxsiyyətlər də bunu bilərdilər. Əmr və buyruqlarını tətbiq edənlər və ölkə içində yaşayanlar olaraq belə bir şeyin varlığını bilməzlər idimi? Amma kral, böylə birinin varlığını inkar edirsə, dövlət vəzifəliləri belə birini tanı-mıyorsa, ağılı başında vətəndaşlar varlığını isbat edəcək bir şey görmürlərsə, belə biri yoxdur, deməkdir.

"Mütləq güc və hikmət sahibi Allahdan başqa ilah yoxdur." Bu bir axtar/ara cümləcikdir. İfadənin axışı içində iştirak etməsi də, xatırladılmaması vəziyyətində gözdən qaçılması olabiləcək olan bir gerçəyi vurğulama məqsədinə istiqamətlidir. Yoxsa, cümlənin axışı bu gerçəyi ifadə etmək deyil. Uca Allahla əlaqədar, ONun şanına yaraşmayan bir mövzudan sözedildiği vəziyyətlərdə, ONun ucalığını vurğulamağa dönük olaraq Quranın həmişə geyindiyi bir ədəb rəftarıdır bu. "Allah uşaq əldə etdi, dedilər, O, bundan ucadır" (Yunus, 68) kimi. "O, bundan ucadır" sözü, uca Allah ilə əlaqədar olaraq yaraşıqsız bir xüsusun dilə gətirilmiş olması səbəbiylə, ONun ucalığını vurğu


lamak üçün cümlə içində iştirak etmişdir. Aşağıdakı ayə də bir baxımdan buna bənzəməkdədir: "Yəhudilər: "Allahın əli möhkəmdir" dedilər. Onların əlləri bağlandı." (Maidə, 64)

Qısacası, ayənin baş tərəfi, -şiryi olumsuzlayarak- uca Allahın, mələklərin və elm sahiblərinin şahidliyini əhatə etməkdədir. Bu səbəbdən, bu hadisəs(n)i izah edənin, şahidliyi xəbər verənin, yəni natiqin -ki ayədə uca Allahdır- və bunu dinləyən həmsöhbətin, şiryi olumsuzlamak su-rəddiylə Allahı birlemesi və "ONdan başqa ilah yoxdur" deməsi üzərinə düşən bir haqqdır. Aişəyə istiqamətli böhtan ilə əlaqədar ayəs(n)i də buna bənzədə bilərik: "Onu eşitdiyiniz zaman; bu mövzuda söz söyləmək bizə yaraşmaz. Allahım Sən ucasan; bu, böyük bir böhtandır" deməmiz lazım deyil idimi?" (Nur, 16) Bu halda uca Allahın onlar üzərindəki bir haqqı, bir böhtan duy/eşitdiklərində və böhtana uğrayan kimsəni bu günahlandırmadan tənzih etmək istədiklərində, bundan əvvəl Allahı tənzih etmələridir. Çünki uca Allah, əsassız günahlandırmalardan və nöqsanlıqlardan tənzih edilməyə hər kəsdən çox layiqdir.

Bu halda: "Mütləq güc və hikmət sahibi olan Allahdan başqa ilah yoxdur." ifadəsi Uca Allaha istiqamətli bir tərif xüsusiyyətindədir və ONun ucalığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir. Buna görə ifadənin sonunda "Əziz və Hakim" adları iştirak etmişdir. Əgər ifadə, şahidliyin nəticəs(n)i mövqeyində olsaydı, cümlənin birlik və ədalətlə qaim olma sifətləriylə sona çatması daha uyğun olardı. O halda, ONun

birliyinə bağlı şahidlikdən sözedildiği bir sırada, ONun birliyinin vurğulanması lazım idi. O, üstün iradəli oluşuyla təkdir. Mütləq iradəsi üluhiyyət mövqesində, bir ortağın ol/tapılması surətiylə zəlil olmasını qeyri-mümkün edər. Hikməti etibarıyla təkdir. Hikməti ONdan başqasının, ONun varlıq aləmi ilə maraq/əlaqəli əmrini etibarsız etməsini, kainat üzərindəki rəhbərliyinə müdaxilə et/ət-mesini, universal nizamı pozmasını, iradəsini ifsad etməsini maneələr/mane olar.

Yuxarıdakı şərhlər, ayədə, tövhid sözünün təkrarlanışının və ifadənin sonunda "Əziz və Hakim" adlarının iştirak etməsi


nın səbəbini ortaya qoyar xüsusiyyətdədir. Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.


Mecma-ul Bəyan təfsirində: "İnkar edənlərə də ki: Yaxında məğlub olacaqsınız..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq Məhəmməd b. İshakın rəvayət zəncirində iştirak edən adamlara söykən/dözərək belə dediyi rəvayət edilər: Rəsulullah (s. a. a) Bədirdə Qureyşi uduzmaya uğradıb Mədinəyə gəlincə, Yəhudiləri Kaynuka bazarında yığdı və onlara belə dedi: "Ey Yəhudi birliyi, Bədir günü Qureyşin üzərinə enən müsibətin bir bənzərinə qarşı Allahdan çəkinin. Onların başına gələn, sizin başınıza gəlmədən əvvəl Müsəlman olun. Sizlər mənim elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbər olduğumu bilirsiniz. Mənim haqqımdakı məlumatları kitablarınızda tapırsınız." Bunun üzərinə

belə dedilər: Ey Məhəmməd, döyüş təcrübələri olmayan bir birliklə qarşılaşıb onları uduzmaya uğratmış olmağın səni yanıltmasın. Allaha and olsun ki, əgər səninlə döyüşsəydik, sən bizim necə insanlar olduğumuzu anlar idin." Bunun üzərinə yuxarıdakı ayə endi. (c. 2, s. 413, Tahran nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Eyni hədisi, et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni İshak və İbni Abbasdan, Beyhaki isə et-Delail adlı əsərində İbni AB-basdan rəvayət etmişdir. Buna yaxın bir rəvayətə Təfsir-ul Qummuda yer verilmişdir. Daha əvvəl bunu söyləmişdik: Ayələrin axışı, bunların Yəhudilər haqqında endikləriylə tamamilə üst-üstə düşmür. Ayələrin axışına ən uyğun olanı, bunların Uhud döyüşündən sonra enmiş olmalarıdır, Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

El-Kafidə, Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "İnsanlar, nə dünyada, nə də axirətdə, qadınlardan al/götürdükləri ləzzətdən daha böyüyünü dadmazlar. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Qadınlara, oğullara duyul/eşidilən ehtiraslı şəhvət insanlara bəzəkli və cazibədar qılındı." Ardından belə demişdir: "Cənnət xalqı, nikahdan al/götürdükləri zövqü heç bir şeydən al/götürməzlər, nə ye


meden nə də içmədən." (əl-Kafi, c. 5, s. 321, h: 10; Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 164, h: 10)

Mən deyərəm ki: Bu çıxarsama, ayədəki ehtiraslı şəhvətlərlə əlaqədar sıralamadan alınmışdır. Çünki qadınlara duyul/eşidilən şəhvət, digərlərindən

daha əvvəl zikr edilmişdir. Ardından bu şəhvətlər dünya həyatının əmtəəs(n)i olaraq xarakterizə edilmiş, sonra cənnətdəki şəhvətlərin bunlardan daha yaxşı olduqları vurğulanmışdır.

İmamın (ə.s) cinsi birləşməyi, ləzzətlərin ən böyüyü olaraq xarakterizə etmək surətiylə etdiyi bu təsnif etmə nisbi və nisbidir. Yəni, cinsi birləşmə, insan bədəniylə elin idili şəhvətlərin ən böyüyüdür. İnsanın öz varlığından və ya Allah dostlarından birinin Rəbbinə yaxın olmaqdan, ONun böyük ayələrini, məmnuniyyət və ikram lütflərini müşahidə etməkdən al/götürdüyü ləzzət, İmamın (ə.s) sözlərinin əhatəsinin xaricindədir. Elmi dəlillərlə ortaya qoyulmuşdur ki, insan ən böyük zövqü öz yaranma nemətindən al/götürər və yenə varlıqların Rəblərinin varlığı qarşısında duy/eşitdikləri zövq, öz varlıqlarından duy/eşitdikləri zövqdən daha böyükdür. Bir çox rəvayətdə, qulun Allaha yaxın olmaqdan ötəri duy/eşitdiyi zövqün hər cür zövqdən daha böyük olduğu ifadə edilmişdir. el-Kafidə İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: İmam Zeynel-abidin (ə.s) belə dərdi/deyərdi: "Nəfsimi, bizimlə əlaqədar ölüm və öldürmələrin erkən olması üçün son dərəcə comərd edən Uca Allahın bu ayəsidir: "Bizim yerə gəlib ətrafından azaltdığımızı görməzlərmi?" (RƏ'D, 41) Burada alimlərin ortadan qalxmaları nəzərdə tutulmuşdur. Kitabımızın uyğun yerlərində bu cür rəvayətlərə toxunacağıq. (əl-Kafi, c. 1, s. 30, h: 6)

Mecma-ul Bəyan təfsirində: "Tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüş" ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam Mis və İmam Sadiğin (hər ikisinə salam olsun): Tərəzi, dolu bir öküz dərisi qızıl deməkdir" dediyi rəvayət edilər." (c. 2, s. 417)

Təfsir-ul Qummuda, İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi ifadə edilər: "əl-Hayl-ul musavveme" meraya çərşənbə axşamınmış atlar deməkdir." (c. 1, s. 97)


Məhrum La Yahzuruh-ul Fakih və əl-Hisal adlı əsərlərdə İmam Sadı-kın (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər. "Bir kimsə vitr namazını edərkən ayaqda yetmiş dəfə: "esteğfirullahe və etubu ileyh=Allah'tan bağışlanma diləyirəm, tövbə edib ONA yönəlirəm", dərsə/desə və bunu bir il bonun tərəfindən davam etdirsə, uca Allah, qatında onu, "səhərləri istiğfar edənlərdən" yazar və Allah tərəfindən bağışlanması vacib olar." (əl-Fakih, c. 1, s. 309, h: 4; əl-Hisal, s. 581, h: 3)

Mən deyərəm ki: Bu mənanı verən ifadələr başqa kanallardan da Əhli Beyt İmamlarından rəvayət edilmişdir. Peyğəmbərimizin (s. a. a) sünnələrindən biridir. Buna yaxın bir hədis et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cərirdən, o da Cəfər b. Muhameddən bu şəkildə rəvayət edilmişdir: "Kim gecənin bir vaxtında namaz qılar, sonra gecənin sonunda yetmiş dəfə istiğfar etsə, istiğfar edənlərdən yazılar." (c. 2, s. 12)

İmamın (ə.s): "Allah tərəfindən bağışlanması vacib olar" sözü, uca Allahın möminlərin dilindən köçürdüyü bu ifadədən qəbul edilmişdir: "Elə isə günahlarımızı bağışla." Çünki, onların dualarının geri çevrilmədən rəvayət edilmiş olması təsdiqləndiyinin, qəbul edildiyinin göstəricisidir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 15

[YUXARI GIT] <javascript:window.scrollTo(0,0)>

19- Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır. Kitab verilənlər, ancaq özlərinə elm gəldikdən sonra, aralarındakı qısqanclıq üzündən, ayrılığa düşdülər. Kim Allahın ayələrini inkar etsə, (bilsin ki) həqiqətən Allah, hesabı çox tez görəndir.

20- Əgər səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: "Mənə uyanlarla birlikdə mən özümü Allaha təslim etdim. Və kitab verilənlərlə ümmilere (müşriklərə) də ki: "Siz də təslim oldunuz mu?" Əgər təslim oldularsa, həqiqətən hidayətə çatmışlar. Lakin üz çevirdilərsə, artıq sənə düşən yalnız təbliğ etməkdir. Allah, qulları haqqıyla görəndir.

21- Allahın ayələrini inkar edənlər, peyğəmbərləri haqsız yerə öldürənlər və insanlardan ədaləti əmr edənləri öldürənlər; işdə onlara kədərli bir əzabı müjdələ.

22- Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə boşa getmiş olanlardır və onların heç bir köməkçiləri də yoxdur.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 .................................................................. 435

23- Özlərinə Kitabdan bir pay verilənləri görmədinmi? Aralarında hökm etməsi üçün Allahın Kitabına çağırılırlar da, sonra içlərindən bir qrup üz çevirərək dönürlər.

24- Bu, onların: "Atəş bizə saylı günlər xaricində, qətiliklə toxunmayacaq" demələrindən irəli gələr. Uydurduqları şeylər, onları dinləri mövzusunda yanıltmışdır.

25- Artıq onları, özündə şübhə olmayan bir gün üçün yığdığımızda və hər bir nəfsə -haqsızlığa uğradılmadan- qazandığı tam olaraq ödəndiyində necə olacaq?


Yuxarıdakı ayələrdə əhli kitabın vəziyyəti gözlər önünə sərilir. Daha əvvəl vurğuladığımız kimi, bu surədə vəziyyəti irdələnilən üç qrupdan sonuncusu əhli kitabdır. Ki surənin ümumi axışının məqsədi nəzərdə saxlanıldığında bu üç qrupun ən əhəmiyyətlisi, Yəhudi və xristianlardan ibarət olan/yaranan əhli kitabdır. Çünki surənin əhəmiyyətli bir qisimi onlarla əlaqədardır, onların rəftarları üzərinə enmişdir, nəticə etibarıyla onlara dönükdür.

(Al/götürü İmran / 19) "Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır."

Daha əvvəl "İslam" sözünün söz olaraq ifadə etdiyi məna üzərində dayandıq. Kitab verilənlərin, özlərinə elm gəldikdən sonra, aralarındakı qısqanclıqdan ötəri ixtilafa düşdüklərindən danışılmış olmasını bir ipucu olaraq qəbul etsək, İslam sözünün daha əvvəl üzərində dayandığımız lüğət mənasında istifadə edildiyini söyləyə bilərik. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Uca Allah qullarına bu tək dindən başqasını əmr etməmişdir. Peyğəmbərlərinə endirdiyi kitabları vasitəsilə yalnız bu dini açıqlamışdır. Dəlil xüsusiyyətindəki ayələri də ancaq onu göstərsinlər deyə gözlər önünə sərmişdir. Və o din İslamdır. Haqqa təslim olmaq yəni inanc və əməldə haqqa boyun əymək.


Digər bir ifadəylə: İslam; uca Rəblik mövqesindən məlumat və hökm məzmununda qaynaqlanan şərhlərə təslim olmaq deməkdir. Bu din, uca Allahın nəbi və rəsullarına endirdiyi şəriətlər əsasında hal və xüsusiyyət olaraq dəyişik formalarda pratize edilmiş olsa da -necə ki uca Allah bu fərqli əks olunmalara kitabında işarə etmişdir- gerçəkdə tək bir dindən başqa bir şey deyil. Dinin praktikdəki

əks olunmalarından iba-ret olan şəriətlərin fərqliliyi, əskiklik tamamlıq etibarıyladır, ziddiyyət təşkil etmə və bir-birini mənfiləmə etibarıyla deyil. Bunlar arasındakı üstünlük dərəcə fərqliliyindən qaynaqlanar. Bütün şəriətlərin ortaq nöqtəsi, uca Allahın elçiləri vasitəsilə qullarından istədiyi şeylərə uyğun gəlib itaət etmək, təslim olmaqdır.

Uca Allahın qullarından istədiyi və qullarına açıqladığı din, işdə budur. Bundan ötəri, insanın bu dinlə elin idili olaraq dəqiq bir şəkildə ordaya qon/qoyulan məlumatları al/götürməsi, mənimsəməsi, şübhəli nöqtələrdə dayanıb nəfsindən qaynaqlanan qənaətlərdə ol/tapılmaması bir çətininlikdir. Ya-hudi və Xristianlardan ibarət olan/yaranan əhli kitab birliklərinin, özlərinə ilahi kitab endirilmiş olmasına, uca Allahın qatındakı dinin İslam ol-duğunu açıqlamış olmasına baxmayaraq, din-də ixtilaf etmiş olmaları, işin əslini və dinin təkliyini bilməmələrindən qaynaqlanan bir vəziyyət deyil. Tam tərsinə, onlar bu gerçəyi bilirdilər. Onları dində ixtilafa sürüyən faktor, qısqanclıqları və zülmləri olmuşdur. Bu mövzuda heç bir bəhanələri yoxdur.

Onların bu tutumu, özlərinə işin əslini gərəyi kimi açıqlayan Allahın ayələrini inkar etmək mənasını verər. Şübhəsiz Allahı

inkar etmirdilər. ONun varlığını açıq bir şəkildə qəbul edirdilər. Allahın ayələrini inkar edənlər bilsinlər ki, Allah hesabları tez görəndir. Onların hesabını həm dünyada həm də axirətdə tez görər. Dünyada rüsva olmaq, dünyəvi xoşbəxtlikdən məhrum buraxılmaq, axirətdə isə, əzab verici bir əzaba çarpdırmaq şəklində hesablarını görər.

Hesabları tez görmənin, həm dünyanı, həm də axirəti əhatə edəcək şəkildə ümumi bir fakt olduğunun dəlili, iki ayədən sonra iştirak edən bu ifadədir: "Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə


iştirak edən bu ifadədir: "Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə boşa getmiş olanlardır. Və onların köməkçiləri yoxdur."

Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslar açıqlığa qovuşur:

Birincisi: Dinin Allah qatında olması, hazır mövcudluğu, qanunuma xüsusiyyətli bir meydana gəl, bir mövcudluqdur. Yəni tək bir şəriətdir. Ancaq

dərəcələr və dəyişik millətlərin fərqli tutumlarına görə bir sıra fərqliliklərinin olmasından başqa bir ixtilaf olmaz. Yoxsa dinin yaratma, varoluşsal təkliyi nəzərdə tutulmur. Yəni tək bir dinin tək bir tərzdə insan fitrətinə yerləşdirilmiş olması nəzərdə tutulmur. [Dindən məqsəd, insanların fitrəti deyil.]

İkincisi: Ayədə işarə edilən "ayələr"dən məqsəd vəhy yoluyla endirilənlərdir. Uca Allahın peyğəmbərlərinə bildirdiyi şərhlər yəni. Allahın təkliyinə və buna bağlı olan digər ilahi məlumatlara işarə edən yaratma, universal ayələr nəzərdə tutulmur.

Ayə, qısqanclıqdan ötəri ixtilaf etdiklərini vurğularkən, bir baxıma əhli kitabı qisas almaqla təhdid etməkdədir. Necə ki bundan əvvəlki: "İnkar edənlərə də ki: Yaxında məğlub olacaqsınız və toplanıb cəhənnəmə sürtüləcəksiniz" ifadəsi ilə də müşrik və kafirlər təhdid edilmişdir. Bir sonrakı ayədə keçən: "Kitab verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim oldunuz mu?..." ifadəsində, əhli kitabla müşriklərin birlikdə zikr edilməsinin səbəbi də bu olsa lazımdır. Ki bu ifadədən də təhdid havası al/götür-gılanmaktadır.

(Al/götürü İmran / 20)"Eğer səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: Mənə uyanlarla birlikdə,

mən özümü Allaha təslim etdim..." "Əgər səninlə çəkişib mübahisə et/müzakirə etsələr" ifadəsindəki əvəzliyin əhli kitaba dönük olduğu açıqdır. Burada nəzərdə tutulan, ixtilaf barəsində Peyğəmbərimizlə mübahisə/müzakirəyə girib: "İxtilafımız, bizə istiqamətli şərhdən sonra aramızda ya-şanan kıskançıktan qaynaqlanmır. Tam tərsinə, buna, ağılımız, anlayışımız və dinin gerçəklərinə bağlı məlumatlar əldə etməyə istiqamətli səylərimiz bizi çatdırdı. Uca Allaha təslim olmağı heç bir zaman buraxmış deyilik. Sənin nəzərdə tutduğun və bizi dəvət etdiyin də bu cür


bir şeydir ey Məhəmməd" və bənzəri sözlər sərf etmələridir. Buna bağlı dəlil də: "Də ki: Mən özümü Allaha təslim etdim" və "ki-tapın verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim oldunuz mu?" ifadələridir. Çünki hər iki cümlə, onlarla mübahisə/müzakirəni buraxmağa istiqamətli deyil də mübahisə/müzakirələrini və rəqibliklərini kəsmək məqsədiylə ayənin axışı içində iştirak etmişdir.

Əvvəlki ifadəylə əlaqəli olaraq ayəyə baxdığımız zaman belə bir məna əldə edirik: Allah qatında din, İslamdır. Bu xüsusun

həqiqəti nöqtəsində Allahın endirdiyi kitablar arasında ixtilaf olmaz. Ağılısalım da bundan şübhə etməz. Buna bağlı olaraq sənin bir Müsəlman olaraq təslim meydana gəlin əleyhinə hər hansı bir dəlil irəli sürtülə bilməz. Əgər din ilə əlaqədar olaraq səninlə mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: Mənə uyanlarla birlikdə mən özümü Allaha təslim etdim. İşdə din budur. Din ilə əlaqədar olaraq dindən daha prioritetli dəlil olarmı? Sonra bu sualı onlara yönəlt: Siz də təslim oldunuz mu? Əgər təslim olsalar, şübhəsiz doğru yolu tapmış olarlar. Bu səbəbdən uca Allahın sənə və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə endirdiyi ayələri qəbul etmələri lazımdır. Bunu etsələr, artıq onların əleyhinə bir dəlil irəli sürtülə bilməz, sizinlə onlar arasında çəkişmə və mübahisə/müzakirə də olmaz. Əgər üz çevirsələr, onlarla çəkişmə, mübahisə/müzakirəyə girmə. Çünki açıq-aşkar məsələlərdə mübahisə/müzakirəyə girmək yersizdir. Dinin, Allaha təslim olmaq demək olduğu açıq-aşkar bir mövzudur. Bu gerçəyi açıq bir şəkildə eşitdirməkdən başqa məsuliyyətin yoxdur.

Uca Allah: "Kitab verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim oldunuzmu?" ifadəsində, əhli kitabla ümmileri bir nöqtədə görüşdürür. Bunun səbəbi, tövhid və şirk kimi iki ayrı axına bağlı olmalarına qarşı, dinin hər iki tərəfin ortaq problemi olmasıdır.

"Vəch" sözündən bir şeyin insana baxan/nazir tərəfi və ya xüsusi mənada yüz/üz nəzərdə tutulmuşdur. Bunun səbəbi, duyğu orqanlarının böyük bir qisimini əhatə edən yüzün təslim olmasının, bütün bədənin təslim olması demək olduğuna söykən/dözər. Ayədə təslim olmanın "vəch" ilə elin idiləndi-rilmiş olması, uca Allahın əmrinə yönelişi və


boyun eğişi göstərməyə istiqamətlidir. "Biz təslim olduq" ifadəsi yerinə, "mənə uyanlarla birlikdə..." deyilərək Peyğəmbərə ətf edilməsi, "təbii/tabe olma" mövqesini qoruma və peyğəmbərimizin prioritetli mövqesinə vurğu edərək şərəflənmə məqsədinə istiqamətlidir.

"Və kitab verilənlərlə ümmilere də ki: Siz də təslim oldunuz mu?..." Ayədə haqqında danışılan ümmilerden məqsəd müşriklərdir. Bu şəkildə xarakterizə edilmələrinin səbəbi, qarşılarındakıların əhli kitab olaraq adlandırılmış olmasıdır. Ayrıca uca Allahın bir ayədə işarə etdiyi kimi əhli kitab da müşrikləri bu şəkildə təyin edirdilər: "Ümmiler mövzusunda üzərimizdə bir məsuliyyət yoxdur." (Al/götürü İmran, 75) Ümmi, oxuma-yazma bilməyən deməkdir.

"Lakin üz çevirdilərsə, artıq sənə düşən təkcə təbliğ etməkdir. Allah, qulları haqqıyla görəndir" ifadəsində sırasıyla bu xüsuslara işarə etməkdədir:

Birincisi: Mübahisə/müzakirədə çəkişmə, inadlaşma və israr qadağandır. Çünki açıq-aşkar mübahisə/müzakirə aparmaz dini bir mövzunu inkar edən bir kimsəylə mübahisə et/müzakirə etmək, çəkişmə və inadlaşmaq xaricində başqa bir şəkildə reallaşa bilməz.

İkincisi: İnsanlar haqqında hökm və əmr səlahiyyəti mütləq olaraq Allaha aiddir. Peyğəmbər isə mesajı açıqca eşitdirməklə öhdəçilikli bir elçidir. O, insanlara suveren olan bir hökmran deyil. Necə ki bu xüsusla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "İşdə sənə bir məsuliyyət və vəzifə yoxdur." (Al/götürü İmran, 128) "Onlar üzərində çətin və nəşr/təzyiq quracaq deyilsən." (Gaşiye, 22)

Üçüncüsü: Əhli kitab və müşriklər təhdid edilməkdədirlər. Çünki: "Artıq sənə düşən yalnız təbliğ etməkdir" ifadəsindən sonra yer alan: "Allah, qulları haqqıyla görəndir" ifadəsi təhdid havası verməkdədir. Buna bənzər bir mövzuya təmas edən ayədə iştirak edən təhdid ifadəsi də buna bağlı bir dəlildir: "Dəyin ki: Biz Allaha... iman etdik... və biz ONA təslim olmuşlarıq. Əgər onlar da, sizin

inandığınız kimi inansalar, şübhəsiz doğru yolu tapmış olarlar; yox əgər üz çevirsələr, onlar əlbəttə bir ziddlik içindədirlər.


Sənə onlara qarşı Allah yetər. O, eşidəndir, biləndir." (Bəqərə, 136137) Bu ayələrdə, İslamdan üz çevirmələri vəziyyətində əhli kitabın, ixtilaflarda israr etmiş olacağı vurğulanır. Ardından Peyğəmbərimizi təsəlli edən, könülünə su səpən bir ifadəylə onlara ağır bir təhdid yönəldilir. Bu səbəbdən: "Lakin üz çevirdilərsə, artıq sənə düşən yalnız təbliğ etməkdir" ifadəsi, onlarla Rəblərini baş-başa buraxmağa istiqamətli bir əmr xüsusiyyətinə sahib bir kinayədir. Vəziyyətlərinin Allaha həvalə edilməsi istənir. O, qullarını görəndir. Onlar haqqında vəziyyətlərinin tələb etdiyi, qabiliyyətlərinin diliylə istədikləri şəkildə hökm edər.

Bundan da aydın olur ki: Bəzi təfsirçilərin: "Ayə inanc azadlığına işarə etməkdədir. Dində məcbur etmə olmayacağını vurğulamaqdadır" şəklindəki çıxarsamaları üzərində dayanmağa dəyməz bir iddiadır. Çünki ayə, görüldüyü kimi fərqli bir məsələylə elin idilidir.

"Qulları haqqıyla görəndir." ifadəsində, qulluq xüsusiyyəti ön plana çıxarılmış, söz gelimi; "Onları" və ya "İnsanları görəndir" kimi bir ifadə istifadə edilməmişdir. Bununla demək istənir ki: Allahın hökmü onlar haqqında etibarlıdır, qüvvədədir. Çünki onlar, ONun qulları, ONun Ağalığı altındadırlar. Müsəlman olub olmamaları bu gerçəyi dəyişdirməz. "Allahın ayələrini inkar edənlər..." Ayənin ifadə tərzi, yenidən başa dönülmüş olduğunu göstərsə də, əvvəlki ayənin sonunda iştirak edən təhdidlə göndərmədə ol/tapılmır deyil. Çünki ayənin məzmunu əhli kitabla, xüsusilə Yəhudilərin tutumlarıyla üst-üstə düşməkdədir.

(Al/götürü İmran / 21) "İnkar edənlər" və "öldürənlər" ifadələri hər iki yerdə də davamlılığı təmin etməyə dönükdürlər və lazımlı şərh edildiyi halda sırf qısqanclıqdan ötəri küfrə sapmağı təmsil edən Allahın ayələrini inkar etmə hadisəs(n)i ilə haqsız yerə peyğəmbərləri öldürmə və insanları adalada, insafa dəvət edən, zülm və qısqanclığı nəhy edən insanları qətl etmə hərəkətlərinin aralarında bir ənənə olduğunu, həmişə tətbiq oluna gələn bir qayda olduğunu göstərməkdədirlər. Yəhudi tarixi bunun konkret dəlilidir. Yəhudilər bir çox peyğəmbər


lerini, bilinəni əmr edib münkəri qadağan edən dəvətçilərin böyük bir qisimini öldürmüşlər. Xristianlar da bu barədə onlardan geri qalmamışlar.

"Onlara kədərli bir əzabı müjdələ" ifadəsi qəzəbin və əzab endirmə hərəkətinin əhatəliliyini dəqiq bir şəkildə vurğulamağa dönükdür. Bu, tam ührəvi əzab deyil. Bunun belə olmadığının dəlili, hə-məhrum sonrakı ayədə iştirak edən;

(Al/götürü İmran / 22) "Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə boşa getmiş olanlardır..."ifadəsidir. Buna görə, onlar dünya və axirət əzabıyla birlikdə müjdələnilməkdədirlər. Axirət əzabı; acı/ağrılı verən cəhənnəm atəşidir. Dünya əzabı isə, dünya həyatında jenoside uğradılmaları, yurdlarından sökülüb atılmaları, mal və can itkisinə uğradılmaları, uca Al-lahın aralarına düşmənlik və kin duyğularını atması və qiyamətə qədər bu vəziyyətlərinin sürməsi şəklində reallaşan əzabıdır. Quranın bir çox ayəsində buna bağlı açıq ifadələr vardır.

"Onlar, etdikləri dünyada və axirətdə boşa getmiş olanlardır.

Və onların köməkçiləri yoxdur" ifadəsi sırasıyla bu xüsuslara işə-rədd etməkdədir.

a) Bilinəni əmr etdiyi və ya münkəri qadağan etdiyi üçün bir kimsəni öldürən adamın işlədiyi əməllər boşa gedər.

b) Belə bir adam üçün qiyamət günü şəfaətdə ol/tapılılmaz, şəfaətin əhatəsinə alınmaz. Çünki uca Allah, belə kəslər haqqında: "Onların heç bir köməkçiləri yoxdur." buyurmuşdur.

(Al/götürü İmran / 23)"kən idilərinə kitabdan bir pay verilənləri görmədinmi? ..." ayəs(n)i, uca Allahın özlərinə nisbət etməsi uyğun olaraq, əhli kitabın qısqanclığının, azğınlığının qeydiyyat edildiyinə işarə etməkdədir. Onlar, aralarında bir sıra ixtilaflar çıxarmaqla, dində ayrılıqlar icad etməklə azğınlaşmış olurlar. Çünki aralarındakı ixtilaflı məsələlərdə kitabın hökmünə, Allahın kitabına çağırıldıqları zaman, ona təslim olmazlar, ona kürəklərini çevirərək dönüb xərclər. Bunun tək səbəbi "bizə atəş do-kunmayacaktır..." şəklində Allaha və dininə böhtan ataraq uydurduqları sözə aldanmalarıdır.


"Kitabdan bir pay verilənlər"dən məqsəd əhli kitabdır. "Kitab verilənlər", yerinə "kitabdan bir pay verilənlər" ifadəsinin istifadə edilmiş olması, əllərindəki kitabın, ancaq əsl kitabın bir qisimi olduğuna, kitabın hamısı olmadığına işarə etməyə istiqamətlidir. Çünki kitabı təhrif etmələri, bir sıra dəyişikliklər etmələri, Allahın kitabında bir sıra də-sarruflarda ol/tapılmaları, kitabın böyük qisiminin yox olub getməsinə gətirib çıxarmışdır. Bir sonrakı ayənin sonundakı ifadə də bu gerçəyə işarə etməkdədir: "Onların bu böhtanları, dinləri mövzusunda özlərini yanıltmışdır:" Səbəb hər nə olsa olsun ayədən nəzərdə tutulan -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur ki; onlar, şəxsən özləri tərəfindən deyilən bir sözə söykən/dözərək və öz yanlarında uydurduqları bir səbəbə aldanaraq Allahın kitabının hökmünə uyğun gəlməkdən qaçınırlar. Bu böhtan ilə kitabdan müstağni olduqlarını hesab edirlər.

(Al/götürü İmran / 24) "Bu, onların: Atəş bizə saylı günlər xaricində qətiliklə toxunmayacaq, demələrindəndir."

Bu cümlənin mənas(n)ı açıqdır. Burada belə bir sual ağla gələ bilər ki ayədə onların özləri tərəfindən uydurulan bir yalana qandıqları dilə gətirilir.

Halbuki bir insan, yalan bir aldatmaca olduğunu bildiyi şeyə aldanmaz. Cavab budur ki, aldananlarla uyduranlar ayrı kəslərdir. Əvvəlki qurşaqların ortaya at-tıkları bir yalanın sonrakı qurşaqlar içində bu yalana qananıllara nisbət edilməsinin səbəbi isə, onların bir-birlərinin edib etdiklərinə razılaşan tək bir ümmət olmalarıdır.

Ayrıca, əsassız bir yalan və böhtan olduğu bilindiyi halda, insanın öz aldatmacasına və əsassız böhtanına aldanması, yenə aldanan kimsənin özü tərəfindən uydurulan bir yalana aldandığının zikr edilməsi, əhli kitab, xüsusilə Yəhudilər baxımından uzaq bir fakt deyil. Uca Allah, onlarla elin idili olaraq bənzər hadisələri və hətta çox daha maraqlı olanı bizlərə köçürmüşdür. Məsələn bir ayədə belə buyurulmuşdur: "İman edənlərlə qarşılaşdıqlarında: "İman etdik" deyərlər; öz başlarına qaldıqları zaman isə, deyərlər ki: "Allahın sizə açdıqlarını, Rəbbimiz qatında sizə qarşı bir sənəd olsun deyə


mi onlarla danışırsınız?" Bibi/hələ ağıllanmayacaqsınızmı? Onlar, Allahın gizli tutduqlarını da, aşkar etdiklərini də bildiyini bilmirlərmi?" (Bəqərə, 76-77)

Qaldı ki, insan hərəkətləri və davranışları məzmununda, fərdi olaraq əldə etdiyi vəziyyətləri, psixoloji bacarıqları, nəfsinin cazibədar etdiyi, bəzəyib püslediği tablo/cədvəlləri əsas al/götürər. Bunlarla əlaqədar məlumatları deyil. Sirr və siqaret kimi zərərli şeyləri içməyi, torpaq və bənzəri şeyləri yeməyi vərdiş halına gətirən narkomanların bu etdiklərinin zərərli olduğunu bilə-bilə belə davranmaları, bu psixoloji rəftarın tipik bir nümunəsidir. Etməmələri lazım olduğunu bildikləri halda, bu zərərli şeyləri istifadə edirlər. Çünki haqqında danışılan zərərli maddələrin onların nəfslərində ibarət olan/yaranan mənzərəsi, əks olunması ləzzət verici və cazibədardır. Bu təsir ediciliyi düşünmələrinə və qaçınmaq üçün addım atmalarına fürsət vermir. Bunun nümunələri çoxdur.

Əhli kitab birlikləri də, qürur və azğınlıq kimi duyğuların, cazibədar arzulara istiqamətli güclü meylin ruhlarında dərin bir yer əldə etmiş olmasından ötəri, özləri tərəfindən uydurulan yalanın dəvəti istiqamətində hərəkət edirlər. Böhtanları, dinlərində həddindən artıq getmələrinin səbəbidir. Buna baxmayaraq onlar Allaha qarşı uydurduqları yalanı təkrarlayıb dayanırlar. Davamlı təkrarlayaraq nəfslərinə

təlqin edirlər. Ta ki ürəkləri tamamilə yatışsan, buna güvənib söykən/dözsün, mənimsəsin. Psixoloqların da ifadə etdikləri kimi, davamlı təlqin insan ruhu üzərində məlumat təsiri buraxar. Beləcə, təkrarlanmaq surətiylə əsassız yalan, dinləri konusunda yanılmalarına nə-deyil olmaqdadır. Allaha təslim olmalarına, Allahın kitabı vasitəsilə endirdiyi haqq məzmunlu mesaja boyun əymələrinə mane olmaqdadır.

(Al/götürü İmran / 25)"Artık onları, özündə şübhə olmayan bir gündə yığdığımızda... necə olacaq?" İfadənin axışından da aydın olduğu kimi "keyfe=nasıl" ədatı, "yesneune=yapacaklar" və bənzəri kimi mahzuf bir ifadənin başına gəlmişdir. Ayədə aralarında Allahın kitabını əsas alan/sahə bir hökm verməyə çağırıldıqlarında, arxalarını dönüb gedənlər yenə


təhdid edilirlər və onların vəziyyəti yenidən ələ alınır; ancaq onların heç bir şəkildə Allahı aciz buraxa bilməyəcəkləri vurğulanmaq istəndiyindən, qiyamət günü içində olacaqları vəziyyətə diqqətlər çəkilir. Dünyada, Allahın kitabına görə hökm etməyə çağırıldıqları

zaman, teslim olmamalarına, böyüklük kompleksinə qapılıb ağız büzmələrinə qarşı, o gündə tamamilə təslim olmuş vəziyyətdədirlər. Buna görə iki ifadə müqayisə etməli olaraq təqdim edilir və qiyamət günü yaşayacaqları bu ifadəylə dilə gətirilir: "Artıq onları, özündə şübhə olmayan bir gün yığdığımızda necə olacaq?" Bunun yerinə: "Onları canlan-dırdığımızda" və ya "diriltdiyimizdə..." kimi bir ifadə istifadə edilmir.

Allah doğrusunu daha yaxşı bilər, amma belə bir məna diqqətə çarpanlıq qazanır: Onlar, aralarında Allahın kitabı ilə hökm etməyə çağırıldıqları zaman, dinləri çərçivəsində uydurduqları şeylərə aldanaraq və haqqı qəbul etməkdən qaçınaraq arxalarını dönür, üz çevirirlər. Yaxşı onları, gələcəyindən şübhə ol/tapılmayan gündə yığdığımız zaman nə edəcəklər?! O gün, hər şeyin qəti olaraq bir-birindən ayrıldığı, haqq əsaslı hökmlərin verildiyi, hər nəfsin etdiyinin qarşılığını əskiksiz al/götürdüyü, haqq əsaslı hökmlərin verilib kimsənin haqsızlığa uğradılmadığı ilahi mühakimə günüdür. Belə olduğuna görə, Allahı aciz buraxacaqlarını, əmri barəsində ONU məğlub edəcəklərini izah edərək arxalarını dönüb getməmələri, haqqı qəbul etməkdən üz çevirməmələri lazım deyil idimi?! Çünki bütün güc, qüdrət Allahındır. Onlar bu gün, möhlət və fitnə günlərini

yaşayırlar və o qədər!


Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslimin belə dediyi rəvayət edilər: Ona: "Heç şübhəsiz din Allah qatında İslamdır." ayəsinin mənasını soruşdum. Buyurdu ki: İçində iman olan İslam." (c. 1, s. 166,

h: 22)


İbni Şehraşubun İmam Misdən (ə.s), "Şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq bu şərhi köçürdüyü rəvayət edilər: "Vəlayətini qəbul etmək surətiylə Əli b. Əbu Talibə təslim olmaq nəzərdə tutulmuşdur. (Menakıb, c. 3, s. 95, Qum nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: İmamın bu qiymətləndirməsi, ümumi xüsusiyyətli bir nassın, konkret bir fakta uyğunlaşdırılmasına nümunədir. Bundan əvvəlki rəvayətin də məqsədi bu olsa lazımdır.

Yenə eyni şəxs, Hz. Əlidən belə rəvayət edər: "İslamın mənas(n)ı

ilə əlaqədar olaraq, bir şey nisbət edəcəyə(i)m ki, məndən əvvəl heç kim belə bir şərhi İslama nisbət etməmişdir və məndən sonra də heç kim belə bir nisbətdə ol/tapılmayacaq: İslam təslim olmaqdır. Təslim olmaq, əskiksiz inanışdır. Əskiksiz inanış (yəqin) təsdiqləmədiyər. Təsdiqləmə təsdiq etmədiyər. Təsdiq etmə yerinə yetirmədiyər. Yerinə yetirmə əməl etmədiyər. Mömin dinini Rəbbindən al/götürər. Möminin imanı əməlindən bilinər. Kafirin küfrü də inkarından. Ey insanlar dininizi qoruyun. Dininizi qoruyun. Dininizdə işlədiyiniz bir pislik, dinsizlik daxilində işlənən yaxşılıqdan daha xeyirlidir. Çünki sizin dininiz daxilində işlənən qüsurlar bağışlanar, amma dinin xaricində işlənən yaxşılıqlar qəbul edilməz." (Üsul

ü Kafi, c. 2, s. 45)

Mən deyərəm ki: Hz. Əlinin: "İslamın mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq bir şey nisbət edəcəyəm..." sözündə keçən "nisbət"dən məqsəd, təyin etməkdir. Necə ki bəzi rəvayətlərdə "Tövhid surəsi" də "nisbət-ur Rəb" (Rəbbin təqdimatı) olaraq keçər.

Bu şərhdə reallaşdırılan təyin etmə ilk təyin etmə xaricində, yəni İmamın "İslam təslim olmaqdır" deyə başlayan ifadəsi xaricində hamısı bir şeyin tələb etdiyi nəticələndir təyin olunma növündəndir.

Yəni İslam, gərəkləriylə təyin olunmuşdur. Ancaq ilk ifadədə belə bir yanaşma əsas alınmamışdır. Çünki burada ləfzi tanıtma əsas alınmışdır. Bir sözük, özündən daha açıq olan bir başqa lafızla açıqlanmışdır. Rəvayətdə keçən İslam ilə, terminolojik məna da nəzərdə tutulmuş ola bilər. Bundan məqsəd də Hz. Məhəmmədin (s. a. a)


gətirdiyi dindir. Bu vəziyyətdə: "Şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır." ayəsinə işarə edilmiş olar. "Təslim olmaq" ifadəsiylə də, öz və hərəkət olaraq boyun əymə və uyğun gəlmə nəzərdə tutulmuşdur. Bu səbəbdən bütün şərhdə, bir şeyin lazımlı nəticəs(n)i ilə tanıdılması qaydas(n)ı əsas alınmışdır.

Bu vəziyyətdə belə bir məna əldə etmiş olarıq: İslam deyə adlandırılan din, insanın özü və hərəkətiylə Allaha boyun əyməsini tələb edir. İnsanın özünü və əməllərini Allahın əmri və iradəsi altına almasını doğurar. Bu da təslim olmaq deməkdir. Allaha təslim olmaq, ardından Allah haqqında yəqini məlumatı və şübhələrin ortadan qalxmasını gətirər və ya zəruri olaraq onu tələb edir. Yəqini məlumat və inanc təsdiqi, dinin doğruluğunun aşkar edilməsini

izlər. Təsdiq ardından təsdiqi gətirər. Təsdiq isə, dinin qətiliyini, sarsılmazlığını, məskunluğunu, yerindən sö-külmezliğini qəti olaraq bilməkdir. Dinin təsdiq edilməsi, ardından ge-reklerinin yerinə yetirilməsini təmin edər. Gərəklərinin əda edilməsi, onunla əməl edilməsini doğurar.

"Dinin əhatəs(n)i xaricində işlənən yaxşılıqlar qəbul edilməz" ifadəsində keçən qəbul edilməməkdən məqsəd, axirətdə savabla mükafatlandırılmamaları və ya dünyada xoşbəxt həyat, axirətdə isə cənnət nemətləri olaraq konkretləşən və Allah qatında tərifə məzhər olan gözəl nəticələndirərə gətirib çıxarmamalarıdır. Bu vəziyyət, kafirlərin dünya həyatında işlədikləri yaxşılıqların qarşılıqlarını yenə dünya həyatında bir şəkildə görəcəkləri xüsusuyla ziddiyyət təşkil etməz. Çünki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Kim zərrə ağırlığın tərəfindən xeyr işlərsə, onu görər." (Zilzal, 7)

Mecma-ul Bəyan təfsirində Ubeyde el-Cerrahın belə dediyi rəvayət edilər: Dedim ki: Ya Rəsulullah, qiyamət günü ən şiddətli əzabı hansı insanlar görər? Buyurdu ki: "Bir peyğəmbəri və ya yaxşılığı əmr edən yaxud münkəri qadağan edən bir adamı öldürən kimsə."

Sonra bu ayəs(n)i oxudu. "Peyğəmbərləri haqsız yerə öldürənlər və insanlardan ədaləti əmr edənləri öldürənlər."


Ardından belə buyurdu: "Ey Əbu Ubeyde! İsrailoğulları, bir saat içində qırx üç peyğəmbəri öldürdülər. Bu sırada İsrailoğulları içində yüz on iki adam bilinəni əmr etmək və münkərdən onları saxlamaq surətiylə peyğəmbərlərin qanından özlərini ağladılar. Amma onların bütününü də eyni günün sonunda öldürdülər. İşdə Allah ayədə bundan danışır." (c. 2, s. 423)

Eyni mənas(n)ı gücləndirən rəvayətlər et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cərir və İbni Əbu Xatəm kanalıyla Əbu Ubeydedən köçürülmüşdür.

et-Dürr-ül Mensurda belə deyilir: İbni İshak, İbni Cərir, İbni Münzir və İbni Əbu Xatəm İbni Abbasdan köçürərlər: Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) Tövrat oxumağa təsis edilən evlərdən birinə girdi. İçəridə bir qrup Yəhudi vardı. Onları Allaha dəvət etdi. Bunun üzərinə Numan b. Əmr və Hars b. Zeyd adlı kəslər: "Sən hansı din

üzrəsən ey Məhəmməd?" deyə soruşdular. Peyğəmbərimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Mən İbrahimin dini üzrəyəm." Dedilər ki: "İbrahim Yəhudi idi." Peyğəmbərimiz (s. a. a) onlara bu qarşılığı verdi: "Gətirin Tövratı. O bizimlə si-zin aranızda müraciət qaynağı olsun!" Amma onlar bundan qaçındılar. Bunun üzərinə uca Allah: "Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmədinmi? Aralarında hökm etməsi üçün Allahın kitabına çağırılırlar da... onların bu böhtanları, dinləri mövzusunda özlərini yanıltmışdır." ayələrini endirdi. (c. 2, s. 14)

Mən deyərəm ki: Bəzilərinə görə də: "...görmədinmi?" ayəs(n)i, zina edənlərin recmedilmeleri barəsində enmişdir. "Ey kitab əhli, kitabdan gizləməkdə olduqlarınızın çoxunu sizə açıqlayan elçimiz gəldi" (Maidə, 15) ayəsini təfsir edərkən, bu xüsusa da toxunacağıq. İki rəvayət də ahad (tək kanallı) rəvayətlərdəndir. Bu səbəbdən istənən etibar dərəcəsində deyil. --------------------Kitabı www.islamkutuphanesi.com saytından endirə bilərsiniz...

[YUXARI GIT]

əl-Mizan TəfsiriAllame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ( 1-120. Ayələr)İÇİNDƏKİLƏR

26- De ki: Allahım, (ey) mülkün sahibi, dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çəkib-al/götürərsən, dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan; bütün xeyrlər yalnız sənin əlindədir. Həqiqətən sən, hər şeyə güc çatdıransan.

27- Gecəni gündüzə qatarsan, gündüzü də gecəyə qatarsan; dirini ölüdən çıxararsan. Ölünü də diridən çıxararsan. Sən, dilədiyinə hesabsız (qarşılıqsız) ruzi verərsən.


Yuxarıdakı iki ayə, əhli kitabın, xüsusilə Yəhudilərin vəziyyətinə bağlı olan əvvəlki ayələrlə bir şəkildə əlaqəlidir. Əvvəlki ayələrdə onlara istiqamətli dünya və axirət əzabına bağlı təhdidlərə yer/yeyər verilmişdi. Heç şübhəsiz uca Allahın mülkü əllərindən çəkib çıxarması, qiyamət gününə qədər üzərlərinə zillət və miskinlik damğasını vurması, nəfəslərini kəsməsi, suverenlik və müstəqilliklərini əllərindən al/götürməsi də bir növ əzabdır.

Ayrıca, daha əvvəl də açıqlandığı kimi, Al/götürü İmran surəsinin ana

mesajı, uca Allahın kainatın yaradılışı və rəhbərliyi üzərində tək və ortaqsız suverenliyə sahib olduğunu vurğulamağa əlaqəndir. Elə isə O, mülkün tək sahibidir; onu dilədiyinə verər. Dilədiyini əziz, üstün kılar. Qısacası, xeyiri dilədiyinə verən Odur. Mülkü və izzəti çəkib alan/sahə də Odur. Hər cür xeyiri dilədiyi kəslərdən sö


küp çıxarar. Bu baxımdan, təfsirini təqdim etdiyimiz iki ayənin məzmunu surənin ana mesajının xaricində deyil.

(Al/götürü İmran / 26) Da ki: Allahın, (ey) mülkün sahibi" Burada uca Allaha sığınılmağa bağlı bir əmr yer alır. Ki mütləq anlama xeyrinilik Onun əlindədir. O, sərhədsiz, mütləq qüdrətə malikdir. Bu əmrin yönəldilmiş olmasının məqsədi, münafiqlərin və haqq əsaslı dindən sapan müşriklərlə əhli kitabın ürəyində təsirli olan söz-söhbətlərdən xilas olmağa istiqamətlidir. Çünki onlar özləri hesabına təsəvvür etdikləri mülk, izzət və Allahdan müstağni olmaq kimi əsassız duyğulardan ötəri sapmış və həlak olmağı layiq olmuşlar. Belə bir əmrin yönəldilmiş olmasının bir başqa məqsədi də Allaha sığınan kimsənin öz

nəfsini beləcə xeyr və dilədiyinə hesabsız ruzi verən Allahın feyizlerini al/götürməyə yönəltməsini vurğulamaqdır.

Mülk (orijinalı milk=insanın sahib ol/tapıldığı şey); biz insanlar arasında, mənası bilinən və əslində hər hansı bir şübhə ol/tapılmayan bir termindir. Ancaq mülk, həqiqi və etibarı olmaq üzrə iki qisimə ayrılmaqdadır:

Həqiqi mülk; bir şeyin, sözgəlişi bir insanın, yaranma və yaradılış qanunu uyğun olaraq, bu qanunun imkan verdiyi ölçüdə, bir şey üzərində qənaətdə ol/tapılmasına deyilir. İnsanın öz gözü barəsində ol/tapıldığı qənaəti; dilədiyi şəkildə istifadə edib istifadə etməməsini buna nümunə göstərə bilərik. Yenə əlini açıb bağlaması, bir şeyi tutub buraxması növü işlərdə istifadə etməsi də bunun bir nümunəsidir. Bu mənada malik (sahib) ilə mülkünün (sahib olduğu şeyin) arasında gerçək bir elin idinin olması qaçınılmazdır. Bu tərz elin idilərdə dəyişiklik olmaz və sahib olunan şeyin varlığı, sahibinə bağlıdır. Mülk malikiylə qaimdir. Mülk malikindən müstağni ola bilməz. Var olduğu müddətcə ondan ayrı düşünülə bilməz; ayrılması onun yox olması (və funksiyasını itirməsi) deməkdir. Göz və əlin bir şəkildə insandan ayrılması kimi. Uca Allahın bütün kainat, kainatın daxilində olan hər

varlıq və hər hərəkət və iş üzərindəki mütləq sahibliyi, malikliyi də


işdə bu qisim malikiyet növündəndir. Bu səbəbdən O, dilədiyi şey üzərində, dilədiyi qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinə malikdir.

Mülkün, sahib olmanın bir başqa qisimi də saymaca (etibarı) və koymacadır (vəzidir). Etibarı mülk, məsələn, insan kimi bir varlığın cəmiyyət içində ağıl sahibi kəslərin ictimai bəzi məqsədlərə u-laşmak üçün nəzərdə tutduqları bir əlaqə uyğun olaraq, hər hansı bir şey üzərində dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılmasına deyilməkdədir. Sözünü etdiyimiz ağıllı insanlar, varlıqlar aləmində müşahidə etdikləri gerçək mülkiyyətdən və onun təsirlərindən yola çıxaraq bu tərz etibarı bir mülkiyyət təyin edib, bunun onun kimi olduğunu iddia etmişlər. Bu cür bir mülkiyyəti etibarlı etməkdən məqsəd qoyduqları, öz ictimai sistemləri içində etibarlı bir sahibin gerçək və varoluşsal mülkündən əldə etdiyi nəticələndirərin, faydaların bənzərlərini, bu cür obyekt əmtəələrdən əldə etməkdir.

Bu cür mülkiyyətdə sahib ilə sahib olunan şey arasındakı əlaqənin

koymaca (vəzi) və saymacaya (etibarı) söykən/dözdüyündən ötəri dəyişməyə, dönüşünə açıqdır. Sözgəlişi bu cür bir mülkiyyət, satış, hədiyyə və bənzəri nəql səbəbləri səbəbindən bir insandan başqasına keçə bilər.

Sultanlıq mənasını verən mülk (orijinalı mülk), sahib olmağı ifadə edən mülk (orijinalı milk) növündən olsa da ancaq o bir qrup insanın sahib olduğu şeylərə sahib olmaq deməkdir. Kralın yurddaşlarının sahib olduqları şeylərə sahib olması kimi. Kralın, tebasının sahib olduqları şeylər üzərində, öz qənaətiylə onların qənaətləri arasında hər hansı bir qarşıdurma olmadan qənaətdə ol/tapıla bilər. Onların diləmələriylə, onun diləməsi üst-üstə düşməz. Bu, gerçəkdə mülkiyyət üstü mülkiyyətdir. Biz buna terminolojik olaraq "şaquli mülkiyyət" deyirik. Əfəndinin köləsinə və sahib olduğu şeylərə sahib olması kimi. Bundan ötəri, doğrudan sahiblik (milk) ilə əlaqədar açıqladığımız qisimlər sultanlıq və bilvasitə sahib olma üçün də etibarlıdır.

Uca Allah, mütləq bir şəkildə hər şeyin maliki və hər şeyə malik və suverendir. Hər şey üzərində mütləq sahibliyə sahib oluşuna


gəlincə; bu, ONun mütləq Rəbliyindən, hər şey üzərindəki mütləq suverenliyindən qaynaqlanmaqdadır. Çünki O, hər şeyin yaradıcısıdır, hər şeyin ilahıdır. Mövzuya bağlı olaraq uca Allah belə buyurur: "İşdə bu, sizin Rəbbiniz Allahdır; hər şeyin yaradıcısıdır; ONdan başqa ilah yoxdur." (Mömin, 62) "Göylərdə və yerdə nə varsa hamısı ONundur." (Bəqərə, 255) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik. Bu ayələrin bütünü, "şey" olaraq adlandırıla bilən bütün varlıqların, özü etibarıyla ONunla qaim olduqlarına, özü etibarıyla ONA möhtac olduqlarına, O olmadan öz başlarına ola bilməyəcəklərinə, müstəqil bir varlıq göstərə bilməyəcəklərinə, ONun özüylə əlaqədar olaraq və özünün içində dilədiyi bir şeyi reallaşdırmasına heç bir şeyin maneə ola bilməyəcəyinə dəlalət etməkdədirlər. Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, bunun adı bilavasitə mülkiyyətdir.

Uca Allahın mütləq olaraq məlik və suveren olması, bütün varlıqlar üzərində mütləq olaraq malik meydana gəlinin bir gərəyidir. Çünki şəxsən varlıqların bir qisimi, digər bir qisiminin sahibi mövqesindədirlər. Səbəblərin nəticələrinə sahib olmaları kimi. Yenə varlıqlar,

fəaliyyət halındakı güclərinə, fəaliyyət halındakı güclər də hərəkətlərinə sahib mövqesindədirlər. İnsanın öz bədəninin orqanlarına və görmə orqanı kimi güclərə sahib olması kimi. Bunlarsa, öz hərəkətlərinin sahibləridir. Uca Allah hər şeyin sahibi olması baxımından, bu şeylərə sahib olanların, sahib olduqları şeylərlə birlikdə sahibidir. İşdə mütləq məlikliyin ifadəsi olan mülkün mənas(n)ı budur. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Mülk ONundur, həmd də ONundur." (Təğabun, 1) "Çox qüdrətli Məlik (mülkünün sonu olmayan)ın yanında." (Qəmər, 55) Daha bunun kimi bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Bilvasitə və bilavasitə gerçək, həqiqi mülkiyyət budur.

Mülkiyyətin etibarı və saymaca olanına gəlincə: Uca Allah, malikdir; çünki hər hansı bir mala sahib olan bir kimsənin sahib olduğu hər şeyi verən Odur. Əgər sahib olmasaydı belə bir vəziyyət


doğru olmazdı və sahib olmadığı şeyi sahib ola bilməyənə verən mövqesinə düşərdi. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Və Allah'

ın sizə verdiyi malından onlara verin." (Nur, 33)

Uca Allah, insanların əllərində olan hər şeyin sahibi olan malik və suverendir də. Çünki suverenlik sahibi qanun tündçüdür. Suverenliyi səbəbindən insanların sahib olduqları şeylər üzərində qənaətdə ol/tapılar. Eynilə sultanların yurddaşlarının malları üzərində qənaətdə ol/tapılmaları kimi. Aşağıdakı ayələr uca Allah'ın bu suverenliyinə işarə etməkdədirlər: "Də ki: İnsanların Rəblərinə sığınaram. İnsanların məliyinə -mütləq hakiminə-..." (Nas, 1-2) "Sizə hər istədiyiniz şeyi verdi. Əgər Allahın nemətini saymağa cəhd etsəniz, onu sayıb bitirməyə güc çatdıra bilməzsiniz." (İbrahim, 34) "Sizi özlərində xəlifələr edib xərcləmə səlahiyyəti verdiyi şeylərdən infak edin/əldə et." (Hədid, 7) "Sizə nə olur ki, Allah yolunda infak etmirsiniz? Halbuki göylərin və yerin mirası Allahındır. (Hədid, 10) "Bu gün mülk=hükümranlık kimindir? Kahhar olan tək Allahındır." (Mömin, 16) Uca Allah, bu anda sahib olduğumuz şeylərin, bizdən əvvəl də sahibi idi, bizim yanımızdaykən də onların sahibidir və bizdən sonra da bunlar üzərindəki mülkiyyəti sürəcək.

Yuxarıdan bəri etdiyimiz açıqlamlar üzərində dayanıb düşünənlər:

"Allahım, (ey) mülkün sahibi" ifadəsinin sırasıyla bu xüsusları vurğulamağa dönük olduğunu görər:

Birincisi; uca Allah hər cür mülkiyyət və suverenliyə malik və malikdir. Hakimlik və suveren olma şəklində malik olmaq, gerçəkdə do-laylı sahib olma və mülkiyyət üstü mülkiyyətdir. Buna görə uca Allah, məliklərin, məliyidir. Çünki hər malikə, mülkü verən Odur. Aşağıdakı ayələrdə bu xüsusa diqqət çəkilir: "Allah özünə mülk verdi, deyə." (Bəqərə, 258) "Onlara böyük bir mülk də verdik"

(Nisa, 54)


İkincisi; uca Allahın adının başda zikr edilməsi ilə səbəbin açıklanışına işarə edilir. Buna görə O, mülkün sahibidir, çünki O, ulu Allahdır. Bu xüsus ayədən açıq-aşkar bir şəkildə anlasıçınçısı. ayədə keçən mülk anlayışı ilə -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- həqiqi və etibarı sahiblikdən daha ümumi bir fakt nəzərdə tutulur. Çünki ilk ayədə, uca Allaha bağlı olaraq təqdim edilən: "Dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çəkib al/götürərsən,

dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan" şəklində xarakterizə etmədə, irəlidə açıqlayacağımız kimi, etibarı mülkiyyətlə əlaqədar xüsuslara, ikinci ayədə isə həqiqi və gerçək mülkiyyətlə əlaqədar xüsuslara işarə edilir. Bu halda uca Allah mütləq olaraq mülkün sahibidir.

"Dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çəkib al/götürərsən." Mülk" anlayışı, mütləq olaraq istifadə edildiyindən, gerçək, batil, ədalətlə əldə edilmiş ya da zorbalıqla qazanılmış hər cür mülkü əhatə edər. Çünki "mülk" "Allah özünə mülk verdi, deyə" (Bəqərə, 258) ayəsinin də təfsiri çərçivəsində açıqlandığı kimi, özü etibarıyla uca Al-lahın bir hədiyyəsidir. Cəmiyyətdə gözəl nəticələndirər doğura bilən bir nemətdir. Uca Allah, insanların nəfslərini, mülkə maraq duyma xüsusiyyətiylə təchiz etmişdir. Layiq olmayanların əllərindəki mülk, mülk olması etibarıyla tənqidi həkk etməz. Tam tərsinə, layiq olmayan birinin məsələn zorbalıq və qəsb yoluyla əldə etmiş olanın onu ələ keçirmiş olması tənqid edilər ya da gözəl yollardan xərcləmə imkanı olduğu halda onu pis yollarda xərcləməsi tənqid edilər. Əslində bu ikinci qəşəng də bir şəkildə birincisiylə elin idilidir.

Ayrı bir baxımdan mülk ona ehil olan kimsə baxımından, uca Allah'

ın ona istiqamətli bir nemətidir. Layiq olmayan kimsə baxımından isə, bir bəla və müsibətdir. Hər iki vəziyyətdə də mülk, uca Allaha nisbət edilər. Mülk, Allahın qullarını onun vasitəsilə sınadığı bir fitnədir, sınama vasitəsidir.

Daha əvvəl: Uca Allahın hərəkətləri məzmununda bu ayədə olduğu kimi ONun diləməsinə vurğu etmənin mənas(n)ı, "hərəkətin təsadüfi, hər hansı bir məqsəd qoy elin idili olmadan sərgiləndiyi mənasını ifadə


etməz. Tam tərsinə bununla nəzərdə tutulan xüsus, ONun hərəkətləri məzmununda məcbur olmaması, bu hərəkəti işləmək məcburiyyətində olmamasıdır" demişdik. Uca Allah, bir şeyi etdiyində onu mütləq diləməsiylə edər. Heç kim ONU buna məcbur edə bilməz. Belə bir şeyi etmək məcburiyyətində buraxa bilməz. Hərçənd, Onun hərəkəti, hər vaxt məsləhətə uyğun olaraq reallaşar.

"Dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan." Ayənin orijinalında keçən "tuizzu" hərəkətinin məsdəri olan "izz" sözü bir şeyin əldə edilməsinin çətin olması mənasında istifadə edilər. Buna görə, nadir olan

şeylər üçün "əziz" deyilir. Yəni çətin ol/tapılar. Yenə bir cəmiyyətdə uduzmaya uğradılması, nəşr/təzyiq altına alınması çətin olan kimsə üçün də "əziz-ul qövm" ifadəsi istifadə edilər. Bununla, o kimsəyə nəşr/təzyiq və qalibiyyət yoluyla çatılmayacağı mənas(n)ı nəzərdə tutular. Cəmiyyətin içində, çatılması güc bir mövqeyə sahib olmasına, onların sahib olduqları hər şeyə əksinə deyil- sahib var olmasına işarə edilər. Daha sonra bu ifadə, hər çətinlik üçün istifadə edilər oldu. "Yeizzu aleyye həmçinin" deyildimi "filan şey mənə çətin gəldi" mənas(n)ı nəzərdə tutular. Necə ki bir ayədə belə buyurulu-yor: "Əzizin aleyh=Sıkıntıya düşməniz onun gücünə gedər." (Tövbə, 128) yəni ona çətin gəlir. Yenə, hər qalibiyyət mənasında istifadə edilər oldu. Ərəblər: "Məhrum azze bezze", "qalib gələn soyar (qənimət al/götürər)" deyərlər. Bir ayədə belə buyurulur: "Və azzeni fil-hitab=bana danışmada üstün gəldi." (Sad, 23) Yəni, "məni məğlub et/yeyildi." Sözün əsl mənas(n)ı, yuxarıda ifadə etdiyimiz kimidir.

Bunun tam əleyhdarı da "zillət"dir. Bu da gerçək və ya virtual bir nəşr/təzyiqlə asanca əldə etmək mənasını ifadə edər. Uca Allah: "Zuribet eleyhimuz-zilletu=Onların üzərinə xorluq (zillət və yoxsulluq) damğası vuruldu." (Bəqərə, 61) buyurmuşdur. Bir başqa ayədə

də belə buyurmuşdur: "...cenahez-zulli=Onlara ağrıyaraq təvazökarlıq qanadını gər." (İsra, 24) Başqa bir ayədə isə istifadə edilən ifadə belədir: "Əzillə idin elel...=Mü'minlere qarşı təvazökar."

(Maidə, 54)


"İzzət" dediyimiz xüsusiyyət, mütləq olaraq mülkün bir gərəyidir. Uca Allahın xaricində bir kimsə, hər hansı bir şeyə sahib olduğunda, o şeyi ona verən, onun mülkü halına gətirən Odur. Bir kimsə, bir cəmiyyətin məliyi olmuşsa, bunu ona verən Allahdır. Bu səbəbdən "izzət" tam uca Allaha özgüdür. ONdan başqasının sahib olduğu izzət, ancaq ONun vergisi və lütfü ilə əldə edilmişdir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Qüruru (izzəti) onların yanında mı axtarırlar? Şübhəsiz bütün qürur Allahındır." (Nisa, 139) "Qürur Allahın, ONun Rəsulunun və möminlərindir." (Munafiqun, 8) Bu ayələrdə işarə edilən gerçək izzətdir. Bunun xaricindəki vəziyyətlərsə izzət görünüşündə zillətdən başqa bir şey deyil. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Xeyr, o inkar edənlər bir qürur və bir parçalanma içindədirlər." (Sad, 2) Dərhal arxasından bu ayənin yer/yeyər

al/götürmüş olması da bu qiymətləndirməmizi dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Biz özlərindən əvvəl, nə qədər qurşaqları dağıtmaya uğratdıq da onlar fəryad etdilər, ancaq xilas olma zamanı deyildi." (Sad, 3)

Zillətlə əlaqədar olaraq veriləcək hökm, izzət üçün etibarlı olan hökmün tam əleyhdarı olmaq vəziyyətindədir. O halda uca Allahın xaricindəki hər kəs, özü etibarıyla zəlildir. Allahın əziz və şərəfli etdikləri xaric. ("...dilədiyini əziz edər, dilədiyini alçaldarsan.")

"Bütün xeyrlər yalnız Sənin əlindədir. Həqiqətən Sən, hər şeyə güc çatdıransan" "Xeyr" sözünün semantik quruluşunda "seçmə" mənas(n)ı vardır. Biz bir şeyi "xeyr" olaraq adlandırarkən, əvvəlcə onu başqa bir şeylə müqayisə etmiş və bu müqayisə etmədə ikisindən birini seçməyi məqsəd qoymuşuq. Nəticədə birini seçərik. İşdə bu seçdiyimiz "xeyr"dir. Biz onu, istədiyimiz və məqsəd qoyduğumuz şeyi əhatə etdiyi üçün seçmişik. Bu halda bizim istədiyimiz, gerçək mənada xeyrdir. Əgər biz onu, başqa bir şey üçün istəsəydik, istədiyimiz o başqa şey, gerçək xeyr olardı. Başqasının xeyr olması da, onun xeyr olması baxımından söz mövzusudur. Bu halda gerçək xeyr, özü etibarıyla istənən şeydir. Xeyr olaraq adlandırılması, başqasıyla müqayisə edildiyində istənən şeyin o olmasından ötəri


dır. Varlıqlar içində birini seçmək istədiyimiz və bu seçkimizdə tərəddüdə düşdüyümüzdə, artıq o şey "seçilmiş" xüsusiyyətini qazanar.

Görüldüyü kimi, bir şey başqa bir şeylə müqayisə edilib bu şeyə görə daha təsirli hesab edildiyindən ötəri seçilər, buna görə "xeyr" adını alar. Bundan ötəri "xeyr"in mənasında başqasına nisbət mənas(n)ı da vardır. Bu nöqtədən hərəkətlə bəzilər: Bu söz Adı tafdil kipindendir və əsli də "ahyar"dır demişlər. Halbuki bu söz 'adı tafdil' kipinden deyil. Yalnız, əlaqədar olduğu mövzunun tafdil mənas(n)ı ilə bir üst-üstə düşməsi sözkonusudur. Sırf bundan do-layı da, efalı tafdil haqqında olduğu kimi başqasıyla semantik olaraq elin idili olduğu fərz edilər. Ərəblər: "Zeyd Əmrdən daha üstündür" "Zeyd ikisindən üstün olandır" deyərlər. Necə ki: "Zeyd Əmrdən xeyirlidir və "Zeyd ikisindən xeyirli olanıdır" deyərlər.

Əgər "xeyr" sözü "tafdil" kipinden olsaydı, bu kipten gələn digər sözlər üçün etibarlı olan çəkiliş qaydaları ona da tətbiq olunardı.

Sözgəlişi: üstün, efadil, fudla, fudlayat" deyilir. Ancaq "xeyir" sözü bu tərz bir çəkilişə təbii/tabe deyil. Tam tərsinə xeyir, hiyeret, ahyar və hayrat" deyilir. Şeyx, şeyhet, eşyah və şeyhat" kimi. O halda xeyir sözü, sifəti müşebbehe kipindendir.

Bu çıxarsamamızı dəstəkləyən xüsuslardan biri də, "xeyir" sözünün, "tafdil" kipinin təmin etdiyi mənanın ifadə edilməsinin doğru olmadığı bir sıra yerlərdə istifadə edilməsidir. Məsələn bu ayə: "Də ki: Allahın qatında olan, əyləncədən... xeyirlidir." (Cümə, 11) Əyləncədə əsla "xeyr" yoxdur. Bu səbəbdən "tafdil" kipi burada bir məna ifadə etməz. Bu və bənzəri ifadələrdən sıyrılmaq üçün, sözün "tafdil" kipinin təmin etdiyi mənadan uzaqlaşdığı və mücərrədləşdirildiyi bəhanəsini irəli sürənlər olmuşsa da, bunun belə olmadığı açıq-aşkar ortadadır. Doğrusu "xeyr" sözü yalnız "seçmə" mənasını ifadə edər. Əleyhdar olaraq müqayisə edilən şeyin də, xeyrdən bir şey ehtiva etməsi, buna mövzu olan yerlərin ümumi xüsusiyyətləridir.


İndiyə qədər edilən şərhlərdən bu ortaya çıxır: Uca Allah, mütləq olaraq "hayır/hayırlı"dır. Çünki hər şey sonun da gedib ONA söykən/dözər. Hər şey ONA dönər. Hər şey ONU istər, ONU məqsədlər. Ancaq Qurani Kərim, "xeyr" sözünü, ONunla əlaqədar olaraq, digər gözəl adlarından biri kimi istifadə etməz ONU bir xarakterizə etmə olaraq istifadə edər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Allah, daha xeyirlidir və daha davamlıdır." (Taha, 73.) "Bir-birindən ayrı bir çox Rəblər mi daha xeyirlidir, yoxsa kahhar olan bir tək Allahmı?" (Yusuf,

39.)

Bəli "xeyr"in izafet tərkibi tərzində, bir növ ad olaraq istifadə edilməsi bir gerçəkdir. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Allah ruzi verənlərin xeyirlisidir." (Cümə, 11.) "Və O hökm edənlərin xeyirlisidir." (Ə'RAF, 87.) "O, ayırt edənlərin xeyirlisidir." (Ən'am, 57.) "O, kömək edənlərin xeyirlisidir." (Al/götürü İmran, 150.) "Allah, nizam quranların xeyirlisidir." (Al/götürü İmran, 54.) "Sən açanların xeyirlisisən." (Ə'RAF, 89.) "Sən bağışlayanların xeyirlisisən." (Ə'RAF, 155.) "Sən varislərin xeyirlisisən." (Ənbiya, 89.) "Sən konuklayanların xeyirlisisən." (Mu'minun, 29.) "Sən mərhəmət edənlərin xeyirlisisən." (Mu'minun, 109.)

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrdəki istifadənin ortaq nöqtəsi,

"xeyr" sözünün semantik quruluşunda olan "seçmə" mənasının göz qarşısında saxlanılmış olmasıdır. Yoxsa, bu söz, uca Allahın bir adı olaraq istifadə edilmiş deyil. Bu adın istifadə edilmiş olmaması, uca Allahın, başqasıyla müqayisə edilməkdən və bu müqayisə nəticəs(n)i seçilmiş olmaqdan münəzzəh olduğunu vurğulamaq məqsədinə istiqamətlidir. Bütün üzlər ONun qarşısında əyilib boyun bükmüşdür. İzafet tərkibi və nisbət tərzində bir adlandırma, eyni şəkildə ge-rektiğinde bu tərz bir xarakterizə etməyə getmə ola bilər. Bunun hər hansı bir sa-kıncası yoxdur.

"Xeyr yalnız sənin əlindədir." cümləsi xeyirin tam uca Allah'ın yoxlamasında olduğunu göstərər. Bunu "xeyr" sözünün başındakı hərfi tərif olan "əlif və lam" hərfindən və eyni zamanda cümlədə "xəbər" funksiyasını görən "zərf"in (biyedike) önə alınmış ol


masından qəbul edirik. Bu səbəbdən, ifadədən bu mənas(n)ı əldə etmiş olarıq: İstənən hər xeyirin vəziyyəti sənin əlindədir. Onları verən, bəxş edən sənsən.

Bu səbəbdən bu cümlə əvvəlki cümlələrin səbəbləndirilməsinə istiqamətlidir. Bunu söyləyərkən: "dilədiyinə mülkü veririsin…" deyə başlayan ifadələri nəzərdə tuturuq. Bu səbəbləndirmə daha xüsusi xüsusiyyətli bir mənanın, özüylə birlikdə başqa mənaları da əhatə edən ümumi bir ifadəylə səbəbləndirməsi növündəndir. Bununla, uca Allahın bəxş etdiyi xeyiri nəzərdə tuturuq ki mülk və izzətdən daha geniş əhatəlidir. Bu xüsus açıqdır.

Mülkün verilmiş olması ilə əziz etmənin Allahın əlində olan "xeyr" ilə səbəbləndirilmiş olması, ifadə tərzi baxımından normal olduğu kimi mülkün çəkib alınması ilə zəlil etmənin də bununla səbəbləndirilməsi normaldır. Çünki bu ikisi pis olmasına pisdirlər, ancaq pislik xeyirin olmamasından başqa bir şey deyil. Bu halda mülkün alınması, əziz və şərəfli qılınmışlığın olmamasından başqa bir şey deyil. Bu səbəbdən hər xeyirin uca Allah'a söykən/dözməsi, hər xeyrdən məhrumluğun da ONA söykənilməsini tələb edir. Heç şübhəsiz, uca Allahdan uzaq sayılması, sürgün edilməsi lazım olan, qulların hərəkətlərinin əskiklikləri və günahlarının çirkinlikləri kimi ONA yaraşmayan xarakterizə etmələrdir. Burada ancaq üzüstə köməksiz buraxmaq və müvəffəqiyyət verməmək və lazımlı

öncülleri hazırlamamaq ONA nisbət edilə bilər. Ki bu xüsusla əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

Qısacası, mülk və izzət, mülkün alınması və zillət kimi tekvini=varoluşsal xeyr və şər vardır. Varoluşsal xeyr, Allahın verdiyi müsbət bir faktdır. Varoluşsal pislik (şər) isə, yalnız xeyirin verilməyişindən ibarətdir. Bu səbəbdən, bu mənada şərin uca Allaha nisbət edilməsinin bir qorxusu yoxdur. Çünki "xeyir"in maliki Odur və ONdan başqa kimsə xeyirə sahib deyil. Əgər hər hansı bir kimsəyə xeyrdən bir şey versə, əmr ONundur. Tərif də ONA özgüdür. Əgər verməzsə və ya xeyiri maneələrsə ONdan başqa kimsə


nin ONun üzərində haqqı olmadığı üçün ONU məcbur edə bilməz. Bu səbəbdən xeyr verməyişi haqsızlıq olaraq qiymətləndirilə bilməz. Ayrıca ONun xeyiri verməs(n)i də verməyişi də, kainatın kiçik parçalarının fəaliyyətlərinə suveren olan nizamın islahı üzərində təsirli olan ümumi məsləhətlərlə elin idilidir.

Bunun yanında, bir də qanuni sahəs(n)i maraqlandıran xeyr və şər vardır. Bunlar, itaət və üsyan növlərindən ibarətdirlər. Bunlar, seçiminə söykən/dözməsi səbəbiylə insandan qaynaqlanan hərəkətlərdir. Bu baxımdan, söz mövzusu hərəkətlər, insandan başqasına qətiliklə nisbət edilməzlər. Söz mövzusu hərəkətlərin gözəl və ya çirkin meydana gəllərinin altında da insana istiqamətli bu nisbət yatar. Əgər bu hərəkətlərin sergilenişlerinin gerisində, insanın seçkis(n)i fərz edilməsəydi çirkin və ya gözəl olaraq xarakterizə edilməzdilər. Bu səbəbdən, bu baxımdan söz mövzusu hərəkətlər uca Allaha nisbət edilə bilməzlər. Ancaq Uca Allahın, bunları tələb edən məsləhətlərə insanı müvəffəq etməsi və ya müvəffəq etməməsi başqa [yalnız tofiq verib verməmə şəklində Allaha nisbət edilə bilərlər.]

Artıq bu xüsus diqqətə çarpanlıq qazanmışdır: Xeyr tamamilə Allahın əlindədir. Universal nizam buna söykənən olaraq hər cür mövcudluğu, məhrumluğu, xeyr və şəri əhatə edərək işlər.

Bəzi təfsir alimləri demişlər ki: "Xeyr sənin əlindədir." ifadəsində, qısaca ifadəyə dönük bir hazfetme söz mövzusudur. Bu səbəbdən ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Xeyr və şər sənin

əlindədir." Necə ki bənzəri bir şərh: "Sizi istidən qoruyacaq paltarlar." (Nəhl, 81.) ifadəsi üçün də irəli sürülmüş və cümləyə təqdiri olaraq "və soyuqdan" qeydi düşülmüşdür.

Əslində bütün bunların səbəbi, mutəzilə məktəbiylə eyni paralelə düşməkdən qaçınmaqdadır. Çünki mutəzilə məktəbinin yanaşmas(n)ı, pislikləri uca Allaha söykəməmə şəklindədir. Əslində, bu təfsirçilərin yanaşmas(n)ı, Allahın kəlamına qarşı cəsarətdə ol/tapılmaqdan başqa bir şey deyil. Və belə bir siretin izahı mümkün deyil. Hərçənd mutəzilə məktəbinə mənsub alimlər pisliklərin yü


ce Allaha nisbət edilməsini mütləq olaraq və bir vasitə vasitəsiliylə də olsa rədd etməklə bir səhv işləmişlər, ancaq onların bu səhvindən ötəri yuxarıda ki qəribə qiymətləndirməyi haqlı göstərmək də mümkün deyil. Daha əvvəl bu mövzuya toxunmuş və işin əslini ortaya qoymuşduq.

"Həqiqətən sən hər şeyə güc çatdıransan." Bu ifadə "xeyir"in uca

Allahın əlində oluşunu səbəbləndirməyə, izah etməyə istiqamətlidir. Çünki hər şeyə mütləq olaraq qədr olmaq, heç kimin hər hansı bir şeyi ONun müqtədir etməsi olmadan edə bilməməsini tələb edir. Əgər bir kimsə, gücünü uca Allahın müqtədir etməsinə söykəmədən bir şey edə bilsə, bu deməkdir ki, onun güc çatdırdığı şey uca Allahın gücünün tutumunun xaricindədir. Bu vəziyyətdə uca Allahın -haşa- hər şeyə qədr olmadığı ortaya çıxar -ki Uca Allah belə bir xarakterizə edilmədən münəzzəhdir- Uca Allahın qüdrəti bu genişlikdə və bu sərhədsiz tutumda olduğuna görə ağla gələ biləcək hər cür xeyr ONun gücü daxilindədir. Yenə başqalarının bəxş etdiyi hər cür xeyr də ONA nisbət edilər. ONun əlində olduğu qəbul edilir. Onlar da digərləri kimi ONA aiddirlər. Bu halda istisnasız bütün xeyr növləri ONun əlindədir. "Xeyr yalnız sənin əlindədir." ifadəsində ki məhdudlaşdırma, bunu ifadə etməkdir.

(Al/götürü İmran / 27) "Gecəni gündüzə qatarsan, gündüzü də gecəyə qatarsan." Ayənin orijinalında keçən "tulicu" sözünün kökü, "girmə" mənasını verən "vuluc" sözüdür. Aydın olduğu qədəriylə bəzi alimlərin də ifadə etdikləri kimi gecənin gündüzə və gündüz gecəyə girdirilməsindən məqsəd, bir il boyunca gecə və gündüz müddətində

meydana gələn dəyişikliklərdir. Burada da yer üzü boyunca bölgə və məkanların genişliyi əsasdır. Ayrıca günəşin eğiminde bir sıra dəyişikliklərin olması əhəmiyyətli rol oynayar. Bunun sonunda günlər uzanmağa, gecələr də qısalmağa başlar. Bu gecənin gündüzə girməsidir ki qışda/qışın başlanğıcından yazın başlanğıcına qədər belə davam edər. Yaz mövsümünün başlarından qışda/qışın başlarına qədər isə, gecələr uzanmağa gündüzlər qısalmağa başlar. Bu təbii inkişafların bütünü şimal qütbündə yaşanar. Cənub qütbündə isə,


qütbündə yaşanar. Cənub qütbündə isə, şimal qütbündəki inkişafların tərsi istiqamətdə inkişaflar yaşanar. Bu səbəbdən bir qütbdə yaşanan uzanma, o biri qütbdə qısalma olaraq yaşanar. Bu halda uca Allah davamlı olaraq gecəni gündüzə, gündüzü də gecəyə girdirməkdədir. Ekvator xəttindəki və qütblərdəki gecə və gündüz bərabər olma vəziyyətinə gəlincə bu bizim hissimizə söykənən bir şeydir. Gerçəkdə dəyişmə, davamlı və əhatəlidir.

"Dirini ölüdən çıxararsan, ölünü də diridən çıxararsan." Burada nəzərdə tutulan kafirin soyundan möminin, möminin soyundan da kafir kimsənin çıxmasıdır. Çünki uca Allah imanı həyat və nur, küfrü də ölüm və qaranlıq olaraq adlandırmaqdadır: "Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və insanlar içində getməsi üçün özünə bir nur verdi-ğimiz kimsənin vəziyyəti, qaranlıqlarda qalıb/qəlib oradan bir çıxış tapmayanın vəziyyəti kimidirmi?" (Ən'am, 122.)

Bundan daha ümumi bir vəziyyətin nəzərdə tutulmuş olması da mümkündür. Bitki və heyvan kimi canlıların duyğusuz, cansız torpaqdan yaradılması, sonra ölüm yoluyla canlıların təkrar torpağa geri çevirilməsi nəzərdə tutulmuş ola bilər. Çünki uca Allahın kəlamı, ölünün diriyə, dirinin də ölüyə çevrilməsi ilə əlaqədar dəqiq və ona yaxın ifadələri ehtiva etməkdədir. Məsələn uca Allah belə buyurmuşdur: "…sonra bir başqa yaradışla onu tikdik. Yaradıcıların ən gözəli olan Allah, nə ucadır. Sonra bunun ardından siz həqiqətən öləcək olanlarsınız." (Mu'minun, 15.) Buna bənzər bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bəzi təbiət alimlərin fikirləri belədir: Ən kiçik canlı növü

olan mikroblara qədər gəlib söykən/dözən həyat, bir mikrobdan o birisinə sürüb getməkdədir və heç bir surətdə duyğudan məhrum maddəyə söykən/dözməməkdədir." Bunu söyləyərkən onlar kainatın, varlıqlar aləminin yaradılmışlığını inkar etməyi məqsəd qoyurlar. Ancaq, konkret hesab edilən və təcrübələr nəticəs(n)i canlı mikroblar üzərində sübut edilən ölüm bu fikiri etibarsız etməkdədir; bu səbəbdən həya


tın ölümə çevrilməsi aralarındakı əlaqəni ortaya çıxarmaqdadır. Mövzunun davamı başqa bir yerdədir.

"Gecəni gündüzə qatarsan…" deyə başlayan ayə, uca Allahın gerçək və varoluşsal mülkü üzərindəki qənaətini betimlemektedir. Bundan əvvəl iştirak edən: "dilədiyinə mülkü verərsən..." ifadəsi də, etibarı, sübjektif mülk və ona bağlı faktlar üzərindəki qənaətini betimlemekteydi.

Hər iki ayədə ilahi qənaətin dörd nümunəs(n)i qarşılıqlı tablo/cədvəllər formasında gözlər önünə sərilməkdədir. İlk ayədə mülkün bahşedilişi

və geri alınışı gündəmə gətirilmiş, buna qarşılıq ikinci ayədə gecənin gündüzə və gündüz gecəyə gətirilişi təsvir edilmişdir. Əziz etmə və zəlil etmə tablo/cədvəlləri əks etdirilərkən qarşı mənzərə olaraq dirinin ölüdən və ölünün diridən çıkarılışı sərgilənmişdir. Bu tərz bir sunuş, sanatsal incəliyin diqqət çəkici bir nümunəsini meydana gətirməkdədir. Hadisələr və faktlar arasında son dərəcə incəlikli bir əlaqə yaradılmaqdadır. Ki bu xüsus dərhal fərq edilməkdədir. Çünki mülkün bahşedilişi bəzi fərdlərin geri qalan insanlar üzərində suveren olmalarının bir formasını ifadə etməkdədir. Bu geri qalanların azadlıqları və içgüdüsel sərbəstlikləri müəyyən ölçüdə aradan qaldırılıb ortadan qaldırılır. Bu da eynilə gecənin gündüzə müsəllət qılınmasına, gündüz diqqətə çarpan və aydın etdiyi bəzi qisimləri bürüyüb aradan qaldırmasına bənzər. Mülkün alınıb aradan qaldırılması da tərsdən bu nümunəyə bənzər. Yenə bir kimsənin əziz qılınmasında, adı sanı unudulan və edib etdikləri bilinməyən bir kimsənin bir şəkildə dirildilməsi deməkdir. Əgər beləsinə bir əziz etmə olmasa adın və sanın duyul/eşidilməsi də olmayacaq. Bu da eynilə ölüdən dirinin çıxarılmasına bənzər. Zəlil etmə də bunun tərsdən nümunəliyini meydana gətirməkdədir. İzzət və qürurda həyat, zillət və alçaqlıqda ölüm vardır.

Mövzunu başqa bir baxımdan da ələ ala bilərik: Uca Allah, Quranda gündüzü (nümayişçi) gecəni də (aradan qaldırıcı, silici) bir ayə olaraq təyin etmişdir. "Gecə ayəsini sildik… gündüz ayəsini ay-dınlatıcı etdik" (His-rə, 12.) İnsan birliklərində bu diqqətə çarpanlaşma və


silinmə mülkün diqqətə çarpanlaşması və əldən çıxması şəklində əks olunmaqdadır. Yenə Quran da həyat və ölüm, elm və güc kimi nəticələndirərin, faktorların qaynağı olaraq təqdim edilmişdir: "Ölüdürlər, diri deyildirlər, nə vaxt diriləcəklərinin şüuruna çata bilməzlər." (Nəhl, 21.) Uca Allah "izzət"i də özünə, elçisinə və möminlərə xas etmişdir. "...İzzət (güc, qürur və üstünlük) Allahın, ONun Rəsulunun və möminlərindir." (Munafiqun, 8.) Uca Allah onları "həyat" faktıyla birlikdə zikr edir. Bu səbəbdən "izzət" və "zillət", insan birlikləri içində "həyat" və "ölüm"ün göstəriciləri olaraq təqdim edilməkdədir. Buna görə, üzərində dayandığımız ayələrin ilkində haqqında danışılan mülkün bahşedilişi və geri alınışı ilə əziz etmə və zəlil etməyə qarşılıq olaraq ikinci ayədə, gecənin gündüzə girdirilişi və gündüz

gecəyə girdirilişi ilə dirinin ölüdən çıkarılışı və ölümün diridən çıkarılışı vurğulanmışdır.

Ardından, ikinci ayədə haqqında danışılan: "Sən dilədiyinə hesabsız ruzi verərsən." xüsus ilə ilk ayədə keçən: "Xeyr sənin əlindədir." xüsusu arasında bir müqayisə etmə edilir. İrəlidə bununla əlaqədar şərhlər edəcəyik.

"Sən, dilədiyinə hesabsız ruzi verərsən." Bir az əvvəl işarə etdiyimiz qarşılıq faktı, "ruzi verərsən" deyə başlayan ifadənin, daha əvvəl işarə edilən mülk hədiyyəs(n)i, izzətli etmə və gecəni gündüzə girdirmə vs. xüsusların şərhi olması nəticəsini doğurmaqdadır. O halda cümlənin atif ədatı ilə ətf edilməsi, şərhə istiqamətli bir atifdir. Bu səbəbdən xüsusi xüsusiyyətli bir hökmün özündən daha ümumi xüsusiyyətli olan bir hökmlə açıklanışına istiqamətli bir örnəklə qarşı-qarşıyayıq. Necə ki: "Xeyr sənin əlindədir." ifadəsi özündən əvvəlki ifadələr qarşısında belə bir mövqedə idi. Bu vəziyyətdə belə bir məna əldə etmiş olarıq: Sən yaratdığın varlıqlar üzərində haqqında danışılan bu qənaətlərdə ol/tapılarsan. Çünki sən, dilədiyinə hesabsız ruzi verərsən.


RUZİ ANLAYIŞININ QURANda İFADƏ ETDİYİ MƏNA

"Ruzi" bildiyimiz bir anlayışdır. İstifadə edildiyi yerlərə baxdığımızda bu anlayışın bir növ hədiyyə mənasını ehtiva etdiyini anlayırıq. Kralın ordusuna verdiyi ruzi kimi. Necə ki kralın ordusu üçün verdiyi maaşa "rezkat" deyilir. Bu ifadə ümumiyyətlə yemək mənasında istifadə edilər. Bu ayədə olduğu kimi: "Onların yeməyi (ruzis(n)i), geyəcəyi… uşaq özünün olana aiddir." (Bəqərə, 23) Bu ayədə "geyəcək" ruzi olaraq xarakterizə edilməmişdir.

Sonra anlayışın mənas(n)ı bir az daha genişləmiş və insanla əlaqədar hər cür yemək "ruzi" olaraq xarakterizə edilmişdir. Sanki şans və taleh növündən; verənin kim olduğu bilinməsə də bir hədiyyə hesab edilmişdir. Bir müddət sonra daha da ümumilik qazanmış və insana faydas(n)ı toxunan hər şeyi əhatə edəcək şəkildə qəbul edilmişdir. Bunların yemək növündən olması şərt deyil. Mal, mövqe, tayfa, yoldaşlar, gözəllik və məlumat kimi. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Yoxsa sən onlardan xəracmı istəyirsən? İşdə Rəblərinin xəracı daha xeyirlidir. O, ruzi verənlərin ən xeyirlisidir." (Mu'minun, 72) Bir başqa ayədə Şuayb peyğəmbərin diliylə belə buyurur: "Dedi ki: Ey qövmüm görüşün nədir söyləyərsinizmi? Ya

mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir sənəd üzərində əmsə və o da məni özündən gözəl bir ruzi ilə ruzi verildirmişsə?" (Hud, 88) Burada nəzərdə tutulan peyğəmbərlik və məlumatdır. Mövzuyla əlaqədar bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

"Heç şübhəsiz, ruzi verən O, mətn/mətin qüvvət sahibi olan Allahdır." (Zariyat, 58) ayəs(n)i təyin edici məhdudlaşdırıcı ifadə tərziylə sırasıyla bu xüsusları ifadə etməkdədir:

Birincisi: Ruzi, özü və gerçəyi etibarilə Allahdan başqasına nisbət edilməz. Hərçənd aşağıdakı ayələrdə olduğu kimi bəzi yerlərdə ruzi ONdan başqasına da nisbət edilmişdir: "Allah ruzi verənlərin ən xeyirlisidir." (Cümə, 11) Bu ayədə ruzi verənlərdən danışılmış və uca Allahın onların ən xeyirliləri olduğu vurğulanmışdır. "bunlarla


onları ruzi verildirib geydirin." (Nisa, 5) Ancaq bu cür ifadələrdə də bilvasitə nisbətə işarə edilmişdir. Necə ki mülk və izzət də Allahındır. Amma ONun hədiyyəs(n)i və icazəsiylə başqaları da bunlara sahib olarlar. Bu halda ruzi verən Odur, başqaları deyil.

İkincisi: İnsanların varlıqlarını davam etdirmək üçün faydalandıqları və əldə etdikləri xeyrlər onların ruziləridir və onları verən uca Allahdır. Sayı olduqca qabarıq olan ruzi ayələrinin yanında digər bir çox ayə buna dəlalət etməkdədir. Yaratma, əmr, hökm, mülk, iradə, tədbir və xeyr kimi faktların sırf Allahın təkəlində olduğunu ifadə edən ayələr kimi.

Üçüncüsü: İnsanların haram yollardan faydalandıqları şeylər, günaha səbəb meydana gətirdikləri üçün uca Allaha nisbət edilməzlər. Çünki uca Allah, günahın teşri baxımından özünə nisbət edilməsini rədd etmişdir. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Də ki: Şübhəsiz Allah, çirkin həyasızlıqları əmr etməz. Bilmədiyiniz bir şeyi Allaha qarşımı söyləyirsiniz?" (Ə'RAF, 28) "Şübhəsiz Allah, ədaləti, lütfkarlığı... əmr edər... Çirkin utanmazlıqlardan... çəkindirər." (Nəhl, 90) Uca Allah, bir şeyi əmr edib sonra onu nəhy etməkdən və ya bir şeyi nəhy edib sonra insanlara istiqamətli ruzisini ona hasretmekten münəzzəhdir.

Haram yollardan reallaşan faydalanmanın qanuni baxımdan ruzi sayılmaması ilə varoluşsal baxımdan ruzi sayılması arasında bir ziddiyyət yoxdur. Çünki yaranma məzmununda öhdəçilik haqqında danışılan

olmaz; bu səbəbdən, bunu bir çirkinlik də izləməz. Quranda ruzinin ümumiliyinə işarə edən ayələr, mövzunu varoluşsal baxımdan ələ alırlar. İlahi mesaj yalnız sadə və sıravi zehinlərə xitab etmədiyi üçün bu cür zehinlərin ol/tapılmamaları adına kimi gerçək məlumatlara toxunmaqdan qaçınmaz. Heç şübhəsiz Quran, bütün ürəklər üçün bir şəfadır. Ondan ancaq hüsrana uğrayanlar zərər görərlər. Uca Allah belə buyurur: "Qurandan möminlər üçün şəfa və rəhmət olan şeyləri endiririk. Halbuki o zalımlara itkinlərdən başqasını artırmaz." (İsra, 82)


Ayrıca bəzi ayələrdə Nemrut, Firon kimilərinin sahib olduqları mülk və Qar/qazancın kimi insanların əllərindəki mal və cazibədar bəzəklər/bəzər, uca Allahın vergisi olaraq qiymətləndirilər. Bunun səbəbi bütün bunların uca Allahın icazəsiylə reallaşmış olmasıdır. Allah bunu onlara bir sınama vasitəs(n)i olaraq vermişdir. Onların əleyhindəki dəlili tamamlamaq, onları dəstəksiz və dayaqsız buraxmaq və onları yavaş yavaş qorxunc aqibətlərinə doğru sürümək və bənzəri şeyləri istəmişdir. Bütün bunlar teşrii nisbət edişlərdir. Bu şeyin

çirkinliklərə səbəb olmasına qarşı qanuni baxımdan uca Allaha nisbət edilməsinin qorxusu olmadığına görə, çirkinliyə və gözəlliyə yer/yeyər olmayan varoluşsal məzmunda nisbət edilməsinin heç bir qorxusu yoxdur.

Kənar yandan uca Allah özü tərəfindən yaradılmış olan hər şeyin, qatında olan rəhmətinin xəzinələrindən endirildiyini ifadə etmişdir. "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda olmasın; ancaq onu təyin olunmuş bir miqdar olaraq endirərik." (Hicr, 21) Bir başqa ayədə, qatında olan şeylərin "xeyir" olduğunu ifadə etmişdir: "Allah qatında olan isə xeyrdir." (Qəsəs, 60) Bu iki ayəs(n)i və eyni xüsusa təmas edən digər ayələri bir yerdə düşündüyümüz zaman bu mənas(n)ı əldə edərik: İnsanın bu kainatda əldə etdiyi və həyat boyunca geyindiyi hər şey, Allahdandır və faydalandığı, nemətləndiyi bir xeyrdir. Aşağıdakı ayələrdən də bu mənas(n)ı qəbul edə bilərik: "Ki O, yaratdığı hər şeyi gözəl edəndir." (Səcdə, 7) "İşdə bu, sizin Rəbbiniz Allahdır; hər şeyin yaradıcısıdır; ONdan başqa ilah yoxdur." (Mömin, 62)

İlahi hədiyyələrdən bəzilərinin şər xüsusiyyətli və zərər verici xüsusiyyətdə olmasına gəlincə; bunların şər və zərər verici olmaları nisbidir.

Xüsusilə isabət etdikləri adamla əlaqədardırlar. Amma başqaları və universal sistem içindəki səbəbləri və səbəbləri baxımından xeyr xüsusiyyətli və faydalıdırlar. Necə ki bu ayədə bu nöqtəyə diqqət çəkilir: "Pislikdən sənə nə gəlirsə, o da özündəndir." (Nisa, 79) Əvvəlki hissələrdə mövzuyla əlaqədar şərhlərə yer verdik.


Qısacası, uca Allahın qullarına bəxş etdiyi şeylərin bütünü xeyrdəndir və tamamilə xeyrdir. Qullar onlardan faydalanarlar. Bu səbəbdən məna üst-üstə düşməsi etibarıyla ruzi qəbul edilərlər. Çünki ruzi; ruzi bəxş edilən kimsənin faydalandığı hədiyyədən başqa bir şey deyil. Bu ayədən bu anlama istiqamətli bir işarə qəbul etmək mümkündür: "Sənin Rəbbinin ruzis(n)i xeyirlidir." (Taha, 131)

Bu şərhlərdən anlayırıq ki: Quranda edilən şərhlərə görə ruzi, xeyr və yaratma faktları konkret nümunə məzmununda bərabərdirlər. Bu səbəbdən hər ruzi xeyrdir və yaradılmışdır. Hər yaradılmış də ruzidir və xeyrdir. Aradakı tək fərq budur: Ruzi, özüylə ruzi verilməyi tələb edəcək bir uzaqgörənliyə möhtacdır. Məsələn qida

maddələri bəslənmə gücü üçün ruzidir. Çünki bu güc qidaya möhtacdır. Bəslənmə instinkti insan fərdi üçün ruzidir. Çünki fərd bu gücə möhtacdır. Yenə fərd ana-atası üçün bir ruzidir. Çünki ondan faydalanarlar. Eyni şəkildə insanın varlıq dediyimiz ilahi nemətdən məhrum oluşunu təsəvvür etdiyimiz zaman varlığın da insan üçün xeyr olduğunu görərik. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "O, hər şeyə yaradılışını verəndir." (Taha, 50)

Xeyr özünü tələb edən birinin var olmasına möhtacdır. Bu kimsə, qarşısına çıxan şeylər arasında istədiyini seçmək vəziyyətindədir. Bu halda qida maddələri, bəslənmə instinkti üçün xeyrdir. Əlbəttə bu instinkt onlara möhtac olduğu, onları tələb etdiyi və qarşısına çıxdıqlarında onları seçib, başqalarına seçim etdiyi təqdirdə söz mövzusudur. Yenə bəslənmə instinkti insan üçün xeyrdir. İnsanın varlığa möhtac və onu tələb edən olduğunu düşündüyümüzdə varlığın da onun üçün xeyr olduğunu anlarıq.

Yaratma və var etmə faktları isə, mənalarının həqiqət qazanması üçün gerçək ya da fərz edilən bir şeyə ehtiyac duymazlar. Məsələn qida, özü olaraq yaradılmış və mövcuddur. Yenə bəslənmə iç motivi və insanın özü də yaradılmışdır.

Hər ruzi Allahın olduğuna və hər xeyr tam ONA aid olduğuna görə uca Allahın bəxş etdiyi hər hədiyyə, qullarının üzərinə endirdiyi


hər xeyr və verdiyi hər ruzi, qarşılıqsız olaraq meydana gəlmişdir. Bunların qarşılığında hər hansı bir şey alınmış deyil. Çünki bizim fərz etdiyimiz hər şey gerçək mənada Allaha aiddir. Bir başqasının Allah üzərində haqq iddia etməsi söz mövzusu deyil. Çünki heç bir kimsənin Allah üzərində hər hansı bir haqqı yoxdur. Onun ruzi mövzusunda olduğu kimi, özü üzərində bir şeyi haqq etməsi başqa. Uca Allah ruzilə əlaqədar olaraq belə buyurur: "Yer üzündə heç bir canlı yoxdur ki, ruzis(n)i Allaha aid olmasın." (Hud, 26) "Göyün və yerin Rəbbinə and olsun ki, şübhəsiz, o sizin danışdıqlarınız qədər, əlbəttə qəti bir gerçəkdir." (Zariyat, 23)

Bu halda ruzi uca Allah üzərində bir haqq oluşuyla birlikdə, Allah tərəfindən haqq qılındığı üçün ONun bir hədiyyəs(n)i hesab edilməsidir; haqq qılınan kimsənin özü baxımından hakedişi haqqında danışılan deyil. Yalnız uca Allahın özü üzərində haqq etməsi baxımından

bir haqqdır.

Buradan da aydın olur ki, haram şeylərdən ruzi verilən insan üçün, qanunuma baxımından halal şeylərdən bir ruzi hazırlanmışdır. Çünki uca Allah, insan üçün özü üzərində haqq və dəyişməz bir ruzi nəzərdə tutub sonra onu haram şeylərdən ruzi verildirməkdən, ardından onu bu davranışdan nəhy edib cəzalandırmaqdan münəzzəhdir.

Mövzuya dəyişik bir baxımdan yaxınlaşacaq olsaq: Ruzi, xeyr xüsusiyyətli ilahi bir hədiyyədir. Bu səbəbdən Allahın qullarına istiqamətli rəhmətidir. Bilindiyi kimi iki cür rəhmət vardır. Biri ümumidir və mömin-kafir, təqva sahibi-günahkar, insanınsansa olmayan bütün yaradılmışları əhatəsinə al/götürər. O birisi xüsusidir və xoşbəxtlik yolunda reallaşar. İman, təqva və cənnət kimi. Eyni şəkildə ruzinin də ümumi bir növü vardır. Bu, ümumi keyfiyyətlikli ilahi hədiyyədir və bütün varlıqlara varlıqlarını qorumaları və davam etdirmələri üçün təqdim edilmişdir. Ruzinin digər bir növü də xüsusi xüsusiyyətlidir və bu da halal dairəsində reallaşar.

Ümumi rəhmət və ümumi ruzi əvvəldən yazılmış və ilahi öntasarım daxilində təqdir edilmişdir. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq


belə buyurur: "Hər şeyi yaratmış və onu müəyyən bir nizam içində təqdir etmişdir." (Furqan, 2) Eyni şəkildə xüsusi xüsusiyyətli rəhmət və ruzi də əvvəldən yazılmış və ilahi öntasarım daxilində təqdir edilmişdir. Necə ki -xüsusi xüsusiyyətli rəhmət olan- hidayət də qanunuma (teşri) xüsusiyyətli olaraq əvvəldən yazılmış və hazırlanmışdır. Mömin-kafir bütün insanlara istiqamətli olaraq. Peyğəmbərlər bunun üçün göndərilmiş, kitablar bunun üçün endirilmişdir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Mən, cinləri və insanları yalnız mənə ibadət etsinlər deyə yaratdım. Mən onlardan bir ruzi istəmirəm və onların məni doyurub-bəsləmələrini də istəmirəm. Heç şübhəsiz ruzi verən O, mətn/mətin qüvvət sahibi olan Allahdır." (Zariyat, 58) "Rəbbin, ONdan başqasına qulluq etməmənizi əmr etdi." (İsra, 23) Bu halda hidayət üzrə olmağı tələb edən və ona bağlı olaraq an-lam qazanan ibadət, qanunuma xüsusiyyətli olaraq hazırlanmış, təqdir edilmişdir.

Eyni

şəkildə -halal dairəsinə xas bir xüsus olan- xüsusi xüsusiyyətli ruzi də hazırlanmış və əvvəldən təqdir edilmişdir. Bu xüsusla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Uşaqlarını heç bir məlumata söykən/dözmədən ağılsızca öldürənlər ilə Allaha qarşı yalan yerə böhtan düzüb Allahın özlərinə ruzi olaraq verdiklərini haram edənlər əlbəttə hüsrana uğramışlar. Onlar, həqiqətən çaşıb sapmışlar və doğru yolu tapa bilməmişlər." (Ən'am, 140) "Allah ruzidə kiminizi kiminizə üstün etdi; üstün qılınanlar, ruzilərini əllərinin altında ol/tapılanlara onda bərabər olacaq şəkildə çeviripverici deyildirlər." (Nəhl, 71) Görüldüyü kimi, yuxarıda təqdim etdiyimiz iki ayə, qəti mütləq ifadəlidirlər. Kafirimimin, halaldan ruzi verilən və haramdan ruzi verilən hər kəsi əhatə etməkdədir.

Bunu da qəti olaraq bilmək lazımdır: Ruzi, mənasını açıqlayarkən də vurğuladığımız kimi, ilahi hədiyyədən müəyyən bir nisbətdə faydalanılan şeydir. Bu səbəbdən, özünə çox mal verilmiş olub, bunun ancaq az bir qisimini yeyən kimsənin ruzis(n)i, yalnız yediyi qisimdir. Geri qalan çoxluq ancaq veriliş baxımından ruzi sayılar yemə bucağın


dan deyil. Bu halda ruzinin bolluğu və ya azlığı malın çoxluğu və ya azlığı, demək deyil. " Yer üzündə heç bir canlı yoxdur ki ruzis(n)i Allaha aid olmasın. Onun qərar yerini də və keçici ol/tapıldığı yeri də bilər. Bunların hamısı açıq-aşkar bir kitabda yazılıdır." (Hud, 6) ayəsini təfsir edərkən, ruzi anlayışıyla əlaqədar tamamlayıcı şərhlər təqdim edəcəyik.

İndi yenidən mövzumuza dönür və "Sən, dilədiyinə hesabsız ruzi verərsən." ifadəsiylə əlaqədar olaraq deyirik ki: Ruzinin hesabsız olaraq təyin olunması, ruzinin uca Allahdan oluşuna və ruzi verilənlərin vəziyyətinə görə qarşılıqsız və haqq edişsiz olaraq təqdim edilmiş olmasına istiqamətli bir işarədir. Çünki canlıların sahib olduqları qabiliyyətlər və ya tələb etmə və ya bənzəri şeylər tamamilə Allahın mülküdür. O halda bunlardan heç birisi ONun bu hədiyyəsinə qarşılıq haqqında danışılan edilə bilməz. Buna görə Uca Allahın ruzis(n)i hesabsızdır.

Ruzilə əlaqədar bir hesabın olmayışının təqdirlə əlaqələndirilməsi, yəni ruzinin sərhədsiz və ölçüsüz olması şəklindəki bir qiymətləndirmə

aşağıdakı ölçüylə əlaqədar ayələrlə uyğun gəlmir: "Heç şübhəsiz, biz hər şeyi bir ölçü ilə yaratdıq." (Qəmər, 49) "Kim Allahdan korkupsakı-nırsa, Allah ona bir çıxış yolu göstərər; və onu hesaba qat-madığı bir istiqamətdən ruzi verildirər. Kim də Allaha təvəkkül etsə, O, ona yetər. Əlbəttə Allah, öz əmrini yerinə getiripgerçekleştirendir. Allah, hər şey üçün bir ölçü etmişdir." (Talaq, 2-3) Ruzi uca Allah tərəfindən canlılara təqdim edilən qarşılıqsız bir hədiyyədir və lakin uca Allahın iradəsi istiqamətində təqdir edilib bir ölçüyə qoyulmuşdur.

Yuxarıda təqdim etdiyimiz iki ayədən sırasıyla bu xüsuslar aydın olur:

Birincisi: Bütün mülk=hakimiyet və sultanlıq Allahın olduğu kimi mülkiyet=sahip olma da tamamilə Allaha aiddir.

İkincisi: Bütün xeyr ONun əlindədir və ONdandır.


Üçüncüsü: Ruzi Allah tərəfindən qullarına qarşılıqsız və hakedişsiz olaraq təqdim edilən bir hədiyyədir.

Dördüncüsü: Heç şübhəsiz, mülk, izzət və daha sonra mal, mövqe və güc kimi etibarı olan bütün ictimai xeyrlər və bənzəri şeylər faydalanılan ruzinin əhatəsinə girərlər.


el-Kafidə Al/götürü Samın mövlası ABŞılala İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: Dedim ki: "Də ki: Allahım, (ey) mülkün sahibi, dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çekipalırsın" buyurulur. Bu halda hökmranlığı Əməvilərə uca Allah verməmişdirmi? Buyurdu ki Ayənin verdiyi mesaj, sənin şərh etmək istədiyin tərzdə aydın olmaz. Heç şübhəsiz uca Allah, hökmranlığı bizə verdi. Amma Ümeyyeoğulları bu mülkü bizdən çekipaldılar. Eynilə bir insanının paltarının bir başqası tərəfindən zorla/məcbur et alınması kimi. O paltar zorla/məcbur et sahənin malı olmaz." (Ravzat-ul Kafi, c. 8, s. 222, h: 389)

Mən deyərəm ki: Bunun kimi bir rəvayəti Ayyaşi Davud b. Farkud kanalıyla İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürmüşdür. Əvvəlki edilən şərhlər perspektivindən mövzuya baxdığımız zaman bir kimsəyə mülkün verilişinin iki şəkildə olduğunu görərik.

Biri, yaratma, yəni varoluşsal veriliştir. Suverenliyin insanlar üzərində məşhur və təsirli qılınışı, gücün onlar arasında təsirli hala gətirilişi kimi. Bunun ədalətə uyğun olması ilə zülüm əsaslı olması, bu baxımdan fərqinə varmaz. Necə ki uca Allah Nemrut haqqında: "Allah özünə mülk verdi deyə." buyurmuşdur. Bu cür bir suverenliyin nəticəs(n)i, buna sahib olan kimsənin sözünün insanlar arasında etibarlı, əmr və iradəsinin təsirli olmasıdır. İrəlidə mülkün yaratma, varoluşsal olmasının nə məna ifadə etdiyini açıqlayacağıq.

İkincisi, mülkün və suverenliyin qanunuma xüsusiyyətli olmasıdır. Bu, itaəti zəruri suverenlik deməkdir. Bu fərz bir mülk ilə əlaqədar olaraq


uca Allah belə buyurur: "Allah sizə Talutu məlik olaraq göndərdi." (Bəqərə, 247) Belə bir suverenlik itaətin çətininliyini və vəlayətin, idarəçiliyin qətiliyini tələb edir. Bu isə, ancaq ədalət qanununa söykənən olaraq reallaşa bilər. Bu, Allah qatında tərifə layiq bir mövqedir. Ümeyye oğullarının sahib olduqları mülk, birinci mülk və onun əsərlərinin əhatəsinə girər.

Yuxarıdakı hədisi rəvayət edən şəxs, məsələni səhv anlamış və Ümeyye oğullarının suverenliklərini birinci katogoriye, bu suverenliyin nəticələrini də ikinci kateqoriyaya soxmuşdur. Halbuki bu nəticələndirər, qanunuma xüsusiyyətli bir statüdür və dini baxımdan tərifə dəyərdir. Necə ki İmam, onun iki növ suverenliyi bir-birinə qarışdırdığını anlayıb xəbərdarlıq etmişdir və demişdir ki: Bu mənada bir mülk və suverenlik Ümeyye oğulları üçün söz mövzusu deyil. Belə bir mülk və nəticələri bizim üçün etibarlıdır.

Digər bir ifadəylə: Ümeyyeoğullarının əlindəki mülk, Əhli Beyt İmamlarının əlində ol/tapıldığı zaman tərifə dəyərdir. Belə bir mülk və suverenlik Ümeyyeoğullarının əlində yalnız tənqidi hakkeder. Çünki buna səlahiyyət qəsbi deyilir. Bu səbəbdən belə bir mülkün verilişinin uca Allaha nisbət edilişi ancaq münkər və nəticəyə, acı/ağrılı aqibətə yavaş yavaş sürümə şəklində ola bilər. Nemrut və Firon kimilərinə verilən mülk kimi.

Necə ki şəxsən Ümeyye oğulları da bu ayəs(n)i səhv anlamış və özlərinin lehinə olacaq şəkildə şərh etmişlər. Sözgəlişi elİrşad adlı əsərdə (c. 1, s. 246), Yezid b. Müaviyənin özünə Kərbəla şəhidlərinin kəsik başları təqdim edildiyi an təsvir edilər. Şeyx Müfid deyər ki: Hüseynin başının da aralarında ol/tapıldığı kəsik

başlar Yezidin önünə qoyulduğunda, Yezid dedi ki:

"Bizə üstünlük göstərən və bizə baş olan adamların başlarını yardıq."

"Ki onlar bizdən daha üsyankar və daha zalımdırlar."

Sonra məclisdə ol/tapılanlara döndü və belə dedi: Bu adam mənə qarşı öyünür və belə deyirdi: Mənim atam Yezidin ba


mətbuatdan, mənim anam onun anasından və mənim babam onun babasından daha xeyirlidir. Mən də ondan xeyirliyəm. İşdə onu öldürən bu oldu.

"Atam Yezidin atasından xeyirlidir" iddiasına gəlincə; mənim atam onun atasıyla mübarizə etdi və Allah onun atasının əleyhinə mənim atamın lehinə hökm etdi. Mənim anam Yezidin anasından xeyirlidir" sözünə gəlincə, ömürümə and olsun ki, bu sözü doğrudur. Resululahın qızı Fatimə mənim anamdan daha xeyirlidir. "Mənim babam Yezidin babasından xeyirlidir" sözünə

gəlincə, Allaha və axirət gününə iman edən heç kim Məhəmməddən (s. a. a.) üstün olduğunu söyləyə bilməz. "Mən ondan xeyirliyəm" sözünə gəlincə, hərhalda o, bu ayəs(n)i oxumamışdır: "Də ki: Allahım, (ey) mülkün sahibi…"

Hz. Əlinin qızı Zeynəb, (atasına və ona salam olsun) İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) yuxarıda köçürdüyümüz hədisdə işarə etdiyi tərzdə ona cavab verər. Seyid b. Tovuz və başqaların rəvayətinə görə Hz. Zeynəb danışmasında bunları söyləmişdir:

"Ey Yezid, yoxsa sən, yer üzünün bucaqlarını və səmanın üfüqlərini üzərimizə bağlayıb eynilə məhbuslar kimi bizi sürüdüyün üçün Allah qatındakı dəyərimizi salıb, onun qatında möhtərəmlik qazandığınımı sanırsan?! Bundan ötəri, ONun qatında əhəmiyyətli biri olduğunumu düşünürsən, qürurla burnunu qaldırır, bir kötük kimi çiyinlərini qabardırsan? Dünyanın sənə doğru axışını və işlərinin relsində gedişini, mülkümüzün və suverenliyimizin yavaş yavaş sənin əlinə keçişini seyr edib sevincdən dörd künc olursan? Yoxsa sən bu ayəs(n)i unutdunmu?: "Kafirlər, onlara möhlət verməmizi özləri üçün xeyirli saymasınlar. Biz, günahları artsın deyə onlara möhlət veririk. Onlar üçün alçaldıcı bir əzab vardır..."

(Lühuf=Kerbela Şəhidlərinin Ardından)

Mecma-ul Bəyan təfsirində: "Ölünü diridən çıxararsan…" ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: Bir görüşə görə bunun mənas(n)ı "mümini kafirdən və kafiri də mömindən çıxararsan"dır. Bu anla


mı dəstəkləyən şərhlər İmam Mis (ə.s) və İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir. (c. 2, s. 428)

Buna yaxın mənalar ehtiva edən bir şərhi Şeyx Saduk İmam Həsən Əsgəridən (ə.s) rəvayət etmişdir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Murdeveyh, Əbu Osman ən/en- Nahdi kanalıyla İbni Məsud və ya Selmanın Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) belə köçürdüklərini rəvayət edər: "Dirini ölüdən çıxarar, ölünü diridən çıxarar." Yəni: Mömini kafirdən, kafiri mömindən çıxarar." (c. 2, s. 15) Yenə eyni əsərdə, bir az əvvəl təqdim etdiyimiz kanaldan Selman-Farasısının belə dediyi rəvayət edilər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah Adəmi (ə.s) yaratdığı zaman, onun nəsilini çıxardı

və bir qisimini sağ əliylə avuçladı və dedi ki: "Bunlar cənnət əhlidir. Bununla maraqlanmam." Digər qisimini də avuçladı. Bu səfərdə bütün pislər içinə girdi və dedi ki: Bunlar atəş əhlidir. Mən bununla da maraqlanmam." Ardından hər iki qrupdan bir miqdarını bir-birinə qarışdırdı. Beləcə kafir mömindən və mömin də kafirdən çıxar. "Dirini ölüdən çıxararsan, ölüyə də diridən çıxararsan." ayəs(n)i buna işarə etməkdədir."

Mən deyərəm ki: Bir çox təfsir məlumatı bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətləri son/qəti bir rəvayət zənciriylə Selmandan köçürmüşdür. Bu rəvayət, əslində "Adəmin soyunun sülbünden çıxarıb onlardan müqavilə a-lınması və zerr aləmi" mövzusuyla elin idilidir. İnşaallah uyğun bir yerdə bu mövzuya da açıqlıq gətirəcəyik.

el-Kafidə Məhəmməd b. Yəhyadan, o da Əhməd b. Məhəmməd və bizim məzhəbimizə mənsub bir çox məlumatından, onlarda Sehl b. Ziyaddan, o da İbni Mahbubdan, o da Əbu Həmzə Sumalidən, o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) vida həccində buyurdu ki: Xəbəriniz olsun Ruh-ul Əmin ürəyimə bunları pıçıldadı: Bir nəfs, özü üçün nəzərdə tutulan ruzis(n)i tamamilə əldə etmədikcə ölməz. Allahdan qorxun

və ruzis(n)i tələb edərkən gözəlliklə davranın. Ruzidən hər hansı bir


şeyin əlinizə keç çatması, sizi onu Allaha üsyan edəcək tərzdə əldə etməyə sürüməsin. Çünki uca Allah ruziləri qulları arasında halal olaraq bölünmə etmişdir. Onları haram olaraq bölünmə etməmişdir. Kim Allahdan qorxar və səbr etsə, ruzis(n)i ona halalından gəlib çatar. Kim Allahın örtdüyü pərdəni deşər və onu halal olmayanından al/götürsə, Allah bu al/götürdüyünü, onun halal ruzisindən qısar və əleyhinə hesab edilər (qiyamət günü hesaba çəkilər)." (c. 5, s. 80,

h: 1)

Nehc-ül Belağada Hz. Əli (ə.s) belə deyər: İki cür ruzi vardır. Biri var ki, sən onu axtararsan. Biri də var ki, o, səni axtarar. Əgər sən o-nun arxasın tərəfindən getməzsənsə, o sənə gəlir. Ol/tapıldığın ilin dərdini, bu gününün dərdinə yükləmə. Hər günün dərdi o gün üçün sənə yetər. Əgər bu il sənin ömüründə olmuş olsa, uca Allah, hər səhər, sənin üçün ayırdığı ruzis(n)i sənə çatdırar. Əgər bu il ömüründən olmazsa, sənə aid olmayanı əldə etmək uğruna niyə dərdlənəsin.

Qaçdıran bir kimsə də səndən əvvəl sənin ruzisinə çata bilməz. Bir kimsə səni uduzmaya uğradıb sənə aid olan ruzis(n)i əlindən al/götürə bilməz. Sənin üçün təqdir ediləni gecikdirə bilməz. (Qısa sözlər, 379)

Kurb-ul İsnadda, İbni Turayf İbni Alvandan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), o da atasından (ə.s) belə rəvayət edər: Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Ruzi göydən yerə enən yağış sayın tərəfindən, hər nəfs üçün təqdir edilmiş bir ölçüylə enər. Ancaq uca Allah fəzl sahibidir. Allahdan fəzlini və bolluğunu istəyin."

(s. 55) Bu mənas(n)ı dəstəkləyən rəvayətlər olduqca çoxdur. İnşaallah Hud surəsini təfsir edərkən, ruzilə əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətlərə geniş ölçüdə yer verəcəyik.

MÜLK İLƏ ƏLAQƏDAR ELMİ YANAŞMA

Daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən birində bu qiymətləndirmədə ol/tapıldıq: Mülk faktı özü etibarilə insanlar üçün zəruridir. Gərək fərd və gərəksə ictimai əsasında, mülksüz bir həyat


təsəvvür edilə bilməz. Bunun təməlində də xas etmə etibarı yatar. Mülkiyyət və bir şeyə sahib olma mövzusunda vəziyyət budur.

Suverenlik mənasında mülkə gəlincə, bu, fərdlər üzərindəki nüfuzu ifadə edər və o da bir zərurətdir. İnsanlar üçün egemenyöneticisiz bir həyat düşünülə bilməz. Ancaq prioritetli olaraq cəmiyyətin buna ehtiyacı vardır. Çünki cəmiyyət, məqsədləri fərqli, istəkləri dəyişik seqmentlərdən meydana gəlir. Fərd, fərd məzmununda elə deyil. Bir araya gələn fərdlərin hər birinin istəyi faklı bir istiqamətə doğrudur. Məqsədləri dəyişikdir. Aralarında ixtilaf etmədən dayana bilməzlər. Bir-birlərinə üstünlük təmin edib məğlub olanların əllərində olan hər şeyə əl qoymaqdan qaçınmazlar. Sərhədlərinə, fərdi fəaliyyət sahələrinə təcavüz edərlər. Haqqlarını tapdalayarlar. Beləcə ictimai həyat hercu mərc olar. Xoşbəxtliyin bir vasitəs(n)i hesab edilən ictimai həyat, bədbəxtliyin və ölümcül fəlakətlərin səbəbi olar. Dərmanın özü xəstəlik edər hala gələr. Bu ölümcül praktikaya son vermənin tək yolu, bütün güclər içində bir gücü təsirli etməkdir. Onun bütün cəmiyyətə və cəmiyyəti meydana gətirən fərdlərə suveren olmasını təmin etməkdir. O zaman normal sərhədlərin xaricinə daşan azğın güclər düzümünlənib orta yola doğru çəkilə bilər. Yenə ölümcül səviyyədə alçalmış, şəxsiyyətsizləşdirilmiş

əzilənlər də normal həyatın səviyyəsinə yüksəldilər. Do-layısıyla bütün ictimai güclər orta xəttdə görüşüb inteqrasiya olunarlar. Buna paralel olaraq da hər birim öz xüsusi sahəsində fəaliyyət göstərər, hər haqq sahibi haqqını əskiksiz olaraq al/götürər.

İnsan oğlunun zehini, daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, heç bir zaman "istihtam etmə" (vasitə və alət istifadə etmə) düşüncəsindən soyutlanamaz. Keçmiş çağlarda daşqın-mütegallibe insanlar suverenliyi ələ keçərmiş, cəmiyyətin geri qalan fərdləri üzərində çətinə söykənən bir nüfuz qurmuşlar. Köləliyi yaymış, insanların mallarına və canlarına suveren olmuşlar.

Heç şübhəsiz, sözünü etdiyimiz bu suverenliyin də bəzi faydaları olmuşdur -Burada suverenlik deyərkən, bəzi fərdlərin daşqınlığını önləyən digər bəzi fərdlərin nüfuzu əllərinə keçirmələrini əzələ


tediyoruz- Bu faydalar, zorbalıqla, üstünlük göstərməklə və suverenlik adına yer üzündə ceberut bir sistem qurmaqla tebaruz edən

idarəçilərin varlıqları ilə də diqqətə çarpanlaşa bilər. Çünki onlar, yardakçıları və kapıkullarıyla birlikdə şəxsən azğın, haqsız və iyrənilən güclər olmalarına qarşı, fərdləri zillət və nəşr/təzyiq vəziyyətində qoruyub gözləmək məcburiyyətində hiss edərlər özlərini. Ki bir kimsə çıxıb da digər insanların haqqlarına təcavüz etməsin. Çünki belə biri, fürsət tapdığında özlərinə qarşı da çıxa bilər. Necə ki özləri də başqalarının əlində olan nüfuzu gasbetmiş deyildirlər idimi?!

Qısacası, fərdlərin böyük bir qisiminin, suveren sultanlardan duy/eşitdikləri qorxudan ötəri uzlaşmacı və uyğun bir rəftar içində olmağı yeğlemesi, insanları, ictimai suverenliyi qiymətləndirmə düşüncəsindən saxlayıcı bir rol oynayar. Buna qarşılıq, gücləri çatmadığı zaman, bu zorbaların həyat sistemlərini tərifləməklə zaman keçirərlər. Ancaq bu, edilən zülmlərin həddi aşmaması vəziyyətində etibarlıdır. Ancaq zülmün söykən/dözülməyəcək qədər həddi aşması vəziyyətində zülmə uğradıqlarını dilə gətirib şikayətdə ol/tapılarlar.

Heç şübhəsiz, bəzən kral və ya başçı dediyimiz bu insanlar ölər və ya öldürülərlər. Belə vəziyyətlərdə cəmiyyət qarışıqlıq və təxribatlığın başgöstereceğini qəbul edər/hisslər. İctimai nizam təhdid altına

girər, anarxiyanın suveren olmasından narahatlıqlanılar. Bunun üzərinə, dərhal aralarında güc və fəaliyyət sahibi olanları irəli sürər və nüfuz düzümünlərini əlinə verərlər. Beləcə ictimai işlərə suveren bir kral olar. Sonra gün gəlir, dövran dönər, köhnə zorbalıq və nəşr/təzyiq yenidən ortaya çıxar.

Cəmiyyətlər, davamlı bu axtarış içində olmuşlar. Və bu vaxt haqqında danışılan suverenlərin pis rəhbərliklərindən, zorbalıqlardan, mütləq nüfuz sahibi oluşlarından çox çəkmişlər. Bunu önləməyə dönük bir tədbir olaraq, xalqa/halqa suveren olan hökumətlərin vəzifələrini təyin edən qanunlar hazırlayıb kralları, sultanları bunlara uyğun gəlməyə məcbur etmişlər. Beləcə mütləqiyyətçilikdən sonra qanuni idi


krallıq nizamı ortaya çıxmışdır. İnsanlar bu sistemi qoruma istiqamətində səy göstərirdilər və krallıq atadan oğula keçirdi.

Daha sonra, cəmiyyətlər kralların azğınlıqları, pis tətbiqləri, dəyişməz, ancaq miras yoluyla keçən krallıq taxtına oturduqdan sonra bildikləri kimi davranmaları üzündən, bu sistemi dəyişdirib

yerinə respublika sistemi gətirdilər. Beləcə ömür boyu və qanuni idi krallıqdan davamlı və qanuni idi rəhbərliyə keçildi. Başqa cəmiyyətlərdə, idarəçilərin zülmündən qaçış üçün başqa üsullar inkişaf etdirilmiş ola bilər və insanlıq gələcəkdə, bu gün üçün düşünülməyən rəhbərlik tərzlərini inkişaf etdirə bilər.

Ancaq cəmiyyətlərin, bu işin nizama girməsi uğruna bu qədər səylər sərf etməsi, rəhbərliyini təslim edəcəyi gücü ifadə etmək üçün sıx bir axtarış içində olması, dəyişik iradələri və fərqli gücləri bir arada tutacaq nüfuzu təsbit etmək üçün fəaliyyət göstərməsi, bizim üçün bu gerçəyi diqqətə çarpanlaşdırır; insanlıq bu mövqedən, dəyişik adları ortaya çıxan, cəmiyyətlərin dəyişməsi və güclərin keçməsi ilə birlikdə fərqli şərtlərdə diqqətə çarpanlaşan rəhbərlik əryindən soyutlanamaz. Çünki ictimai hercu mərcin, ictimai həyatın alt-üst meydana gəlinin yolu, hər vəziyyətdə, dəyişik iradə və məqsədlərin bir insanda və ya bir mövqedə konkretləşən tək iradədə birləşməməsindən keçər.

Daha mövzunun başındaykən söylədiyimiz də bu idi: Rəhbərlik, insan birlikləri üçün zəruri bir etibarı dəyərdir.

Bu da digər etibarı dəyərlər kimi, cəmiyyətin davamlı

mükəmməlləşdirməyə, düzəltməyə, əskiklərini aradan qaldırmağa, ziddiyyətli nəticələrini aradan qaldırmağa çalışdığı, axtarış içində olduğu bir faktdır. Bütün bunlar insanın xoşbəxtliyinə istiqamətlidir.

Bu rəhbərlik əryinin islah və düzəldəm ameliyesindeki ən böyük və ən doyurucu pay peyğəmbərlik missiyasına aid olmuşdur. Çünki sosiolojidə ümumi qəbul görən bir qayda vardır: Hər hansı bir sözün xüsusilə insanın öz təbiətiylə elin idili olan, fitrət tərəfindən müsbət qarşılanan və gözləmə içindəki nəfslər tərəfindən güvənilə bilən


bir sözün ümumi səviyyədə cəmiyyət nezdində məşhurluq qazanması, dəyişik meylləri birləşdirən, darmadağınık cəmiyyətləri tək bir əl kimi hərəkət etməyə yönəldən, bir iradəyə görə açılıb bağlanmasını təmin edən, qarşısında dayanan hər maneəs(n)i aşan ən güclü faktor funksiyasını görər.

Bura bir gerçək ki: Peyğəmbərlik missiyas(n)ı ortaya çıxdığı ən/en köhnə dövrlərdən bu yana insanları ədalətə dəvət etmiş, onları

zülüm işləməkdən saxlamışdır. Allaha qulluq təqdim etməyə, ONA təslim olmağa təşviq etmişdir. Azğın Fironlara, mütegaliblere, despot və müstəkbir Nemrutlara itaət etməsinlər deyə onları xəbərdar etmişdir. Bu dəvət, dalbadal gəlib gedən qurşaqlar arasında, ard-arda gələn, böyük-kiçik dəyişik zaman və məkanda ortaya çıxan ümmətlər içində səsləndirilə gəlmişdir. Bu günə qədər uzanıb gələn, əsrlər boyunca insanlar arasında səsləndirilən beləsinə güclü bir mesajın, onları təsir etməmiş olması düşünülə bilməz.

Qurani Kərim, keçmiş peyğəmbərlərə (hamısına salam olsun) endirilən vəhydən danışarkən buna bağlı bir çox nümunə köçürər. Sözgəlişi Hz. Nuhun Rəbbinə belə şikayətdə ol/tapıldığını xəbər verər: "Rəb-bim, həqiqətən onlar mənə üsyan etdilər; mal və uşaqları özünə ziyandan başqa bir şeyi artırmayan kəslərə peyklər. Və böyük böyük hiyləli nizamlar qurdular. Və dedilər ki: Öz ilahlarınızı buraxmayın." (Nuh, 21-23)

Yenə Quran onunla qövmünün irəli gələnləri arasında keçən bu danışmağı da köçürər: "Dediler ki: sənə, sıravi alçaq insanlar uyğun gəlmişkən inanarıkmı? Dedi ki: Onların etməkdə olduqları haqqında mənim məlumatım yoxdur. Onların hesabı yalnız Rəbbimə

aiddir, əgər şüurundasansanıq anlarsınızsa" (Şuəra, 111-113)

Hud peyğəmbərin qövmünə belə səsləndiyini xəbər verər: "Siz hər yüksək yerə bir abidə tikib əylənib əylənirsinizmi? Ölümsüz qılınmaq ümidiylə sənət strukturlarımı əldə edirsiniz? Tutub tutdu-ğınız zaman da zorbalar kimimi tutursunuz?"

(Şuəra, 129-130)


Saleh peyğəmbərin qövmünə belə səsləndiyini köçürər: "Artıq Allahdan çəkinin və mənə itaət edin. Və ölçüsüzcə davrananların əmrinə itaət etməyin. Ki onlar, yer üzündə təxribatçılıq çıxarır və islah etmirlər." (Şuəra, 150-152)

Hz. Musa, İsrailoğullarını müdafiə etmiş, Firona və onun zülüm əsaslı nizamına etiraz etmişdir. Ondan əvvəl Hz. İbrahim, Nemruta qarşı çıxmış; daha əvvəl Meryemoğlu İsa və digər İsrailoğulları elçiləri, müasirləri olan daşqınlara, krallara və irəli gələnlərə baş qaldırmışdı, zülüm əsaslı sistemləri tənqid etmişdi. İnsanlar təxribatçıları rədd etməyə, tağutlara uyğun gəlməməyə dəvət edilmişlər idi.

Qurani Kərim isə, insanları təxribatçılığa itaət etməməyə, zülümden qaçınmağa dəvət etmişdir. Zülüm, təxribatçılıq, təcavüzkarlıq və azğınlıq kimi cinayətlər/günahların doğurduğu nəticələndirərə və onların kriminallarına diqqət çəkmişdir. Bu açıq-aşkar bir xüsusdur: " Rəbbinin Ad qövmünə nə etdiyini görmədinmi? Yüksək sütunlar sahibi İrəmə? Ki şəhərlər içində onun bir bənzəri yaradılmış deyildi. Və vadilərdə qayaları oyub biçən Səmuda? Və payalar sahibi Firona? Ki onlar, şəhərlərdə azğınlaşmışlar idi. Beləcə oralarda fəsadı yaymış-artırmışlar idi. Bundan ötəri, Rəbbin onların üzərinə bir əzab kamçısı çarpdı. Çünki sənin Rəbbin, həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Fəcr, 6-14) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Suverenlik mənasında mülkün, insanlıq cəmiyyəti üçün zəruri bir dəyər olması xüsusuna gəlincə, bunun ən doyurucu şərhi Talut hekayəsində keçən bu ifadələrdir:" Əgər Allahın, insanların bir qisimi ilə bir qisimini defi olmasaydı, yer üzü mütləq fəsada uğrayardı. Ancaq Allah, aləmlərə qarşı böyük fəzl sahibidir." (Bəqərə, 251) Daha əvvəl ayənin kanıtsallığının xüsusiyyəti ümumiyyətlə ifadə edilmişdi.

Quranda iştirak edən bir çox ayədə, mülkdən, (vəlayət) rəhbərliyindən, buna istiqamətli itaətin zəruriliyindən və bənzəri mövzulardan


danışılar. Digər bəzi ayələrdə, bunun bir nemət və hədiyyə olduğu vurğulanar. Bu ayələri buna nümunə göstərə bilərik:" Onlara böyük bir mülk verdik." (Nisa, 54) "Sizdən idarəçilər etdi və aləmlərdən heç kimsəyə vermədiyini sizə verdi." (Maidə, 20) "Allah, kimə diləsə mülkünü verər." (Bəqərə, 247) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Nə var ki, Quran, mülkü-suverenliyi ancaq təqva ilə birlikdə olduğu zaman bir üstünlük və möhtərəmlik olaraq qiymətləndirər. Çünki Quran, dünya həyatının imtiyazlarından olub möhtərəmlik və üstünlük olaraq qəbul edilə biləcək faktlar içində yalnız təqvanı "kəramət" (üstünlük-möhtərəmlik) olaraq xarakterizə edər. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar, həqiqətən, biz sizi bir kişi və bir dişidən yaratdıq və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi xalqlar və qəbilələr şəklində etdik. Şübhəsiz, Allah qatında sizin

ən üstün olanınız, təqva tərəfindən ən/en irəlidə olanınızdır." (Hucurat, 13) Təqvanın hesabı isə, Allaha aiddir. Heç kim təqva məzmununda bir başqasına üstünlük göstərə bilməz. O halda heç kim heç bir şeylə digərinə üstünlük hazırlaya bilməz. Çünki əgər söz mövzusu şey dünyəvi bir faktdırsa, dünyəvi faktların hər hansı bir imtiyazları yoxdur. Yalnız dinin dəyəri vardır. Yox əgər ührəvi bir faktdırsa, bu vəziyyətdə onun hesabı Allaha aiddir. Qısacası, bu neməti, yəni idarəçilik nemətini əlində tutan kimsə, bir Müsəlmanın gözündə, üzərinə yük, meşakket və cəfa al/götürmüş kimsədir. Şübhəsiz bu səyini ədalət və təqva xəttində icra etsə, Allah qatında böyük bir mükafat qazanacaq.

İşdə dinin dostlarının sərgilədikləri saleh və quruluşçu hərəkət tərzi budur. İnşaallah, Peyğəmbərimizin və onun pak soyunun həyat tərzlərini səhih hədislər işığında araşdırarkən bu mövzuyla əlaqədar doyurucu məlumatlar təqdim edəcəyik. Görəsiyəz ki, onlar bu nüfuzla ancaq, zorbalara başkal-dırmaya, yer üzündə təxribatçılıq etmələrinə mane olmağa və azğınlıqlarına və müstəkbirliklərinə etiraz etməyə nail olmuşlar.


Buna görə Quran, insanları bir rəhbərlik tərzi qurmaq, Kayserlik və ya Kisralıq bənzəri bir nüfuz meydana gətirmək üçün bir araya gəlməyə dəvət etməmişdir. Tam tərsinə rəhbərliyi, ictimai həyatın güdülməsi lazım olan bir faktı kimi qəbul etmişdir. Eynilə təhsil və ya kafirləri daşındırmağa istiqamətli qüvvət saxlama cəhdi kimi.

Quran insanları din ətrafında birləşməyə, görüşməyə və ittifaq etməyə dəvət etmişdir. Dində ayrılığı və ayrılığı qadağan etmişdir. Dini həyatın imtina edilməz təməli olaraq təqdim etmişdir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur:" Bu mənim dümdüz yolum. Bu halda ona yatıl. Sizi ONun yolundan ayıracaq yollara uyğun gəlməyin." (Ən'am, 153) "Də ki: Ey Kitab əhli, bizimlə sizin aranızda müştərək olan bir sözə gəlin. Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb bir qisimimiz digər bir qisimimizi Rəblər edinmeyelim&"Eğer yenə yüz/üz çevirsələr, dəyin ki: Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq."

(Al/götürü İmran, 64)

Görüldüyü kimi Quran, insanları tək və ortaqsız Allaha təslim

olmaqdan başqa bir şeyə dəvət etmir. Yalnız din ətrafında çoxluqlanmış cəmiyyətə dəyər verər. Bunun xaricində, saxta ilahlara istiqamətli ibadəti, görkəmli qalalara və yüksək rakımlı təpələrdə qurulan abidələrə, Sürüşsəyər və Kisra (şahlıq) növü krallıqlara istiqamətli itaəti, süni sərhədlərlə bölünmələri, milli vətənlərin meydana gəlməsini sərt bir dillə tənqid edər.

FƏLSƏFİ YANAŞMA

Heç şübhəsiz varlığı zəruri (vacib-əl bədən) olan uca Allahda sona çatar kainatda təsirli olan səbəblər silsiləsi. ONunla, parça və bütün olaraq kainat arasındakı əlaqə səbəbdənlik əsasına söykən/dözən bir əlaqədir. Daha əvvəl irdələdiyimiz xəstəlik və malul ilə elin idili hissələrdə bunu ortaya qoyduq: Səbəbdənlik varlıqla əlaqədardır. Belə ki: Malulda konkretləşən gerçək varlıq, xəstəliyinin varlığından sızmışdır. Onun xaricində qalan mahiyyət kimi faktlar isə, sızılmışlıqdan və sürüş


naklanmışlıktan, xəstəliyə də ehtiyac duy/eşitməkdən uzaqdırlar. Bunun çelişik təkamülə mülahizəsi isə belə olar: Gerçək varlığa sahib

olmayan bir şey malul olmadığı kimi, uca Allaha da gəlib söykən/dözməz.

Tam etibarı faktların uca Allaha söykənilməsi bir problem meydana gətirər. Çünki onların gerçək bir varlıqları yoxdur. Varlıqları və olumlanmaları tamamilə etibarıdır. Qiymətləndirmə şərtlərini, mövqes(n)i və fərziyyə sərhədini aşmaz. Şəriətin əhatə etdiyi əmr, qadağan, hökm və vəziyyətlərin bütünü etibarı faktlardır. Bunların da uca Allaha nisbət edilmələrində problem vardır. Mülk, izzət və ruzi kimi faktlar üçün də eyni vəziyyət söz mövzusudur.

Bu düyünü bu şəkildə həll edə bilərik: Bunlar hərçənd gerçək bir varlıqdan məhrumdurlar, ancaq, bunların təsirləri və nəticələri vardır və bunlar, daha əvvəl dəfələrlə vurğuladığımız kimi onların adlarını qalıcı etməkdədir. Bu təsirlər/təsir edər və nəticələndirər isə, gerçək varlıqlardır və etibarı olaraq məqsəd qoyulmuşlar. Bu səbəbdən uca Allaha nisbət edilərlər. Bu halda bu nəticələndirərin nisbət edilmələri, bu etibarı faktların də nisbət edilişlərini mümkün etməkdədir. Buna görə, cəmiyyətin fərdləri olaraq aramızda təsirli olan hökmranlıq, hərçənd etibarı bir faktdır və gerçək varlıqdan bir paya sahib deyil, ancaq o bizim tərəfimizdən, təsəvvür edilən mövhum bir mənadır. Biz onu,

zehin xarici obyektiv nəticələndirərə çatmaq üçün vasitə olaraq istifadə edərik. Əgər bu mövhum məna təqdir edilib fərz edilməzsə, bu nəticələndirərə çatmamız mümkün olmaz. Sözünü etdiyimiz nəticələndirər; zorbaların, güc və fəaliyyət sahibi fərdlərin, cəmiyyətdəki zəif və düşkünlərin haqqlarını gasbedenlerin əzilmələri, hər kəsin olması lazım olan yerdə olması, hər haqq sahibinin haqqının verilməsi şəklində sıralana bilər. Qısacası mülk etibarı bir faktdır ancaq.

Bu cür zehin xarici təsir və nəticələndirər qalıcı olduqları müddətcə suverenliyin mənas(n)ı və adı da qalıcı olacaq. Bu səbəbdən bu zehin xarici nəticələndirərin, zehin xarici səbəblərinə nisbət edilmələri, mülkünegemenliğin ONA nisbət edilməsi deməkdir. Eyni vəziyyət etibarı


izzət, zehin xarici nəticələri və gerçək xəstəliklərinə nisbət edilişi üçün də etibarlıdır. Əmr, nəhy, hökm və qanun qoymaq və bənzəri faktlar də bundan fərqli deyil.

Bütün bunlardan sonra bu xüsus açıqlığa qovuşur: Yuxarıda haqqında danışılan etibarı faktların bütünü, nəticələndirərinin, uca Allaha nisbət

edilir olması səbəbindən şəxsinə yaraşar bir şəkildə ONA nisbət edilərlər.

[YUXARI GIT]

əl-Mizan TəfsiriAllame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)Dəri: 3AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ( 1-120. Ayələr)İÇİNDƏKİLƏR

28imiminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar əldə etməsinlər. Kim belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur. Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa. Allah, sizi özündən çəkindirər. Çevril tək Allahadır.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 .................................................................... 485

29- De ki: "Sinələrinizdə olanı gizləsəniz də, aşkar etsəniz də Allah bilər; göylərdə olanı da, yerdə olanı da bilər. Allah, hər şeyə güc çatdırandır."

30- Hər bir nəfsin, xeyrdən etdiklərini hazır tapdığı və hər nə pislik işlədisə, onunla özü arasında uzaq bir məsafə olmasını istədiyi o günü (xatırlayın). Allah, sizi özündən çəkindirər. Allah, qullarına çox şəfqətlidir.

31- De ki: "Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin və günahlarınızı bağışlasın. Allah bağışlayandır, əsirgəyəndir."

32- De ki: "Allaha və Rəsuluna itaət edin." Əgər üz çevirsələr, şübhəsiz Allah, kafirləri sevməz.


Yuxarıda tərcümələrini təqdim etdiyimiz ayələr, bundan əvvəlki ayələr qrupundan tamamilə qopuq və əlaqəsiz deyil. Bu səbəbdən bundan əvvəlki ayələr qrupu üçün söylədiklərimiz, bu ayələr qrupu üçün də etibarlıdır. Belə ki: Burada güdülən hədəf, Əhli Kitabın və müşriklərin vəziyyətlərini gözlər önünə sərmək və buna söykənən olaraq onlara müxtəlif tənqidlər yönəltməkdir. Əgər "kafirlər" ifadəsi Əhli Kitabı da əhatə edirsə, bu deməkdir ki söz mövzusu ayələr, Əhli Kitab və müşriklərlə dostluq qərargahı və ruhi qaynaşmağı qadağan etməkdədir. Əgər məqsəd yalnız müşriklərsə, bu deməkdir ki ayələr, müşrikləri hədəf alaraq mömin kəsləri onlardan uzaqlaşmağa,

Allahın hizbine (qrupuna) bağlanmağa, Allahı sevməyə və ONun elçisinə itaət etməyə dəvət edir.

(Al/götürü İmran / 28) "Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar əldə etməsinlər."

Ayədə keçən "övliya" sözü, "vəlayət" məsdərindən gələn "vəli" sözünün çoxluğudur. Bu söz, özü etibarilə, bir şeyin rəhbərlik işini boynuna götürmə səlahiyyətinə sahib olmaq deməkdir. Bu səbəbdən kiçik uşağın, dəlinin və ya səfeh insanın vəlisi, onların işlərini və malla


rını idarə edib-istiqamətləndirmə səlahiyyətinə sahib kimsə deməkdir. Bu səbəbdən mallar onlarındır, ancaq mal üzərində qənaət səlahiyyəti vəlilərinə aiddir. Sonra bu söz, getdikcə artan bir nisbətdə sevgi məzmununda istifadə edilər oldu. Bunun səbəbi də sevişən iki adamın ümumiyyətlə bir-birlərinin işlərini istiqamətləndirər, idarə edər və qənaətdə ol/tapılar olmasıdır. Qarşılıqlı sevgi, insanı sevilənə yaxınlaşdırar, onun üzərində təsirli olmasını təmin edər, digər romantik xüsuslarda diqqətə çarpan bir fəaliyyətə qovuşmasına imkan verər. Sevgi, sevənin sevgilisinin həyatında

təsirli bir rol oynamasını, həyatını istiqamətləndirməsini təmin edər.

Bu səbəbdən kafirləri vəlilər (dostlar) əldə etmək, ruhi baxımdan onlarla qaynaşmağı tələb edir. Bunun nəticəsində onlara könüldən yaxınlaşmaq, əxlaqi baxımdan və həyatın digər məsələlərində onlardan, onların davranış formalarından təsirlənmək vəziyyəti qaçınılmaz olaraq ortaya çıxar. Ayənin ehtiva etdiyi qadağan etmənin: "möminləri buraxıb" ifadəsiylə məhdudlaşdırılmış olması da bunu göstərər. Bu ifadə, onlara istiqamətli sevginin möminlərə istiqamətli sevgiyə ağır basa biləcəyinə işarə etməkdədir. Belə bir mövqedə, həyatın düzümünləri, möminlərin yerinə onlara təslim edilər. Bu isə, kafirlərə güvənib söykən/dözmək, onlarla birləşmək və möminlərə arxasını dönüb ayrılmaq deməkdir.

Quran ayələrində kafirlərin, Yəhudi və Xristianların dost əldə etməsinin qadağanlığı tez-tez vurğulanmışdır. Ancaq bu qadağandan danışıldığı hər ifadə, qadağan edilən dostluğun növünü də açıqlayıcı ifadələr ehtiva etməkdədir. Bu səbəbdən onlardan hərəkətlə nə növ bir dostluğun, necə bir vəlayətin qadağan edildiyini anlamaq mümkündür. Eynilə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə: "Möminlər... kafirləri dostlar əldə etməsinlər." ifadəsindən sonra: "möminləri buraxıb…" ifadəsinin iştirak etmiş olması kimi. Yenə "Ey iman edənlər, Yəhudi və

Xristianları dostlar əldə etməyin." (Maidə, 51) ayəsindəki bu ifadədən sonra: "Onlar bir-birlərinin dostudurlar." ifadəsinin iştirak etmiş olmasını və: "Ey iman edənlər, mənim də düşmənim, sizin də düşməniniz olanları vəlilər əldə etməyin." (Mümtehinə, 1) ayəsindəki


bu ifadənin ardından: "Allah, sizinlə din mövzusunda döyüşməyən, sizi yurdlarınızdan çıxarmayanlara yaxşılıq etmənizdən… sizi çəkindirməz." (Mumtəhinə, 6) ifadəsinə yer verilmiş olmasını nümunə göstərə bilərik.

Buna görə: "Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar əldə etməsinlər." ayəsindəki bu xarakterizə etmələr, hökmün səbəbinə və xəstəliyinə dəlalət etmələri üçün əsas alınmışlar. Belə ki: Küfr və iman xüsusiyyətləri, hərçənd bir-birindən uzaq və fərqlidirlər, ancaq, zəruri olaraq bu xüsusiyyətləri üzərlərində daşıyan kəsləri, məlumat, əxlaq, Allaha süluk etmə tərzi və digər həyat məsələlərində fərqli yanaşmalar içində olmağa yönəldər. Buna görə, bu xüsusiyyətlərdən birini üzərində daşıyan kimsə, dostluq məzmununda o biri xüsusiyyəti üzərində daşıyan kimsəylə bağ qura bilməz. Çünki dostluq; birləşməyi və qaynaşmağı

tələb edir. Küfr və iman xüsusiyyətləri isə ayrılığı, fərqliliyi tələb edir. Bu səbəbdən, möminlə-rin xaricindəki kəslərlə qurulan dostluq gücləndikcə, bu vəziyyət imani xüsusiyyətlərin və nəticələndirərin, buna bağlı olaraq da imanın təməlinin bo-zulmasına, ifsada uğramasına gətirib çıxarar. Ayənin sonundakı bu dəyərlən-deyərmə cümləsinin iştirak etməsi də bu yüzdəndir: "Kim belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur." Ardından bu cümləyə yer verilmişdir: "Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinənik başqa." Beləcə "takiyye" bu ümumi hökmün xaricində tutulmuşdur. Çünki "də-kiyye", ətrafda dost olmaqdır, gerçəkdə deyil.

"Möminləri buraxıb... ifadəsinin orijinalında keçən "dune" ədatı, zərf funksiyasını görür kimidir. Bu səbəbdən alçaq və əskiklik mənalarıyla qarışıq bir "yanında" mənasını ifadə etməkdədir. Bu halda qarşımıza çıxan məna budur: "Möminlərin ol/tapıldığı yerdən aşağı bir yerdən başlayaraq…" Çünki möminlər ən yüksək mövqedə olarlar.

Aydın olduğu qədəriylə "dune" ədatı, əsl məna etibarilə bu an-lamı ehtiva etməkdə və aşağıda olmanın xüsusiyyətiylə birlikdə, aşağıdalığı də ifadə etməkdədir. Bu səbəbdən: "Duneke Zeydin" ifadəsi "Zeyd


sənin ol/tapıldığın yerdən daha aşağı olan bir yerdədir. Ol/tapıldığı yerin dərəcəsi sənin ol/tapıldığın yerin dərəcəsindən daha altdadır." mənasında istifadə edilər. Daha sonra bu ədat "başqa" mənasında istifadə edilər olmuşdur: "…Allahdan başqa iki ilah..." (Maidə, 116) "Bundan başqasını, dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr." (Nisa, 48) Yəni, bundan başqasını və ya bundan daha aşağı və daha sadə olanını... Sonra "Duneke Zeyden" "Zeyddən heç ayrılma" ifadəsində olduğu kimi ad olduğu halda hərəkət mənasında istifadə edilmişdir. Bu yanaşmaların bütününü, uyğunlaşdırma və üst-üstə düşmə daxilində qəbul etmək lazımdır, yoxsa ləfzi ortaqlıq bu mənalardan hər hansı birini təyin edici deyil.

"Kim belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur." Yəni kim, möminləri buraxıb da onları dost əldə etsə… Hərəkətin adının yerinə ümumi bir ləfzin istifadə edilmiş olması, natiqin bu hadisəyə qarşı duy/eşitdiyi son nöqtəsinə varmış nifrəti vurğulamağa dönükdür. Belə ki, ondan danışarkən belə, çirkin bir şeyi kinayəli olaraq izah edirmiş kimi, ümumi bir ifadə istifadə edir. Bu cür istifadələrin dildəki nümunələri çoxdur. Yenə bundan ötəri: "Möminlərdən kim belə etsə" deyilməmişdir. Bununla da bu

növ bir çirkinliyin möminlərə nisbət edilməsinin yaraşmadığı, onların bu cür şeylərdən uzaq olduğu vurğulanmaq istənmişdir.

"Allahdan" ifadəsinin orijinalındakı "min" ədatı, ibtida, başlanğıc üçündür və bu kimi yerlərdə "qruplaşma" mənasını ifadə edər. Yəni: "Heç bir şeydə Allahın qrupundan deyil." Bu ayədə olduğu kimi: "Kim Allahı, Rəsulunu və iman edənləri dost əldə etsə, heç şübhə yox, qalib gələcək olanlar, Allahın tərəfdarlarıdırlar." (Maidə, 56) Yenə Hz. İbrahimin dilindən bu ifadələr köçürülər: "Kim mənə xəbərdar etsə, artıq o bəndəndir." (İbrahim, 36) Yəni "mənim qrupumdandır." Hər nədirsə, burada belə bir məna əldə edirik (Allah doğrusunu daha yaxşı bilər): "İçində olduğu rəftar və göstərdiyi fəaliyyət baxımından Allahın qrupundan deyil."


"Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa." Ayənin orijinalında keçən və "tetteku=sakınma" sözünün məsdəri olan "itələdiyə", əslində qorxudan ötəri çəkinmə mənasını ifadə edər. Daha sonra şəxsən qorxu mənasında istifadə edildiyi də görülmüşdür. Bu, mü-sebbebin səbəb yerinə istifadə etməsinə bir nümunədir. Takiyye

də burada bu mənada istifadə edilmiş ola bilər.

İfadədəki istisna münkatidir, bütündən kopukur. Çünki ürəyi bir sevgi və dostluq bəsləmədən görünüşcə dostluğun əlamətlərini sərgiləmək surətiylə qorxudan başqasına yaxınlaşmaq heç bir şəkildə dostluq olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki qorxu və sevgi, bir-birindən tamamilə ayrı və ürəkdəki təsirləri bir-birinə zidd iki faktdır. Bunların bir yerdə ol/tapılması mümkün müdir? Bu halda, ayədə qorxudan ötəri çəkinmənin ümumi hökmün xaricində tutulması, münkati (qopuq) istisnaya nümunə meydana gətirər.

Əhli Beyt İmamlarından (ə.s) rəvayət edildiyinə görə, bu ayədə, "takiyye" etməyə istiqamətli bir icazə vardır. Ammar, Yasir və Sümeyye hekayəsi ilə əlaqədar olaraq enən ayə də bu cür bir icazə ehtiva etməkdədir. Uca Allah belə buyurur: "Kim imamından sonra Allaha qarşı inkara sapıb da -ürəyi, imanla təmin tapmış olduğu halda nəşr/təzyiq altında çətinlik çək/məcbur edilən xaric- inkara sinə açsa, işdə onların üstündə Allahdan bir qəzəb vardır və böyük əzab onlarındır." (Nəhl, 106)

Qısacası, kitab və sünnə, ümumi mənada takiyyenin caiz olduğunu ortaya qoymaqdadır. Ağıl da bu nöqtədə nasların ehtiva etdiyi bu hökmü dəstəkləməkdədir. Çünki dinin və dini qoyan şəxsin, haqqın

üstünlük təmin etməsindən və yaşamasından başqa bir arzusu ola bilməz. Bəzən takiyye etmək, din düşmənləriylə və haqqın müxalifləriylə xoş dolanmaq, dinin mənfəətlərinin və haqqın yaşamasının qorunmasına köməkçi ola bilər ki, tərsi bir davranış bu faydaları təmin etməyə bilər. Bunu inkar etmək böyüklənməkdən, işi yoxuşa sürməkdən başqa bir şey deyil. Şərh hissəsinin ardından yer alan rəvayətlər hissəsində, mövzuya bağlı kafi məlumat sunaca


ğız. Yenə: "Kim, imanından sonra Allaha qarşı inkara sapıb da ürəyi, imanla təmin tapmış olduğu halda nəşr/təzyiq altında çətinlik çək/məcbur edilən xaric- inkara sinə açsa…" (Nəhl, 106) ayəsini təfsir edərkən də bu mövzuda detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

"Allah, sizi özündən çəkindirər. Çevril tək Allahadır." Ayənin orijinalında keçən və məsdəri "tahzir" olan "yuhezziru" sözü, "hazr" kökünün "tef'il" kipine uyarlanmışşeklidir və qorxuducu bir şeydən çəkinməyi ifadə edər. Uca Allah, qullarını əzabından çəkindirmişdir: "Şübhəsiz, sənin Rəbbinin əzabı qorxuncdur." (İsra,

57) Yenə Rəsulunu münafiqlərdən və kafirlərin dindən çevirmə məqsədli propoganda və nəşr/təzyiqlərindən çəkindirmişdir: "Onlar düşməndirlər, buna görə onlardan əsla/çəkin." (Munafiqun, 4) "Səni çaşdırmamaları üçün onlardan əsla/çəkin." (Maidə, 49)

Yenə uca Allah, möminləri özündən də çəkindirmişdir. Necə ki təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə və sonrasında yer alan iki ayədə, təkcə özündən qorxulacağına, bu səbəbdən bu mövzuda ONA üsyan etməkdən qaçınmanın zəruriliyinə işarə etməkdədir. Yəni, bu cinayət/günahı işləyən kimsəylə Rəbbi arasında, Allahdan başqa qorxulması lazım olan bir şey yoxdur ki, günahkar özünü onunla qoruma altına alsın və ya ona sığınıb zəmanətdə olsun. Tam tərsinə, Allaha qarşı heç kimin qoruyuculuğu təsirli olmaz. Yenə günahkar insan ilə uca Allah arasında, bir dostun və ya şəfaətçinin hər hansı bir pisliyi berteraf etməsi gözləməsini haqlı çıxaracaq bir əlaqə tərzi də söz mövzusu deyil. Bu səbəbdən bu ifadə, olduqca sərt bir təhdid ehtiva etməkdədir. Eyni yerdə iki dəfə təkrarlanmış olması da təhdidin şiddətinə şiddət qatmaqda və irəlidə işarə edəcəyimiz kimi bu iki qiymətləndirmə cümləsi də təhdidi gücləndirməkdədir: "Çevril tək Allahadır." və "Allah, qullarına çox şəfqətlidir."

Başqa bir baxımdan mövzuya yaxınlaşacaq olsaq: Bu ayənin və

möminlərdən başqasını dost əldə etməyi qadağan edən o biri ayələrin sətir aralarından, belə bir davranışın insanı qulluq kisvəsindən çıxardığı, Allahın vəlayətini, idarəçi-istiqamətləndiriciliyini rədd etməyi


ifadə etdiyini və dini ifsat etdiyi üçün də insanı Allah düşmənlərinin safına soxduğunu qəbul edirik. Qısacası belə bir davranış, daşqınlıq və dini nizamı pozmaq deməkdir. Bu isə kafirlərin küfründən və müşriklərin şiryindən daha çox zərər verməkdədir dinə. Çünki özü açıqda olan və açıqca düşmənliyini ortaya qoyan kəslərə qarşı, müdafiə etmə strategiyalarını inkişaf etdirmək asandır. Onlardan rahatlıqla çəkinilə bilər. Ancaq bir dost, bir yoldaş, düşmənlərlə yaxın əlaqə yaratdığında, onların əxlaqlarını və həyat sistemlərini yavaş yavaş çiyrənib özümsediğinde, qətiliklə özünü və dostlarını fərqində olmadıqları bir istiqamətdən ölümcül bir təhlükəylə burun buruna gətirmiş olar. Bu isə, həyata, varlığını davam etdirmə və qalıcı olma imkanı ol/tapılmayan bir helaket deməkdir.

Digər bir ifadəylə, möminləri bir tərəfə buraxıb, kafirləri dost əldə etmək azğınlıqdır. Allaha üsyan edən tağutun etdiyi də budur.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Rəbbinin Ad qövmünə nə etdiyini görmədinmi? Yüksək sütunlar sahibi İrəmə? Ki şəhərlər içində onun bir bənzəri yaradılmış deyildi. Və vadilərdə qayaları oyub biçən Səmuda? Və payalar sahibi Firona? Ki onlar, şəhərlərdə azğınlaşmışlar idi. Beləcə oralarda fəsadı yaymışlar idi. Bundan ötəri, Rəbbin, onların üzərinə bir əzab kamçısı çarpdı. Çünki sənin Rəbbin, həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Fəcr, 6-14)

Bu ayələrdən aydın olduğuna görə, tüğyan və azğınlıq, bu xüsusiyyətə sahib insanı elə bir yola və gediş tərzinə yönəldər ki, gedib yalnız uca Allahın ol/tapıldığı bir müşahidə etmə yeriylə burun buruna gəlir və nəticədə Allah ona elə muthiş əzab kamçısını endirər ki, kimsənin bunu maneə törətməyə gücü çatmaz.

Bu izah edilənlərdən bu xüsus açıqlığa qovuşur: Uca Allahın: "Allah, sizi özündən çəkindirər." ifadəsində, yönəltdiyi təhdid və şiddətli çəkindirmə, mövqenin Allahın dininin suverenliyinə son vermək və dini ifsat etməklə elin idili olmasından qaynaqlanmaqdadır.


Bu söylədiklərimizi bu ayədən də qəbul etmək mümkündür: "Elə isə əmr olunduğun kimi doğru ol; səninlə birlikdə tövbə edənlərlə də (doğru olsunlar), və azdırmayın. Çünki O, etdiklərinizi görəndir. Əsla/çəkin zülm edənlərə söykən/dözməyin. Yoxsa sizə atəş toxunar. Sizin Allahdan başqa vəliləriniz yoxdur, sonra kömək görə bilməzsiniz." (Hud, 112-113) Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) bu ayə haqqında: "Saçlarımı ağartdı." dediyi rəvayət edilər. Bu iki ayə üzərində yaxşıca dayanıb düşünənlər, kafirlər arasındakı zalımlara söykən/dözüb, meyl göstərmənin tüğyan və azğınlıq olaraq qiymətləndirildiyini görəcəklər. Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i də atəşə düçar olmaqdır ki, buna qarşı kömək edəcək kimsə də ol/tapılmaz. Bu, ifadə etdiyimiz qorunması və berteraf edilməsi mümkün olmayan ilahi intiqamdır.

Buradan hərəkətlə bunu da anlayırıq: Heç şübhəsiz: "Allah, sizi özündən çəkindirər." ifadəsi haqqında danışılan təhdidin qaçınılmaz bir şəkildə reallaşacaq olan bir əzaba bağlı olduğunu ortaya qoymaqdadır. Çünki çəkindirmənin uca Allahın özüylə elin idili olaraq gündəmə gətirilmiş olması, heç kimin bu əzabı önləyə bilməyəcəyini, uca Allaha qarşı kimsənin qoruyuculuq edə bilməyəcəyini göstərər. Necə ki uca Allah, daha əvvəl də bəzi birlikləri

əzabla təhdid etmişdi. Bu səbəbdən bu əzabın da qəti olaraq reallaşmasında heç bir şübhə qalmaz. Hud surəsindəki əlaqədar ayədə yer alan: "Yoxsa sizə atəş toxunar. Sizin Allahdan başqa vəliləriniz yoxdur, sonra kömək görə bilməzsiniz." ifadəsi də bənzəri vəziyyətlərə istiqamətli bir işarədir.

"Çevril tək Allahadır." ifadəsi, Allahdan qaçıb xilas olmanın, ONU əzabdan saxlayacaq bir gücün ol/tapılmadığını izah etməkdədir. Bu səbəbdən əvvəlki təhdidi gücləndirici bir xüsusiyyət daşımaqdadır.

"Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar əldə etməsinlər…" deyə başlayan ayə və onu təqib edən digər ayələr, Quranın vermiş olduğu qeybi xəbərlər içərisində iştirak etməkdədir. Maidə surəsinin təfsirini təqdim edərkən, inşallah Quranın bu fövqəladə ifadə


resinin təfsirini təqdim edərkən, inşallah Quranın bu fövqəladə ifadə tərzi haqqında detallı məlumat verəcəyik.

(Al/götürü İmran / 29) "Da ki: Sinələrinizdə olanı gizləsəniz də, aşkar etsəniz də Allah onu bilər." ayəs(n)i, "İçinizdəkini aşkar etsəniz də, gizləsəniz də, Allah

sizi onunla sorğuya çəkər." (Bəqərə, 284) ayəsinə bənzəyir. Ancaq deyildiyi kimi "sorğuya çəkmə"dən çox "bilmə" faktı gizliliklə elin idili olduğu üçün, ayədə "aşkar etmə" vəziyyətindən əvvəl "gizləmə" vəziyyətinə işarə edilmişdir. Bəqərə surəsindəki ayədə isə, tam tərsi bir vəziyyət sözkonusudur. Yəni, "sorğuya çəkmə" faktı, aşkar edilənlə elin idili olduğundan, "gizləmə" vəziyyətindən əvvəl "aşkar etmə" vəziyyəti zikr edilmişdir.

Uca Allah bu ayədə, Rəsuluna bu gerçəyi -yəni öz nəfslərində gizlədikləri və ya aşkar etdikləri şeyləri uca Allah tərəfindən bilindiyi gerçəyini- təbliğ etməsini əmr edir və əvvəlki ayədə olduğu kimi, doğrudan özü bu gerçəyi birbaşa ifadə etmir. Bunun, özünə tövsiyə edilənlərə uyğun gəlməyəcəyi hissiyyatlan adama doğrudan xitab etməyə tənəzzül etməməkdən başqa bir səbəbi yoxdur. Necə ki: "Kim belə etsə…" ifadəsiylə əlaqədar olaraq da belə bir vəziyyətə işarə etmişdik.

"Göylərdə olanı da, yerdə olanı da bilər. Allah hər şeyə güc çatdırandır." ifadəsi daha əvvəl haqqında şərhdə olduğumuz Bəqərə surəsindəki əlaqədar ayəyə (ayə 284) bənzəməkdədir.

(Al/götürü İmran / 30)"Her bir nəfsin, xeyrdən etdiklərini hazır tapdığı və

hər nə pislik işlədisə onunla özü arasında uzaq bir məsafə olmasını istədiyi o günü…" Ayələrin axışı arasındakı bütünlükdən, bu ayənin Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli əmri ehtiva edən əvvəlki ayənin bütünləyicisi, tamamlayıcısı olaraq iştirak etdiyi aydın olmaqdadır. İfadədə zərf olaraq keçən "yevme=gün" təqdir edilmiş bir ifadəylə elin idilidir. Yəni: "O günü xatırla ki…" ya da: "Allah bilər" ifadəsiylə elin idilidir. Doğrusu qiyamət günündə bizlərin görəcəyi səhnələri, uca Allah'ın məlumatıyla elin idiləndirmənin heç bir qorxusu yoxdur. Çünki: "yevme=o gün" bizim üçün ortaya çıxması məzmununda uca Allahın


bilməsi üçün bir "zərf" funksiyasını görər, ONun tərəfindən reallaşdırılmış olması məzmununda deyil. Bu, ONun suverenliyinin, qüdrətinin və gücünün, o gün ortaya çıxmasına bənzər. Necə ki uca Allah, mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "O gün, ortaya çıxarlar. Onlardan heç bir şey Allaha qarşı gizli qalmaz. Bu gün mülk kimindir? Bir olan, Kahhar olan Allahındır." (Mu'minun, 16) "Bu gün Allahdan başqa qoruyucu yoxdur." (Hud, 43) "O zülm edənlər, əzaba uğrayacaqları zaman, şübhəsiz bütün qüvvətin tamamilə Allahın olduğunu… bir bilsədilər." (Bəqərə, 165) "O gün əmr təkcə

Allahındır." (İnfitar, 19)

Heç şübhəsiz, suverenlik, qüdrət, güc və əmr hər vaxt -qiyamətdən əvvəl də, sonra da- Allahındır. Xüsusilə qiyamət günüylə elin idili olaraq bu faktlara işarə edilmiş olması, bunların qiyamət günü bizim üçün ortaya çıxacaq olmalarından ötəridir. Artıq bunları, biz canlılar heç bir şübhəyə yer/yeyər buraxmayacaq xüsusiyyətdə müşahidə edəcəyik.

Bundan ötəri "zərf"in uca Allahın "Allah bilər." sözüylə elin idiləndirilmiş olması, uca Allahın, qulların xeyr və şər xüsusiyyətli sərhədlərini bilməsinin qiyamət gününə təxirə salındığı mənasını ifadə etməz.

Qaldı ki, ayədə "hazır" yerinə "muhzar" ifadəsinin istifadə edilmiş olması da bunu sübut etməkdədir. Çünki "hüzur/dincliyə gətirmə" ancaq mövcud olub, görülməyən bir şey üçün haqqında danışılan edilə bilər. Bu halda uca Allah, var olan və etibarsız qılınmağa qarşı qoruma altında tutulan faktları, qiyamət günü qulları üçün hazırlayar, hüzur/dincliyə gətirərər. Və bunların Allahdan başqa qoruyucuları da yoxdur. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Sənin Rəbbin hər şeyin üzərində qoruyucudur." (Səba, 21) "Qatımızda saxlayıb-qoruyan bir kitab vardır." (Qaf, 4)

Ayədə keçən "tecidu=bulur" sözü "vicdan" masdarından gəlir. "Fikdan=yitirme"nin zidd ididir. "Xeyrdən" və "pislikdən" ifadələrinin orijinalının başındakı "min" ədatı, bəyanıya, yəni açıqla


maya dönükdür. İfadənin nekre=belirsiz olması da ümumiləşdirmə üçündür. Yəni: Az da olsa işlədiyi hər xeyiri, eyni şəkildə hər pisliyi tapar. "və hər nə pislik işlədisə…" ifadəsi "xeyrdən etdikləri" ifadəsinə matuftur. İfadənin axışından bunu anlayırıq. Bu ayə, əməllərin konkretləşməsinə, cisim halına gəlməsinə (qiyamət günü) işarə edən ayələr arasında yer alar. Bəqərə surəsində bu xüsusla əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

"Onunla özü arasında uzaq bir məsafə olmasını istədiyi..." Ayənin zahirindən, bu ifadənin mahzuf bir mübtedanın, yəni "o" əvəzliyinin xəbəri olduğunu anlayırıq. Bu əvəzlik də "nəfs" sözünə dönükdür. İfadənin başındakı "lev" ədatı, xahişi bildirər. Quranda bu ədatın "ənnə" ədatının başına gəldiyinin bir çox nümunələri

vardır. Bu səbəbdən, bunun caiz olmadığına, keçdiyi yerlərdə uyğun bir şərh gətirmənin lazımlılığına bağlı qiymətləndirmələri diqqətə al/götürməmək lazımdır.

İfadənin orijinalında keçən və məsafə mənasına al/götürdüyümüz "emed" sözü, zamansal aralığı, uzaqlığı izah edər. Ragıp, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "Emed" və "əbəd" sözləri, bir-birinə yaxın mənaları ifadə edərlər. Ancaq əbəd; sərhədsiz və qeydsiz bir zamansal müddət deməkdir. Bu səbəbdən: "Bu qədər əbəd" deyilməz. Amma emed; mütləq olaraq istifadə edildiyi zaman, sərhədi bilinməyən bir zaman dilimini ifadə edər. Necə ki bu söz müəyyən bir müddət mənasında istifadə edilər. Eynilə "bu qədər zaman" deyildiyi kimi "bu qədər emed (vaxt)" da deyilə bilər. Zaman ilə vaxt (emed) arasındakı fərq, emeddə sonun, zamanda isə həm başlanğıcın, həm də sonun əsas alınmasıdır. Buna görə bəziləri: "Emed və med (uzunluq) bir-birinə yaxın mənalar ifadə edər." demişlər." Ragıbın şərhləri burada sona çatdı.

"Onunla özü arasında uzaq bir məsafə olmasını istədiyi…" ifadəsi, pis əməlin hüzur/dincliyə gətirilib gözlər önünə sərilməsinin insanın canını sıxdığını, narahat etdiyini göstərər. Necə ki, bunun əleyhdar səhnəsi olaraq da yaxşı əməlin sərgilənməsinin də insanı


sevindirdiyini ortaya qoyar. Pislikləri işləyən adamın, bunların heç olmamasını istəyəcəyi yerdə, özüylə onların arasında uzaq bir məsafənin olmasını istəməsi, bunların Allahın qorumasıyla qalıcı olduqlarını müşahidə etmiş olmasından irəli gələn bir rəftardır. Onun əlindən, bunların ən pis bir zamanda, fəlakətlərin dörd bir tərəfdən sökün etdikləri bir vəziyyətdə gündəmə gətirilməmələrini və uzaq qalmalarını istəməkdən başqa bir şey gəlməz əlindən. Necə ki pis yoldaş ilə əlaqədar olaraq da bənzəri bir diləkdə ol/tapılılar. Uca Allah bu xüsusla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Biz ona bir şeytanı qucaqlatdırarıq; artıq o, onun bir yaxın dostudur... Sonunda bizə gəldiyi zaman, (pis yoldaşına) deyər ki: "Kaş ki mənimlə sənin aranda iki şərq uzaqlığı olsaydı. Məgər nə pis yaxın dostmuşsan sən."

(Zuxruf, 36-38)

"Allah, sizi özündən çəkindirər. Allah, qullarına çox şəfqətlidir." Heç şübhəsiz, ikinci dəfə çəkindirmədən danışılması, mövzuya verilən əhəmiyyəti və təhdidin ciddiliyini ortaya qoymaqdadır. Bu ikinci çəkindirmənin, işlənən günahların axirətdəki aqibətlərinə -ki aya-

tin mövzusu da budur- birinci çəkindirmənin də bu günahların yalnız dünyadakı günahlarına və ya həm dünya həm də axirət məsuliyyətinə dönük olması ehtimal daxilindədir.

"Allah, qullarına çox şəfqətlidir." ifadəsi, uca Allahın qullarına istiqamətli şəfqətini və ağrımasını izah edər. Qulluq xüsusiyyətinin önə çıxarılmış olması da bu nöqtəyə istiqamətli bir vurğu xüsusiyyətindədir. Amma eyni zamanda yuxarıdakı təhdidi də gücləndirməkdədir. Çünki qorxutma və çəkindirmə məqsədli izahatlarda, bu cür ifadələrə yer/yeyər verilməsi, qorxunu gücləndirmə və natiqin öyüd verməyi hədəflədiyini, xeyr və islahdan başqa bir şey istəmədiyini izah etmə məqsədinə istiqamətlidir. Eynilə birinə belə deməyin kimi: "Əsla/çəkin bu işi etmiş olaraq qarşıma çıxma. Çünki mən, belə bir şey edib də qarşıma çıxan kimsəyə fölerans tanımamağa and içdim. Mən bunu, sənə ağrıdığım və şəfqət duy/eşitdiyim üçün xəbər verirəm."


Bu səbəbdən yuxarıdakı ifadə -Allah doğrusan daha yaxşı bilər-bu şəkildə şərh oluna bilər: "Uca Allah qullarına istiqamətli şəfqətindən ötəri, cəzasının çəkilməsi qaçınılmaz olan, heç bir şəfaətçinin və

savunmacının ən kiçik bir fəaliyyət göstərmədiyi belə bir günahı işləmədən əvvəl, onları bu cür davranışlardan nəhy edir."

(Al/götürü İmran / 31) "Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin."

Daha əvvəl "hübb=sevgi" anlayışının mənas(n)ı üzərində dayanmış və bunun gerçək mənada Allaha istiqamətli ola biləcəyi kimi başqasına da istiqamətli ola biləcəyini: "İman edənlərin isə Allaha olan sevgiləri daha güclüdür." (Bəqərə, 165) ayəsini təfsir edərkən vurğulamışdıq.

Burada isə, artıqdan bunları söyləyirik: Heç şübhəsiz, ayələrdə dəqiq bir şəkildə dilə gətirildiyi kimi, uca Allah qullarını özünə iman etməyə və ixlasla qulluq təqdim etməyə və şirkdən uzaq dayanmağa dəvət edər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Xəbərin olsun; xalis olan din yalnız Al-lahındır." (Zumər, 3) "Onlar, dini yalnız ONA xalis edən hanifler olaraq yalnız Allaha qulluq etməkdən… başqasıyla əmr olunmadılar." (Beyyinə, 5) "Elə isə, dini yalnız ONA xalis edənlər olaraq Al-laha dua edin; kafirlər xoş görməsə də." (Mu'minun, 14) Bunun kimi bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Heç şübhəsiz, ihlas=dini sırf Allaha xas etmək, ancaq insan

ürəyinin -ki bir şeyi ancaq ürəyi, sevgi və meyl nəticəs(n)i istər və ya məqsədlər- Allahdan başqa saxta mabut, matlup, büt, bərabər/yoldaş və ya dünyəvi bir məqsəd və hətta cənnətə qovuşma və atəşdən xilas olma kimi ührəvi bir hədəfdən mücərrədlənməsi, maraqlanmaması ilə reallaşa bilər. Ürəyin bütün maraq/əlaqəsi, tək məbudu olan Allaha istiqamətli olmalıdır. Bu halda, dini sırf Allaha xas etmək Allahı sevməklə mümkündür.

Gerçək sevgi, hər axtaranı axtardığına, hər diləyəni diləyinə bağlayan tək vasitədir. Sevgi, sevəni sevgiliyə doğru çəkər, ki onu tapsın və sevən sevimli vasitəsilə əskikliyini tamamlasın. Bir sevən üçün


sevgilisinin özünü sevdiyi müjdəsindən daha böyük müjdə ola bilməz. İşdə bu zaman görüşər iki sevgilinin sevgisi və buradan başlar aşiqlərin qarşılıqlı nazları.

Sözgəlişi, insan qida maddələrini sevər və özünü onlara istiqamətli bir çəkiliş sahəsinin içində tapar. Ki onları tapsın və aclıq bu səbəbdən özündə meydana gələn əskikliyi xərcə bilsin. Yenə insan cinsi birləşməyi istər. Ki nəfsinin buna istiqamətli gözləməsini

tapa bilsin. Bu istiqamətdəki əskikliyin əlaməti də şəhvət duyğusudur. Eyni şəkildə insan, yoldaşlarıyla görüşməni də istər. Onu tapmağı və onunla yaxınlıq qərargahı arzular. Onu görmədiyi zamanlar canı sıxılar. Kölə əfəndisini istər və bəzən xidmətçi sahibini özünə əfəndi əldə edər. Ki sahibin sahiblik haqqı və xidmətlinin də xidmətlilik haqqı doğulsun. Meyl və sevgi ilə əlaqədar məsələləri araşdırsan və ya dəyişik eşq hekayələrini oxusan, söylədiklərimizin nə cür gerçəyi əks etdirdiyini görərsən.

Sevgini sırf Allaha xas edən qulun tək arzusu, özünün Allahı sevdiyi kimi Allahın da onu sevməsi və yalnız uca Allahın onun üçün olmasıdır. İşin gerçək mahiyyəti də budur işdə. Ancaq uca Allah, Quranda hər sevgini özünə istiqamətli sevgi olaraq qiymətləndirməz. (Sevgi; gerçəkdə, iki şeyi bir-birinə bağlayan bir bağdır.) Bu, varlıq aləminə suveren olan sevgi qanununun da bir gərəyidir. Çünki bir şeyi sevmək, onunla əlaqədar olan hər şeyi sevməyi tələb edir. Onun yanından və ondan tərəf gələn hər şeyə boyun əyməyi və təslim olmağı qaçınılmaz edər. Uca Allah isə, tək və ortaqsız ilahdır. Hər şey varlığıyla əlaqədar hər mövzuda ONA söykən/dözər. ONA çatmaq üçün vasitələr əldə etməyə çalışar. Böyük-kiçik hər şeyin gedişi ONA istiqamətlidir. Bu səbəbdən hər şeyin sevgisi də ONA istiqamətli olmalıdır. Səmimiliklə ONA boyun əyməlidir.

Hər insan, tövhid dini və İslam yolu vasitəsilə və insanın qavrayışı və algılayışı nisbətində qulluğu sırf ONA xas etməlidir. Allah qatında etibarlı olan tək din İslamdır. Allahın mesajını təqdim edənlər, nəbilər və rəsullar, insanları bu dinə dəvət etmişlər. Xüsusilə


İslam dini, Allaha istiqamətli ixlaslı bir qulluq sistemini təmsil edər ki, bundan kənar bir ixlas, bundan dəqiq bir dini ONA xas etmə əsaslı bir sistem tapmaq mümkün deyil. İslam dini; qanunların, şəriətlərin və nəbəvi yolların gəlib söykən/dözdükləri fitrətlə üst-üstə düşən bir dindir. Peyğəmbərlər, tamamilə bu fitri xəttdə hərəkət etmişlər. Quranı gərəyi kimi araşdıran bir kimsə, bu söylədiklərimizdən şübhə etməz.

Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) izlədiyi yolu, tövhid yolu və uca Allahın özünə əmr etdiyi kimi şirkdən bəri qulluq xətti olaraq təyin etmişdir. Uca Allah bu məzmunda Peyğəmbərimizə (s. a. a) bu əmri verməkdədir: "Də ki: Bu mənim yolum. Bir bəsirət üzrə Allaha dəvət edərəm; mən və mənə uyanlar da. Və Allahı tənzih

edərəm, mən müşriklərdən deyiləm." (Yusuf, 108) Burada Peyğəmbərimizin (s. a. a) yolunun bir bəsirətə, qulluğu sırf Allaha xas etməyə və şirkdən uzaq dayanmağa söykənən olaraq Allaha dəvət etmə olduğu ifadə edilir. Bu halda, onun yolu dəvət və şirkdən uzaq qulluqdan ibarətdir. Ona təbii/tabe olmaq və onu izləmək bu barədə onun kimi davranmaqla mümkündür. Bu, eyni zamanda ona təbii/tabe olanların də xüsusiyyətidir.

Bir başqa ayədə uca Allah, Rəsulullah (s. a. a) üçün bir həyat sistemi olaraq qanuniləşdirdiyi şəriətinin, bu yolu, yəni dəvət və şirkdən bəri qulluq əsaslı yolu təmsil etdiyini vurğulayır və belə buyurur: "Sonra səni də bu əmrdən bir şəriət üzərinə etdik; elə isə sən ona uyğun gəl." (Casiyə, 18) Bunun eyni zamanda Allaha təmsil olmağı də ifadə etdiyini bildirər: "Əgər səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: "Mən mənə uyanlarla birlikdə özümü Allaha təslim etdim." (Al/götürü İmran, 20) Sonra bunu özünə nisbət edərək onun özünün dümdüz yolu olduğunu ifadə edir: "Bu mənim dümdüz olan yolum. Bu halda ona yatıl." (Ən'am, 153)

Bütün bu şərhlərdən aydın olur ki, İslam=temel məlumatların, əxlaqi qaydaların, praktik tətbiqlərin və həyat düsturunun top-lamından ibarət olaraq Peyğəmbərimiz (s. a. a) vasitəsilə qanunlaş


tırılan şəriət, Allah qatında şirkdən bəri qulluq sisteminin adıdır. Bu də sevgiyə söykən/dözər, sevgi əsasına söykənən olaraq yüksələr. Demək ki İslam, ixlas dinidir. Digər bir ifadəylə sevgi dinidir.

Etdiyimiz bu uzun şərhlərlə, təfsirini təqdim etdiyimiz: "Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl; Allah da sizi sevsin" ayəsinin mənas(n)ı diqqətə çarpanlaşır. Buna görə -Allah doğrusunu daha yaxşı bilər- nəzərdə tutulan məna budur: "Əgər siz gerçək sevgiyə söykənən ibadətlərinizi sırf Allaha xas etmək istəyirsinizsə, ixlas və İslam olaraq təzahür edən sevgiyə söykənən olan bu şəriətə yatıl. Bu, adamı Allaha çatdıran dümdüz yoldur. Əgər xüsusiyyəti bu olan yolumda mənə xəbərdar etsəniz, Allah da sizi sevər. Heç şübhəsiz bu, bir sevən üçün ən böyük müjdədir. O zaman dilədiyinizə qovuşarsınız. Bir sevən, sevgisi vasitəsilə ancaq belə bir şeyi arzu edər." Ayəs(n)i mütləq olaraq ələ aldığımız zaman belə bir nəticə əldə edirik.

Ayənin kafirləri dost əldə etməyi qadağan edən ayələrdən sonra yer/yeyər

al/götürmüş olmasını göz qarşısında saxlayıb, onu özündən əvvəlki ayələrlə əlaqəli olaraq ələ aldığımız zaman, belə bir nəticə çıxır qarşımıza: Bir yerdə dostluq meydana gəldimi daha əvvəl söylədiyimiz kimi buna bağlı olaraq adam ilə dost əldə etdiyi arasında bir sevgi bağı meydana gələr. Əvvəlki ayə, həmsöhbətləri, Allahı vəli əldə etdiklərinə, onun hizbinin saflar/tərəflərində iştirak etdiklərinə bağlı iddialarında doğru dirlərsə, bunu Peyğəmbərə (s. a. a) təbii/tabe olmaqla konkret olaraq ifadə etməyə çağırmışdı. Çünki Allahı vəli əldə etməklə kafirlərin hevalarına uyğun gəlmək bir yerdə olmaz. (Dost və vəli əldə etmək də ancaq təbii/tabe olmaqla olar.)

Allahı dost əldə edən kimsənin, kafirlərin sahib olduqları dünyanın başdan çıxarıcı, cazibədar bəzəklərinə qapılaraq onların ehtiraslı ehtiraslarının arxasından getməsi düşünülə bilməz. Tam tərsinə belə biri Allahın Peyğəmbəri (s. a. a) tərəfindən pratize edilən dinə təbii/tabe olmağa möhtacdır. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Sonra səni də bu əmrdən bir şəriət üzərinə etdik; elə isə sən ona uyğun gəl və bilməyənlərin hevalarına uyğun gəlmə. Çünki onlar, Allahdan


heç bir şeyi səndən sova bilməzlər. Şübhəsiz zalımlar, bir-birlərinin vəlisidirlər. Allah isə, muttakilerin vəlisidir." (Casiyə, 18-19) İkinci ayədə, təbii/tabe olma mənasından vəli əldə etmə və dostluq qurma an-lamına doğru reallaşdırılan keçişə diqqət yetirin!

Buna görə, Allahı sevib dost əldə etdiyini söyləyən bir kimsənin Rəsula (s. a. a) təbii/tabe olması lazımdır. Ta ki bu sevgisi Allahın da onu sevib dost əldə etməsiylə nəticələnsin. Bu səbəbdən sevgi, dost əldə etmənin əsasını, təməlini meydana gətirdiyi üçün, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə ancaq Allahın sevgisindən danışılmış, vəli əldə edilməsinə yer verilməmişdir. Yenə, Rəsulullaha (s. a. a) və möminlərə olan sevginin gerçəkdə Allaha dönük olmasından ötəri də ayədə yalnız Allahın sevgisinə işarələ kifayətlənilmişdir.

"Və günahlarınızı bağışlasın. Allah son dərəcə bağışlayandır, əsirgəyəndir." Allahın geniş rəhməti və onun qatındakı maddi və ma-növü hədiyyələri sonsuzdur. Bunlar qulların içində bir şəxsə və ya bir zümrəyə xas deyil. Burada ilahi hədiyyənin mütləqliyini məhdudlaşdıracaq bir istisnaya da yer verilməmişdir. Bu rəhməti və ilahi hədiyyəs(n)i dayandıracaq tək şey, adamın buna layiq olmaması və bu istiqamətdə pis bir seçimdə ol/tapılmasıdır. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Rəbbinin lütfkarlığı kəsilmiş deyil." (İsra, 20)

Günah, Allah qatındakı yaxınlıq və bunun nəticələri olan cənnət və içindəki nemətlər kimi qürur verici nemətlərə çatmağı maneə törədici bir ünsürdür. Əksinə, insan ürəyinin üzərindəki günah tortalarının aradan qaldırılması, günahların bağışlanması və üzərinin örtülməsi isə, xoşbəxtlik qapısını açan və insanı qürur verici bir yurda qovuşduran tək açardır. Buna görə: "Allah da sizi sevsin." sözündən dərhal sonra: "və günahlarınızı bağışlasın." ifadəsinə yer verilmişdir. Çünki yuxarıda da söylədiyimiz kimi sevgi, sevəni sevgiliyə çəkər. Qulun Rəbbinə istiqamətli sevgisi də ONA yaxınlaşmağı, ibadəti ONA xas etməyi və yalnız ONA tapınmağı tələb etdiyi kimi, uca Allahın da qulunu sevməsini, qula yaxın olmasını, uzaqlaşdıran pərdələri qaldırmasını, qeyb örtülərini aralamasını tələb edir. Gü


nahtan başqa da pərdə olmadığına görə, günahların bağışlanması lazımdır. Bundan sonrakı qürur verici nemətlər, bağışlayar/hədiyyələr və kəramətlər, az əvvəl işarə etdiyimiz kimi Allahın lütf etməsiylə, lütfdə ol/tapılmasıyla reallaşar.

"Əsla, xeyr; onların qazandıqları, ürəkləri üzərində pas tutmuşdur. Xeyr; həqiqətən onlar, Rəblərindən pərdələnilmişlər." (Mütaffifin, 14-15) ayələr təfsirini təqdim etdiyimiz: "Allah da sizi sevsin və günahlarınızı bağışlasın." ayəsindəki ifadəylə birlikdə araşdırıldığı zaman, bizim söylədiklərimizin haqlılığı dəqiq bir şəkildə aydın olacaq.

(Al/götürü İmran / 32) "Də ki: "Allaha və Rəsuluna itaət edin." Bundan əvvəlki ayədə, həmsöhbətlər Rəsula təbii/tabe olmağa çağırılmışlar idi. Təbii/tabe olmaqsa, birinin izindən getmək deməkdir. Amma bu da təbii/tabe olunan adamın bir yolu izləyir olması ilə mümkün ola biləcək bir vəziyyətdir. Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) izlədiyi yol, Allahın dümdüz yolu və Peyğəmbəri vasitəsilə suveren etdiyi şəriətidir. Ki insanların buna uyğun gəlmələri zərurətdir. Bundan ötəri, bu anda təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə Peyğəmbərə (s. a. a) uyğun gəlmənin mənas(n)ı, bir dəfə daha, bu səfər "itaət" qəlibi içində vurğulanmışdır. Bununla verilən mesaj budur: Peyğəmbərin də izlədiyi ixlas (ibadəti sırf Allaha istiqamətli olaraq yerinə yetirmək) yolu, özü etibarilə əmrlər, qadağan edər, dəvətlər və yol göstərici irşatlar cəmindən ibarətdir.

Bu səbəbdən, yolundan getmək surətiylə Peyğəmbərə uyğun gəlmək, qanuniləşdirilib suveren qılınan şəriət məzmununda Allaha və Rəsula

itaət etmək deməkdir. Rəsul ilə birlikdə ulu Allahın zikr edilməsi, işin özü etibarilə eyni olduğunu vurğulamaq üçündür. Və uca Allah ilə birlikdə Rəsuldan danışılması da mövzunun ona təbii/tabe olmaqla elin idili olmasından ötəridir. Bu səbəbdən bəzilərinin: "Ayədə nəzərdə tutulan məna budur: "Ki-taba uyğun gəlmək surətiylə Allaha, sünnəyə uyğun gəlmək surətiylə də Rəsula itaət edin." şəklindəki şərhləri səhvdir.

Çünki belə bir yanaşma: "Də ki: Allaha və elçisinə itaət e-din." ifadəsinin: "Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl."


ifadəsini açıqladığı gerçəyiylə uyğun gəlməz. Ayrıca ayə, Allaha itaət etməklə Rəsula itaət etmənin eyni şey olduğunu vurğulamaqdadır. Buna görə təkrara ehtiyac duyulmamışdır. Əgər Allaha itaət ilə Peyğəmbərə itaət fərqli faktlar olsaydı, uyğun olanı belə bir ifadənin istifadə edilmiş olması idi: "Allaha itaət edin və Rəsula itaət edin." Eynilə: "Allaha itaət edin; elçiyə itaət edin və sizdən olan əmr sahiblərinə də." (Nisa, 59) ayəsində olduğu kimi. Ki vurğuladığımız xüsus çox açıqdır.

Bilin ki: İfadənin mütləqliyi və obyektiv mühitə uyğunluğu məzmununda bu ayə haqqındakı qiymətləndirmə, əvvəlki ayəyə bağlı qiymətləndirmədən fərqli deyil.

"Əgər üz çevirsələr, şübhəsiz Allah, kafirləri sevməz." Bu ayə, yuxarıdakı əmrə uyğun gəlməyib yüzünü çevirən kəslərin kafir olduqlarını göstərər. Kafirləri dost əldə etməyi qadağan edən digər ayələrdən də bunu qəbul etmək mümkündür. Burada eyni zamanda bu ayənin əvvəlki ayənin açıqlayıcısı mövqeyində olduğuna istiqamətli bir işarə də qəbul edirik. Çünki ayə, kafirlərə istiqamətli sevgini, Allaha və Peyğəmbərə itaəti əmr etmək surətiylə olumsuzluyor. İlk ayədə isə, Peyğəmbərə təbii/tabe olmağa bağlı əmrə uyğun gələn möminləri sevmənin gərəyi vurğulanır. Ayələr arasındakı əlaqəni bu şəkildə qurub anlamaq lazımdır.

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələrə bağlı olaraq yuxarıda yer/yeyər alan/sahə şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslar diqqətə çarpanlaşır:

a) Takiyye etməyə ümumi mənada icazə verilmişdir.

b) Kafirləri dost əldə etmənin və Allahın bu xüsusdakı qadağan etməsinə uyğun gəlməmənin cəzalandırılmağa gətirib çıxardığı və bunun qəti olaraq qadağan edildiyi açıqdır. Bu, uca Allahın qəti,

dəyişməz hökmlərindəndir.

c) İlahi şəriət, sırf Allaha qulluq təqdim etmənin konkret şəklidir. Sırf Allaha qulluq təqdim etmək də Allahı sevmənin praktik ifadəsidir. Digər bir ifadəylə: İlahi məlumatların, əxlaqi prinsiplərin və olanca genişliyi və sonsuz detallarıyla praktik hökmlərin cəmindən ibarət olan


din, təhlil və təhlil etmə nəticəs(n)i, ixlasdan başqa bir şeyi ifadə etməz. Bununla insanın özünü, özünün xüsusiyyətlərini (yəni əxlaqını), özünün əməllərini və hərəkətlərini tək və Kahhar olan Allaha dönük etməsini nəzərdə tuturuq. Sözünü etdiyimiz bu ixlas isə, yalnız sevgiyə söykən/dözər. Necə ki din, başqa bir perspektivdən təslimiyyətə, təslimiyyət də tövhidə söykənən olaraq formalanar.

d) Kafirləri dost əldə etmək küfrdür. Amma zəkat verməyənin və namazı tərk edənin küfrü kimi detallara bağlı bir küfrdür. Təməl prinsiplərlə əlaqədar deyil. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi, kafirləri dost əldə edən insanın küfrü, bu dostluğun səbəb olduğu ifsattan da qaynaqlanır ola bilər. Yəni, kafirlərlə dostluq qurmaq, insanı sonunda küfrə sürüyə bilər. Maidə surəsinin təfsirini təqdim edərkən

daha detallı məlumatlar təqdim edəcəyik.


et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə: "Möminlər, möminləri buraxıb də kafirləri dostlar əldə etməsinlər." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni İshak, İbni Cərir və İbni Əbu Xatəm, İbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Ka'b b. Eşrefin müttəfiqi Haccac b. Əmr, İbni Əbu Hakik və Kays b. Zeyd, Ənsardan bəzi kəsləri sirdaş-dost əldə etmək surətiylə onları dinləri barəsində fitnəyə salmağı məqsəd qoymuşlar idi. Rifaa b. Munzir, Abdullah b. Cubeyr və Sad b. Hüseyme Ənsardan olan bu qrupa: "Bu Yəhudilərdən uzaq durun. Onları sirdaş əldə etməkdən qaçının. Yoxsa sizi fitnəyə salıb dininizdən çevirərlər." dedilər. Amma onlar bu xəbərdarlığa qulaq asmadılar. Bunun üzərinə uca Allah: "Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar əldə etməsinlər." deyə başlayıb: "Allah hər şeyə güc çatdırandır." ifadəsiylə sona çatan ayələri endirdi. (c. 2, s. 16)

Mən deyərəm ki: Əvvəlki şərhlərimizdən də aydın olacağı kimi, bu rəvayət ayənin zahiriylə uyğunlaşmır. Çünki "Kafirlər" ifadəsinin mütləq olaraq istifadə edildiyi zaman, Əhli Kitabı da əhatə edib əhatə etmədiyi xüsusu diqqətə çarpan deyil. Bu səbəbdən bu hekayənin, təfsirini


təqdim etdiyimiz ayələrdən çox, Yəhudi və Xristianları dost əldə etməyi qadağan edən ayələrin eniş səbəbi olması daha uyğun düşməkdədir.

Təfsir-ağıl Safı adlı əsərdə: "Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa." ifadəsiylə əlaqədar olaraq Mərhum Tabersinin elİhticac adlı əsərində, Hz. Əlidən (ə.s) nəql etdiyi belə bir rəvayət köçürülər: "Allah, dinində takiyye etməyini əmr etmişdir. Əsla/çəkin özünü həlaka atmayasın. Sənə əmr etdiyim takiyyeyi tərk etmeyesin. Bu vəziyyətdə özün və qardaşlarının qanını hədəf edər, özünü və onları nemətlərdən məhrum buraxarsan. Onları Allah düşmənlərinin əlində zəlil edərsən. Halbuki Allah onları əziz etməyini əmr etmişdir." (c. 1, s. 253)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) belə dərdi/deyərdi: "Takiyye etməyənin dini yoxdur." Sonra, Allah: "Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa." buyurmuşdur." dərdi/deyərdi." (c. 1, s. 166, h: 24)

el-Kafidə İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Adəmoğlunun

məcbur qaldığı hər yerdə takiyye etməsini uca Allah ken idisinə halal etmişdir." (c. 2, s. 220, h: 18)

Mən deyərəm ki: Takiyyenin qanuniliyinə bağlı olaraq Əhli Beyt İmamlarından köçürülən rəvayətlər o qədər çoxdur ki, tevatur səviyyəsinə çatmışlar. Ayənin də buna bağlı mübahisə et/müzakirə edilməz bir dəlil ehtiva etdiyi, gün kimi ortadadır.

Maani'l Ahbar adlı əsərdə Səid b. Yesəyərdən belə rəvayət edilər: "İmam Cəfər Sadiq (ə.s) mənə belə dedi: "Din, sevgidən başqa nədir ki? Çünki uca Allah: "Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin." buyurmuşdur."

Eyni hədisi el-Kafidə (c. 8, s. 67, h: 18) İmam Misdən (ə.s) rəvayət etmişdir. Yenə Təfsir-ul Qummu (c. 1, s. 100) və Təfsir-ul Ayyaşi (c. 1, s. 167, h: 25) kitablarının yazıçıları bu hədisi Sürətədən, o da İmam Misdən (ə.s) rəvayət etmişdirlər. Təfsir-ul Ayyaşidə Berid vasitəsilə İmam Misdən (ə.s) və Ribi vasitəsilə də İmam Sadiqdən


(ə.s) rəvayət edilmişdir. Bu rəvayət, yuxarıdakı şərhimizi dəstəklər xüsusiyyətdədir.

Maani'l Ahbarda İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Allah özünə üsyan edəni sevməz." Ardından bunu bu sətirlərlə ifadə etdiyi ifadə edilər:

"İlaha üsyan edərsən, amma onu sevdiyini söyləyərsən

Bu, ömürümə and olsun ki, görülməmiş bir davranışdır

Əgər onu həqiqətən sevsəydin, ona itaət edərdin

Sevən sevdiyinə itaət edər çünki."

el-Kafidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Allah'ın özünü sevdiyini bilmək kimin xoşuna gəlirsə, Allaha itaət istiqamətində işlə/çalışsın və biz Əhli Beytə təbii/tabe olsun. Allahın, Peyğəmbərinə belə dediyini eşitməmiş dırmı?: "Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin və günahlarınızı bağışlasın." (C. 8, s. 13, h: 1)

Mən deyərəm ki: "Ey iman edənlər, Allaha itaət edin; elçiyə itaət edin/əldə et və sizdən olan əmr sahiblərinə də." (Nisa, 59) ayəsini təfsir edərkən, Əhli Beyt İmamlarına təbii/tabe olmanın Peyğəmbərə (s. a. a) təbii/tabe olmaq mənasına inkişaf edinin mahiyyətini ətraflı bir şəkildə açıqlayacağıq.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, ABŞ b. Hamid, Həsəndən belə

rəvayət edər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Sünnəmdən üz çevirən məndən deyil." Ardından bu ayəs(n)i oxuduğunu ifadə edər: "Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin." (c. 2, s. 17)

Yenə eyni əsərdə, İbni Əbu xatəm, Əbu Nuaym Hilyet-ul Övliya adlı əsərdə və Hakim Aişədən belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Şirk, qaranlıq bir gecədə düz bir qaya üzərindəki kiçik bir qarışqanın hərəkətindən daha gizlidir. Şiryin ən yüngülü bir şəkildə zülmə qarşı sevgi bəsləmək və ədalətə qarşı nifrət etməkdir. Din; Allah üçün sevmək və Allah üçün

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 .................................................................... 507

nifrət etməkdən başqa nədir ki?! Uca Allah belə buyurur: "Dəkı: Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin."

(c. 2, s. 17)

Yenə eyni əsərdə, Əhməd, Əbu Davud, Tirmizi, İbni Macə, İbni Habban və Hakim, Əbu Rəfi kanalıyla Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edərlər: "İçinizdən biri səltənət taxtına

qurulub, mənim tərəfimdən əmr edilən və ya qadağan edilən bir şey özünə xatırladıldığında: "Bilməyirik. Biz, Allahın kitabında tapdıqlarımıza təbii/tabe olarıq." deməsin." (c. 2, s. 17)

---------------------Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərləriniwww.islamkutuphanesi.com www.mizantefsiri.com www.ehlibeytkutuphanesi.com saytlarından endirə bilərsiniz.

[YUXARI GIT]


33- Gerçək budur ki Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini və

İmran ailəsini aləmlər üzərinə seçdi.

34- Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir. Allah eşidəndir, biləndir.


Beləcə Məryəm oğulu İsa (ə.s) hekayələrinə və bu hekayələrlə əlaqədar qiymətləndirmələrə, onunla əlaqədar gerçək məlumatların aktarımına, Əhli Kitabın əsassız iddialarının əksinəni sübut edən konkret gerçəklərin serde-dilmesine başlanır. Bu iki ayə, özündən sonrakı ayələri, ken idisindən əvvəl iştirak edən və Əhli Kitabın üzərində ol/tapıldığı vəziyyəti sərgiləyən ayələrə bağlayır.

(Al/götürü İmran / 33) "Gerçək budur ki Allah, Adəmi, Nuhu… seçdi." Ayənin orijinalında keçən və "istefa" sözünün məsdəri olan "istefa", "And olsun, biz onu dünyada seçdik." (Bəqərə, 130) ayəsini təfsir edərkən söylədiyimiz kimi "Bir şeyin özünü al/götürüb, onu bulandırıcı şeylərdən qurtarmaq" deməkdir. Bu baxımdan "ihtiyar=seçme" sözünə yaxın bir məna ifadə etməkdədir. Kənar yandan "İslam" mövqesinə söykənən olaraq diqqətə çarpanlaşan "vəlayət" mövqesiylə üst-üstə düşməkdədir. Ki qulun tam Rəbbinin əmrinə teslim olması, yalnız ONU razı edəcək şeylər etməsi səviyyəsində bir həyat xəttinə çatmasını izah edər.

Ancaq, burada nəzərdə tutulan "aləmlərdən üstün etmə" deyil. Əgər bu seçməklə söz mövzusu xüsus nəzərdə tutulsaydı, ayədə "aləm

8 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lerden" şəklində bir ifadənin istifadə edilməsi daha uyğun olardı. Bu vəziyyətdə İslamın sırf onlara xas qılındığı şəkildə bir nəticələndir qarşılaşılardı ki, məna pozulardı. Çünki aləmlər üzərinə seçmək, bir növ seçim və başqalarının ortaqlığı söz mövzusu olmayacaq şəkildə bəzi xüsuslarla əlaqədar olaraq önə keçirmək deməkdir.

Buradakı "seçmə"nin fərqli olduğuna bağlı olaraq verdiyimiz məlumatların doğruluğunun dəlili bu ayədir: "Hanı mələklər: "Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, səni təmizlədi və aləmlərin qadınlarından üstün etdi." (Al/götürü İmran, 42) Görüldüyü kimi bu ayədə iki müxtəlif "seçmə"dən danışılır. Bu halda "seçmə"lər arasında fərq vardır.

Uca Allah, aləmlər üzərinə seçilənlər arasında Hz. Adəm və Hz. Nuhdan danışır. Hz. Adəmə gəlincə; onun seçilişi, uca Allahın

yer üzünə xəlifə etdiyi insan növünün ilk fərdi olmasıdır. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Hanı Rəbbin, mələklərə: "Şübhəsiz mən, yer üzündə bir xəlifə var edəcəyəm." demişdi." (Bəqərə, 30) İlk dəfə tövbə qapısının açılmasına səbəb olan də odur: "Sonra Rəbbi onu seçdi, tövbəsini qəbul etdi və doğru yola çatdırdı." (Taha, 122) İlk dəfə özünə din göndərilən və bu din-deyil qaynaqlanan bir şəriət verilən də odur: "Artıq sizə məndən bir yol göstərici gələcəkdir; kim mənim hidayətimə xəbərdar etsə, artıq o çaşıb sapmaz və bədbəxt olmaz." (Taha, 123) Bu xüsusiyyətlərə sahib bir adam daha yoxdur. Bu nə gözəl bir şan onun üçün.

Hz. Nuha gəlincə; o: "İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah… peyğəmbərlər göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edərkən söylədiyimiz kimi kitab və şəriət sahibi, Ulu'l Əzm (cığır bucaqçı) beş peyğəmbərdən biridir. İnsanlığın ikinci atasıdır. Uca Allah aləmlər içində onun üzərinə salam etmişdir: "Və onun soyunu, dünyada onları baqi etdik. Sonra gələnlər arasında ona xeyirli bir ad buraxdıq. Aləmlər içində salam olsun Nuha." (Saffat, 79)

Sonra uca Allah, aləmlər üzərinə seçilənlər arasında İbrahim ailəsindən və İmran ailəsindən danışır. Ayənin orijinalında ge

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................

çen "al/götür" sözü, bir şeyin xas yaxınları mənasında istifadə edilər. Ragıp, əl-Tədris planı adlı əsərində bunları söyləyər: "Bir görüşə görə "al/götür" sözü, "əhl" sözündən çevrilmişdir. Çünki "al/götür"ün kiçiltmə adı "uheyl" şəklindədir. Ancaq bu söz danışan canlıların seçmələrinə izafə edilər, bunların adısansas(n)ı bilinməyənlərinə, zamana və məkana izafə dilmez. Sözgəlişi: "Filanın alı" deyilir də "Adamın alı" və ya "bu zamanın" yaxud "bu mövzunun alı" deyilməz. Məsələn: "Dərzinin alı" deyilməz. Tərsinə bu söz ən üstün və ən/en şərəfli olanlara izafə edilər. "Allahın alı", "sultanın alı" deyilə bilər. Amma "əhl" sözü hər şeyə izafə edilə bilər: "Zamanın əhli" və "Diyarın əhli" deyilə bildiyi kimi "Allahın əhli" və "Dərzinin əhli" də deyilə bilər." Bir görüşə görə; bu söz şəxs addır və "uvely" şəklində kiçildilər. Qohumluq və ya köləlik yoluyla insana çox yaxın olan kəslər mənasında istifadə edilər." el-Müfredatdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı. Bu halda "İbrahimin və İmranın əli"ndən məqsəd, onların əhli içində özünə çox yaxın olanlardır.

İfadənin zahirindən anladığımız qədəriylə İbrahimin ailəsindən məqsəd, soyundan gələn yaxşılardır. İshak, İsrail (Yaqub) və digər İsrailoğullarından olan peyğəmbərlər, İsmayıl və onun soyundan gələn pak kəslər, hamısının əfəndisi Hz. Məhəmməd (s. a. a) və vəlayət mövqes(n)i etibarilə ondan sonra gəlib ona bağlı olanlar kimi. Ancaq İbrahim ailəsi ilə birlikdə İmran ailəsindən də danışılması, ifadənin bu genişlikdə istifadə edilmədiyini göstərər. Çünki burada sözü edilən İmran, ya Məryəmin ya da Musanın atasıdır. Hər iki təqdirdə də İbrahimin soyunun və əlinin əhatəsinə girər. Amma görüldüyü kimi ayədə, İbrahimin əlinin xaricində tutulmuşlar. Bu halda, bu ayədə keçən "İbrahimin əli"ndən məqsəd, təmiz soyunun bir qisimidir, bütünü deyil.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Yoxsa anlar Allahın öz fəzlindən insanlara verdiklərinimi qısqanırlar? Doğrusu biz, İbrahimin ailəsinə kitabı və hikməti verdik; onlara böyük bir mülk də verdik." (Nisa, 54) Ayənin içində iştirak etdiyi hissənin axışını


göz qarşısında saxladığımız zaman, İsrailoğullarının tutumlarını rədd edici və onları yeriçi mahiyyətdə olduğunu görərik. Bu səbəbdən bu ayədə haqqında danışılan: "İbrahim ailəsi" ilə, İsrailoğullarından yəni İshakdan, Ya-kupdan və Yaqubun soyundan (ki onlar İsrailoğullarıdır) başqa bir birlik nəzərdə tutulmuşdur. Geridə, İbrahim'en tərtəmiz ailəsini təmsil etmək üzrə İsmayılın soyundan başqası qalmır. Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a.) və Əhli Beyti də bunlar arasında iştirak edər.

İrəlidə, inşallah, ayədə keçən "insanlar" ifadəsiylə şəxsən Peyğəmbərimizin (s. a. a) nəzərdə tutulduğundan və onun bu ayənin dəlalətiylə İbrahimin ailəsinin əhatəsinə girdiyindən danışacağıq.

Ayrıca, başqa ayələr də bu xüsusa işarə etməkdədir: "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir." (Al/götürü İmran, 68) "İbrahim, İsmayılla birlikdə Evin (Kəbənin) sütunlarını yüksəltdiyində ikisi belə dua etmişdi: "Rəbbimiz, bizdən bunu qəbul et. Şübhəsiz, sən eşidən və bilənsən; Rəbbimiz, ikimizi sənə təslim olmuş et və soyumuzdan sənə təslim olmuş bir ümmət ver. Bizə ibadət üsullarını göstər… Rəbbimiz, içlərindən onlara bir elçi göndər, onlara ayələrini

oxusun, kitab və hikməti öyrətsin və onları təmizləsin." (Bəqərə,

127-129)

Bu səbəbdən "İbrahimin ailəsi" onun İsmayıl kanalıyla davam edən tərtəmiz nəsilidir. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə məhdudlaşdırma qəsdi güdülmür. Bu ayədə, İbrahimin və Musa kimi İshak kanalıyla sürən soyundan gələn tərtəmiz peyğəmbərlərin seçilmişliyindən danışılmamış olması ilə, bir çox ayədə insanların menkıbelerinden, üstün mövqelərindən və yüksək dərəcələrindən söz edilmiş olması arasında bir ziddiyyət yoxdur. Mövzuyla əlaqədar bir çox ayə vardır və onları burada zikr etmənin gərəyi yoxdur. Çünki bir şeyi olumlamak, ondan başqasını olumsuzlamak mənasını verməz.

Ayədəki bu yanaşma, İsrailoğullarına bağlı bu növ xarakterizə etmələrlə də ziddiyyət təşkil etməməkdədir: "And olsun, biz İsrailoğullarına kitab,


hökm və peyğəmbərlik verdik, onları təmiz və gözəl şeylərlə ruzi verildirdik və onları aləmlərə üstün etdik." (Casiyə, 16) Ayələr

arasında ziddiyyət təşkil etmənin olmaması açıq-aşkardır.

İsrailoğullarının aləmlərdən üstün qılınması, başqalarının həm aləmlərdən, həm onlardan üstün qılınmasına maneə deyil. Bir və ya bir neçə qövmün başqalarından üstün qılınmış olması, yalnız onların dünyəvi və ya ührəvi fəzilət baxımından digər insanların önünə qoyulmuş olduqlarını göstərər. Əgər onların insanlardan üstün qılınmaları, başqalarının üstün qılınmışlığını və ya təfsirini təqdim et-duğumuz ayədə haqqında danışılanların, yəni Adəmin, Nuhun, İbrahimin ailəsinin və İmran ailəsinin aləmlərin üzərində seçilmiş olmaları, başqalarının aləmlər üzərində seçilmiş olmalarını mənfiləsə idi, bu vəziyyətin ayədə zikr edilənlər arasında da bu cür bir olumsuzlamayı tələb edəcəyi açıqdır.

Eyni şəkildə bunların, başqalarına üstün qılınmış olmaları, bir-birlərinə üstün olmalarını da olumsuzlamaz. Necə ki uca Allah, peyğəmbərləri aləmlərdən üstün etdiyi kimi, onların bəzisini də digər bəzisindən üstün etmişdir. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Onların hamısını aləmlərə üstün etdik." (Ən'am, 86) "Biz peyğəmbərlərin bir qisimini bir qisiminə üstün etdik." (İsra,

55)

İmran ailəsinə gəlincə; İmranın Məryəmin atası olduğu aydın olur. Təfsirini təqdim etdiyimiz bu iki ayənin, İmranın arvadının və qızı Məryəmin hekayəsini izah edən ayələrdən dərhal sonra yer/yeyər al/götürmüş olması da bunu dəstəkləməkdədir. Quranda Məryəmin atası "İmran" adıyla bir neçə dəfə zikr edilmişdir. Amma Musanın atasıyla əlaqədar olaraq istifadə edildiyi qətilik qazanan İmran adı, bir tək yerdə belə zikr edilməmişdir. Bu vəziyyət, ayədə keçən "İmran" adıyla Məryəmin atasının nəzərdə tutulduğu fikirini dəstəkləməkdədir. Buna görə, ayədə keçən "İmran ailəsi" ifadəsiylə Hz. Məryəm və Hz. İsa və ya ikisiylə birlikdə İmranın arvadı nəzərdə tutulmuşdur.


Xristianların Məryəmin atasının adının "İmran" olduğunu qəbul etmədikləri qiymətləndirməsinə gəlincə; Quran onların hevasına uyğun gələcək deyil.

(Al/götürü İmran / 34) "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir." Nəsil sözü əslində kiçik uşaqlar mənasındadır. Daha sonra bütün uşaqlar

mənasında istifadə edilmişdir. Ayədə nəzərdə tutulan da budur. Qramadıq baxımdan ətfi bəyan mövqeyində olduğu üçün mansuptur.

"...bir-birindən..." ifadəsi göstərir ki fərz edilən hər bir qrup, digər qrupdan başlayıb onda sona çatır. Bu da bütününün, xüsusiyyət və vəziyyət etibarilə parçaları bir-birindən ayırdedilmeyecek şəkildə bənzəməsini tələb edir. Mövzu onların seçilmiş olmalarıyla əlaqədar olduğuna görə, bu deməkdir ki, onlar, uca Allahın özlərini aləmlər üzərinə seçmək surətiylə bəxş etdiyi üstünlük xüsusiyyəti baxımından bir-birindən fərqsizdirlər. Çünki ilahi hərəkətlərdə boş, faydasız və oyun kimi şeylər də-savvur edilə bilməz. Aləmdə son dərəcə əhəmiyyətli xeyrlərə mənşə meydana gətirən, seçib üstün etmə hadisəs(n)i də ilahi hərəkətlərdəndir.

"Allah eşidəndir, biləndir." Onların vicdanlarının dərinliklərindəki duyğularına dəlalət edən sözlərini eşidər. Vicdanlarının və ürəklərinin dərinliklərindəki düşüncələrini, duyğularını bilər. Bu baxımdan bu son cümlə, onların seçilmişliklərini səbəbliləşdirmə məqsədinə istiqamətlidir. Necə ki: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir." ifadəsi də seçilmə nemətinin bütününü əhatə etdiyinə işarə edən bir səbəbliləşdirmə cümləsi mövqesindədir. Bu səbəbdən ifadədən

bu nəticəs(n)i qəbul edirik: Uca Allah bunları aləmlərin üzərinə seçdi. Ancaq bu seçilmişlik bütününü əhatə edən bir lütfdür. Çünki onlar, fərdləri bənzəyən tək bir nəsildir. Ürəklərin təslim olmuşluğu və haqq mesajın nümayəndəliyi baxımından bir-birlərinə gəlib söykən/dözərlər. Allah, onları aləmlərin üzərinə seçməklə onlara böyük nemət bəxş etmişdir. Çünki o, onların sözlərini eşidər və ürəklərində keçənləri bilər.



əlinində İmam Razılıq (ə.s) ilə Memin arasında keçən bu dialoqa yer verilər: "Memin dedi ki: "Allah, Peyğəmbərin (s. a. a) soyunu digər insanlardan üstün etmişdirmi?" İmam (ə.s) dedi ki: "Uca Allah kitabının möhkəm ayələrində Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) soyunun geri qalan insanlardan üstün olduğunu ifadə etmişdir." Memin belə dedi: "Bu dediyin, kitabın harandadır?" İmam Razılıq

(s. a) belə dedi: "Gerçək budur ki, Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini və İmran ailəsini aləmlər üzərinə seçdi. Onlar bir-birlərindən

törəmə tək bir nəsildir." (c. 1, s. 230, h: 23) Təfsir-ul Ayyaşidə Əhməd b. Məhəmməd, İmam Razılıqdan (ə.s),

o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Kim, (Allahın) bir işdən (xalqın işindən) boşaldığını (yaratdıqdan sonra onların işlərinə qarışmadığını) iddia etsə, yalan danışmış olar. Çünki uca Allahın meşiyeti canlılar arasında qüvvədədir; istədiyini diləyər və dilədiyini edər. Allah belə buyurmuşdur: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir. Allah eşidəndir, biləndir." Sonu başındandır və başı sonundandır. Əgər ondan bir şeyin qəti olacağı [İmrana oğlanı veriləcəyi] sizə xəbər verilər amma ondan başqası [qız uşağı Məryəm] olsa, yenə də bildirildiyiniz üzrə sonra o xəbər [Hz. İsanın doğulmasıyla oğlanının verilməsi] reallaşmışdır. [Bu səbəbdən bu cür hadisələrlə Allahın işlərdən əl çəkdiyini əsla/çəkin sanmağasınız.] (c. 1, s. 169, h: 32) Bu ifadə: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir." cümləsi haqqında etdiyimiz şərhlərə işarə edir.

Yenə eyni əsərdə İmam Misin (ə.s) bu ayəs(n)i oxuduqdan sonra belə buyurduğu rəvayət edilər: "Biz onlardanıq. Biz bu nəsilin davamı və saldosuyuq." (c. 1, s. 168, h: 29)

Mən deyərəm ki: İmam (ə.s): "Biz bu nəsilin davamı və bakıyesiyiz." sözündə keçən "itret", əsli etibarilə bir şeyin söykən/dözdüyü təməl deməkdir. Buna görə övladlara və köçüb gedən yaxın qohumla


rə "itret" deyilir. Digər bir ifadəylə, tayfanın qoruma altında olan bel sümüyü mənasını ifadə edər. Bundan aydın olur ki, Hz. İmam (ə.s) uca Allahın: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir." sözündən, Adəmdən, Nuha, İbrahim ailəsinə və İmran ailəsinə doğru davam edən və qorunan bir soy birliyini anlamışdır. Beləcə Adəm və Nuhla birlikdə İbrahim ailəsi ilə İmran ailəsinin zikr edilmiş olmasındakı incəlik də aydın olur. Bu, seçilmişliyin bir zəncirin halqaları kimi bitişik bir şəkildə davam etdiyinə istiqamətli bir işarədir.

---------------------Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərləriniwww.islamkutuphanesi.com www.mizantefsiri.com www.ehlibeytkutuphanesi.com saytlar ından endir ə bilərsiniz.

[YUXARI GIT]


35- Hanı İmranın arvadı demişdi ki: "Rəbbim, qarınımda olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq sənə həsr etdim, məndən qəbul et. Şübhəsiz sən eşidənsən, bilənsən."

36- Onu doğurunca, Allah onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən, dedi ki: "Rəbbim, onu qız doğurdum." Halbuki kişi, qız kimi deyil. "Ona Məryəm adını verdim. Mən onu və soyunu qovulmuş şeytandan sənə sığındıraram."

37- Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi; onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi və Zekeriyanı da onun baxımı ilə vəzifələndirdi. Zekeriya onun yanına, mehraba hər girişində onun yanında bir ruzi tapardı. "Ey Məryəm, bu sənə haradan (gəlir)?" dəyincə, "Bu, Allah qatındandır. Şübhəsiz Allah dilədiyinə hesabsız

(qarşılıqsız) ruzi verər." dərdi/deyərdi.

38- Orada Zekeriya Rəbbinə dua etdi; "Rəbbim, mənə qatından tərtəmiz bir soy hədiyyə et/ət. Doğrusu sən duaları eşidənsən." dedi.

39- O, mehrabda dayanmış namaz qılarkən, mələklər ona səsləndi: "Allah sənə, Allah tərəfindən gələn bir sözü təsdiqləyici, əfəndi, nəfsinə hakim və yaxşılardan bir peyğəmbər olaraq Yəhyanı müjdələr."

40- Dedi ki: "Rəbbim, mənə həqiqətən qocalıq çatmışkən və arvadım da sonsuzkən necə bir oğulum ola bilər?" "Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər."

41- "Rəbbim, o halda mənə əlamət ver!" dedi. "Sənin üçün al/götürə-met, işarə xaricində insanlarla üç gün danışmamağındır. Ayrıca Rəbbini çox an, səhər axşam təsbeh et/ət." dedi.



(Al/götürü İmran / 35) "Hanı İmranın arvadı demişdi ki: "Rabbim, qarınımda olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq sənə həsr etdim, məndən qəbul et. Şübhəsiz sən eşidənsən, bilənsən." Əhd; bir insanın əslində vacib olmayan bir şeyi öz üzərinə lazımlı etməsi, zəruri hala gətirməsi deməkdir. Azad etmə mənasını verən "muharreren" sözünün məsdəri "tahrir" isə, bağları həll edib sərbəst buraxmağı ifadə edər. Kölə azat etmək mənasında istifadə edilən "tahrir" buradan gəlir. Yenə kitab yazmaq mənasında istifadə edilən "tahrir" də buradan gəlir, çünki bununla, sanki zehin və düşüncə dağarcığında olan mənalar sərbəst buraxılar. Ayənin orijinalında keçən "Tekabbel" sözünün məsdəri "Takabbül" isə, istəyərək və məmnuniyyətlə bir şeyi qəbul etmək deməkdir. Hədiyyə qəbul etmək və dua qəbul etmək kimi.

"Hanı İmranın arvadı demişdi ki: "Rəbbim, qarınımda olanı… sənə həsr etdim..." ifadəsi, qadının bu sözləri söylədiyi sırada hamilə olduğunu və İmrandan hamilə qalmış olduğunu göstərər. İfadənin sətir aralarından əri İmranın o sırada yaşamadığını qəbul etmək mümkündür. Əks halda, qarınındakı balasını, öz başına, müstəqil bir həsr etməsi mümkün ola bilməzdi. Buna: "Onlardan hansı

Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin." (Al/götürü İmran, 44) ayəs(n)i də işarə etməkdədir. Söz mövzusu ayəs(n)i təfsir edərkən daha detallı məlumat təqdim edəcəyik.

Bilindiyi kimi, ata və ya ananın uşağını azad buraxması, ancaq onun üzərindəki tərbiyə etmə, məqsədləri istiqamətində istifadə etmə və əmrlərinə uyğun gəlməyi zəruri etmə şəklində konkretləşən vəlayət haqqlarını qaldırmaları şəklində olar. Bu səbəbdən uşaq bu şəkildə sərbəst buraxıldığı zaman, ana və atasının özünü istifadə etmələri tasallutundan xilas olmuş olar. Yoxsa uşağın ana və atası tərəfindən azad buraxılması, köləlikdən azat edilməsi


mənasında deyil. Buna görə əgər sərbəst buraxma əməliyyatı, uca Allaha adanmışsa, uşaq Allahın vəlayəti altına girmiş olar; ONA ibadət edər, ONA xidmət edər. Ya da həsr edilmədiyi və azad buraxılmadığı təqdirdə, ana-atanın vəlayəti altında ol/tapılması və onlara xidmət etməsi lazımlı olduğu bir zaman müddətində sinaqoqlarda,

kilsələrdə və ya Allaha ibadət məqsədiylə istifadə edilən digər bir məkanda xidmət edər.

Deyildiyinə görə, o dövrdə insanlar uşaqlarını Allaha həsr edərdilər. Ana və ata uşağı öz mənfəətləri istiqamətində işlətməzdilər; onu öz ehtiyacları istiqamətində istiqamətləndirməzdilər. Tərsinə onu, xidmət etmək və nəfs tezkiyesi etmək üzrə kilsəyə buraxardılar. Beləcə yetkinlik çağına çatana qədər oradan ayrılmazdı. Yetkinlik çağına çatdığında kilsədə qalmaq ya da getmək arasında sərbəst buraxardılar. Bundan sonra uşaq diləsə qalar, diləsə çəkib xərc idi.

İfadədən aydın olduğu qədəriylə, qadın, qarınındakı uşağın qız deyil kişi olduğuna inanırdı. Çünki Rəbbinə qəti ifadəli, heç bir ehtimala yer vermədən şərtsiz və qeydsiz olaraq dua edirdi: "Qarınımda olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq sənə həsr etdim." deyir və məsələn: "Əgər kişi olsa." kimi bir ifadəyə yer vermir.

İfadədə keçən "muharreren=özgürlüğe qovuşdurulmuş olaraq" sözü, həm kişi həm dişi mənasında istifadə edilən "ma-mevsule"nin "halı" olduğu üçün çatıl olaraq istifadə edilməmişdir. Çünki əgər qadın, istər kişi, istər qız olsun qarınındakını həsr etmiş olsaydı,

doğum etdiyi zaman: "Rəbbim, onu qız doğurdum." deyə kədərlənməzdi. İrəlidə açıqlayacağımız kimi: "Allah onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən" və: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." ifadələrinə yer vermənin də bir mənas(n)ı olmazdı.

Uca Allahın qadının qəti bir ifadəylə söylədiyi sözləri hekayə etməsi, qadının bu istiqamətdəki qənaətinin yalnız söz olsun deyə söyləmədiyini ya da təcrübə və bənzəri yollarla qadınların zehinlərində uzanan hissi məlumatlara söykənən olaraq danışmadığını


uzanan hissi məlumatlara söykənən olaraq danışmadığını göstərirdi. Çünki bü idin bunlar zənndir; zənn isə, haqqdan yana bir fayda təmin etməz. Ayrıca uca Allah, batildən ancaq batilliyini ortaya qoymaq və etibarsız etmək üçün danışar. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Allah, hər dişinin nəyi yükləndiyini və döl yataqlarının nəyi azaldıb nəyi əlavə etdiyini bilər." (Rə'd, 8) "Qiyamət saatının məlumatı, şübhəsiz Allahın qatındadır. Yağışı yağdırar; rəhmlərdə olanı bilər." (Loğman, 34) Beləcə, rəhmlərdə olanı bilmə, uca Allaha xas bir qeyb olaraq təqdim edilir. Digər bir ayədə də belə

buyurulur: "O, qeybi biləndir. Öz qeybini kimsəyə açıq tutmaz. Ancaq elçiləri içində razı olduğu kəslər başqa." (Cin, 2627) Burada da ONdan başqasının qeybi bilməsinin vəhyə bağlı olduğu ifadə edilir.

Bu halda uca Allahın, öz elminə xas etdiyi bir barədə bu qadının qəti bir inanca söykənən olaraq söylədiklərini rəvayət etməsi, qadının qarınındakı uşağın cinsiyyətinin kişiliyinə bağlı olaraq söylədiyi sözlərin bir şəkildə vəhyə söykən/dözdüyünü göstərər. Buna görə uşağın qız olduğu aydın olunca, bir oğluna sahib olmadığından ötəri kədərlənmədiyi kimi, bir dəfə daha qəti və qərarlı bir ifadəylə: "Mən onu və soyunu, kovulmuşşeytandan sənə sığındıraram." deyir. Burada da konkret heç bir əlamət yoxkən, qızın nəsilinin olacağını qəti bir ifadəylə ifadə edir.

"Məndən qəbul et." sözünün mahzuf olan mefili, saleh bir əməl olduğundan ötəri adama işinin özü ehtimal daxilində olduğu kimi, azadlığa qovuşdurulmuş uşaq da ola bilər. Lakin: "Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi." ifadəsi, azadlığa qovuşdurulmuş uşağın nəzərdə tutulduğuna işarə etməkdədir.

(Al/götürü İmran / 36) "Onu doğurunca… "Rəbbim, onu qız doğurdum" dedi." "Qarınında olan" ifadəsinin yerinə dişil "ha" əvəzliyinin istifadə edilmiş olması, çox incəlikli bir yekunlaşdırma, qısaca ifadə etmə şəklidir. Bu səbəbdən cümlənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Qarınındakını doğurun


ca və onun bir qız uşağı olduğu aydın olunca, dedi ki: "Rəbbim, onu qız doğurdum." Bu ifadə, doğan uşağın cinsiyyətini bildirmək üçün deyil, amma kədəri və həsrəti əks etdirmək üçün istifadə edilmişdir. Ki bu xüsus ayənin axışından rahatlıqla aydın olar.

"Allah onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən... Halbuki kişi, qız kimi deyil." Hər iki cümlə də axtar/ara cümləcik mövqesindədir, yəni mötərizə məqsədli cümlədir və Allah tərəfindən deyilmişlər. İmranın arvadı tərəfindən deyilmiş deyil. Bəzilərinin: "Birinci cümlə uca Allahın, ikincisi isə İmranın arvadınındır." şəklindəki qiymətləndirmələri də doğru deyil.

Birinci cümlənin ifadə etdiyi məna açıqdır; lakin qadının: "Rəbbim onu qız doğurdum." şəklindəki sözləri həsrət və kədəri xaricə vurmaq üçün tələffüz edildiyindən ötəri, uca Allah'ın: "Allah, onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən." şəklindəki sözləri, doğan uşağın qız olduğunun Allah tərəfindən bilindiyinin vurğulanması üçün iştirak etmişdir. Demək istənir ki: Biz onun qız olduğunu bilirik; lakin biz, onun xahiş etdiyi şeyi ən gözəl şəkildə və ən praktik tərzdə nəticələndirməyi istədik. Əgər qadın, qarınında qız uşağını yaratmamızdakı məqsədi bilsəydi, bu şəkildə kədərlənib həsrət duy/eşitməyəcəkdi.

Halbuki onun istədiyi oğlanının, bizim ona bəxş etdiyimiz qız uşağı kimi olması mümkün deyil. Bir qız uşağının olmasıyla meydana gələ biləcək inkişaflar, oğlanıyla birlikdə yaşanmaz. Onun gözlədiyi oğlanı ən çox İsa kimi peyğəmbər ola bilər, doğuşdan kor və alacanı yaxşılaşdırar, ölünü dirildər. Lakin bu qız uşağı vasitəsilə Allahın sözü tamamlanacaq və atasız olaraq bir uşaq dünyaya gətiriləcək. O və oğulu, aləmlər üçün bir ayə və işarə olacaqlar. Oğulu daha beşikdəykən insanlarla danışacaq, Allahdan bir ruh və bir söz olacaq. Allah

qatında onun nümunəs(n)i Adəmin nümunəs(n)i kimi olacaq. Bunun kimi uca Allah, Məryəmin və oğulu İsanın yaradılışı ilə daha bir çox göz qamaşdırıcı möcüzələri insanlara göstərəcək.


Buradan hərəkətlə: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." sözünün İm-ranın arvadının yerinə uca Allaha atif olduğunu anlayırıq. Əgər bu söz, qadın tərəfindən deyilsəydi: "Halbuki qız, kişi kimi deyil." şəklində tələffüz edilməli idi, tərsi deyil. Çünki şərəfli bir şeyi və ya yüksək bir mövqeyə sahib olmağı gözləyən, amma ondan daha aşağı bir şeyi əldə edən, bundan ötəri də kədərini bildirmək istəyən bir kimsə: "Bu əldə etdiyim şey, istədiyim və arzuladığım şey deyil." və ya "Mənə nəsib olan bu şey, gözlədiyim şey deyil." deyər. "Mənim gözlədiyim şey, mənə nəsib olan bu şey kimi deyil." şəklində danışmaz. Bu səbəbdən ayənin orijinalında keçən "zeker=erkek" və "ünsa=kız" sözlərinin başındakı və ya yalnız "ünsa=kız" sözünün başındakı marifelik ədatı olan "əl" takısı zehin içi əhd qəbul üçündür.

Təfsir alimlərinin bir çoxu: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." ifadəsinin, İmranın arvadının sözlərinin davamı kimi qəbul etmişdir. Bu yüzdən qızdan əvvəl kişinin zikr edilməsini izah etməkdə çətinlik çəkmişlər və məqsədlə maraq/əlaqəsi ol/tapılmayan şərhlər etmək məcburiyyətində qalmışlar. Mövzuyla əlaqədar detallı məlumatlar əldə etmək üçün, bu görüşə sahib olan təfsir alimlərinin kitablarına müraciət edilsən.

"Ona Məryəm adını verdim. Mən onu və soyunu kovulmuşşeytandan sənə sığındıraram." Deyildiyinə görə Məryəm sözü, İbranicede ibadət edən və xidmət edən qadın deməkdir. Bununla də, doğular doğulmaz uşağa ad verilməsinin və uca Allahın bu adlandırmadan danışmış olmasının səbəbini qavrayırıq. Çünki qadın, uşağın ibadət və kilsəyə xidmət üçün azadlığa qovuşdurulmuş bir kişi olmasından ümidini qəticə, dərhal uşağa ad verməyə və daha ad vermə anından etibarən onu ibadət və ma-bet xidmətinə hazırlamağa başlayır. Bu səbəbdən, qadının: "Ona Məryəm adını verdim." sözü: "Mən doğurduğum bu uşağı azadlığına qovuşmuş olaraq sənə həsr etdim." mənasında istifadə edilmişdir. Qadının sərf etdiyi bu sözlərin, əhd vermə xüsusiyyətində olduğunun


dəlili, uca Allahın bu sözləridir: "Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi; onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi..."

Sonra qadın, uşağını və soyunu daşa tutulmuş, qovulmuş şeytandan Allaha sığındırır. Ki Allaha istiqamətli ibadəti yerinə gətirsin və məbəd xidmətini ifa etsin. Beləcə verilən ad, mənasıyla üst-üstə düşmüş olsun.

"Və soyunu…" ifadəsinə gəlincə; bu ifadə hər hansı bir şərt və qeydlə birlikdə zikr edilmədiyi üçün, qarşılıqlı danışma əsnasında, haqqında məlumat sahibi olmayan bir kimsənin -gələcək zamanı Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi qeybin daxilində olduğu üçün-bu şəkildə kanuşması doğru olmaz. Çünki insanın gələcəkdəki vəziyyəti, Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi qeybin əhatəsindədir. Bu səbəbdən, bu ifadə haqqındakı qiymətləndirmə: "Rəbbim, qarınımda olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq sənə həsr etdim." ifadəsinə bağlı qiymətləndirməmizin eynisi olacaq.

Bu halda bunun bir tək izahı vardır: Qadın İmranın sulbünden

saleh bir oğluna sahib olacağını bilirdi. Hamilə qalıb/qəlib İm-ranın da ölümünü görüncə, qarınındakı uşağın vəd edilən kişi uşağı olduğundan şübhə etmədi. Ancaq uşağı doğurub yanıldığını fərq edincə, vəd edilən uşağın bu qız nəsilindən gələcəyini anladı və dərhal əhdini kişidən qıza sürüşdürdü. Qızın adını də ibadət edən və xidmət edən mənasını verən Məryəm olaraq qoydu. Onu və soyunu daşa tutulmuşşeytandan Allaha sığındırdı. Ayələr üzərində yaxşıca düşünüldüyündə bunun belə olduğu rahatlıqla aydın olar.

(Al/götürü İmran / 37) "Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi; onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi." Qəbul etmə hərəkəti "gözəl" xüsusiyyətiylə birlikdə istifadə edildiyi zaman, məmnuniyyətlə qəbul etmə, razı olma, məmnuniyyətlə təsdiqləmə mənasını ifadə edər. Bu halda, bu cümlə, "Rəbbi onu bir qəbul edilişlə qəbul etdi." şəklində vurğulu bir ifadə xüsusiyyətindədir. Bu səbəbdən "takabbul" ifadəsinin "gözəl qəbul" deyimiylə analiz


edilmiş olması, cümlənin əsl məqsədinin "gözəl qəbul" olduğunu göstərər. Çünki "gözəl qəbul" ifadəsində açıq bir şərəflənmə vardır.

"Rəbbi onu qəbul etdi." və "gözəl bir bitki kimi…" cümlələrinə qarşılıq olaraq: "Ona Məryəm adını verdim…" və "…şeytandan…" cümlələri iştirak edir. Bu ikili cümlələrin qarşılıqlığı: "Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi." cümləsinin "Ona Məryəm adını verdim." cümləsindəki Məryəmin qəbul edildiyini və "Onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi." cümləsinin də: "Mən onu və soyunu kovulmuşşeytandan sənə sığındıraram." cümləsindəki uşağın, şeytandan Allaha sığındırılmasının qəbul edildiyinin göstəricisi olmasını tələb edir.

Bu halda, "Gözəl bir qəbulla qəbul etdi" ifadəsindən məqsəd, İmranın arvadının reallaşdırdığı hərəkətiylə təqdim etdiyi əhdin qəbul edilməsi və axirətdə bu əməlinin mükafatını görməsi deyil. Çünki qəbul etmə, əhd yerinə Məryəmə nisbət edilmişdir. Daha doğrusu, qızın Məryəm olaraq adlandırılmasının və azadlığa qovuşdurulmasının qəbul edildiyi nəzərdə tutulur ki, bunun mənas(n)ı da, onun seçilmişliyidir. (Daha əvvəl, seçilmişliyin uca Allaha tam mənasıyla təslim olmağı ifadə etdiyini ifadə etmişdik.) Bunun üzərində yaxşıca düşünüb qavrayın.

"Onun gözəl bir bitki kimi yetişdirilməsi"ndən məqsəd, ona və soyuna yetkinluğun və təmizlənmişliyin bəxş edilmiş olmasıdır. Ona və onun bir davamı olan soyuna, şeytanın pislik, vəsvəsə və ayartma bulaştıramayacağı, tərtəmiz bir həyatın verilməsidir.

"Gözəl qəbul" seçilmişliyə, "gözəl bitki" də təmizləmişliyə dönükdür. Bu iki hadisəyə də irəlidə açıqlayacağımız bu ayənin məzmunu daxilində işarə edilir: "Hanı mələklər: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, səni təmizlədi..." (Al/götürü İmran, 42)

Yuxarıdakı şərhlərdən yola çıxaraq Məryəmin seçilməsinin və təmizlənilməsinin, anasının daha əvvəl etdiyi duanın qəbul görməsinin bir əlaməti olduğunu anlayırıq. Onun dünya qadınları


içində İsanın anası olmaq üzrə seçilməsi, onun və oğulunun aləmlər üçün bir əlamət qılınması, uca Allahın: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." sözünü təsdiqləyən faktlardır.

"Zekeriyanı da onun baxımı ilə vəzifələndirdi." Zekeriyanın məsul qılınması, çəkilən quranın onun adına isabət etməsi nəticəs(n)i təyin olunmuşdu. Çünki kimin onun məsuliyyətini al/götürəcəyi barəsində aralarında çəkişmə çıxdıqdan sonra, qura atılmasına razı olmuşlar və çəkilən kur'adan da Zekeriyanın adı çıxmışdı. Bunu bu ifadədən də anlayırıq: "Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin."

"Zekeriya onun yanına, mehraba hər girişində onun yanında bir ruzi tapardı." Mehrab, məsciddə və ya evdə ibadətə təsis edilən məkan deməkdir. Bu mövzuda Rağıb bunları söyləyər: "Məscidin mehrabı: Bir görüşə görə, bu şəkildə adlandırılmasının səbəbi, şeytana və hevaya qarşı verilən döyüşün məkanı olmasıdır. Bir başqa görüşə görə isə bu şəkildə adlandırılmasının səbəbi budur ki, insana orada dünya ilə məşğuliyyətdən, zehininin dağınıq olmasından özünü soyutlaması yaraşar.

Bəziləri belə demişlər: "Evin mehrabı; əslində məclisin başı deməkdir. Daha sonra məsciddə də istifadə edilərək baş tərəfinə mehrab adı verilmişdir." Bəziləri də belə demişlər: "Mehrab sözünün əsli məscidlə əlaqədardır. Bu, məclisin başına xas qılınan bir addır.

Bu səbəbdən evin başı da məscidin mehrabına bənzədilərək Mehrab olaraq adlandırılmışdır." Bu sonuncu görüş daha doğruymuş kimi görünür. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Ona dilədiyi şəkildə qalalar (mehrablar) və heykəllər edərdilər." (Səba', 13)" Rağıbın sözləri burada sona çatdı.

Bəzilərinə görə; bu ayədə keçən "mehrab"dan məqsəd, Əhli Kitabın, məbədlərinin ön qisimlərində qurban kəsmək məqsədiylə istifadə etdikləri və bir neçə nərdivanla çıxılan, ətrafı daşla çevrili və


beləcə içəridəkilərin məbəddə ol/tapılanlar tərəfindən görülmələri maneə törədilən sunaktır.

Mən deyərəm ki: İslamdakı "maksure" (kiçik otaqlar halında, məscidlərdə barmaqlıqlarla çevrilmiş qisim) buradan gəlir.

"Bir yemək" ifadəsinin naməlumluğu, bunun alışılmayan yeməklərdən olduğuna işarə edər. Deyildiyinə görə, qış mövsümündə yaz, yaz mövsümündə də qış meyvələrini yanında görərdi. Bunu

dəstəkləyən bir xüsus budur ki, əgər bu, bilinən, alışılan bir yemək növündən olsaydı və ifadənin naməlumluğu da onun mehrabının əsla yeməkdən boş olmadığını gördüyünü, davamlı olaraq yanında yemək ol/tapıldığını ifadə etsəydi, bu vəziyyətdə Zekeriyanın: "Ey Məryəm, bu sənə haradan (gəlir)?" sualına al/götürdüyü: "Bu, Allah qatındandır." şəklindəki cavaba razısalma olmaması lazım idi. Çünki bu yeməkləri, belə bir vəziyyətdə, yaxşı və ya pis məqsədlə məscidə gələn bəzi kəslər də gətirmiş ola bilərdi.

Ayrıca: "Orada Zekeriya Rəbbinə dua etdi…" ifadəsi göstərir ki, Zekeriya Məryəmin yanında belə bir yeməyin ol/tapılmasını fövqəladə ilahi bir kəramət hesab edirdi. Ki bu da onu uca Allahdan öz qatından tərtəmiz bir nəsil diləməyə yönəltmişdir. Yemək öz varlığıyla, Allahdan tərtəmiz Məryəmə bəxş edilmiş bir kəramət olduğunu izah edirdi. Necə ki, irəlidə açıqlayacağımız: "Ey Məryəm…" deyə başlayan ifadə buna istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir.

"Ey Məryəm, bu sənə haradan (gəlir)?" dedi." İfadə, özündən əvvəlki: "yanında bir yemək tapardı." cümləsinə ətf edilmədən bölünmüşdür. Bu da Məryəmə bu sözü bir dəfədə söylədiyini göstərər. Məryəm də ona razısalma olacağı bir cavab verər.

Beləcə onun Məryəmə istiqamətli bir kəramət olduğunu anlar və o sırada Rəbbindən təmiz bir nəsil bəxş etməsini istər.

(Al/götürü İmran / 38) "Orada Zekeriya Rəbbinə dua etdi: "Rəbbim, mənə qatından tərtəmiz bir soy hədiyyə et/ət." Ayənin orijinalında keçən "tayyibədən" sözü, tərtəmiz və yaxşılıq mənasınadır. Bir şeyin yaxşı olması, adamın


özüylə əlaqədar gözləmələrinə uyğun olması deməkdir. Sözgəlişi yaxşı şəhər; sunuyla, havasıyla və yeməkləriylə xalqının gözləmələrinə cavab verən şəhərdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Gözəl şəhərin bitkisi, Rəbbinin icazəsiylə çıxar." (Ə'RAF, 58) Yaxşı həyat, yaxşı həyat, bəzi istiqamətləri digər bəzi istiqamətləriylə uyğun olan və sahibinin ürəyinə sükunət bəxş edən yaşayış mənasında istifadə edilər. Xoş və təmiz qoxuya da bu sifətin yaraşdırılması, "tib=temiz" adı verilməsi bu yüzdəndir. Bu səbəbdən tərtəmiz və yaxşı soy deyimi ilə atası üçün quruluşçu və saleh xüsusiyyətlərə sahib övlad nəzərdə tutular. Sifət və xüsusiyyətlərinin

atasının özüylə əlaqədar gözləmələrinə uyğun olması yəni.

Bu halda Zekeriyanın: "Rəbbim, mənə qatından tərtəmiz bir soy hədiyyə et/ət." şəklində duada ol/tapılmasının səbəbi, Məryəmin vəziyyətini, uca Allahın qatında sahib olduğu mövqes(n)i müşahidə etməsi və onun şanıyla ürəyinin dolmasıdır. Bu müşahidə qarşısında, uca Allahdan özünə də belə bir şan və kəramət bəxş etməsini diləməkdən özünü al/götürə bilməmişdir. Bu halda, Zekeriya baxımından nəsilin tərtəmiz olması, Məryəmin Allah qatında sahib olduğu mövqenin və daşıdığı şəxsiyyətin eynisinin öz nəsilinə də bəxş edilməsi mənasındadır. Buna görə Allahdan dilədiyi şeyin eynisiylə duasına cavab verilmişdir. Uca Allah ona Hz. Yəhyanı bəxş etmişdir, ki peyğəmbərlər içində İsaya ən çox bənzəyən oydu. İsanın və anasının sifətlərini böyük ölçüdə üzərində yığmışdı. Bundan ötəri, uca Allah onu "Yəhya" olaraq adlandırmış və onu özündən bir sözün təsdiqləyicisi, əfəndi, nəfsinə hakim və yaxşılardan bir peyğəmbər olaraq etmişdir. Bu da bir insanın İsa və anasına bənzəmək baxımından çata biləcəyi ən son nöqtədir. İnşallah bu mövzuda detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

(Al/götürü İmran / 39) "O mehrabda dayanmış namaz qılarkən, mələklər ona səsləndi: "Allah, sənə... Yəhyanı müjdələr." Ayənin orijinalında keçən gaip=üçüncü tək adam və hitap=ikinci tək adam əvəzlikləri, Zekeriyaya istiqamətlidir. "Yübeşşiru" sözünün törəmələri olan "büşra=müjdə", "ibşar=müjdeleme" və "tebşir=sevindirici bir xəbər


vermə" isə, insanı sevincə qərq edən xəbərin verilməsi mənasındadırlar.

"Allah, sənə Yəhyanı müjdələr." ifadəsi, Yəhya adının Allah tərəfindən verildiyini göstərir. Məryəm surəsindəki bu ayə də buna bağlı bir dəlildir: "Ey Zekeriya, şübhəsiz biz səni, adı Yəhya olan bir uşaqla müjdələməkdəyik; biz bundan əvvəl ona heç bir adaş etməmişik." (Məryəm, 7)

Uşağın Yəhya adını al/götürməsi və Yəhyanın yaradılmasından və doğumundan əvvəl Zekeriyanın duası ilə birlikdə adlandırmanın Allah tərəfindən edilməsi, az əvvəl etdiyimiz bu qiymətləndirməyi dəstəkləməkdədir: Zekeriya Rəbbindən Məryəmin sahib olduğu

xüsusiyyətlərə və kəramətə sahib bir uşaq istəmişdi. Hz. Məryəm və oğulu Hz. İsa, aləmlərə bir nişana idilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Onu və uşağını insanlığa bir ayə etdik." (Ənbiya,

91)

Bu səbəbdən Allah qatında Hz. Məryəm və İsada güdülən xüsusiyyətlər, Hz. Yəhyada da güdülmüşlər. Necə ki Hz. Məryəmdə güdülən xüsusiyyətlərin hepisi Hz. İsada güdülmüşdü. Bu səbəbdən Yəhyanın şəxsində güdülən xüsusiyyətlər, mümkün olduğunca İsada güdülən xüsusiyyətlərin tam qarşılıqlarıdır. Ancaq, bu xüsusların bütünündə İsa, prioritet sahibidir. Çünki onun varlığı, Zekeriyanın Yəhya ilə əlaqədar duasının qəbul edilməsindən əvvəl təqdir edilmişdi. Bundan ötəri, Ulu'l Əzm, şəriət və kitab sahibi bir peyğəmbər olmaq baxımından ondan prioritetlidir. Ancaq onlar, mümkün olduğunca bir-birlərinə bənzəyirdilər.

Əgər bu qiymətləndirməmizin doğruluğunu müşahidə etmək istəsən, uca Allahın hər ikisiylə əlaqədar olaraq Məryəm surəsində köçürdüyü hekayələri araşdıra bilərsən. Məsələn uca Allah Yəhya haqqında belə buyurur: "Ey Zekeriya, şübhəsiz biz səni, adı Yəhya olan bir uşaqla müjdələməkdəyik; biz bundan əvvəl ona heç bir

adaş etməmişik… Ey Yəhya, kitabı qüvvətlə tut. Daha uşaq ikən ona hikmət verdik. Qatımızdan ona bir sevgi həssaslığı və təmiz


lik də verdik. O, çox təqva sahibi biriydi. Ana-atasına itaatkardı və üsyan edən biri deyildi. Ona salam olsun; doğulduğu gün, öləcəyi gün və diri olaraq yenidən qaldırılacağı gündə." (Məryəm, 7-15)

İsa haqqında belə buyurur: "Beləcə ona Ruhumuzu göndərmişdik… Mən yalnız Rəbbindən gələn bir elçiyəm; sənə tərtəmiz bir oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam… "İşdə belə" dedi: "Rəbbin dedi ki: "Bu mənim üçün asandır. Onu insanlara bir ayə və bizdən bir rəhmət etmək üçün…" Bunun üzərinə uşağa işarə etdi. Dedilər ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla necə danışa bilərik?" İsa dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın quluyam. Mənə kitabı verdi və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam olum, məni müqəddəs etdi və həyat sürdüyüm müddətcə, mənə namazı və zəkatı əmr etdi: Anama itaəti də. Və məni bədbəxt bir zorba etmədi. Salam üzərimədir; doğulduğum gün, öləcəyə(i)m gün və diri

olaraq yenidən qaldırılacağa(ı)m gündə." (Məryəm, 17-33) Bu ayələr, İsa və Yəhyanın vəziyyətinin bənzərliyini ifadə etmə baxımından, təfsirini təqdim etdiyimiz Al/götürü İmran surəsinin bu ayələri ilə bənzəri bir mövqedədir.

Qısacası uca Allah ona Yəhya, Məryəm oğuluna da İsa adını vermişdir. Yəhya "yaşar" deməkdir. Onu, sözünün, yəni İsanın təsdiqləyicisi etmişdir. Necə ki bu barədə uca Allah: "Ondan bir sözlə. Adı Məsih İsadır." buyurmuşdur. Ona hikmət vermiş, daha kiçik yaşdaykən kitabı öyrətmişdir. İsaya da eynisini et-mıştır. İsa kimi onu da ürəyi həssaslığa sahib, qatından bir təmizlik üzrə, ana və atasına itaatkar olan və zorba olmayan biri olaraq xarakterizə etmişdir, İsa kimi onu da üç yerdə salamlamışdır. İsanı qatında gözdə etdiyi kimi onu da əfəndi etmişdir. İsa kimi onu da iffətli, nəfsinə hakim və saleh bir peyğəmbər olaraq vəzifələndirmişdir. Bütün bunlar Zekeriyanın duasının qarşılığı və istəyinin cavabıdır. O, daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, Məryəmin heyrətlər oyandıran vəziyyətini və Allah qatındakı möhtərəmliyini müşahidə etmiş


və bundan təsirlənərək Allahdan tərtəmiz bir nəsil və məmnun buraxan bir vəli diləmişdi.

"Allah tərəfindən gələn bir sözü təsdiqləyici…" ifadəsi, Yəhyanın İsanın dəvətçisi olduğunu göstərər. Çünki söz İsadır. Necə ki uca Allah, mələyin Məryəmə İsanı müjdələməsini izah edərkən buna işarə edər.

Seyyid=efendi; əsl mənada insan kütlələrinin, cəmiyyətlərin həyatları və dolanışıqlarıyla əlaqədar işlərinin və ya insanlar qatında tərifə dəyər fəzilətlərdən birinin rəhbərliyini boynuna götürən kimsə deməkdir. Ancaq, daha sonrakı dövrlərdə bu söz, qövmün şərəflisi mənasında istifadə edilmişdir. Çünki yuxarıda işarə etdiyimiz idarəçilik mövqes(n)i hökm, mal və ya bənzəri bir fəzilətdə şərəf məqsədinə sahib olmağı tələb edir.

"Hasur" sözü, buna gücü çatdığı halda qadınlarla birləşməyən kimsə deməkdir. Ayənin axışından anladığımız qədəriylə bununla, züht nəticəs(n)i nəfsin arzularından yüzçevirme məqsədli bundan çəkinən mənas(n)ı nəzərdə tutulmuşdur.

(Al/götürü İmran / 40) "Dedi ki: "Rəbbim, mənə həqiqətən qocalıq çatmışkənvə arvadım da sonsuzkən necə bir oğulum ola bilər?"

Buradakı sual, qarışıqlığı ifadə etmə və ol/tapılılan vəziyyətin həqiqətini öyrənmə məqsədlidir. Yoxsa uca Allah, özünə istədiyi uşağı bəxş edəcəyinə müjdələmiş olmasına baxmayaraq o, bunu qeyri-mümkün tapdığı üçün belə bir sual yönəldir deyil. Bununla birlikdə, Zekeriya burada özünü qarışıqlığa və öyrənməyə itələyən bu iki xüsusiyyəti, Məryəm surəsinin əlaqədar ayəsindəki duasının daxilində zikr edir: "Rəbbim, şübhəsiz mənim sümüklərim boşaldı və baş, yaşlılıq şiəylə alovlandı; mən sənə dua etməklə bədbəxt olmadım. Doğrusu mən, arxamdan gələcək yaxınlarım adına qorxuya qapıldım, mənim arvadım da bir sonsuz qadındır. Artıq mənə öz qatından bir köməkçi hədiyyə et/ət." (Məryəm, 4-5)

Ancaq, burada başqa bir məna diqqətə çarpanlaşmaqdadır. Sanki Hz. Zekeriya Məryəmin fövqəladə vəziyyətini müşahidə edib öz soyu


nun kəsik olduğunu xatırlayınca, Rəbbindən haqqında danışılan istəkdə ol/tapılmaqdan başqa ağılına bir şey gəlmədi. Etdiyi duada, müşahidədən etkilenişinin və hüznə boğulmasının iki faktorunu, yəni yaşlanmasını

və arvadının sonsuzluğunu da dilə gətirdi. Ancaq, duası qəbul edilib bir övlad müjdəsi verilincə, içində olduğu vəziyyətdən oyandı, özünə gəldi. Bu istiqamətdən özünün yaşlılığına və arvadının sonsuzluğuna baxmayaraq uşaqlarının olmasını qarışıqlıqla qarşılamağa başladı. Amma sonra yüzündəki pessimizm buludu və dərin hüznün izləri, yerini sevinclə qarışıq bir qarışıqlığa buraxdı.

Nə var ki, təməl ehtiyacın aradan qaldırıldığına istiqamətli müjdənin alınmasından sonra, əskiklərini zikr etməsi və bunların bir-bir necə ortadan qaldırıldığını soruşub öyrənməyə çalışması, hədiyyənin və nemətin xüsusiyyətlərini anlama, nemətə qovuşduqdan sonra ondan ləzzət al/götürmə məqsədli bir rəftardır. Eyni vəziyyət, Hz. İbrahimin övlad ilə müjdələnilməsi əsnasında da yaşanmışdı. Uca Allah bu hadisəs(n)i belə köçürür: "Onlara İbrahimin qonaqlarından xəbər ver. Yanına gəldiklərində "salam" demişlər idi. O da: "Biz sizdən qorxmaqdayıq" demişdi. Dedilər ki: "Qorxma biz sənə məlumatın bir uşaq müjdələməkdəyik." Dedi ki: "Mənə qocalıq gəlib-çökmüşkənmi müjdələyirsiniz? Məni nə ilə müjdələməkdəsiniz?" Dedilər ki: "Səni gerçəklə müjdələdik; Elə isə ümid kisənlərdən olma." Dedi ki: "Pozğunlardan başqa kim Rəbbinin rəhmətindən ümid

kəsər?" (Hicr, 51-56)

Diqqət yetirilsə, Hz. İbrahim mələklərin, özünü ümid kisənlərdən olmaqdan nəhy edincə, verdiyi cavabda, soruşduğu problemin anlamağa iş məqsədli olduğunu, ümid kəsməkdən irəli gəlmədiyini ifadə edir və özünün pozğun olmadığını, ümid kəsməninsə pozğunlara xas bir davranış olduğunu dilə gətirir. Daha doğrusu, bir əfəndi köləsinə yö-neldiğinde, yaxınlıq, unsiyet və möhtərəmlik qazandıran bir iltifatda ol/tapıldığında, bu vəziyyət kölənin sevinməsini, sevinməsini, bu səbəbdən hər sözdən zövq al/götürməsini və hər danışmağı ləzzətlə dinləməsini tələb edir.


"Mənə həqiqətən qocalıq çatmışkən" ifadəsi ilə ədəb qaydalarının güdüldüyü açıqdır. Çünki bu ifadə, onun yaşlılıq və qocalıqdan ötəri özündə cinsi güc tapa bilmədiyindən kinayədir. Arvadı isə həm kocamış, həm də sonsuzdur. Bunu: "Arvadım də sonsuzdur." demir.

"Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər." "Dedi" hərəkətinin faili, istər

mələklər vasitəçiliyi olmadan vəhy şəklində olsun və ya Hz. Zekeriyaya xitab edən mələklər vasitəsilə olsun uca Allahdır. İfadə hər vəziyyətdə də uca Allaha aiddir. Ancaq ifadənin zahirindən, sözün mələk vasitəsilə uca Allaha nisbət edildiyi aydın olur. Bu halda söyləyən mələkdir, ancaq dedirdən, söyləməsini əmr edən uca Allah olduğu üçün ONA nisbət edilmişdir. Bunun dəlili, Məryəm surəsində yer alan mövzuya bağlı bu ayədir: "Ona gələn mələk: "işdə belə" dedi. "Rəbbin dedi ki: "Bu bemin üçün asandır, daha əvvəl sən heç bir şey deyil ikən, səni yaratmışdım." (Məryəm, 9)

Buradan hərəkətlə bu xüsusları qəbul edirik:

Birincisi: Hz. Zekeriya bu səsi daha əvvəl duy/eşitdiyi istiqamətdən duy/eşidirdi.

İkincisi: "Belədir" sözü, mahzuf bir mübtedanın xəbəridir və ifadənin grametik bucaqlımı belədir: "Bu iş belədir." Yəni, sənə müjdələnilən hədiyyə kesinikle bu şəkildə olacaq. Bununla o işin, olması qaçınılmaz qəti bir mühakimə (qəza) olduğuna, meydana gəlməsində şübhə olmadığına işarə edilir. Necə ki uca Allahın xəbər verdiyinə görə, Ruh da Məryəmin bu istiqamətdəki bir sualına bu şəkildə cavab vermişdir: "İşdə belə" dedi, "Rəbbin dedi ki: "Bu

mənim üçün asandır..." və iş olub bitmişdi." (Məryəm, 21)

Üçüncüsü: "Allah dilədiyini edər." ifadəsi, "Belədir" sözünü reallaşdırmaq məqsədiylə, yer verilmiş mötərizə məqsədli bir axtar/ara cümlədir.

(Al/götürü İmran / 41) "Rəbbim, o halda mənə əlamət ver!" dedi. "Sənin üçün əlamət, işarə xaricində, insanlarla üç gün danışmamağındır."

Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, ayədə keçən "Remz" ifadəsi ilə əlaqədar olaraq bu şərhə


yer verilir: "Remz; dodaqlarla işarə etmək deməkdir. Qaş, göz və əllə edilən işarələşmələr mənasında da istifadə edilər. Ancaq ümumiyyətlə dodaq işarələşməsi nəzərdə tutular." Mecma-ul Bəyandan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Ayədə keçən "əl-aşiyyu" gündüz keç vaxtlarına, axşam vaxtına deyilir. Elə aydın olur ki, söz, gözdə meydana çıxan və onun fikirinə mane olan alaqaranlıq mənasını verən "əl-uşveh" kökündən

törəmişdir. Bu səbəbdən bu sözü, qaranlığa doğru çəkən vaxtın adı olaraq al/götürmüşlər. "əl-İbkar" isə, gündüz başlanğıcı, ilk vaxtı deməkdir. Sözün əsl mənas(n)ı tələsik etməkdir.

Bu ayənin, Yəhya peyğəmbərin (ə.s) doğumu ilə əlaqədar olaraq yer/yeyər al/götürməsi, onunla İsa peyğəmbər (ə.s) arasındakı bənzərliyin bir başqa nümunəsidir. Necə ki Hz. İsa da doğulduqdan sonra, anasına belə demişdi: "Əgər hər hansı bir bəşər görəcək olsan, de ki: "Mən Rəhman olan Allaha oruc həsr etdim, Bu gün heç kimlə danışmayacağam." (Məryəm, 26)

Hz. Zekeriyanın Rəbbindən bir ayə -hər hansı bir varlığı göstərən işarə- istəməsi, görəsən müjdənin Rəbbindən olduğuna bağlı bir dəlil olması üçün idimi? Digər bir ifadəylə, bunun Mələk vasitəsilə reallaşan Rəhmanı bir xitab olduğunu, şeytan qaynaqlı olmadığını göstərmək üçünmü belə bir tələbdə ol/tapılmışdı? Yoxsa bunu arvadının hamilə qalacağını sübut etmək və hamiləliyin zamanını təyin etmək üçünmü istəmişdi? Bu barədə təfsirçilər arasında ixtilaf vardır.

İkinci ehtimal, ayələrin axışından və hekayənin inkişafından uzaqdır. Ancaq, təfsirçilər birinci ehtimalı, yəni xitabın Rəhmanı olub olmadığını ayırdetme məqsədli olmasını da bu səbəblə rədd etmişlər:

"Peyğəmbərlər günahsız olduqları üçün, mələyin sözü ilə şeytanın vəsvəsələrini bir-birindən ayırdetmeleri bir zərurətdir. Şeytanın, anlama yollarını qarışdıracaq şəkildə onlarla oynaması mümkün deyil."


Heç şübhəsiz bu qiymətləndirmə, gerçəyin ifadəsidir. Ancaq bunu da bilmək lazımdır ki, onların vəhy ilə şeytanı vəsvəsələri bir-birindən ayıra bilmələri Allahın bu ikisini özlərinə tanıtmasına bağlıdır. Özlərindən qaynaqlanan və xüsusi qabiliyyətləriylə diqqətə çarpanlaşan bir vəziyyət deyil. Belə olduğuna görə, Zekeriya peyğəmbərin (ə.s) Rəbbindən bunu ayırdedecek məlumat istəməsinin nə kimi bir qorxusu vardır? Bu qədər var ki, əgər uca Allah onun duasını qəbul etməsəydi və ona bir işarə verməsəydi, birinci qiymətləndirməyə istiqamətli tənqid yerində olacaqdı. Ayrıca, ayənin ehtiva etdiyi xüsusun xüsusiyyəti -üç gün boyunca danışmamaq- bunu dəstəkləyən, daha doğrusu gücləndirən bir ünsürdür. Çünki şeytanın hər nə qədər peyğəmbərlərin bədənlərinə toxunması, dinin yayılması, insanların gələcəyi və din düşmənlərinin

zəifləməsi kimi əməllərinin nəticələri ilə əlaqədar gözləmələrini təxrib və ya ifsat etməsi mümkündür. Necə ki uca Allah bu mövzuda belə buyurmuşdur: "Qulumuz Eyyubu da xatırla. Hanı o: "Hərhalda şeytan, mənə qəhr edici bir acı/ağrılı və əzab toxundurdu" deyə Rəbbinə səsləndi." (Sad, 41) "Biz səndən əvvəl heç bir rəsul və nəbi göndərmiş olmayaq ki o, bir diləkdə ol/tapıldığı zaman, şeytan onun dilədiyinə (bir şübhə) qatıb buraxmış olmasın. Amma Allah şeytanın qatıb buraxmalarını aradan qaldırar, son-rə öz ayələrini sağlamlaştırıb gücləndirər." (Həcc, 52) "Mən balığı unutdum. Onu xatırlamamı şeytandan başqası mənə unutdurmadı." (Kəhf, 63)

Ancaq bu və bənzəri nümunələrdə işarə edilən şeytan toxundurmaları, yalnız peyğəmbərlərə maddi əziyyət verər. Peyğəmbərlərin ruhlarını çarpması isə mümkün deyil. Peyğəmbərlər bu barədə günahsızdırlar, qoruma altındadırlar. Daha əvvəl peyğəmbərlərin günahsızlıqlarıyla əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

"Sənin üçün əlamət, işarə xaricində, insanlarla üç gün danışmamağındır. Ayrıca Rəbbini çox an və səhər-axşam təsbit et/ət." ayəsində işarə edildiyi kimi, uca Allahın Hz. Zekeriyaya verdiyi işə-

rədd, üç gün boyunca insanlarla danışa bilməməsi və yalnız Rəbbini


zikr etməyə, təsbeh etməyə dilinin dönməsi idi. Bu isə, peyğəmbərin nəfsinə və dilinə suveren qılınan xüsusi bir tətbiqdir və masumiyetin əhatəsinə girdiyi üçün də şeytanın buna gücü çatmaz. Bu halda bu əlamət Rəhmanıdır. Görüldüyü kimi, bu ayə ancaq birinci qiymətləndirməklə üst-üstə düşür, ikinci qiymətləndirməklə deyil.

Əgər naxış/desən ki: Belə olduğuna görə: "Dedi ki: "Rəbbim, mənə həqiqətən qocalıq çatmışkən və arvadım da sonsuzkən necə bir oğulum ola bilər?" "Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər." ifadəsinin nə mənas(n)ı olar? Çünki bu ayənin zahiri, onun Rəbbinə xitab etdiyini, bir diləkdə ol/tapıldığını, sonra bu diləyinin qəbul edildiyinə bağlı bir cavab aldığını ifadə etməkdədir. Əgər o, özünə istiqamətli seslenişin mənşəs(n)i haqqında şübhədədirsə, bu cür bir danışmanın nə mənas(n)ı olar? Və əgər o, seslenişin mənşəsində şübhə duy/eşitmirdisə, niyə/səbəb bir əlamətin verilməsi istəyində ol/tapılmışdı?

Mən də deyərəm ki: Bir şeyə güvənib söykən/dözmənin, meyl göstərmənin və inanmanın dəyişik mərtəbələri vardır. Söz gelimi, Hz. Zekeriyanın nəfsi, çağırışın Allah qatından və Rəhmanı olduğundan əmin ola bilər, ancaq, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, nəfsinin qarışıqlıqla qarşıladığı doğumun xüsusiyyətini və necə reallaşacağını öyrənmək məqsədiylə bu sualı yönəltmiş olması mümkündür. Bu səbəbdən, mələk tərəfindən, onu təmin edəcək başqa bir sesleniş reallaşdırılmış ola bilər. Ardından, seslenişin Rəhmanı olduğunu qəti olaraq ortaya qoyan, geridə ən kiçik bir əyrilik buraxmayan, güvən və əminlik artıran bir işarə istəyə gərəyini duy/eşitmiş ola bilər.

"Mələklər ona səsləndi…" ifadəsi də bu qiymətləndirməmizi dəstəkləməkdədir. Çünki "nida=seslenme" ancaq uzaq bir yerdən gerçək-teştirilebilir. Buna görə "səs" ümumiyyətlə yüksək səslə danışmaqla elin idili olaraq istifadə edilər. Çünki bizim algılayışımızda yüksək səslə ko-nuşmak, məsafənin uzaq olmasının tələb etdiyi bir davranışdır. Yoxsa, sözün əsl mənas(n)ı baxımından gündəmə ge


len bir lazımlılıq deyil. Necə ki uca Allahın Zekeriyanın duasını rəvayət edən bu sözü, buna bağlı bir şahid mövqesindədir: "Hanı o, Rəbbinə gizlicə səsləndiyi zaman." (Məryəm, 3) Burada uca Allahın ucalığı və üstünlüyü qarşısında Zekeriyanın zəlilliyi və kiçikliyi nəzərə alınaraq "səs" sözcüyü istifadə edilmişdir. Ardından bu sesleniş də gizliliklə xarakterizə edilmişdir. İşdə buradan, Zekeriyanın mələyi şəxsən görmədiyi, yalnız bir pıçıltı şəklindəki səsini duy/eşitdiyi qəbul edilə bilər.

Bəzi təfsir alimləri belə demişlər: "Uca Allahın danışmamağı əlamət etməsi, Hz. Zekeriyanın üç gün boyunca insanlarla danışmasını qadağan etməsi və hər şeydən qopub, yalnız Allah'ın zikrinə yönəlməsi və dilini tərpətmədən Allahı təsbeh etməsidir." Daha sonra bunu belə açıqlamışlar:

"Hz. Zekeriya (ə.s) bəşəri təbiəti gərəyi, ürəyinin təmin tapması, ailəsinə bu müjdəni verməsi üçün, uca Allahdan özünə istiqamətli bu hədiyyəsinin və nemətinin reallaşacağı bir müddətin təyin olunmasını istədi. Buna görə bu hadisənin necə reallaşacağını soruşdu. Özünə lazım olan cavab verilincə də, uca Allahdan şükrünü ən/en qısa zamanda yerinə yetirməsi üçün, yalnız ibadətlə məşğul olacağı

bir zamanın təyin etməsini və bunun bitimini də məqsədin hasil olduğuna istiqamətli bir əlamət etməsini istədi. Bunun üzərinə uca Allah, üç gün boyunca insanlarla danışmamasını, tam tərsinə özünü bu üç gün boyunca, səhər-axşam Allahı zikr etməyə, ONU təsbeh etməyə verməsini, bu müddət içində insanlarla danışması lazım olduğu halında da, məqsədini ancaq işarələrlə izah etməsini əmr etdi. Buna görə, bu müjdəni ailəsinə üç gün sonra verəcəkdi." Haqqında danışılan təfsirçidən al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Sən də bilirsən ki, təfsirçinin sözünü etdiyi, -yəni hədiyyəyə istiqamətli bir şükr olsun deyə bir ibadət tələbində ol/tapılması, məqsədin reallaşmasına qədər bunun davam etməsi, bu müddətin sona çatmasının istənən əlamət qılınması, "danışma" ifadəsinin teşrii bir nehiy=hukuki bir qadağan etmə olması və ailəsinə bir müjdə vermək istəməsi kimi- xüsuslarla əlaqədar olaraq ayədə ən kiçik bir


mek istəməsi kimi- xüsuslarla əlaqədar olaraq ayədə ən kiçik bir əlamətə və izə rast gəlinməməkdədir.

MƏLƏK VƏ ŞEYTAN QAYNAQLI İLHAMLAR VƏ SÖZLƏR HAQQINDA

Dəfələrlə söylədik: Sözlər, özləriylə güdülən məqsədləri əhatə edən mənaları ifadə etmək üzrə qoyulmuşlardır. Bir söz və ya danışma, sonrasında susmağı tələb edəcək şəkildə nəzərdə tutulan mənas(n)ı ifadə etdiyi üçün "səs" olaraq adlandırılar. Hətta hər hansı bir ifadəylə bu məqsəd əldə edilsə, o da sözdür, danışmadıyar. İstər tək bir səs olsun və ya bir araya gətirilmiş bir çox səs yaxud eyham və işarə kimi səs xarici bir hərəkət olsun fərqinə varmaz. Buna görə insanlar, iki dodaq arasından çıxmamış olsa da bir məqsədi tam olaraq ifadə edən səsləri danışma olaraq adlandırmaqdan qaçınmazlar. Eyni şəkildə hər hansı bir səs ehtiva etməməklə birlikdə eyham və işarələr də, söz və danışma olaraq adlandırılar.

Quran, şeytan tərəfindən ürəyə təlqin edilən mənaları, onun danışması və onun tərəfindən deyilmiş bir söz olaraq adlandırar. Uca Allah bizə şeytanla əlaqədar olaraq bunları bildirər: "Onlara qəti olaraq davarların qulaqlarını kəsmələrini əmr edəcəyəm." (Nisa, 119) "Şeytanın vəziyyəti kimi; çünki insana "inkar et" dedi." (Həşr, 16) "Ki o, insanların sinələrinə vəsvəsə verər." (Nas, 5) "Onlardan

bəzisi bəzisini aldatmaq üçün zərli sözlər pıçıldayarlar."

(Ən'am, 112)

Digər bəzi ayələrdə İblislə əlaqədar olaraq belə buyurular: "Doğrusu, Allah, sizə gerçək olan vadi vəd etdi, mən də sizə vəddə oldum." (İbrahim, 22) "Şeytan, sizi kasıblıqla qorxudur və sizə çirkin həyasızlığı əmr edir. Allah isə, sizə özündən bağışlama və bol lütfkarlıq vəd edir. Allah rəhmətiylə geniş olandır, biləndir. Kimə diləsə, hikməti ona verər; şübhəsiz özünə hikmət verilənə böyük bir xeyr də verilmişdir." (Bəqərə, 268-269)


Bura bir gerçəkdir ki, bu ayələrdə ürəkdə meydana çıxan bəzi duyğu və düşüncələr, ürəyin üzərinə əks olunan bəzi ilham və təlqinlər şeytana nisbət edilmiş, bunlar əmr, söz, vəsvəsə, vəhy və vəd olaraq adlandırılmışlar. Bütün bunlar iki dodaq arasından çıxmadıqları və dil vasitəsilə tələffüz edilmədikləri halda sözdürlər, danışmadıyarlar.

Bundan ötəri bilirik ki: Son ayədə uca Allahın şeytanın

vadinə qarşılıq olaraq sözünü etdiyi bağışlama və bol fəzilət, şeytanın vəsvəsəsinin qarşılığı olan mələk sözünü ifadə edər ki, uca Allah bunu "hikmət" olaraq adlandırmışdır. Bu ayələri də buna nümunə göstərə bilərik: "Sizə özüylə gedəcəyiniz bir nur etsin." (Hədid, 28) "Möminlərin ürəklərinə, imanlarına iman katıparttırsınlar deyə, güvən duyğusu və hüzur/dinclik endirən Odur. Göylərin və yerin orduları Allahındır." (Fəth, 4)

Bu son ayənin mənasını: "Onda Rəbbinizdən bir güvən duyğusu və hüzur/dinclik vardır. (Bəqərə, 248) ayəsini təfsir edərkən "sekine=güvən duyğusu, hüzur/dinclik" anlayışı məzmununda təqdim etdik. Bu ayə də bu məzmunda ələ alına bilər: "Allah, kimi hidayətə çatdırmaq his-tərsə, onun sinəsini İslama açar; kimi sapdırmaq istəsə, onun sinəsinə sanki göyə yüksəlirmiş kimi dar və çətinlikli edər. Allah, İman etməyənlərin üstünə işdə belə pislik çökdürər." (Ən'am, 125) Bir başqa ayədə şeytanın vəsvəsəsi "pislik" olaraq xarakterizə edilmişdir: "…şeytanın pislikləri…" (Ənfal, 11) Bütün bunlardan anlayırıq ki, mələklər və şeytanlar insanın ürəyinə bir sıra mənalar təlqin etmək surətiylə onunla danışarlar.

Bir başqa danışma növü vardır ki bu, sırf Allaha özgüdür: "Özüylə Allahın danışması, bir bəşər üçün olacaq şey deyil; ancaq

vəhy ilə ya da pərdə arxasından… olması başqa." (Şura, 51) Uca Allah bu hadisəs(n)i danışma olaraq adlandırır və bir qisimini vəhy olaraq xarakterizə edir. Vəhy hadisəsində uca Allah ilə vəhyə həmsöhbət olan qul arasında bir pərdə yoxdur. Bunun bir başqa qisimi


də pərdə arxasından reallaşar. İşdə uca Allahın, mələklərin və şeytanların danışma şəkilləri bunlardan ibarətdir.

Uca Allahın vəhy xüsusiyyətli danışması fərqlidir və özü etibarilə diqqətə çarpandır. Çünki ayədə uca Allah, bu tərz danışmaqla pərdə arxasından danışmağı qarşılıqlı olaraq təqdim edir. Bu səbəbdən vəhy əsnasında insan ilə Rəbbi arasında bir pərdə olmadan danışma reallaşar. Burada bir qarışıqlığın, sözlərin mənşəninin qarışdırılması haqqında danışılan ola bilməz. Bu, açıq-aşkar bir gerçəkdir. Lakin uca Allahın digər növ danışmalarının (pərdə arxasından reallaşan danışmaların) vəhyə söykənən olacaq şakilde möhkəmə alınaraq test edilmələri zəruridir.

Mələk və şeytan mənşəli danışmaları ayırdetmek üçün yuxarıdakı

ayələr kafi ipucları verməkdədirlər. Buna görə, mələk mənşəli ilham insanın sinəsini açar, insanı bağışlamağa və bol lütfkarlığa çağırar. Nəticə etibarilə Allahın kitab və sünnədə konkretləşən diniylə üst-üstə düşər. Şeytan mənşəli təlqin isə, bərabərində sinə daralmasını gətirər. Xəsisliyi, pintiliği doğurar. İnsanı heva və həvəsin arxasından getməyə dəvət edər. Yoxsulluq qorxusunu təlqin edər. Çirkin həyasızlığı əmr edər. Nəticədə, Allahın kitab və sünnədə konkretləşən diniylə və insanın öz təbiətiylə, fitrətiylə uyğun gəlməyən bir nöqtəyə gəlib söykən/dözər.

Uca Alahın Hz. Adəm, İbrahim və Lut ilə əlaqədar olaraq köçürdüyü kimi peyğəmbərlərin və onlardan sonrakı mənəvi dərəcələrə sahib insanların mələk və şeytanı görmələri və onları tanımaları mümkündür. Bu səbəbdən bu cür vəziyyətlərdə, xitabın mələkmi yoxsa şeytan mənşəlimi olduğunu ayırd etmək üçün başqa bir faktora gərək yoxdur. Ancaq, xitabın görmə haqqında danışılan olmadan reallaşması vəziyyətində, sıravi möminlər kimi, ayırd edici ünsürlərə baş vurmaqdan başqa çarə yoxdur. Nəticədə vəhy şeytanın vəsvəsələrindən ayırd edilər. Ki bu barədə hər hansı bir bağlı nöqtə yoxdur.



Təfsir-ul Qummuda: "Hanı İmranın arvadı… demişdi." ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Uca Allah İmrana: "Mən sənə normal, müqəddəs, doğuşdan korluqdan və alaca xəstəliyindən bəri, Allahın icazəsiylə ölüləri dirildən bir kişi uşaq bəxş edəcəyəm. Onu İsrailoğullarına elçi olaraq göndərəcəyəm." deyə vəhy-etdi. İmran bunu arvadı -Məryəmin anası- Hannaya izah etdi. Qadın hamilə qalınca, öz yanında onun kişi olduğunu düşünürdü. Doğurunca: "Rəbbim, onu qız doğurdum. Halbuki kişi qız kimi deyil. Qızdan elçi olmaz." dedi. Allah dedi ki: "Allah, onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən." Allah Məryəmə İsanı bəxş edincə, bunun İmrana vəd edilən oğul olduğu aydın oldu. Biz Əhli Beytdən biri, bir başqasına uşağında və ya uşağının uşağında olan bir şeydən xəbər versə, onu inkar etməyin…"

(c. 1, s. 101)

Eyni anlama yaxın ifadələr ehtiva edən bir hədis də el-Kafidə İmam

Sadiqdən (ə.s), Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 171, h: 39) İmam Misdən

(ə.s) köçürülmüşdür. Təfsir-ul Ayyaşidə, bu ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s) şöylə dediyi rəvayət edilər: "Azad buraxılmış uşaq, kilsədə yaşayardı və oradan çölə buraxılmazdı. Məryəmin anası uşağını doğurunca: "Rəbbim, onu qız doğurdum. Halbuki kişi, qız kimi deyil. Qız aybaşı görər, buna görə məsciddən çıxmaq məcburiyyətində qalar. Halbuki bu şəkildə adanmış olanın məsciddən çıxmaması lazımdır." dedi." (c. 1, s. 170, h: 38) Yenə eyni əsərdə, İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin belə dediyi rəvayət edilər: "Məryəmin anası, qarınındakı uşağı ibadət edənlərə xidmət etmək üzrə məbədə həsr etdi. Xidmətdə kişi, qadın kimi deyil. Məryəm bu şəkildə yetkinlik çağına qədər onlara xidmət etdi. Yetkinlik çağına çatınca, Zekeriya ibadət edənlərlə arasına bir pərdə gərilməsini əmr etdi." (c. 1, s. 170, h: 38)


Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, rəvayətlər ayələ əlaqədar olaraq et-bizimiz şərhləri dəstəklər xüsusiyyətdədir. Ancaq İmamın: "Halbuki

kişi, qız kimi deyil." ifadəsini, uca Allaha aid deyil, İmranın arvadına aid olaraq qiymətləndirdiyi aydın olur. Bu vəziyyətdə, kişidən əvvəlcə danışılması nöqtəsi açıqlığa qovuşmamış olar. Çünki bu, Ərəb dilinin qaydalarına uyğun gəlməz. Ayrıca belə olsa, uşağın Məryəm deyə adlandırılmasının səbəbi də eləcə problemli qalar. Daha əvvəl onun azadlığa qovuşdurulmuş mənasında olduğunu söyləmişdik. Bu problemin ancaq, azadlığa qovuşdurma ilə xidmətə təqdim etmənin bir-birindən ayrılması halında ortadan qalxacağı mümkündür. Bunun üzərində yaxşıca düşünün.

Təqdim etdiyimiz ilk rəvayətdə İmranın vəhylə həmsöhbət olan bir peyğəmbər olduğuna işarə edilir. Bihar-ul Envarda Əbu Basardan köçürülən bir rəvayətdə buna işarə edilir: "İmam Mis'a (s. a): İmranın peyğəmbər olub olmadığını soruşduğumda, İmam: "Bəli, o qövmünə elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbər idi." dedi." (c. 14, s. 202, h: 14) Yenə rəvayətdə, İmranın arvadının adının "Hanna" olduğuna işarə edilir. Bu ad məşhurdur. Ancaq bir rəvayətdə də "Mersar" olduğu ifadə edilir ki, bunu təsbit etmək mövzumuz daxilində deyil.

Təfsir-ul Qummuda yuxarıdakı rəvayətin davamında belə deyilir: "Məryəm yetkinlik çağına çatınca, mehraba bağlandı. Özünü

gözlərdən saxlayacaq bir örtü əldə etdi. Bu şəkildə kimsə onu görmürdü. Ze-keriya (ə.s) mehrabda onun yanına girərdi. Qış mövsümündə yaz meyvəsini görərdi yanında. Yaz mövsümündə də qış meyvəsini. Ona: "Bu sana haradan (gəlir)?" deyə soruşduqda, o belə cavab verərdi: "Bu, Allah qatındandır. Allah dilədiyinə hə-sapsız ruzi verər." (c. 1, s. 101)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Zekeriya, özünə bir övlad bəxş etsin deyə Allaha dua etdi. Mələklər istədiyi şeyin reallaşdığını ona bildirdilər. Bunun üzərinə o, bunun Allahdan gələn bir səs olduğunu bilmək istədi. Ardın


dan ona, buna bağlı işarənin üç gün boyunca insanlarla danışmaması olduğu bildirildi. Dilinin tutulub, danışa bilmədiyini görüncə, buna ancaq Allahın güc çatdıracağını anladı. İşdə: "Rəbbim, o halda mənə bir əlamət ver." ifadəsində buna işarə edilir." (c. 1, s. 172,

h: 43)

Buna yaxın bir rəvayətə də Qummu öz təfsirində yer vermişdir. Daha əvvəl, ayələrin axışının bu cür qiymətləndirmələri dışlamadığını ifadə etmişdik.

Bəzi təfsirçilər; İmrana vəhy edilmiş olması, Məryəmin ol/tapıldığı mehrabda mövsümü gəlməyən meyvələrin ol/tapılması və Zekeriyanın şeytanı təlqinlərdən ayırt etməsinə yarayacaq bir əlamət istəməsi kimi bu rəvayətlərin ehtiva etdiyi xüsusları şiddətlə rədd etmişlər və demişlər ki: "Bu cür faktları sübut etmək mümkün deyil. Nə uca Allah bunlardan danışmış, nə də Elçisi xəbər vermişdir. Öz fərdi görüş ilə də bunları öyrənmənin imkanı yoxdur. Tarixi olaraq da sübut edilə bilmiş deyil. Geridə İsrailiyyat mənşəli olan və ya olmayan bir neçə rəvayət qalır. Bu halda, başa düşülməsi güc bu kimi şeylərə şərh etmək surətiylə Quran ayələrini məcbur etmənin mənas(n)ı yoxdur."

Yuxarıdakı yanaşmanın heç bir dayağı yoxdur. Hərçənd rəvayətlər tək kanallı (ahad) olub, sənəd zəncirləri zəifdir və bir araşdırmaçı yalnız bu cür rəvayətlərə söykən/dözərək çıxarsamada ol/tapılmamalıdır, çünki bunlar tək başlarına dəlil ola bilməzlər. Ancaq, ayələr üzərində yaxşıca düşünüldüyü zaman, zehinin bu rəvayətlərə bir az daha

yaxınlaşdığı görülər. Əhli Beyt İmamlarından rəvayət edilən bir söz, ağlan caiz olmayan bir xüsusu ehtiva etməz çünki.

Heç şübhəsiz, bəzi ilk qurşaq təfsirçilərdən ağla sığmaz şərhlər/şərh edər rəvayət edilmişdir. Məsələn Katade və İkrimenin belə dedikləri rəvayət edilər: "Şeytan Zekeriyanın yanına gəldi və müjdənin Allahdan olması barəsində onu şübhəyə saldı və belə dedi: "Əgər bu Allahdan olsaydı, sənə səslənərkən mənim yüngülcə pıçıldadığım kimi, O da yüngülcə pıçıldayardı." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 22)


Bunun kimi ağılın qəbul etmədiyi bir şərh də Luka İncilində iştirak edər: "Cəbrayıl Zekeriyaya belə dedi: "Sən bunun olacağı günə qədər susacaqsan, danışmağa güc çatdıra bilməyəcəksən. Çünki sən, zamanı gəlincə reallaşacaq olan sözümü təsdiq etmədin." (Luka

İncili, 1/20)

İLHAM VƏ VƏSVƏSƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Heç bir ürək yoxdur ki, iki qulağı olmasın. Bir qulağın üzərində doğruya çatdırıcı mələk, birinin üzərində də başdan çıxarıcı şeytan dayanar. Biri əmr edər, biridə qadağan edər. Şeytan günahları əmr edər, mələk də onu bundan nəhy edər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Sağ tərəfdə və sol tərəfdə oturmuşlar. O (insan), heç bir söz söyləməz ki, yanında bir müşahidə edici hazır olmasın." (Qaf, 17-18) (əl-Kafi, c. 2, s. 266, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır. Bunların bir qisimini təqdim edəcəyik. Bu rəvayətdə İmamın (ə.s) ayəs(n)i me-lek və şeytana tətbiq etməsi, onun bir başqa rəvayətdə, ayəs(n)i insanların yaxşılıqlarını və pisliklərini yazmaqla öhdəçilikli iki mələyə tətbiq etməsiylə ziddiyyət meydana gətirməz. Çünki ayə, ən çox insanın sağında və solunda oturub, onun bütün danışdıqlarını müşahidə edənlərdən danışmaqdadır. Bunların yalnız mələk olduqları və ya şeytan olduqları barəsində ayə, açıq bir məlumat verməməkdədir. Bu səbəbdən hər iki ehtimala da uyğunlaşdırıla bilər.

Yenə eyni əsərdə Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: "İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) Rəsul, Nəbi və Muhaddesi soruşdum. Mənə dedi ki: "Rəsul, Rəbbindən özünə mesaj gətirən mələyi görər. Me-

lek ona: "Rəbbin sənə bunları əmr etdi." deyər. Rəsul eyni zamanda nəbidir də. Nəbi isə, özünə xəbər gətirib ürəyinə endirən mələyi görməz. Bu vəziyyətdə, huşunu itirmiş bir insan kimi olar və bu cür şeyləri yuxusunda görər." Dedim ki: "Yuxuda gördüklərinin haqq olduğunu necə bilər?" Dedi ki: "Uca Allah, bunları ona açıqlayar, beləcə me


leği doğrudan görmədiyi halda yuxusunun haqq olduğunu bilər." (c. 1, s. 76, h: 1 və 4)

Mən deyərəm ki: İmamın "Rəsul nəbidir də" sözü, iki xüsusiyyətin bir arada ol/tapıla biləcəyinə istiqamətli bir işarədir. Daha əvvəl: "İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah… peyğəmbərlər göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edərkən "Rəsulluq " və "Nəbilik"in nə məna ifadə etdiyini açıqlamışdıq.

"Huşunu itirmiş bir insan kimi" ifadəsi ilə, "yuxuda görmə" hadisəs(n)i açıqlanmaq istənmişdir. Bu səbəbdən bunun mənas(n)ı, bilinən yuxu deyil, maddi duyğulardan mücərrədlənmə halıdır. "Allah ona açıqlayar" sözü ilə,

mələk mənşəli ilham ilə şeytan qaynaqlı təlqinlərin Allahın ifadə etdiyi haqq vasitəsilə açıqlandığına işarə edilir.

Basair-ud Derecat adlı əsərdə, Bureydin İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət etdiyi nəql edilər: "Büreyd, İmama soruşar: "Rəsul, Nəbi və Muhaddes nədir?" İmam bu cavabı verər: "Rəsul, mələyi açıqdan görər və onunla danışar. Nəbi isə, yuxuda görər. Peyğəmbərlik və risalət birlikdə bir adamda toplanmış ola bilər. Muhaddes, səs eşidib şəkil görməyən kimsəyə deyilir." Dedim ki: "Allah işini düzəltsin, nəbi, yuxuda gördüklərinin haqq xüsusiyyətli və mələk mənşəli olduğunu necə belə bilər?" Də de ki: "Bunu bilənə qədər uca Allah ona köməkçi olar. Uca Allah sizin kitabınızla kitablara və sizin peyğəmbərinizlə peyğəmbərlərə son vermişdir..." (s. 371, h: 11)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, əvvəlki rəvayətlə paralellik meydana gətirməkdədir. İmamın muhaddes ilə əlaqədar olaraq, onun özünə pıçıldanılan sözləri eşitdiyi istiqamətindəki şərhi kifayətdir. "Allah son vermişdir…" sözü də buna istiqamətli bir işarədir. İnşallah aşağıdakı ayələrin təfsiri çərçivəsində "Muhaddes" haqqında geniş şərhlərdə ol/tapılacağıq.

---------------------Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

[YUXARI GIT]


42- Hanı mələklər demişlər idi: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, təmizlədi və aləmlərin qadınlarına üstün etdi.

43- Ey Məryəm, Rəbbinə könüldən itaətdə ol/tapıl, səcdə et/ət və rüku edənlərlə birlikdə sən də rüku et/ət."

44- Bunlar qeyb xəbərlərindəndir; bunları sənə vahyedi-yoruz. Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin; çeki-şirlərkən də yanlarında

deyil idin.

45- Hanı mələklər dedilər ki: "Ey Məryəm, Allah səni, özündən bir söz ilə müjdələyir. Adı Meyem oğulu İsa Məsihdir; dünyada da, axirətdə də şərəfli, hörmətli və (Allaha) yaxın olanlardandır.

46- Beşikdə və yetkinlik halında insanlarla danışacaq və (o) yaxşılardandır."

47- Dedi ki: "Rəbbim, mənə bir bəşər toxunmamışkən, mənim necə bir uşağım olar?" "İşdə belədir. Allah nəyi diləsə, yaradar."

44 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dedi. Bir işin olmasına qərar verdi mi yalnız ona "ol" deyər, o da dərhal olar.

48- "Ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrədəcək.

49-İsrailoğullarına elçi edəcək. (O, İsrailoğullarına belə deyəcək):

"Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Mən sizə palçıqdan kuşşeklinde bir şey yaradar, ona üfləyərəm, Allahın icazəsiylə quş olar. Və Allahın icazəsiylə do-ğuştan kor olanı, alaca xəstəliyinə tutulanı yaxşılaşdırar və ölüləri dirildərəm. Yediklərinizi və evlərinizdə yığdıqlarınızı sizə heber verərəm. Şübhəsiz əgər inanmışsınızsa, bunda sizin üçün qəti bir ayə vardır.

50- Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə sizə göndərildim. Sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Artıq Allahdan qorxub mənə itaət edin/əldə et.

51- Həqiqətən Allah mənim, de Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə ONA ibadət edin; doğru yol işdə budur."

52isə onlardan inkarı hissiyyatın tərəfindən, dedi ki: "Allah üçün mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" Həvarilər: "Biz, Allahın köməkçiləriyik; Allaha inandıq, bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol." dedilər.

53- "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq və elçiyə uyğun gəldik; bizi şahidlərlə birlikdə yaz."

54- Tələ qurdular, Allah da (buna qarşılıq) tələ qurdu. Allah, tələ quranların ən yaxşısıdır.

55- Hanı Allah demişdi ki: "Ey İsa, doğrusu mən səni vəfat etdirəcəyəm, səni özümə yüksəldəcəyəm, səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyə(i)m və sənə uyanları qiyamət gününə qədər inkar edənlərin üstünə keçirəcəyəm. Sonra çevrilin mənə olacaq. İşdə o zaman, ayrılığa düşdüyünüz şeylər haqqında aranızda mən hökm edəcəyəm.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 45

56-İnkar edənlərə gəlincə; onları dünyada və axirətdə şiddətli bir əzabla əzablandıracağam. Onların heç köməkçiləri də olmayacaq.

57-İman edib yaxşı əməllərdə ol/tapılanların mükafatlarını (Allah)

əskiksiz verəcək. Allah zalım olanları sevməz."

58- Bunları biz sənə ayələrdən və hikmətli zikrdən oxuyuruq.

59-Şüphesiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona "ol" dedi, o da oldu.

60- Gerçək, Rəbbindən gələndir. Elə isə şübhəyə qapılanlardan olma.


(Al/götürü İmran / 42 )"Hanı mələklər demişlər idi: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, təmizlədi…" Bu cümlə: "Hanı İmranın arvadı demişdi ki..." ifadəsinə ətf edilmişdir. Bu səbəbdən bu da eynilə digəri kimi, "Allah… seçdi…" ifadəsinin daxilində işarə edilən İmran ailəsinin seçilişini şərhə dönükdür.

Bu ayə, Məryəmin mələklərin özüylə danışdığı və onların sözlərini eşitdiyi bir "muhaddese" olduğuna istiqamətli bir dəlildir. Necə ki Məryəm surəsindəki əlaqədar ayə də buna işarə etməkdədir:

"Ona Ruhumuzu göndərmişdik, o da düz bir bəşər qılığında görünmüşdü…" İrəlidə "muhaddes" haqqında şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Daha əvvəl: "Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi." ifadəsi haqqında, bunun Məryəmin anasının: "Mən onu və soyunu kovulmuşşeytandan sənə sığındıraram." şəklindəki duasının qəbul edildiyinə istiqamətli bir şərh və: "Allah səni seçdi, təmizlədi." ifadəsinin də onun Allah qatındakı möhtərəmliyinə və kəramətinə istiqamətli bir işarə olduğunu açıqlamışdıq. Söz mövzusu şərhimizə baxıla bilər.


Bu halda Məryəmin seçilməsi, Allaha ibadətə həsr edilməsinin qəbulunu, təmizlənilməsi də Allahın ismətiylə qorunmasını göstərər. O seçilmiş bir günahsızadır. Deyilə bilər ki: "Təmizlənib təmizlənilmişliyindən məqsəd, onun aybaşı görməz bir Betül=hayızdan kəsilmiş olduğudur. Buna görə məbəddən çıxmaq məcburiyyətində qalmamışdır."

Belə bir şərhin hər hansı bir qorxusu yoxdur. Ancaq bizim et-bizimiz şərh ayələrin axışına uyğundur.

"Aləmlərin qadınlarına üstün etdi." Daha əvvəl: "Allah… aləmlər üzərinə seçdi." ifadəsini təfsir edərkən, ayənin orijinalında keçən "istefa"nın "al/götürə" hərfi cerriyle keçişli qılınması, "önə keçirmə" mənasını ifadə etdiyini və bunun "seçmə, süzmə" mənasını ifadə edən sadə "istefa"dan fərqli olduğunu ifadə etmişdik. Buna görə, Məryəmin aləmlər üzərinə seçilməsi, qadınların qabaqcılı qılınması deməkdir.

Görəsən bu ayədə haqqında danışılan liderlik və önə keçirilmə vəziyyəti hər baxımdanmı, yoxsa bəzi baxımdanmı söz mövzusudur? "Hanı mələklər dedilər ki: "Ey Məryəm, Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir." ifadəsiylə birlikdə: "İsmətini qoruyan Məryəm; biz ona öz Ruhumuzdan üflədik, onu və uşağını insanlığa bir ayə etdik." (Ənbiya, 91) "İmranın qızı Məryəmi də. Ki o öz ismətini qorumuşdu. Beləcə biz ona Ruhumuzdan üflədik. O da Rəbbinin

sözlərini və kitablarını təsdiq etdi. O, Rəbbinə könüldən bağlı olanlardan idi." (Təhrim, 12) ayələrinin zahirini araşdırdığımızda, Hz. Məsihi fövqəladə bir şəkildə doğurmaqdan başqa, digər qadınlardan fərqli bir xüsusiyyətindən danışılmadığını görərik. Bu halda, Hz. Məryəm Hz. İsa Məsihi (ə.s.) fövqəladə bir şəkildə dünyaya gətirməsi üçün aləmlərdəki qadınlardan üstün qılınmış, onların önünə keçirilmişdir.

Ayələrdə işarə edilən, onun təmizlənildiyinə, Allahın sözlərini və kitablarını təsdiq etdiyinə, könüldən itaət etdiyinə və "Muhaddes" olduğuna bağlı xüsuslar, tam ona xas imtiyazlar deyil. Onun xaricində başqa qadınlar da bu xüsusiyyətlərə sahib kı


lınmışlardır. "O, yalnız öz dövründəki dünya qadınlarından üstün qılınmışdı." şəklindəki qiymətləndirmə də ayənin mütləq ifadəsiylə

üst-üstə düşmür.

(Al/götürü İmran / 43) "Ey Məryəm, Rəbbinə könüldən itaətdə ol/tapıl, səcdə et/ət və rüku edənlərlə birlikdə rüku et/ət." Ayənin orijinalında keçən "Kunut" sözü, dil alimlərinə görə, könüldən boyun əymə xüsusiyyətli itaət deməkdir. "Səcdə" bilinən hərəkətdir. "Rüku" isə, bükülmə və ya ümumi mənada əyilmə, zəlil olma deməkdir.

Səslənmə hərəkəti, səslənilənin diqqətini çəkməyə və zehinini səslənənə yönəltməyə dönük bir hərəkət olduğu üçün, bu mövqedə səslənmənin iki dəfə təkrarlanmasıyla verilmək istənən mesaj budur: "Səninlə əlaqədar verdiyimiz bir xəbərdən sonra bir xəbər daha vardır. İkisini də dinlə və ikisinə də qulaq as. Biri: Allahın sənə bəxş etdiyi mövqedir və bu sənin Allah qatındakı mükafatındır. İkincisi: Buna qarşılıq olaraq sənin yerinə yetirmək vəziyyətində olduğun qulluq vəzifəsidir. Bu da Allahın sənin üzərindəki haqqıdır. Bu, qulluğun yerinə yetirilməsini və bəxş edilən mövqedən ötəri şükr edilməsini ifadə edər. Bu şərhin təbii nəticəs(n)i olaraq: "Ey Məryəm,

Rəbbinə könüldən itaətdə ol/tapıl." ifadəsi: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi…" ifadəsinin detalı olaraq diqqətə çarpanlaşır. Yəni: Belə olduğuna görə könüldən itaətdə ol/tapıl, səcdə et/ət və rükuda ol/tapılanlarla birlikdə rüku et/ət."

Bu üç qulluq hərəkətindən hər birinin, əvvəlki ayədə zikr edilən üç xüsusiyyətin əlaməti olması uzaq bir ehtimal deyil. Ancaq bu əlaqənin də çox dəqiq olmadığı gözdən iraq tutulmamalıdır. Bununla birlikdə belə bir qarşılığın üzərində düşünülməsi yerində olar.

(Al/götürü İmran / 44) "Bunlar, qeyb xəbərlərindəndir; bunları sənə vahyediyoruz."

Uca Allahın Hz. Məryəmlə əlaqədar bu hadisələri qeyb xəbərləri olaraq xarakterizə etməsi, Hz. Yusuf hadisəsini Peyğəmbərinə izah etdiyi qeyb xəbəri olaraq xarakterizə etməsinə bənzəyir: "Bu, sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir. Yoxsa onlar o hiyləli nizamı qurarlarkən, edəcəkləri işə topluca qərar verdikləri zaman sən yanlarında deyil idin..."


(Yusuf, 102) Əhli Kitabın da yanında bu cür məlumatların olmasına gəlincə, bunlara etibar edilməz. Çünki təhrifçilərin təhrifindən geri sağlam bir şey qalmamışdır. Necə ki, Uca Allahın Quranda Zekeriya hekayəsi ilə əlaqədar olaraq izah etdiyi bir çox hadisə, Köhnə və Yeni Əhdlərdə iştirak etməməkdədir. İşin bu istiqamətini: "Qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin." ifadəsi də dəstəkləməkdədir.

Ayrıca, bunların qeyb xəbərləri olaraq xarakterizə edilməsinin bir başqa səbəbi də Peyğəmbərimizin (s. a. a) və qövmünün ümmi olmaları idi. Onlar, bu hekayələri bilməzdilər və bunları səmavi kitablardan də oxumamışlar idi. Necə ki uca Allah Nuhun hekayəsini köçürdükdən sonra Peyğəmbərimizə xitab olaraq belə buyurur: "Bunlar, sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir. Bunları sən və qövmün bundan əvvəl bilmirdiniz." (Hud, 49) Bu səbəbdən ilk qiymətləndirmə, ayənin axışına daha uyğundur.

"Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin…" Ayədə keçən "qələm"deyil məqsəd, qura atmaq üçün atılan oxdur. Buna "sehm" adı də verilər. Çoxluğu "əlavələm"dir. Bu səbəbdən: "Qələmlərini təyin edərlərkən." ifadəsi, "Məryəmin baxımını kim boynuna götürəcək deyə qura oxlarını təyin edərlərkən" mənasında istifadə edilmişdir.

Bu cümlə göstərir ki: "…çəkişərlərkən də yanlarında deyil idin." ifadəsində işarə edilən "çəkişmə"dən məqsəd, Məryəmin məsuliyyətini al/götürmə barəsində çəkişmələri və yarışmalarıdır. Bu də göstərir ki, onlar qura atmağa qərar verənə qədər bu istiqamətdəki istəklərindən imtina etməmişlər. Necə ki qura təyin edərlər və kurada Zekeriya çıxar. Və o Məryəmin məsuliyyətini boynuna götürər. "Zekeriyanı da onun baxımı ilə vəzifələndirdi." ifadəsi bunu göstərməkdədir.

Bəziləri bir başqa ehtimala diqqət çəkirlər: "Buna görə, bu çəkişmə

və qura atma hadisəs(n)i, Məryəmin böyüməsindən və Zekeriyanın məsuliyyətini yerinə yetirməkdən aciz olmasından sonra reallaşmışdır." Belə bir ehtimalı düşünmələrinin səbəbi,


qura atma və çəkişmə hadisəsinin, onun doğum etməsinin və seçildiyinin vurğulanmasının ardından danışılmış olması və Zekeriyanın da onun məsuliyyətini boynuna götürməsi hekayənin əsnasında zikr edilməsi olsa lazımdır. Bu səbəbdən məsuliyyəti boynuna götürmə hadisəs(n)i, iki hadisə halında reallaşmışdır.

Buna qarşılıq olaraq biz deyərik ki: Bir iddianı gücləndirmək üçün bir hekayədə keçən bəzi hadisələri təkrar faktorun/etmənin və ya təkrarı xatırladan bir üslub istifadə etmənin hər hansı bir qorxusu yoxdur. Bənzəri bir ifadə tərzinə Yusuf hekayəsində də şahid oluruq. Burada uca Allah, hekayəni izah etdikdən sonra belə buyurur: "Bu, sənə vəhy etdiyimiz

qeyb xəbərlərindəndir. Yoxsa onlar, o hiyləli nizamı qurarlarkən, edəcəkləri işə topluca qərar verdikləri zaman sən yanlarında deyil idin." (Yusuf, 102) Bununla, hekayənin başında keçən bu ayənin məzmununa işarə edilir: "Onlar belə demişdi: "Yusuf və qardaşı atanıza bizdən daha sevgilidir; halbuki biz, bir-birini gücləndirən bir birliyik... Əgər mütləq edəcəksinizsə, öldürməyin Yusufu, onu quyunun dərinliklərinə buraxın da bir yolçu karvanı al/götürsün."

(Yusuf, 8-10)

(Al/götürü İmran / 45) "Hanı mələklər dedilər ki: "Ey Məryəm, Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir…" Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, bu müjdə, başqa bir yerdə bu şəkildə işarə edilən hadisədir: "Beləcə ona Ruhumuzu göndərmişdik, o da, düz bir bəşər qılığında görünmüşdü. Demişdi ki: "Həqiqətən mən, səndən Rəhman olan Allaha sığınaram. Əgər təqva sahibisənsə mənə yaxınlaşma." Demişdi ki: "Mən, yalnız Rəbbindən gələn bir elçiyəm; sənə tərtəmiz bir

oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam." (Məryəm, 17-19) Do-layısıyla təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə mələklərə nisbət edilən müjdələmə hərəkəti, Məryəm surəsinin əlaqədar ayələrində yalnız Ruha nisbət edilir.

Müjdələyən kəslərin fərqliliyi məzmununda deyilmişdir ki: "Mələklərdən məqsəd Cəbrayıldır. Onun mövqesini ucaltmaq üçün çoxluq ifadə istifadə edilmişdir. Eynilə birinin belə deməsi kimi: "Filan


adam səfər etdi; heyvanların kürəyinə mindi, gəmilərə mindi." Halbuki bu adam yalnız bir heyvana və bir gəmiyə minmişdir. Yenə deyərlər ki: "İnsanlar ona belə dedilər." Halbuki, deyən yalnız bir adamdır. Eynilə əvvəlki ayədə, Zekeriya hekayəsiylə əlaqədar olaraq: "Mələklər ona səsləndi." şəklində çoxluq bir ifadə istifadə edildikdən sonra: "Belədir" dedi. "Allah dilədiyini edər." ifadəsində "tək" bir xitab şəklinin seçilməsi kimi."

Bəziləri də belə demişdir: "Cəbrayılla birlikdə başqa mələklər də vardı və bunlar birlikdə Məryəmə səsləndilər."

Mələklərdən danışan ayələr üzərində düşündüyümüz zaman, bu nəticəs(n)i əldə edirik: Mələklər arasında mövqe baxımından prioritet və sonralıq vardır. Daha geridəki bir mövqedə olan bir mələk, daha irəli mövqedə olan bir mələyin əmrinə qeydsiz şərtsiz uyğun gəlmək məcburiyyətindədir. Belə ki, daha geridəki bir mövqeyə sahib olan mələyin hərəkəti, əvvəlki mövqedə olan mələyin hərəkətinin eynisi, sözü də onun sözünün eynisidir. Eynilə orqanlarımız və güclərimiz tərəfindən sərgilənən hərəkətlərin, ayrı-ayrı qiymətləndirilmək yerinə, topluca bizim hərəkətlərimiz olaraq qiymətləndirmələri nümunəsində müşahidə edib qəbul etdiyimiz kimi. Sözgəlişi belə dərsin/deyərsən: "Onu gözlərəm gördü. Qulaqlarım onu duy/eşitdi. Mən gördüm və mən duy/eşitdim." Yenə deyilər ki: "O işi orqanlarım etdi. Əllərim yazdı. Barmaqlarım təsvir etdi. Mən etdim. Mən yazdım."

Eyni şəkildə, izlənilən mələklərin hərəkətləri eyniylə izləyən və əmrə uyğun gələn mələklərin hərəkətləridir. Sözləri onların sözləridir və heç bir ixtilaf olmaz. Uca Allah bu barədə belə buyurur: "Allah, öləcəkləri zaman canlarını al/götürər." (Zumər, 42) Bu ayədə ruhları kabzetme hərəkətini uca Allah özünə nisbət edir. Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Də ki: "Sizə vəkil qılınan ölüm mələyi, həyatınıza son verəcək." (Səcdə, 11) Bu Ayədə də eyni hərəkət, ölüm mələyinə nisbət edilmişdir. Başqa bir ayədə isə belə bir ifadəyə yer verilir: "Sonunda sizdən birinizə ölüm gəlib çatdığı zaman, elçilərimiz onun


həyatına son verərlər . (Ən'am, 61) Bu Ayədə də həyata son vermə hərəkəti bir qrup mələyə nisbət edilir.

Bu ayələri də buna nümunə göstərə bilərik: "Biz sənə vəhy etdik."

(Nisa, 163) "Onu Ruh-ul Əmin endirdi, sənin ürəyinin üzərinə…" (Şuəra, 193-194) "Cəbrayıla kim düşmən isə, bilsin ki həqiqətən onu sənin ürəyinə endirən odur." (Bəqərə, 97) "Xeyr; o bir xatırlatmadıyar. Artıq diləyən onu düşünüb, öyüd al/götürər. O, şərəfli üstün səhifələrdədir. Ucaltmış, tərtəmiz qılınmış (səhifələr). Yazıçıların əllərində. Qiymətli, yaxşı (yazıçıların)." (Əbəsə, 11-16)

Beləcə, Cəbrayılın verdiyi müjdənin, öz əmrində olan bir qrup mələyin verdiyi müjdənin də özü olduğu aydın olur. Cəbrayıl mələklərin liderlərindəndir. Ən/en gözdə olanlarındandır. Necə ki bu ayəs(n)i kərimə bunu göstərir: "Şübhəsiz o, üstün qürur sahibi bir elçinin həqiqətən sözüdür. Bu elçi bir güc sahibidir, ərşin sahibi qatında şərəflidir. Ona itaət edilər, sonra etibarlıdır." (Təkvir, 19-21) İnşallah Fatir surəsini təfsir edərkən, bu mövzuda detallı, daha açıqlayıcı məlumatlar təqdim edəcəyik.

Bu söylədiklərimizi, bir sonrakı ayədə iştirak edən bu ifadə də dəstəkləməkdədir: "Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər." Bu

ifadənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, bunu söyləyən uca Allahdır. Halbuki, Məryəm surəsində bu söz, Ruha nisbət edilmişdir: "Demişdi ki: "Mən, yalnız Rəbbindən gələn bir elçiyəm, sənə tərtəmiz bir oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam." O: "Mənim necə bir oğlanım ola bilər? Mənə heç bir bəşər toxunmamışkən və mən azğın, iffətsiz bir qadın deyilkən" dedi. "İşdə belə" dedi. "Rəbbin dedi ki: "Bu mənim üçün asandır." (Mer

yem, 19-21)

Mələklərin və Ruhun (Cəbrayıl) Məryəmlə danışması, onun "muhaddese" olduğunu göstərər. Hətta, eyni hekayə ilə əlaqədar olaraq Məryəm surəsində belə bir ifadəyə yer verilir: "Beləcə ona Ruhumuzu göndərmişdik, o da, düz bir bəşər qılığında görünmüşdü." (Məryəm, 17) Bu ayə, onun mələyin səsini duy/eşitməkdən kənar, onun özünü də gördüyünü ortaya qoyur. İnşallah, rəvayətlər


hissəsində, bu mövzunu bütünləyici xüsusiyyətdə detallı bir şərhə yer verəcəyik.

"Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir. Adı Məryəm oğulu İsa Məsihdir." Daha əvvəl: "İşdə bu elçilər; bir qisimini bir qisiminə üstün etdik." (Bəqərə, 253) ayəsini təfsir edərkən, Allahı Təalanın kəlamının nə məna ifadə etdiyini ifadə etmişdik.

"əl-Söz idi" və "əl-keçəlimi" eynilə "et/ət-temretu" və "et/ət-temru" kimi cins və fərd üçün istifadə edilər. "Söz" bir anlama dəlalət edən tək sözük üçün istifadə edilər. Kənar yandan bir cümlə üçün də istifadə edilər. Bu cümlənin "Zeyd ayaqdadır." ifadəsində olduğu kimi, ardından səssiz qalına bilər olması ilə: "Əgər Zeyd ayaqdadırsa…" ifadəsindəki kimi, ardından səssiz qalına bilməz növdən olması arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Bu; ifadənin gramatik istiqaməti. Quran terminologiyasına gəlincə; ki uca Allaha nisbət edilən "Söz"ü nəzərdə tuturuq, bununla

uca Allahın iradə etdiyi bir şeyin meydana gətirilməsi nəzərdə tutulur. Bu da uca Allahın dilədiyi bir şeyə "ol" deməsidir və ya vəhy və ilham yoluyla bildirdiyi sözdür.

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədəki "söz" ilə nəyin nəzərdə tutulduğu barəsində, irəli sürülən bir görüşşudur: "Ondan məqsəd, Məsihdir. Çünki ondan əvvəl gələn peyğəmbərlər, xüsusilə İsrailoğullarına göndərilən peyğəmbərlər, onu İsrailoğullarının qurtarıcısı olaraq müjdələmişlər. Bənzəri bir məsələylə əlaqədar olaraq: "Bu mənim söylədiyim sözdür, sözümdür." deyilir. Uca Allahın Hz. Musa ilə əlaqədar olaraq söylədiklərini də buna nümunə göstərə bilərik: "Rəbbinin İsrailoğullarına olan o gözəl sözü, səbr etmələri səbəbindən tamamlandı." (Ə'RAF, 137)

Lakin, Köhnə və Yeni Əhdlər, bu yanaşmas(n)ı dəstəkləyən ifadələr ehtiva etmələrinə qarşı, Quranda buna bağlı bir ifadəyə rast gəlinməməkdədir. Tam tərsinə, Quran, İsanı müjdələyici olaraq xarakterizə edər, müjdələnilən olaraq deyil. Qaldı ki: "Adı... Məsihdir." ifadəsinin

axışı da bu qiymətləndirməklə uyğun gəlmir. Çünki bu vəziyyətdə "söz" ilə nəzərdə tutulan, daha əvvəl xəbər verilən İsanın ortaya


çıxışıdır, İsanın özü deyil. "Adı... Məsihdir." ifadəsinin zahiri göstərir ki, Məsih "söz"ün adıdır, haqqında söz keçmiş kimsənin deyil.

Bu barədə ikinci bir görüş də belə deyir: "Söz"dən məqsəd, Hz. İsadır. Çünki İsa, uca Allahın Tövratla nəyi nəzərdə tutduğunu açıqlamaqla vəzifələndirilmişdir. O Yəhudilərin reallaşdırdıqları tahrifatları açıqlamış və dində ixtilafa düşdükləri xüsusları ortaya qoymuşdur. Necə ki uca Allah, onun İsrailoğullarına belə xitab etdiyini bildirir: "…və haqqında ixtilafa düşdüklərinizin bir qisimini sizə açıqlamaq üçün…" (Zuxruf, 63)" Lakin bu qiymətləndirmə, bu tərz bir şərhi tələb edici incəlikləri tutmamış deyil; ancaq bunu dəstəkləyəcək karinelerden məhrumdur.

Bir başqası da deyir ki: "Ondan məqsəd, müjdənin özüdür.

Yəni, onun İsaya hamilə qalacağı və onu doğuracağı xəbəri. Bu səbəbdən: "Özündən bir söz ilə müjdələyir." sözünün mənas(n)ı: "Sənə bir müjdəni müjdələməkdədir ki: Sən İsanı, sənə bir bəşər toxunmadan atasız olaraq doğuracaqsan." Ancaq bu qiymətləndirmə də, ayənin axışının sonunda iştirak edən: "Adı... Məsihdir." ifadəsiylə uyğun gəlmir.

Bəziləri də belə deyirlər: "Bundan məqsəd, onun "yaratma sözü" yəni "ol" sözü olması baxımından, İsadır. Bütün insanlar var etmə sözü olan "ol" ilə yaradılmış olmalarına baxmayaraq xüsusilə İsanın bu ifadəyə xas qılınmasının səbəbi isə budur: İnsanlığın digər fərdlərinin doğumu, normal yollardan və alışılan səbəblər nəticəs(n)i reallaşmışdır. Kişinin döl sununun qadının yumurtasını döllemesi yəni. Normal faktorlar təyin edici olmuşlar. Bu yüzdən hamiləlik digər səbəblərlə birlikdə qadın kişi birləşməsinə nisbət edilər. Ancaq İsanın ana rəhminə düşməsi bu yolla reallaşmamışdır. Bir insanın dünyaya gəlişini mərhələli edən bəzi

səbəblərin onun doğumunda rol oynamadıqlarını görürük. Bu səbəbdən onun doğumu, araya normal faktorlar girmədən doğrudan universal var etmə sözü olan "ol" sözüylə reallaşmışdır. Böy


lece o da "söz"ün özü olmuşdur. Necə ki bu ayələr də bu yanaşmas(n)ı dəstəkləməkdədir. "Allahın sözüdür. Onu Məryəmə yönəltmişdir və ONdan bir ruhdur." (Nisa, 171) Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələrin sonundakı bu ifadə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Şübhəsiz , Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona "ol" deməsiylə o da hə-məhrum oldu." Yuxarıda təqdim etdiyimiz fərqli yanaşmaların ən gözəli budur.

"Məsih" sığal çəkilmiş deməkdir. İsanın bu şəkildə adlandırılması, uğur və bərəkətlə sığal çəkilmiş olmasından və ya

günahlardan təmizləmək üzrə sığal çəkilməsi və ya bərəkətlənsən deyə digər peyğəmbərlər kimi zeytunyağıyla sığal çəkilməsi və ya şeytandan qorunsun deyə, doğularkən Cəbrayılın qanadlarıyla sığal çəkilməsi ötərisiylədir. Ya da onun, yetimlərin başlarını sıvazlaması və ya korların gözlərini əlləriylə sığal çəkməsi və onların də görməyə başlaması yaxud da onun ellediği, sığal çəkdiyi bütün xəstələrin yaxşılaşması üçündür. Hz. İsanın "Məsih" olaraq adlandırılmasının səbəbi məzmununda ortaya qoyulan görüşlər bunlardır.Lakin, bu çərçivədə göz qarşısında saxlanılması lazım olan bir xüsus daha vardır. Belə ki: Bu söz, Cəbrayılın Məryəmə verdiyi müjdənin daxilində keçir. Necə ki uca Allah bunu belə ifadə edir: "Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir. Adı Məryəm oğulu İsa Məsihdir." Bu söz, Köhnə və Yeni Əhddə keçən "Meşiha" sözünün Ərəbcədəki tələffüzüdür. Bundan bu nəticə çıxır: İsrail-oğullarından bir kimsə krallığa keçincə, kahinlər onu müqəddəs yağla sığal çəkərdilər, ki mülkü mübarək olsun. Beləcə yağ

sürtülən krallara "Meşiha" deyərdilər. Bunun mənas(n)ı da ya "kral" ya də "müqəddəs"dir.

Yəhudi və Xristianların kitablarından aydın olduğu qədəriylə, onun "Meşiha" olaraq adlandırılması, ona bağlı müjdənin krallığını də ehtiva edir olmasındandır. Deyildiyinə görə, İsrailoğulları arasında bir kral ortaya çıxacaq, onları qurtaracaq. Bunu, Mer


yemə müjdənin verilişini təsvir edən Luka İncilindən də qəbul edə bilirik: "Mələk onun yanına girdiyində: "Sənə salam olsun" dedi, "ey Rəbbin nemətlərinə bolca qovuşan və ey ki, sən qadınlar içində mübarək qılındın." Onun bu sözlərdən narahat olduğunu və bu salamın nə mənanı verdiyini düşünməyə başladığını görüncə, me-lek ona belə dedi: "Qorxma ey Məryəm! Sən Allah qatında böyük bir nemət əldə etdin. Sən bir oğula hamilə qalacaqsan və onu doğuracaqsan.

Onun adını Yesu olaraq qoyacaqsan. Bu böyük olacaq və Ucanın oğulu olaraq çağırılacaq. Rəb ona atası Davadın taxtını verəcək. Yaqubun evinə sonsuza qədər sahib olacaq və o-nun mülkü heç bir zaman sona çatmayacaq." (Luka İncili: 1-34)

Buna görə Yəhudilər müjdənin krallığı da əhatə etdiyini, bununsa İsa (ə.s) ilə üst-üstə düşmədiyini və onun yaşadığı və dəvətini təqdim etdiyi dövrdə kral olmadığını səbəb göstərərək Hz. İsanın peyğəmbərliyini qəbul etməmişlər. Bəlkə də bundan ötəri Xristianlar və bəzi Müsəlman təfsirçilər, krallıqdan məqsədin şəkli səltənətdən çox mənəvi krallıq olduğunu ifadə etmə gərəyini duy/eşitmişlər.

Mən deyərəm ki: Belə bir yanaşma içinə girilmiş olması uzaq bir ehtimal deyil ki: Müjdə daxilində, onun adının "Məsih" olaraq ifadə edilməsi, onun mübarək qılındığına istiqamətli bir işarədir. Çünki Yəhudilərdə "yağlama", müqəddəs hesab etmə vasitəs(n)i olaraq istifadə edilərdi. Bunu bu ayə də dəstəkləməkdədir: "Dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın

quluyam. Allah mənə kitabı verdi və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam olum, məni müqəddəs etdi." (Məryəm, 30-31)

İsanın əsli "Yeşu"dur. Bu söz, qurtarıcı olaraq tərcümə edilmişdir. Bəzi rəvayətlərdə "yaişu=yaşar" olaraq tərcümə edildiyini görürük. Bu adlandırma, onunla Zekeriyanın oğulu "Yahya=yaşar" peyğəmbər arasındakı tam bənzərliyə də uyğun düşür.

Xitab Məryəmə istiqamətli olduğu halda, İsa adının "Məryəm oğulu" sifətiylə birlikdə xatırlanması, onun atasız olaraq yaradıldığına diqqət çəkmək üçündür. Bir də onun bu xüsusiyyətlə xatırlanacağını, bumu


cizede Məryəmin də ona ortaq olduğunu vurğulamaqdadır. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Onu və uşağını insanlığa bir ayə etdik." (Ənbiya, 91)

"Dünyada da axirətdə də şərəfli, hörmətli və (Allaha) yaxın olanlardandır." Ayənin orijinalında keçən və "vecihen" sözünün məsdəri olan "əl-vicahe", gözdə və qəbul görmüş deməkdir. İsanın (ə.s) dünyada qəbul gördüyü açıq bir gerçəkdir. Yenə Quranın nassı o-nun axirətdə də qəbul gördüyünü ortaya qoymaqdadır.

"Mukarrebin=yakınlaştırılmışlar" sözü ilə nəyin nəzərdə tutulduğu məlumdur. Bununla demək istənir ki: O, Allah qatında yaxın qılınmış, Allaha yaxın vəlilərin və mələklərin safına girdirilmişdir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər, Allaha qul olmaqdan qətiliklə bitərəf qalmazlar." (Ənbiya, 172) Uca Allah bir yerdə "yaxınlaşdırma"nın mənasını bu şəkildə açıqlayar: "Nəhayət baş verdiyi zaman... və sizlər də üç sinif olduğunuz zaman... yarışıb önə keçənlər də, önə keçmiş qabaqcıllardır. İşdə onlar, yaxınlaşdırılmış olanlardır." (Nəhayət, 1-11)

Görüldüyü kimi uca Allah, "yaxınlaşdırılma"nın mənasını, insanın, bütün insanlara, daha doğrusu bütün varlıqlara zəruri qılınmış

Allaha çevril yolundakı gedişi əsnasında digər insan fərdlərini geridə buraxması, bu səbəbdən Allaha yaxınlaşma şəklində açıqlamaqdadır. Başqa bir yerdə də belə buyurulur: "Ey insan, həqiqətən sən, heç dayanmadan Rəbbinə doğru bir səy göstərib dayanmaqdasan; sonunda ONA çatacaqsan." (İnşiqaq, 6) "Xəbəriniz olsun; işlər Allaha dönər." (Şura, 53)

"Yaxınlaşdırılmışlığın" insanlardan və mələklərdən bəzi fərdlərin xüsusiyyəti olduğunu öyrəndiyinə görə, zəruri olaraq bunun çalışma ilə əldə edilən bir mövqe olmadığını da bilərsən. Çünki mələklər Allah qatındakı mövqelərini çalışma ilə əldə etməzlər. Bunun bəzi mələklərə ilahi bir hədiyyə olaraq və bəzi insanlara da əməllərinin qarşılığı olaraq verilmiş bir mövqe olması olabiləcəkdir.


"Dünyada da axirətdə də şərəfli, hörmətli..." ifadəsi cümlə içində

qrammatika baxımından "hal" funksiyasını görər. Yenə bu cümləyə ətf edilən: "yaxın olanlardandır.", "danışacaq.", "və (o) yaxşılardandır." və "...elçi edəcək." ifadələri də "hal"dır.

(Al/götürü İmran /46) "Beşikdə və yetkinlik halında insanlarla danışacaq." Ayədə keçən "əl-mehd" uşaqlar üçün hazırlanan qundaq, beşik deməkdir. "əl-Kehl" isə, gəncliklə yaşlılıq arasındakı yetkinlik dövrünə deyilir. Bu dövrdə insan güclü-qüvvətli, normal bir kimsə olar. Bu yüzdən deyilmişdir ki: "Yetkin, saçına ax düşən kimsəyə deyilir." Bəziləri də: "Yetkin, otuz dörd yaşına girən kimsəyə deyilir." demişlər. Sözün hansı mənas(n)ı əsas alınsa alınsın, burada onun yetkinlik çağına qədər yaşayacağına işarə edilir ki, bu da Məryəmə istiqamətli bir başqa müjdədir.

Bu açıq ifadə qarşısında, İncillərdə Hz. İsanın yalnız otuz üç il yaşadığına bağlı şərhi ehtiyatla qarşılamamız lazım olduğu ortadadır. Buna görə bəziləri: "Onun yetkinlikdə insanlarla danışması, göydən enişindən sonra reallaşacaq. Çünki o, yer üzündə

yetkinlik çağına çatacaq qədər qalmamışdır." demişlər. Digər bəziləri isə: "Tarixi araşdırmalar, İncillərin bildirdiyinin əksinə, İsanın altmış dörd il qədər yaşadığını ortaya qoymuşdur." demişlər.

"Beşikdə və yetkinlik halında…" ifadəsindən aydın olduğu qədəriylə, Hz. İsanın ömürü yaşlılıq çağına çatmadan yetkinlik dövründə sona çatmışdır. Bu səbəbdən bu ayədən onun insanlarla danışmasının, ömürünün başlanğıc nöqtəsi olan uşaqlıq dövrü ilə bitmə nöqtəsi olan yetkinlik dövrü olduğunu qəbul edirik.

Uşaqlar, ümumiyyətlə dünyaya gəldikləri ilk gündən etibarən qundağa sarılıb beşiğe qon/qoyularlar. Bu vəziyyət iki yaşına qədər, ümumiyyətlə də ondan əvvəl iməkləməyə, ardından getməyə başlayana qədər sürər. Bu isə, uşaqların danışmağa başladıqları dövrdür. Bu halda, uşağın beşikdə danışması, özü etibarilə bir möcüzə deyil; ancaq ayədən anladığımız qədəriylə o, beşikdə insanlarla,


bir yetkinin danışmasını xatırladacaq şəkildə danışmışdır. Digər bir ifadəylə Hz. İsa, yetkinkən insanlarla necə tam və aydın olar danışmışsa, beşikdəykən də elə danışmışdır. Beşikdəki bir uşağın danışması, ancaq bu şəkildə möcüzə sayıla bilər.

Ancaq, hekayənin Məryəm surəsindəki izahatında, onun insanlarla danışmasının, Hz. Məryəmin onu doğurduqdan sonra insanların arasına gətirdiyi ilk anda reallaşdığı vurğulanmaqdadır. Bir uşağın dünyaya gəldiyi ilk andan etibarən danışması, heç şübhəsiz fövqəladə bir hadisədir, bir möcüzədir. Uca Allah belə buyurur: "Beləcə onu daşıyaraq qövmünə gəldi. Dedilər ki: "Ey Məryəm, sən həqiqətən çaşdırıcı bir şey etdin. Ey Harunun bacıs(n)ı, sənin atan pis bir adam deyildi və anan da azğın, iffətsiz bir qadın deyildi." Bunun üzərinə ona (uşağa) işarə etdi. Dedilər ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla biz necə danışa bilərik?" İsa dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın quluyam. Allah mənə Kitabı verdi

və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam olum, məni müqəddəs etdi." (Məryəm, 27-31)

(Al/götürü İran / 47) "Rəbbim, mənə bir bəşər toxunmamışkən, mənim necə bir uşağım olar?" Özüylə danışan kimsə "Ruh=Cebrail" olduğu halda, onun doğrudan Rəbbinə xitab olaraq danışması -daha əvvəl söylədiyimiz kimi bundan irəli gəlir ki: Mələklərin və Ruhun xitabı və sözü, uca Allahın sözü və kəlamı deməkdir. Çünki o, özünə hitapedenin insan şəklinə girmiş Ruh və ya mələklərin olduğunu bilsə də özüylə danışanın uca Allah olduğunu bilirdi. Bu yüzdən doğrudan Rəbbinə natiqlik idi.

Danışmanın: "Rəbbim, məni geri tərcümən." (Mu'minun, 99) ayəsində olduğu kimi, ifadənin axışı içində axtar/ara cümləcik mövqeyində yer verilən bir kömək istəyə xüsusiyyətində olması da mümkündür.

"İşdə belədir. Allah nəyi diləsə yaradar" dedi. Bir işin olmasına qərar verdimi, yalnız ona "ol" deyər, o da dərhal olar." Daha əvvəl, bu cavabın Məryəm surəsindəki: "İşdə belə" dedi. "Rəbbin dedi

ki: "Bu mənim üçün asandır. Onu insanlara bir ayə və bizdən bir


rəhmət etmək üçün." Və iş də olub bitmişdi." (Məryəm, 21) ayəsiylə birlikdə dərs edilməsi vəziyyətində: "İşdə belədir." ifadəsinin tam bir söz olduğunu və açılamının da belə olduğunu ortaya qoyar: "İş belədir." Yəni, müjdələnilən iş, qərarlaşdırılmışdır, reallaşması qaçınılmazdır.

Belə bir iş qarşısında çaşmaq, ancaq uca Allahın bunu edə bilməyəcəyinin və ya bu işin ONA çətin gələcəyinin düşünülməsi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər. Halbuki ONun gücü sərhədsizdir; dilədiyini edər. Çətinliyinə və məşəqqətliyinə gəlincə; çətinlik və məşəqqətlilik ancaq, səbəblərə müraciət edilərək reallaşdırılan işlər üçün söz mövzusu ola bilər. Bir şeyin öncülleri, səbəbləri artdıqca, çoxaldıqca, işin çətinliyi də o nisbətdə artar. Halbuki uca Allah, yaratdığı

şeyləri səbəblər vasitəsilə yaratmaz. Tam tərsinə bir işin olmasına qərar verdiyi zaman ona yalnız "ol" deyər, o da dərhal olar.

Bundan da aydın olur ki: "İşdə belədir." ifadəsi, tam bir cümlədir. Bununla Məryəmin narahatlıqlarının və təlaşının aradan qaldırılması məqsəd qoyulmuşdur. "Allah nəyi diləsə yaradar." ifadəsi, çaşmağa nə-deyil olduğu fərz edilən "güc çatdıra bilməmə" ehtimalını etibarsız etməyə dönükdür. "Bir işin olmasına qərar verdi mi" ifadəsi də çətinlik və məşəqqətlilik ehtimalının ağla gəlməsini önləməyə dönükdür.

(Al/götürü İmran / 48) "Ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrədəcək." Kitab və hikmət sözlərinin başındakı "əl" takısı, növ bildirməyə istiqamətlidir. Daha əvvəl "el-kitab"ın insanlar arasındakı ixtilafları qaldırma məqsədinə istiqamətli vəhy, "el-hikmet"in də inanc və ya davranışla faydalı məlumat olduğunu ifadə etmişdik. Bu baxımdan hər ikisi də hikmət ehtiva edən kitablar

olmalarına qarşı Tövrat və İncilin, kitab və hikmətə ətf edilmiş olmaları, növdən sonra o növün bir fərdinin, xüsusi olaraq zikerdilmesi əhəmiyyət daşıdığı üçün söz mövzusu edilməsinin bir nümunəsidir. "əl-Kitab" sözünün başındakı "əl" takısı, istiğrak və əhatə üçün deyil. Bunu da bu ayədən anlayırıq: "İsa açıq sənədlərlə gəlincə, dedi ki:


"Mən sizə bir hikmətlə gəldim və haqqında ixtilafa düşdüklərinizin bir qisimini sizə açıqlamaq üçün də. Elə isə Allahdan qorxun və mənə itaət edin." (Zuxruf, 63)

Tövrata gəlincə; Quranda onunla əlaqədar şərhlərdən aydın olduğu qədəriylə, uca Allah onu müqavilə zamanlarında lövhələrə yazılı olaraq Hz. Musaya vəhy yoluyla endirmişdir. Ə'RAF surəsində bu mövzuya toxunular. Bu gün Yəhudilərin əlində olan müqəddəs kitaba gəlincə; onlar Babil kralı Buhtunnussar zamanında İran kralı

Koreş zamanına qədərki, dövrdə bununla əlaqələrinin kəsildiyini qəbul edirlər. Bu qədəri var ki Quran, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) zamanında Yəhudilərin əlində olan Tövratın üzərində bəzi oynamalar və tahrifatlar edilmiş olmasına qarşı, orijinal Tövratdan təməldən fərqli olduğunu söyləmir. Quran ayələrinin buna istiqamətli kanıtsallıkları son dərəcə açıqdır. İncilin mənas(n)ı, müjdədir. Quran, onun İsa peyğəmbərə endirilən ayrı bir kitab olduğunu ifadə edər. O, sırf İsaya (ə.s) xas bir vəhydir. Uca Allah belə buyurur: "O, Tövratı və İncili də endirmişdi. Bundan əvvəl insanlar üçün bir hidayət idilər." (Al/götürü İmran, 4) Bu gün Matda, Markos, Luka və Yuhanna adlarına nisbət edilən İncillər, Hz. İsadan (ə.s) sonra qələmə alınmışlar.

Yenə bu ayədən anlayırıq ki Tövrat, yalnız şəri hökmlər ehtiva edirdi və İncil yalnız bəzi köhnə hökmləri nesheden (yürürlülükten qaldıran) bəzi yeni hökmlər xaricində hüquq sistemi adına hər hansı bir şey ehtiva etmirdi. Bu ayələr bunu ortaya qoyur: "

Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə..." (Al/götürü İmran) "Ona içində hidayət və nur olan, önündəki Tövratı təsdiqləyən və muttakiler üçün yol göstərici və öyüd olan İncili verdik. İncil sahibləri Allahın onda endirdikləriylə hökm etsinlər." (Maidə, 46-47) Bu ayədən hərəkətlə İncildə tətbiqi lazım olan bəzi hökmlərin iştirak etdiyi nəticəsinə varıla bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ................................... 61

Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədən aydın olduğu qədəriylə, İncil də eynilə Tövrat kimi Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) bağlı bir müjdə ehtiva edirdi. Necə ki bir başqa ayədə uca Allah belə buyurur: "Onlar ki, yanlarındakı Tövratda və İncildə gələcəyi yazılı tapacaqları ümmi nəbi olan elçiyə uyğunlaşdırar." (Ə'RAF, 157)

(Al/götürü İmran / 49) "İsrailoğullarına elçi edəcək."

Bu ayənin zahiri Hz. İsanın (ə.s) xüsusi olaraq İsrailoğullarına elçi olaraq göndərildiyini ifadə edir. Eynilə Hz. Musanın onlara göndərilişini ifadə edən ayələr kimi. Lakin biz daha əvvəl "İnsanlar tək ümmət idi. Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edərkən "Nübuvvet" anlayışı üzərində dayanmış və İsanın da eynilə Musa kimi, bütün dünya xalqına elçi olaraq göndərilmiş bir ulu'l əzm (çığıraçıcı) peyğəmbər olduğunu ifadə etmişdik.

Ancaq, orada "Rəsul" ilə "Nəbi" arasındakı fərqi vurğulamağa dönük olaraq etdiyimiz şərhlər, problemi həll edici xüsusiyyətdədir. Belə ki: Nəbilik, göndəriliş və təbliğ ediş mövqesidir. Rəsulluq isə, xüsusi elçilik missiyasıdır; insanlar arasında haqqa söykənən olaraq hökm etməyi, ixtilafları həll etməyi tələb edir. Bu da ya həmsöhbət kütləni yerində və nemətlər içində buraxmaq ya da yox etmək şəklində reallaşar. Bunu bu ayədən də anlayırıq: "Hər ümmətin bir elçisi vardır. Onlara rəsulları gəldiyi zaman aralarında ədalətlə hökm verərlər." (Yunus, 47)

Digər bir ifadəylə: Nəbi, insanlara dini açıqlamaq üzrə göndərilmiş kimsəyə deyilir. Rəsul isə, xüsusi bir şərhdə ol/tapılmaq üzrə göndərilmiş kimsədir. Bu xüsusi şərhin rəddi, həlak olmağı, qəbulu da nemətlər içində bir həyat davam etdirməyi doğurar. Uca Allahın Nuh, Hud, Saleh və Şuayb kimi rəsulların şəxsində təqdim etdiyi şərhlər, bunu dəstəkləyir, daha doğrusu sübut edir.

Vəziyyət belə olduğuna görə, risalətin müəyyən bir qövmə istiqamətli olmasını, göndərilən peyğəmbərin də sırf onlara xitab etməsini zəruri etməz. Bu səbəbdən müəyyən bir qövmə rəsul olaraq göndərilən


elçinin, həm onlara həm də digər birliklərə göndərilmiş bir nəbi olması mümkündür. Hz. Musa və İsa kimi.

Quranda buna bağlı bir çox dəlil vardır: Hz. Musanın Firona rəsul olaraq göndərilişi: "Firona get, çünki o azmış var."

(Taha, 24), sehrbazların İsrailoğullarına mənsub olmadıqları halda Musaya iman etdiklərini şərhləri və bu imanlarının qəbul edilməsi: "Harunun və Musanın Rəbbinə iman etdik." dedilər." (Taha, 70) Fironun qövmünü dəvət etməsi: "And olsun, biz özlərindən əvvəl, Fironun qövmünü də sınadıq. Onlara qiymətli bir elçi gəlmişdi." (Duxan, 17) bunun ən təəccüblü nümunələridir. Yenə, insanların məşhur bir şəkildə Hz. İsaya (ə.s.) inanmaları da bunu göstərməkdədir. Necə ki Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a.) göndərilişindən əvvəl Rumlar və Fransızlar, Avstriyalılar, Prusyalılar (Almanlar), İngilislər kimi böyük qərbli xalqlar və Necranlılar kimi şərqli birliklər ona inanmışlar idi. Ki bunların heç biri İsrailoğullarına mənsub deyil. Quran Xristianlardan danışarkən, yalnız İsrailoğulları Xristianlarını nəzərdə tutmaz. Tam tərsinə tərif və tənqid xüsusiyyətli qiymətləndirmələrində bütün Xristianları nəzərdə tutar.

"Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Mən sizə

palçıqdan kuşşeklinde bir şey yaratırı… Allahın icazəsiylə… ölüləri dirildərəm." Ayənin orijinalında keçən "halk=yarat-ma" bir şeyin cüzlərini bir araya gətirib meydana gətirmə deməkdir. Burada, yaratmanın Allahdan başqasına nisbət edildiyini də görürük. Bunu bu ayədən də qəbul edirik: "Yaradıcıların ən gözəli olan Allah nə ucadır." (Mu'minun, 14)

Ayənin orijinalında keçən "ekmeh" sözü, anadan doğulma kor deməkdir. Rağıbın el-Müfredatda dediyinə görə, kor olan kimsə üçün də istifadə edilə bilər. Necə ki "İki gözü kor oldu. Nəhayət ax gəldi üzərlərinə" deyərlər. Ayədə keçən "ebres" sözü, alacalı deməkdir. Alaca, bilinən bir dəri xəstəliyidir.


"Ölüləri dirildərəm." ifadəsində diriltmə "ölülər"lə elin idiləndirilmişdir. "Ölülər" çoxluq olduğuna görə, bundan, söz mövzusu əməliyyatın bir neçə dəfə reallaşdığını qəbul edə bilərik.

"Allahın icazəsiylə." ifadəsi bütün bunların onun tərəfindən bir möcüzə olaraq reallaşdırıldıqlarını vurğulamağa, dayaqlarının uca Allah olduğuna və İsanın özündən qaynaqlanan bir xüsus olmadığına istiqamətlidir. Bu ifadə bir neçə dəfə təkrarlanmışdır. Çünki insanların bu barədə sapmaları, ondan sadır olan bu fövqəladə möcüzələrə aldanıb onu tanrılaşdırmaları yüksək bir ehtimaldır. Bu yüzdən onun özündən sözettiği, yaratma və ölüləri diriltmə kimi xüsuslara işarə etdiyi hər dəfə "Allahın icazəsiylə." qeydini düşdüyünü və sözlərinin sonunda belə dediyini görürük: "Həqiqətən Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə ONA ibadət edin; doğru yol işdə budur."

"Mən sizə… yaradaram." sözünün zahiri, bu sözləri özü tərəfindən, bir meydan oxuma və mübahisə/müzakirə olmadan məlumat olaraq təqdim edildiyini göstərir. Əgər bir bəhanəni ortadan qaldırmağa və ya bir dəlili gözlər önünə sərməyə dönük olsaydı, ifadənin içində: "diləsəniz" və ya "istəsəniz" kimi bunu göstərən bir qeydə yer verilməsi lazım idi.

Ayrıca, uca Allahın bir qiyamət səhnəsində, İsayla danışmasını köçürdüyü ayələrin axışı, bu möcüzələrin, İsa tərəfindən reallaşdırıldıqlarını qəti bir ifadəylə ortaya qoymaqdadır: "Allah belə deyəcək: "Ey Məryəm oğulu İsa, sənə və anana olan nemətimi xatırla… İcazəmlə palçıqdan kuşşeklinde bir şeyi yaradırdın da, yenə icazəmlə ona üfürdüyündə bir quş olurdu. Doğuşdan kor olanı, alacalını icazəmlə yaxşılaşdırırdın, yenə mənim icazəmlə ölüləri həyata çıxarırdın." (Maidə, 110)

Bu da göstərir ki, bəziləri tərəfindən səsləndirilən: "Bu ayə, ən çox bunu göstərir ki uca Allah, Məryəm oğulu İsaya bir sirr verdi və o bununla insanlara qarşı haqlılığını göstərdi, onlara meydan oxudu. Əgər bu mövzuda bir istəkləri olsa, bunu yerinə yetirib,


əleyhlərinə dəlil meydana gətirərdi. Amma bunların hamısının və ya bir

qisiminin reallaşdığını ayədən anlamaq mümkün deyil." şəklindəki şərhlər/şərh edər səhvdir.

"Yediklərinizi və evlərinizdə yığdıqlarınızı sizə xəbər verərəm..." Bu, uca Allahın özünə xas etdiyi və vəhy yoluyla bəzi peyğəmbərlərinə bildirdiyi qeybdən xəbər vermədiyər. İsanın bir başqa möcüzəsidir bu. Belə bir qeybdən xəbər vermə, qəti olaraq reallaşmış bir vəziyyətdir və bunda şübhəyə yer/yeyər yoxdur. Çünki insan, yediyindən və ya evində yığdığından şübhə etməz.

Bu möcüzə, uca Allahın icazəs(n)i olmadan reallaşmayacaq olmasına baxmayaraq, ifadənin axışı üçün "Allahın icazəsiylə" qeydinə yer/yeyər verilməmişdir. Halbuki uca Allah bir ayədə: "Heç bir elçi, Allahın icazəs(n)i olmadan bir möcüzə gətirə bilməz." (Mömin, 78) buyurur. Bunun səbəbi də söz mövzusu möcüzədən "xəbər vermə" olaraq danışılır olmasıdır. Bu isə, İsa (ə.s) ilə qaim olan bir sözdür, onun hərəkəti olaraq qiymətləndirilər. Bu səbəbdən, uca Allaha nisbət edilməsi yaraşıq

olmaz. Ancaq yaratma və diriltmə möcüzələrində vəziyyət fərqlidir. Çünki bunlar, gerçəkdə Allahın hərəkətləridir və ONun icazəs(n)i olmadan bir başqasına nisbət edilməzlər.

Ayrıca, haqqında danışılan digər iki möcüzə, "xəbər vermə" kimi deyildirlər. Bunlarla əlaqədar olaraq insanların sapmaları, "xəbər vermə" ilə əlaqədar olaraq sapmaqdan çox daha sürətli inkişaf edə biləcək bir vəziyyətdir. Çünki sıravi insanların ürəkləri, ən kiçik bir vəsvəsə və demaqoqluq nəticəs(n)i quş yaradan və ölüləri dirildən bir kimsənin ilahlığını qəbul edərlər. Qeybi məlumatlardan xəbər verən bir kimsənin ilahlığına inanmaqsa, o qədər tez və asan reallaşmaz. Çünki belə insanlar, bu cür xəbərlərin sırf Allaha xas bir məlumat olmadığını, riyazət çəkən hər kəs və ya gözbağcı bir kahin üçün də əldə edilə biləcəyini bilərlər.

Bu səbəbdən, söz mövzusu iki möcüzə gündəmə gəldiyində "Allah'ın icazəsiylə" qeydinin düşünülməsi qaçınılmaz idi. Eyni şəkildə xəstələri

yaxşılaşdırmanın da yalnız Allahın bəxş etdiyi bir möcüzə oldu


ğundan danışılması kafi idi. Xüsusilə xitab, özlərinə mömin deyən bir qövmə istiqamətlisə… Bu səbəblədir ki, ifadənin sonunda belə bir cümləyə yer verilir: "Şübhəsiz, əgər inanmışsınızsa, bunda sizin üçün qəti bir ayə vardır." Yəni əgər mömin olduğunuza bağlı iddianızda səmimi sinizsə, bunda sizin üçün qəti bir ayə vardır.

(Al/götürü İmran / 50) "Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə…" ifadəsi: "İsrail-oğullarına elçi edəcək." ifadəsinə matuftur. Matuf, ifadənin tekellüm=birinci tək şəxs kipi üzrə olmasına qarşı, matuf əleyhin (üzərinə ətf edilənin) gaip sigası=üçüncü tək şəxs kipi üzrə olması -ki "Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək ." ifadəsində doğrudan İsanın danışır

olması, buna qarşılıq: "İsrailoğullarına elçi edəcək..." ifadəsində üçüncü tək şəxs kipiyle danışılması- atif hadisəsinə zərər verməz. Çünki: "İsrailoğullarına elçi edəcək." ifadəsi, Hz. İsanın: "Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim." şəklindəki sözləriylə açıqlanmışdır. Bu səbəbdən, bu sayədə ifadənin istiqaməti, üçüncü tək şəxs kipinden birinci tək şəxs kipine çevirilmiş olur və atif əməliyyatının etibarlı olması təmin edilir.

Hz. İsanın özündən əvvəl göndərilən Tövratı təsdiqləməsi, əvvəlki ayədəki qeydə baxılsa, uca Allahın Tövratdan ona öyrətdiyi şeyləri təsdiq etməsi mənasında istifadə edilmişdir. Bu, onun zamanında mövcud olan Tövratı tamamilə təsdiqlədiyi, bu səbəbdən o dövrdə Tövratda təhrif edilmədiyi mənasını verməz. Necə ki Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Tövratı təsdiq etməsi də onun təhrif edilmədiyini ifadə etməz.

"Və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə…" Bilindiyi kimi uca Allah, İsrailoğullarına bəzi təmiz şeyləri haram

etmişdi. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Yəhudilərin etdikləri zülm… səbəbiylə, özlərinə halal qılınmış gözəl şeyləri onlara haram etdik." (Nisa, 160)


Bu ifadədən, Hz. İsanın, Yəhudilərə yazılmış bəzi ağır hökmləri neshetmesi xaricində, Tövratın ehtiva etdiyi hökmləri təsdiqlədiyi nəticəs(n)i çıxarıla bilər. Bu yüzdəndir ki: "İncil, şəriət ehtiva etməz" deyilmişdir. "Halal etmək üzrə…" ifadəsi: "Rəbbinizdən bir möcüzə…" ifadəsinə ətf-edilmişdir. Cümlənin başındakı "lam" hərfi, məqsəd bildirən növdəndir. Bu səbəbdən cümlənin mənas(n)ı belədir: "Mən, sizin üzərinizə haram qılınmış bəzi şeylərlə əlaqədar hökmləri neshetmek üzrə gəldim."

"Mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim." cümləsinin zahiri: "Artıq Allahdan qorxun və mənə itaət edin." ifadəsini şərhə

dönük olduğunu göstərir. Və möcüzə gətirmənin bir detalı xüsusiyyətində olduğunu göstərir; haramlardan bəzisini halal etmənin davamı deyil. Bu səbəbdən, bəzi zehinlərdə meydana gələ biləcək vəhmi, qaldırma məqsədinə istiqamətlidir. Eyni zamanda "Cümlənin yenidən təkrarlanmış olması, əvvəli ilə sonrasının bir-birindən ayrılmasını təmin etmək üçündür, çünki tam ayrılıq, söz sənətində bir imtiyaz sayılmaz." deyənlərin məqsədi də bu ola bilər.

(Al/götürü İmran / 51) "Həqiqətən Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə ONA ibadət edin." Hz. İsa bu sözü özünü ilah olaraq qəbul edənlərin iddialarını çürütmək üçün söyləyir. Bunu söyləyərkən, iti fərasətiylə onların irəlidə özünü ilahlaşdıracaqlarını sezirdi. Ya da irəlidə belə bir vəziyyətin meydana gələcəyi, özünə vəhy yoluyla bildirilmişdi. Necə ki bənzəri bir qiymətləndirməyi: "Quş olar." və "Ölüləri dirildərəm." ifadələrinin "Allahın icazəsiylə" qeydiylə birlikdə iştirak etmiş olması haqqında da etmişdik. Ancaq, uca Allahın Hz. İsadan köçürdüyü: "Mən onlara mənə əmr etdiklərinin

xaricində heç bir şeyi söyləmədim. O da bu idi: "Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." (Maidə, 117) sözlər bunun Allahın əmri və vəhyi olduğunu ortaya qoyur.

(Al/götürü İmran / 52) "İsa, onlardan inkarı hissiyyatın tərəfindən, dedi ki: "Allah üçün mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" Məryəmə yönəldilən müjdə, Hz. İsanın ana rəhminə enişindən, peyğəmbər oluşuna və insanları Allaha ibadət


etməyə dəvət edişinə qədər, həyatının müxtəlif mərhələlərini əhatə etdiyi üçün, ayələrin axışı içində ondan qısaca danışılır və hekayəsi bütünləyici cümlələrlə detallandırılır. Bununla, onun həvarilərini seçişini və qövmünün ona qarşı bir tələ hazırlamasını və uca Allahın İsanı təmizləyərək, həyatına son verərək və qatına yüksəldərək qövmünə qarşı daha dəyişik bir tələ dövrəyə soxmasını nəzərdə tuturuq, ki bununla da onun hekayəsi sona əriyir.

Bu izahatda, ayələrin enişinə həmsöhbət olan Necran Xristianlarının vəziyyətini maraqlandırdığı qədəriylə hekayəyə yer/yeyər verilir. Bunlar araşdırma etmək və Rəsulullahla (s. a. a) mübahisə et/müzakirə etmək üzrə bir heyət halında Mədinəyə gəlmişlər idi. Bu yüzdən hekayənin əhatəs(n)i içində olub Nisa, Maidə, Ənbiya, Zuxruf və Səff kimi surələrdə yer verilən bəzi inkişaflara bu surədə yer/yeyər verilməmişdir.

Ayələrin axışı içində, ürəyi maraqlandıran bir vəziyyət olan inkar=kü-fürle əlaqədar olaraq "sezmə"dən danışılmış olması, bunun onlar tərəfindən həqiqətən sərgiləndiyi və bu sayədə sezmənin mümkün olduğu üçündür. Ya da küfr qaynaqlı bir işə, yəni özünə əziyyət etmələrini, öldürməyə cürət etmələrini görüncə, küfrü seçdiklərini sezir. "İsa... hissiyyatın tərəfindən" yəni adları İncildə keçən İsrailoğullarından küfr əlamətlərini qəbul edincə, "Allah üçün mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" dedi. O, bu sualı yönəldərkən qövmünün

içindən bəzi adamları təyin etməyi, onları dini pratize faktorun/etmənin qabaqcılları halına gətirməyi məqsəd qoymuşdu. Beləcə din, onların praktik yaşayışlarında güc tapacaq, sonra da digər insanlara doğru bir yayılma müddətinə girəcəkdi. Hər təbii və ictimai gücün xarakteristika xüsusiyyətidir bu. İşə başlarkən, təsirini göstərərkən və praktikasını yayarkən hər şeydən əvvəl özü üçün bir əsas əldə edər. Bunu mərkəzləşmə, sıxlaşma və dəstək tapma mərkəzi halına gətirər. Əksinə təqdirdə, işlərdə sabitlik və davamlılıq olmaz. Bütün səylər boşa gedər. Heç kimə fayda təmin etməz.

İslamın dəvət müddətində də bənzəri inkişaflara şahid oluruq. Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) Akabedə və Rıdvan ağacı altında


bu məqsədlə Müsəlmanlardan beyət, bağlılıq andı al/götürmüşdü. Peyğəmbərimiz (s. a. a) bununla dəvət hərəkətinin davamlılıq qazanması üçün

güc birliyini təmin etməyi hədəfləmişdi.

Hz. İsa (ə.s) dəvətinin İsrailoğullarının hamısı və ya böyük bir qisimi arasında müvəffəqiyyətli olmayacağını, hər hansı bir müsbət nəticə al/götürə bilməyəcəyini və onların küfrü seçmələrinin qaçınılmaz olduğunu və əgər özünü ortadan qaldıracaq olsalar, dəvət hərəkətinin bitəcəyini və çətinliklərin katmerleşeceğini qəti olaraq anlayınca, dəvətinin davamlılıq qazanması üçün belə bir cəhddə ol/tapıldı, Allahın yolunu izləmək üzrə onlardan kömək istədi. Həvarilər onun bu kömək çağırışına müsbət cavab verdilər. Beləcə soydaşlarının geri qalanından iman xüsusiyyətləriylə ayrıldılar.

Bu hadisə, iman və küfrün ayrışması üçün bir nirengi meydana gətirmiş; dəvətin yayılması və qəti dəlillərin təqdim edilməsi nəticəs(n)i də imanın küfrə qarşı üstünlük təmin etməsinin təməlini atmışdı. İmanın küfrə qarşı üstünlük təmin etməsinin və küfr bəhanələrini ortadan kaldırışının də başlanğıc nöqtəsi idi. Mövzuya bağlı olaraq uca Allah belə buyurur: "Ey iman edənlər, Allahın köməkçiləri olun;

Məryəm oğulu İsa Həvarilərə: "Allaha yönələrkən mənim köməkçilərim kimdir?" deməsi kimi. Həvarilər də demişlər idi ki: "Allahın köməkçiləri bizlərik." Beləcə İsrailoğullarından bir birlik i-man etmiş, bir birlik də inkar etmişdi. Sonunda biz iman edənləri düşmənlərinə qarşı dəstəklədik, onlar da üstün gəldilər."

(Səff, 14)

"...Mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" ifadəsindəki "kömək edəcəklər" sözü "Allah üçün…" sözüylə qeydləndirilmişdir. Bununla təşviq və təhrik etmə məqsədi güdülür ki, problemin soruluş məqsədi də budur. Eynilə Bəqərə surəsində iştirak edən bu ifadə kimi: "Allaha gözəl bir borcu verəcək olan kimdir?" (Bəqərə, 245)

Ayənin orijinalında keçən "elə" zərfi "Mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" sözüylə elin idilidir. Ki kömək sözü burada getmə və ya bənzəri mənas(n)ı ehtiva edər. Bu səbəbdən keçişsiz hərəkət olar və nes


ne=meful ala bilməsi üçün "elə" zərfi kimi bir hərfə ehtiyac duyar. Necə ki Quranda Hz. İbrahimin (ə.s) bu sözü köçürülər: "Şübhəsiz mən, Rəbbimə gediciyəm; o, məni hidayətə çatdıracaq." (Saffat, 99)

Bəzi təfsirçilərin ifadənin axışı içində iştirak edən "elə" hərfi cerrini "maa=beraber" mənasına al/götürmələrinin dəlili yoxdur. Ayrıca, uca Allahın başqa varlıqlarla eyni kateqoriyaya soxulması, ONun da köməkçilərdən biri sayılması Quranın ədəbinə yaraşmaz. Qaldı ki, İsanın (ə.s) ədəbi də belə bir ifadəni istifadə etməyə əlverişli olmaz. Bunu Quranda iştirak edən sözlərindən açıqca qəbul edə bilirik. Eyni şəkildə həvarilərin: "Biz, Allahın köməkçiləriyik." şəklindəki sözləri də belə bir ehtimalı ortadan qaldırır. Çünki, əgər yuxarıdakı yanaşma doğru olsaydı, həvarilərin: "Biz Allah ilə birgə sənə kömək edicilərik." demələri lazım idi. Bu, üzərindəki düşünülməsi lazım olan bir xüsusdur.

"Həvarilər: "Biz, Allahın köməkçiləriyik, Allaha inandıq, bizim Müsəlmanlar

olduğumuza şahid ol." dedilər." Bir insanın həvarisi, onun insanlar içində özünə xas etdiyi, xüsusi maiyeti deməkdir. Bəzilərinə görə, bu söz çox ağ mənasını verən "hur" sözündən törəmişdir. Quranda bu söz, yalnız Hz. İsanın (ə.s) xüsusi maiyeti sayılan yoldaşları üçün istifadə edilmişdir.

"…Allaha inandıq…" sözləri "Biz, Allahın köməkçiləriyik." sözlərinin şərhi xüsusiyyətindədir. Bu da "Allah üçün mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" sözüylə əlaqədar olaraq yuxarıda: "Kömək sözü, burada getmə və ya bənzəri bir məna ehtiva edər." şəklindəki şərhimizi dəstəklər xüsusiyyətdədir. Çünki Allaha iman etmə, Allaha gedən yolda getməyi ifadə edir ki, onsuz da/zatən imanın özü də yoldur.

Görəsən, həvarilər ilk dəfə buradamı İsaya inanırdılar? Necə ki: "Məryəm oğulu İsanın həvarilərə: "Allaha yönələrkən mənim köməkçilərim kimlərdir?" deməsi kimi. Həvarilər də demişlər idi ki: "Allahın köməkçiləri bizlərik." Beləcə İsrailoğullarından bir

birlik iman etmiş…" (Səff, 14) ayəsindən, inanmadan sonrakı bir


imanın söz mövzusu olduğu qəbul edilir. Bunun da bir qorxusu yoxdur. Daha əvvəl iman və islamın=teslimiyetin, bəzisinin bəzisindən yuxarı, fərqli mərtəbələrinin ol/tapıldığına bağlı olaraq etdiyimiz şərhlərə baş vurulduğunda, bu xüsus daha diqqətə çarpanlıq qazanar.

Hətta deyə bilərik ki: "Hanı həvarilərə: "Mən və elçimə iman e-din." deyə vəhy etmişdim; onlar da: "İman etdik, həqiqətən Müsəlmanlar olduğumuza sən də şahid ol." demişlər idi." (Maidə, 111) ayəs(n)i onların Hz. İsaya verdikləri cavabın vəhy olduğunu, onların bir peyğəmbər olduqlarını, bu səbəbdən, bu cavablandır imandan sonra iman etmiş olduqlarını göstərir.

Ayrıca: "Bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol… Rəbbimiz,

sənin endirdiyinə inandıq və elçiyə uyğun gəldik." şəklindəki sözləri, ifadənin axışı içində keçən "İslam" ilə mütləq mənada uca Allahın özlərindən istədiyi və haqqlarında nəzərdə tutduğu hər şeyə təslim olma faktının nəzərdə tutulduğunu göstərir. Bu da yuxarıdakı qiymətləndirməmizə bağlı bir başqa dəlildir. Çünki bu şəkildə İslam olma, ancaq ixlaslı möminlər üçün etibarlı bir mərtəbədir. Tövhidə və peyğəmbərlik missiyasına iman etdiyini ifadə edib, şahidlik cümləsini tələffüz edən hər kəs üçün deyil.

Bunun da şərhi budur: İslam və iman mövzularını araşdırdığımız hissədə, iman və islamın mərtəbələrinin olduğundan danışmışdıq. Hər iman mərtəbəsindən əvvəl islam mərtəbələrindən bir mərtəbə ol/tapılar. Necə ki: "Allaha inandıq, bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol." cümləsindən də bunu qəbul etmək mümkündür. Diqqət yetirilsə, burada iman "hərəkət" kipinde, islam isə "sifət" kipinde deyilir.

İslamın ilk mərtəbəsi, təslim olmaq və ümumiyyətlə dinin təməl

prinsiplərinə şahidlik etməkdir. Bunu, söz mövzusu şəkli şahidliyə istiqamətli ürəyi bağlılıq və benimseyiş izlər. Bunu da (ki islamın ikinci mərtəbəsidir) imanın ifadə etdiyi anlama istiqamətli ürəyi təslim meydana gəl vəziyyəti izlər. Bu nöqtədə, Allah və Rəsulunun əmr etdiyi hər şeyə istiqamətli gizli etiraz və məmnunsuzluq duyğuları silinər gedər.


Buna dinə praktik olaraq uyğun gəlmə deyirik. Bunu da (ki imanın ikinci mərtəbəsidir) əməlin hər cür şirk qırıntısından təmizlənməsi, qulluq xüsusiyyətinin bütün əməl və hərəkətlərə sinmesi vəziyyəti izlər. Bunu da (ki islamın üçüncü mərtəbəsidir) Allahın sevgisinə və iradəsinə təslim meydana gəl vəziyyəti izlər. Bir şey, bu nöqtədə, ancaq Allah üçün sevilər, ancaq Allah üçün istənər. Burada yalnız Allahın sevdiyi və iradə etdiyi şeylər olar. Bu səviyyəyə gəlmiş insanın öz nəfsinə istiqamətli

sevgi və istəməsindən əsər olmaz. Bunu da (ki imanın üçüncü mərtəbəsidir) qulluq xüsusiyyətli bu təslimiyyətin bütün əməlləri əhatə etməsi vəziyyəti izlər…

Bunları xatırlayıb, Hz. İsanın İsrailoğullarına istiqamətli çağırışı məzmununda dilə gətirdiyi: "Artıq Allahdan qorxub mənə itaət edin. Həqiqətən Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə ONA ibadət edin; doğru yol işdə budur." sözləri üzərində dayanıb düşündüyün zaman, Hz. İsanın (ə.s) əvvəl Allah qorxusunu və özünə itaət edilməsini əmr etdiyini, daha sonra bunu da bu sözlərlə səbəbləndirdiyini görərsən: "Həqiqətən Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir." Yəni, ey birlik, Allah həm sizin, həm də sizə göndərilən elçinin Rəbbidir. Bu səbəbdən, iman etmək surətiylə Allahdan qorxub çəkinməniz və məni izləmək surətiylə mənə itaət etməniz lazımdır.

Qısacası; təqva və rəsula itaət etmək, yəni iman edib təbii/tabe olmaq surətiylə ONA qulluq təqdim etməniz lazımdır. Bu sözlərdən çıxan

nəticə budur. Buna görə səbəbləndirmə məqsədli cümlədə təqva və itaət yerinə: "ONA ibadət edin." ifadəsi istifadə edilir. Bu dəyişikliyə baş vurulması, təqva və itaətin Allah ilə olan əlaqəsini şərh məqsədinə istiqamətlidir. Çünki bu əlaqə, ibadət şəklində daha də açıqdır. Ardından bu ibadətin dümdüz yol olduğu ifadə edilir. Beləcə ibadətin, insanı Allaha aparan bir yol olduğu vurğulanır.

Ardından Hz. İsa, onların inkara sapdıqlarını sezinləyib, böyük bir qisiminin iman etməsindən ümidini qəticə, "Allah üçün mənə


kömək edəcəklər kimlərdir?" dedi. İzləməyə dəvət etdiyi bu DOS-doğru yolda getmədə, özünə köməkçi olacaq kəslər axtardı. Dəvət etdiyi yol isə ibadət idi. Təqva və itaət yəni. Həvarilər, tam da onun istədiyi kimi cavab verdilər və dedilər ki: "Biz Allahın köməkçiləriyik." Ardından, bu sözlərinin şərhi xüsusiyyətində bir

komanda/dəstə sözlər sərf etdilər və dedilər ki: "Alaha inandıq, bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol." Onların Müsəlmanlıqla nəzərdə tutduqları, itaət və təbii/tabe olmadıyar. Buna görə sığınmış və zəlil olmuş bir şəkildə Rəblərinə istiqamətli xitabda ol/tapılıb, Hz. İsaya verdikləri sözü bir daha təkrarlayırlar və deyirlər ki: "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq və elçiyə uyğun gəldik." Burada "İslam" anlayışı yerinə "təbii/tabe olmağı" istifadə edirlər və imanın sahəsini, Allahın endirdiklərinin bütününə inanmaq qeydiylə genişlədirlər.

Bu da göstərir ki, Məryəm oğulu İsanın özlərinə öyrətdiyi kitab, hikmət, Tövrat və İncilin şəxsində uca Allahın endirdiklərinin bütününə iman etmiş, bu barədə rəsula təbii/tabe olmuşlar idi. Bu da gördüyünüz kimi imanın ilk dərəcəsi deyil, tərsinə ən yüksək və ən/en ulu dərəcəsidir.

Müsəlmanlıqlarına və təbii/tabe oluşlarına Hz. İsanı şahid göstərib: "Allaha inandıq və biz Müsəlmanıq." kimi bir ifadə istifadə etməmiş

olmaları, Rəblərinə vəziyyətlərini ifadə edərlərkən bir dayaqlarının olması üçündür. Çünki: "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq və elçiyə uyğun gəldik." deyirlər. Bununla sanki bunu demək istəyirlər: "Ey Rəbbimiz, vəziyyətimiz bundan ibarətdir, sənin elçin də buna şahiddir."

(Al/götürü İmran / 53 ) "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq, elçiyə uyğun gəldik; bizi şahidlərlə birlikdə yaz." Bu sözü həvarilər söyləmişlər. Amma onların söylədiklərinə bağlı "dedilər" sözü hazfedilmiştir. Bununla da hadisənin öz axışı izah edilmək istənir. Bu, Quranın lətif ifadə tərzinin bir xüsusiyyətidir. Daha əvvəl buna toxunmuşduq. Həvarilər uca Allahdan özlərini şahidlərdən yazmasını istəyirlər. Bunu isə, iman edişlərinin və təslim meydana gəllərinin dərhal sonra dilə gətirirlər. Çünki rəsulun


risalətini təbliğ etmiş olması, ancaq uca Allahın ona söz və hərəkət

olaraq endirdiyi şeyləri şərhi, yəni dinin əmr və əlamətlərini öyrətməsi və praktikada tətbiqi ilə mümkündür. Çünki təbliğin reallaşdığına şahidlik etmək, ancaq mesajı rəsuldan öyrənmək və praktikada da ona uyğun gəlməklə olar. Ta ki, onun uyğun gəlməyə çağırıldığı mesaja uyğun hərəkət etdiyinə, onu tapdalamadığına, qarşısında yer/yeyər al/götürmədiyinə şahidlik edilsin.

İfadənin axışından aydın olduğu qədəriylə bu şahidlikdən məqsəd, bu ayədə işarə edilən şahidlikdir. "And olsun, özlərinə peyğəmbər göndərilənlərə soruşacağıq və onlara göndərilən (peyğəmbər)lere də əlbəttə soruşacağıq." (Ə'RAF, 6) Bu səbəbdən, təbliğin yerinə gətirildiyinə bağlı şahidlik nəzərdə tutulur. Lakin: "Elçiyə endiriləni dinlədiklərində, haqqı tanışlarından ötəri gözlərinin yaşlarla dolub daşdığını görərsən. Deyərlər ki: "Rəbbimiz, inandıq, elə isə bizi şahidlərlə birlikdə yaz." (Maidə, 83) ayəsində isə, rəsulun təqdim etdiyi mesajın haqq xüsusiyyətli oluşuna şahidlik etmə nəzərdə tutulur, təbliğin edildiyinə şahidlik deyil. Yenə də doğrusunu uca Allah hər kəsdən

daha yaxşı bilər.

Rəsulun Müsəlmanlıqlarına şahidlikdə ol/tapılmasını istəyələrinin ardından, bir dəfə daha: "Bizi şahidlərlə birlikdə yaz." demələrindən, onların istədiklərinin uca Allahın özlərini əməllərin şahidlərindən yazması olduğu aydın olur. Bunu uca Allahın İbrahim və İsmayıl peyğəmbərin duaları olaraq bizə köçürdüyü ifadələrdən də sezinləyirik: "Rəbbimiz, bizi sənə təslim olanlar et, nəsilimizdən də sənə təslim olan bir ümmət çıxar. Bizə ibadətlərimizi göstər." (Bəqərə, 128) Bu ayənin təfsiri çərçivəsində təqdim etdiyimiz şərhlərə müraciət edilə bilər.

(Al/götürü İmran / 54) "Onlar bir tələ qurdular. Allah da bir tələ qurdu. Allah, tələ quranların ən yaxşısıdır." "Tələ quranlar" deyimiylə İsrailoğulları nəzərdə tutulur. Bunu: "İsa, onlardan inkarı hissiyyatın tərəfindən..." ifadəsindən qəbul edirik. Daha əvvəl: "Ancaq o, fasiqlərdən başqasını sapdırmaz." (Bəqərə, 26) ayəsini təfsir edərkən, "tələ qurma" hərəkəti


nin uca Allaha nisbət edildiyi vəziyyətlərdə hansı mənas(n)ı ifadə etdiyini ifadə etmişdik.

(Al/götürü İmran / 55) "Hanı Allah, demişdi ki: "Ey İsa, doğrusu səni vəfat etdirəcəyəm."

Ayədə keçən və "müteveffike"nin məsdəri olan "et/ət-teveffi" sözü, bir şeyi tam olaraq al/götürmək deməkdir. Ölüm mənasında istifadə edilməsi də buradan gəlir. Çünki uca Allah, ölüm anında insanın canını bədənindən tamamilə ayırar. Bir ayədə belə buyurulur: "Elçilərimiz onun həyatına son verərlər." (Ən'am, 61) Yəni öldürərlər, canını al/götürərlər. Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: "Dedilər ki: "Biz yerdə yox olub getdikdən sonra, həqiqətən bizmi yenidən yaradılmış olacağıq?…" Da ki: "Sizə vəkil qılınan ölüm mələyi, həyatınıza son verəcək." (Səcdə, 10-11) Başqa bir ayədə bu ifadələrə yer verilir: "Allah, öləcəkləri zaman canlarını al/götürər; ölməyəni də yuxusunda bir növ ölümə soxar. Beləcə, özü haqqında

ölüm qərarı verilmiş olanın ruhunu məbləğ, o birisisini isə yollayar."

(Zumər, 42)

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrin son iki dənəsi üzərində dərinlikli olaraq düşünüldüyündə "vəfat" sözünün Quranda "ölüm" mənasında istifadə edilmədiyi, tam tərsinə al/götürmək və mühafizə etmək mənasında istifadə edildiyi görüləcək. Digər bir ifadəylə: Vəfat sözü, ölüm anındakı "al/götürmə" mənasında istifadə edilmişdir. Bununla da, insan nəfsinin, canının ölümlə birlikdə boşa çıxmadığı, yox olmadığı izah edilmək istənmişdir. Necə ki bilməzlər, ölümün yox meydana gəl, pis görüş olduğunu sanarlar. Tam tərsinə uca Allah, insanın canını yenidən bədənə geri dönənə qədər mühafizə edər. Necə ki uca Allah bu mənanın nəzərdə tutulmadığı yerlərdə, "vəfat" yerinə "ölüm" sözü istifadə edər. Məsələn belə buyurar: "Məhəmməd, yalnız bir elçidir. Ondan əvvəl nə qədər elçilər gəlib keçmişdir. İndi o ölsə ya da öldürülsə, siz topuqlarınız üzərində gerisən geriyə

mi dönəcəksiniz?" (Al/götürü İmran, 144) "Onlar üçün qərar verilməz ki beləcə ölsünlər." (Fatır, 36)


Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə verilə bilər. Necə ki İsanın ağızından, özüylə əlaqədar olaraq belə dediyi köçürülər: "Salam üzərimədir; doğulduğum gün, öləcəyə(i)m gün və diri olaraq yenidən qaldırılacağa(ı)m gün də." (Məryəm, 33) "And olsun, kitab əhlindən, ölmədən əvvəl ona inanmayacaq kimsə yoxdur. Qiyamət günü, o da onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 159) Bu baxımdan "vəfat"ın, ölüm mənasını çox dəqiq bir şəkildə əhatə etmədiyi görülür.

Qaldı ki, Yəhudilərin iddialarına cavab vermə məqsədinə istiqamətli olaraq yer verilən bu ayə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir. "Və: "Biz, Allahın elçisi Məryəm oğulu Məsih İsanı həqiqətən öldürdük." demələri səbəbiylə də… Halbuki onu öldürmədilər və onu asmadılar. Amma onlara onun bənzəri göstərildi. Həqiqətən onun haqqında

anlaşılmazlığa düşənlər, qəti bir şübhə içindədirlər. Onların bir zənnə uyğun gəlməkdən başqa buna bağlı heç bir məlumatları yoxdur. Onu qəti olaraq öldürmədilər. Xeyr; Allah onu özünə yüksəltdi. Allah üstün və güclüdür, hökm və hikmət sahibidir. And olsun, kitab əhlindən, ölümdən əvvəl ona inanmayacaq kimsə yoxdur. Qiyamət günü, o da onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 157

159)

Yəhudilər, Hz. İsanı öldürdüklərini iddia edirdilər. Xristianlar də, onların Hz. İsanı çarmıxa gərdiklərini, ancaq ölümündən sonra, uca Allahın onu qəbirindən qaldırıb, göyə yüksəltdiyini sa-nıyorlardı. Gördüyün kimi, ayələr Hz. İsanın öldürülməsini və çarmıxa gərilməsi iddiasını yalanlayırlar. "And olsun, kitab əhlindən…" deyə başlayan ayənin zahiri, onun Allah qatında diri olduğunu və Əhli Kitab özünə inanmadıqca ölməyəcəyini göstərməkdədir. Buna görə, onun "vəfat" etdirilməsi ilə, Yəhudilərin arasından alınışı nəzərdə tutulur. Ancaq, ayənin buna bağlı kanıtsallığı dəqiq deyil.

Yalnız zahiri olaraq bu şəkildə şərh oluna bilər. Nisa surəsinin son ayələrinin təfsirini edərkən, bu barədə lazımlı şərhlərdə ol/tapılacağıq.


"Səni özümə yüksəldəcəyəm, səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyəm." Yüksəltmə, endirmənin əleyhdarıdır. Təmizlik də murdarlığın zidd ididir. Daha əvvəl təmizliyin mənasıyla əlaqədar şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

İfadənin axışı üçün "yüksəltmə" sözü, "elə" hərfi cerriyle qeydlidir. Bu da bedensel yüksəlişdən çox mənəvi yüksəlişi ifadə edər. Çünki uca Allahın, cisim və cismani varlıqların sahib olduğu bir yerin içinə girmə, yer/yeyər örtmə, uzaq və ya yaxın olma kimi cismani növdən bir məkanı yoxdur. Bu səbəbdən burada, ayənin sonunda iştirak edən: "Sonra çevrilin mənə olacaq." növündən bir ifadəylə qarşı-qarşıyayıq. Xüsusilə əgər "vəfat"dan məqsəd "al/götürmək"

olsa, bu vəziyyətdə "yüksəltmə" üçün etdiyimiz şərh daha da diqqətə çarpanlaşar. Çünki belə olunca, məqsədin dərəcənin yüksəldilməsi və Allaha yaxın olması açıqlıq qazanar. Eynilə uca Allahın öz yolunda öldürülənlər haqqında buyurduğu kimi: "Onlar Rəbləri qatında diridirlər." (Al/götürü İmran, 169) Bunun kimi İdris peyğəmbər (ə.s) haqqında da belə buyurmuşdur: "Biz onu uca bir məkana yüksəltmişdik." (Məryəm, 57)

Mövzuyla əlaqədar olaraq bəziləri belə deməkdədirlər: "Onun Allah'a yüksəldilməsindən məqsəd, ruhən və bədənlə canlı olaraq göyə yüksəldilməsidir. Necə ki Quran ayələrinin zahiri, maddi və cismani göyün, Allaha yaxın olma mövqes(n)i olduğunu göstərər. Ora bərəkətlərin endiyi yerdir. Mükerrem qılınmış mələklərin məskənidir." İnşallah irəlidə "səma" sözünün mənasını irdələməyə fürsət tapacağıq.

"Allah qatına yüksəlmə"dən sonra, yer verildiyi üçün "Səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyəm." deyimiylə də mənəvi təmizlik

nəzərdə tutulmuşdur, şəkli təmizlik deyil. Bu isə, onun kafirlərdən uzaqlaşdırılması, onlara qarışmaqdan qorunması, küfr və inkar xüsusiyyətli çirkef yığıncaqlara qatılmaqdan alıkonması deməkdir.

"Sənə uyanları qiyamət gününə qədər inkar edənlərin üstünə keçirəcəyəm." Burada uca Allah Hz. İsaya təbii/tabe olanları, onun peygam


berliğini inkar edənlərdən üstün edəcəyini vəd edir. Ki bu vəziyyət qiyamətə qədər sürəcək. Uca Allah, üstün qılınanları tanıtma məzmununda onların, Hz. İsaya uyanlar olduqlarını ifadə edir və digərlərininsə, onu inkar edənlər olduğunu ifadə edir. Bununla birlikdə, bunların Musanın şəriətinə uyğun gələn İsrailoğulları və ya Yəhudilər olduqlarından danışmır.

Bu qədəri var ki, uca Allahın Hz. İsanın əleyhdarlarını "küfr"lə

xarakterizə etməsi göstərir ki, "ona uyğun gəlmək"dən məqsəd haqq xüsusiyyətli uyğun gəlmədiyər. Uca Allahın razı olduğu uyğun gəlmə yəni. Bu vəziyyətdə ona təbii/tabe olanlar, İslamın ortaya çıxıb Hz. İsanın dinini neshetmesinden əvvəl dümdüz yol üzrə olan ilk Xristianlardır. İslamın gəlişindən sonra isə, Hz. İsanın gerçək tamaşaçıları yalnız Müsəlmanlardır. Bu halda üstün etmədən məqsəd, dəlil və dayaq üstünlüyüdür, iqtidar və suverenlik mənasındakı üstünlük deyil. Bu səbəbdən cümlədən bu mənas(n)ı qəbul edirik: Xristianlardan və Müsəlmanlardan sənə təbii/tabe olanların dəlilləri, qiyamət gününə qədər səni inkar edən Yəhudilərin qarşı dəlillərindən üstün olacaq… Bu, təfsir alimlərin yer verdikləri və səmimiliklə mənimsədikləri bir şərhdir.

Ancaq mənim qənaətimə görə, nə ayənin ləfzi nə də mənas(n)ı bu şərhə əlverişlidir. Çünki: "Səni vəfat etdirəcəyəm, səni özümə yüksəldəcəyəm, səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyə(i)m və sənə uyanları qiyamətə qədər inkar edənləri üstünə keçirəcəyəm."

ifadəsi, gələcəkdən xəbər verməkdədir. Xitab edənin, həyata son vermə, təmizləmə və üstün etmə olaraq danışdığı hadisələri gələcəkdə reallaşdıracağı şeylər olduğunu vurğulamaqdadır. Ayrıca: "Sənə uyanları" ifadəsindəki vəd, gözəl bir müjdədir. Belə bir şey də ancaq gələcəkdə ola biləcək.

Bilindiyi kimi, Hz. İsaya təbii/tabe olanların dəlili, İsanın özünün dəlilindən başqa bir şey deyil. Bunlara da uca Allah, Hz. Məryəmə istiqamətli müjdənin daxilində işarə etmişdir. Heç şübhəsiz bunlar, Hz. İsanın həyatda ol/tapıldığı və yüksəldilməsindən əvvəlki və yüksəldilməsindən sonrakı dövrdə


və yüksəldilməsindən sonrakı dövrdə üstün dəlillər idi. Hətta bu dəlillər/sübut edər, Hz. İsanın göyə yüksəldilməsindən əvvəl, kafirlərin bəhanələrini ortadan qaldırma və hüsumətlərini qurma baxımından son dərəcə təsirli və şübhələrini aradan qaldırma baxımından da son dərəcə açıq idilər.

Bu halda, uca Allahın özünə təbii/tabe olanların dəlillərini irəlidə inkar edənlərin dəlillərindən üstün edəcəyini vəd etməsi nə mənanı verər? Sonra, bu üstünlüyü və qalibiyyəti "qiyamət gününə qədər." ifadəsiylə kayıtlaması nəyi ifadə edər? Qaldı ki, bir dəlil, üstünlüyü etibarilə, zaman və günlə qeydli qılınmasını qəbul etməz. Üstəlik, bir dəlilin digər bir dəlilə üstünlüyü qiyamət günündə də sürər. Necə ki Quranda iştirak edən qiyamət səhnələrində əks etdirilən inkişafların məzmunundan bunu qəbul edirik.

Əgər naxış/desən ki: Bəlkə də dəlilin üstünlüyündən məqsəd, qəbul görməsi baxımından üstünlük təmin etməsi, yəni insanların, Hz. İsaya təbii/tabe olanların dəlillərini dinləmələri və ona uyğun gəlmələridir. Beləcə daha çox adamı ətrafında yığmış, daha möhkəm bir dayaq tapmış və daha güclü olmuş olar.

Mən də deyərəm ki: Bunun əsası, ya gerçək mənada ona təbii/tabe olanların iqtidar və güc baxımından üstün olmalarıdır -ki, həqiqət və

praktik bunun tam tərsini göstərir- ya da axır zamanda, ona təbii/tabe olanların üstün olacaqları nəzərdə tutulur -buna da ayənin ləfzi əlverişli olmur- yaxud ona təbii/tabe olanların ədədi olaraq çoxalıb kafirlərə üstünlük təmin edəcəkləri, yəni İsadan sonra haqq əhlinin batil əhlindən çox olacağı nəzərdə tutulur -ki, bu da şahid olduğumuz həqiqətin tam tərsinədir-. Çünki İsanın zamanından günümüzə qədər keçən iyirmi əsrlik müddət içində batil əhli davamlı artır və ədədi olaraq hər vaxt haqq əhlindən çox olmuşlar.

Qaldı ki, ayənin ləfzi də buna əlverişli deyil. Çünki ayədə sözü edilən üstünlük, xüsusilə ilahi hirsin Yəhudilərə yönəldiyindən, qəzəbin onları əhatə etdiyindən xəbər verildiyi bir mövqedə olduğu üçün ya qəti dəlil baxımından, ya da suverenlik və güc bucaq


sından ancaq üstünlük təmin etməklə uyğun gələr. Lakin ədədi çoxluq

baxımından üstünlük təmin etmənin ayənin axışıyla uyğun gəlmədiyi ortadadır.

Burada deyilməsi lazım olan xüsus budur: Ayədən aydın olduğu qədəriylə, burada iki qrup tanıdılır. Biri: "sənə uyanlar" deyə işə-rədd edilən İsanın tamaşaçıları. Biri də "inkar edənlər". Hərəkət, olması və meydana gəlişi ifadə edər. Xüsusiyyət isə sifətlə birlikdəliyi və ona bürünməyi ifadə edər. Məsələn, təbii/tabelər və kafirlər sözləri bir xüsusiyyətdir. Bir cəmiyyətin içində bir neçə fərd bəzi işlər etsələr, geri qalanlar buna razı olsalar və geridən gələnlər bu barədə qabaqda gedənləri izləsələr, bu vəziyyət fərdlərin etdiklərinin onlara nisbət edilməsi üçün kifayətdir. Necə ki Quran bir çox yerdə Yəhudilərin bütününə, peyğəmbərləri öldürmək, onlara əziyyət etmək, Allahın və elçilərinin əmrlərinə uyğun gəlməkdən qaçınmaq və kitabın ayələrini təhrif etmək kimi keçmiş qurşaqlarının işlədikləri kimi cinayətlər/günahlardan ötəri ağır tənqidlər yönəldər, onları qınayar.

Bu vəziyyətdə "inkar edənlər" deyimiylə Yəhudilərin nəzərdə tutulmuş olması, "sənə uyanlar" deyimiylə də Xristianların nəzərdə tutulmuş olması mümkündür. Çünki Xristianların ilk qurşaqları İsaya iman etmiş, ona təbii/tabe olmuşlar. Bu, Allah tərəfindən qəbul görən bir iman və gerçək mənada bir uyğun gəlmək idi. Hərçənd uca Allah, İslam'ın ortaya çıxışından sonra İsaya təbii/tabe olmalarından və ya İslamın ortaya çıxışından əvvəl də teslis inancını mənimsəyənləri izləmələrindən razı deyildi.

Bu halda, burada nəzərdə tutulan xüsus; ilk qurşaqları gerçək mənada Hz. İsaya təbii/tabe olan Xristianların onu inkar edən və ona qarşı intriqalar təşkil edən Yəhudilərin üstünə keçirilmələridir. Buna işarə etməklə, ayə bu mesajı verməyi məqsəd qoyur: "İlahi qəzəb Yəhudilərin üzərinə enmişdir. Hz. İsaya qurduqları tələ öz başlarına keçmişdir. Yəhudi ümmətinin əzabı şiddətləndirilmişdir." Bu izah etdiklərimiz, mövzunun başında vurğulamağa çalışdığımız kimi təbii/tabe olmanın gerçək bir təbii/tabe meydana gəl olması

vəziyyətiylə ziddiyyət təşkil etməz.


Sonrakı ayədə keçən: "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanların mükafatlarını (Allah) əskiksiz verəcək." ifadədəki üslub dəyişikliyi də açıqlanan bu mənanı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Çünki təbii/tabe olanlardan məqsəd, əgər yalnız Xristianlardan və Müsəlmanlardan qurtuluş və haqq əhli olan kəslər olsaydı, üslub dəyişdirilmədən belə deyilməsi daha uyğun olardı: "Sənə uyanların mükafatlarını əskiksiz verəcək." Necə ki bu, kimsəyə gizli deyil.

Məsələ ilə əlaqədar bir başqa görüş daha var. O da budur: "Uyanlar"-dan məqsəd, Xristianlarla Müsəlmanların hamısıdır. Bu vəziyyətdə ayə, Yəhudilərin, qiyamət gününə qədər Hz. İsaya uyğun gəlilməsi lazım olduğuna inananların nəşr/təzyiqi altında alçaq bir həyat yaşayacaqlarını xəbər vermiş olar. Bununla əlaqədar şərh isə, yuxarıda

edilən şərhin eynisidir. Əslində bu, üzərində düşünüldüyündə, ayəyə bağlı ən yerində şərhdir.

"Sonra çevrilin mənə olacaq. İşdə o zaman ayrılığa düşdüyünüz şeylər haqqında aranızda mən hökm edəcəyəm." Bu ifadədə uca Allah Hz. İsaya, ona təbii/tabe olanlara və onu inkar edənlərə birdən xitab edir. Bu, qiyamətdə qarşılaşacaqları vəziyyətdir. Beləcə Hz. İsa mövzusu, onunla əlaqədar xəbər, müjdelenişinden son dövrünə qədərki həyat macəras(n)ı burada sona çatır.

(Al/götürü İmran / 56) "İnkar edənlərə gəlincə; onları dünyada və axirətdə şiddətli bir əzabla əzablandıracağam." Ayənin zahiri, onun: "...axtar/aranızda mən hökm edəcəyəm." ifadəsinin detallı xüsusiyyətli davamı olduğunu göstərir. Geniş şərh ehtiva edən ifadənin ümumi şərhdən sonra iştirak etməsi yəni. Beləcə inkara sapan Yəhudilərin qiyamət günü ilahi əzaba çarpdırılacaqları və möminlərin də mükafatlarını əskiksiz olaraq al/götürəcəkləri xəbər verilir.

Ancaq, detallı ifadənin daxilində "dünyada" deyimin yer/yeyər

al/götürməsi göstərir ki, bu ifadə bu ifadənin hamısının detalıdır: "Və sənə uyanları qiyamət gününə qədər inkar edənlərin üstünə keçirəcəyəm. Sonra çevrilin mənə olacaq." Bu da göstərir ki bu, "üstün etmə"nin və "Allaha çevrilin" nəticəs(n)i, Yəhudilərə yö


nəlik əzabın dünyada Allahın özlərinə üstün etdiyi kəslər əliylə, axirətdə də cəhənnəm atəşiylə şiddətləndirilməsidir. Bu barədə heç bir köməkçiləri də olmayacaq.

Bu ifadə, bir əvvəlki ayədə işarə edilən "üstünə keçirmə" ilə suverenlik və güclə üstünlük mənasının nəzərdə tutulduğuna istiqamətli dəlillərdən biridir. Kanıtsal üstünlük deyil.

"Onların heç köməkçiləri də olmayacaq." ifadəsi, əzabı önləyici şəfaətin onlar haqqında etibarlı olmayacağını, haqqlarında verilən əzab qərarının qəti olduğunu göstərir. Ki daha əvvəl buna işə-

rədd etdik.

(Al/götürü İmran / 57) "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanların mükafatlarını (Allah) əskiksiz verəcək." Bu da "uyanlara" istiqamətli bir gözəl mükafat vədidir. Lakin, tam təbii/tabe olmanın deyilməsi, belə böyük bir savabı haqq etmək üçün kafi deyil. Çünki, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, təbii/tabe olma, xüsusiyyət olduğundan ötəri sırf bir neçə fərd tərəfindən sərgilənir olsa belə, bir cəmiyyətin xüsusiyyəti olaraq qiymətləndirilə bilər. Ancaq təbii/tabe olmağa reallaşdırma edən mükafat, yalnız onu həqiqətən reallaşdırana və hal-hazırda ona bürünənə verilər, tam o adla xatırlananlara deyil. Buna görə "sənə uyanlar" ifadəsi yerinə: "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanlar." ifadəsi istifadə edilir, ta ki mesaj doğru qəbul edilsin. Çünki xoşbəxtlik və gözəl aqibət, gerçək bir hərəkətə bağlıdır, tam ada deyil. Necə ki bu ayədə də buna işarə edilir: "Şübhəsiz, iman edənlərlə Yəhudilər, Xristianlar və Sabisilərdən kim Allaha və axirət gününə iman edər və yaxşı əməllərdə ol/tapılsa, onların Allah qatında əcrləri vardır. Onlara qorxu yoxdur

və onlar qəmli olmayacaqlar." (Bəqərə, 62)

İşdə Hz. İsaya təbii/tabe olanlar arasında, iman edib saleh əməllər işləyənlərin əcrini uca Allah əskiksiz olaraq verəcək. Bunların xaricindəkilərsə, belə bir mükafatı al/götürə bilməyəcəklər. Necə ki ayədə: "Allah zalım olanları sevməz." sözüylə buna işarə edilmişdir.

Buradan hərəkətlə, rəhmətdən və cənnətdən danışılan bir ayədə: "Allah, zalım olanları sevməz." şəklindəki bir cümləylə sö


zün bağlanmasının sirrini də anlamış oluruq. Halbuki bildiyimiz qədəriylə, rəhmət və nemət ayələrinin sonunda rəhmət və bağışlamala əlaqədar adların zikr edilməsi və ya haqqında ayə enən kəslərin vəziyyətinin tərif mövzu edilməsi daha uyğun olar. Ancaq, ayənin vermək istədiyi mesaj bu deyil. Necə ki bu ayələr, buna nümunə göstərilə bilər: "Allah, hər birinə ən gözəl olanı vəd etmişdir. Allah,

etdiklərinizdən xəbərdardır." (Hədid, 10) "Əgər Allaha gözəl bir borc verəcək olsanız, onu sizin üçün qat qat artırar və sizi bağışlayar/hədiyyələr. Allah şükrü qəbul edib çox lütf edəndir, halım." (Təğabun, 17) "Kim Allaha iman edib, yaxşı bir əməldə ol/tapılsa, Allah onun pisliklərini örtər və içində əbədi qalıcılar olmaq üzrə altından çaylar axan cənnətlərə soxar. İşdə böyük 'xoşbəxtlik və qurtuluş' budur." (Təğabun, 9) "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanlara gəlincə; Rəbbləri onları öz rəhmətinə soxar. İşdə açıq-aşkar olan 'böyük xoşbəxtlik və qurtuluş' budur." (Casiyə, 30) Bunun kimi daha bir çox nümunələr də vardır.

Beləcə ayənin sonundakı: "Allah, zalım olanları sevməz." ifadəsiylə, İsaya (ə.s) sırf adla təbii/tabe olan bir başqa qrupun vəziyyətinə işarə edilir. Bunlar, iman edib yaxşı əməllərdə ol/tapılanlar deyildirlər.

(Al/götürü İmran / 58) "Bunları biz sənə ayələrdən və hikmətli zikrdən oxuyuruq." Bu ifadə, hekayənin bitdiyinə bağlı bir işarə mövqesindədir. "Hikmətli zikr" ifadəsiylə Quran nəzərdə tutulur. Quran, ayələri və şərhləri

etibarilə Allahın hikmət əsaslı zikridir. Ona batil bulaşmaz. Onda zarafata yer/yeyər yoxdur.

(Al/götürü İmran / 59 )"Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona "ol" deməsiylə o da olar." Bu a-çat, lazım olduğunda, İsanın detallı olaraq izah edilən doğumu hekayəsinin bir xülasəsinin verilməsinə nümunədir. Hadisələr tək-tək izah edildikdən sonra, bir də qısaca ifadə edilir. Xüsusilə sübut etmə və mübahisə/müzakirə mühitində bu tərz bir izahat, danışma üçün bir üstünlükdür.


Ayələr, mübahisə/müzakirəylə əlaqədar olaraq enmişlər. Necran Xristianlarından ibarət olan/yaranan bir heyətlə əlaqədardırlar.

Bu səbəbdən, hekayə uzun uzun izah edildikdən sonra, yaradılışının qısaca yekunlaşdırılması mühitə uyğun bir ifadə tərzidir. Bununla demək

istənir ki, onun dünya inkişaf edinin xüsusiyyətinin fərqli olması, onu yaradılmış insan olmaqdan çıxarmaz. O da eynilə Adəm peyğəmbər kimi yaradılmışdır. Bu səbəbdən onu xarakterizə edərkən Adəmdən çox bir şey söyləmək doğru deyil. O, Allah tərəfindən atasız olaraq yaradılmış olan bir insandır.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: İsanın (ə.s) Allah qatındakı nümunəs(n)i, yəni ONun qatında diqqətə çarpanlaşan xüsusiyyəti, digər bir ifadəylə, uca Allahın əliylə reallaşan yaradılışı ilə əlaqədar məlumatındakı vəziyyəti, Adəm peyğəmbərin yaradılışının bir bənzəridir. Yaradılışı belə reallaşmışdır: Allah onu bədəninin elementlərini torpaqdan bir araya gətirmiş, sonra onlara "ol" demiş və o da atasız olaraq bir bəşər halında olmuşdur. Bu vəziyyətdə şərh iki dəlil funksiyasını görmüş olur və hər biri, digərini gücləndirərək Hz. İsaya yaraşdırılan tanrılıq xüsusiyyətini olumsuzluyor:

Bu dəlillərdən biri budur: Hz. İsa (ə.s) Allah tərəfindən yaradılmışdır.

-Allahın məlumatında belədir və heç bir şey ONun məlumatı daxilində itməz.- Bir bəşər olaraq və atasız dünyaya gəlmişdir. Vəziyyəti bundan ibarət olan biri tanrı deyil, quldur. İkinci dəlil də budur: Onun yaradılışı Hz. Adəmin yaradılışından çox fərqli deyil. Əgər yaradılışının orijinal xüsusiyyəti, onun tanrı oluşunu tələb edən bir ünsür olsaydı, Adəmin yaradılış formas(n)ı da bunu tələb edərdi. Halbuki özləri də Hz. Adəmə belə bir xüsusiyyət yaraşdırmırlar. Bu səbəbdən aradakı bənzərlikdən hərəkətlə Hz. İsa haqqında da belə bir xarakterizə etmədə ol/tapılmaları lazım idi. Ayədən aydın olduğu qədəriylə, Hz. İsanın yaradılışı da eynilə Hz. Adəmin yaradılışı kimi təbii və varoluşsaldır. Ancaq törəmə, yəni


uşağın olması üçün ataya ehtiyac duyulması baxımından baxıldığında, qüvvədəki universal qanuna görə fövqəladə bir faktdır.

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə: "o da olar." ifadəsiylə keçmişdə olan bir vəziyyətin izahatı nəzərdə tutulur. Amma bu vəziyyət: "Sonra ona "ol" dedi." ifadəsinin zamansal ardışıklık vəziyyətini olumsuzladığı xüsusuyla bir ziddiyyət meydana gətirməz. Çünki dayaqları, nisbətləri fərqlidir. Çünki bu gördüyümüz varlıqlar, tedrici=mərhələli olaraq mövcud olanıyla, bu şəkildə var olmayanıyla uca Allah tərəfindən yaradılmışlar. Varlıq bütünü ONun əmri olan "ol" sözüylə var olmuşdur. Necə ki uca Allah bu xüsusa belə işarə edir: "Bir şeyi dilədiyi zaman, ONun əmri yalnız "ol" deməsidir; o da dərhal olar." (Yasin, 82)

Varlıq bütünü içindəki bir çox şeyin meydana gəlməs(n)i, mərhələli səbəbləri baxımından araşdırıldığında mərhələlidir. Lakin, varlıqların vəziyyəti uca Allaha nisbətlə ələ alındığında, burada mərhələli yaranmaya yer/yeyər yoxdur; zamansal möhlət söz mövzusu deyil. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Bizim əmrimiz, bir göz qırpma kimi, yalnız bir dəfədir." (Qəmər, 50) İnşallah yeri gəlincə, bu xüsusla əlaqədar detallı şərhlərə yer verəcəyik.

Kənar yandan: "Sonra ona "ol" dedi." ifadəsinin açıqlamaq istədiyi xüsus budur: Uca Allah, bir şeyi yaradarkən səbəblərə ehtiyac duy/eşitməz. Bu səbəbdən yaratmasını dilədiyi şeylərin vəziyyəti, ONA qarşı dəyişməz. Məsələn, yaranmaya müdaxilə edən səbəblərin dəyişik vəziyyətlərindən qaynaqlanan mümkünlük və ya qeyri-mümkün, asanlıq və ya çətinlik, yaxınlıq və ya uzaqlıq kimi faktlar, Allah Təalanın onları yaratmasında bir fəaliyyət meydana gətirməz. O, bir şeyi iradə etdiyi zaman, ona: "ol" deyər, o da dərhal olar. Bunun üçün normalda təsirli olan maddi səbəblərə ehtiyacı yoxdur.

(Al/götürü İmran / 60) "Gerçək, Rəbbindən gələndir. Elə isə şübhəyə qapılanlardan olma." ifadəsi, əvvəlki ayəyə istiqamətli bir təkiddir. Ki ayə, bundan əvvəl "inne" və bənzəri ədatlarla təkid edilmişdi. Eynilə hekayənin detallı şərhinin ardından: "Bunları biz sənə ayələrdən və hikmətli


zikrdən oxuyuruq." ifadəsinin təkid məqsədiylə iştirak etməsi kimi. Bununla güdülən məqsəd, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) haqq üzrə olduğuna dair könülünü xoş tutmaq və mübahisə/müzakirədə özünə qarşı təqdim edilən tezislərə ürəkliliklə cavab verməsini təmin etməkdir.

"Gerçək, Rəbbindən gələndir." ifadəsi, Quranın fövqəladə təsir ediciliyə sahib şərh məqsədli ifadələrindən biridir. Diqqət edilsə "haqq" sözcüyü, başlam ifadə edən və başqa bir anlama işarə etməyən "min" ədatıyla qeydləndirilmişdir. Sözgəlişi "Haqq, Rəbbinlə bərabərdir." deyilmir. Çünki belə bir ifadədən "şirk" mənas(n)ı (Allahın yanında haqqın da olması) sezinlənilə bilər və gerçəklə elin idili olaraq uca Allaha "acizlik"in nisbəti də qəbul edilə bilər. (Haqq olmadan Allah bir şeyə güc çatdıra bilməz yəni.)

Belə ki: "Dörd, cüt bir ədəddir" və ya "Bir, ikinin yarısıdır" kimi haqq xüsusiyyətli sözlər və sabit obyektiv faktları ehtiva edən mülahizələr, heç bir vəziyyətdə dəyişmələri mümkün olmayan bədihi faktlar növündən olsalar belə, insan bütün bunları ancaq objeler dünyasından və

varlıq bütününün içindən qəbul edər/hisslər. Varlıq da tamamilə Allahdandır.

Bu halda, bütün xeyr ONdan olduğu kimi bütün haqq da ONdandır. Bu səbəblədir ki uca Allah, etdiyindən ötəri sorğulanmaz, amma insanlar sorğulanarlar. Çünki ONdan başqasının hərəkəti ancaq haqq olduğu zaman haqqa yoldaşlıq edər. Lakin ONun hərəkəti varlığın özüdür və haqq da varlığın elmi surətindən başqa bir şey deyil.


Təfsir-ul Qummuda "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, təmizlədi və aləmlərin qadınlarına üstün etdi." ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Allah, onu iki dəfə seçdi. Birincisində, qadınların içindən onu seçdi. İkincisində isə, bir kişi əli dəymədiyi halda hamilə qalmasını təmin etməklə onu dünya qadınlarından üstün etdi." (c. 1, s. 102)


Mecma-ul Bəyanda İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Ayənin mənas(n)ı budur: "Səni peyğəmbərlər nəsili üçün seçdi. Səni zinadan təmizlədi və bir kişilə birləşmə olmadan İsaya hamilə qalmaq üzrə səni seçdi..." (c. 2, s. 440)

Mən deyərəm ki: "Səni peyğəmbərlər nəsili üçün seçdi." sözü, səni peyğəmbərlərə özünü nisbət etməyə layiq bir nəsil olmağın üçün seçdi, deməkdir. "Səni zinadan təmizlədi." sözü, sənə ondan qorunmuşluq xüsusiyyəti verdi, deməkdir. Onun İsanı, bir kişilə birləşmə olmadan doğurmasının dayağı da budur. Bu səbəbdən, hədisdəki ifadənin axışı, onun seçilməsinin və təmizlənilməsinin bəzi gərəklərinə istiqamətlidir. Buna görə, iki rəvayət arasında bir ziddiyyət olmadığı açıqdır. Daha əvvəl, ayənin bu xüsusa istiqamətli işarəsinə toxunmuşduq.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə Əhməd və Tirmizi -səhih olduğunu

ifadə edərək- İbni Münzir, İbni Habban və Hakim, Ənəsdən belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) belə buyurdu: "Dünya qadınlarından İmran qızı Məryəm, Hüveylid qızı Xədicə, Məhəmməd qızı Fatimə və Fıravunun arvadı Üsyankara, nümunə götürülmə məzmununda sənə kifayətdir." Sunu idi, bu hədisin İbni Əbu Şeybe tərəfindən mürsəl olaraq (rəvayət zəncirlərinə yer vermədən) Həsəndən rəvayət edildiyini ifadə edər. (c. 2, s. 23)

Yenə eyni əsərdə Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- İbni Abbasın belə dediyini rəvayət edər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Dünya qadınlarının ən üstünləri Xədicə, Fatimə, Məryəm və Fira-vunun arvadı Üsyankaradır." (c. 2, s. 23)

Eyni əsərdə İbni Mürdeveyh, Həsəndən belə rəvayət edər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah, dörd qadını dünya qadınlarından üstün etdi. Bunlar; Mezahim qızı Üsyankara, İmran qızı Məryəm, Hüveylid qızı Xədicə və Məhəmməd qızı Fatimədir." (c. 2, s. 23)


Eyni əsərdə, İbni Əbu Şeybe və İbni Cərir Hz. Fatimədən (ə.s) belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah (s. a. a) mənə dedi ki: "Cənnət qadınlarının əfəndisi sənsən; Bakirə Məryəm deyil." (c. 2, s. 23)

Yenə eyni əsərdə, İbni Asakir İbni Abbasdan belə rəvayət e-deyər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Cənnət qadınlarının əfəndisi İmran qızı Məryəm, sonra Fatimə, sonra Xədicə, sonra Fironun arvadı Üsyankaradır." (c. 2, s. 23)

Eyni əsərdə İbni Asakir, Mukatil kanalıyla Dahhakdan o da İbni Abbasdan Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Dörd qadın var ki, onlar öz dünyalarının əfəndiləridir: İmran qızı Məryəm, Mezahim qızı Üsyankara, Hüveylid qızı Xədicə və Muham-med qızı Fatimə. Aləmi baxımından hamısından üstün olan isə Fatimədir." (c. 2, s. 23)

Eyni əsərdə İbni Əbu Şeybe, Əbdürrəhman b. Əbu Leyladan

belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "İmran qızı Məryəmdən, Fironun arvadı Üsyankaradan və Hüveylid qızı Xədicədən sonra dünya qadınlarının əfəndisi Fatimədir." (c. 2, s. 23)

əl-Hisal adlı əsərdə, İkrimeyə və ondan İbni Abbasa söykən/dözən bir rəvayət zənciriylə Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə köçürülər: "Rəsulullah (s. a. a) yerə dörd xətt çəkdi, sonra belə dedi: "Cənnət qadınlarının ən yaxşıları; İmran qızı Məryəm, Hüveylid qızı Xədicə, Məhəmməd qızı Fatimə və Fıravunun arvadı Mezahim qızı Üsyankaradır." (s. 205, h: 22)

Eyni əsərdə, yazar öz rəvayət zənciriylə İmam Musa Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulu Əkrəm (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah, qadınlar arasından dörd dənəsini seçdi: Məryəm, Üsyankara, Xədicə və Fatimə." (s. 225, h: 58)

Mən deyərəm ki: Bu məzmuna yaxın mənaları ifadə edən bir çox rəvayət gərək Şiə, gərəksə Sünni kanallardan köçürülmüşdür. Adı çəkilən qadınların, dünya qadınlarının əfəndisi olmaları, onların içində

bəzilərinin daha üstün olması vəziyyətini ortadan qaldırmaz. Bunu et-Dürr-ül Mensurdan köçürülən altıncı rəvayətdən və digər hədis


lerden qəbul etmək mümkündür. Necə ki: "Gerçək budur ki, Allah, Adəmi, Nuhu... seçdi." (Al/götürü İmran, 33) ayəsini təfsir edərkən bənzəri bir nöqtə üzərində dayanmışdıq.

Ancaq, burada diqqət yetirilməsi lazım olan xüsus budur: Ayədə işarə edilən xüsus "seçmə"dir. Bunun da seçmə mənasında olduğunu ifadə etmişdik. Lakin rəvayətlərdə isə, "əfəndilik" olaraq keçər. Bunlar arasında məna etibarilə fərq vardır. İkincisi, birincisinin kamal dərəcələrindən biri mövqesindədir.

Təfsir-ul Ayyaşidə: "Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq, İmam Misin (ə.s): "Atası ölüncə, baxımını boynuna götürmək üzrə

püşk atdılar." dediyi rəvayət edilər." (c. 1, s. 173, h: 47)

Təfsir-ul Qummuda: "Hanı mələklər demişlər idi: "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi, təmizlədi və aləmlərin qadınlarına üstün etdi." ayəsiylə əlaqədar olaraq bu şərh edilir: "Allah onu iki dəfə seçdi. Birinci seçkidə qadınların içindən onu seçdi. İkincisində isə, bir kişilə təmasa girməsi söz mövzusu olmadan hamilə qalmasını təmin etdi. Beləcə onu aləmlərin qadınlarından üstün etmək surətiylə seçmiş oldu."

Qummu sözlərinin davamında belə deyir: "Sonra uca Allah, Peyğəmbərinə belə səsləndi: "Bunlar, qeyb xəbərlərindəndir. Onları -sənə ey Məhəmməd- vahyediyoruz. Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin." Qummu davamla deyir ki: "İmranın arvadı, Məryəmi dünyaya gətirdikdən sonra İmranın qohumları, aralarında çəkişdilər və hər kəs: "Biz ona baxacağıq." deyirdi. Daha sonra çölə çıxıb aralarında oxlarla püşk atdılar. Qura Zekeriyaya çıxdı." (c. 1, s. 102)

Biz daha əvvəl bu və əvvəlki rəvayətləri dəstəkləyən şərhlərə yer vermişdik.

Bilin ki; Məryəmə istiqamətli müjdə, İsanın (ə.s) dünyaya gəlişi, insanları dəvət etməsi və göstərdiyi möcüzələrlə əlaqədar bir çox hədis


vardır. Lakin, təfsir məqsədli bir qiymətləndirmə çərçivəsində, ayələrdə köçürülən hekayələri kafi görürük. Bu səbəbdən, bunlar arasında yalnız əhəmiyyətli gördüklərimizi zikr etdik.

Təfsir-ul Qummuda: "Yediklərinizi... sizə xəbər verərəm." ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Hz. İsa, İsrailoğullarına: "Mən Allah tərəfindən sizə göndərilmiş bir elçiyəm. Mən sizə, palçıqdan kuşşeklinde bir şey yaradar, sonra onun içinə üfləyərəm və o, Allahın icazəsiylə quş olar. Mən doğuşdan kor olanı, al/götürə-calıyı yaxşılaşdıraram." (Ekmeh: Doğuşdan gözləri görməyən

deməkdir) deyirdi." Onlar bu qarşılığı verdilər: "Sənin etdiklərin, bizə görə cadudan başqa bir şey deyil. Sən bizə bir möcüzə göstər ki, onunla sənin doğru söylədiyini bilək." Bunun üzərinə İsa (ə.s) dedi ki: "Sizin evlərinizdə yediklərinizi və yığdıqlarınızı sizə xəbər versəm necə olar? Evlərinizdən çıxmadan əvvəl yediyiniz yeməkləri və gecədən saxladıqlarınızı sizə bildirsəm, doğru söylədiyimi qəbul edər sinizmi?" Dedilər ki: "Bəli." Bu cavab üzərinə Hz. İsa, hər birinə: "Sən bunu yeddin, bunu içdin, bunu qaldırdın" deməyə başladı. Bir qisimi qəbul etdi və ona inandı. Bir qisimi də inkar etdi. Bu, əgər inansadılar, özləri üçün bir möcüzə idi. (c. 1, s. 102)

Hz. İsanın möcüzələrini ehtiva edən bu ayələrin baş və sonunun axış etibarilə fərqlilik ifadə etməsi, yuxarıdakı rəvayəti dəstəklər mahiyyətdədir, ki biz bu xüsusa daha əvvəl işarə etdik.

Təfsir-ul Ayyaşidə: "Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Hz. Davud ilə Hz. İsa arasında dörd yüz/üz il vardı. İsanın şəriəti; tövhid və ixlas əsaslı idi. Nuha, İbrahimə və Musaya tövsiyə edilən qaydalar üzrə göndərilmişdi. Ona İncil endirildi. Digər peyğəmbərlərdən alınan müqavilə (bağlılıq andı) ondan da alındı. Kitabda onun üçün bu xüsuslar qanunlaş-tırıldı: Dinlə birlikdə namazı etmək, bilinəni əmr etmək, münkəri önləmək, haram olanı haram, halal olanı da halal etmək. Ona İncildə nəsihət edər, nümunələr və cəzalar endirildi, ki


bu cəzaların içində qisas və digər cəzaların təfərrüatına bağlı hökmlər iştirak etməz. Mirasla əlaqədar fərzlər də yoxdur. Tövratda Musaya bildirilən bəzi hökmlər onun üçün yüngülləşdirildi. Uca Allahın İsanın İsrailoğullarına söylədiyini bildirdiyi bu sözdə buna işarə edilir: "...Və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə..." Hz.

İsa, özünə təbii/tabe olan möminlərə, Tövratın ehtiva etdiyi şəriətə və İncilə inanmalarını əmr etdi." (c. 1, s. 175, h: 52)

Mən deyərəm ki: "Qisası Ənbiya" kitabında, İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilən detallı bir xəbər vardır. Orada deyilir ki: "Hz. Davud ilə Hz. İsa arasında dörd yüz səksən il vardır." Ancaq hər iki rəvayətə görə də bu rəqəmlərin Əhli kitabın tarixiylə üst-üstə düşən bir istiqaməti yoxdur.

əlinin adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə, İmam Razılıqdan (ə.s): "Niyə/səbəb Həvarilərə "Həvari" adı verilmişdir?" deyə bir sual soruşular, o bu cavabı verər: "Əhli Sünnəyə görə onların "Həvarilər" deyə adlandırılmalarının səbəbi, bunların paltar yuyuculuğu edən kəslər olmalarıdır. Çünki onların işi, xalqın paltarlarını yumaq və təmizləmək idi. Bu söz ağ çörək mənasını verən "Havar" dan törəmişdir. Lakin biz Əhli Beytə görə, onlara "Həvarilər" deyilməsinin səbəbi, həm özlərini, həm də başqalarını vəz və öyüdlərlə günah çirklərindən təmizləyən kəslər olmalarıdır..." (c. 2,

s. 79, h: 10)

et/ət-Tövhid adlı əsərdə, İmam Razılığın (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Onlar, on iki adam idilər. Ən fəzilətliləri və ən/en alimləri Luka idi." (s. 421)

əl-İkmal adlı əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Allah, Məryəm oğulu İsanı peyğəmbər olaraq göndərdi. Ona bir nur, elm, hikmət və özündən əvvəlki peyğəmbərlərin elmini bəxş etdi. Buna əlavə olaraq İncili verdi. İsrailoğullarını özünə endirilən kitaba və hikmətə dəvət etmək, Allaha və rəsuluna inanmağa çağırmaq üzrə Qüdsə göndərdi. Amma böyük əksəriyyəti azğınlaşdı və küfrə sapdı. İsrailoğulları ona inanmayınca, Hz. İsa


(ə.s) onları əzablandır-ması üçün Rəbbinə dua etdi və bu duasında də əzmli olduğunu göstərdi. Bunun üzərinə Allah içlərindən bəzi şeytanları sığal çəkdi ki bu, bir möcüzə olsun və onlar da ibrət götürsünlər.

Amma bu, onların azğınlıqlarını və küfrlərini artırmaqdan başqa bir işə yaramadı. Bunun üzərinə Hz. İsa (ə.s) Beyt-ul Müqəddəsə gəldi, orada gözləməyə qoyuldu. Onları dinə dəvət edir, Allah qatındakı nemətləri arzulamalarını təmin etməyə çalışırdı. Bu vəziyyət otuz üç il davam etdi. Nəhayət Yəhudilər onun arxasına düşdülər. Sonunda onu tutub işgəncə etdiklərini və diridiri torpağa basdırdıqlarını iddia etdilər. Digər bir qrup da onu öldürdüklərini, asdıqlarını, çarmıxa gərdiklərini söylədilər. Amma uca Allah, onun əleyhinə onlara bir fürsət verəcək deyildi. Yalnız bir başqası ona bənzədildi. Ona işgəncə etmələri, öldürmələri söz mövzusu deyil. Öldürüb asmaları də bir əsassız iddiadır. Çünki əgər belə bir şeyi etməyə güc çatdıra bilsədilər, bu, "Lakin Allah, ölümündən sonra, onu qatına yüksəltdi." sözünü yalanlamaq mənasını verərdi." (s. 224, h: 20)

Mən deyərəm ki: "İçlərindən bəzi şeytanları sığal çəkdi" ilə, içlərindəki bəzi pis xarakterli insanların sığal çəkilməsi

nəzərdə tutulur. Hədisin: "...Orada gözləməyə qoyuldu. Onları dinə dəvət edir..." ifadəsiylə, Hz. İsanın ömürünə işarə edilmiş olsa lazımdır. Çünki ifadədə keçdiyi kimi, onun otuz üç il yaşadığı məşhur bir görüşdür. Hz. İsa, insanlarla beşikdən erişiklik yaşına qədər danışırdı. O, uşaqlığından etibarən peyğəmbərliklə vəzifələndirilmişdi. Bu vəziyyəti, uca Allah, onun diliylə bu şəkildə köçürür: "Bunun üzərinə ona işarə etdi. Dedilər ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla biz necə danışa bilərik?" İsa dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın quluyam. Allah mənə kitabı verdi və məni peyğəmbər etdi." (Məryəm, 29 30)

İmamın "... bu, "Lakin Allah, ölümündən sonra, onu qatına yüksəltdi." sözünü yalanlamaq mənasını verərdi." sözü "Lakin Allah, onu özünə yüksəltdi" və "Mən səni vəfat etdirəcəyə(i)m və


səni özümə yüksəldəcəyəm" ayələrinin məna olaraq köçürülməsidir.

İmam Sadiq (ə.s) bu ifadəsiylə ayənin axışında ölüm hadisəsinin "yüksəltmə"dən əvvəl zikr edilməsindən, hadisənin gerçəkdə də belə bir sıralanmala meydana gəldiyi nəticəsinə çatır.

Təfsir-ul Qummuda İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Hz. İsa (ə.s) Allahın qatına yüksəldiləcəyi gecə səhabələriylə görüşmək üzrə sözləşdi. Axşam olunca onun yanında toplandılar. On iki adam idilər. Hz. İsa onları bir evə soxdu, sonra evin bir küncündə olan bulaqdan çölə çıxıb yanlarına gəldi. Bir tərəfdən də başının yaşlığını qurutmağa çalışırdı. Dedi ki: "Allah mənə, məni bu saatda qatına yüksəldəcəyini, məni Yəhudilərdən təmizləyəcəyini vəhy etdi. Sizdən kim mənim qılığıma girib öldürülməyi, asılmağı, sonra da mənimlə eyni dərəcəyə yüksəlməyi istər." İçlərindən bir gənc: "Mən istəyərəm, ey Allahın ruhu!" dedi. İsa: "Bəli, işdə sən o-təqdim et." dedi. Sonra onlara belə dedi: "İçinizdən biri səhər olmadan on iki dəfə məni inkar edəcək." İçlərindən bir adam: "O, mənim ey Allahın peyğəmbəri!" dedi. Hz. İsa ona: "Bunu içindən hiss edir sanmı? Elə isə, sən də osan."

Sonra dönüb onlara belə dedi: "Bilin ki siz, məndən sonra üç təriqətə ayrılacaqsınız. Bu təriqətlərdən ikisi Allaha böhtan atdıqları üçün atəşə girəcəklər. Digər təriqət Allaha qarşı sadiq olanlardır. Bunlar Şem'un'a təbii/tabe olacaqlar və buna görə də cənnətə girəcəklər." Sonra uca Allah evin bir küncündən İsanı qatına yüksəltdi. Onlar da seyr edirdilər. O gecə İsanı axtaran Yəhudilər gəldilər və Hz. İsanın: "İçinizdən biri səhər olmadan on iki dəfə məni yalanlayacaq." dediyi adamı tutdular. Ardından, İsanın qılığına girən gənci tutub öldürdülər, asdılar. İsanın: "Səhər olmadan on iki dəfə inkar edəcək" dediyi adam da küfrə sapdı." (c. 1, s. 103)

Mən deyərəm ki: Buna yaxın məzmuna sahib bir rəvayət də İbni Abbasdan, Katadedən və başqalarından köçürülmüşdür. Bəzisi də-mişlerdir ki: "Üzərinə İsanın qılığı keçirilən adam, öldürsünlər deyə Yəhudilərə İsanın yerini göstərən adamdır." Bundan fərqli şeylər də


deyilmişdir. Quran bu barədə hər hansı bir şərh etmir:

"Onu öldürmədilər və onu asmadılar. Amma onlara onun bənzəri göstərildi." (Nisa, 157) ayəsini təfsir edərkən, bu barədə detallı şərhlərə yer verəcəyik.

əlinin adlı əsərdə, İmam Razılığın (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "İsa qədər, Allahın heç bir peyğəmbərinin və hüccetinin vəziyyəti, insanlara bənzəməli, qarışıq gəlmədi. Çünki o, diri olaraq yer üzündən yüksəldildi. Yerlə göy arası bir yerdə ruhu kabzedildi. Sonra göyə yüksəldildi və orada ruhu yenidən bədəninə döndü. Necə ki bu ayə bu hadisəyə işarə etməkdədir. "Hanı Allah demişdi ki: "Ey İsa, səni vəfat etdirəcəyəm, səni özümə yüksəldəcəyə(i)m və səni təmizləyəcəyəm..." Allah, Hz. İsanın qiyamət günü bu sözləri söyləyəcəyini rəvayət edər: "Onların içində qaldığım müddətcə, mən onların üzərində bir şahidim. Mənim həyatıma son verdiyində,

üzərindəki müşahidə edici sən idin. Sən hər şeyin üzərində şahid olansan." (Maidə, 117)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "İsa göyə yüksəldilərkən üzərində Məryəmin əyirdiyi, Məryəmin hördüyü və Məryəmin tikdiyi bir jilet vardı. İsa göyə varın tərəfindən, ona: "Üzərindəki dünya bəzəklərini at." deyə səslənildi." (c. 1, s. 175, h: 53)

İnşallah Nisa surəsinin sonlarında bu iki hədisin mənasını açıqlayacağıq.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə: "Şübhəsiz Allah qatında İsanın vəziyyəti..." ayəsiylə əlaqədar olaraq ABŞ b. Hamid və İbni Cərir, Katadedən belə rəvayət edərlər: "Bizə izah edildi: "Necranlıların əfəndisi və yepiskopu olan iki şəxs, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) görüşdülər və ona İsa haqqında bu sualı soruşdular: "Hər insanın bir atası vardır. Yaxşı niyə İsanın atası yoxdur?" Bunun üzərinə uca Allah: "Şübhəsiz Allah qatında İsanın vəziyyəti..." deyə başlayan ayəs(n)i endirdi." (s. 2, s. 37)

Mən deyərəm ki: Buna yaxın məzmuna sahib xəbərlər Süddidən, İkrimədən və başqalarından rəvayət edilmişdir. Təfsir-ul Qummuda


də (c. 1, s. 104), bu ayənin söz mövzusu hadisə üzərinə nazil olduğu ifadə edilər.

HƏDİSLƏR İŞIĞINDA "MUHADDES" İLƏ ƏLAQƏDAR ŞƏRH əl-Besair adlı əsərdə, Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: "İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) "Rəsul", "Nəbi" və "Muhaddes"in nə an-lama gəldiyini soruşdum. Buyurdu ki: "Rəsul; özünə Rəbbindən bir mesaj gətirən və "Rəbbin, sənə belə belə əmr edir." deyən mələyi şəxsən görən kimsəyə deyilir. Rəsul, eyni zamanda nəbi də olar. Nəbi; öz ürəyinə xəbər endirən mələyi görməz. Onun vəziyyəti huşunu itirən və bu halında yuxu görən kimsənin vəziyyətinə bənzər." Dedim ki: "Yuxuda gördüyü şeyin haqq olduğunu necə anlar?"

Buyurdu ki: "Uca Allah, ona bunu açıqlayar. Beləcə mələyi görmədən bunun haqq olduğunu anlar. Muhad-des isə, mələyin səsini eşidər, amma onu görməz." (s. 371, h: 12)

Mən deyərəm ki: Bu hədis, əl-Kafi kitabında da İmam Sadiqdən

(ə.s) rəvayət edilmişdir. (c. 1, s. 135) Hədisin sonunda iştirak edən "şahıdan" sözü "la yera=görmez" sözünün mef'ulu=nesnesidir və hazır vəziyyətdə səslənən kimsə mənasındadır. Bu ifadənin "la yerə" hərəkətinin failindən hal olması ehtimalı da vardır (yəni şahid olduğu halda kimsəni görməz). Yenə eyni əsərdə, Bureydin İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) etdiyi rəvayətdə belə iştirak edər: "Bureyd: "Rəsul, nəbi və muhaddes kimlərə deyilir?" deyə soruşar. İmam buyurar ki: "Rəsul; mələyi açıqca görən, onunla danışan kimsəyə deyilir. Nəbi; mələyin özünə xəbər gətirdiyini yuxuda görən kimsəyə deyilir. Peyğəmbərlik və risalət bir kimsədə eyni anda ol/tapıla bilər. Muhaddes isə; mələyin səsini duy/eşidən, amma şəklini görə bilməyən kimsəyə deyilir."

Bureyd deyər ki: "Dedim ki: "Allah işlərini düzəltsin, yuxusunda görən kimsə, bunun haqq olduğunu və özünə xəbər gətirənin mələk olduğunu necə anlar?" Buyurdu ki: "Bunu anlayana qədər, ona


bu barədə köməkçi olunar. Uca Allah, kitabınızla səmavi kitablara və peyğəmbərlərinizlə də peyğəmbərlərə son vermişdir."

Eyni əsərdə, Məhəmməd b. Müslimdən belə rəvayət edilər: "İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) muhaddes kimə deyildiyini soruşdum. Buyurdu ki: "Muhaddes, mələyin səsini eşidər, amma şəklini görməz." Dedim ki: "Allah işlərini düzəltsin, yaxşı bunun mələk sözləri olduğunu necə anlar?" Buyurdu ki: "Özünə bir hüzur/dinclik və güvən duyğusu bəxş edilər. Beləcə, bu sözlərin mələyə aid olduğunu hiss edər.

Yenə eyni əsərdə, Əbu Basarın İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

etdiyi ifadə edilər: "Əli (ə.s) muhaddesti, Selman muhaddesti." Dedim ki: "Muhaddesliğin əlaməti nədir?" Buyurdu ki: "Mələk, ürəyinə belə belə etməsini ilham edər."

Eyni əsərdə Hamran b. AYın belə rəvayət edər: "İmam Mis

(ə.s) mənə belə dedi: "Əli (ə.s) muhaddesti (muhaddes; özüylə danışılan deməkdir). Bunu məndən duy/eşidən yoldaşlarımız: "İmamdan, Əliylə kimin danışdığını öyrənmədən başqa bir şey etməyəcəksən." dedilər. Bir gün İmam Mislə qarşılaşdım. Də-dim ki: "Əli muhaddesti, deyə mənə siz xəbər vermədiniz mi?" Buyurdu ki: "Bəli. "Dedim ki: "Yaxşı, onunla kim danışırdı." Buyurdu ki: "Mələk danışırdı." Dedim ki: "Yaxşı, o bir nəbi və ya rəsul idi deyə bilərəmmi?" Buyurdu ki: "Xeyr, elə deyil də belə deməlisən: Əli (ə.s) bu xüsusiyyətiylə Hz. Süleymanın yoldaşı (Səba' melikesi Belkısın taxtını gözü açıb bağlamadan əvvəl gətirən Asıf b. Berhiya) ilə Hz. Musanın yoldaşına (Hz. Xıdıra) bənzər. Onun nümunəs(n)i, Zülkarneyndir. Duy/eşitmədinmi ki Əlidən "Zülkarneyn peyğəmbər

idimi?" deyə soruşular, o da "Xeyr, amma Allahı sevən və Allah tərəfindən sevilən, Allah üçün öyüd verən və Allah tərəfindən öyüdə məzhər olan bir qul idi." cavabını verər. İşdə Əli də belə bir qul idi." Mən deyərəm ki: Muhaddesin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq Əhli Beyt İmamlarından çox sayda hədis rəvayət edilmişdir ki bunlar, əl


Besair, əl-Kafi, əl-Kenz və əl-İxtisas kimi əsərlərdə iştirak edərlər. Bu cür rəvayətlərə Əhli Sünnə qaynaqlarında da rast gəlirik.

Nəbi, rəsul və muhaddes arasındakı fərqə işarə edən rəvayətlərə gəlincə; daha əvvəl, rəsul və nəbi arasındakı fərqi açıqlamışdıq. Bu şərhdə, vəhy; uca Allahın quluyla danışması, mənasına gəlir, demişdik. Belə bir vəziyyətdə heç bir dəlilə və hüccete gərək olmadan danışılanın vəhy olduğu qəti olaraq bilinər.

Bu səbəbdən, bu məzmunda ilahi təlqinlər, açıq-aşkar bədihi məlumatlara bənzər. Bunları əldə etmək üçün insanın, kıyas=tasım kimi təsdiqlə idiçi bir səbəbə ehtiyacı yoxdur.

Yuxuya gəlincə; bununla əlaqədar rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə, bilinən yuxudan fərqli bir mənada istifadə edilmişdir. Bilinən yuxu deyərkən, insanın gecə və ya gündüz yatmasını nəzərdə tuturuq. Ancaq nəbilərin vəhyi alış üsullarından biri olan yuxu ilə, huşunu itirmə növü bir inkişaf nəzərdə tutulur. Bu əsnada nəbi olan insanın duyğuları dayanar, hərəkətsiz qalar. Bu sırada, bizim oyanıq halındakı görməmizə bənzər bir görmə formasıyla görməyə başlar. Ardından da uca Allah, gördüyü şeylərin şeytan mənşəli olmayıb, Allah tərəfindən gələn vəhy olduğunu qəti hesab etməsi üçün onu dəstəklər.

Muhaddesliğe gəlincə; bu, mələyin səsini duy/eşitmədiyər. Ancaq bu hiss, ürək vasitəsilədir, normal duyğu orqanı olan qulaq vasitəsilə deyil. Eyni şəkildə, zehni bir duyğuysama da deyil. Çünki

belə bir vəziyyətdə, buna ancaq, uzaq məcaz növü sənətiylə "səs duy/eşitmə" deyilər. (Yoxsa zehni duyğuysamalar özü etibarilə "səs duy/eşitmə" mənasını ifadə etməzlər.) Buna görə mövzuyla əlaqədar rəvayətlərdə, səsin duyul/eşidilməsi ilə ürəyə damlama faktı birlikdə zikr edilir və buna baxmayaraq da bu hadisəyə "danışma" adı verilir. Bu səbəbdən muhaddes, mələyin danışma səsini duy/eşidər, sözlərini qulağıyla qəbul edər/hisslər. Eynilə bizim normal səsləri duy/eşitməmiz kimi. O da normal sözləri və maddi aləmdə eşidilən şeyləri duy/eşidər, lakin onun duy/eşitdiyi mələk sözünü başqası duy/eşitməz. Bu səbəblə ürəyi bir fakt olaraq xarakterizə edilər.


Muhaddesin duy/eşitdiyi sözlərin, şeytanın təlqinləri olmayıb me-lek sözü olduğunu bilməsi, uca Allahın özünü dəstəkləməsi və yönəltməsi ilə olar. Necə ki, daha əvvəl Məhəmməd b. Müslimin

köçürdüyü rəvayətdə bu xüsusa belə işarə edilmişdir: "Uca Allah, ona bir iç hüzur/dincliyi və güvən duyğusu verər ki, bu sayədə onun mələk olduğunu anlar." Çünki şeytanı təlqinlər, mömin insanın yanında batil surətdə meydana çıxan batil şeylərdirlər. Bu səbəbdən, onların Allaha üsyan etmələri mümkün olmayan mələklərin sözləri olmadığı asanca aydın olar. Ya da haqq surətiylə təqdim edilən batil şeylərdir. Ki bunların nəticələri və təsirləri də batil olar. Çünki mömin insanla birlikdə olan ilahi nur, onun gerçək mahiyyətinin ortaya çıxmasını təmin edər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və insanlar içində getməsi üçün özünə bir nur verdiyimiz kimsə." (Ən'am, 122)

Ayrıca şeytanı təlqin və vəsvəsələr, insanın ruhunda çətinlik, ürəyində sarsılma meydana gətirərlər, insanı narahat edərlər. Buna qarşı Allahın zikri və sözü insana təmkin verər, iç dolğunluq bəxş edər. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "İşdə bu şeytan, ancaq öz dostlarını qorxudar." (Al/götürü İmran, 175) "Yaxşı bilin

ki, ürəklər ancaq Allahı xatırlamaqla hüzur/dinclik tapar." (Rə'd, 28) "Qorxanlar, özlərinə şeytan tərəfindən bir vəsvəsə toxunduğunda xatırlayıb dərhal (gerçəyi) görərlər." (Ə'RAF, 201)

Bu halda insan içinə bir söz və ya bir düşüncə damladığı zaman, bundan ötəri iç hüzur/dincliyi, sükunət və güvən duyğusu hiss edirsə, bu vəziyyət o söz və o düşüncənin Rəhman mənşəli olduğunu göstərər. İç çətinliyi və narahatlıq da sözün və ya xatirə gələn şeyin şeytan mənşəli olduğunun dəlilidir. Bunun tipik nəticələri tələsikçilik, çaxnaşma, ha-fifcilik və bənzəri davranışlardır.

Rəvayətlərdə muhaddesin, səsini eşitməsinə baxmayaraq mələyi şəxsən görmədiyi yolundakı ifadələr, mövzunun yalnız bir istiqamətini şərhə istiqamətlidir; bu iki mənanın (yəni görmənin və duy/eşitmənin) bir yerdə reallaşmasının qeyri-mümkün olduğuna deyil. Belə ki:


İnsanın muhaddes olmasındakı ölçü, yalnız mələyin səsini duy/eşitməkdir; səsin sahibini görmək bir zərurət deyil. Əgər bir kimsə, səsi duy/eşidər və bu əsnada mələyi də görsə, bu, onun muhaddes olduğundan ötəri mələyi görmüşdür mənasına gəlməz. Çünki ayələrdə, bəzi muhaddeslerin, danışma əsnasında mələyi gördüklərinə dair işarə edilir. Uca Allahın Məryəmlə əlaqədar bu sözü bunun bir dəlilidir: "Beləcə biz ona ruhumuzu (Cəbrayılı) göndərmişdik, o da, düz bir bəşər qılığında görünmüşdü. Demişdi ki: "Həqiqətən mən, səndən Rəhman olan Allaha sığınaram. Əgər təqva sahibisənsə mənə yaxınlaşma." Demişdi ki: "Mən, yalnız Rəbbimdən gələn bir elçiyəm; sənə tərtəmiz bir oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam." (Məryəm, 17- 19)

İbrahim peyğəmbərin (ə.s) müjdələmə hekayəsindəki vəziyyətiylə əlaqədar ayə də buna istiqamətli bir dəlildir: "And olsun, elçilərimiz İbrahimə müjdə ilə gəldikləri zaman "salam" dedilər... Arvadı ayaqda idi, bunun üzərinə gülidi. Biz ona İshakı, İshakın arxasından Yaqubu müjdələdik. "Vay mənə" dedi qadın.

"Mən kocamış bir qadın ikən və ərim də bir qoca ikən doğuracağammı? Həqiqətən bu, çaşdırıcı bir şey!..." Dedilər ki: "Allahın əmrinəmi çaşırsan? Allahın rah-meti və bərəkəti sizin üzərinizdədir, ey ev xalqı! Şübhəsiz O, təriflənməyə layiq olandır, Məciddir." (Hud, 69-73)

Burada bir ehtimal daha var. Belə ki: Hədisdə sürgün edilən görmə, muhaddesin mələyi gerçək şəkliylə görməsidir, başqa qılığa girmiş olaraq görməsi deyil. Çünki ayələrdə, görülən mələyin qılıq dəyişdirərək onlara görünməsindən kənar bir məlumat verilmir.

Üçüncü bir ehtimalı da bəzi təfsirçilər dilə gətirmişlər. Buna görə; ayədə sürgün edilən görmədən məqsəd, teşri xüsusiyyətli vəhyə həmsöhbət olmaqdır. Yəni mələk, muhaddese görünərək şəri bir hökmü ona vəhy-edə bilməz. Çünki uca Allah, bununla şəriət sahibi rəsulların və nəbilərin mövqesini qorumağı iradə etmiş və şəri hökmləri yalnız onlara endirmişdir. Ancaq bu, uzaq bir ehtimaldır. Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

[YUXARI GIT]


61- Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa, de ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz özünüzü çağıraq; sonra da dua edək də, Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək.

62-Şüphesiz bu, doğru xəbərlərdir. Allahdan başqa ilah yoxdur. Şübhəsiz ki Allah, mütləq güc və hikmət sahibidir.

63- Əgər üz çevirsələr, əlbəttə Allah, təxribatçıları biləndir.


(Al/götürü İmran / 61) "Kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa..." ifadəsinin orijinal mətninin başındakı "fa" hərfi

detallandırmağa istiqamətlidir. Hz. İsa ilə əlaqədar ilahi şərhin: "Gerçək, Rəbbindən gələndir. Elə isə şübhəyə qapılanlardan olma." gücləndirmə məqsədli cümləylə sona çatmasının ardından, fövqəladə bir açıqlığa sahib ilahi bəyan üzərinə lənətləşmə kimi bir təkliflə mövzuya detal qazandırılır. "Onun haqqında..." ifadəsindəki əvəzlik, Hz. İsaya və ya əvvəlki ayədə işarə edilən "haqqa" dönükdür.

100........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Uca Allahın bu ayəyə qədərki şərhi heç şübhəyə yer/yeyər buraxmayan ilahi bir şərh olmasına baxmayaraq yenə də qəti dəlillər/sübut edər ehtiva etməkdədir. Buna: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti Adəmin vəziyyəti kimidir." ayəs(n)i işarə etməkdədir. Bu səbəbdən bu şərhdən sonra əldə edən məlumat da burhan=belgit'e söykənən bir məlumatdır. Bu səbəbdən bu məlumatın təsiri həm Rəsulullahı (s. a. a), həm də onunla birlikdə dinləyən hər kəsi əhatə edər. Əgər mübahisə/müzakirəyə qalxan dinləyicilərdən biri, bunun ilahi vəhydən qaynaqlanan bir şərh olduğundan şübhə etsə belə, bunun ağlı başındanın qəbul edəcəyi bir dəlil və belgit olma xüsusiyyətindən

şübhə etməsi mümkün olmaz. Buna görə: "...sənə gələn elmdən sonra..." deyilir, buna qarşılıq: "Onlara etdiyimiz şərhdən sonra" kimi bir ifadə istifadə edilmir.

Bu ayənin bir başqa nöqtəsi də budur: Peyğəmbərimizdən (s. a. a) elm xüsusiyyətiylə birlikdə danışılması, onun uca könülünü xoş tutmağa, Allahın icazəsiylə qalib gələcəyini, Rəbbinin ona kömək edəcəyini, üzüstə buraxmayacağını müjdələməyə istiqamətlidir.

"Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də özünüzü çağıraq." Ayənin axışının başlanğıcında iştirak edən "çağıraq" sözü ilə, "Oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü" ifadəsində istifadə edilən birinci çoxluq şəxs əvəzliklərinin arasında fərq vardır. Çünki birincisində, İslam və Xristianlıq adına çəkişən tərəflər topluca ifadə edilir. İkincisində isə, tək İslamı təmsil edəcək kəslərə işarə edilir. Bu səbəblə, ifadəni bu şəkildə anlamaq lazımdır: "Oğulları, qadınları və özləri çağıraq. Biz öz oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü çağıraq, siz də öz oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağırın..." Bu səbəbdən ayənin ifadə tərzində incə və dəqiq bir icaz=az sözlə çox şey izah etmə tar-zına müraciət edilmişdir.

Mübahele və lənətləşmə; ətrafda, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) bəzi Xristianlar arasında keçən mübahisə/müzakirəni xatırladırsa da, çağırış,

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................101

oğulları və qadınları da əhatə edir ki dəvətçinin, dəvətinin doğruluğuna və haqq üzrə oluşuna istiqamətli kanıtsallığı daha təsirli olsun. Çünki uca Allah, insanların ürəklərinə bu sayılan qruplara istiqamətli sevgi yerləşdirmiş, onlara şəfqətlə yaxınlaşmalarını təmin etmişdir. Necə ki insanın özünü sipər edərək onları qoruduğu çox görülən bir faktdır. Onların qorxmamaları, təhlükələrə məruz qalmamaları üçün səylər. Onları qoruyar, onlara qarşı həssas olar və özünü onlara fəda edər. Sırf bu fitri meyldən ötəri, oğullar qadınlardan əvvəl zikr edilmişdir. Çünki insanın oğullara istiqamətli sevgisi daha güclü və daha davamlıdır.

Bundan da anlayırıq ki, bəzi təfsirçilərin: "Biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı çağıraq." ifadəsindən məqsəd, "Biz sizin oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağıraq, siz də bizim oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü çağırın" deyər, şəklindəki

qiymətləndirmələri səhvdir. Çünki belə bir qiymətləndirmə, bizim daha əvvəl işarə etdiyimiz oğulların və qadınların lənətləşməyə ortaq edilmələrinin gerisindəki hikməti etibarsız edər.

Lənətləşmə üçün, söz mövzusu qrupların bir-bir zikr edilmələri, dəvətçinin özünə güvəninin və haqqa söykənən hərəkət edişinin bir başqa dəlilidir. Sanki bunu demək istəyir: "Birliklər qarşılıqlı olaraq lənətləşsinlər. Hər bir qrup Allahın lənətinin yalançılar üzərinə olmasını istəsin. Belə ki bu lənət və əzab, oğulları, qadınları və lənətləşənlərin özlərini də əhatə etsin. Beləcə inadçıların kökü qurusan, batil tərəfdarlarının kökü qazılsan."

Bundan da aydın olur ki, ifadənin reallaşması oğulların, qadınların və özlərinin ədədi olaraq çoxluq meydana gətirmələriylə elin idili deyil. Çünki bunda güdülən son məqsəd, tərəflərdən birinin yanındakı böyük, kiçik, kişi, dişi hər kəslə birlikdə həlak olmasıdır. Necə ki təfsirçilərin icması, mövzuyla əlaqədar rəvayətlərin ittifaqı və tarix kitablarının da dəstəkləməsi, hadisənin obyektiv qarşılığını qəti olaraq ortaya qoymuşdur ki, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) lənətləşmə üçün qərarlaşdırılan yerə getmiş, yanında yalnız Əlini,


Fatiməni, Həsəni və Hüseyni (ə.s) aparmışdı. Beləcə orada yalnız iki adam, iki oğul və bir qadın vardı. Beləcə Allahın əmrinin gərəyini etmişlər idi.

Ayrıca, ayənin ləfzindən nəzərdə tutulan xüsus başqa, objeler dünyası etibarilə hökmün parazitə edildiyi obyektiv qarşılıq isə başqa bir xüsusdur. Necə ki Quranda, bir birliyə istiqamətli hökm, mükafat vədi və ya əzab təhdidi ehtiva edən ifadələrin nümunələri çoxdur, amma onun nüzuluna se-bep təşkil edən hadisə məzmununda yalnız bir konkret nümunə söz mövzusudur. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Sizdən qadınlarına "zıhar"da ol/tapılanlar bilsinlər ki, qadınları onların anaları deyil." (Mübarizə, 2) "Qadınlarına "zıhar" da ol/tapılanlar, sonra söylədiklərindən geri dönənlər." (Mübarizə, 3) "And olsun; "Allah kasıbdır, biz isə zənginik." deyənlərin sözlərini Allah eşitmişdir." (Al/götürü İmran, 181) "Və sənə nəyi infak edəcəklərini soruşarlar. Də ki: Ehtiyacdan arta qalanı." (Bəqərə, 219) Buna bənzər bir çox ayə vardır ki ifadə çoxluq olmaqla birlikdə, eniş səbəbi etibarilə obyektiv qarşılığı təkdir.

"Sonra da dua edək də, Allahın lənətini yalan danışanların üstünə

edək." Ayənin orijinalında keçən "ibtihal" sözü, "elbehletu" və ya "əl-buhletu" məsdərinin "iftiaal" qəlibinə uyğunlaşdırılmış şəklidir və lənət mənasını verər. Bu, sözün əsl mənasıdır. Sonra daha çox israrlı, yalvarmalı dua və diləmə mənasında istifadə edilər oldu.

"...Allahın lənətini... edək." ifadəsi, cümlənin başında keçən "ibtihal" sözünün bir şərhi kimidir. Bəziləri belə demişlər: "Edək" deyilib də "istəyək" deyilməməsi, bunun geri çevrilməyəcək bir dua olduğuna istiqamətli bir işarədir. Çünki bir haqqın batildən ayrılması yalnız buna bağlıdır.

"Yalan danışanlar..." ifadəsi, nəzərdə tutulan mövzuyla əlaqədardır. Yəni

o anda zehində yer alan kəslərə istiqamətlidir. Əhatə edici, əhatəli ya də növə istiqamətli deyil. Çünki məqsəd, lənətin bütün yalançıların ya da yalançılar növünün üzərinə qılınması deyil. Tərsinə, Depozit


gamberlerimizle (s. a. a) Xristianlar arasında meydana gələn mübahisə/müzakirəyə

tərəf olanlardan kim yalan danışırsa, lənətin onun üzərinə qılınması nəzərdə tutulur. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a): "Allahdan başqa ilah yoxdur. İsa ONun qulu və rəsuludur." deyirdi, Xristianlar isə: "İsa Allahdır və ya ONun oğuludur ya da Allah üçün üçüncüsüdür." deyirdilər.

Buradan da açıqca aydın olur ki, əgər Peyğəmbərimizlə (s. a. a) Xristian qrup arasındakı iddiada və bundan ötəri lənətləşmə hadisəsindən tərəflərdən biri fərd, o biris(n)i də birlik şəklində olsaydı, bu vəziyyətdə, faktı ifadə edəcək ləfzin də ona uyğun olması lazım idi. "Kim yalançıdırsa Allahın lənətini onun üzərinə edək." deməmiz kimi. Bu səbəbdən, ayənin ifadə tərzi, iki tərəfdən birinin birliklə yalançı olduqlarını əsas al/götürür. Herhalukarda lənətləşmə, çoxluqdan ibarət iki tərəf arasında cərəyan etdiyi üçün nəticə iki birlikdən birində reallaşdırma tapacaq; ya Peyğəmbərimiz tərəfində ya da Xristian qrup tərəfində. Bu da, lənətləşmə üçün hazır ol/tapılanların iddiada ortaq olmalarını tələb edir. Çünki yalan ancaq bir iddia, bir iddia baxımından söz mövzusu ola bilər. Bu halda Peyğəmbərimizlə (s. a. a) birlikdə hazır olan Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynin iddia və dəvətdə ortaqlıqları söz mövzusudur. Heç şübhəsiz bu, uca Allahın Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əhli Beytinə xas

etdiyi şanın ən/en qürur vericilərindəndir. Necə ki onlardan "özlər", "qadınlar" və "oğulları" şəklində danışılmış və ümmətin kişiləri, qadınları və oğulları içində yalnız onlar bu qürura layiq görülmüşlər.

Əgər naxış/desən ki: Bir az əvvəl Quranda çoxluq ifadənin fərd mənasında istifadə edildiyinə bağlı nümunələr verildi. Necə ki lənətləşmə hadisəsinə qadınlardan yalnız Fatimə (ə.s) qatıldığı halda, ayədə "qadınlar" şəklində çoxluq bir ifadə istifadə edilmişdir. Bu halda, ayədəki "yalançılar..." şəklindəki çoxluq ifadəni fərdi bir vəziyyətə şərh etmənin (və Peyğəmbərimiz tərəfindən yalnız onun nəzərdə tutulmasının) nə qorxusu ola bilər?


Mən də deyərəm ki: İki vəziyyət arasında fərq vardır. Fərdi bir məsələylə əlaqədar olaraq ayələrdə çoxluq ləfzinin istifadə edilməsi, ayələrin şərhi hədəflədikləri gerçəyin, bir çox insan tərəfindən sərgilənə biləcək növdən ola bilər olmasından ötəridir. Bu səbəbdən, mövzuyla əlaqədar bir hökm ehtiva edən ayələrdə, onların da hökmə təbii/tabe

tutulmaları lazımdır. Ancaq bir ayənin açıqladığı gerçəyin, digər insanlar tərəfindən sərgilənməsi mümkün olmadığı, hökmün fərdi aşmadığı və xüsusiyyətin yalnız onunla məhdud qaldığı vəziyyətlərdə, ayədə çoxluq ləfzinin istifadə edilməsi qətiliklə caiz olmaz. Bu ayələri buna nümunə göstərə bilərik: "Hanı sən, Allahın özünə nemət verdiyi və sənin də özünə nemət verdiyin adama: "Bərabər/yoldaşını tut və Allahdan əsla/çəkin" deyirdin." (Əhzab, 37) "Saparaq özünə yönəldikləri adamın dili xaricidir, bu isə açıq-aşkar Ərəbcə bir dildir." (Nəhl, 103) "Həqiqətən biz sənə ödənişlərini verdiyin bərabər/yoldaşlarını... halal etdik. Bir də, özünü Peyğəmbərə hədiyyə edən və Peyğəmbərin özünü al/götürmək istədiyi mömin bir qadını da." (Əhzab, 50)

Ayədə işarə edilən lənətləşmə də, əlaqədar olduğu obyektiv vəziyyətdən kənarıyla elin idili deyil. O da Peyğəmbər Əfəndimizlə (s. a. a) Xristianların lənətləşmələridir. Əgər hər iki tərəf baxımından iddiaçılar çoxluq mövqedə olmasadılar, əlbəttə ayədə "yalançılar" şəklində çoxluq sigasının istifadə edilməsi uyğun düşməzdi.

Əgər naxış/desən ki: Peyğəmbərimizin (s. a. a) yanına bir heyət halında gələn Xristianlar: "Məsih Allahdır və ya Allahın oğuludur ya da

o üçün üçüncüsüdür." şəklində bir iddia irəli sürürdülər. Bu mövzuda onlarla digər Xristian qadınlar və kişilər arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Eyni şəkildə, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) müdafiə etdiyi "Allahdan başqa ilah olmadığına və İsanın Allahın qulu və elçisi olduğuna" bağlı mesaj da möminlərin əsas al/götürdüyü bir inanc qanunu idi. Bu mövzuda heç kim, hətta Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə fərqli bir yanaşmaya sahib deyildi. Bu səbəbdən Peyğəmbərimizlə (s. a. a) birlikdə lənətləşməyə qatılanların, bu mövzuda digər insanlardan hər hansı bir üstünlüyü söz mövzusu olmaz. Depozit


gamberimiz (s.ə.s) lənətləşməyə qatılsınlar deyə çağırdığı kəsləri, ayənin ehtiva etdiyi "oğullar, qadınlar və özlər" xüsusuna nümunə olaraq seçmişdi. Ayrıca, dəvətlə iddia fərqli şeylərdir. Başqalarının iddiada Peyğəmbərlə ortaq olmaları düşünülə bilər, amma dəvət Peyğəmbərə xas bir anlayışdır. Sən isə deyirsən ki: "Onlar, Peyğəmbərin dəvətində də ortaqları idilər?"

Mən deyərəm ki: Əgər Peyğəmbərimizin (s. a. a) çağırdığı kəslər, digər Müsəlmanları təmsilən nümunə olaraq seçilmiş olsadılar, bu

vəziyyətdə heç olmasa iki kişi, üç qadın və üç oğul gətirilmiş olmaları lazım idi. Bu səbəbdən, çağırılanlar, tam bu işə xas qılındıqları üçün çağırılmışlar idi. Çünki Allahın əmrinin yerinə yetirilməsi, yalnız bu vəziyyətdə məna qazanar. Belə ki, Peyğəmbər (s. a. a) Allah tərəfindən enən bu əmrin gərəyinin edilməsi barəsində gətirdiklərinin xaricində kimsəni tapa bilməmişdi. Bir kişi, bir qadın və iki oğul yəni.

Əgər hekayə üzərində düşünəcək olsan, Necran Xristianlarının meydana gətirdiyi heyət, Mədinəyə Peyğəmbərimizlə (s. a. a) Məryəm oğulu İsa haqqında mübahisə et/müzakirə etmək, ona etiraz etmək üzrə gəlmişlər idi. Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) müdafiə etdiyi: "İsa Allahın qulu və elçisidir." iddiası, Peyğəmbərimizlə əlaqəli və özünə gəldiyini söylədiyi vəhyə söykən/dözürdü. Ona təbii/tabe olan möminlərlə Xristianların bir al/götürüb verə bilmədikləri yox idi. Möminlərlə görüşmək kimi bir dərdləri də söz mövzusu deyildi. Necə ki, ayənin başındakı bu ifadə, buna istiqamətli bir işarədir: "Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa." Yenə mövzuyla əlaqədar bir neçə ayədən əvvəl iştirak edən bu ifadə də bu xüsusa bir işarə xüsusiyyətindədir: "Əgər səninlə çəkişib mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: "Mənə uyanlarla

birlikdə, özümü Allaha təslim etdim."

Buradan aydın olur ki: Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabərində lənətləşməyə gətirdiyi kəslər, digər Müsəlmanları təmsilən nümunə olaraq seçilməmişlər idi. Çünki möminlərin tam imanlarından do-layı bu mübahisə/müzakirə və lənətləşməklə bir maraq/əlaqələri yox idi ki, özləriylə


rəqibləri arasında gedib gələn və yalançıların üzərinə olması istənən lənət və əzaba həmsöhbət olsunlar. Peyğəmbərimizin (s. a. a) özüylə birlikdə bəzilərini gətirməsinin səbəbi, onun mübahisə/müzakirə və iddialaşmağa tərəf olmasıdır. Bu səbəbdən, yalan söz mövzusu olması vəziyyətində özünü bunun qaçınılmaz aqibətinə həmsöhbət etməsi lazım idi. Əgər iddia, onun şəxsi kimi özüylə birlikdə gətirdiyi kəslərlə də qaim olmasaydı, onları özü ilə gətirməsinin bir səbəbi olmazdı. Bu səbəblə Peyğəmbərimizin onları özü ilə gətirməsi, irəli sürdüyü iddiasını təmsil etmə səlahiyyətinə sahib "oğullar, qadınlar və özlər" mövqeyində olmalarından qaynaqlanan bir təsisdir. Yoxsa onları nümunə olaraq gətirmiş deyildi.

Bu halda, iddia, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) qaim olduğu kimi, onlarla da qaim idi.

Qal dı ki, Xristianlar, sırf "Məryəm oğulu İsa Allahın qulu və rəsuludur." dedi və buna inandı deyə Peyğəmbər əfəndimizlə (s. a. a) görüşməyə gəlmiş deyillər idi. Tərsinə Peyğəmbərimiz bu inancını bir iddia olaraq irəli sürür və onları da inanmağa dəvət edirdi. Bu səbəbdən bir heyət halında onunla mübahisə/müzakirəyə gəlmələrinin səbəbi, işdə bu dəvət idi. Buna görə də Peyğəmbərimizin (s. a. a) və onunla birlikdə gələnlərin lənətləşməyə cəhd etmələri, həm iddia, həm də dəvət ötərisiylədir. Söylədiyimiz kimi, onunla lənətləşməyə cəhd edənlər, iddiaya ortaq olduqları kimi dini dəvətə də ortaq idilər. Əgər naxış/desən ki: Say ki, onları lənətləşməyə aparması, onun bir parçası olmalarından və bu xüsusiyyətin sırf onlara xas olmasından irəli gəlirdi. Lakin aydın olduğu qədəriylə -normalda olduğu kimi-insanın təhlükələr və qorxular qarşısında qadınlardan və uşaqlardan ciyər parelerini və dostlarını hazır etməsi, sağlamlıq, sağlamlıq və qoruma nöqtəsində mühitin etibarlı olduğunu düşündüyünün dəlilidir. Peyğəmbərimizin də onları çağırmış olması, bundan kənar başqa bir mənas(n)ı ifadə etməz. Onların dəvətinin ortaqları olduqları


xüsusuna gəlincə; Peyğəmbərimizin davranışı belə bir şeyə dəlalət etməkdən uzaqdır.

Mən deyərəm ki: Bəli, ayənin girişi, haqqında danışılan xüsusdan kənarına işarə etmir; ancaq sən də bilərsən ki, ayənin sonundakı "yalan söyləyənlərin üstünə..." ifadəsi, qəti olaraq mübahisə/müzakirəyə və lənətləşməyə tərəf olanlardan birinin yalan danışır olmasını nəzərdə tutar. Bu isə, ancaq hər iki tərəfdə iştirak edən kəslərin bütününün doğru və ya yalan xüsusiyyətli iddiaya ortaq olmaları vəziyyətində mümkün ola bilər. Bu halda, Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabərində lənətləşməyə gətirdikləri, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi həm iddianın, həm də dəvətin ortaqları idilər. Beləcə, mübahele hadisəsində Peyğəmbərimizlə (s. a. a) birlikdə hazır bu-lunanların hamısı, iddia və dəvətin sahibləri idilər və bu ikisində Peyğəmbərin ortaqları idilər.

Əgər naxış/desən ki: Bu söylədiklərin, onların peyğəmbərliyə də ortaq olmalarını tələb edir.

Mən də deyərəm ki: Xeyr. Daha əvvəl (Bəqərə surəsi, 213. ayənin

təfsirində) peyğəmbərlik missiyasını ələ alarkən, dəvət və təbliğin peyğəmbərlik və elçiliklə eyni olmadıqlarını vurğulamışdıq. Lakin bunlar, peyğəmbərliyin xüsusiyyətləri və gərəkləridir, peyğəmbərlərin işğal etdikləri ilahi mövqe və vəzifələr arasında yer alarlar. Yenə daha əvvəl "İmamet" mövzusunu araşdırarkən (Bəqərə surəsi, 124. ayənin təfsirində), bu iki xüsusiyyətin bir baxımdan imametin gərəkləri olmaqla birlikdə, onunla eyni olmadıqlarını vurğulamışdıq.

(Al/götürü İmran / 62) "Şübhəsiz bu, doğru xəbərlərdir. Allahdan başqa ilah yoxdur." Burada Hz. İsayla əlaqədar olaraq daha əvvəl izah edilən hekayəyə işarə edilir. İfadədə bir məhdudlaşdırma söz mövzusudur. Yəni İsayla əlaqədar olaraq yalnız bizim izah etdiklərimiz haqqdır; Xristianların izah etdikləri deyil.

İfadənin başında "inne" və "lam" kimi təkid ədatlarıyla birlikdə fəsil əvəzliyinin yer alması, ən/en irəli səviyyədə bir vurğunu hədəfləməkdədir ki, Peyğəmbərimizin könülü xoş olsun, lənətləşmə barəsində lazımlı cəsarətə və cəhdə sahib olsun. Bu da, onun qəti məlumatı,


güclü hissi və Allah tərəfindən endirilən vəhyə güvənməsiylə təmin edilir. Bunun dərhal arxasında: "Allahdan başqa ilah yoxdur." sözü ilə ikinci bir təkid gəlir. Gerçəyin, qaçınılmaz gərəyi ilə birlikdə zikr edilməsi yəni. Çünki bu ifadə, yuxarıda izah edilən hekayənin haqq əsaslı olmasını tələb edir.

"Şübhəsiz ki Allah, mütləq güc və hikmət sahibidir." ifadəsi, aya-tin baş tərəfinə ətf edilmişdir. Bu da Peyğəmbərimizin ürəyinə su səpməyə, onu cəsarətləndirməyə istiqamətli son dərəcə təsir edici ikinci bir təkiddir. Demək istənir ki: Uca Allah haqqa kömək etməkdən, onu dəstəkləməkdən aciz deyil. O, laqeydlik və ya bilməmə nəticəs(n)i, haqqdan qafil olmadığı kimi, imtina edir də deyil. Çünki O Əzizdir; heç kim, ONU dilədiyini etməkdən zorla/məcbur et saxlaya bilməz, ONU aciz buraxa bilməz. Və O, Hakimdir; heç bir zaman məlumatsızlığa qapılmaz, işlərə qarşı laqeydliyi olmaz. İşdə Allah budur. Bilməməzlik, görməməzlik etməz. Haqq əleyhdarı olan kəslərin əsassız qurun idilərinin, uca Allahdan başqa bir ilah təsəvvür etdiyi şey deyil.

Buradan hərəkətlə, ayənin sonunda "mütləq güc və hikmət sahibi" mənasını verən "Əziz və Hakim" adlarının zikr edilmiş olmasının hikmətini də qavrayırıq. Buna görə, ifadənin məqsədi, gerçəyi

təkə sadələşdirmək, uca Allahın şəxsinə xas etməkdir.

(Al/götürü İmran / 63) "...əlbəttə Allah təxribatçıları biləndir." Mübahisə/müzakirənin, eyni şəkildə lənətləşmənin gerçək məqsədi haqqın təyin olunması, ortaya çıxarılması olduğuna görə, bu məqsədi və hədəfi güdən birinin, gerçəyi diqqətə çarpanlaşdıracaq yoldan üz çevirməsi ağılla uyğun gəlməz. Çünki onlar, əgər bu rəftarlarıyla haqqın ortaya çıxmasını istəyirlərsədi, uca Allahın haqqın dəstəkçisi olduğunu, ondan başqasına razı olmayacağını, onun çürüdülməsinə, ortadan qaldırılmasına icazə verməyəcəyini bildikləri halda, bu çağırışdan üz çevirməzdilər. Əgər üz çevirmişlərsə, bu, onların mübahisə/müzakirə ilə haqqın ortaya çıxmasını istəmədiklərini, tam tərsinə ətrafda bir üstünlük təmin etməyə işlə/çalışdıqlarını, mövcud statülerini və suverenliklərini təmin edən ənənələrini qorumağı hədəflədiklərini göstərər. Bu halda onlar,


təkcə hevalarının özlərinə cazibədar göstərdiyi dünyanın maddi zövqlərini istəyirlər. Haqqa və xoşbəxtliyə söykənən quruluşçu, səhih həyatı

deyil. Onlar dünyanın islahını deyil, ifsadını istəyirlər. Quruluşçu həyatı ifsad etməklə dünyanı fəsada məruz buraxırlar. Əgər üz çevirirlərsə, təxribatçılar olduqları üçündür.

Bundan da anlayırıq ki, şərt cümləsinin nəticə qisimində səbəb, səbəb olunanın yerinə qoyulmuşdur. İfsadın, haqqın ortaya çıxmasını istəməmənin yerinə qoyulmuş olması yəni.

Şərt cümləsinin cəza (nəticə) qisimində, elm sözünə xüsusiyyət olaraq yer verilir. Belə ki: "Allah... biləndir" deyilir. Ayrıca, ifadənin başına da təkid ədatı olan "inne" qoyulmuşdur. Bu da göstərir ki, söz mövzusu xüsusiyyət onların nəfslərində reallaşmış, ürəklərinə işləmiş var. Bu səbəbdən, onların qaçınılmaz olaraq lənətləşmədən üz çevirəcəkləri, qaçacaqları eyham edilir. Necə ki elə etdilər, davranışlarıyla Allahın sözünü təsdiqlədilər.


Təfsir-ul Qummuda İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Necran Xristianlarını təmsilən bir heyət, Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) hüzur/dincliyinə gəldi. Başlarında Ehtem, Axıb və Seyid adlı şəxslər ol/tapılırdı. Görüşmə əsnasında, onların namaz vaxtı girdi. Qalxıb zəng çal/oğurladılar və ardından ibadət etdilər. Bunu görən

səhabələr: "Ya Resulal-lah, sənin Məscidində belə etmələrinə icazə mi verirsən?" dəyincə, Peyğəmbərimiz (s. a. a): "Qarışmayın." dedi. İbadətlərini bitirincə Peyğəmbərimizə yaxınlaşdılar və "Neyə dəvət edirsən?" deyə soruşdular. Peyğəmbərimiz buyurdu ki: "Allahdan başqa ilah olmadığına, mənim Allahın Elçisi olduğuma, İsanın yaradılmış, yeyən, içən və defi ehtiyac edən bir qul olduğuna şahidlik etməyə dəvət edirəm." Dedilər ki: "Yaxşı, İsanın atası kim idi?"


Bunun üzərinə, Peyğəmbərimizə vəhy yoluyla belə buyuruldu: "Onlara da ki: "Siz Adəm haqqında nə deyirsiniz? O, yaradılmış, yeyən, içən, defi ehtiyac edən və cinsi birləşmədə olan bir qul idimi?" Peyğəmbərimiz onlara bu sualı yönəltdi. Dedilər ki: "Bəli." Peyğəmbərimiz soruşdu: "Yaxşı, atası kim idi?" Onlar bu sual qarşısında çaşıb qaldılar və verəcək cavab tapa bilmədilər. Bunun üzərinə uca Allah: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı." Və "Artıq sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa...

Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək." ayələrini endirdi.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) onlara dedi ki: "Gəlin mənimlə lənətləşin. Əgər mən doğru söyləyirəmsə, lənət sizin üzərinizə insin, əgər yalan danışıramsa mənim üzərimə insin." Dedilər ki: "Ədalətli bir təklifdə ol/tapıldın." Sonra lənətləşmə üçün sözləşdilər. Yerləşdikləri yerlərə geri dönüncə, liderləri Seyid, Axıb və Ehtem belə dedilər: "Əgər bizimlə lənətləşməyə qövmünü gətirsə, onunla lənətləşərik. Çünki peyğəmbər olmadığı aydın olar. Əgər xüsusi olaraq öz ev xalqını gətirsə, lənətləşmərik. Çünki ancaq doğru söyləməsi vəziyyətində ev xalqını gətirə bilər." Səhər olunca Peyğəmbərimizin yanına gəldilər. Bərabərində Əmr-ul Möminin Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn (ə.s) ol/tapılırdı. Bu mənzərəni görən Xristianlar belə dedilər: "Kim bunlar?" Onlara bu cavab verildi: "Bu adam onun əmisi oğulu, qəyyumu və kürəkəni Əli b. Əbu Talibdir. Bu da qızı Fatimədir. Bu ikisi də oğulları Həsən və Hüseyndir." Bunun üzərinə, oradan ayrıldılar. Rəsulullaha (s. a. a) də idilər ki: "Biz, səni razı etməyə hazırıq. Lənətləşmədən bizi azad tut." Peyğəmbərimiz də

(s. a. a) cizyə qarşılığında onlarla razılaşdı. Beləcə yurdlarına geri döndülər." (c. 1, s. 104)

əlinin adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Reyyan b. Tam vasitəsilə İmam Razılıqdan (ə.s) belə köçürər: "İmam Razılıq

(ə.s) Memin və yanındakı alimlərlə, Əhli Beyt ilə ümmətin fərqini


mübahisə et/müzakirə edər." Hədisin bir hissəsində bunlar keçər: "Üləma belə deyərlər: "Uca Allah, onların (Əhli Beytin) seçilmişliklərinə kitabında toxunmuş dirmi?" İmam Razılıq (ə.s) deyər ki: "Batini işarələrin xaricində, uca Allah kitabının zahirində on iki yerdə zahirən onların seçilmişliklərini vurğular." Sonra Qurandan nümunələri zikr edər. O sırada belə deyər: "Üçüncüsü budur: Uca Allah, qullarından pak Əhli Beyti seçmişdir. Peyğəmbərimizə (s. a. a) onları yanına al/götürərək lənətləşməyə getməsini əmr etmişdir. Ulu Allah belə buyurmuşdur: "Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa, de ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də özünüzü çağıraq...."

Alimlər dedilər ki: "Onunla Peyğəmbərimizin (s. a. a) özü

nəzərdə tutulmuşdur." İmam Əbu-l Həsən belə dedi: "Yanılırsınız. Onunla Əli b. Əbu Talib (ə.s) nəzərdə tutulur. Bunun dəlili də Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu sözüdür: "Vəliyə oğulları ya müqavimət göstərməkdən imtina edəcəklər ya da onlara elə bir adam göndərəcəyə(i)m ki, özü mənim özüm kimidir." Burada Əli b. Əbu Talibi nəzərdə tutduğu qətidir. "Oğullar" ilə də Həsən və Hüseyn nəzərdə tutulmuşdur. "Qadınlar"la Fatimə nəzərdə tutulmuşdur. Bu, elə bir xüsusiyyətdir ki, heç kim bu barədə onları keçə bilməz. Bu fəzilətə başqa heç bir insan ortaq deyil. Bundan əvvəl, heç kim belə bir qürura çatmış deyildi. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a) Əlinin özünü, özü kimi qiymətləndirmişdir." (c. 1, s. 228, h: 1, b: 23)

Yenə eyni əsərdə, İmam Musa Qazıntımla (ə.s) Harun Rəşid arasında belə bir danışma keçdiyi rəvayət edilər: "Rəşid ona dedi ki: "Necə Peyğəmbərin soyu olduğunu söylüyebiliyorsunuz, Peyğəmbərdən sonra soyu davam etməmiş ki? İnsanın soyu kişi vasitəsilə davam edər, qadın vasitəsilə deyil. Siz qızının uşaqlarısınız. Bu səbəbdən Hz. Peyğəmbərin soyu ondan sonra davam etməmişdir." İmam (ə.s) deyər ki: "Öz özümə dedim ki: "Qohumluq, bu qəbir və bu qəbirdə olan şəxsin haqqı üçün, belə bir suala


cavab verməkdən azad tutmasını istəyim." Deyərkən o belə dedi: "Ey Əlinin uşaqları və sən ey Musa, ki mənə gələn xəbərlərə görə, onların bu zamandakı İmamlarısan, dəlillərinizi söyləyin. Bütün suallarıma Allahın kitabından bir cavab gətirmədikcə səni buraxacaq, bağışlayacaq deyiləm. Siz ey Əlinin uşaqları, siz Allahın kitabında iştirak edən hər şeyin şərhini bildiyinizi, heç bir şeyin, nə bir "əlif"en, nə bir "vav"ın sizdən gizli olmadığını iddia edirsiniz. Bu rəftarınızın dayağı olaraq da: "Biz kitabda heç bir şeyi nöqsan buraxmadıq." (Ən'am, 38) ayəsini göstərirsiniz. Alimlərin fikirlərinə və müqayisələrinə ehtiyacınızın olmadığını söyləyirsiniz."

Bunun üzərinə dedim ki: "Cavab verməmə icazə verir sanmı?" Dedi ki: "Buyur, söylə." Dedim ki: "Əuzu billah mineş şeytan-ir racim. Bismilləhir-rahmənir-rahim: "...Onun soyundan Davudu, Süleymanı, Eyyubu, Yusufu, Musanı və Harunu hidayətə çatdırdıq. Biz, yaxşılıq edənləri işdə belə mükafatlandırarıq. Zekeriyanı, Yəhyanı, İsanı və İlyası da..." (Ən'am, 84) "İsanın atası kimdir, Ey Əmr-ul Möminin?" Dedi ki: "Onun atası yoxdur."

Dedim ki: "Amma o, Məryəm kanalıyla peyğəmbərlərin soyuna qatılmışdır. Eyni şəkildə uca Allah, anamız Fatimə kanalıyla bizi Peyğəmbərin soyuna qatmışdır. Daha da söyləyimmi ey Möminlərin əmri?" Dedi ki: "Buyur, söylə." Dedim ki: "Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa, de ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü, siz də özünüzü çağıraq; sonra da dua edək də Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək." Kimsə Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) Xristianlarla lənətləşməyə gedərkən əbasının altına Əli b. Ebutalib, Fatimə, Həsən və Hüseyndən başqasını al/götürdüyünü iddia edə bilməz. Bu səbəbdən: "Öz oğullarımız" ifadəsindən məqsəd, Həsən və Hüseyn, "Öz qadınlarımız" ifadəsindən məqsəd, Fatimə və "Özümüz" ifadəsindən məqsəd də Əli b. Ebutalibdir." (c. 1, s. 84-85)


Me'mun'un İmam Razılığa (ə.s) soruşduğu suallar daxilində

rəvayət edilər ki: "Memun İmama belə soruşar: "Baban Əlinin xəlifəliyinin dəlili nədir?" İmam deyər ki: ""Özümüz..." ayəsidir." Memun deyər ki: "Bəli, amma əgər "Qadınlarımız" ifadəsi olmasaydı." İmam

(ə.s) deyər ki: "Haqlısan, ancaq "oğullarımız" ifadəsi olmasaydı." Mən deyərəm ki: İmamın: "Özümüz..." ayəsidir" şəklindəki sözü bu mənanı verər: Uca Allah bu ayədə, Əlinin "özü"nü Peyğəmbərinin (s. a. a) "özü" kimi qiymətləndirmişdir. Buna qarşılıq Me'mun'un: "Bəli, amma "Qadınlarımız" sözü olmasaydı." şəklindəki sözü də bu mənas(n)ı ifadə edər: Ayədə iştirak edən "Qadınlarımız" sözü, "Özümüz" sö-zünün "kişilər" mənasında istifadə edildiyinin dəlilidir. (Buna görə də ayənin mənası belə olar: Kişilərimizi və qadınlarımızı çağıraq.) Bu səbəbdən, bu məzmunda Hz. Əli (ə.s) üçün bir üstünlükdən danışılmaz. İmamın buna cavab olaraq söylədiyi: "Haqlısan, ancaq "Oğullarımız" ifadəsi olmasaydı." sözü isə bu mənanı verər: "Ayədə "Oğullarımız" sözünün iştirak etməsi, sənin söylədiklərinin əksinə dəlalət edər. Çünki əgər "Özümüz"dən məqsəd "Kişilər" olsaydı, ayrıca "Oğullar"dan danışmanın bir mənas(n)ı olmazdı."

Təfsir-ul Ayyaşidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Harizdən

İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Hz. Əlidən (ə.s) özüylə əlaqədar fəzilətlər soruşuldu. O, bunların bir qisimini izah etdi. Sonra yanındakılar, "Bundan çoxunu izah et" dedilər. Bunun üzərinə buyurdu ki: "Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) yanına Necran Xristianlarının iki məlumatı gəldi. Peyğəmbərimizlə Hz. İsa haqqında danışdılar. Bunun üzərinə uca Allah: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir..." ayəsini endirdi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) içəri girdi, Əlinin (hədisin əslində "Əlinin" yerinə "mənim" olması olabiləcəkdir; hədisin nəqlində belə bir səhv edilmiş ola bilər.) Həsən və Hüseynin və Fatimənin əlindən tutdu, sonra çölə çıxdı və əlini açaraq göyə doğru yüksəltdi, barmaqlarını bir-birindən ayırmış halda, Xristian alimlərini lənət


leşmeye çağırdı." İmam Sadiq (ə.s) davamında belə dedi: "İmam Mis: "Lənətləşmə, əl barmaqlarının açıq və bir-birinə girmişşekilde göyə doğru yüksəldilərək dua edilməsi şəklindədir." buyurmuşdur." İki məlumatın bunu görüncə, biri digərinə belə dedi: "Allaha

and olsun ki, əgər bu şəxs peyğəmbərsə, bizi həlak edəcək. Əgər deyilsə, qövmü onun haqqından gəlir. Biz aradan çəkilək." Sonra də çəkib getdilər." (c. 1, s. 175, h: 54)

Mən deyərəm ki: Bu və buna yaxın mənaları ehtiva edən başqa rəvayətlər Şiə kanallardan köçürülmüşdür. Bu rəvayətlərin bütünündə Peyğəmbərimizin (s. a. a) lənətləşməyə gətirdiyi kəslərin Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn (ə.s) olduğu ifadə edilər. Şeyx Tusi "Emali" adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə Komandir b. Sa'd'dan, o da atasından (c. 1, s. 313), yenə eyni əsərdə və öz rəvayət zənciriylə Salam b. Əbu Cuddan, o da merfu olaraq Ebuzerdən (r.ə) (c. 2, s. 177 və 163) və eyni əsərdə, eyni rəvayət zənciriylə Rebia b. Naciddən, o da Əlidən

(ə.s) (c. 1, s. 261 və 265), eyni şəkildə Şeyx Müfid "əl-İxtisas" adlı əsərində, öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b. Zeberkandan, o da İmam Musa b. Cəfərdən (ə.s) (s. 54), yenə eyni əsərdə, Məhəmməd b. Münkedirdən, o da atasından, o da babasından (s. 112), ayrıca Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Səid el-Urdunidən, o da İmam Musa b. Məhəmməd b. Razılıqdan (ə.s), o da qardaşından (c. 1, s. 176, h: 55), yenə Əbu Cəfər el-Ahvaldan, o da İmam Sadiqdən (ə.s) (c. 1, s. 176, h: 59), eyni əsərdə, ayrıca əl-Əhval kanalıyla İmam Sadiqdən

(ə.s), Münzirdən, o da İmam Əlidən, yenə öz sənədiylə Komandir b. Sa'd'dan, bunun kimi Təfsir-ul Firatda Əbu Cəfərdən, Əbu Rəfidən və Şa'bi'den, İmam Əlidən (ə.s), Şəhər b. Havşebdən (s. 14), yenə Ravzat-ul Vaizində (s. 164) və "Alam-ul Verə"də (s. 135 və 136) və "əl-Haraic" (s. 127 və 126) kimi əsərlərdə rəvayət etmişlər. Təfsir-ağıl Səhləbidə, Mücahid və Kelbidən belə rəvayət edilər: "Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Xristianları lənətləşməyə dəvət edincə, dedilər ki: "Dönüb bu təklifini qiymətləndirək." Tək qalınca, irəli fikirli liderləri olan Axıba dedilər ki: "Ey Məsihin qulu,


nə dərsin/deyərsən?" Dedi ki: "Allaha and olsun ki, ey Xristianlar birliyi, siz Muham-medin (s. a. a) elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbər olduğunu bildiniz. O, sizin peyğəmbəriniz İsa (ə.s) haqqında həll qovuşdurucu qəti məlumatı gətirmişdir. Allaha and olsun ki, bir peyğəmbərlə lənətləşən bir birliyin yaşlısı yaşamaz, kiçiyi də böyüməz. Əgər belə etsəniz, həlak olarıq. Yox, əgər dininiz üzrə qalmaq və ənənənizi davam etdirmək istəyirsinizsə, adamı öz halına buraxın və məmləkətinizə dönün."

Səhər Rəsulullahın yanına gəldiklərində baxdılar ki, Hüseyni qucaqlamış, Həsənin əlindən tutmuş, Fatimə onun arxasında, Əli də Fatimənin arxasında olmaq üzrə gəlirlər və Peyğəmbər (s. a. a) da deyirdi ki: "Mən dua etdiyim zaman, siz "Amin" dəyin." Necranlıla-rın Yepiskopu belə dedi: "Ey Xristianlar birliyi, mən qarşımda bir sıra üzlər görürəm ki, əgər bunlar Allahdan dağları yerindən sökməsini istəyərlərsə, heç şübhəsiz Allah dağları yerindən sökər. Gəlin lənətləşməyin, yoxsa həlak olarsınız. Qiyamət gününə qədər yer üzündə bir tək Xristian qalmaz." Bunun üzərinə peyğəmbərimizə dedilər ki: "Ey Əbul Noyabr, biz səninlə lənətləşməməyə və səni öz dinin üzərində buraxmağa, özümüzün də dinimiz üzrə qalmamıza qərar verdik."

Peyğəmbərimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Madam ki lənətləşməkdən qaçındınız, elə isə Müsəlman olmaq surətiylə onların sahib olduqları haqq və məsuliyyətlərə siz də sahib olun." Amma onlar bu təklifi qəbul etmədilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz: "Zəruri olaraq sizinlə döyüşəcəyəm." buyurdu. Onlar: "Bizim Ərəblərlə döyüşəcək gücümüz yoxdur. Ancaq bizə qarşı səfər təşkil etməməyin, bizi qorxutmamağın, bizi dinimizdən çevirməyə çalışma/işləməməyin qarşılığında

səninlə müqavilə bağlamaq istəyirik. Əgər qəbul etsən, hər il sənə iki min top parça verərik. Minini Səfər, digərini də Rəcəb ayında. Bir də dəmirdən edilmiş otuz zireh verərik." Peyğəmbərimiz (s. a. a) da onlarla bunların üzərinə müqavilə bağladı.


Daha sonra Peyğəmbər belə buyurdu: "Canım əlində olan Allaha and olsun ki, yokoluş, Necran xalqının üzərinə enmək üzrə idi. Əgər lənətləşməyə qatılsadılar, meymunlara və donuzlara çevriləcəkdilər. Vadi dolusu atəş yağacaqdı başlarına. Allah Necranın xalqını, ağac budaqlarındakı quşlara qədər yox edəcəkdi. Bir il keçmədən bütün Xristianlar həlak olacaqdı."

Mən deyərəm ki: Bu hekayə, buna yaxın ifadələrlə əl-Mağazi adlı əsərdə, İbni İshakdan rəvayət edilmişdir. Yenə Maliki "əl-Fusul-ul Mü-himme" (s. 23) adlı əsərdə, təfsirçilərdən yuxarıdakı rəvayətə yaxın ifadələrlə köçürər. əl-Hamavi də İbni Cerih kanalıyla bənzər ifadələrlə rəvayət edər.

"Minini Səfər..." Bununla nəzərdə tutulan məhərrəm ayıdır. Məhərrəm, Ərəb aylarının ilkidir. Cahiliyyə dövründə "Səfər" adıyla bilinərdi.

Məhərrəm ayına "Səfəri Əvvəl" və Səfər ayına "Səfəri Sani" deyərdilər. Ərəblər Səfəri Əvvəlin hörmətini Səfəri Saniyə təxirə salardılar. Sonra uca Allah Səfəri Əvvəlin də haram ay olduğunu, İslami dövrdə vurğuladı. Beləcə "Şehrullah-il Muharrem=Haram qılınmış ay" adıyla xatırlandı, daha sonra qısaca "Məhərrəm" deyə məşhur oldu.

Səhihi Müslimdə, Komandir b. Sad b. Əbu Vakkasdan, o da atasından belə rəvayət edər: "Müaviyə b. Əbu Sufyan, Səda deyər ki: "Səni Əbu Turaba (Hz. Əliyə) söyməkdən saxlayan nədir?" O bu qarşılığı verər: "Mən Rəsulullahdan üç şey duy/eşitdim ki, bunlardan birinin mənim haqqımda deyilmiş olmasını qırmızı yüklü dəvələrə dəyişməm." Bir gün Rəsulullah (s. a. a) Əlini, çıxdığı bir səfərə aparmamış, onu Mədinədə buraxmışdı. Əli dedi ki: "Ya Rəsulullah, məni qadınlarla və uşaqlarla birlikdəmi buraxırsan?" Rəsulullah ona belə dedi: "Musanın yanında Harun hansı mövqedədirsə, sən də mənim yanımda eyni mövqedə olmağı istəməzsənmi? Bu qədəri var ki, məndən sonra Peyğəmbər olmayacaq."

Bir də Peyğəmbərimizin (s. a. a) Hayber günü belə buyurduğunu duy/eşitdim: "Sabah bayrağı, Allahı və Rəsulunu sevən, Allah və


Elçisi tərəfindən sevilən birinə verəcəyəm." Hamımız sabahısı gün bayrağı bizə verilməsi gözləməsi içərisinə girdik. Rəsulullah belə buyurdu: "Mənə Əlini çağırın." Əlini gətirdilər. Gözləri ağrıyırdı. Tükürüğünü gözlərinə sürdü. Sonra bayrağı ona təslim etdi və Allah Hayberin fəthini onun əliylə reallaşdırdı.

Bir də: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də özünüzü çağıraq; sonra da dua edək..." ayəs(n)i enincə, Rəsulullah (s. a. a) Əlini, Fatiməni, Həsən və Hüseyni çağırdı, sonra belə buyurdu: "Allahım bunlar mənim Əhli Beytim." (c. 15, s. 175, Nevevinin Şərhiylə birlikdə.)

Eyni hadisə, Tirmizi də öz səhihində (c. 5, s. 638, h: 3724) yer/yeyər vermişdir. Əbul Mueyyid əl-Muvaffik b. Əhməd, Hz. Əlinin fəzilətləri kitabında rəvayət etmişdir. Əbu Nuaym, Hilyet-ul Övliya adlı əsərdə, Komandir b. Sa'd'dan, o da atasından rəvayət etmişdir. Hameveyni Feraid-us Sımtayn adlı əsərində (c. 1, s. 377-378) yer vermişdir.

Əbu Nuaym Hilyet-ul Övliya adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə

Komandir b. Əbu Vakkasdan, o da atasından belə rəvayət edər: "Bu ayə enincə, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Əlini, Fatiməni, Həsən və Hüseyni çağırdı, sonra belə buyurdu: "Allahım, bunlar mənim Əhli Beytim."

Eyni əsərdə Şa'bi'den, o da Cabirdən rəvayət edər: "Axıb və Tayyib adlı kəslər Rəsulullahın hüzur/dincliyinə gəldilər. Rəsulullah (s. a. a) onları İslama dəvət etdi. Dedilər ki: "Ey Məhəmməd, Müsəlman olduq." Rəsulullah buyurdu ki: "Yalan danışırsınız. İstəsəniz nə üçün Müsəlman olmadığınızı da izah edim." Dedilər ki: "Söylə baxaq." Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Xaç sevmə, şərab içmə və donuz əti yemə." Cabir deyər ki: "Rəsulullah onları lənətləşməyə çağırdı. Sabahısı gün lənətləşmək üzrə sözləşdilər. Rəsulullah səhər Əlinin, Həsənin, Hüseynin və Fatimənin əlindən tutaraq sözləşdikləri yerə gəldi və onlara xəbər saldı. Amma onlar söz verdikləri halda gəlmədilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə


buyurdu: "Məni haqq dinlə göndərən Allaha and olsun ki, əgər lənətləşməyə gəlsədilər, bu vadi onların başına atəş yağdıracaqdı."

Cabir deyər ki: "Biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı... çağıraq..." ayəs(n)i onlar haqqında enmişdir." Cabir deyər ki: "Özümüz və özünüz ifadəsiylə, Rəsulullah və Əli nəzərdə tutular. Oğullarımız, Həsən və Hüseyndir. Qadınlarımız isə Fatimədir."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti, İbni Mağazili Menakıb adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə Şa'biden, o da Cabirdən rəvayət etmişdir (s. 363, h: 310). Hameveyni "Feraid-us Sımtayn" adlı əsərində, öz rəvayət zənciriylə Cabirdən köçürmüşdür (c. 2, s. 23, h: 365). Maliki Fusulul Mühimmedə mürsəl olaraq Cabirdən (s. 25), yenə Əbu Davud Tayalisidən, o da Şa'bet-uşŞa'bi'den mürsəl olaraq rəvayət etmişdir. et-Dürr-ül Mensurda, Hakimdən -səhih olduğunu ifadə edərək- o də ibni Mürdeveyhdən, Əbu Nuaym ed-Delaildə Cabirdən rəvayət etmişdir.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə Əbu Nuaym, et-Delail adlı əsərdə Kelbi kanalıyla Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan belə rəvayət edər: "Necran Xristianlarından bir heyət, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) görüşmək üzrə Mədinəyə gəldi. Bunlar, on dörd şəxsiyyət bir şərəfli qrupu idi. Bunların içində başları olan Seyid, fikirlərinə dəyər verilən və ondan sonra gələn ikinci a-

dam olaraq da Axıb vardı." Sonra İbni Abbas, yuxarıda ifadə edildiyi kimi hekayəni izah edər." (c. 2, s. 39)

Eyni əsərdə Beyhaki ed-Delaildə, Sələmə b. ABŞı Yeşu qana-lıyla atasından, babasından belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) Nəml surəsinin enişindən əvvəl, Necran xalqına bu ifadələrlə başlayan bir məktub yazdı: "İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı Allahın adıyla. Allahın elçisi Məhəmməddən Necran yepiskopuna və Necran xalqına. Əgər Müsəlman olsanız, mən sizdən ötəri İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı olan Allaha həmd edərəm. İndi mən sizi qula qulluqdan Allaha qulluq etməyə çağırıram. Sizi qulların vəlayətindən (dostluq və rəhbərliyindən) Allahın vela


kifayətlənə çağırıram. Əgər çağırışmı qəbul etməsəniz, cizyə vermək məcburiyyətindəsiniz. Bunu da rədd etsəniz, sizə döyüş elan edəcəyə(i)mi bilin. Vəssalam."

Yepiskop, yazını oxuyunca çox qorxdu, dəhşətə qapıldı. Necran xalqından Şerahbil b. Vidaya adlı bir şəxsi çağırdı, məktubu ona uzatdı. Adam məktubu oxudu. Yepiskop ona: "Nə düşünürsən?"

deyə soruşdu. Şerahbil dedi ki: "Sən uca Allahın İbrahim, İsmayıl soyuna peyğəmbərlik verəcəyini vəd etdiyini bilirsən. Onun bu adam olduğu haradan müəyyəndir? Mənim peyğəmbərlik haqqında məlumatım yoxdur. Əgər dünya işləriylə əlaqədar bir xüsus olsaydı, sənə bir görüş bildirərdim. Sənin üçün işlə/çalışardım." Bunun üzərinə Yepiskop, Necran xalqını bir-bir çağıraraq onlarla danışdı. Onlar da Şerahbilin söylədiklərinə bənzər söylədilər. Sonunda Şerahbil b. Vidaya, Abdullah b. Şerahbil və Cabbar b. Bolluq adlı şəxsləri, gedib Rəsulullah haqqında özlərinə xəbər gətirmək üzrə vəzifələndirdilər. Heyət yola çıxdı. Nəhayət Peyğəmbərimizin (s. a. a) hüzur/dincliyinə çıxışlar. Qarşılıqlı olaraq bir-birlərinə suallar soruşdular. Daha başlar başlamaz Peyğəmbərimizə bu sualı yönəltdilər: "Məryəm oğulu İsa haqqında nə düşünürsünüz?" Peyğəmbər əfəndimiz buyurdu ki: "Bu gün onun haqqında hər hansı bir məlumatım yox. Bu gün gözləyin. Sabah onun haqqında deyilməsi lazım olan şeyi sizə bildirərəm." Beləcə uca Allah: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı. ...Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək." ayələrini endirdi. Heyətdəkilər bu şərhi eşidincə, bunu qəbul etməkdən qaçındılar.

Peyğəmbərimiz onlara xəbəri eşitdirdikdən sonra, sabahısı gün məxmərdən bir örtüyə qucaqladığı Həsən və Hüseynlə birlikdə, Fatimə də arxalarında olduğu halda, lənətləşmə üçün gəldi. O sırada Peyğəmbərimizin bir neçə dənə xanımı vardı. Buna baxmayaraq oraya qızı Fatiməni gətirmişdi. Şerahbil yanındakı yoldaşına dedi ki: "Mən qarşımda çox məqbul bir davranış görürəm. Əgər bu adam,


elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbərsə və biz də onunla lənətləşsək, yer üzündə həlak edilmədik bizdən bir tək adam qalmaz." Yoldaşı: "Yaxşı, sənin görüşün nədir?" deyə soruşduqda, o bu qarşılığı verdi: "Mən, onun hakimliyinə baş vurmağı nəzərdə tuturam. Çünki, mənə görə o, zidd bir qərar verəcək deyil." Yoldaşı dedi ki: "Sən dilədiyini edə bilərsən."

Bunun üzərinə Şerahbil, Rəsulullahın yanına getdi və ona belə dedi: "Mən, səninlə lənətləşməkdən daha xeyirli bir təklifdə ol/tapılıram." Peyğəmbərimiz: "Nədir o?" deyə soruşdu. Dedi ki: "Bu gündən axşama və axşamdan səhərə qədər bizim haqqımızdakı hökmünü təxirə salmağını təklif edirəm. Ondan sonra sən hansı hökmü

versən, o bizim üçün etibarlıdır." Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) geri döndü və onlarla lənətləşmədi. Nəticədə cizyə vermələri qarşılığında onlarla barış etdi." (c. 2, s. 38)

Eyni əsərdə İbni Cərir, Alba b. Ahmer el-Yeşkuridən belə rəvayət edər: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı..." ayəs(n)i enincə, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Əlini, Fatiməni və oğulları Həsən ilə Hüseyni çağırdı. Sonra lənətləşmək üzrə Yəhudilərə xəbər saldı. Yəhudi gənclərdən biri lənətləşməyə gedəcək olanlara belə səsləndi: "Yuh olsun sizə! Daha dünən (keçmişdə) meymunlara və donuzlara çevrilən soydaşlarınızı unutdunuzmu? Əsla/çəkin onunla lənətləşməyin." Bunun üzərinə Yəhudilər də lənətləşmədən imtina etdilər." (c. 2, s. 39)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, ayədə keçən "Onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa...." ifadəsindəki əvəzliyin "Gerçək, Rəbbindən gələndir." ifadəsində keçən "gerçək"ə dönük olduğuna bağlı fikiri dəstəklər xüsusiyyətdədir. Buna görə, lənətləşmə hökmü, tam Məryəm oğulu İsanın vəziyyətinə xas deyil. Buna görə, bu hadisə də, yuxarıda bir neçə nümunəsini verdiyimiz bir çox rəvayətdə

işarə edilən Necran Xristianlarının lənətləşməyə dəvət edilmələrindən sonra reallaşan bir hekayədir.


İbni Tovuz Sad-ağıl Suud adlı əsərində deyər ki: "Məhəmməd b. Abbas b. Mervan tərəfindən qələmə alınan və Peyğəmbərimizlə Əhli Beyti haqqında enən ayələrin təfsirini əhatə edən kitabdan bu ifadələri oxudum: "Lənətləşmə hadisəsinə bağlı xəbər, əlli bir dəyişik kanaldan səhabə və başqalarından rəvayət edilmişdir. Həsən b. Əli (ə.s), Osman b. Affan, Sad b. Əbu Vakkas, Bəkr b. Semmal, Talha, Zübeyr, ABdir-rəhman b. Avf, Abdullah b. Abbas və Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) köləsi Əbu Rəfi, Cabir b. Abdullah, Bera b. Azıb və Ənəs b. Malik bunlar arasında iştirak edərlər."

Bu hadisə, əl-Menakıb adlı əsərdə, bir çox ravi və təfsirçidən rəvayət edilər. Bunun kimi Sunu idi də et-Dürr-ül Mensurda rəvayət e-deyər.

Ayələ Əlaqədar Bir Şərh və Rəddi

Bir tefsircinin2 bu qiymətləndirməsi son dərəcə qəribədir:

"Rəvayətlərdən ifadə edilən ortaq nöqtə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) lənətləşmə üçün Əli, Fatimə və iki oğullarını seçdiyi xüsusudur. Bu rəvayətlərdə "qadınlarımız" sözü Fatiməyə və "özümüz" sözü də yalnız Əliyə şərh olunar. Bu rəvayətlərin bütünü Şiə qaynaqlıdır. Bununla hansı məqsədi güddükləri isə məlumdur. Necə ki bu rəvayətlərin məşhurluq ka-zanıp qəbul görməsi üçün əllərindən gələni etmişlər. Belə ki bu rəvayətlər, Əhli Sünnə arasında da böyük ölçüdə rəvac tapmışdır. Lakin bu rəvayəti uyduran adam, hadisəs(n)i ayəyə tam olaraq uydura bilməmişdir. Çünki heç bir Ərəb, xüsusilə bir neçə qadınla evli biri, "qadınlarımız" sözüylə qızını nəzərdə tutmaz. Ərəbcədə bu tərz bir istifadənin nümunəs(n)i yoxdur. Bundan daha ağıl almazı isə, "özümüz" ifadəsiylə Əlinin nəzərdə tutulduğunun deyilməsidir. Qaldı ki, ayənin nüzul səbəbi olaraq göstərdikləri Necranlı Xristianların meydana gətirdiyi heyətdə, qadınlar və uşaqlar iştirak etmirdilər. -------------------2- əl-Menar Təfsiri, c. 3, s. 322-323.


Ayədən aydın olan xüsus budur: Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a)

Əhli Kitabdan özüylə Məryəm oğulu İsa haqqında mübahisə/müzakirəyə girib çəkişənləri, kişi, qadın və uşaqları al/götürüb toplamaya dəvət etməsi, kənar tərəfdən özünün də kişi, qadın və uşaqlardan ibarət olan/yaranan möminləri toplaması əmr edilmişdi. Bunlar, İsa haqqında yalan danışana lənət etməsi üçün Allaha dua edəcəkdilər.

Belə bir təklifdə ol/tapılmaq, adamın qəti inancına və söylədiklərindən əmin olduğuna dəlalət edər. Yenə belə bir təklifə həmsöhbət olan Xristianlar və digər qrupların belə bir şeydən qaçınmış olmaları da, dəlillərindən şübhə etdikləri və söylədiklərindən tam əmin olmadıqları aydın olur. Bu hadisə və onların sərgilədikləri rəftar, inanclarının sarsıldığını, qəti məlumata və dəlilsiz inanca söykən/dözmədiklərini ortaya qoymuşdur. Halbuki Allaha iman edən bir kimsə, haqq və batil tərəfdarlarından ibarət olan/yaranan bu qədər insanı bir yerdə yığıb, Allahın lənətini istəməyə və rəhmətindən uzaq olmağı tələb etməyə razı ola bilərmi? Allaha qarşı bundan daha böyük cəsarət olarmı? Allahın gücü və əzəmətiylə bundan daha çox lağ/alay edilərmi?

Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) və bərabərindəki möminlərin Hz. İsa haqqında qəti bir inanca sahib oyduqlarının dəlili olaraq

bu ifadə kifayətdir: "...sənə gələn elmdən sonra..." Çünki bu cür inanc məsələlərində "elm" sözcüyüylə "qəti inanc" nəzərdə tutular. "...biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı..." ifadəsini iki şəkildə açıqlamaq mümkündür:

Birincisi: Hər qrup qarşı tərəfin adamlarını çağırsın. Siz bizim oğullarımızı, biz də sizin oğullarınızı, siz bizim qadınlarımızı, biz də sizin qadınlarınızı... çağıraq.

İkincisi: Hər qrup öz yandaşlarını çağırsın. Biz Müsəlmanlar öz oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü... çağıraq. Siz də özünüzünküləri çağırın.

Hər iki baxımdan da "özlər"in çağrılışındaki söz dağılımında hər hansı bir problem yoxdur. Problem, Şiənin şərhindən və


sözləri müəyyən şəxslərə xas etmə barəsində onlara tərəf olanlardan qaynaqlanmaqdadır..."

Mən deyərəm ki: Bu sözləri -ki bu cür sözləri onun kimi birinə nisbət etməmizdən ötəri bəzi oxucuların bizi günahlandıracağını

təxmin edir kimiyəm. Çünki heç bir ağıllı, bu və bənzəri sözlərin elmi qaynaqlarda söz mövzusu edilməsinin tərəfdarı olmaz.- dayaqsız və dəlildən məhrum olmasına baxmayaraq, sırf inadçılığın, fanatizmin və vəsvəsənin bir insanın anlama qabiliyyətini nə növ bir uçuruma sürüdüyünü və xarab bir düşüncəyə sahib etdiyini, göstərmək üçün təqdim edirik. Belə bir faktları daşıyan kimsə, bu tərz düşüncə üzərinə qurduğu bütün strukturları pozar, daha sonra pozduqlarını heç çəkinmədən təkrar etməyə başlar. Ayrıca bu cür sözlər, şəri, pisliyi ehtiva edir və şərdən qaçına bilmək, onu bilməyə, tanımaya bağlıdır.

Bu mövzuda iki cür yanaşma içinə girmək mümkündür:

Birincisi: Ayənin Hz. Əlinin üstünlüyünə dəlalət etməsidir. Bu, kəlamı bir məsələdir və bizim bu kitabımızın mövzusunun xaricindədir. Bu kitabda əsl hədəf, Quran ayələrinin mənalarını irdələməkdir.

İkincisi: Bu qiymətləndirməyi edən şəxsin "Mübahele ayəsi"nin mənasıyla əlaqədar şərhlərini və Peyğəmbərimizlə Necran Xristianlarını təmsilən gələn heyət arasında keçən hadisələrə bağlı rəvayətlər üzərindəki şərhini araşdırmaqdır. Bu, təfsirlə əlaqədardır və

kitabımızın əhatəsinə girən bir mövzudur.

Ayənin neyə dəlalət etdiyini bilirsiniz. Bizim yuxarıda nəql etdiyimiz bir çox rəvayət, ayənin obyektiv qarşılığıyla üst-üstə düşməkdədir. Bunlar üzərində düşünüldüyü zaman, söz mövzusu uydurma qiymətləndirmənin və heç bir müsbət məqsədə xidmət etməyən çürük, dayanıqsız müşahidənin səhvi, etibarsızlığı aydın olacaq. İndi daha detallı bir irdələməyə başlayırıq:

Bu şəxs deyir ki: "Bu rəvayətlərin bütünü Şiə qaynaqlıdır... Bu rəvayətlərin məşhurluq qazanıb qəbul görməsi üçün əllərindən gələni et


etmişlər. Belə ki bu rəvayətlər Əhli Sünnə arasında da böyük ölçüdə rəvac tapmışdır." Bundan əvvəl də sözünün başında: "Rəvayətlərdən ifadə edilən ortaq nöqtə..." şəklində bir ifadə istifadə edir. Kaş ki bu sözlərlə hansı rəvayətləri nəzərdə tutduğunu bilsəydim? Bununla hədisçilərin əlbirlik edərək rəvayət etdikləri və hər hansı bir baxımdan tənqid etmədikləri çox saydakı rəvayətimi nəzərdə tutur? Halbuki bu rəvayətlər

bir, iki və üç dənə deyil. Hədisçilər bunları topluca mənimsəmiş və nəql etmişlər. Səhih hədis qaynaqlarında bu rəvayətlərə yer verilmişdir. Bunlar arasında Müslim və Tirmizi də vardır. Tarixçilər də hadisəs(n)i təsdiqləmişlər.

Sonra Təfsirçilər hər hansı bir etirazda ol/tapılmadan, ən kiçik bir şübhə ifadə etmədən təfsirlərində bunlara yer vermiş, dəfələrlə üzərində dayanmışlar. Bunlar arasında Taberi, İbni Kəsr, Sunu idi kimi hədisçi və tarixçi şəxslər də iştirak edər.

Ayrıca, bu rəvayətlərin qaynağı olaraq işarə etdiyi Şiə ilə kimləri nəzərdə tutur? Rəvayət zəncirlərinin gəlib söykən/dözdükləri Sad b. Əbu Vakkas, Cabir b. Abdullah, Abdullah b. Abbas kimi səhabələrimi? Yoxsa bu xəbərləri onlardan duy/eşidib özlərindən sonrakı qurşaqlara köçürən Əbu Saleh, Kelbi, Süddi, Şa'bi kimi təbiin qurşağına məhrum-sup alimlərimi nəzərdə tutur? Bu kimi insanlar, müəllifin xoşuna gəlməyən bir hadisəs(n)i köçürdülər deyə Şiəmi oldular? Qaldı ki, bu şəxslər və bənzərləri, hədisləri nəql edən kanallardırlar. Əgər bu adamlar da rədd edilsə, geridə sözü ediləcək bir sünnə, izah ediləcək bir siyer qalmaz.

Bir Müsəlman, hətta din olaraq İslamı mənimsəməmiş bir araşdırmaçı, sünnəs(n)i etibarsız sayıb, sonra da Peyğəmbərin (s. a. a)

gətirdiyi təlimi və qanunuma sisteminin detallarını təsbit edə bilər mi? Halbuki Quran, Peyğəmbərin sözünün və praktik davranışının kanıtsallığını qışqırır; dinin həyatını davam etdirməsini dilə gətirir? Əgər də başdan etibarən sünnənin ləğvliyi istiqamətinə gedilsə, geridə nə Qurandan bir əsər, nə də enməsi üçün bir səmərə qalar.


Yoxsa o, bu sözləriylə, Şiələrin bu cür rəvayətləri uydurub hədis və tarix qaynaqlarına soxuşdurduqlarınımı demək istəyir? Əgər elə isə, sünnənin ləğvi və şəriətin etibarsızlığı təhlükəsi yenidən gündəmə gəlmiş olar. Hətta müsibət daha da əhatə edici, fəsad daha də məşhur olar!!!

Sözlərinin bir hissəsində də deyir ki: "Qadınlarımız" sözünü "Fatiməyə", "özümüz" sözünü də yalnız Əliyə şərh edirlər..." Demək istəyir ki; onlar deyirlər: "Qadınlarımız" sözü mütləq olaraq deyilmiş və onunla Fatimə nəzərdə tutulmuşdur. Yenə "özümüz" sözü ilə də yalnız Əliyə işarə edilmişdir. O, bu sözüylə, yuxarıda təqdim etdiyimiz rəvayətlərdən birində keçən ifadələrdən anladığını əks etdirir

kimidir. Çünki Cabirin belə dediyi rəvayət edilər: "Qadınlarımız"la Fatimə, "özümüz"lə Əli nəzərdə tutulmuşdur."

Amma bu təfsirçi, hadisəs(n)i səhv anlamışdır. Çünki ayədə keçən "qadınlarımız " sözü ilə Fatimə və "özümüz" sözü ilə də Əli nəzərdə tutulmamışdır. Lakin Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) bu ayədəki əmri yerinə yetirmə məzmununda, yalnız Əli və Fatiməni çağırdığı üçün, Fatimənin "qadınlarımız"ın, Əlinin "özümüz"ün və Həsən və Hüseynin də "oğullarımız"ın fərdi misdak və nümayəndələri olduqları aydın olmaqdadır. Ayədə keçən "oğullar, qadınlar və özlər"dən məqsəd ailədir. O da Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əhli Beytidir. Necə ki rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, Peyğəmbərimiz

(s. a. a) onları lənətləşmə məhəllinə gətirdikdən sonra: "Allahım, bunlar mənim Əhli Beytim." buyurmuşdur. Bu səbəbdən Peyğəmbərimizin sözünün ifadə etdiyi məna budur: "Bunlardan başqa çağıracaq kimsə tapa bilmədim." Bəzi rəvayətlərdə iştirak edən: "Özümüz və özünüzü" sözündən məqsəd, Rəsulullah və Əlidir." ifadəsi bizim bu açıqladığımızı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Çünki bu ifadə, açıqca ayənin mənasına kimin mis-dak olduğunu ifadə edir; ayədəki sözüklərin mənasını açıqlamaq söz mövzusu deyil.


Sonra deyir ki: "Lakin bu rəvayəti uyduran adam, hadisəs(n)i ayəyə tam olaraq uydura bilməmişdir. Çünki heç bir Ərəb, xüsusilə bir neçə qadınla evli biri, "qadınlarımız" sözüylə qızını nəzərdə tutmaz. Ərəbcədə bu tərz istifadənin nümunəs(n)i yoxdur. Bundan daha ağıl almazı isə, "özümüz" ifadəsiylə Əlinin nəzərdə tutulduğunun deyilməsidir." Yazarın səhv qəbul etdiyi bu maraqlı hadisə, onu bu qədər rəvayəti bir çırpıda tutub atmağa, onları nəql edən ravileri və səhih olaraq qəbul edən bütün hər kəsi günahlandırmağa, daha sonra da sözü keçən nisbətlərdə ol/tapılmağa sürümüşdür. Halbuki, Quranı təfsir etmək kimi bir mövqedə olan bir adam olaraq o qədər bəlağət imamını və söz sənəti ustadlarını xatırlaması lazım idi. Onlar bu rəvayətləri heç bir tərəddüd göstərmədən, hər hansı bir etiraza mövzu etmədən təfsirlərinə və digər əsərlərinə al/götürmüşlər.

Məsələn Keşşaf təfsirinin yazıçıs(n)ı Zimahşeri -ki zaman zaman qiraət imamlarının belə səhvlərini göstərə biləcək bir adamdır- söz mövzusu ayənin təfsiri çərçivəsində bunları söyləyir: "Bu ayənin ən/en güclü kanıtsallığı, Səhabələri Kisanın (Peyğəmbərimizin: "Əhli Beytim

bunlardır." deyə əbası altına aldığı Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynin) üstünlüklərinə dəlalət etmədə, bundan daha güclü bir dəlil olmaz. (Salam onların üzərlərinə olsun.) Bu, eyni zamanda Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) peyğəmbərliyinin də həqiqətinin ən/en açıq ifadəsidir. Çünki, yandaş və müxalif heç kim, Necran Xristianlarının lənətləşməyə qatıldıqlarına bağlı bir rəvayəti köçürmüş deyil." Keşşaf Təfsirindən al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı. (c. 1,

s. 370)

Necə olur da bəlağət sahəsinin ustadları, ədəbiyyat sahəsində at qaçdıran bu igidlər və ulu şəxsiyyətlər, hədis kitablarında sıx bir şəkildə iştirak edən bu yekundakı rəvayətlərin Quranın bəyanına səhv izafə etdiklərini, tək bir vəziyyətə bağlı, çoxluq bir ifadə istifadə etməni nisbət etdiklərini fərq edə bilməmişlər?!

Xeyr! And olsun ki, məsələni qarışdıran yazarın özüdür. Anlayışla obyektiv qarşılığını bir-birinə qarışdıran odur. O sanır ki, uca


Allah Peyğəmbərinə: "...sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa, de ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı... çağıraq." şəklində xitab etdiyində, əgər ayənin işarə etdiyi mübahisə/müzakirəçilər Necranlı Xristianlardan ibarət olan/yaranan heyət qəbul edilsə, bəzi rəvayətlərdə işarə edildiyi kimi, onlar də on dörd kişidən meydana gəldikləri və yanlarında qadın və uşaq adına kimsə ol/tapılmadığı, ayrıca rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə Peyğəmbərimiz də Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyndən başqa kimsəni lənətləşməyə aparmadığı üçün, bu şəkildəki bir yanaşma, "səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa..." ifadəsiylə Necran heyətinin, "qadınlarımız" ifadəsiylə bir tək qadının və "özümüz" ifadəsiylə də bir tək adamın nəzərdə tutulmuş olmasını tələb edir. Bu vəziyyətdə "qadınlarınız" və "oğullarınız" ifadələrinin bir mənas(n)ı olmaz. Çünki rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, heyətdə qadınlar və uşaqlar iştirak etmirdilər.

Burada tesniye=iki adam ilə əlaqədar barədə çoxluq olan "oğullar" sözünün istifadə edilməsi vəziyyəti ortaya çıxmış olar. Belə bir istifadə, müfret üçün çoxluq istifadə etməkdən daha pis bir nümunədir. Müfretle əlaqədar olaraq çoxluq istifadəsinin nümunələrinə müvelledlerin,

yəni sonradan Ərəbləşənlərin dilində rast gəlmək mümkün olsa da, orijinal Ərəbcədə hörmət ifadə etmək xaricində heç bir yerdə tək qəsdiylə çoxluq istifadə edilməz, amma tesniye niyyətinə çoxluq ifadə qətiliklə istifadə edilə bilməz.

İşdə adı çəkilən təfsirçini, söz mövzusu rəvayətləri bir kənara itələməyə, onları uydurma olaraq xarakterizə etməyə itələyən qorxu budur. Halbuki məsələ onun vehmettiği kimi deyil.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Bəliğ, məqsədə uyğun və təsirli bir danışma, mövqenin ehtiyaclarının riayət edilməsini, yəni qəbul edilməsi lazım olan şeyin diqqətə çarpan bir şəkildə qəbul edilməsini zəruri edər. Bəzən elə bir vəziyyət olar ki, iki adam və ya iki qrup qarşılıqlı danışar da tərəflərdən biri və ya hər ikisi qarşı tərəfin vəziyyətini bilmədiyini inkar edər və ya bilməz. Bu vəziyyətdə danışma, fitrətin


və ənənənin nəzərdə tutduğu şəkildə hazırlanar. Buna uyğun ifadələrə yer verilər. Sözgəlişi rəqib tərəflərdən biri, qarşı tərəfə hüsumət və müdafiə etmə faktının o tərəfin bütün fərdləri, qadın, kişi, kiçik

böyük hər kəs üçün etibarlı olduğunu vurğulamaq istəsə, belə bir ifadə istifadə edər: Biz, kişi, qadın və uşaq olaraq sizə hüsumət edirik və sizinlə döyüşürük. Beləcə fitrətin və ənənənin nəzərdə tutduğu bir danışma etmiş olar. Çünki ənənə, bir qrupun qadınlarının və uşaqlarının olmasını tələb edir. Bu tərz ifadələrdə məqsəd; qarşı tərəfə özlərinə hüsumət edənlərə qarşı yek bədən olduqlarını, topluca hüsumət etdiklərini vurğulamaqdır. Əgər: "Biz kişilər, qadınlar və iki oğulumuzla sizə hüsumət edirik və ya döyüşürük" şəklində bir ifadə istifadə edilsə, bununla mövqenin tələb etdiyindən kənar bir xüsus xəbər verilmək istənir ki, bu da xüsusi bir vurğunu və mövqenin gərəyi qarşı tərəfə izah etməyi qaçınılmaz etmişdir.

Lakin tanış ollar, dostlar və yoldaşlar arasında, danışma fitrətin və ənənənin tələb etdiyi kimi edilə bilər. Sözgəlişi, bir dəvət və qeyd etmə çağırışı olaraq: Sizi özümüz, qadınlarımız və uşaqlarımız olaraq dəvət edirik." deyilə bilər. Bəzən də tərəfin tanımasına söykən/dözülərək daha detallı bir dəvətnamə təqdim edilər və belə deyilir: "Kişilər, qız və iki kiçik uşaq olaraq sizə xidmət edəcəyik." vs.

Bu halda fitrət, ənənə və xarici görünüş bir qiymətləndirməyə,

reallıq və obyektiv qarşılıq da bir başqa qiymətləndirməyə təbii/tabedir. Bunlar bəzən bir-birlərindən fərqli olarlar. Bu səbəbdən bir kimsə danışmasını özü ilə əlaqədar olaraq zahirən bilinən şeylərə görə formalandırıb, vərdişin və ənənənin gərəyi bir danışma etsə, sonra da gerçək vəziyyəti, praktik mövqes(n)i, izah etdiklərindən fərqli bir şəkildə ortaya çıxsa, onun danışması səhv olmaz, verdiyi xəbər etibarilə yalançı qəbul edilməz və ya mənasız şeylər söyləyən bir boşboğaz rəftarı görməz.

Ayəs(n)i də bu şəkildə şərh etmək lazımdır. Bu səbəbdən: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz


qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də özünüzü çağıraq…" ayəs(n)i ilə nəzərdə tutulan məna -yuxarıdakı şərhləri əsas al/götürsək-budur: Onları, sənin Əhli Beytindən dəvət və elm barəsində sənə ortaqlıq edən yaxınlarınla birlikdə gəlməyin qarşılığında, ailələri və yaxınlarıyla birlikdə gəlmək üzrə lənətləşməyə çağır." Sonra danışma elə bir şəkildə hazırlanmış ki,

Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) Əhli Beyti içində kişilər, qadınlar və oğullar, onların da ev xalqı içində kişilər, qadınlar və oğullar varmış kimi bir mənas(n)ı əks etdirir. Belə bir məna qəbul etməsi xarici görünüşün bir gərəyidir. Vərdişin və ənənənin Peyğəmbərimiz və Xristian rəqiblərinə bağlı hökmü budur.

İşin əslinə və reallığa gəlincə; Peyğəmbərimizin (s. a. a) kişilər, qadınlar və oğullar olaraq yalnız özü, qızı və iki oğul vardı. Rəqibləri də yalnız kişilərdən meydana gəlirdilər, qadınları və oğulları ol/tapılmırdı. Buna görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) qərarlaşdırılan yerə bir kişi, bir qadın və iki uşaqla birlikdə gəlincə onu yalançılıqla və səhv etməklə günahlandırmadılar. Kənar yandan onlar da; "Sən bizə qadınları və oğulları da gətirməmizi istədin, amma bizim qadınlarımız və oğullarımız yanımızda deyil." deyə üzr ifadə etmədilər. Ayrıca bu hekayəni duy/eşidən heç kim onu uydurma olaraq xarakterizə etməmişdir.

Buradan hərəkətlə yazarın; "Ayənin nüzul səbəbi olaraq göstərilən Necranlı Xristian heyətinin bərabərində də qadınlar və oğullar yox idi." şəklindəki sözünün də səhv olduğunu görürük.

Ayrıca bunları söyləyir: "Ayədən aydın olan xüsus budur:

Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) Əhli Kitabdan özüylə Məryəm oğulu İsa haqqında mübahisə/müzakirəyə girib çəkişənləri kişi, qadın və uşaqları toplamaya dəvət etməsi, kənar tərəfdən özünün də kişi, qadın və uşaqlardan ibarət olan/yaranan möminləri toplaması əmr edilmişdi. Bunlar, İsa haqqında yalan danışana lənət etməsi üçün Allaha dua edəcəkdilər... Allaha iman edən bir kimsə, haqq və batil tərəfdarlarından ibarət olan/yaranan bu qədər insanı bir yerdə yığıb Allahın lənətini istəməyə və rəhmətdən uzaq olmağı tələb etməyə


meye və rəhmətdən uzaq olmağı tələb etməyə razı ola bilərmi? Allaha qarşı bundan daha böyük bir cəsarət olarmı? Allahın gücü və əzəmətiylə bundan daha çox lağ/alay edilər mir?"

Xülasəylə demək istəyir ki: Ayə, hər iki tərəfi özləri, qadınları və uşaqlarıyla bir yerdə toplanmağa və lənətləşməyə dəvət edir (müəyyən şəxslər söz mövzusu deyil).

Görəsən dəvət edilən bu yığıncağın nə olduğunun açıqlanması lazım deyilmi? Görəsən bununla hər iki tərəfin bütünlüklə toplanmaları

mı nəzərdə tutulur? Yəni bütün mü'minlerin3 -ki Yeməyin, Hicaz, İraq kimi bölgələrdə yaşayan Rəbiyə və Mudar Ərəblərinin böyük bir qisimi və ya hamısı sayılırdılar- və Yeməyin, Şam, Aralıq dənizi sahilləri, Bizans, Fransa, İngiltərə və Avstriya kimi bölgələrdə yaşayan bütün Xristianların bir yerdə toplanmalarımı əmr edilmişdir?

Yer üzünün şərqində və qərbində yaşayan bu cəmiyyətlərin, kişili, qadınlı və uşaqlı əhaliləri o gün üçün milyonları aşırdı. Ağılı başında olan heç kim, milyonlarla insanı bir yerdə toplamanın qeyri-mümkün olduğundan şübhə etməz. Normal təbii səbəblər bütün təməlləriylə belə bir şeyi qaldıra bilməz və deruhde edə bilməz. Belə bir şeyi qəbul etmək, Quranın insanları qeyri-mümkün və muhal xüsusiyyətli bir şeyə dəvət etdiyini qəbul etməklə sinonimdir. Demək olar ki, Quran qətiliklə olmayacaq bir şeyə söykənən olaraq dəlilini ortaya qoyur, qeyri-mümkündən hərəkətlə haqqı müdafiə edir. Xristianların Peyğəmbərin (s. a. a) bu dəvətinə razılıq etməmələri üzrlü görülə bilər. (Nə gözəl bəhanə!) Amma Peyğəmbərin, razılıq edilə bilməyəcək bir şeyə onları dəvət etmiş olmasının onlardan daha çox dəvətinə böyük bir zərər verdiyi ortadadır.

Yoxsa o an üçün orada hazır olan iki qrupun təmsil etdiyi

bölgələrin xalqlarımı nəzərdə tutulur? Mədinə və ətrafındakımı

3- Bəzi tarixçilərə görə hicri doqquzuncu ildə, digər bəzisinə görə onuncu ildə meydana gəlmişdir bu hadisə… Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələri izləyən ayələrlə əlaqədar rəvayətlər hissəsində açıqladığımız kimi, hadisənin tarixinə bağlı görüşlərin bütünündə problem vardır.


minlerle, Necran və ətrafındakı Xristianlar yəni. Hərçənd bu ehtimal əvvəlkinə görə daha yüngül görünür; ancaq reallaşa bilməmə, hadisə tapa bilməmə baxımından əvvəlki kimidir. O gün üçün, kim Mədinənin və Necranın bütün xalqını qadınlara və uşaqlara çatana qədər lənətləşmə üçün bir yerdə yığa bilərdi? Görəsən belə bir çağırış, qeyri-mümkünü istəmək deyil də nədir? Və görəsən haqq, reallaşması qeyri-mümkün, ortaya çıxması çətin bir çağırışdır, mənasına gəlməzmi?

Yoxsa, mübahisə et/müzakirə edilən tərəflərmi nəzərdə tutulur? Yəni Peyğəmbər əfəndimiz

və o sırada yanında olan möminlərlə Necranlı Xristianları təmsilən Mədinədə olan heyət… Bu ehtimala da yazarın bu sözüylə cavab verilər: "Qaldı ki, ayənin nüzul səbəbi olaraq göstərdikləri Necranlı Xristianların meydana gətirdikləri heyətdə qadınlar və uşaqlar iştirak etmirdilər." Bu səbəbdən bu ehtimalı qəbul etmək də yazarın işarə etdiyi qorxuları gündəmə gətirər.

Yazar deyir ki: Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) və bərabərindəki möminlərin Hz. İsa haqqında qəti bir inanca sahib olduqlarının dəlili olaraq bu ifadə kifayətdir: "Sənə gələn elmdən sonra…" Çünki bu cür inanc məsələlərində "elm" sözcüyüylə "qəti inanc" nəzərdə tutular.

Mən deyərəm ki: İnanc məsələlərində "bilmənin", "qəti inanc" mənasını ifadə etdiyi şəklindəki qiymətləndirmə doğrudur. Möminlərin İsa haqqında qəti bir inanca sahib olduqlarına da ayənin işarə etdiyini necə sübut etdiyini bir bilsəydim? Halbuki, ayədə: "Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa..." ifadəsiylə, Peyğəmbərimizin vəziyyətinə işarə edilir. Və dialoq mövqes(n)i də, bu ifadənin Peyğəmbərimizin

(s. a. a) xaricindəki möminləri əhatəsini tələb etmir. Çünki Xristian

heyətin Peyğəmbərimizlə mübahisə et/müzakirə etməkdən başqa bir məqsədi yox idi. Möminlərlə qarşılaşmağı düşünmürdülər. Nə möminlər onlarla nə də onlar möminlərlə bir söz danışmış deyillər idi.


Bəli, əgər ayədə, Peyğəmbərimizin xaricində hər hansı bir kimsənin də mövzuya bağlı məlumata sahib olduğuna işarə edilsəydi, şübhəsiz, daha əvvəl "yalan danışanlar…" sözünü şərhlərkən vurğuladığımız kimi, bu, onunla birlikdə lənətləşməyə gələn kəslərdən olacaqdı.

Kənar yandan Quran, elm və yəqinin bütün möminlər üçün reallaşmadığından danışar: "Onların çoxu şirk qaçmadan Allaha iman etməzlər." (Yusuf, 106) Bu ayədə, iman edənlərin bir qisimi şirklə xarakterizə edilir. Yakin=kesin inancla şirk bir yerdə sığınarmı? "Hanı, münafiq olanlar və ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar: "Allah və Elçisi, bizə boş bir aldanışdan başqa bir şey vəd etmədi." deyirdilər." (Əhzab, 12) "İman edənlər: "Bir surə endirilməli deyil idimi?" deyərlər. Lakin, hökmü açıq bir surə endirilib, onda döyüşdən danışılınca, ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların, sənə ölümdən

huşunu itirib düşən kimsənin baxışı kimi baxdıqlarını görərsən. Onlara ölüm lazımdır. Onlara düşən, itaət etmək və gözəl söz söyləməkdir. İş ciddiyə mindiyi zaman Allaha verdikləri sözə sadiq qalsadılar, əlbəttə özləri üçün daha yaxşı olardı. Demək iş başına gələcək olsanız, yer üzündə təxribatçılıq edəcək, rəhmləri (qohumluq bağlarını) qoparacaqsınız eləmi? Onlar, Allahın lənətləyib kar etdiyi və gözlərini kor etdi-ği kəslərdir." (Məhəmməd, 20-23)

Bu halda, qəti inanc Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) təbii/tabe olanlardan bəsirət sahibi kəslərin sahib olduqları bir xüsusiyyətdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Əgər səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de ki: "Mənə uyanlarla birlikdə, özümü Allaha təslim etdim." (Al/götürü İmran, 20) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Də ki: Bu, mənim yolum. Bir bəsirət üzrə Allaha dəvət edərəm; mən və mənə uyanlarla da." (Yusuf, 108)

Yazarın bir başqa iddiası da budur: "Biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı…" ifadəsini iki şəkildə açıqlamaq mümkündür: Birincisi: Hər qrup qarşı tərəfin adamlarını çağırsın…"


Bu şıkkın səhv olduğunu və ayənin ləfziylə uyğun gəlmədiyini daha əvvəl vurğuladıq. O zaman bunu ifadə etmişdik: Əgər yalnız: "Dua edək də Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək." deyilsəydi, hədəfin hasil olmasında kafi olardı. Ancaq buna əlavə olaraq: "Biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də özünüzü çağıraq…" buyurulur. Bu ifadənin məqsədi, hər iki tərəfin ən əziz və ən sevimli gördüyü yaxınlarını yəni oğulları və qadınlarıyla birlikdə özlərini (yaxın qohumlar və ailə) gətirmələrini lazımlı etməkdir. Belə bir hədəfə də ancaq ayənin mənasının bu şəkildə olmasıyla varıla bilər: "Biz oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü çağıraq, siz də oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağırın, sonra lənətləşək…" Amma ayənin mənasının: "Biz sizin oğullarınızı, qadınlarınızı və özünüzü çağıraq, siz də bizim oğullarımızı, qadınlarımızı və özümüzü çağırın, sonra lənətləşək." şəklidə qəbul edilməsi vəziyyətində, yuxarıda işarə etdiyimiz məqsəd etibarsız olar.

Ayrıca, şəxsən degenerasiya olmamış xarakterin belə bir mənas(n)ı normal qarşılaması mümkün deyil. Peyğəmbərimizin (s. a. a) dua edib, lənətləşmək üzrə Xristianları öz oğullarına və qadınlarına

müsəllət etməsinin, özünün də onlardan özünü anların oğullarına və qadınlarına müsəllət etmələrini istəməsinin nə kimi bir mənas(n)ı ola bilər ki? Halbuki hər iki qrup da, öz oğullarını və qadınlarını çağırıb sözləşilən yerə gətirə bilər.

Qaldı ki, ayədən belə bir nəticə çıxarsamaq üçün, "müsəllət etmə" və bənzəri deyimlərin -yuxarıda vurğuladığımız kimi- nə an-lama gəldiklərini anlamaq lazımdır. Lakin bunu bizim anlamamız heç də mümkün deyil. Bu halda doğru olan, bu tərz bir yanaşmanın etibarsızlığıdır. Geriyə bir yanaşma tərzi qalır, o da hər qəti öz ailəsini çağırmasıdır ki, bu xüsus diqqətə çarpandır.

Adı çəkilən təfsirçi, bir də bunları söyləyir: "Hər iki baxımdan da "özlər"in çağrılışındaki söz dağılımında hər hansı bir prob


lem yoxdur. Problem Şiənin şərhindən və sözləri müəyyən şəxslərə xas etmə barəsində onlara tərəf olanlardan qaynaqlanmaqdadır." Problem dediyi şey, ayələ əlaqədar olaraq insanın "özü"

ni çağırmasıdır. Halbuki bu problem, mövzuya bağlı olaraq işarə etdiyimiz iki yanaşma tərziylə heç bir şəkildə elin idili deyil. Tərsinə, problem; "özümüz" ifadəsiylə Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) nəzərdə tutulmuş olması vəziyyətində söz mövzusu olar. Necə ki nəql edildiyinə görə bəzi mezhepsel mübahisə/müzakirələrdə bu cür iddialar ortaya atılmışdır. Belə ki; mübahisə et/müzakirə edənlərdən biri (Sünni) "özümüz"dən məqsədin Rəsulullahın (s. a. a) olduğunu, Əlinin (ə.s) olmadığını iddia edər, buna qarşılıq da digəri (Şiə) insanın öz özünü çağırmasını gündəmə gətirər ki, belə bir şey səhvdir, batildir. Yuxarıda yer/yeyər verdiyimiz və əlinin adlı əsərdən köçürdüyümüz ikinci rəvayət, bunun səhvini dəqiq bir şəkildə ortaya qoymaqdadır.

Bu şərhlərlə, adı çəkilən yazarın bu sözlərinin səhvi də ortaya çıxır: "Problem, Şiənin şərhindən qaynaqlanmaqdadır." Yuxarıda işarə etdiyimiz kimi Şiənin şərhi belədir: "Özümüz" ifadəsindən məqsəd, Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əhli Beytinə mənsub kişilərdir. Bu səbəbdən, məqsədin obyektiv qarşılığı olaraq Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) ilə Hz. Əlinin (ə.s) olduğu işarə edildiyi açıqdır. Bu səbəbdən bu ikisindən birinin digərini çağırmasında bir problem yoxdur.

Hətta yazarın iddia etdiyi kimi, Şiələr; "Özümüz" ifadəsindən məqsəd Əlidir." demiş olsalar belə, bunda bir problem söz mövzusu olmaz. Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əlini dəvət etməsində hər hansı bir problem/sualın olmaz.

Fikirlərinə yer verdiyimiz təfsirçinin şagirdi, əl-Menar adlı təfsirdə, rəvayətlərə işarə etdikdən sonra bunları söyləyir: "İbni Əsa-çirk, Cəfər b. Məhəmməddən, o da atasından belə rəvayət edər: "Də ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı… çağıraq." ayəs(n)i enincə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) Əbubəkri və oğulunu, Öməri və oğulunu, Osmanı və oğulunu gətirdi." Bundan da


açıqca aydın olduğu kimi, ayədə keçən ifadədən məqsəd, möminlərdən bir qrupdur."

Ustadının yuxarıda yer verdiyimiz fikirlərini köçürdükdən sonra, özü də bunları söyləyir: "Görüldüyü kimi, ayədə milli problemlər və dini mübahisə/müzakirələr əsasında qadın-kişi ortaqlığına bağlı bir hökm söz mövzusudur. Bunun əsasında bu qiymətləndirmə yatar:

Qadın, ümumi məsələlərdə belə kişilə eyni mövqedədir. İfadənin axışı içində, istisna edilən bəzi xüsuslar xaric." (c. 3, s. 322)

Mən deyərəm ki: Bu şəxsin işarə etdiyi rəvayət, şaz və nadir rəvayət növlərindən olub, məşhur olan o qədər rəvayətlə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Hətta təfsirçilər də ona maraq duymamışlar. Qaldı ki, reallıqla da üst-üstə düşmə-mektedir. Bu rəvayətdə, adı çəkilən şəxslərin hər birinin oğulundan danışılır ki, bu şəxslərin bütününün o tarixlərdə kişi uşaqları yox idi.

Mənə elə gəlir ki o: "Bundan da açıqca aydın olduğu kimi, ayədə keçən ifadədən məqsəd, möminlərdən bir qrupdur." sözləriylə, bu rəvayətdən, Peyğəmbər Əfəndimizin lənətləşməyə bütün möminləri və oğullarını çağırdığı istiqamətində bir məna çıxarmaq istəyir. Bu səbəbdən; "Əbubəkr və oğulu…" ifadəsi, bütün möminlərin çağırılmasından kinayədir." demək istəyir. Beləcə, o ustadının üzərində dayandığı mənas(n)ı gücləndirməyi məqsəd qoyur. Ancaq, sən bu anda onun şaz bir rəvayət olduğunu, təfsirçilərin ondan üz çevirdiyini, mətn/mətin və şərh etdiyi anlama istiqamətli dəlalət baxımından son dərəcə zəif olduğunu bilirsən.

Ayənin, ümumi haqqlar etibarilə qadınlarla kişilərin ortaq olduqlarına işarə etdiyinə bağlı iddiaya gəlincə; əgər ayənin bu istiqamətdə bir kanıtsallığı varsa, uşaqların da ortaqlığı söz mövzusu olar ki, bu belə söz mövzusu çıxarmanın səhvini ortaya qoymaq üçün tək başına kafi bir dəlildir.

Biz daha təfsirimizin ikinci dərisində, boşanma ayələrinin təfsiri çərçivəsində, qadın kişi ortaqlığına toxunmuşduq. Yeri gəldikcə, bu mövzuya bağlı qiymətləndirmələrdə ol/tapılacağıq. Ancaq, təfsirini


təqdim etdiyimiz ayədən belə məcbur etmə şərhlər/şərh edər çıxarmağa cürət etməyə ehtiyac yoxdur.

----------------------------------Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərləriniwww.islamkutuphanesi.com www.mizantefsiri.com www.ehlibeytkutuphanesi.com saytlarından endirə bilərsiniz.

[YUXARI GIT]


64- De ki: "Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin: Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: "Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq."

65- Ey kitab əhli, İbrahim haqqında nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz? Halbuki Tövrat da, İncil də ancaq ondan sonra endirilmişdir. Anlamırsınızmı?

66-İşte sizlər beləsiniz. Haydı haqqında məlumatınız olan şeydə mübahisə et/müzakirə etdiniz; yaxşı heç məlumatınız olmayan bir mövzuda nə deyə mübahisə et/müzakirə edib dayanırsınız? Halbuki Allah bilər, siz bilməzsiniz.

67-İbrahim, nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi; ancaq o hanifti, Müsəlman idi, müşriklərdən də deyildi.

68- Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir. Allah dəmiminlərin vəlisidir.

69- Kitab əhlindən bir qrup, sizi çaşdırıb sapdırmağı arzuladı; lakin onlar ancaq özlərini çaşdırıb sapdırarlar da fərqinə varmazlar.

70- Ey kitab əhli, şahid olduğunuz halda nə deyə Allahın ayələrini inkar edirsiniz?

71- Ey kitab əhli, niyə/səbəb haqqı batillə qarışdırır və bildiyiniz halda haqqı gizləyirsiniz.

72- Kitab əhlindən bir hissəs(n)i dedi ki: "İman edənlərə gündüz başlanğıcında enənə inanın, sonunda (enəni) isə inkar edin; bəlkə dönərlər."

73- "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın." Da ki: "Hidayət, Allahın hidayətidir." Yoxsa, sizə verilənin bənzəri bir başqasına da verilmiş olar ya da Rəbbinizin qatında sizə qarşı onunla dəlil gətirərlər. Də ki: "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu dilədiyinə verər. Allah, (lütfü və lütfkarlığıyla) genişdir, biləndir."

74- O, rəhmətini dilədiyinə təsis edər; Allah böyük lütf və lütfkarlıq sahibidir.

75- Kitab əhlindən eləsi vardır ki, ona bir tərəzi əmanət buraxsansa, onu sənə geri verər. Onlardan eləsi də vardır ki, ona bir dayanar əmanət buraxsansa, təpəsinə tikilib dayanmadıqca, onu sənə geri verməz. Bu, onların; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələrindəndir. Bildikləri halda Allaha qarşı yalan söyləməkdədirlər.

76- Xeyr, kim əhdinə vəfa edər və çəkinsə, şübhəsiz, Allah də çəkinənləri sevər.

77- Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq satanlar, işdə onlar üçün axirətdə heç bir pay yoxdur, qiyamət günündə Allah onlarla danışmaz, onlara baxmaz, onları ucaltmaz və onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır.

78- Onlardan bir bölük də vardır ki, kitabı oxuyarkən dillərini əyib bükərlər, siz onu kitabdan sanasınız deyə. Halbuki o, kitabdan deyil. "O, Allah qatındandır." deyərlər. Halbuki o, Allah qatından deyil. Bildikləri halda Allaha qarşı yalan danışarlar.


Ümumiyyətlə bütün Əhli Kitabın, xüsusidə Xristianların vəziyyətlərini gözlər önünə sərməyə istiqamətli şərhin və buna bağlı olaraq

reallaşdırılan qiymətləndirmələrin ikinci mərhələsinin başlanğıcı ilə qarşı-qarşıyayıq. Bundan əvvəlki ayələrin axışı içində ümumiyyətlə bütün Əhli Kitabın vəziyyətinə bu ifadələrlə toxunulmuşdu: "Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır." (Al/götürü İmran, 19) "Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmədinmi?" (Al/götürü İmran, 23) Ardından xüsusi olaraq Xristianların mövqesinə diqqət çəkilmişdi: "Həqiqətən Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini... seçdi." (Al/götürü İmran, 33) Bu əsnada, bir axtar/ara qiymətləndirmə olaraq möminlərin kafirləri dost əldə etmələri xüsusuna göndərmədə ol/tapılılmışdı: "Möminlər... kafirləri dostlar əldə etməsinlər." (Al/götürü İmran, 28) Bütün bunlar, izahatın birinci mərhələsində reallaşdırılmışdı.

Ardından, işarə etdiyim xüsusların izahatına bir dəfə daha dönülür, amma bu səfər başqa bir ifadə tərzi istifadə edilir, əvvəlkindən fərqli bir sözdizimi əsas alınır. Bir az əvvəl yer verdiyimiz ayələrdə ümumiyyətlə Əhli Kitabın vəziyyəti sərgilənir. Bundan sonra gələcək olan bəzi ayələrdə də şərhin axışı içində yer/yeyər yer/yeyər eyni mövzuya toxunulur. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Də ki: Ey kitab əhli, Allah etdiklərinizə şahid ikən, nə deyə Allahın ayələrini inkar edirsiniz?" (Al/götürü İmran, 98) "Də ki: "Ey kitab əhli, sizlər şahidlər olduğunuz halda, nə deyə iman edənləri Allah yolundan çevirməyə çalışırsınız?" (Al/götürü İmran, 99)


Xristianların mövqesinə və Hz. İsa ilə əlaqədar yanaşmalarına da bu ifadələrlə işarə edilir: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; ...mənə qul olun, desin." (Al/götürü İmran, 79) Bu əsnada dağınıq bir çox ayələr çərçivəsində möminlərin vəziyyətinə toxunulur və onlar İslama, birliyə, möminləri bir tərəfə buraxıb kafirləri dost və sirdaş əldə etməkdən qaçınmağa dəvət edilirlər.

(Al/götürü İmran /64) "Də ki: "Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin." Bu xitab, bütün kitab əhli birliklərə istiqamətlidir. "...bir sözə gəlin." şəklindəki çağırış, gerçəkdə o sözün mənasını həqiqətən tətbiq etmək üzrə bir araya gəlməyə əlaqəndir. Bir araya gəlmənin sözə nisbət edilməsi, bu sözün onların dillərində istifadədə olduğuna işarə etmə məqsədinə istiqamətlidir. "Cəmiyyət filan barədə söz birliyi etdi." deməmiz kimi. Bunun mənas(n)ı; onların mənimsəmə, qəbul etmə, yayma və yayma barəsində sözbirliği etdikləridir. Bu səbəbdən ayənin ifadə etdiyi məna budur: "Gəlin, bu sözü mənimsəyək; yayılması, gərəklərinin yerinə yetirilməsi barəsində

bir-birimizə kömək edək, bir-birimizə dəstək olaq."

Ayənin orijinalında keçən "sevə" sözü, əslində məsdərdir. Ancaq, iki tərəfi bərabər olan şey mənasında bir xüsusiyyət olaraq istifadə edilər. "Bizimlə sizin aranızda bərabər olan" demək, mənimsəmə və gərəklərini yerinə yetirmə barəsində bərabər məsuliyyətə sahib olunduğu mənasını ifadə edər. Buna görə, sözün "bərabər"liklə xarakterizə edilməsi, əslində o sözü mənimsəmə və onunla əməl etmə faktlarına istiqamətli bir xarakterizə etmədiyər. Bilindiyi kimi əməl, sözün özüylə deyil, mənasıyla elin idili bir vəziyyətdir. Eyni şəkildə, toplanma və bir araya gəlmə vəziyyətinin anlama nisbət edilməsində də məcazi bir istiqamət var. Bu halda, ayədə bir çox lətif nöqtələrə göndərmədə ol/tapılılmışdır: Bir araya gəlmə faktı anlama nisbət edilmiş, sonra söz mənasının yerinə qoyulmuş və ardından söz "bərabər"liklə xarakterizə edilmişdir.

140................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Deyilə bilər ki: Sözün "bərabər" olmasının mənas(n)ı; Quran, Tövrat və İncilin birlikdə insanları, ona, yəni tövhid sözünə dəvət edir olmalarıdır. Əgər məqsəd bu isə, bu vəziyyətdə, "Allahdan başqasına

qulluq etməyək." deyə başlayan ifadə, gerçək şərhin, üzərində sözbirliği edilən sözün yerinə qoyulmasına bir nümunə meydana gətirmiş olar. Bu deməkdir ki: Onların bu sözə istiqamətli mənfi şərhlərindən, sözü ehtiraslarına uyğunlaşdırmalarından, Tanrının insana hulul etməsi, oğul əldə etməsi, üç uknumdan meydana gəlməsi kimi yaraşdırmalarından, xaxamlara, keşişlərə və kardinallara qulluq təqdim edilməsindən imtina etmələri nəzərdə tutular. Bu səbəbdən belə bir məna əldə etmiş olarıq: Bizimlə sizin aranızda bərabər olan tövhid sözünə gəlin. Tövhidin gərəyi də, Allaha ortaq qaçışlan saxta ilahları rədd etmək, Allahdan başqa Rəblər əldə etməkdən imtina etməkdir.

Ayənin sonunda iştirak edən: "Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: "Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq." ifadəsi, ilk mənas(n)ı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Buna görə mənanın konkret qarşılığı bu olur: Onları bu sözə, yəni "Allahdan başqasına qulluq etməyək" sözünə dəvət etməsi istənir. Bu, Allah qatında tək din olan Allaha təslim (İslam) meydana gəlin gərəyidir. Heç şübhəsiz, İslam da tövhidin bir gərəyidir; ancaq ayədəki çağırış, əməli tövhidə istiqamətlidir. Sırf Allahın birliyinə inanmaq deyil, eyni zamanda Allahdan başqasına istiqamətli ibadəti rədd etmək yəni. Nə demək istədiyimi an-lamış olmalısınız.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." Bu ifadə, ayənin baş qisimində keçən "bərabər söz"ün şərhi xüsusiyyətindədir və bu Allaha təslim (İslam) olmanın bir gərəyidir.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək." ifadəsinin hədəfi, Allahdan başqasına istiqamətli qulluğu olumsuzlamaktır, Allaha istiqamətli ibadəti olumlamak deyil. Necə ki daha əvvəl ixlas (La ilahə illəllah) sözünü açıqlayarkən də buna diqqət çəkmiş və demişdik


ki: "İlləllah" sözünün cümlə içində "istisna" deyil də "əvəz" olması, cümlənin, ilahın varlığını olumlamak deyil, ortaqları olumsuzlamak məqsədinə istiqamətli olmasını tələb edir. Çünki Quranda, ilahın varlığı və həqiqətini olumlamaya qəti bir mövzu olaraq baxılar.

İfadənin axışı, ibadət daxilində şiryi olumsuzlamaya istiqamətli olduğu və bununla, özündə şirk ünsürünü saxlayan İsanın

Allahın oğulu olması, Allahın üç uknumdan meydana gəlmiş olması kimi inancların mənfilənmədiyi üçün, dərhal ardından bu ifadəyə yer verilmişdir: "ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb də bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." Çünki ibadətin "Allaha istiqamətli ibadət" olaraq adlandırılması, onu həqiqətən Allaha istiqamətli ibadət etməz, inanc sistemi və ürək şirkdən qaynaqlanan pozğun inanış və fikirlərdən təmizlənmədikcə, mücərrədlənmədikcə. Əks halda o ibadət, ortaqları olan bir ilaha istiqamətli olar. İki ortaqdan birinə istiqamətli olaraq reallaşdırılan ibadət, o-nun adına və ona istiqamətli edilmiş olsa da, şirk mənşəli olmaqdan çıxmaz. Çünki bu ibadət, iki və ya daha çox ortaq içində birinə isabət etmiş bir pay kimi olar. Bu səbəbdən başqasına istiqamətli ibadət sayılmaqdan çıxmaz.

İşdə Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) uca Allahın əmri istiqamətində buna dəvət edir və ayədə iştirak edən bu ifadələr bu nöqtəyə təmas edir: "Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." Peyğəmbərlik missiyasının məqsədi də bu ifadələrdə yekunlaşdırılmaqdadır. Peyğəmbərlər bütün insanları xitab edərək bu çağırışda ol/tapılmış, bu mesajı yaymışlar.

"İnsanlar bir tək ümmət idi." (Bəqərə, 213) ayəsinin təfsiri çərçivəsində bunları söyləmişdik: Peyğəmbərlik ilahi bir diriliş, gerçək bir oyanışdır. Onunla dini mesajın yayılması hədəflənər. Dinin gerçək hədəfi isə, insan birliyinin həyatında tarazlığı meydana gətirməkdir. Bunu, fərd olaraq insanın həyatının balanslı olması izlər. Belə


ce hər kəs tam mənasıyla öz təbiətin, yaradılış sisteminin özü üçün nəzərdə tutduğu mövqeyə enər. Buna söykənən olaraq cəmiyyətə, ədalət və tarazlıq əsaslı öz təbiətin nəzərdə tutduğu xoşbəxtliyi reallaşdırma azadlığı bəxş edilmiş olar. Belə bir atmosferdə, fərd də mütləq olaraq azaddır. Düşüncəsinin və iradəsinin əlverişli olduğu ölçüdə həyatdan faydalanma haqqına malikdir. Bunun tək şərti, ictimai həyata zərər verməməkdir. Bunların hamısı da Allaha qulluq və təslimiyyət və qeybin suverenliyi və nüfuzuna boyun əyməklə qeydlidir.

Yekunlaşdıracaq olsaq: Peyğəmbərlər (ə.s) fərd və cəmiyyət olaraq insanları fitrətlərinə uyğun düşən tövhid inancına çağırmışlar.

Ki tövhid inancı, fərdi və ictimai davranışlar əsasında Allaha təslim olmağı, ədalət və tarazlığı təsirli etməyi nəzərdə tutar. Yəni həyata haqqlarında bərabərliyi, saleh iradə və saleh əməldə də azadlığı təmin edər.

Bütün bunları reallaşdırmanın tək yolu, ixtilaf səbəblərini, haqsız yerə zülm etməyi, güc istifadə etməni zəifləri əzmə və kölələşdirmə vasitəs(n)i halına gətirməyi və zəifləyərin güclülərə qulluq təqdim etməsini doğuran şərtləri ortadan qaldırmaqdır. Çünki Allahdan başqa ilah yoxdur, Allahdan başqa Rəb yoxdur, hakimiyyət tək və ortaqsız Allahındır.

İşdə təfsirini təqdim etdiyimiz, "Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." tərcüməsindəki ayənin ehtiva etdiyi mesaj budur.

Uca Allah, bir ayədə Hz. Yusufun diliylə belə buyurur: "Ey zindan yoldaşlarım, bir-birindən ayrı bir çox Rəblərmi daha xeyirlidir, yoxsa kahhar olan bir tək Allahmı? Sizin Allahdan başqa tapındıqlarınız, Allahın özlərinə heç bir səlahiyyət vermədiyi, sizin və atalarınızın ad olaraq adlandırdıqlarınızdan başqası deyil. Hökm yalnız Allahındır. O, özündən başqasına qul


luk etməmənizi əmr etmişdir. Dümdüz din işdə budur." (Yusuf, 3940)

Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Onlar, Allahı buraxıb alimlərini və rahiblərini Rəblər əldə etdilər və Məryəm oğulu Məsihi də. Halbuki onlara, özündən başqa ilah olmayan tək bir ilaha qulluq etməkdən başqa bir şey əmr edilmədi." (Tövbə, 31) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Qurani Kərim; Nuh, Hud, Saleh, İbrahim, Şuayb, Musa və İsa

(ə.s) kimi keçmiş peyğəmbərlərin öz ümmətlərinə bu mesajı ehtiva edən sözlər söylədiklərini köçürər. Məsələn, Hz. Nuh belə deyər: "Rəbbim, həqiqətən onlar mənə üsyan etdilər; mal və uşaqları özlərinə ziyandan başqa bir şey artırmayan kəslərə peyklər." (Nuh, 21) Hz. Hud soydaşlarına belə səslənər: "Siz, hər yüksəkcə yerə bir abidə tikib əylənib əylənirsinizmi? Ölümsüz qılınmaq ümidiylə sənət strukturlarımı əldə edirsiniz? Tutub

tutduğunuz zaman da zorbalar kimimi tutursunuz?" (Şuəra, 128-130) Hz. Saleh soydaşlarına bunları söyləyər: "Və həddindən artıq gedənlərin əmrinə itaət etməyin." (Şuəra, 151) Hz. İbrahim atasına və soydaşlarına belə deyər: "Sizin, qarşılarında bel büküb əyilməkdə olduğunuz bu heykəllər nədir? "Biz atalarımızı bunlara tapınır tapdıq." dedilər. Dedi ki: And olsun, siz və atalarınız açıq-aşkar bir pozğunluq içindəsiniz." (Ənbiya, 54) Uca Allah bir ayədə Musa və qardaşına belə xitab edər: "İkiniz Firona gedin; çünki o, azmış var... Haydı ona gedin və dəyin ki: Biz sənin Rəbbinin elçiləriyik, İsrailoğullarını bizimlə birlikdə göndər və onlara artıq əzab vermə." (Taha, 43-47) Hz. İsa soydaşlarına belə səslənər: "...haqqında ixtilafa düşdüklərinizin bir qisimini sizə açıqlamaq üçün də. Elə isə Allahdan çəkinin və mənə itaət edin." (Zuxruf, 63)

Bu halda fitrət dini; azğınlığı, təxribatlığı, xoşbəxtliyin təməlini yıxan/yuyun haqsız suverenlik və zülmləri, haqq və həqiqət quruluşunu təxrib edən sistemləri mənfilər. Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) vida həcci əsnasında etdiyi danışmada bu gerçəyə işarə etmişdir.


(Məsudu "Murucuq Zeheb" adlı əsərində hicrətin onuncu ili hadisələri daxilində bundan danışar.) Orada Peyğəmbər belə buyurar: "Xəbəriniz olsun! Zaman döndü gəzdi, təkrar uca Allahın göyləri və yeri yaratdığı günkü şəklini aldı." Peyğəmbərimiz (s. a. a) burada, İslamın davranışlara suveren olması surətiylə insanların təkrar fitrətlərinin fəaliyyəti altına girmiş olmalarına işarə edir kimidir.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək." ifadəsi, peyğəmbərlik missiyasının məqsədini əhatə edir olması baxımından suverenliyin səbəbini və özünü də açıqlayıcı xüsusiyyətdədir.

"Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq." ifadəsinə gəlincə; ilahlıq mövqes(n)i, hər şeyin, hər baxımdan sığınacağı, güvənib söykən/dözdüyü bir mövqedir. O qədər çoxluğu, əlaqələri və ortaq ehtiyacları etibarıyla bütün varlıqların kamal mənşəs(n)i də odur. Əşyanın hədəfi olan bütün kamallar bu mövqedən qaynaqlanar. Bu nöqtə, ancaq söz mövzusu mövqenin hər şeyin rəhbərliyi səlahiyyətində olan tək hökmdar olması vəziyyətində reallaşa bilər; çoxluq bununla uyğun gəlməz.

Bu halda Allaha ibadət etmək bir zərurətdir. Çünki O, ortağı ol/tapılmayan tək ilahdır. Bu səbəbdən ONA istiqamətli ibadətə bir

başqasının ortaq edilməməsi lazımdır. Digər bir ifadəylə: Bu kainatın və onun daxilində olan bütün varlıqların bir tək mövqedən başqasına boyun əyməsi, bir tək mövqedən başqasının qarşısında kiçilməsi doğru deyil, caiz deyil. Çünki qulluq və itaət mövqesində olan varlıqların bir tək nizama bağlı olmalarından, ayrıca varlıqları da bir-birləriylə əlaqəli olduğundan yalnız bir tək Rəbləri olması lazımdır, bir tək yaradıcıları olduğu kimi.

"Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." ifadəsinə gəlincə; insan birliyi, bir çox fərdi və dəyişik kəsləri bünyəsində saxlayır olmasına qarşı bir tək həqiqətin, yəni insan növü gerçəyinin davamıdır. Yaradıcı və yoxdan var edici gücün bütün insanlar arasında bərabər şəkildə dağıt/paylamış olduğu hakkediş və


yapabilirlik qabiliyyətləri, bütün insanların həyata haqqları əsasında da bərabər və eyni səviyyədə olmalarını tələb edir.

Ümumi insani hədiyyələrdən olan həyatın üstünlüklərinə sahib olmada fərdlərin vəziyyət və qabiliyyətlərinin fərqli olmasına gəlincə;

bunlar burada və ya burada xüsusi ifadə edilər olaraq ortaya çıxarlar və bunların ancaq istəndiyində insanlığa təqdim edilməsi lazımdır. Məsələn; evlilik, doğum və müalicə ümumi insani ehtiyaclardandır. Lakin evlilik, yetkinlik çağına çatmış kişi və ya qadın insan üçün; doğum, qadın insan üçün; müalicə isə, xəstə insan üçün söz mövzusudur.

Qısaca; ictimai insanın fərdləri, bənzər və tək bir gerçəyin bənzər uzadılmalarıdırlar. Bu səbəbdən fərdlərin heç birinin, özü bərabər bir öhdəçiliyin altına girmədən, iradə və hevasını digərlərinə yükləməsi doğru deyil. Buna həyatın üstünlüklərinə sahib olma barəsində həmrəylik içində olma deyilir. Cəmiyyətin və ya fərdin bir fərdə, yəni bütünün və ya parçanın bir parçaya, onu bütünün parçası olmaqdan çıxaracaq, bərabərlik səviyyəsinin üstündə Tahakküm və suverenlik nöqtəsinə çatdırıb iradəsinə təbii/tabe olunan bir Rəb halına gətirəcək, düzümünləri mütləq olaraq ələ alacaq, əmr və qadağanlarına qəti olaraq uyğun gəliləcək bir mövqeyə gətirmək surətiylə boyun əyməsi, uyğun gəlməsi, nüfuzunu tanıması, fitrətin ləğvi və insanlıq binasının yıxılması mənasını verər.

Eyni şəkildə, Rəblik mövqes(n)i də sırf Allaha özgüdür; ONdan başqa Rəb yoxdur. Bu səbəbdən insanın özünü belə bir mövqedə

görməsi, əksinə söz mövzusu olmadan özü kimi birinə dilədiyi kimi davranması, Allahdan başqasını Rəb əldə etməkdir ki, Allahın əmrinə təslim olmuş bir kimsə belə bir şeyə cürət etməz.

Buna görə; "Allahı buraxıb da bəzilərimiz, bəzilərini Rəblər əldə etməsin." ifadəsi, iki dəlili ehtiva etməkdədir. Birincisi; insan fərdləri, bir bütünün parçalarıdır. İkincisi; Rəblik, ilahlığa xas bir mövqedir.

"Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq." Burada Hz. Peyğəmbər və ona təbii/tabe olanların, Allahın məmnun


olduğu din olan İslam üzrə olduğuna şahid olunması istənir. Necə ki ulu Allah; "Heç şübhəsiz din, Allah qatında İslamdır." (Al/götürü İmran, 19) buyurmuşdur. Beləcə onların hüsumətləri və bu çərçivədə irəli sürdükləri dəlilləri etibarsız qılınmış olur. Çünki haqqa və haqqın yanında olanlara qarşı irəli sürüləcək dəlil ol/tapıla bilməz.

Bu ayədə, ayrıca ibadətdə tövhidin, İslamın bir gərəyi olduğuna işarə edilir.

(Al/götürü İmran / 65) "Ey kitab əhli, İbrahim haqqında nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz?" İki ayədən sonra iştirak edən; "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir." ifadəsi, xitabın Allahın icazəsiylə Rəsulundan deyil də, Allahdan olmasını tələb edirsə də, ayənin zahiri, bunun da əvvəlki ayədə yer/yeyər alan/sahə: "Də ki:..." əmri lazımınca Rəsulullahın (s. a. a) diliylə deyilməsi istənən sözlərdən olduğunu göstərir. Eyni şey, bundan dörd ayə sonrakı ifadə üçün də etibarlıdır.

Əhli kitabın İbrahim (ə.s) haqqında çəkişib mübahisə/müzakirəsi, hər qrupun özünü ona mənsub sayması şəklində olmuşdur ki, bunu də özlərinin haqq üzrə meydana gəllərinin dəlili olaraq istifadə etmişlər. Elə aydın olur ki Yəhudilər; "Allahın, kitabında təriflə danışdığı İbrahim bizdəndir." deyirdilər. Buna qarşılıq Xristianlar; "İbrahim haqq üzrə idi. Haqq da İsanın gəlişiylə birlikdə ortaya çıxdı." deyirdilər. Sonra bu iddialar, yerini inadlaşmağa və fanatizmə buraxmış, Yəhudilər, onun Yəhudi, Xristianlar da Xristian olduğunu söyləmişlər idi.

Bilindiyi kimi gərək Yəhudilik, gərəksə Xristianlıq, Tövrat və İncilin enişindən sonra meydana gəlmiş dinlərdir. Tövrat və İncil də Hz. İbrahimdən

sonra enmişdir. Bu səbəbdən Hz. İbrahimin, Musaya xas dinə mənsub olmaq mənasında Yəhudi və ya İsaya endirilən şəriətə təbii/tabe olmaq mənasında Xristian olması mümkün deyil. Əgər mütləq Hz. İbrahim (ə.s) haqqında bir şey deyiləcəksə, belə deyilməlidir: "O, haqq üzrə bir hanifti. Batildən uzaq idi. Allaha


təslim olmuş bir kimsə idi." Bu səbəbdən bu ayələr də, "Yoxsa siz, həqiqətən İbrahimin, İsmayılın, İshakın, Yaqubun və nəvələrinin Yəhudi və ya Xristian olduqlarınımı söyləyirsiniz? Də ki: "Siz mi daha yaxşı bilirsiniz, yoxsa Allahmı? Allahdan özünə u-laşmış olan bir şahidliyi gizləyəndən daha zalım olan kimdir?"

(Bəqərə, 140) ifadəsinin vurğuladığı mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir.

(Al/götürü İmran / 66) "İşdə sizlər beləsiniz. Haydı haqqında məlumatınız olan şeydə mübahisə et/müzakirə etdiniz; yaxşı heç məlumatınız olmayan bir mövzuda nə deyə mübahisə et/müzakirə edib dayanırsınız?" Bu ayə, aralarında etdikləri mübahisə/müzakirələrə mövzu olan bir barədə məlumatlarının ol/tapıldığını, bir başqa barədə isə məlumatlarının olmadığını

və bu xüsusla əlaqədar məlumatın Allah qatında olduğunu ifadə edir. Buna söykən/dözərək təfsir alimləri bu şərhi etmişlər: Ayənin mənas(n)ı belədir: "Siz İbrahim (ə.s) haqqında bir ölçüdə məlumat sahibisiniz; varlığını və peyğəmbərliyini bilmək kimi. Deyək ki məlumatınız olan mövzuda mübahisə et/müzakirə etdiniz. Yaxşı nə deyə haqqında məlumat sahibi olmadığınız bir barədə mübahisə et/müzakirə edir, onun Yəhudi və ya Xristian olduğunu iddia edirsiniz? Halbuki Allah bilər, siz bilməzsiniz."

Ya da, ayədə keçən "bilmə"dən məqsəd, bir ölçüdə İsanın vəziyyətini və başından keçən hadisələri bilmədiyər. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: "Siz İsa haqqında mübahisə et/müzakirə edirsiniz; çünki onunla əlaqədar xəbərləri bilirsiniz. Yaxşı nə deyə haqqında məlumat sahibi olmadığınız bir barədə mübahisə et/müzakirə edirsiniz; İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olduğunu iddia edirsiniz?" Təfsir alimlərinin şərhləri bu şəkildədir.

Görüldüyü kimi, hər iki şərh də ayənin zahiriylə uyğun gəlmir. Birinci şərh uyğun gəlmir; çünki Əhli Kitab Hz. İbrahimin varlığını və peyğəmbərliyini mübahisə/müzakirə mövzusu etməmişdir.

İkinci şərh də uyğun gəlmir; çünki onlar arasında Hz. İsa ilə

əlaqədar olaraq yaşanan mübahisə/müzakirə doğruya söykənən deyildi. Tam tərsinə, onunla əlaqədar xəbərlərdə yanılırdılar, yalan iddialar irəli sürürdülər. Reallaşdırdıqları belə bir mübahisə/müzakirənin məlumata söykən/dözdüyü deyilə bilərmi? Ayəs(n)i kərimə, hər vəziyyətdə, onlar arasında məlumat


ye söykənən bir mübahisə/müzakirə olduğunu ifadə edir. Yenə, haqqında məlumat sahibi olmadıqları bir barədə də mübahisə et/müzakirə edib çəkişdiklərini ortaya qoyur. Görəsən, haqqında bir məlumata söykən/dözərək mübahisə et/müzakirə etdikləri xüsus nə idi?

Qaldı ki, ayəs(n)i kərimənin zahiri, hər iki mübahisə/müzakirənin də Əhli Kitab arasında yaşandığını, onlarla Müsəlmanlar arasında cərəyan etmədiyini ifadə edir. Əks halda Müsəlmanların, Əhli Kitabın məlumata söykənən olaraq mübahisə et/müzakirə etdikləri barədə batil tərəfində iştirak etmiş olmaları lazımdır. Belə bir yanaşmanın açıq-aşkar nəticəs(n)i budur.

Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər, amma bunu söyləmək mümkündür: Yəhudilər və Xristianlar ixtilaf etdikləri xüsuslarda

aralarında mübahisə et/müzakirə edərdilər. Bunun təməlini də, Hz. İsanın peyğəmbərliyi və Xristianların: "O, Allahdır və ya Allahın oğuludur. Allah üç uknumdan ibarətdir." şəklindəki iddiaları meydana gətirirdi. Xristianlar, Hz. İsanın elçi olaraq göndərilişi barəsində Yəhudilərlə mübahisə et/müzakirə etdiklərində məlumata söykənən olaraq mübahisə et/müzakirə edərdilər. Yəhudilər də, onun ilahlığı, Allahın oğulu olması və Allahın üç uknumdan meydana gəlir olması barəsində Xristianlarla mübahisə et/müzakirə edərlərkən məlumata söykən/dözürdülər. Hər iki tərəfin haqqında bir məlumata sahib olmadan mübahisə et/müzakirə etdikləri xüsusa gəlincə; o da İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olduğu iddiasıdır.

Şübhəsiz, onların bu xüsusla əlaqədar olaraq işarə edilən məlumatsızlıqları, Tövrat və İncilin Hz. İbrahimdən sonra endiyini bilməmələri şəklində qəbul edilməməlidir. Eyni şəkildə, onlar; əvvəl gələnin, sonra gələnin tamaşaçısı ola bilməyəcəyini də bilmir deyillər idi. Çünki bu vəziyyət, ayənin sonundakı "Anlamır sunuzmu?" ifadəsiylə uyğun gəlməz. Bu ifadə, məsələnin kiçik bir xəbərdarlıqla belə qavrana biləcək qədər açıq olduğunu ortaya qoymaqdadır. Bu halda onlar, Hz. İbrahimin Tövrat və İncilin enişindən əvvəl yaşadığını bilirdilər, ancaq məlumatlarının gərəyi olan

gerçəyi göz ardı edirdilər. Bu gerçək, onun o sırada Yəhudi və ya Xristian deyil, Allaha təslim (İslam) olma əsaslı Allahın dini üzrə olduğu gerçəyidir.


Lakin Yəhudilər buna baxmayaraq deyirdilər ki: Haqq din, ancaq bir dənə olar. O da Yəhudilikdir. Bu səbəbdən İbrahimin Yəhudi olması qaçınılmaz bir faktdır. Xristianlar da bənzəri şeylər söyləyib onu Xristian edirdilər. Bu barədə bir gerçəyi göz ardı edirdilər ki, bunu dolaşma olaraq görmək mümkün deyil. O da budur: Allahın dini birdir və bu din Allaha təslim (İslam) olmaqdır. Bu bir din, zamanın keçməsiylə və insanların kamal dərəcələrində irəliləmə tutumlarına paralel olaraq mükəmməlləşər. Bu məzmunda Yəhudilik və Xristianlıq da, dinin əslini meydana gətirən İslamın kamal dərəcələrindən bir dərəcədirlər. Peyğəmbərlər də, bu binanın ustaları mövqesindədirlər. Hər birinin, bu yüksək binanın təməlini atmada, divarlarını yüksəltmədə bir payı, bir yeri vardır.

Qısacası: Yəhudilər və Xristianlar bu gerçəyi göz ardı edirdilər: İbrahimin, tək haqq din olan İslamın qurucusu olması,

ardından bu haqq dinin kamal dərəcələrindən birinin adı olan Yəhudilik və ya Xristianlıq adında bir haqq dinin ortaya çıxması, İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olmasını tələb etməz. Tam tərsinə, onun hanif və Müsəlman olmasını; qurduğu, təməllərini atdığı, eyni zamanda Yəhudilik və Xristianlığın özünü deyil, təməlini meydana gətirən İslam adıyla xatırlanmasını tələb edir. Kök budağına nisbət edilməz. Tərsinə budağın kökə nisbət edilməsi lazımdır.

Heç şübhəsiz, Hz. İbrahimin Yəhudi və ya Xristian deyil də Müsəlman olaraq adlandırılması, onun Hz. Məhəmmədin dininə və Quranın ehtiva etdiyi şəriətə təbii/tabe biri olaraq qiymətləndirilməsindən ayrı bir məna ifadə edər. Əks halda, yuxarıda işarə etdiyimiz problem yenidən gündəmə gəlir; "O, Tövrat və İncilin enişindən əvvəl yaşadığı, bu səbəbdən Yəhudi və Xristian olaraq nitelendirilemeyeceği kimi, Quranın enişindən və İslamın doğuşundan əvvəl yaşadığına görə Müsəlman olaraq da isimlendirilemez." deyilir.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Quranın əhatə etdiyi şəriət mənasında İslam, Quranın enişindən və Məhəmmədi dinin yayılışından sonra ortaya çıxmış bir termindir. Hz. İbrahimin xüsusiyyəti olaraq qul


lanılan İslam isə, Allaha təslim olma, ONun ağalıq mövqesinə boyun əymə mənasındadır. Bu səbəbdən, ortada bu xarakterizə etmədən qaynaqlanan bir problem yoxdur.

Onların; Allah qatındakı köklü dinin dəyişik və ardışık kamal dərəcələri olan bir gerçək olduğu xüsusundakı məlumatsızlıqlarıyla əlaqədar olaraq söylədiklərimizi bu ifadədən də qəbul etmək mümkündür: "Allah bilər, siz bilməzsiniz. İbrahim nə Yəhudi idi..." Bu ifadə də bunu gücləndirici mahiyyətdədir: "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlardır..." Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Də ki: "Biz; Allaha, bizə endirilənə, İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrinə endirilənə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə Rəblərindən verilənlərə iman etdik; onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik; biz ONA təslim olmuşlarıq. Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz." (Al/götürü İmran, 84-85) İrəlidə bu ifadələrə bağlı detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

(Al/götürü İmran / 67) "İbrahim, nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi..."

Yuxarıdakı şərhlərin daxilində bu ayəs(n)i də təfsir etdik. Deyilmişdir ki: Yəhudilər və Xristianlar, Hz. İbrahimin (ə.s) özlərindən və dinləri üzrə olduğunu iddia etdikləri kimi, bütpərəst cahiliyyə Ərəbləri də, özlərinin İbrahimin hanif dini üzrə olduqlarını iddia edirdilər. Necə ki Əhli Kitab onları "hanifler" olaraq adlandırır, dinlərinə də "bütpərəst haniflik" deyirdilər.

Uca Allah, Hz. İbrahimi, "ancaq o hanifti" şəkildə xarakterizə edincə, kimsənin ağılına onun bütpərəst novu şəklində bir fikir gəlməsin deyə, dərhal arxasından bu ifadəyə yer vermişdir: "Müsəlman idi, müşriklərdən də deyildi." Yəni o, Allahın məmnun olduğu din olan İslam üzrə idi; cahiliyyə Ərəbləri kimi müşriklərdən deyildi.

(Al/götürü İbrahim / 68) "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir..."

Bu ifadə, əvvəlki sözlərin bir səbəbli şərhi və mövzuyla əlaqədar gerçək məlumatın köçürülməsi xüsusiyyətindədir. Bu vəziyyətdə belə bir məna çıxır qarşımıza -Allah


doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər: Bu hörmətli peyğəmbər İbrahim

ilə özündən sonra gələn dindarlar və başqaları arasında bir mənsubiyyət bağı qurulacaq olsa, doğru olanı, onun özündən sonra gələnlərə təbii/tabe qılınması deyil, ona yaxınlıq və sələfilik əsas alınmasıdır. Şəriəti və kitabı olan bir peyğəmbərə ən yaxın olanlar, onun kimi haqqa təbii/tabe olub, onun gətirdiyi dinin eynisinə bağlananlardır. Bu baxımdan Hz. İbrahimə ən yaxın kimsə, bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir. Çünki onlar, uca Allahın Hz. İbrahim üçün də seçib bəyəndiyi İslam üzrədirlər. Ona təbii/tabe olan hər kəs də bu kateqoriyaya girər. Bu vəziyyət, Allahın ayələrini inkar edənlər və haqq ilə qərbli bir-birinə qarışdıranlar üçün söz mövzusu ola bilməz.

"...ona uyanlar..." ifadəsi, Yəhudi və Xristianlara istiqamətli kinayəli bir etiraz xüsusiyyətindədir. Yəni, siz İbrahimə yaxın deyil idiniz; çünki siz, Allaha təslim olması əsas alan/sahə inanc sistemi (İslam) istiqamətində ona uyanlardan deyilsiniz.

"...bu Peyğəmbər ilə iman edənlər..." ifadəsində, Peyğəmbərimiz və ona təbii/tabe olan möminlər, Hz. İbrahimə uyanlardan ayrı olaraq zikr edilmişlər. Bu, Peyğəmbərimizə istiqamətli bir hörmət və mövqesinin qorunması məqsədli bir ifadə tərzidir. Onun mütləq olaraq uyanlardan sayılmaması üçün belə bir yola müraciət edilmişdir.

Bənzəri bir tətbiqə bu ayədə də şahid oluruq: "İşdə Allahın hidayət verdikləri bunlardır; elə isə sən də onların hidayətlərinə uyğun gəl." (Ən'am, 90) Diqqət yetirilsə, burada "onlara uyğun gəl" şəklində bir ifadə istifadə edilməyərək Peyğəmbərimizin hörmətli mövqesinə göndərmədə ol/tapılılmışdır.

Səbəbli şərh və gerçəyin sergilenişi, bu ifadəylə tamamlanmışdır: "Allah da möminlərin vəlisidir." Yəni, Allahın vəlisi olan İbrahimə yaxınlıq, Allaha yaxınlıq deməkdir. Allah da möminlərin vəlisidir; ayələrini inkar edənlərin, haqq ilə qərbli bir-birinə qarışdıranların deyil.


(Al/götürü İmran / 69) "Kitab əhlindən bir qrup, sizi çaşdırıb sapdırmağı arzuladı; lakin onlar ancaq özlərini çaşdırıb sapdırarlar da fərqinə varmazlar." Ayənin orijinalında keçən "taife", insanlardan bir qrup, bir birlik deməkdir. Sözün semantik quruluşunun əsli Şuradan gəlir: İnsanlar, xüsusilə Ərəblər, əvvəllər bədəvi qəbilələr və xalqlar şəklində yaşayardılar. Yaz, qış sürüləri üçün su və mera tapmaq məqsədiylə gəzərdilər (təvaf). Hücum və talanlardan qorunmaq üçün də qrup halında gəzərdilər. Buna görə onlara "gəzən (taife) qrup" deyilərdi. Daha sonra, davamlı istifadə nəticəs(n)i "taife"nin birliyə, qrupa da işə-

rədd edər hala gəlməsindən ötəri, bu söz qrup mənasında istifadə edilərək bir qısaltmağa gedildi.

Əhli kitabın yalnız özlərini çaşdırıb sapdırmalarına gəlincə; insani ərdəmlərin başında haqqa meylli olmaq, haqqa uyğun gəlmək gəlir. Bu səbəbdən insanları haqqdan sapdırıb batilə yönəltmə istəyi, nəfsin halətləri və xarakterlərindən biri olması baxımından, rüsvayçılıqların ən pisi olan eqoist bir rüsvayçılıq, eqoist bir günah, bir üsyan və haqsız bir daşqınlıqdır. Haqqdan sonra pozğunluqdan başqa nə var ki? Bu halda onlar, haqq üzrə olan möminləri sapdırmaq istəmələriylə fərqində olmadan özlərini sapdırmaqdadırlar.

Eyni şəkildə, əgər özlərindən olan bəzi kəslərin içlərinə şübhələr ataraq onları sapdırmağı bacarsalar, bununla əvvəl özlərini sapdırmış olarlar. Çünki insan, bir xeyiri və ya şəri ancaq özü üçün işlər. Necə ki uca Allah, buna bu şəkildə işarə etmişdir: "Kim yaxşı bir iş etsə, öz lehinədir; kim də pislik etsə, öz əleyhinədir. Rəbbin, qullara zülm edici deyil." (Fussilət,

46)

Onların sapdırmaları nəticəs(n)i sapan kəslərin pozğunluğu üzərində onların bir fəaliyyəti yoxdur. Bu vəziyyət, Allahın icazəsiylə azğın pozğunun

pis davranışlarının və uğursuz iradəsinin bir nəticəsidir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Kim inkar etsə, inkarı öz əleyhinədir; yaxşı bir iş edənlər də, özləri üçün (cənnətdə) yer/yeyər hazırlamaqdadırlar." (Rum, 44) Digər bir ayədə də

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ......................................................153

belə buyurur: "Sizə isabət edən hər müsibət, ancaq əllərinizin qazandığı ötərisiylədir. Allah çoxunu da bağışlayar. Siz yer üzündə ONU aciz buraxacaq deyilsiniz. Sizin Allahın xaricində nə bir vəliniz vardır, nə bir köməkçiniz." (Şura, 30-31) Daha əvvəl, təfsirin ikinci dərisində, "Onların bütün işlədikləri, dünyada da, axirətdə də boşa çıxmışdır." (Bəqərə, 217) ayəsinin təfsiri çərçivəsində əməllərin xüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

"...lakin onlar ancaq özlərini çaşdırıb sapdırarlar da fərqinə çatmazlar." ifadəsindəki məhdudlaşdırma da, uca Allahın hər şeyi əhatəsinə alan/sahə ağalıq və hökmranlığının bir davamı olan "hərəkətlərdə tövhid"in ifadə etdiyi bu Quranı məlumatlar çərçivəsində açıqlıq qazanmış olar.

Təfsir alimlərinin ayənin mənasının şərhiylə əlaqədar etdikləri

şərhlərə gəlincə; bunlar, sözünü etdiyimiz məhdudlaşdırmaqla əlaqədar doyurucu şərhlər deyildirlər. Buna görə onları görməzlikdən gəlib nəql etmədik.

(Al/götürü İmran / 70) "Ey kitab əhli, şahid olduğunuz halda nə deyə Allahın ayələrini inkar edirsiniz?"

Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, Allahın ayələrini inkar etməklə Allahı inkar etmək bir deyil. Allahı inkar etmək, bütpərəstlik və natüralistlik kimi tövhidi açıqca olumsuzlamak deməkdir. Allahın ayələrini inkar etməksə, bir şərhin gəlməsi və haqqın ortaya çıxmasından sonra bəzi ilahi məlumatların inkar edilməsi deməkdir.

Əhli Kitab, kainatın tək bir ilahının olduğunu inkar etmirdilər. Lakin özlərinə və ya başqalarına enən səmavi kitabların açıqladığı bəzi gerçəkləri inkar edirdilər. Hz. Məhəmmədin (s. a. a) peyğəmbər oluşunu, Hz. İsanın Allahın qulu və elçisi oluşunu, Hz. İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olmayışını, Allahın əlinin açıq oluşunu, ONun zəngin oluşunu inkar etmələri kimi.

Bu halda kitab əhli cəmiyyətlər, Quran terminologiyasında Allahın inkarçıları deyil, ONun ayələrinin inkarçılarıdır. Bununla bu ayənin məzmunu arasında bir ziddiyyət yoxdur: "Özlərinə kitab verilənlərdən,


Allaha və axirət gününə inanmayan, Allahın və Rəsulunun ha-ram etdiyini haram tanımayan və haqq dini din əldə etməyənlərlə... döyüşün." (Tövbə, 29)

Hərçənd bu ayədə, onların imansız olduqları açıqca dilə gətirilmişdir və bu da küfrdən başqa bir şey deyil, ancaq ayədə onların haramları haram saymayışlarından və haqq dini din əldə etməyişlərindən danışılması göstərir ki, onların imansızlıqla xarakterizə edilmələrindən məqsəd, vəziyyətin tələb etdiyi nəticələndir xarakterizə edilmələridir. Çünki, onların Allahın ayələrini inkar etmə vəziyyətlərinin gərəyi, şüurunda olmasalar da Allaha və axirət gününə istiqamətli imanın yoxluğudur. Yoxsa nəzərdə tutulan, sarih küfr və inkar deyil.

"...şahid olduğunuz halda..." Şahidlik, hazır olmaq və konkret məlumata çatmaq deməkdir. Bu ifadədə onların Allahın ayələrinin inkar etmələrindən məqsəd, Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) Tövratda və İncildə gələcəyi müjdələnilən vəd edilmiş peyğəmbər olduğunu inkar etmələridir. Çünki Tövrat və İncildə haqqında danışılan işarə və əlamətlərin, Peyğəmbərimizə (s. a. a) uyğun gəldiyini şəxsən görürdülər.

Buradan hərəkətlə, ayədə keçən "ayə" sözcüyünün hər cür ayəs(n)i əhatə etdiyinə və onu peyğəmbərlik əlamətlərinə xas etmənin doğru olmadığına, tərsinə məqsədin, onların hər cür haqq aya-ti inkar etmələri olduğuna bağlı görüşün səhv olduğunu anlayırıq. Niyə/səbəb səhv olduğu da ortadadır.

(Al/götürü İmran / 71) "Ey kitab əhli, niyə/səbəb haqqı batillə qarışdırır və bildiyiniz halda haqqı gizləyirsiniz." Ayənin orijinalında keçən "lebs" sözü, bir şeyin içinə şübhə atmaq, bir şeyi yaldızlamak deməkdir. Yəni siz, haqqı batil bir görünüş içində təqdim edirsiniz.

"...bildiyiniz halda..." ifadəsi, "qarışdırma" və "gizləmə" ilə nəzərdə tutulan şeyin, təhrif etdikləri, gizlədikləri və ya məqsədinin xaricində şərh etdikləri ayələr deyil, dini məlumatlar olduğunu göstərir və ya bu anlama istiqamətli bir eyham ehtiva edir.

"Ey kitab əhli... nə deyə... inkar edirsiniz?" və "...bildiyiniz halda haqqı gizləyirsiniz." ifadələrini ehtiva edən iki ayə, "Kitab eh


linden bir qrup..." deyə başlayan ayənin tamamlayıcısı mövqesindədir.

Buna görə; irq, soy və xüsusiyyət baxımından bir olduqları, bir qisiminin etdiklərinə digərlərinin də təsdiq verdikləri üçün, bəzilərinin etdiyi işlər bütününə isnad edilmiş və o işlərdən ötəri bütünü danlanılmışdır. Bunun nümunələri Quranda çoxdur.

(Al/götürü İmran / 72) "Kitab əhlindən bir hissəs(n)i dedi ki: "İman edənlərə gündüz başlanğıcında enənə inanın..." Ayənin orijinalında keçən "vech'en-nehar" ifadəsiylə, gündüz sonuyla müqayisə etmə edilmiş olmasından hərəkətlə, gündüz başlanğıcı olduğunu anlayırıq. Çünki bir şeyin vəchi (yüzü/üzü) başqasına görünən zahir olan qisimidir. Gündüz söz mövzusu olduğunda bu, başlanğıcı olar. Sözlərin axışından, gündüz başlanğıcında Peyğəmbərimizə (s. a. a) Əhli Kitabın anlayışıyla uyğun gələn, gündüz sonunda isə onların davranışlarıyla uyğun gəlməyən bir vəhy endiyi aydın olmaqdadır. Belə bir şeyi söyləmələrini tələb edən şey, ancaq belə bir vəziyyət ola bilər.

Buna görə, "iman edənlərə enənə..." sözüylə, Quran vəhyi daxilində Əhli Kitabın anlayışına uyğun xüsusi bir mövzu nəzərdə tutulmuşdur. Bu səbəbdən "vech'en-nehar" sözü, zərf olması etibarilə "mənsub"dur və "enən" sözüylə elin idilidir, "inanın" (əmr kipi) sözüylə deyil. Çünki əvvəlki daha yaxındır. "sonunda (enəni) isə inkar edin/əldə et." sözü, "iman edənlərə gündüz sonunda enəni inkar edin."

mənasındadır. Beləcə ağılı bir məcaz tətbiq olunaraq "zərf", "mazruf"un yerinə keçirilmişdir. Bu ayədə olduğu kimi: "...Xeyr, elə deyil. Gecə və gündüz hiyləsi söz mövzusu idi." (Səba', 33)

Beləcə, ayənin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq Əhli Beyt İmamlarından köçürülən rəvayətin səhihliyi aydın olmaqdadır. O rəvayətdə belə deyilməkdədir: "Bu sözü, qiblə dəyişikliyindən ötəri Yəhudilər söylədilər. Çünki Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) səhər Qüdsə dönərək namaz qıldı. Bura Yəhudilərin qibləsi idi. Sonra günorta namazında qiblə Kəbə olaraq dəyişdirildi. Bunun üzərinə Yəhudilərdən bir qrup belə dedi: "Gündüz başlanğıcında möminlərə enənə iman edin. (Bununla Qüdsə dönərək namaz


etməyi nəzərdə tuturdular.) Gündüz sonunda enəni də inkar edin. (Bununla da Kəbəyə dönərək namaz qılmağı nəzərdə tuturdular.)"

Uca Allahın köçürdüyü kimi onların bundan sonra söylədikləri söz də bu qiymətləndirməyi dəstəkləməkdədir: "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın." Yəni, dininizə uyğun gəlməyənlərə

güvənib də sahib olduğunuz sirləri və yanınızdakı bəzi müjdələri ifşa etməyin. Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) onlarla bilinən bir əlaməti də, qibləni Kəbə olaraq dəyişdirəcəyi idi.

Bəzilərinə görə, "gündüz başlanğıcında" sözü "inanın" ifadəsiylə elin idilidir; "sonunda" sözü isə, "fi" hərfi cerri təqdir edilmək surətiylə "inkar edin" sözüylə elin idili bir zərfdir. "...enənə inanın" sözündən məqsəd də budur: Onların içindən bir qisimi, gündüz başlanğıcında Qurana inandığını açıqlasın və iman edənlərə qatılsın, sonra gündüz sonunda dindən dönsün və beləcə bu mesajı vermiş olsun: Gündüz başlanğıcında iman etdilər; çünki İslam dəvətinin zahirən haqq və doğru olduğunu gördülər. Gündüz sonunda da dindən döndülər; çünki onun batil olduğuna bağlı dəlillər/sübut edər gördülər, peyğəmbərlik müjdələri və hakkaniyet əlamətlərinin Hz. Məhəmməddə ol/tapılmadığını anladılar. Beləcə möminlərə bir sui-qəsd quracaq və onların dinləri haqqında şübhəyə düşmələrini təmin edəcəkdilər. Əhvallarını pozacaq, müqavimətlərini qıracaq və həyəcanlarını söndürmüş olacaqdılar.

Bu məna, özü etibarilə uzaq bir ehtimal deyil. Xüsusilə də, Hisləmin nurunu söndürmək üçün hər cür yola müraciət etmiş, hər fürsəti qiymətləndirmiş olan Yəhudilərdən bu kimi davranışlar heç də

yadırğanılmaz. Ancaq ayənin ləfzi, belə bir çıxarsamağa əlverişli deyil. İnşallah, mövzuyla əlaqədar rəvayətlər hissəsində, şərhin davamını təqdim edəcəyik.

Digər bəzilərinə görə, ayənin mənas(n)ı budur: Gündüz başlanğıcında Kəbəyə dönüb namaz qılmalarına inanın. Gündüz sonunda isə, onu inkar edin. Bəlkə dinlərindən dönərlər.


Digər bəzilərinə görə isə, ayənin mənas(n)ı belədir: Peyğəmbərin sifətləriylə əlaqədar olaraq qəbul etdiyiniz şeylərə gündüz başlanğıcında inanın; sonunda isə vəd edilən peyğəmbərin xüsusiyyətlərinin ona uyğun gəlmədiyini söyləyərək inkar edin. Beləcə bəlkə şübhəyə düşüb dinlərindən dönərlər.

Bu iki qiymətləndirməyi dəstəkləyəcək bir dəlil yoxdur. Ancaq məqsəd nə olursa olsun, ayədə hər hansı bir icmal və anlaşılmazlıq söz mövzusu deyil.

(Al/götürü İmran / 73) "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın..." Ayələrin axışından aydın olduğu qədəriylə, bu cümlə, Əhli Kitabın sözüdür və: "İman edənlərə gündüz başlanğıcında enənə inanın..." deyə

başlayan sözlərinin davamıdır. "Yoxsa, sizə verilənin bənzəri bir başqasına da verilmiş olar ya da Rəbbinizin qatında sizə qarşı onunla dəlil gətirərlər." sözü üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Bu vəziyyətdə, "De ki: Hidayət, Allahın hidayətidir." ifadəsi, bir axtar/ara cümləcikdir və yuxarıdan bəri davam edən sözlərinə bağlı uca Allahın bir cavabı xüsusiyyətindədir. "...enənə inanın" deyə başlayan və "...sizin dininizə... inanmayın" deyə bitən ifadələri nəzərdə tuturam. Bunu, ifadə tərzində meydana gələn dəyişiklikdən çıxarırıq. Eyni şəkildə, "De ki: "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir." sözü də, onların; "...bir başqasına da verilmiş olar..." şəklindəki sözlərinə istiqamətli, uca Allahın bir cavabıdır. Bunu, əvvəlcə iki ayənin ifadələrinin parçaları arasındakı əlaqə və mənaların uyğunlaşmasından anlayırıq. İkincisi; Yəhudilərin mübahisə/müzakirə üsullarını, sui-qəsdçi və intriqaçı rəftarlarını köçürən bənzəri ayələrdən yola çıxaraq bu iki ayəs(n)i bu şəkildə şərh edirik.

Buna görə, ayələrin mənas(n)ı -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-belədir: Əhli Kitabdan, yəni Yəhudilərdən bir qrup digər bir qrupa belə demişdir: Peyğəmbəri və möminləri, gündüz başlanğıcında Qüdsə yönələrək etdikləri namazlarında təsdiqləyin, amma gündüz sonunda Kəbəyə yönələrək etdikləri

namazlarında təsdiqləməyin. Sizdən olmayanlara güvənib də bildiklərinizi söyləməyin. Yoxsa gedər, möminlərə; "Vəd edilən


söyləməyin. Yoxsa gedər, möminlərə; "Vəd edilən peyğəmbərin bir işarəs(n)i də, qibləni dəyişdirəcək olmasıdır." deyərlər. Sizin Kəbəyə istiqamətli bu dəyişikliyi təsdiq etməniz, bunun İslam çağırışının doğruluğunun bir əlaməti olduğunu ifadə etməniz, möminlərə də sizinki kimi bir qiblə veriləcəyini söyləməniz, olduqca təhlükəli və təhlükəlidir. Bunları söyləməniz, sizin suverenliyinizi ortadan qaldırar və qiblə xüsusundakı prioritetinizi etibarsız edər. Möminlər də, yeni qiblənin vəziyyətini bildiyiniz halda iman etmədiniz deyə, Rəbbinizin qatında sizə qarşı dəlil gətirərlər.

Uca Allah, onların gündüz başlanğıcındakına iman etmə, sonundakını isə inkar etmə və möminlər gerçəyə çatmasınlar deyə qiblə hadisəsini gizləmə istiqamətindəki sözlərinə bu şəkildə cavab verir: Möminlərin ehtiyac duyduqları gerçək hidayət, Allahın hidayətidir, sizin yol göstəriciliyiniz deyil. Möminlərin sizin yol göstəriciliyinizə ehtiyacları yoxdur. İstər yatıl, istər inkar edin, istər a-

çıklayın, istər gizləyin, siz bilərsiniz.

Uca Allah, onlara verilənin bənzərinin bir başqasına da verilməsindən narahatlıq duy/eşitmələrinə və ya Rəbləri qatında bunun əleyhlərinə bir dəlil olaraq istifadə edilməsindən qorxmalarına bu şəkildə cavab verir: Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu dilədiyinə verər. Sizin əlinizdə deyil ki, sırf özünüzə xas edəsiniz və başqalarını bundan məhrum buraxasınız.

Əleyhlərinə dəlil olmasın deyə, bildikləri gerçəkləri gizləmələrinə gəlincə; buna cavab vermə gərəyi duyul/eşidilməmişdir. Çünki axmaq bir reaksiyama olduğu ortadadır. Qaldı ki, eyni mənadakı bu ayələrdə bunun da cavabı verilmişdir: "İman edənlərlə qarşılaşdıqları zaman, "İman etdik." deyərlər; bir-birləriylə tək qaldıqları zaman isə, "Allahın sizə açdığını, Rəbbiniz qatında onunla sizə qarşı dəlil gətirsinlər deyəmi onlara söyləyirsiniz? Ağılınızı istifadə etmirsinizmi?" deyərlər. Onlar, Allahın gizli tutduqlarını da, aşkar etdiklərini də bildiyini bilmirlərmi?" (Bəqərə, 76-77) "bilmirlərmi" ifadəsi bunu vurğulamağa istiqamətlidir: Allahın gizli


və açıq hər şeyi bildiyini bilmələrinə baxmayaraq belə bir söz söyləmələri, ağıl və məntiqlə uyğun gəlməz. Yoxsa, bir cavab hesab edilməməlidir. "bilmirlərmi" ifadəsinin orijinalının başındakı "vav" hərfi, belə bir qiymətləndirməyi tələb etməkdədir.

Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərə görə, "...inanmayın" ifadəsinin mənas(n)ı budur: Onlara güvənməyin, sirlərimizi onlara açaraq onları təsdiq etməyin. Necə ki, Tövbə surəsində iştirak edən, "...möminlə-re inanar..." (Tövbə, 61) ifadəsi də, "möminlərə güvənər" mənasındadır. "dininizə uyanlar" sözündən məqsəd də Yəhudilərdir.

Yanlarında ol/tapılıb da açıqlamamaları istənən gerçək, qiblənin Kəbə olaraq dəyişdirilməsidir. Necə ki bu ayələrdə də bu hadisəyə işarə edilməkdədir: "Bundan belə yüzünü Məscidi Haram tərəfinə çevir..." "Özlərinə kitab verilənlər, bunun Rəblərindən bir gerçək olduğunu bilərlər... Özlərinə kitab verdiklərimiz, onu, uşaqlarını tanıyar kimi tanıyarlar. Bununla birlikdə, içlərindən bir hissəs(n)i, bildikləri halda gerçəyi gizləyərlər." (Bəqərə, 144-146)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq təfsir alimləri arasında dəyişik mənalar mübahisə/müzakirə mövzusu olmuşdur.

Bəzilərinə görə; "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın..." deyə başlayan ifadə, ayənin sonuna qədər, uca Allaha aiddir, Yəhudilərin sözü olaraq köçürülmüş deyil. "inanmayın", "sizə verilənin" və "ya da Rəbbini-zin qatında onunla sizə qarşı dəlil gətirərlər" sözlərindəki çoxluq xitab sigası isə bütün möminlərə istiqamətlidir. Ayənin axışı içində iki dəfə keçən "Də ki:" xitabı da Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) istiqamətlidir.

Digər bəziləri də eyni fikiri paylaşmaqla birlikdə, "sizə verilənin... ya da Rəbbinizin qatında onunla sizə qarşı dəlil gətirərlər." ifadəsindəki çoxluq xitablarının Yəhudilərə istiqamətli olmasını nəzərdə tutar. Buna görə, ayənin axışı danlama və qınama əsaslıdır.

Digər bəziləri isə belə bir görüş irəli sürmüşlər: "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın." sözü Yəhudilərə aid


olaraq köçürülmüşdür. "Də ki: Hidayət, Allahın hidayətidir. Yoxsa, sizə verilənin..." ifadəsi də, uca Allahın Yəhudilərin yuxarıdakı sözlərinə verdiyi bir cavab xüsusiyyətindədir.

Eyni şəkildə "fəzl"in (lütf və lütfkarlıq) mənas(n)ı üzərində də fərqli şərhlər edılmışdır. Bundan məqsəd "din"dir, "dünyəvi nemət"dir və ya "zəfər"dir şəklində bəzi görüşlər müdafiə olunmuşdur.

Bu görüşlər, o qədər çoxluqlarına baxmayaraq, daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi, ayələrin axışıyla uyğun gəlmir. Buna görə gərəyindən çox bunlar üzərində dayanmağı uyğun hesab etmədik.

"Də ki: "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu dilədiyinə verər. Allah, (lütfü və lütfkarlığıyla) genişdir, biləndir." Ayənin orijinalında keçən "fəzl" sözü, normal ehtiyaclardan çoxu, çoxu deməkdir və faydalı şeylər üçün istifadə edilər. Buna qarşı "fuzul" (çoxluq) faydasız şeylər üçün istifadə edilər. Rağib deyər ki: "Bağışlayana lazımlı olmayan hər hədiyyəyə, "fəzl" deyilir. "Allahdan fəzlini istəyin", "İşdə bu Al-lahın fəzlidir", "Böyük fəzl sahibi" kimi. "Də ki: "Allahın fəzliylə..." və "Əgər Allahın fəzli olmasaydı..." ifadələrini də bu şəkildə anlamaq lazımdır."

Buna görə, "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir." ifadəsi, müqayisə etmə əsaslı daha geniş bir şərh yerinə seçilən xülasə və vurğulu bir ifadə mövqesindədir. Bu səbəbdən ifadəni bu şəkildə aça bilərik: Də ki: Sırf özünüzə xas etməyə çalışdığınız bu vəhy

enməsi kimi ilahi bağışlayar/hədiyyələr, biz insanların həkk etdiyi şeylər deyil. Tam tərsinə; bunlar, Allahın əlində olan lütf və lütfkarlıqlardır. Mülk və suverenlik ONundur. O, dilədiyinə bunları bağışlayar/hədiyyələr. Allahın lütfü və lütfkarlığı boldur; O, hər şeyi biləndir.

Bu halda ifadədə, bütün istiqamətləri ilə ilahi nemətləri özlərinə xas etdikləri aydın olan sözlərinə istiqamətli bir mənfiləmə söz mövzusudur. Çünki, Yəhudilərin din və qiblə nemətindən faydalanması kimi, insanların bəzisinin uca Allahın lütf və fəzlindən faydalanıb digər bəzisindən məhrum qalması, ancaq bu səbəblərdən birinə söykənilə bilər:


Ya uca Allahın lütf və fəzlinin, başqalarının təsirində qalmasının mümkün olduğu, ilahi iradənin sıxışdırıla biləcəyi və fəzlin bir tərəfə yönəlməsinin qabağına keçilib digər bir tərəfə axmasının təmin edilə biləcəyi deyilməlidir ki qətiliklə belə deyil. Çünki lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu dilədiyinə verər. Ya da Allahın lütf və lütfkarlığının az olduğu, hər kəsə çatacaq qədər olmadığı, lütf və lütfkarlıqda ol/tapılılacaqların sayının da çox olduğu, bu səbəbdən Allahın bəzilərinə lütf və lütfkarlıqda ol/tapılıb

bəzilərinə ol/tapılmaması üçün bir seçim səbəbinə ehtiyac duyul/eşidildiyi, bu səbəblə də seçim səbəbi tapmağa işin lazımlı olduğu deyilməlidir ki qətiliklə belə deyil. Çünki uca Allahın fəzli geniş və boldur.

Ya da lütf və lütfkarlıq bol və Allahın əlində olmasına qarşı, lütf və lütfkarlıqda ol/tapılılması lazım olanların Allah tərəfindən bilinməməsinin mümkün olduğu, bilinməyincə də Allahın fəzlindən məhrum qalacağı, bu səbəbdən bəzilərinin vəziyyətinin Allahın məlumatından gizli tutula biləcəyi deyiləcək ki qətiliklə belə deyil. Çünki uca Allah biləndir, heç bir şəkildə bilməməklə nitelendirilemez.

(Al/götürü İmran /74) "O, rəhmətini dilədiyinə təsis edər; Allah böyük lütf və lütfkarlıq sahibidir." Lütf və lütfkarlıq Allahın əlində olduğuna, onu dilədiyinə verə bildiyinə, fəzli geniş, elmi də əhatəli olduğuna görə, bəzi nemətləri bəzi qullarına xas etməsi mümkündür. Çünki O, mülkündə dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinə malikdir. Lütf və lütfkarlığını dilədiyi kimi istifadə etməsi və qullarına bəxş etməsi istiqamətində hər hansı bir maneənin olmaması, bütün lütf və lütfkarlığını bütün qullarına verməsini tələb etməz. Çünki şəxsən bu vəziyyət, qənaəti baxımından bir maneə törədici ünsürdür. Bu halda O, lütf və lütfkarlığını dilədiyinə

xas etimə səlahiyyətinə malikdir.

Ayənin sonunda, "Allah böyük lütf və lütfkarlıq sahibidir." ifadəsi iştirak edir. Bu ifadə, bundan əvvəlki bütün mənaların bir baxıma səbəbliləşdirilməsi xüsusiyyətindədir. Çünki fəzlin mütləq və sərhədsiz


olaraq böyüklüyü; ONun əlində olmasını və dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapılmasını, lütf və lütfkarlığının geniş olmasını, qullarının vəziyyətini və hər birinin vəziyyətinə uyğun lütf və lütfkarlığı bilməsini və fəzlini dilədiyinə xas etməsini tələb edir.

"O, rəhmətini dilədiyinə təsis edər" ifadəsində "fəzl" yerinə "rəhmət" anlayışının istifadə edilməsi, zəruri olmayan hədiyyə mənasına gələn fəzlin, rəhmətin bir parçası olduğunu göstərir. Uca Allah belə buyurur: "Rəhmətim, hər şeyi əhatə etmişdir." (Ə'RAF, 156) "Əgər Allahın üzərinizdə fəzli və rəhməti olmasaydı, sizdən heç biri əbədi olaraq ucalmazdı." (Nur, 21) "Də ki: "Əgər siz Rəbbimin rəhmət xəzinələrinə malik olsaydınız, xərcləməkdən qorxaraq xəsislik edib əlinizdə məbləğ idiniz." (İsra, 100)

(Al/götürü İmran / 75) "Kitab əhlindən eləsi vardır ki, ona bir tərəzi əmanət buraxsansa, onu sənə geri verər... Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələrindəndir."

Bu ifadə, onların əmanətləri qoruma və sözündə durma mövzusunda zidd uclarda iştirak edən fərqli xarakterlərə sahib olduqlarını, bunun özü etibarilə zərərli bir milli alçaqlıq olmaqla birlikdə, aralarında məşhurluq qazanmış olan alçaqca bir inanışdan qaynaqlandığını göstərməkdədir. Bu inanış, onların bu sözlərində ifadəsini tapmaqdadır: "Ümmiler (Əhli Kitab olmayanlar) mövzusunda bizə bir günah yoxdur." Onlar özlərini Əhli Kitab, başqalarını da ümmi (okumasız-yazmasız) olaraq adlandırırdılar. Dolanısıyla, "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." sözünün mənas(n)ı budur: İsrailli olmayanların İsraillilər üzərində hər hansı bir haqqları yoxdur. Bu iddialarını da dini təməllərə söykəyirdilər. Bu ifadə ona istiqamətli bir işarədir: "Bildikləri halda Allaha qarşı yalan söyləməkdədirlər."

İsrailoğulları, bu gün də olduğu kimi, ilahi möhtərəmlik və üstünlüyün özlərinə xas qılındığı və bu xüsusiyyətin başqa xalqlara keçə bilməyəcəyini iddia edirdilər. Çünki Allah onlara peyğəmbərlik, kitab və suverenlik vermişdi. Bu halda, başqaları üzərində bir avtoritar

üstünlükləri və prioritetləri söz mövzusu idi. Bu anlayışdan hare


ketle bu nəticəs(n)i çıxarırdılar: Özləri üçün qoyulan və uyğun gəlilməsi zəruri olan faiz yemənin, başqalarının mallarını haqsız yerə qəsb faktorun/etmənin və insanların haqqlarını tapdalamanın haramlığını nəzərdə tutan hökmlərin sırf Əhli Kitab çərçivəsində etibarlıdır.

Bu səbəbdən haram olan, bir İsraillinin digər bir İsraillinin malını haqsız yollarla yeməsidir. Qadağan olan, bir Yəhudinin başqa bir Yəhudinin haqqlarını tapdalamasıdır. Qısacası; Əhli Kitabın, Əhli Kitab üzərində güdülməsi lazım olan haqqları vardır, amma Əhli Kitab olmayan birinin Əhli Kitab olan biri üzərində güdülməsi lazım olan haqqları yoxdur. Bu səbəbdən Əhli Kitab, özündən olmayan kəslər haqqında dilədiyi hökmü verə bilər, digər birliklərin mənsubları ilə əlaqədar olaraq istədiyi kimi davrana bilər. Buna görə onlar, özlərindən olmayan birinə qarşı, kim olursa olsun, yabanı bir heyvan rəftarı göstərərlər.

Hərçənd belə bir qaydas(n)ı, əllərindəki Tövrat kimi vəhyə nisbət edilən müqəddəs kitablardan əldə etmək mümkün deyil; ancaq bu anlayışı xaxamlarından duy/eşitmişlər, nəsildən nəsilə köçürülən bir ənənə hesab etmişlər. Onlar, mənsubu olduqları Yəhudi dininin İsrail-oğullarından gəlməyən bir birliyə sirayət etməsini istəməzlər. Təbii olaraq, üstünlük və suverenliyin İsrailoğullarına xas irqi bir fakt olduğunu düşünməkdədirlər. Bu halda İsrailoğullarına mənsub olmaq, başlı başına bir qürur və üstünlük səbəbidir. Bir İsrailli başqalarına görə, mütləq bir prioritetə malikdir. Bu azğın ruh, bir xalqın içində coşdumu, onları yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa, insanlıq ictimaiyyətinə suveren olan insanlıq ruhunu öldürüb izlərini ortadan qaldırmağa sövq edər.

Heç şübhəsiz, fərd və cəmiyyət olaraq bəzilərinin ümumi haqqlarını yox saymaq mənasını verən bu qayda, özü etibarilə insanlıq cəmiyyəti üçün imtina edilməz bir tətbiqdir. Ancaq quruluşçu təməl və hərəkətlərə söykənən bir cəmiyyətin bu məzmunda nəzərdə tutduğu, ümumi haqqları tapdalamağı və ictimai nizamı yıxmağı hədəf alanların bu haqqlardan məhrum buraxılmalarıdır. İslam baxımından ümumi haqqları ko


rumanın zəmanəti, ya İslam ya da İslamın siyasi suverenliyini tanıma mənasını verən tərəf axdıdıyar. Bu səbəbdən İslama girməyən və ya tərəf ağ idiylə İslamın siyasi suverenliyini tanımayan kəslərin həyat haqqı yoxdur. Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, bu yanaşma insanlıq cəmiyyəti nezdində ümumi mənada etibarlı olan fitrət qanununa uyğundur.

İndi, təfsirini təqdim etməkdə olduğumuz ayələ əlaqədar şərhlərimizə dönə bilərik. İfadənin axışı, "Onlardan..." deməyi tələb edirkən: "Kitab əhlindən..." deyilmiş və əvəzlik yerinə açıq ad istifadə edilmişdir ki, əvvəlki iki ayənin əhatəs(n)i içində; "...gündüz başlanğıcında enənə inanın" dedikləri ifadə edilən qrupun içindəki bəzi kəslərin nəzərdə tutulduğu vehmedilmesin. Bu səbəblədir ki, söz mövzusu vəhmin aradan qaldırıldığı aydın olunca, sonra gələcək olan ayədə; "Onlardan bir bölük də vardır ki, kitabı oxuyarkən dillərini əyib bükərlər." deyilmişdir.

Məsələnin bir başqa istiqaməti daha vardır: Ayədə, xüsusiyyətin zikr edilmiş olması, yəni onların Əhli Kitabdan olduqlarının ifadə edilməsi, mövzunun səbəbinə istiqamətli bir növ işarə ehtiva etməkdədir. Buna görə,

onlardan bu cür bir söz və hərəkətin sadır olması, yəni "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələri və buna söykən/dözərək insanların mallarını yemələri, peyğəmbərlikdən və vəhydən xəbəri olmayan ümmi kəslər olsadılar, çox qəribə qaçmayacaqdı, qəribə qarşılanmayacaqdı. Ancaq onlar Əhli Kitabdırlar, yanlarında Allah'ın hökmünü ehtiva edən kitab vardır. Onlar, kitabın özlərinə belə davranmalarını nəzərdə tutan bir hökm yönəltmədiyini, özlərindən olmadığı üçün özlərindən olmayan birinin malını yemələrini mübah etmədiyini bilirlər. Bu səbəbdən, Əhli Kitab olduqları halda bu sözlər və davranışlar onlardan heç gözlənilməməkdə və qəribsənməkdədir. Bu sözləri və davranışlarından ötəri də böyük bir qınama və danlamağı həkk etdikləri ifadə edilməkdədir.

Tərəzi və dayanar bilinən ağırlıq ölçüləridir. Bu iki ağırlıq ölçüsünün müqayisə edilmiş olması, sanatsal gözəlliyin yanında, əmanət


bədən danışıldığı bir məzmunda, azlıq və çoxluqdan kinayə olmaq üzrə söz mövzusu edildiklərini ortaya qoymaqdadır. Demək istənir

ki: İçlərindən elələri vardır ki, nə qədər çox və qiymətli olsa da, qətiliklə əmanətə xəyanət etməzlər. Elələri də vardır ki, az və dəyərsiz olsa da, əmanətə xəyanət edərlər.

Eyni şəkildə, "...ona bir tərəzi əmanət buraxsansa..." ifadəsindəki xitabda, müəyyən bir həmsöhbət güdülmüş deyil. Burada kinayə sənətinə müraciət edilmiş və bu şəkildə xitab edilə biləcək hər kəs üçün etibarlıdır. Bununla güdülən məqsəd də, mühakimənin ümumi olduğunu, sırf bir adama xas olmadığını vurğulamaqdır. Bu səbəbdən, bu ifadəni bu mənada qəbul etmək lazımdır: "Kim olar olsun, hər hansı bir insan, ona bir tərəzi əmanət buraxsa, onu ona geri verər."

Deyildiyi üzrə; "...onun təpəsinə tikilib dayanmadıqca..." sözünün orijinalındakı (ma dumte) "ma" hərfi məsdər əlamətidir. Bu vəziyyətdə ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "...onun təpəsinə tikilməyə davam etmədikcə..." Tikilib dayanmadan danışılması, israr və tələsik edildiyinə istiqamətli bir işarədir. Çünki bir şey istəyənin istəyə əsnasında ayaqları üzərində tikilib dayanması və oturmaması, israr və tələsik etdiyini göstərər. "Ma" hərfinin zərf bildirdiyini söyləyənlər də ola bilər. Amma bu, etina ediləcək bir görüş deyil.

"Bu, onların; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələrindəndir." ifadənin axışı, bu cümlənin, bir bütün olaraq əvvəlki ifadənin səbəbinə istiqamətli bir işarə olduğunu göstərməkdədir. Yəni, böyük və əhəmiyyətli olmasına qarşı bəzilərinin əmanətə riayət etmələri, buna qarşı əhəmiyyətsiz və dəyərsiz belə olsa bəzilərinin əmanətə riayət etməmələri, onların; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." demələrindən və bunun nəticəsində ruhi xüsusiyyətlər etibarilə fərqli görünüşlər ifadə etmələrindən qaynaqlanır. Bu vəziyyət, bəzilərinin əmanətə riayət edib insan haqqlarını tapdalamaqdan qaçınmalarını, buna qarşı digər bəzilərinin, möhtərəmlik və üstünlüyün özlərinə xas qılındığı zənninə aldanaraq əmanətə riayət etməmələrini doğurmuşdur. Halbuki onlar, uca Allahın


kitabda onlar üçün belə bir şeyi yasamadığını, bu cür hərəkətlərdən məmnun olmadığını bilirlər.

Bu cümlənin, "Onlardan eləsi də vardır ki, ona bir dayanar əmanət buraxsansa... onu sənə geri verməz." ifadəsiylə özlərindən danışılan ikinci qrupun vəziyyətinə istiqamətli bir işarə olması da

mümkündür. Bu vəziyyətdə, əmanət mövzusunda etibarlı olan birinci qrupdan danışılmış olması, insafa riayət edərək bütün qisimləri zikr etmə məqsədinə istiqamətlidir. Bu ikinci ehtimala görə; "Bildikləri halda..." və "...yalan danışmaqdadırlar" ifadələrindəki çoxluq əvəzliklər, Əhli Kitaba və ya "Onlardan eləsi də vardır ki, ona bir dayanar əmanət buraxsansa..." ifadəsiylə özlərindən danışılan kəslərə dönük ola bilər. Yenə bu ehtimalın əsas alınması vəziyyətində "bizə" ifadəsindəki birinci çoxluq şəxs əvəzliyi, bütün Əhli Kitaba və ya Əhli Kitab içindəki müəyyən bir qrupa dönük ola bilər. Ehtimalların dəyişikliyinə paralel olaraq mənada da dəyişiklik olar. Ancaq bunların bütünü də doğru və yerindədir. Artıq sənə də bunlar üzərində dayanıb düşünmək düşər.

"Bildikləri halda Allaha qarşı yalan danışmaqdadırlar." Bu ifadə, "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur." şəklindəki iddialarını etibarsız etməkdədir. Ayrıca, daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, bu iddialarını səmavi vəhyə və dini yasamaya söykədiklərini də göstərməkdədir.

(Al/götürü İmran / 76) "Xeyr, kim əhdinə vəfa edər və çəkinsə, şübhəsiz, Allah da çəkinənləri sevər." Bu ifadə, iddialarına bir cavab və "Ümmilər mövzusunda bizə bir günah yoxdur." şəklindəki sözləriylə mənfiləydikləri

məsuliyyəti olumlama xüsusiyyətindədir. Əhdə vəfa etmək, onu heç bir bəhanəyə sığınmadan əskiksizcə yerinə yetirmək şəklində tamamlamaqla olar. Necə ki, eyni kökdən gələn "tevfiye", əskiksiz bir şəkildə vermək, hədiyyədə ol/tapılmaq; "istefa" da əskiksiz bir şəkildə al/götürmək mənasını verməkdədir.

Əhddən məqsəd; bir sonrakı ayədə iştirak edən "Allahın əhdini və yeminlərini az bir dəyərə qarşılıq satanlar..." ifadəsindən aydın ol


dığı üzrə, uca Allahın, "Allaha inanacaq və ONA ibadət edəcəklər" istiqamətində qullarından al/götürdüyü əhddir. Ya da məqsəd, uca Allahın qullarından al/götürdüyü əhdi də əhatəsinə alan/sahə hər cür əhddir.

"...şübhəsiz, Allah da çəkinənləri sevər." ifadəsində, öz bir ifadə seçilərək böyük mülahizə kiçik mülahizənin yerinə qoyulmuşdur. Bu səbəbdən, ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Allah onu sevər; çünki o, muttakidir, çəkinəndir; Allah da çəkinənləri, muttakileri sevər." Demək istənir ki, uca Allahın çəkinən qullarına

istiqamətli lütfü, onları sevməsidir; sizin iddia etdiyiniz kimi məsuliyyətlərini qaldırması deyil.

Bu ifadəylə vurğulanan məna budur: İlahi üstünlük və möhtərəmlik, bu qədər pespaye deyil ki, hər özünü ona nisbət edən, hər kələkbaz, hər özünü bəyənmiş onu əldə etsin və irqi və ya milli əsasda üstünlük iddiasında ol/tapılsın. Tərsinə, bu qürura və bu üstünlüyə çatmanın şərtləri vardır. Allaha verilən sözə bağlı qalmaq və dində təqva sahibi olmaq kimi. Bu şərtlər yerinə gəlincə, Allahın sevgisi qazanılaraq, Allahın vəlayəti altına girilərək say-gınlık və üstünlük əldə edilmiş olar. Bu da, yalnız Allahın muttaki qullarının çata biləcəyi bir qürurdur. Əlaməti də, dünyanı və dünyada yaşayanların zehniyyətini mütərəqqi edən və axirətdəki dərəcələrini yüksəldən xoşbəxt bir həyat və ilahi köməkdir.

İlahi üstünlük və möhtərəmlik budur işdə. İlahi üstünlük və möhtərəmlik, demək deyil ki, Allahın yaxşı və pis qulları bir qövmü çiyinləyəcəklər, onlar da sərbəst olacaqlar, dilədiklərini edəcəklər, bir gün; "Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur.", bir gün; "Biz insanlardan ayrı olaraq Allahın dostlarıyıq. "4, bir başqa gün də; "Biz Allahın oğulları və sevdikləriyik. "5 deyəcəklər və bu düşüncə,

4- "De ki: Ey Yəhudilər, əgər siz, insanlardan ayrı olaraq yalnız sizlərin Allahın

dostları olduğunuzu qarşıya qoyursunuzsa..." (Cümə, 6)

5- "Yəhudi və Xristianlar dedilər ki: Biz Allahın uşaqları və sevdikləriyik." (Maidə, 18)


onları yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa, ətrafı və insan soyunu məhv etməyə yönəldəcək!

(Al/götürü İmran / 77) "Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq satanlar..."

Bu ifadə, əvvəlki ayədə işarə edilən hökmə bağlı bir səbəb xüsusiyyətindədir. Buna görə; ilahi möhtərəmlik və üstünlük, Allahın əhdinə vəfa edənlər və çəkinənlərə özgüdür. Onların xaricindəki Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə satan kəslər üçün qürur və möhtərəmlik söz mövzusu deyil.

Allahın əhdini pozmaq və təqvanı tərk etmək, dünyanın cazibədar bəzəklərindən faydalanmağa istiqamətli bir davranış olduğu və dünya ehtiraslarının axirət nemətlərinə seçmək mənasını verdiyi üçün, burada dünya əmtəəninin əhdə vəfa və təqvanın yerinə qoyulması və əhdin dünya əmtəəsiylə dəyişdirilməsi söz mövzusudur. Buna görə

onların bu davranışları ticari alış-verişə bənzədilmiş, Allahın əhdi əmtəə qarşılığı satılan bir fakt kimi göstərilmişdir. Az bir şeydən ibarət olan dünya əmtəəs(n)i də "az bir dəyər" olaraq adlandırılmışdır. Ayədə keçən "işdirə" satış deməkdir. "Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq satanlar..." demək, yəni əhdi və andlarını dünya əmtəəs(n)i ilə dəyişdirənlər deməkdir.

"İşdə onlar üçün axirətdə heç bir pay yoxdur, qiyamət günündə Allah onlarla danışmaz..." İfadənin orijinalında keçən "halak" sözü pay, "teziskiyə" sözü də, sağlam və uyğun bir şəkildə böyüdüb inkişaf etdirmək və yetkinləşdirmək deməkdir. Bu qrupa girən insanlara bağlı olaraq sayılan xüsusiyyətlər, "Xeyr, kim əhdinə vəfa edər və çəkinsə..." ayəsində işarə edilən qrupa bağlı xüsusiyyətlərin tam qar/qazanc-şıtı olduğuna və bu xüsusiyyətlərin bəzi mənfi nəticələri olduğuna görə bu nəticələri çıxara bilərik:

1-Uzaklık göstərən "ulaike" (onlar) işarə əvəzliyinin istifadə edilməsi, bunların Allaha yaxın olmadıqlarını vurğulamaq üçündür. Buna qarşı əhdə vəfa edib çəkinənlər, uca Allahın özlərini sevdiyi üçün, Allaha yaxındırlar.


2i tərəfindən Allahın birini sevməsinin nəticəs(n)i, axirətdə pay sahibi olması, qiyamət günü Allahın onunla danışması, ona baxması, onu ucaltması və onu bağışlaması (acı/ağrılı əzabı ondan qaldırması)dır.

Allaha verdikləri sözü və andlarını tapdalayanlara bağlı olaraq uca Allahın saydığı xüsusiyyətlərsə üç barədə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Birincisi: Axirətdə onlar üçün bir pay yoxdur. "Son" mənasını verən "axirət"dən məqsəd, "son yurd"dur. (Xüsusiyyətin xarakterizə edilənin yerinə keçməsinə bir nümunə.) Bununla ölümdən sonrakı həyat nəzərdə tutular. Necə ki "dünya" ilə də, ölüm əvvəli dünya həyatı nəzərdə tutular.

Axirətdə paysız qalmalarının səbəbi, dünya payını ona seçim etmələridir. Bundan da aydın olur ki, az dəyərdən məqsəd dünyadır. Bundan əvvəl, az dəyəri dünya əmtəəs(n)i şəklində təfsir etməmizin səbəbi, uca Allahın bunu azlıqla xarakterizə etdiyi kimi, dünya əmtəəsini də az olaraq xarakterizə etməsidir: "Də ki: Dünyanın əmtəəs(n)i azdır." (Nisa, 77) Qaldı ki, dünya əmtəəs(n)i, şəxsən dünyanın özüdür.

İkincisi: Allah qiyamət günü onlarla danışmaz və onlara

baxmaz. Bunun tam qarşısında isə, muttakilere istiqamətli ilahi sevgi iştirak edər. Çünki sevgi, görüşmə və qovuşma zamanında sevənin sevilənə baxması və onunla danışması yoluyla həzz almasını tələb edir. Allah onları sevmədiyinə görə, görüşmə və qovuşma günü olan qiyamət günü, onlarla danışmaz, üzlərinə belə baxmaz. Əvvəl danışmanın, ardından baxmanın söz mövzusu edilməsi, aralarında bir qüvvət və zəiflik fərqinin olmasından ötəridir. Çünki danışma əsnasındakı ünsiyyət, baxışmadakından daha çoxdur. Demək istənir ki, çox və ya az heç bir şəkildə onları şərəflənmərik.

Üçüncüsü: Allah, onları ucaltmaz və əzab verici əzab onlar üçündür. İfadənin mütləq və naməlum buraxılmış olması, dünya və axirət həyatını əhatə edən bir ucaltma və əzabdan danışıldığını göstərir.


(Al/götürü İmran / 78) "Onlardan bir bölük də vardır ki, kitabı oxuyarkən dillərini əyib bükərlər, siz onu kitabdan sanasınız deyə. Halbuki o, kitabdan deyil." Ayənin orijinalında keçən "yelvune" hərəkətinin məsdəri olan "leyy" sözü, ipi bükmək deməkdir. Baş və dil üçün qullanıldığında, başı və dili

sağa sola əyib bükmək mənasını ifadə edər. Uca Allah belə buyurmuşdur: "...başlarını yana çevirərlər..." (Müna-fikun, 5), "...dillərini əyib bükərək..." (Nisa, 46) Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə bununla bu nəzərdə tutulur: Bunlar, Allaha ətf etdikləri bəzi uydurma sözləri müqəddəs kitabı oxucu kimi melodiyalı bir tərzdə oxuyurdular. Beləcə bu sözlər kitabdan olmadığı halda insanların bunların kitabdan olduğunu sanmalarını məqsəd qoyan bir hiyləyə müraciət edirdilər.

Ayənin axışı içində üç dəfə "kitab" sözcüyünün keçməsi, qarışıqlığı tədbirə məqsədinə istiqamətlidir. Birincisindən məqsəd, öz əlləriylə yazıb Allaha nisbət etdikləri kitabdır. İkincisindən məqsəd, uca Allahın vəhy yoluyla endirdiyi kitabdır. Üçüncüsündən məqsəd də yenə ikincisidir. Bu iki mənanın bir-biriylə qarışdırılmaması və "Allahın kitabının, bu uydurmalarla eyni kefeye qoyulmayacaq qədər uca olduğu" mesajı verilməsi üçün bu söz təkrarlanmışdır. Bunu "kitab" sözcüyünün səbəbdənlik eyham edən niteliksel an-lamından çıxara bilərik.

"O, Allah qatındandır, deyərlər. Halbuki o, Allah qatından deyil." Bu ifadədə də "Allah" ləfzinin təkrarlanması bənzəri bir məqsədə istiqamətlidir. Demək istənir ki: "O, gerçək ilah olan və haqqdan başqa söz

söyləməyən Allah qatından deyil." Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Mən haqqı söyləyərəm." (Sad, 84)

"Bildikləri halda Allaha qarşı yalan danışarlar." Uca Allahın vəhyinə nisbət etdikləri sözləri yalanlamağa istiqamətli birinci yalanlamadan sonra iştirak edən bir başqa yalanlamadıyar. Çünki onlar, öz uydurmalarını də kitabı oxuduqları mövqedə oxuyaraq insanların başını qarışdırırdılar. Uca Allah, onların bu planlarını bu sözləriylə pozdu: "Halbuki o, kitabdan deyil." Ayrıca onlar, dilləriylə də


bunun Allah qatından olduğunu söyləyirdilər. Uca Allah, əvvəl onları bu sözlərlə yalanladı: "Halbuki o, Allah qatından deyil." Sonra də belə buyurdu: "Allaha qarşı yalan danışarlar." Nəticə etibarilə əvvəl bu xüsus vurğulanmış oldu: Yalan, onların xarakterləri və tıynetleridir. İkincisi: Bu yalan, məsələni qarışdırmış olmalarından qaynaqlanmır; tərsinə, onlar bilərək və şüurlu olaraq yalan söyləyirlər.


et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, "De ki: Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Cəririn Süddidən belə rəvayət etdiyi keçər: "Sonra Rəsulullah (s. a. a), Necran Xristianlarından ibarət olan/yaranan heyəti çağırdı və onlara belə dedi: Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər və ortaq olan bir sözə gəlin." (c. 2, s. 40)

Mən deyərəm ki: Yenə eyni əsərdə, eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayət, İbni Cərir kanalıyla Məhəmməd b. Cəfər b. Zübeyrdən köçürülmüşdür. Rəvayətin zahiri, ayənin Necran heyəti haqqında endiyini göstərməkdədir. Biz surənin başlanğıcında, surənin səksən küsər ayəsinin Necran Xristianları haqqında endiyini vurğulayan rəvayəti köçürdük. Bu ayə də səksəndən əvvəl olduğuna görə, bu əhatə girər.

Bəzi rəvayətlərdə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinəli Yəhudiləri, cizyə verməyi qəbul edənə qədər aralarında bərabər olan sözə dəvət etdiyi ifadə edilər. Bu, ayənin Necran heyəti haqqında enmiş olmasıyla ziddiyyət təşkil etməz.

Səhihi Buxaridə, öz isnadıyla İbni Abbasın Əbu Süfyandan köçürdüyü uzunca bir rəvayətdə, Peyğəmbərimizin (s. a. a)

Roma Kralı Herakliyusa yazdığı bir məktubdan danışılar. Əbu Süfyan deyər ki: "Sonra Herakliyus Rəsulullahın özünə yazdığı məktubu istədi. Məktubu oxuyunca onda belə yazıldığını gördü:


"Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla. Allahın elçisi Məhəmməddən Roma böyüyü Herakliyusa: Salam olsun hidayətə təbii/tabe olanlara. İmdi mən səni, İslamın çağırışına dəvət edirəm. Müsəlman ol, sağlamlığa qovuş. Müsəlman ol ki, Allah sənə iki dəfə əcr versin. Əgər bu çağırışıma üz çevirsən, bütün Bizans kəndlilərinin günahı sənin boyunadır. "Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin; Allahdan başqasına qulluq etməyək... Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq..." (c. 4, s. 57)

Mən deyərəm ki: Bu hədisi, Müslim də rəvayət edər. Sunu idi də et-Dürr-ül Mensurda Nəsəsidən, Abdurrezzak və İbni Əbu Xatəm isə, İb-n-i Abbasdan köçürərlər.

Deyildiyinə görə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) Misir Kıptilerinin böyüyü Mekukasa göndərdiyi məktub da, "Ey kitab əhli, bizimlə

sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin" ayəsini ehtiva edirdi. Bu gün əlimizdə Rəsulullaha (s. a. a) nisbət edilən və Kufi xəttiylə yazılmış olan bir məktub vardır. Məktub Herakliyusa göndərilən məktuba bənzəməkdədir. Bunun fotoşəkili çəkilərək çoxaldılmış və bu anda bir çoxlarının əllərində var.

Hər vəziyyətdə tarixçilər, Rəsulullahın (s. a. a) hicrətin altıncı ilində Sürüşsəyər, Kisra və Necaşi kimi krallara məktublar yazdığını və elçilər göndərdiyini ifadə edərlər. Bu vəziyyət, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin hicrətin altıncı ilində və ya ondan əvvəl enmiş olmasını tələb edir. Halbuki Də-bəri, İbni Əsir və Makrizi kimi tarixçilər Necran Xristianlarının hicrətin onuncu ilində Peyğəmbərimizə (s. a. a) bir heyət göndərdiklərini ifadə edərlər. Əbu-l Fida, "əl-Bidaye vən-Nihayə"də söz mövzusu heyətin hicrətin doqquzuncu ilində gəldiyini ifadə edər. Eyni şey, "əs-Siret-ul Halebiye"də də keçər. Bunlar, ayənin hicrətin doqquzuncu və ya onuncu ilində enmiş olmasını tələb edir.

Bəziləri; "Ayə, hicrətin ilk illərində enmişdir." demişlər. Az sonra yer verəcəyimiz rəvayətlərdə buna işarələr vardır. Digər bəziləri, ayənin iki dəfə endiyini söyləmişlər. Bu fikiri Hafiz İbn


ları, ayənin iki dəfə endiyini söyləmişlər. Bu fikiri Hafiz İbni Cərir köçürmüşdür.

Surənin girişində də ifadə etdiyimiz kimi, ayələrin axışı arasındakı bütünlüyün ortaya qoyduğu xüsus budur: Bu ayələr, hicrətin doqquzuncu ilindən əvvəl enmişdir. Necran Xristianlarından ibarət olan/yaranan heyət də hicrətin altıncı ilində və ya daha əvvəl gəlmişlər. Romalılar, Kıptiler və Farsların böyüklərinə məktublar yazılarkən qapı qonşusu Necranlılara göz yumulması ağla uyğun düşmür.

Rəvayətdə diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa nöqtə də, məktubun "Bismilləhir-rahmənir-rahim" (Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla) ifadəsiylə başlamasıdır. Bundan, Necranlı heyətin hekayəsiylə əlaqədar Beyhakinin "et-Delail" adlı əsərindən nəql edilən və bizim də yer verdiyimiz bəzi rəvayətlərdəki problem də aydın olmaqdadır. Bu rəvayətlərə görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) Nəml surəsinin enişindən əvvəl Necranlıla-ra bu ifadələri ehtiva edən bir məktub yazmışdır:

"İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı Allahın adıyla. Allahın

elçisi Məhəmməddən Necran Kardinalına: Əgər Müsəlman olsanız, mən sizdən ötəri İbrahimin, İshakın və Yaqubun ilahı Allaha həmd edərəm. İmdi mən sizi qula qulluqdan Allaha qulluğa, qulların yönetsel vəlayətindən Allahın yönetsel vəlayətinə çağırıram. Əgər bunu qəbul etməsəniz, bu vəziyyətdə cizyə verməniz lazımdır. Əgər bundan da üz çevirsəniz, sizə döyüş elan edərəm. Vəssalam..."

Ancaq nə var ki, Nəml surəsi Məkkə enişlidir. Ayələrinin məzmunu, onun hicrətdən əvvəl endiyinə bağlı bir nassın kanıtsallığına malikdir. Bu səbəbdən Necran hekayəsinin Nəml surəsinin enişindən əvvəl reallaşdığını qəbul etmək mümkün deyil. Qaldı ki məktubda, cizyə və döyüş elanı kimi xüsuslara yer verilmişdir ki, bunları Məkkə dövrü çərçivəsində izah etmək mümkün deyil. Doğrusunu uca Allah bilər.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Taberaninin İbni Abbasdan belə rəvayət etdiyi keçər: Rəsulullah (s. a. a), kafirləri bu ifadələri içə


ren məktublarla dəvət edərdi: "Bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin..." (c. 2, s. 40)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Ey kitab əhli, İbrahim haqqında nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz?..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni İshak, İbni Cərir və Beyhakinin (ed-Delaildə) İbni Abbasdan belə rəvayət etdikləri yazılar: Necran Xristianları və Yəhudi xaxamları Rəsulullahın yanında bir araya gəldilər və onun hüzurunda mübahisə et/müzakirə etdilər. Xaxamlar; "İbrahim Yəhudi idi." dedilər. Xristianlar da; "İbrahim Xristian idi." dedilər. Bunun üzərinə uca Allah onlar haqqında bu ayələri endirdi: "Ey kitab əhli, İbrahim mövzusunda nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz? Halbuki Tövrat da, İncil də ancaq ondan sonra endirilmişdir... Allah da möminlərin vəlisidir." Əbu Rəfi əl-Kurazi6 dedi ki: "Ey Məhəmməd, Xristianların Məryəm oğulu İsaya tapındıqları kimi bizim də sənə tapınmamızımı istəyirsən?" Necran Xristianlarından bir adam: "Sən bunumu istəyirsən ey Məhəmməd?" deyə soruşdu. Resulul-lah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Allahdan başqasına tapınmaqdan və ya ONdan başqasına tapınmağı əmr etməkdən Allaha sığınaram. Allah məni belə bir şeylə göndərmədi və mənə belə bir şeyi əmr etmədi."

Bunun üzərinə uca Allah onların bu sözlərinə bir cavab

xüsusiyyətində bu ayəs(n)i endirdi: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin. "...Artık siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü əmr edəcək?" Sonra, atalarından, vəd edilən peyğəmbər gəlincə onu təsdiq etmək üzrə müqavilə alınışını və onların bunu qəbul etmələrini izah etdi və bu ayəs(n)i oxudu: "Hanı Allah, peyğəmbərlərdən qəti bir söz al/götürmüşdü: ...şahid olanlardanım." (c. 2, s. 40-41)

Mən deyərəm ki: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra..." deyə başlayan

6- Kureyze Oğulları Yəhudilərindən.


ayələr, axışları etibarilə Peyğəmbərimizdən çox Məryəm Oğulu İsanın vəziyyətinə daha uyğun düşməkdə və onunla əlaqəli olaraq ələ alındığında daha rahat aydın olmaqdadır. Ayələri təfsir edərkən, bu mövzuya açıqlıq gətirəcəyik. Bu səbəbdən rəvayətdə, ayələrin Peyğəmbərimizin (s. a. a) haqqında enmiş olduqları şəklindəki qiymətləndirmə,

İbni Abbasın fərdi çıxarsaması və uyğunlaşdırması olsa lazımdır. Qaldı ki, Quranın ifadə tərzi, bu cür sözlərin sual-cavab və ya hekayə və rədd şəklində təqdim edilməsini nəzərdə tutar.

əl-Qəmli təfsirində, Kelbi Əbu Salehdən, o da İbni Abbasdan, yenə Məhəmməd b. İshak öz isnadıyla İbni Şihabdan Habeşistana hicrət hadisəsini belə rəvayət edərlər:

"Cəfər b. Əbu Talib ilə birlikdə Peyğəmbərimizin (s. a. a) səhabələrindən bəziləri Habeşistana hicrət edib oraya yerləşdikdən bir müddət sonra Peyğəmbərimiz də Mədinəyə hicrət etdi. Daha sonra Bədir döyüşü oldu. Bunun üzərinə Qureyşlilər Darın Nedvedə toplandılar. Dedilər ki: "Məhəmmədin Necaşinin ölkəsində olan səhabələrindən, Bədirdə ölən adamlarımıza qarşılıq olaraq intiqam ala-lım. Necaşiyə hədiyyə olaraq təqdim edilmək üzrə mal yığın ki, qövmümüzdən olub onun ölkəsinə köç edənləri sizə versin. Bu iş üçün də qabiliyyətli iki adamı seçin."

Əmr b. Ası və Amara b. Əbu Muaytı, bərabərlərində dəri və başqa hədiyyələrlə birlikdə göndərdilər. Bu ikisi dəniz yoluyla Habeşistana çatdılar. Necaşinin hüzur/dincliyinə varın tərəfindən onun üçün səcdəyə bağlanıb ona salam verdilər. Ardından dedilər ki: "Xalqımız sənin üçün yaxşı diləklərdə var və təşəkkürlərini təqdim edirlər. Sənin adamlarına

də sevgi bəsləyirlər. Bizi sənə göndərdilər ki, sənin ölkənə sığınan bu adamlar haqqında səni xəbərdar edək. Çünki onlar, yalançı bir adamın tərəfdarlarıdır. Bu adam ortaya çıxıb Allahın elçisi olduğunu iddia edir. Bəzi qıt ağıllı kəslərdən başqa da kimsəciklər dediklərinə inanıb uyğun gəlmir. Biz onları sıxışdırdıq. Öz torpaqlarımızda bir məhəllədə mühasirəyə al/götürdük. Oraya girənlər aclıqdan və susuzluqdan ölməyə başladılar. İşi çətinləşincə əmisi


nın oğulunu sənə göndərdi ki, sənin dinini, krallığını və xalqını ifsat etsin. Onlardan əsla/çəkin. Onları bizə geri ver ki, sizin adınıza biz onların haqqından gələk. Bunların təxribatçılıqlarının əlaməti, yanına girdiklərində sənin üçün səcdəyə bağlanmamaları və insanların etdiyi kimi sənə salam verməmələridir. Bunun səbəbi, sənin dinin və qanunlarına uyğun gəlmək istəməmələridir."

Necaşi onları çağırdı. Gəldiklərində Cəfər qapıda belə səsləndi: "Uca Allahın hizbi (qrupu), içəri girmək üçün icazə istəyir." Necaşi dedi ki: "Bu səslənən adama sözlərini bir daha təkrarlamasını

söyləyin." Cəfər sözlərini bir dəfə daha təkrarladı. Bunun üzərinə Necaşi belə dedi: "Bəli, Allahın zəmanəti və tərəfiylə içəri girsinlər." Əmr yoldaşına baxdı və belə dedi: "Görürsənmü, necə onların diliylə özlərini Allahın hizbi olaraq təqdim edirlər və Necaşi də onlara necə cavab verir?!" Bu qarşılama, Əmr və yoldaşının əhvalını pozdu.

Sonra Necaşinin hüzur/dincliyinə girdilər, amma ona səcdə etmədilər. Əmr b. As atıldı: "Görürsənmü, necə böyüklənirlər və sənə səcdə etmirlər?" Necaşi onlara: "Niyə mənə səcdə etmirsiniz? Çöldən gəlib də hüzur/dincliyimə girənlərin etdiyi kimi məni salamlamırsınız?" dedi. Dedilər ki: "Biz səni yaradan və sənə krallıq verən Allaha səcdə edərik. Biz də bütlərə tapınarkən belə salam verərdik. Allah içimizdən doğru şifahi/sözlü birini peyğəmbər olaraq göndərdi. Bu peyğəmbər bizə, Allahın razı olduğu salamlama şəklini öyrətdi. O da cənnət əhlinin salamıdır." Necaşi bunun haqq olduğunu, Tövrat və İncildə yazılı olduğunu anladı, sonra dedi ki: "Allahın hizbi içəri girmək üçün icazə istəyir" deyə qışqıran hansınız idi?" Cəfər: "Mən idim." dedi və davam etdi: "Sən yer üzündəki kitab əhli krallardan birin. Sənin hüzurunda çox söz söyləmək və haqsızlıq etmək uyğun olmaz. Mən, yoldaşlarım adına danışmaq

istəyirəm. Bu iki adama da əmr et ki, biri danışsın, digəri sussun. Beləcə sən də bizim qarşılıqlı danışmamızı dinlərsən."


Bunun üzərinə Əmr, Cəfərə; "Haydı danış." dedi. Cəfər Necaşiyə dedi ki: "Bu iki adama soruş, biz köləikmi, azadıkmı? Əgər biz kölə iksə, sahiblərimizin yanında qalmamız lazım idi və sən də bizi geri göndərə bilərsən." Necaşi: "Bunlar kölədirlərmi, yoxsa azad müdirlər?" deyə soruşdu. Əmr; "Hörmətli və azad insanlardır." dedi. Necaşi; "Köləlikdən xilas oldular." dedi. Cəfər dedi ki: "Bu ikisinə soruş, biz haqsız yerə bir qanmı tökdük də bizə qisas tətbiq etməkmi istəyirlər?" Əmr dedi ki: "Xeyr, bir damla qan tökmüş deyildirlər." Cəfər dedi ki: "Bu ikisinə soruş, insanların mallarını haqsız yerə al/götürdük də geri vermədikmi?" Necaşi; "Əgər tərəzilər miqdarı borcları olsa, mən ödəyərəm." dedi. Əmr dedi ki: "Xeyr, bir zərrə qədər belə borcları yoxdur." Necaşi; "Yaxşı onlardan nə istəyirsən?" deyə soruşdu. Əmr dedi ki: "Biz və onlar bir din üzrəydik, atalarımızın dinindəydik. Amma onlar bu dini tərk etdilər. Başqa bir dinə peyklər. Qövmümüz, onları bizə təslim edəsin deyə bizi göndərdilər."

Necaşi dedi ki: "Sizin üzərində olduğunuz din nə idi və bunların uyğun gəldikləri nədir?" Cəfər dedi ki: "Daha əvvəl təbii/tabe olduğumuz din, şeytanın dini idi; Allahın ilahlığını inkar edir, daşlara tapınırdıq. Daha sonra bağlandığımız din isə, Allahın dini olan İslamdır. Bu dini bizə, Allah qatından Məryəm Oğulu İsaya verilən kitabın bənzəri və ona uyğun bir kitab gətirən Rəsul təbliğ etdi." Necaşi dedi ki: "Ey Cəfər, çox əhəmiyyətli bir söz söylədin."

Sonra Necaşi zənglərin çalın/oğurlanmasını əmr etdi. Bütün keşişlər və rahiblər hüzurunda toplandılar. Necaşi, onlara belə dedi: "Sizi İsaya İncili endirən Allah adına anda verirəm. Sizcə, İsanın gəlişiylə qiyamət günü arasındakı müddət içində, bir elçi gələcəkdirmi?" Dedilər ki: "Bəli, bizə bu elçinin gələcəyi müjdəsi verilmişdir. Bu müjdədə deyilir ki: Ona inanan mənə inanmışdır, onu inkar edən məni inkar etmişdir." Necaşi Cəfərə dedi ki: "Bu adam sizə nə söyləyir, sizə nəyi əmr edir və sizə nəyi qadağan edir?" Cəfər belə dedi: "Bizə Allahın kitabını oxuyur. Bizə yaxşılığı əmr edir və pis


lüğü qadağan edir. Yaxşı qonşuluğu, qohumluq bağlarına riayət etməyi və yetimə yaxşılıq etməyi əmr edir. Yalnız Allaha ibadət etməmizi, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmamamızı əmr edir."

Necaşi ona belə dedi: "Onun sizə oxuduğu şeylərdən mənə də oxu." Cəfər, Ənkəbut və Rum surələrini oxudu. Necaşinin və adamlarının gözləri yaşlarla doldu. Dedilər ki: "Bu xoş kəlamdan bir az daha oxu." Cəfər onlara Kəhf surəsini oxudu.

Əmr, Neceşini hirsləndirmək məqsədiylə; "Onlar İsa və anasına dil uzadırlar." dedi.

Bunun üzərinə Necaşi; "İsa və anası haqqında nə söyləyirsiniz?" deyə soruşdu. Cəfər onlara Məryəm surəsini oxudu. Məryəm və İsadan danışılan hissəyə gəlincə, Necaşi misvakından gözə düşə biləcək kiçiklikdə bir zibil tutdu və; "Allaha and olsun ki, Məsih sizin söylədiyinizdən bu zibil qədər belə çox bir şey söyləməmişdir." dedi.

Sonra Cəfər və yoldaşlarına dönüb; "Gedin, mənim məmləkətimdə sərbəstcə gəzə bilərsiniz." dedi və belə davam etdi: "Sizə sataşan, sizə əziyyət edən zorbalardan əmin olaraq

torpaqlarımda dilədiyiniz yerə gedə bilərsiniz." Sonra bunları söylədi: "Müjdələr olsun sizə! Qorxmayın! Bu gün İbrahimin hizbine heç bir zərər verilməyəcək."

Əmr dedi ki: "Ey Necaşi, İbrahimin hizbi hansıdır?" Dedi ki: "Bu birlik və yanlarından gəldikləri yoldaşları və onlara təbii/tabe olanlardır." Müşriklər bunu qəbul etmədilər və özlərinin İbrahimin dininə mənsub olduqlarını iddia etdilər. Sonra Necaşi, Əmrin hədiyyə olaraq gətirdiyi malları geri verdi və belə dedi: "Sizin bu hədiyyələriniz rüşvət sayılar. Alın malınızı. Çünki Allah məni kral edərkən məndən rüşvət almadı."

Cəfər daha sonraları belə dərdi/deyərdi: "Oradan ayrıldıq və Habeşistanda olduğumuz müddət içində çox yaxşı bir qonşuluq rəftarıyla qarşılaşdıq." Uca Allah, bu hadisələ əlaqədar olaraq, Mədinədə olan elçisinə, müşriklərin İbrahimlə əlaqədar iddiaları haqqında bu


ayəs(n)i endirdi: "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu peyğəmbər ilə iman edənlərdir. Allah da

möminlərin vəlisidir." (Macmuatın min'et-tefasir, Beyzavi, c. 4, s. 16-18,

Beyrut nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Bu hekayə başqa kanallardan, bu vaxt Əhli Beyt İmamlarından da rəvayət edilmişdir. Uzun olmasına qarşı bu hekayəyə yer verdik. Çünki ilk mühacir Müsəlmanların yaşadıqları mihnetlere bağlı əhəmiyyətli işarələr ehtiva etməkdədir. Yoxsa, bir ayənin eniş səbəbi filan deyil.

Təfsir-ul Ayyaşidə, "İbrahim, nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi." ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: Əmr-ül Möminin dedi ki: "Yəhudi deyildi, qərbə yönəlib namaz etməzdi. Xristian deyildi, şərqə dönüb namaz qılmazdı. Hz. Muham-medin (s. a. a) dini üzrə hanifti, Müsəlman idi." (c. 1, s. 177,

h: 60)

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl, Hz. İbrahimin (ə.s) Hz. Məhəmməd'en (s. a. a) -Allahın salatı o ikisinə və soylarına olsun- dini üzrə meydana gəlinin hansı mənas(n)ı ifadə etdiyini ifadə etmişdik. Rəvayətdə Kəbəyə yönələrək namaz qılma əsas alınmışdır. Bilindiyi kimi, qiblə dəyişikliyi Mədinədə reallaşdırılmışdı. Kəbə, Mədinənin cənubuna yaxın bir nöqtədə var. Yəhudi və Xristianların bunu qəbul

etməkdən qaçınmaları, onları başqa tərəfə yönəlmək məcburiyyətində buraxdı. Nəticədə, Yəhudilər qərbdə olan Qüdsə və Xristianlar də şərqə yönəlmiş oldular. Bu səbəbdən onların bu rəftarları, orta yolu təmsil edən haqqdan sapma olaraq qiymətləndirildi. "Beləcə sizi orta bir ümmət etdik..." ayəsindəki ifadə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir. Qısacası burada, lətif və xoş bir toxunma söz mövzusudur.

el-Kafidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "İbrahim (ə.s), saf və qatqısız bir mömin idi; bütə tapınıcılıqdan heç bir şey ona bulaşmamışdı." (c. 2, s. 15, h: 1)


Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Doğrusu, insanların İbrahimə ən/en yaxın olanı,..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əmr-ül Mömininin belə dediyi rəvayət edilər: "İnsanların peyğəmbərlərə ən yaxın olanları, onların gətirdiklərinə görə ən çox əməl edənlərdir." Sonra bu ayəs(n)i o-kudu və belə dedi: "Məhəmmədin dostu, qohumluq baxımından ona uzaq olsa da, Allaha itaət edən adamdır. Məhəmmədin düşməni də, qohumluq baxımından ona yaxın olsa da, Allaha üsyan e-deyil adamdır." (c. 2, s. 458)

əl-Kafi (c. 1, s. 416, h: 20) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 177, h: 62) İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Onlar (İbrahimə ən/en yaxın olan möminlər), İmamlar və onlara uyanlardır."

Təfsir-ul Qummu (c. 1, s. 105) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 177, h: 61) Ömər b. Üzeyne kanalıyla İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Allaha and olsun ki sizlər, Məhəmmədin əlindənsiniz." Də-dim ki: "Sənə fəda olum, biz onların özündənikmi?" Üç dəfə; "Bəli siz onlardansınız." deyə buyurdu. Sonra mənə baxdı, mən də ona baxdım. Dedi ki: "Ey Ömər, Allah, kitabında belə buyurur: "Doğrusu insanların İbrahimə ən yaxını,..."

Təfsir-ul Qummuda, "Kitab əhlindən bir hissəs(n)i dedi ki: "...inanın..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Misin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Rəsulullah (s. a. a) Mədinəyə hicrət etdiyində Qüds'e dönərək namaz qılırdı. Yəhudilər bundan xoşlandılar. Uca Allah, Qüdsdən Kəbəyə yönəlməsini əmr edincə Yəhudilər buna alındılar. Qiblə dəyişikliyi günorta namazı əsnasında reallaşmışdı. Bunun üzərinə dedilər ki: "Məhəmməd səhər namaz qılarkən bizim qibləmizə yönəlmişdi. Bu halda səhər vaxtı Məhəmmədə enənə inanın, amma gündüz sonunda enəni inkar edin." Bununla,

Rəsulullahın qiblə olaraq Məscidi Harama yönəlməsini nəzərdə tuturdular. (c. 1, s. 104)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi rəvayətdə, "gündüz başlanğıcında" ifadəsi, "inanın" sözünün deyil, "enən" sözünün zərfi olaraq


qəbul edilir. Daha əvvəl bu xüsusla əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir və İbni Əbu Xatəm, Avfi kanalıyla İbni Abbasın, "Kitab əhlindən bir hissəs(n)i..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyini rəvayət edərlər: Yəhudilərin bir hissəs(n)i dedi ki: "Məhəmmədin səhabələriylə səhər qarşılaşdığınızda iman edin. Axşam olunca da öz namazınızı qılın. Bəlkə; "Bunlar kitab əhlidir; bizdən daha yaxşı bilərlər." deyib dinlərindən dönərlər."

(c. 2, s. 43)

Bu rəvayət, eyni əsərdə, Süddi və Mücahiddən də köçürülmüşdür.

el-Kafidə, "Allahın əhdini... satanlar..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq

İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Əhd ilə əlaqədar olaraq bu ayə enmişdir: "Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq satanlar, işdə onlar üçün axirətdə heç bir pay yoxdur, qiyamət günündə Allah onlarla danışmaz, onlara baxmaz, onları ucaltmaz və onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır." Ayədə keçən "halak" sözü "pay" deməkdir. Axirətdə payı olmayan nə ilə cənnətə girəcək?" (c. 2, s. 28, h: 1)

Şeyx, "əl-Emali" adlı əsərində öz isnadıyla Adiy b. Adiydən,

o da atasından belə rəvayət edər: "İmru-ul Kays və Hadramut xalqından bir adam, bir ərazi mövzusunda anlaşılmazlığa düşüb Rəsulullaha (s. a. a) müraciət etdilər. Rəsulullah buyurdu ki: "Bu ərazinin sənə aid olduğuna bağlı bir dəlilin varmı?" "Xeyr." dedi. "O halda ona and içdirəcəyik." buyurdu. Bunun üzərinə; "Allaha and olsun ki, bu vəziyyətdə o, qətiliklə mənim ərazimi əlimdən a-lır." dedi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Əgər and içərək ərazini əlindən alsa, uca Allahın qiyamət günü üzlərinə baxmadığı, özlərini artırmadığı və acı/ağrılı bir əzaba çarpdırdığı kəslərdən olar." Bunun üzərinə adam qorxdu və ərazini ona geri verdi. (c. 1, s. 368)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi bu rəvayət, ayənin söz mövzusu hadisələ

əlaqədar olaraq endiyinə dəlalət etməməkdədir. Əhli Sünnə kanallarıyla köçürülən bəzi rəvayətlərdə ayənin bu hadisələ əlaqədar olaraq


nallarıyla köçürülən bəzi rəvayətlərdə ayənin bu hadisələ əlaqədar olaraq endiyi ifadə edilirsə də onlara etina edilməz. Çünki hekayənin mövzusu barəsində bu rəvayətlər arasında ixtilaf vardır. Bəzi rəvayətlərdə, yuxarıda ifadə edildiyi kimi, hadisənin İmru-ul Kays və Hadramutlu bir adam arasında keçdiyi ifadə edilərkən, digər bəzisində Eş'as b. Kays ilə bir Yəhudi arasındakı ərazi anlaşılmazlığından danışılar. Bəzilərində isə, ayənin kafirlərdən biri haqqında endiyi ifadə edilər. Bu adam bazarda bir mal satmaq istər və bir Müsəlmanı aldatmaq üçün gerçəkdə ödəmədiyi yüksək bir miqdarı ödədiyinə bağlı olaraq Allah adına and içər. Bunun üzərinə yuxarıda adı çəkilən ayə enər.

Daha əvvəl vurğuladığımız kimi, bu ayənin zahiri, onun əvvəlki ayənin məzmununun səbəbini şərhə istiqamətli olduğunu ortaya qoymaqdadır. Bu halda, mümkün surətdə; "Rəvayətlərdə ayənin hekayəyə uyğunlaşdırılması edilmişdir." deyilməlidir. Yoxsa ayə, bu hekayəylə

əlaqədar olaraq enmiş deyil.

----------------------Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərləriniwww.islamkutuphanesi.com www.mizantefsiri.com www.ehlibeytkutuphanesi.com saytlarından endirə bilə[email protected]

[YUXARI GIT]


79- Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin. Amma (o belə deyər:) "Kitabı öyrətdiyiniz və oxuduğunuz üçün Rəbbanilər olunuq."


80- Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etmənizi əmr etsin. Artıq siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü əmr edəcək?


Bu ayələrin, Hz. İsanın vəziyyətiylə əlaqədar ayələrin dərhal ardından

gəlməsi, bunların kitab əhlindən olan Xristianların Hz. İsayla əlaqədar olaraq irəli sürdükləri şeylərin səhvini vurğulamağa istiqamətli bir ikinci hissə mövqeyində olduğunu göstərər. Bu səbəbdən bu ayələr, bir baxıma bu mesajı verməyə istiqamətlidir: "O, sizin irəli sürdüyünüz kimi deyil. O, nə Rəbdir, nə də Rəblik iddiasında ol/tapılmışdır." Rəb deyil; çünki o, bir məxluqdur, bir insandır; anası ona hamilə qaldı, onu doğurdu, onu beşikdə öyrətdi. Ancaq onun da eynilə Hz. Adəm kimi atası yoxdur.

Bu səbəbdən onun nümunəs(n)i Allah qatında Adəmin nümunəs(n)i kimidir. Rəblik iddiasında da ol/tapılmadı; çünki o, özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik verilən bir peyğəmbər idi. Vəziyyəti bundan ibarət olan bir peyğəmbərin, qulluq rəftarının xaricinə çıxması, Allaha boyun əyməkdən sıyrılaraq insanlara; "Məni Rəb əldə edin və Allahı buraxıb mənə qul olun." deməsi və ya özü xaricində Allahın qullarından bir mələk və ya bir peyğəmbər haqqında belə bir iddiada ol/tapılması, Allahın qullarından biri üçün haqqı olmayan bir şeyi iddia etməsi və ya peyğəmbərlərdən biri üçün Allahın isbat etdiyi bir şeyi olumsuzlaması düşünülə bilməz, belə bir şey mümkün deyil.

(Al/götürü İmran / 79) "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin." Ayənin orijinalında keçən "bəşər" sözcüyü, "insan" sözcüyünün sinonimidir. Həm tək, həm də çoxluq mənasında istifadə edilər. Bu səbəbdən tək bir insana da, insan birliyinə də "bəşər" deyilə bilər.


"Heç bir insan..." Ayənin orijinalındakı "bəşər" sözcüyünün başındakı "lam" hərfi "mülkiyyət" bildirər. Demək istənir ki, heç bir bəşər belə bir şeyə malik deyil. Yəni, heç bir bəşərin belə bir haqqı yoxdur. Bu ayələrdəki istifadə buna bağlı bir nümunədir: "Bu mövzuda söz söyləməmiz bizə yaraşmaz." (Nur, 16) "Heç bir peyğəmbərə,

əmanətə xəyanət yaraşmaz." (Al/götürü İmran, 161)

"Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də..." ifadəsi, cümlə içində "qana" ədatının adı mövqesindədir. Ancaq bu ifadə daha çox özündən sonrakı "sonra o, insanlara... də-sin." ifadəsi üçün bir hazırlıq xüsusiyyətindədir. Cümlədə iştirak etməməsi vəziyyətində də mənanın tamam olması mümkün olmasına qarşı belə bir hazırlıq xüsusiyyətli ifadəyə yer verilməsi, "Heç bir insana yaraşmaz ki..." sözünə fərqli bir məna qazandırmağa istiqamətlidir. Əgər; "Heç bir insana yaraşmaz ki, insanlara... desin." şəklində bir ifadə istifadə edilsəydi, bunun mənas(n)ı belə olardı: "Bunu fısk və azğınlıq nəticəs(n)i söyləməsi mümkün olsa da ona belə bir haqq verilməmişdir." Ancaq; "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara... də-sin." şəklində bir ifadə istifadə edildiyində belə bir məna əldə edilmiş olar: "Allahın ona məlumat və bu məlumata istiqamətli dərin qavrayış (fiqh) verməsi, onu Rəbbani tərbiyəylə öyrətməsi, onun qulluq rəftarının xaricinə çıxmasına icazə verməz; haqqı olmayan, səlahiyyətində ol/tapılmayan bir davranışda ol/tapılmasına icazə verməz."

Necə ki uca Allah Hz. İsa (ə.s) haqqında bir başqa yerdə belə buyurur: "Allah; "Ey Məryəm oğulu İsa!" dedi, "Sənmi insanlara; "Allahdan başqa, məni və anamı iki ilah əldə edin." dedin?" O; "Səni tənzih edərəm. Haqqım olmayan bir sözü söyləmək mənə yaraşmaz." dedi." (Maidə, 116)

Buradan hərəkətlə, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara... desin." ifadəsi yerinə; "Allahın özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik verdiyi heç bir insana yaraşmaz ki, insanlara... desin."


ifadəsinin istifadə edilməməsinin hikmətini qavrayırıq. Çünki ikinci ifadə, belə bir şeyin onun üçün yasanmadığını, onun buna haqqı olmadığını bildirər. Amma birinci ifadə, bunun qətiliklə qeyri-mümkün olduğunu, yəni, Rəbbani təhsil və ilahi hidayətin məqsədindən əsla sapmayacağını bildirər. Bu ayə də bu mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir: "Bunlar, özlərinə kitab, hökm və peyğəmbərlik verdiyimiz kəslərdir. Əgər onlar (yəni Peyğəmbərimizin qövmü), bunları tanımayıb inkar etsələr, onsuz da/zatən biz, bunları inkar etməyən bir birliyi bunlara vəkil etmişik." (Ən'am, 89)

Bu mənas(n)ı qısaca bu şəkildə ifadə edə bilərik: Bir insanda bu ilahi nemətlər ilə onun insanları özünə qul olmağa dəvət etməsi bir yerdə olmaz. Yəni, həm bir insana kitab, hökm və peyğəmbərlik veriləcək, həm də o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." deyəcək; bu, olar bir şey deyil. Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, axışı etibarilə bir baxımdan bu ayəyə bənzəməkdədir: "Nə Məsih, Allahın bir qulu olmaqdan çəkinər, nə də yaxınlaşdırılmış mələklər... Çəkinib böyüklük göstərənləridirsə, acı/ağrılı bir əzabla əzablandıracaq və onlar özləri üçün Allahdan başqa bir qoruyucu dost və köməkçi tapa bilməyəcəklər." (Nisa, 172-173) Bu ayədən bu məna əldə edilir: Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər, Allaha ibadət etməkdən çəkinməyəcək qədər ucadırlar, hörmətlidirlər. Çünki Allaha ibadət etməkdən çəkinmək, acı/ağrılı əzabı lazımlı edər. Halbuki uca Allah, hörmətli peyğəmbərlərinə və yaxınlaşdırılmış mələklərinə əzab etməkdən münəzzəhdir.

Əgər naxış/desən ki: "...sonra o, insanlara... desin." ifadəsində yer/yeyər alan/sahə "sonra" sözcüyü təxir ifadə edər. Bu da, sizin yuxarıda işarə etdiyiniz birliklə ziddiyyət təşkil edən bir vəziyyətdir.

Mən də deyərəm ki: Bizim işarə etdiyimiz birlik, mənadan çıxan nəticədir. Bir zamanla məhdud olan, bitişik zamanlarda olan iki şey arasında birlikdən və birlikdəlikdən danışmaq mümkün olduğu kimi, ardışık zamanlarda olan iki şey arasında da bir növ birlikdən söz edilə bilər.


"Allahı buraxıb mənə qul olun." ifadəsinə gəlincə; ayədə keçən "i-bad" sözü, "abiyd" kimi "ABŞ"ın çoxluğudur. "İbad" ilə "abiyd" arasındakı fərq budur: "İbad", əksəriyyətlə uca Allaha nisbət edilən xüsuslarda istifadə edilər. Məsələn; "ibadullah" (Allahın qulları) deyilməsinə qarşı ümumiyyətlə "ibadunnas" deyilməz. Daha çox "abiydunnas" (insanların kölələri, qulları) deyilir. "...mənə qul olun." ifadəsinin "Allahı buraxıb" sözüylə qeydləndirilməsi zəruri bir qeyddir. Çünki uca Allah, ancaq sırf özünə istiqamətli olan ibadəti qəbul edər. Necə ki bir ayədə belə buyurmuşdur: "Xəbərin olsun; xalis olan din yalnız Allahındır. ONdan başqa vəlilər əldə edənlər; "Biz, bunlara sırf bizi Allaha yaxınlaşdırsınlar deyə ibadət edirik." deyərlər. Əlbəttə Allah, ixtilaf etdikləri şeylər haqqında aralarında hökm verəcək. Həqiqətən Allah, yalançı, inkarçı kimsəni hidayətə çatdırmaz." (Zumər, 3) Burada uca Allah, Allaha yaxınlaşma, Allaha istiqamətli təvəssül əldə etmə ya da Allah qatında şəfaətçi tapma səbəbiylə belə olsa, Allaha istiqamətli ibadətlə birlikdə başqasına da ibadət edən kəslərin ibadətlərini rədd etmişdir.

"Amma (o belə deyər:) "Kitabı öyrətdiyiniz və oxuduğunuz üçün Rəbbanilər olunuq." "Rəbbani" sözcüyü "Rəbbə mənsub" deməkdir. Burada artıqdan "əlif" və "nun" hərflərinə yer verilmişdir ki, (yəni "Rabbiyy" yerinə "Rəbbani" deyilmişdir ki) tebcil mənasını ifadə etsin. Gur saqqallı birinə ("lehyiyy" yerinə) "lehəni" deyilməsi kimi. Bu halda "Rəbbani"nin mənas(n)ı, "özünü şiddətlə Rəbbə təsis edən, ONA ibadət etməklə, qulluq təqdim etməklə çox məşğul olan"dır. Aya-tin orijinalında keçən "bima kuntum" ifadəsinin başındakı "ba" hərfi cerri səbəbdənlik, "ma" hərfi də məsdərlik bildirər. Bu səbəbdən ifadə üçün "deyər" sözcüyü də təqdir edilərək bu şəkildə mənalandırılar: "Amma o deyər ki: Kitabı insanlara öyrətdiyiniz və onu öz aranızda oxuduğunuz üçün Rəbbanilər olunuq."

"Oxumaq" olaraq mənalandırdığımız "diraset" sözcüyü, "öyrətmək"bədən dar əhatəlidir. Bu anlayış, ümumiyyətlə kitabdan oxu


yarak öyrənmək mənasında istifadə edilər. Ragip əl-İsfahani deyər ki: "Derese'd-daru, evin izi, əsəri qaldı deməkdir. Bir şeyin izi və əsərinin qalması, özünün silinməsi deməkdir. Buna görə "durus" sözcüyü, "silinmə" olaraq açıqlamışdır. Yenə "derese'l-kitabu" ifadəsi də bu şəkildə mənalandırılmışdır. "Derestu'l-ilme", icazəs(n)i, əsərini hifz etmək surətiylə elmi əldə etdim, deməkdir. Elmin izi və əsərinin əldə edilməsi, davamlı oxumaqla təmin edildiyinə görə bu söz, davamlı oxumaq mənasında istifadə edilmişdir. Uca Allah belə buyurmuşdur: "və dərəsi mafihi=İçinde olanı oxudular da." (Ə'RAF, 169) "Kitabı öyrətdiyiniz və oxuduğunuz üçün..." (Al/götürü İmran, 79) "ma ateynahum min qütbün yedrusuneha=Biz onlara oxuyacaqları kitablar verməmişdik." (Səba', 44)" Ragıpdan nəql edilən götürmə burada sona çatdı.

Sözün özü: Vəziyyəti bundan ibarət olan bir insan, sizi öyrətdiyiniz və oxuduğunuz kitabın ehtiva etdiyi ilahi təməl məlumatlara iman etməyə, onlara qəti bir inancla bağlanmağa, kitabın əhatə etdiyi üstün əxlaq və xasiyyətləri əldə etməyə, insanları çağırdığınız saleh əməlləri işləməyə çağırar ki, bu şəkildə Rəbbinizə qüvvətlə bağlanasınız və Rəbbani alimlər olasınız.

Ayədə keçən "öyrətdiyiniz və oxuduğunuz..." sözünün keçmiş zaman kipiyle qurulmuş olması, bu işin həqiqətən edildiyinə dəlalət edər. Bu da göstərir ki ayə, kitab əhlindən Xristianların; İsanın onlara, özünün Allahın oğulu -Xristianlar arasındakı fərqli şərhləriylə- və sözü olduğunu söylədiyi istiqamətindəki iddialarını çürütməyə istiqamətlidir. Belə ki: İsrailoğullarının əlində səmavi bir kitab vardı; bu kitabı öyrədir və oxuyurdular. Ancaq onlar,

təhrif və dəyişdirməyə qədər çatan bir şəkildə bu kitab mövzusunda ayrılığa düşmüşlər idi. Hz. İsa (ə.s) də, onların kitabla əlaqədar olaraq ixtilaf etdikləri bəzi şeyləri onlara açıqlamaq və onlara ha-ram qılınan bəzi şeyləri onlara halal etmək üzrə göndərilmişdi. Qısacası; onları, oxuyub anlama və öyrətmə vəzifələrini haqqıyla


yerinə yetirməyə, yəni Allahın kitabını öyrədən və anlamaq üçün oxuyan Rəbbanilər olmağa dəvət etmək üzrə göndərilmişdi.

Ayənin bir şəkildə Peyğəmbər Əfəndimizə uyğunlaşdırılması da mümkündür. Çünki onun dəvətinin də Allahın kitabının öyrədən və oxuyan Əhli Kitabla maraq/əlaqəsi vardı. Ancaq Hz. İsaya uyğunlaşdırılması prioritetlidir. Çünki onun risaləti, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) əksinə, sırf İsrail-oğullarına özgüydü.

Nuh, İbrahim və Musa kimi kitab və şəriət sahibi cığır bucaqçı (ulu'l-azm) digər peyğəmbərlərə gəlincə; ayənin işarə etdiyi xüsusun onlarla bir maraq/əlaqəsi yoxdur.

(Al/götürü İmran / 80) "Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etmənizi əmr etsin." Bu ifadədəki "əmr etsin" sözü, orijinalını mənsub olaraq (ye'murekum) oxuyan məşhur qiraətə görə, əvvəlki ayədəki "də-sin" (yekule) sözünə ətf edilmişdir. Necə ki, Sabisilər kimi Əhli Kitab əhatəsinə girən bəzi qruplar mələklərə tapınır və bunu dini çağırışa söykəyirdilər. Yenə cahiliyyə Ərəbləri də mələklərin Allahın qızları olduqlarını söyləyərkən, bir tərəfdən də Hz. İbrahimin

(ə.s) dini üzərinə olduqlarını söyləməkdən də geri qalmırdılar. Mələkləri Rəblər əldə etməklə əlaqədar obyektiv vəziyyət bundan ibarətdir. Peyğəmbərlərin Rəblər əldə edilməsinə gəlincə; Yəhudilərin Uzeyr

ilə əlaqədar yanaşmaları buna bir nümunədir. Quranda onların; "Uzeyr, Allahın oğuludur." (Tövbə, 30) dedikləri rəvayət edilər. Halbuki Hz. Musa

(ə.s) belə bir yanaşma içinə girmələrinə icazə verməmişdir. Tövratda də Rəbbin təkliyindən başqa bir şey izah edilməz. Musa belə bir şeyə icazə vermiş olsaydı, onu əmr etmiş olardı. Allahın peyğəmbərini belə bir şeydən tənzih edərik. İki ayə arasında, yəni "...sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin." ifadəsiylə, "Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etmənizi əmr etsin." ifadəsi arasında ifadə axışı baxımından iki fərqlilik vardır: Birincisi: Birinci ayədə özlərinə əmr yönəldilənlər, insanlardır; ikincisində isə, həmsöhbətlərdir.


İkincisi: Birinci ayədə əmr edilən şey, qulluq təqdim etmək; ikincisində isə, Rəblər əldə etməkdir.

Birincisinin səbəbinə gəlincə; ifadənin axışı, Xristianların Hz. İsaya qulluq təqdim etmələrinə, onun açıqca ilah olduğunu söyləmələrinə və bunu onun etdiyi çağırışa söykəyərək, İsanın özlərinə; "Mənə qul olun." dediyini iddia etmələrinə istiqamətli bir etiraz xüsusiyyətindədir. Bu, İsadan başqaları haqqında deyilən mənasıyla, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etməkdən fərqlidir. Çünki mələklər və peyğəmbərlər haqqında deyilən, yalnız gərəkləri etibarilə ilahlıqla ziddiyyət təşkil etməkdədir, açıqdan deyil. Bu yüzdən də "ilahlar" deyilməmiş, "Rəblər" deyilmişdir.

İkincisinin səbəbinə gəlincə də; "...mənə qul olun." ilə "...Rəblər əldə etmənizi əmr etsin." ifadələri, əmr olmaları səbəbiylə bəzilərini maraqlandıracaqsa, əvvəlcə kitab əhlindən və Ərəblərdən bu ayələrə həmsöhbət olanları maraqlandırması lazımdır. Ancaq nə var ki, ilk ayədə "desin" ifadəsi keçir. "Demək", "söyləmək" isə üz-üzə danışmağı tələb edir. Halbuki ayənin endiyi sırada hazır olanlar

bu hadisənin reallaşdığı sırada hazır deyil idilər. Dolaysıyla, "sonra sizə... desin" şəklində bir ifadə istifadə edilə bilməyəcəyinə görə, "sonra insanlara... desin." ifadəsinin istifadə edilməsi bir zərurətdir.

Amma ikinci ayədə keçən "əmr" ləfzi üçün fərqli bir vəziyyət söz mövzusudur. Çünki "əmr" üz-üzə danışmağı hər vaxt üçün tələb etməz. Qarşı tərəfin hazır olmaması vəziyyətində də "əmr" reallaşa bilər. Bu səbəbdən, milli qan bağının davam etməsi vəziyyətində bir xalqın keçmiş qurşaqlarına yönəldilən əmr, sonrakı qurşaqları üçün də etibarlıdır, onları da maraqlandırar. Halbuki "ifadəyə" ləfzi üçün bu vəziyyət söz mövzusu deyil. Çünki "ifadəyə" anlayışı, ona "sırf izah etmə" kimi bir məna qazandırmazsaq, əvvəlcə ağla gələn mənas(n)ı etibarilə ancaq "səsi eşitdirmək"lə reallaşa bilər. Bu da, üz-üzə danışmağı, hazır olmağı lazımlı edər.


Bu səbəbdən bu ayələrin axışında əsl olan, hazır olmaq və topluluğa xitab etməkdir. "Ya da sizə... əmr etsin." ifadəsində olduğu kimi.

"Artıq siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü əmr edəcək?" Ayənin zahiri, kitab əhlindən peyğəmbərliyə inanan və ya "hanif" olduqlarını iddia edən cahiliyyə Ərəbləri kimi özlərini peyğəmbərlərə nisbət edən hər kəsə istiqamətli bir xitab olduğunu göstərir. İfadə, fərziyyəyə və təqdirə söykənən olaraq deyilmişdir. Bu səbəbdən şöylə bir məna əldə edirik: Siz, ancaq özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik verilən bu insanın çağırışına müsbət cavab verdiyinizdə Allaha təslim olanlar (Müsəlmanlar), İslam zinətiylə bəzənənlər, onun boyasıyla rənglənilənlər olarsınız. Bu vəziyyətdə onun sizə küfrü əmr etməsi, sizi uca Allahın icazəsiylə çatdırdığı doğru yoldan sapdırması necə mümkün ola bilər?!

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, "İslam"dan məqsəd, bütün peyğəmbərlər tərəfindən təbliğ edilən Allahın tək dini olan tövhid dinidir. "İslam" anlayışını ehtiva edən ayələrin, bu mənas(n)ı vurğulamağa dönük olması da bunu göstərər: "Allah qatında din, İslamdır." (Al/götürü İmran, 19) İrəlidə təfsirini təqdim edəcəyimiz bu ayə də buna nümunə göstərilə bilər: "Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?... Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır." (Al/götürü İmran, 83-85)

Bəzi təfsir alimləri, ayələrin nuzül səbəbinə bağlı bir rəvayətə söykən/dözərək, "Heç bir insana yaraşmaz ki..." deyə başlayan iki ayədə nəzərdə tutulanın Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) olduğunu söyləmişlər. Bu rəvayətdə xülasəylə belə deyilir: "Əbu Rəfi əl-Kurazi və Necran Xristianlarından bir adam Peyğəmbər Əfəndimizə dedilər ki: "Sən bizdən, sənə ibadət etməmizi mi istəyirsən, Ey Məhəmməd?" Bunun üzərinə uca Allah, "Heç bir insana yaraşmaz ki..." deyə başlayan iki ayəs(n)i endirdi. Söz mövzusu təfsirçilər, bu fikirlərini, iki ayənin sonunda iştirak edən "Artıq siz Müsəlman olduqdan


sonra..." ifadəsiylə dəstəkləyirlər. Çünki İslam, Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) gətirdiyi dindir deyə. Nə var ki, bu qiymətləndirmədə, Quran terminologiyasında bütün peyğəmbərlərin təbliğ etdikləri tövhid dini mənasında istifadə edilən "İslam" anlayışıyla, Quranın eniş dövründən sonrakı dövrlərdə Müsəlmanlar arasında istifadə edilən "İslam" anlayışı bir-birinə qarışdırılmışdır. Ki biz, daha əvvəl bu barədə bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.

AYƏLƏRLƏ ƏLAQƏDAR TAMAMLAYICI BİR NEÇƏ MÖVZU

1isə və Anasının Hekayəsi Quranda Necə Keçər?

İmranın arvadı, Məsihin anası İmran qızı Məryəmə hamilə qalar. Qarınındakı körpəs(n)i, doğurduğu zaman azad qılınmış olaraq məscidə xidmət etmək üzrə həsr edər. O, qarınındakı körpənin kişi olduğunu sanar. Uşağı doğurub qız olduğunu anlayınca kədərlənər, iç keçirər. Sonra ona, "xidmət edən qadın" mənasını verən "Məryəm" adını verər. Məryəm doğulmadan əvvəl atası ölər. Anası onu məscidə gətirər və kahinlərə təslim edər. Hz. Zekeriya da aralarındadır. Onun məsuliyyətini yüklənmə barəsində bir-birləriylə mübahisə et/müzakirə edərlər. Sonunda püşk atma barəsində razılaşarlar. Qura məqsədiylə oxlar çəkdiklərində qura Zekeriyaya çıxar. Bunun üzərinə Zekeriya onun məsuliyyətini boynuna götürər. Yetkinlik çağına gəlincə, onu digər kahinlərdən ayıracaq şəkildə araya bir pərdə çəkərlər. Məryəm bu xüsusi bölmədə Allaha ibadət edərdi. Yalnız Zekeriya yanına girə bilərdi. Zekeriya mehrabda onun yanına girdiyi hər səfərində yanında bir ruzi tapardı. Zekeriya; "Bunlar sənə haradan gəldi ey Məryəm?" deyə soruşardı. O da; "Allah qatından. Allah dilədiyinə hesabsız ruzi verər." cavabını verərdi. Məryəm (s. a) doğru şifahi/sözlü idi. Allah tərəfindən günahlardan qorunmuşdu, masumeydi. Tərtəmiz idi, təmizlənmiş və seçilmişdi. Mələklərin danışdığı bir muhaddesti. Mələklər ona;


"Allah səni seçdi və təmizlədi." demişlər idi. O, Rəbbinə könüldən boyun əyən idi və Allahın aləmlərə olan ayələrindən idi. (Al/götürü İmran, 35-44; Məryəm, 16; Ənbiya, 91; Təhrim, 12)

O, özünə ayrılan xüsusi bölməsində ol/tapıldığı bir sırada uca Allah ona Ruhu (Cəbrayıl) göndərdi. Ruh ona normal bir insan olaraq göründü. Ruh, Allah tərəfindən özünə elçi olaraq göndərildiyini və vəzifəsinin Allahın icazəsiylə ona atasız olaraq bir uşaq bəxş etmək olduğunu söylədi. Uşağının göstərəcəyi göz qamaşdırıcı möcüzələri müjdələdi. Uca Allahın, onun oğulunu Ruhul Qüdslə dəstəkləyəcəyini, ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili

öyrədəcəyini, uca Allahın açıq-aşkar ayələr dəstəyində onu İsrailoğullarına elçi olaraq göndərəcəyini xəbər verdi. Onun missiyasını və hekayəsini izah etdi. Sonra Ruh ona üflədi. Beləcə normal bir şəkildə hamilə qalan bir qadın kimi uşağına hamilə qaldı. (Al/götürü

İmran, 45-51)

Sonra Məryəm, onunla kimsəsiz bir yerə çəkildi. Doğum sancıları onu bir xurma budağına doğru sürüdü. "Kaş ki bundan əvvəl ölsəydim də yaddaşlardan silinib unudulsaydım." dedi. Altından bir səs ona belə səsləndi: "Kədərlənmə, Rəbbin sənin ayağının altında bir arx axıtmışdır. Xurma budağını özünə doğru yellə, üzərinə hələ meydana gəlmiş təzə xurma tökülər. Ye, iç gözün aydın olsun. Əgər insanlardan birini görsən, ona; "Mən Rəhman olan Allaha oruc həsr etdim, bu gün heç kimlə danışmayacağam." da. Beləcə onu daşıyaraq qövmünə gəldi." (Məryəm, 20-27) Məryəmin İsaya hamilə qalması, onu doğurması, İsanın danışması və digər varoluşsal xüsusiyyətləri digər insanlardan fərqli deyildi.

Qövmü onu bu halda görüncə, onu qınamağa, ayıblamağa başladılar. Çünki qarşılarında gördükləri mənzərə, bir qadının ərsiz olaraq hamilə qalıb/qəlib bir uşaq doğmuş olması idi. Dedilər ki: "Ey Məryəm, sən həqiqətən çaşılacaq bir iş etdin. Ey Harunun bacıs(n)ı, sənin atan pis bir adam deyildi və anan də azğın, utanmaz bir qadın deyildi." Bunun üzərinə Məryəm uşağı göstərdi. Dedilər ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla biz


tər idi. Dedilər ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla biz necə danışa bilərik?!" Uşaq bunları söylədi: "Şübhəsiz mən, Allahın quluyam. Allah mənə kitab verdi və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam olum, məni müqəddəs etdi və həyat sürdüyüm müddətcə, mənə namazı və zəkatı vəsiyyət etdi; anama itaəti də. Və məni bədbəxt

bir zorba etmədi. Salam üzərimdədir doğulduğum gün, öləcəyə(i)m gün və diri olaraq yenidən qaldırılacağa(ı)m gün." (Məryəm, 27-33)

Hz. İsanın hələ beşikdəykən etdiyi bu danışma, irəlidə zülmə və azğınlığa qarşı reallaşdıracağı hərəkətin, Musanın (ə.s) şəriətini yenidən canlandırıb gücləndirəcəyinin, silikleşen anlayışları yenileyece-ğinin və haqqında ixtilafa düşdükləri ayələri onlara açıqlayacağının bir ön işarəs(n)i, parlaq bir qışqırığı xüsusiyyətində idi.

Sonra İsa (ə.s) böyüdü, cavanlıq çağına gəldi. O və anası, hər kəs kimi yeyib içirdilər. Yaşadıqları müddətcə digər insanlarda olan varoluşsal arazlar, xüsusiyyətlər onlarda da vardı.

Sonra Hz. İsaya İsrailoğullarına təbliğ etmək üzrə risalət, peyğəmbərlik verildi. O da bu missiyas(n)ı yüklənər yüklənməz, onları tövhid dininə dəvət etdi. Belə deyirdi: "Mən sizə Rəbbinizdən bir ayələ gəldim. Mən sizin üçün kuşşeklinde palçıqdan bir şey edər, sonra onun içinə üfləyərəm və o Allahın icazəsiylə bir quş olar. Allah'ın icazəsiylə doğuşdan koru, alacalını yaxşılaşdıraram, ölüləri dirildərəm. Yediklərinizi və evlərinizdə yığdıqlarınızı sizə xəbər verərəm. Bunda sizin üçün bir ayə vardır. Heç şübhəsiz, Allah, mənim də, sizin də Rəbbinizdir. Bu halda ONA ibadət edin."

Hz. İsa (ə.s) İsrailoğullarını gətirdiyi yeni şəriətə çağırırdı. Bu şəriətin özü, Hz. Musanın şəriətini təsdiq etmək idi. Ancaq, Yəhudilərə çətinlik olsun deyə Tövratda haram qılınan bəzi şeylərə bağlı hökmləri də qüvvədən qaldırırdı. Deyirdi ki: "Mən sizə hikmət gətirdim. Haqqında ixtilafa düşdüyünüz bəzi mövzuları sizə açıqlamaq üçün gəldim." Yenə deyirdi ki: "Ey İsrailoğulları, mən Allahın sizə göndərdiyi elçisiyəm. Məndən əvvəlki Tövratı təsdiq et


mek və məndən sonra gələcək adı Əhməd olan peyğəmbəri müjdələmək üzrə göndərildim."

Hz. İsa (ə.s), quş yaratmaq, ölüləri diriltmək, doğuşdan kor olanları və alaca xəstəliyinə tutulanları yaxşılaşdırmaq və gizli olan bəzi şeyləri xəbər vermək kimi sözünü etdiyi bütün möcüzələri, Allahın icazəsiylə reallaşdırdı.

İsrailoğullarının iman etmələrindən ümidini kəsənə qədər onları Allahın birliyinə və yeni şəriətinə dəvət etdi. Soydaşlarının tik başlılıqlarını, inadlarını, kahinlərin və xaxamların böyüklük göstərmələrini görərək inanmalarından ümidini qəticə, özünə inanan bir ovuc həvarini Allahın dininin köməkçiləri olaraq seçdi.

Sonra Yəhudilər onu öldürmək məqsədiylə qiyam qaldırdılar. Bunun üzərinə Allah onu al/götürdü və qatına yüksəltdi. Yəhudilər bəzilərini ona bənzətdilər. Bəziləri; "Biz onu öldürdük.", bəziləri də; "Biz onu as-tıq." dedilər. Lakin doğrusu onlar qarışdırırdılar. (Al/götürü İmran, 45-58; Zuxruf, 63-65; Səff, 6-14; Maidə, 110-111; Nisa, 157-158) Quranın İsa və anasıyla əlaqədar qiymətləndirməsi xülasəylə bundan ibarətdir.

2isənsənin Allah Qatındakı Yeri və Özünün Təyin etdiyi Mövqes(n)i

O, Allahın bir qulu idi və peyğəmbər idi. (Məryəm, 30) İsrailoğulla-rına göndərilmiş bir elçi idi. (Al/götürü İmran, 49) Şəriət və kitab sahibi beş çı-ğır bucaqçı (ulu'l-azm) peyğəmbərdən biriydi. Özünə kitab olaraq En-cil verilmişdi. (Əhzab, 7; Şura, 13; Maidə, 46) Uca Allah onu "Məsih İsa" olaraq adlandırmışdı. (Al/götürü İmran, 45) Allahın sözü və ONdan bir ruh idi. (Nisa, 171) İmam idi. (Əhzab, 7) Əməllər şahidlərindən idi. (Nisa, 159; Maidə, 117) Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) müjdələyicisi idi. (Səff, 6) Dünya və axirətdə gözdə idi, yaxınlaşdırılmışlardan idi. (Al/götürü İmran, 45) Se-çilmişlerdendi. (Al/götürü İmran, 33) Seçmələrdən və salehlərdən idi. (Ən'am, 85-87) Harada olursa olsun mübarək qılınmışdı. İnsanlar üçün bir ayə və Allahdan bir rəhmət idi. An


nəsinə qarşı itaatkardı. Üzərinə salam edilənlərdən idi. (Məryəm, 1933) Allahın kitab və hikmət öyrətdiklərindən idi. (Al/götürü İmran, 48) Vela-çat mövqesinə bağlı bu iyirmi iki xüsusiyyət, uca Allahın bu ulu peyğəmbər üçün saydığı və bunlar vasitəsiylə dərəcəsini yüksəltdiyi xüsusiyyətlərdir. Bu xüsusiyyətlər iki qisimdir. Bir qisimi, qulluq, yaxınlıq və salehlik kimi kəsbidir, qazanmağa, işə bağlıdır. Digər bir qisimi isə, vehbidir, ona xas xüsusiyyətlərdir. Bunların hər birini, anladığımız qədəriylə kitabın axışı içində yeri gəldikcə açıqlamışıq. Daha detallı məlumat üçün adı çəkilən şərhlərə müraciət edilə bilər.

3- Hz. İsa Nə Söylədi? Onun Haqqında Nə Deyildi?

Quran, İsanın elçi olaraq vəzifələndirilmiş bir qul olduğunu söyləyər. Onun özüylə əlaqədar olaraq daha sonraları ortaya atılan yaraşdırmaları özünə nisbət etmədiyini vurğular. Həmsöhbətlərinə yalnız risalətdən danışdığını ifadə edər. "Allah; "Ey Məryəm oğulu İsa!" dedi, "Sənmi insanlara; "Allahdan başqa, məni və anamı iki ilah əldə edin." dedin?" O; "Səni tənzih edərəm." dedi, "Haqqım olmayan bir sözü söyləmək mənə yaraşmaz. Əgər bunu söylədimsə, mütləq bilmisən. Sən, mənim nəfsimdə olanı bilərsən, amma mən sənin şəxsində olanı bilməm. Heç şübhəsiz sən, bütün gizlilikləri bilənsən. Mən onlara, ancaq mənə əmr etdiyini söylədim, "Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." dedim. İçlərində olduğum müddətcə də onlara şahiddim. Sən məni alın tərəfindən, üzərlərindəki müşahidə edici sən idin. Onsuz da/zatən sən hər şeyə şahidsən. Onlara əzab etsən, heç şübhəsiz onlar sənin qullarındır. Onları bağışlasan da, şübhəsiz sən əzizsən, hikmət sahibisən." Allah; "Bu, doğrulara, doğru ifadəyələrinin fayda təmin etdiyi gündür." dedi." (Maidə, 116-119)

Bu ifadələr son dərəcə maraqlıdır. Qulluğun özünü ehtiva edir. İsanın Rəbbi qarşısında özünə biçdiyi yeri əks etdirən göz qamaşdırıcı ədəb rəftarını əhatə edir. Onun insanlar və əməlləri qarşısında özünü necə bir yerdə gördüyünü ifadə edir. Bu ayələrdə çəkilən


tablo/cədvəldə, onun özünü Rəbbi qarşısında bir qul olaraq gördüyü izah edilir. Tək vəzifəs(n)i, Rəbbinin buyruğunu yerinə yetirmək və ONun əmrlərinə uyğun gəlməkdir. Nə etdisə ilahi bir əmr istiqamətində etmişdir, nə söylədisə Rəbbani bir buyruqla söyləmişdir. Tək və ortaqsız Allaha qulluq təqdim etməkdən başqa bir çağırışda ol/tapılmamışdır. Özünə nə əmr edilmişsə, insanlara da onu söyləmişdir. "Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." də-miştir.

İnsanlar qarşısında, onların əməllərinə şahidlik etməkdən başqa bir öhdəçiliyi yox idi. İnsanların Allahın hüzur/dincliyinə döndükləri gün, onlara nə edəcəyi, necə davranacağı mövzusunda edə biləcəyi bir şey yoxdur. Allah diləsə onları bağışlayar/hədiyyələr, diləsə onlara a-zap edər.

Əgər naxış/desən ki: Bu halda, daha əvvəl şəfaət mövzusunu işlərkən, Hz. İsanın (ə.s) də qiyamət günü şəfaət edəcək və şəfaəti qəbul ediləcək kəslərdən olduğuna bağlı deyilən söz nə məna ifadə edər?

Buna cavab olaraq deyərəm ki: Quranın bu mövzudakı ifadəsi a-çıx və ya açığa yaxındır. Uca Allah bu barədə belə buyurur: "ONun xaricində tapındıqları, şəfaətdə ol/tapılmağa malik deyildirlər; ancaq bilərək haqqa şahidlik edənlər başqa." (Zuxruf, 86) Hz. İsa haqqında da belə buyurmuşdur: "Qiyamət günü də o, onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 159) "Sənə kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətdim." (Maidə, 110) Daha əvvəl şəfaətin mənasıyla əlaqədar

olaraq kafi şərhlərdə ol/tapıldıq. Bu isə, Xristianların irəli sürdükləri özünü fəda etmə hadisəsindən tamamilə fərqlidir. Çünki fidyə və qarşılıq hadisəsində cəzanın ortadan qaldırılması söz mövzusudur. İrəlidə açıqlayacağa(ı)m kimi bunun mənas(n)ı, mütləq ilahi nüfuzun etibarsız qılınmasıdır. Ayə, bunu olumsuzluyor. Şəfaətə gəlincə; ayədə müsbət və mənfi istiqamətdə bununla əlaqədar bir qiymətləndirməyə yer verilmir. Çünki əgər, ayə şəfaətin isbatıyla əlaqədar


olsaydı, mövzunun axışıyla uyğun gəlməyəcəyi bir tərəfdə dayansın, 7 ifadənin bu şəkildə qurulması lazım idi: "Onları bağışlasan da, şübhəsiz sən, bağışlayansan, rəhmsən." Yox əgər, şəfaətin mənfiləşməsiylə əlaqədar olsaydı, bu vəziyyətdə insanlara şahid olmasından danışılmasının bir mənas(n)ı olmazdı. Hələlik bu şəkildə ümumi bir şərhdə ol/tapılırıq. İnşallah ayələri təfsir edərkən daha detallı qiymətləndirmələrə yer verəcəyik.

İnsanların Hz. İsayla əlaqədar olaraq söylədiklərinə gəlincə; hər nə qədər Hz. İsadan sonra insanlar müxtəlif məzhəblərə bölündülər, inanc və ibadət tərzləri arasında böyük fərqliliklər baş göstərdi, təməl məsələlərlə əlaqədar ixtilafları nəticəs(n)i yetmişi aşan qrup ortaya çıxdı və məzhəblərin öz içindəki ayrılıqları sayılmayacaq qədər çox oldusa da, ancaq Qurani Kərim, yalnız onların İsa və anasıyla əlaqədar olaraq söylədiklərinin üzərində dayanar. Çünki bunların tövhidin təməliylə maraq/əlaqəsi vardır; Quranın dəvətinin və dümdüz fitrət dininin tək hədəfi də tövhiddir. Ayələrin təhrifi və İsanın insanların günahlarının bağışlanması üçün fəda edilməsi kimi detallara gəlincə; Quran bunların üzərində çox dayanmamışdır.

Qurani Kərim, kitab əhlinin Hz. İsayla əlaqədar sözlərinə və ya onlara nisbət etdiyi xarakterizə etmələrə bu şəklidə yer verər: "Xristianlar də; "Məsih, Allahın oğuludur." dedilər." (Tövbə, 30) Bu mənas(n)ı ehtiva edən daha bir çox ayə vardır. Məsələn, bu ayələr kimi: "Dedilər ki: "Rəhman,

uşaq əldə etdi." O, (bu cür yaraşdırmalardan) ucadır." (Ənbiya, 26) "And-olsun, "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir." deyənlər küfrə sapdılar." (Maidə, 72) "And olsun, "Allah üçün üçüncüsüdür." deyənlər küfrə sapdılar." (Maidə, 73) "...Üçdür, deməyin." (Nisa, 171)

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələr, zahirleri etibarıyla fərqli mənalar və məzmunlar əhatə edən dəyişik ifadələr ehtiva edirlər. Buna görə də bəziləri, bunları dəyişik Xristian məzhəblərin yanaşmala

7- Çünki burada Allahın qarşısındakı zəlilliyi önplana çıxarılır, Allah qatında sahib olduğu mövqelərindən danışılmır.


rına şərh etmişlər. 8 Məsələn; Melikaniye məzhəbi, Hz. İsanın həqiqətən Allahın oğulu olduğunu müdafiə edər. Nasturiler, enişin və oğulluğun nurun büllur kimi şəffaf bir cisimə əks olunmasına bənzədiyini söyləyərlər. Yaqubular, bunun bir növ çevrilmə olduğunu müdafiə edərlər. Onlara görə, Tanrı qan və edə çevrilmişdir. Allah bu cür yaraşdırmalardan ucadır.

Ancaq Quran, doğrudan onların dəyişik məzhəblərinin detallı fikirləriylə maraqlanmaz. Onların bütününün üzərində birləşdikləri bir söz, yəni Hz. İsanın Allahın oğulu olduğu iddiası üzərində dayanar. Hz. İsanı da uca Tanrı kimi biri olaraq qiymətləndirmələrini sıx bir şəkildə tənqid edər. Yenə buna bağlı olaraq inkişaf etdirilən "teslis" inancı üzərində dayanar. Bu mövzuda Xristian məzhəblərin fərqli şərhlər/şərh edər gətirmələri əhəmiyyətli deyil; mübahisə/müzakirə və çəkişmələrin girdabına girmiş olmaları da. Bunun dəlili, Quranda bütününə birdən tək bir tənqid və etirazın yönəldilmiş olmasıdır.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Bu gün mövcud olan Tövrat və İncillər, bir tərəfdən Tanrının təkliyini açıq bir dillə ifadə edərlər; digər

yandan İncil, Hz. İsanın Allahın oğulu olduğunu irəli sürər və oğul atadır, başqa deyil, deyər.

Xristianlar, İncildə keçən "oğul" anlayışını şərəflənmə və müqəddəs hesab etmə ifadəsi olaraq şərh etməyə yanaşmazlar. Halbuki İncilin bir çox yerində, söz mövzusu anlayış, açıqca bu mənada istifadə edilmişdir. Burada olduğu kimi: "Lakin mən sizə deyərəm: Düşmənlərinizi sevin və sizə əza edənlər üçün dua edin ki, siz göylərdə olan Atanızın oğulları olasınız; çünki o, günəşini pislərin və yaxşıların üzərinə doğuldurar; və saleh olanlar ilə olmayanların üzərinə yağışını yağdırar. Çünki əgər sizi sevənləri sevsəniz, nə qarşılığınız olar? (Romalıların) Vergi mültezimleri də elə etmirlərmi? Və tək qardaşlarınızı salamlarsınızsa, çox nə etmiş olarsınız? Putpe

8-Şehristaninin, əl-Milel vən Nihalda etdiyi kimi.


restler də elə etmirlərmi? Bundan ötəri, səmavi Atanız kamil olduğu kimi siz də kamil olun." (Matda İncili, Bap 5 : 44-48.)9

Bir başqa yerdə belə deyər: "Sizin işığınız insanların qarşısında belə parlasın da, sizin yaxşı işlərinizi görsünlər, və göylərdə olan Atanıza həmd etsinlər." (Matda İncili, Bap 5 : 16.)

Yenə deyər ki: "Çəkinin, insanlara salahınızı onların qarşısında nümayiş üçün etməyin; yoxsa göylərdə olan Atanızın qarşısında qarşılığınız olmaz." (Matda İncili, Bap 6 : 1.)

Yenə deyər ki: "İmdi siz belə dua edin: Ey göylərdə olan Atamız, Adın müqəddəs olsun." (Matda İncili, Bap 6 : 9.)

Yenə deyər ki: "Çünki insanlara cinayətlər/günahlarını bağışlasanız, səmavi

Atanız da sizə bağışlayar/hədiyyələr." (Matda İncili, Bap 6 : 14.)

Və ya deyər ki: "Atanız necə mərhəmətli isə, siz də mərhəmətli olun." (Luka İncili, Bap 6 : 36.)

Mecdelli Məryəmə belə deyər: "...lakin qardaşlarıma get, və onlara söylə: Mənim Atamın və sizin Atanızın, mənim Allahımın və sizin Allahınızın yanına çıxıram." (Yuhanna İncili, Bap 20 : 17.)

İncillərdən köçürdüyümüz bu parçalarda, uca Allah haqqında "ata" ifadəsi, İsa və digər insanlara nisbət bir şərəflənmə xüsusiyyəti olaraq istifadə edilir.

Bəzi yerlərdə isə, atalıq və oğulluğun bir-birlərini tamamlayar şəkildə birləşdikləri mənasını verən ifadələrə yer verilər. Bu sözlər kimi: "İsa bu şeyləri söylədi və gözlərini göyə qaldırıb dedi: "Ey Ata, saat gəldi; Oğulunu taziz et ki, Oğul səni taziz etsin." Sonra şagirdlərindən elçiləri üçün dua edər və belə deyər: "Tək onlar üçün deyil, lakin onların sözü ilə mənə iman edəcək olanlar üçün də,

9- el-Mizanın Ərəbcə orijinalında, bu mövzuyla əlaqədar bütün götürmələr, Kitabı Müqəddəsin Miladi 1811-ci ildə basılan Ərəbcə tərcüməsindən edilmişdir. Ancaq biz, bu götürmələri birbaşa olaraq Kitabı Müqəddəsin Türkcə çevrisinden etməyi daha uyğun taparaq, Kitabı Müqəddəs Şirkəti tərəfindən 1985-ci ildə İstanbulda basılan Türkcə çevrisini əsas al/götürdük. (Çev.)


hamısı bir olsunlar deyə, yalvarıram; necə ki, ey Ata, sən bəndəsən, və mən də səndəyəm, onlar da bizdə olsunlar da, məni sən göndərdiyinə dünya iman etsin. Mənə verdiyin izzəti mən də onlara verdim ki, biz bir olduğumuz kimi, onlar da bir olsunlar; mən onlarda, və sən məndə/bəndə, ta ki, bir olmaq üzrə tamamlanmış olsunlar; və məni sən göndərdiyini, və məni sevdiyin kimi onları sevdiyini dünya

bilsin." (Yuhanna İncili, Bap 17 : 1 və 20-23.)

Ancaq İncillərdə iştirak edən bəzi ifadələrin zahirleri, onları şərəflənməyə istiqamətli xüsusiyyətlər formasında şərh etməyə əlverişli deyildirlər. Bu ifadələr kimi:

"Tomas ona dedi: Ya Rəb, hara gedirsən bilmirik, yolu necə bilərik? İsa ona dedi: "Yol və həqiqət və həyat mənim; mən vasitə olmadıqca, Ataya kimsə gəlməz. Əgər məni tanımış olsaydınız, Atamı da tanımış olardınız; indidən onu bilirsiniz, və gördünüz. Filipus ona dedi: Ya Rəb, Atanı bizə göstər, və bizə o yetər." İsa ona dedi: Bu qədər zaman sizin ilə bərabərdim də, məni tanımadınmı, ey Filipus? Məni görmüş olan, Atanı görmüş olar; sən necə: Atanı bizə göstər, deyirsən? İman etmir sanmı ki, mən Atadayam Ata da bəndədir? Mən sizə söylədiyim sözləri özlüyümdən söyləməm; lakin məndə/bəndə dayanan Ata öz işlərini edər. Mənə iman edin, mən Atadayam, Ata da bəndədir."

(Yuhanna İncili, Bap 14 : 5-11.)

"...çünki mən Allahdan çıxıb gəldim; çünki mən özlüyümdən də gəlmədim; lakin o məni göndərdi." (Yuhanna İncili, Bap 8 : 42.)

"Mən və Ata birik." (Yuhanna İncili, Bap 10 : 30.)

Şagirdlərinə deyər ki: "İmdi, siz gedib bütün millətləri şakirt e-din, onları Ata və Oğul və Ruhülkudüs adıyla vaftiz10 edin." (Matda İncili, Bap 28 : 19.)

10- Xristianlarda, bir kimsənin günahlardan təmizlənməsi üçün müqəddəs suyla yuyunması. Kilsənin nəzərdə tutduğu zərurətlərdən biridir.


"Kəlam başlanğıcda var idi, və Kəlam Allah nezdində idi, və Kəlam Allah idi. O, başlanğıcda Allah nezdində idi. Hər şey onun ilə oldu, və olmuş olanlardan heç bir şey onsuz olmadı. Həyat, onda idi, və həyat insanların nuru idi." (Yuhanna İncili, Bap 1 : 1-4.)

İncillərdə iştirak edən bu və bənzəri ifadələr, Xristianları birlik içində teslis inancını mənimsəməyə itələmişdir.

Bundan məqsəd, həm Məsihin Allahın oğulu olduğu iddiasını qorumaq, həm də Məsihin, təlimlərində açıqca vurğuladığı tövhidi qorumaqdır. Çünki Məsihin tövsiyələrin başında bu kimi ifadələr gəlir: "Dinlə, ey İsrail; Allahımız Rəb bir olan Rəbdir."

(Markos İncili, Bap 12 : 29.)

Məqbul bir məlumat olmasa da, Xristianların dediklərinin özü budur: Şəxs bir cövhərdir və onun üç uknumu vardır. Uknumdan məqsəd sifətdir. Ki bir şey onunla diqqətə çarpanlaşar, başqalarından ayrılar. Sifət mevsufdan başqa bir şey deyil. Haqqında danışılan üç uknum bunlardır: Varlıq uknumu, elm uknumu -ki bu uknum kəlamdır- və həyat uknumu, yəni ruh.

Bu üç uknum; ata, oğul və müqəddəs ruhdur. Birincisi, varlıq uknumudur. İkincisi, elm və kəlam uknumudur. Üçüncüsü, həyat uknumudur. Oğul, yəni kəlam və elm uknumu, atasının yanından enmişdir. Ata isə varlıq uknumudur. Oğul enərkən müqəddəs ruh onunla bərabər idi. O da, əşyanı işıqlandıran həyat uknumudur.

Sonra, Xristianlar arasında bu ümumiləşdirmənin detalları üzərində böyük ixtilaflar baş göstərdi. Buna görə parçalandılar, müxtəlif qruplara və məzhəblərə bölündülər. Yetmişin üzərində məzhəb ortaya çıxdı. Ki-tabımızın ölçüləri çərçivəsində bunlara bağlı ay-rıntılı şərhlər su-nacağız.

Yuxarıda etdiyimiz şərhlər üzərində düşünsən, bunu anlarsan: Qurani Kərimin onlarla əlaqədar olaraq izah etdiyi və onlara

nisbət etdiyi; "And olsun, "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir." deyənlər küfrə sapdılar." və ya; "And olsun, "Allah, üçün üçüncüsüdür." deyənlər küfrə sapdılar." ya da; "Üçdür, deməyin; çəkinin…" şəklin


dəkı ifadələrin tümü, tək bir anlama, yəni "birliyin üçlənməsi" mənasına dönükdür ki, Xristianlıq içində ortaya çıxan bütün məzhəblərin ortaq fikiridir. Buna "birliyin üçlənməsi" mənas(n)ı çərçivəsində toxunduq.

Sırf onlar arasında ortaq olan bu nöqtə üzərində dayanılmasının səbəbi, onların Hz. İsa ilə əlaqədar olaraq ortaya atdıqları bir çox görüşün gəlib söykən/dözdüyü nöqtənin bu olmasıdır. Quran da tənqidlərində bunu əsas al/götürər.

4- Quranın Teslis İnancına Qarşı Çıxışı

Quran, teslis inancını çürüdərkən iki üsulu istifadə edər. Birincisi, ümumi üsul. Bu çərçivədə uca Allahın oğul əldə etməsinin qeyri-mümkünlüyü vurğulanar. Oğul olduğu iddia edilənin Hz. İsa və ya bir başqası olması əhəmiyyətli deyil. İkincisi, xüsusi üsul. Bu çərçivədə Məryəm oğulu İsanın oğul ilah olmadığı, əksinə yaradılmış bir qul olduğu vurğulanar.

Birinci üsulun şərhi: Oğulluğun və doğurulmanın özü budur: İnsan, heyvan və hətta bitki kimi maddi və canlı varlıqların öz maddəsindən bir parça ayrılar. Sonra bu parça mərhələli bir təhsillə öz növündən və ayrıldığı kökə bənzəyən ayrı bir fərd halına gəlir. Buna bağlı olaraq onda bəzi xüsusiyyətlər və təsirlər/təsir edər söz mövzusu olar ki, ayrıldığı kökdə olan xüsusiyyətlər və təsirlərin eynisidir. Heyvandan spermanın, bitkidən də peyvənd edilməyi təmin edən ünsürün ayrılması kimi. Sonra bu ayrılan parçanın təhsilinə başlanar və

mərhələli olaraq, ayrıldığı kökə bənzəyən başqa bir heyvan və bitki olması reallaşdırılar.

Bilindiyi kimi, uca Allah haqqında belə bir vəziyyətin söz mövzusu olması mümkün deyil. Çünki:

Birincisi: Bu vəziyyət, maddi bir cisim olmağı tələb edir. Uca Allah maddədən və hərəkət, zaman və məkan kimi maddənin imtina edilməz gərəklərindən münəzzəhdir.


İkincisi: Uca Allah mütləq üluhiyyət və ağalığa sahib olduğu üçün digər bütün varlıqlar üzərində mütləq suverenliyə malikdir. ONun xaricindəki hər şey, var olmaq üçün ONA möhtacdır, varlığının davam edə bilməsi də ONA bağlıdır. Bu səbəbdən, ONun xaricində, növ olaraq ONA bənzəyən, özü etibarilə ONdan ayrı olan bir şeyin varlığı təsəvvür edilə bilməz. O şeyin, ONA möhtac olmadan eyni özə, xüsusiyyətlərə və hökmlərə sahib olması düşünülə bilməz.

Üçüncüsü: Doğurma və doğurulmanın uca Allah haqqında təsəvvür edilməsi, ONun üçün mərhələli hərəkəti gündəmə gətirər. Bu da, ONun maddə və hərəkətə hakim olan qanunlarının suverenliyi altına girməsini tələb edir. Bu isə, olacaq şey deyil. Çünki, Allahın iradəsi və diləməsiylə reallaşan şeylər, möhlətsiz və mərhələsiz reallaşarlar.

Bu şərhi bu ayədən də qəbul edirik: "Dedilər ki: "Allah uşaq əldə etdi." O, (bu cür yaraşdırmalardan) ucadır. Xeyr, göylərdə və yerdə hər nə varsa ONundur, bütünü ONA könüldən boyun əymişdir. Göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır. O, bir işin olmasına qərar versə, ona yalnız "ol" deyər, o da dərhal olar." (Bəqərə, 116-117) Yuxarıdakı şərh baxımından: "O, (bu

növ yaraşdırmalardan) ucadır." sözü bir dəlildir. "Göylərdə və yerdə hər nə varsa ONundur, bütünü ONA könüldən boyun əymişdir." ifadəsi digər bir dəlildir. "Göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır..." deyə baş-layan ifadə də üçüncü bir dəlildir.

"Göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır." ifadəsi, sifətin failinə izafə edilməsi şəklində də qəbul edilə bilər. Bu vəziyyətdə belə bir məna əldə edilər: Uca Allahın yaratması, daha əvvəl var olan bir nümunə üzrə deyil. Bu səbəbdən, Xristianların iddia etdiyi kimi ONun haqqında doğurma düşünülə bilməz. Çünki doğurma, özünə bənzər və özü kimi bir şey yaratmaq deməkdir. Buna görə, ayənin bu hissəs(n)i, tək başına başqa bir dəlil olar.

Onların; "Allah uşaq əldə etdi." sözlərinin gerçək mənada deyil də, oğul və uşaq mənasını geniş tutmağı əsas al/götürərək, maddi bir


bölünmə və zamansal bir tədricilik söz mövzusu olmadan həqiqəti etibarilə bənzər bir şeyin bir şeydən ayrılması mənasında istifadə edildiyi fərz edilsə də, (Necə ki Xristianlar, "Məsih, Allahın oğuludur." sözünü açıqlayarkən cisim, maddə və tədrici meydana gəl problemindən xilas ola bilmək üçün belə bir şərhə gedirlər.) yenə geriyə bənzəmə problemi qalar.

Belə ki: Oğul və atadan danışmaq, zəruri olaraq ədədi gündəmə gətirər. Bu da, ata və oğul arasında türsel birlik olduğu fərz edilsə də, gerçək olaraq çoxluğu isbat edər. Eynilə insanlardan olan ata və oğul kimi. Bunlar, insanlıq həqiqətində bir olsalar də, iki insan fərdi olmaq baxımından çoxdurlar. Bu vəziyyətdə; ilahın təkliyinin fərziyyəs(n)i, ONun xaricindəki hər şeyin, bu vaxt oğulun, ONun mülkü olmasını, ONA möhtac olmasını tələb edir. Bu səbəbdən artıq fərz edilən oğul, onun kimi bir ilah olmaz. ONA bənzər, ONA möhtac olmayan, Onun kimi müstəqil bir oğulun

fərziyyəs(n)i də, şanı uca ilahın təkliyi (tövhid) inancını etibarsız edər.

Bu ayə də bu mənas(n)ı vurğulamağa dönükdür: "Üçdür, deməyin; çəkinin, sizin üçün daha yaxşıdır. Allah, ancaq bir tək ilahdır. O, uşaq sahibi olmaqdan ucadır. Göylərdə və yerdə hər nə varsa, ONundur və vəkil olaraq Allah yetər." (Nisa, 171)

İkinci üsul daxilində isə, Məryəm oğulu İsanın (ə.s), ilahlıq gerçəyi baxımından Allaha ortaq və ONun oğulu olmadığı, çünki onun bir bəşər olduğu, bəşəri xüsusiyyətlərə sahib olduğu vurğulanır.

Belə ki: Hz. İsaya Məryəm hamilə qalmışdır. Bir döl olaraq onu rəhmində bəsləmişdir. Sonra hər hansı bir qadın kimi uşağını doğurmuşdur. Ardından onu, hər hansı bir qadın kimi qucağında yetişdirmişdir. Deyərkən İsa böyümüş, həyatın mərhələlərini keçmiş, ömürün nərdivanlarını dırmaşmış, uşaqkən gənc, gənckən yetkin olmuşdur. Bu vəziyyətlərin bütünündə, təbii həyatını yaşayan hər hansı bir insan kimi olmuşdur. Hər hansı bir insana arıq olan şeylər, ona da arıq olmuşdur; acmış, doymuş, sevinmiş, kədərlənmiş,


zövq almış, acı/ağrılı çəkmiş, yemiş, içmiş, yatmış, oyanmış, yorulmuş və dinlən/istirahət etmişdir.

İnsanlar arasında qaldığı müddətcə Hz. İsadan bu vəziyyətlər müşahidə edilmişdir. Heç bir ağıl sahibi, vəziyyəti bundan ibarət olan bir kimsənin digər insanlarla eyni növdən bir insan olduğundan şübhə duy/eşitməz. Belə olduğuna görə; o, digər həmcinsləri kimi yaradılmış, var edilmişdir. Ölüləri diriltmək, palçıqdan bir kuşşekli edib ona can vermək, doğuşdan kor və alacalını yaxşılaşdırmaq kimi reallaşdırdığı möcüzələr, eyni şəkildə atasız dünyaya gəlməsi kimi yaranmasıyla

əlaqədar fövqəladəliklər isə, bilinən və alışılan qaydaların, təbiətə suveren olan qanunların xaricindəki şeylərdir. Bunlar, az ol/tapılar, nadir faktlardır. Ancaq qeyri-mümkün şeylər deyil. Məsələn; səmavi kitablar, Hz. Adəmin atasız olaraq torpaqdan yaradıldığını söyləməkdədirlər. Yenə Saleh, İbrahim və Musa kimi peyğəmbərlər tərəfindən də bir çox möcüzələr göstərilmişdir. Vəhy yoluyla enən kitabların səhifələri arasında bunlardan tez-tez danışılar. Amma bunlar, onların ilah olmalarını, insanlıq çərçivəsinin xaricinə çıxmalarını tələb etməz.

Eyni üsulun bu ayədə də əsas alındığını görürük: "Əlbəttə, "Allah üçün üçüncüsüdür." deyənlər küfrə sapdılar. Halbuki bir tək ilahdan başqa ilah yoxdur... Məryəm oğulu Məsih, bir elçidən başqa bir şey deyil. Özündən əvvəl də bir çox elçi gəlib keçdi. Anası də çox doğru bir qadın idi. İkisi də yemək yeyərdilər. Bax, biz ayələrimizi onlara necə açıqlayırıq? Sonra da bax, onlar necə çevrilirlər?" (Maidə, 73-75)

O qədər hərəkət içində yalnız yemək yeməkdən danışılması, bu hərəkətin, maddiliyə dəlalət etmə və ilahlıqla uyğun gəlməyən ehtiyacı ortaya qoyma baxımından, hərəkətlərin ən gözəli olmasından ötəridir. Bilindiyi kimi, təbiəti gərəyi acan və susayan, sonra yeməklə doyan və iç-mekle susuzluğunu aradan qaldıran kimsə, ehtiyac içindədir və bunu ancaq başqasının köməyiylə ortadan qaldıra bilməkdədir deməkdir. Vəziyyəti bundan ibarət olan bir kimsənin ilahlığından


danışmaq doğru olmaz. Çünki ehtiyacla əhatə edilmiş, bunu aradan qaldırmaq üçün başqasına möhtac olan bir kimsə, özü etibarilə əskikdir, başqası tərəfindən idarə olunmaqdadır; özü etibarilə ehtiyacsız olan ilah deyil. O, ancaq bir məxluqdur, rəhbərliyi əlində tutan bir gücün ağalığı altında idarə olunmaqdadır.

Bu ayəs(n)i də bu anlama şərh etmək mümkündür: "And olsun, "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir." deyənlər küfrə sapdılar. Də ki: "Əgər Allah, Məryəm oğulu İsanı və anasını və yer üzündə olan hər şeyi həlak etmək istəsə, ONdan kim bir şey qurtara bilər? Göylərin və yerin və aralarında nə varsa hamısının mülkü Allahındır. Dilədiyini yaradar və Allahın gücü hər şeyə yetər." (Maidə, 17)

Eyni şəkildə, bundan əvvəl təqdim edilən ayədən sonra da Xristianlara istiqamətli belə bir ifadə var: "Də ki: Allahı buraxıb sizə nə zərər, nə də fayda toxundurmağa güc çatdıra bilməyən şeylərəmi tapınırsınız? Halbuki Allah, eşidəndir, biləndir." (Maidə, 76)

Bu cür qarşı çıxışların, etirazların özü budur: Hz. İsa ilə əlaqədar olaraq müşahidə edilən vəziyyət bundan ibarətdir: O, insan həyatına suveren olan qanun çərçivəsində yaşayırdı. Yemək, içmək və digər insani ehtiyaclar, bəşəri xüsusiyyətlər kimi öz növünün bütün xüsusiyyətlərini, hərəkətlərini və vəziyyətlərini üzərində daşıyırdı. Onun bu xüsusiyyətlərə sahib olması, sırf zahiri duyul/eşidilərə və ya təsəvvürə bağlı deyildi. O, həqiqətən bu mövqedə idi. Məsih, bu xüsusiyyətlərə, bu vəziyyətlərə və bu hərəkətlərə sahib bir insan idi. İncillər, onun özünü bir insan, bir insan oğlu olaraq adlandırdığına bağlı ifadələrlə doludur. İncillərdə, onun yeməsini, içməsini, yatmasını, getməsini, səfərini, yorulmasını, danışmasını vs. mövzu alan/sahə bir çox hekayə iştirak etməkdədir. Bunları görməzlikdən gəlmək, başqa cür şərh etmək mümkün deyil. Bunları təslim etdikdən sonra da, digər insanlar üçün etibarlı olan xüsusların Hz. İsa üçün də etibarlı olduğu, başqaları kimi onun da öz adına bir şeyə malik olmadığı və digərləri kimi onun da ölə biləcəyi gerçəyi ortaya çıxar.


Eyni şəkildə, Hz. İsanın ibadət və dua edişinə bağlı olaraq köçürülən

ifadələr də, onun bunları sırf Allaha qulluq təqdim etmək, ONA yaxınlaşmaq, ONun müqəddəs suverenliyinə boyun əymək üçün reallaşdırdığını göstərər. Bunda ən kiçik bir şübhəyə yer/yeyər yoxdur. O, bu ibadətləri insanlara öyrətmək və ya buna bənzər bir məqsəd üçün edir deyildi.

Bu ayə, Hz. İsanın ibadət edişinə, qulluqdan başqa bir xarakterizə etməyi rədd etdiyinə bağlı bir işarə ehtiva etməkdədir: "Nə Məsih Allah'ın bir qulu olmaqdan çəkinər, nə də yaxınlaşdırılmış mələklər. Kim ONA qulluq etməkdən çəkinər və böyüklük göstərsə, (bilməli ki) Allah, onların bütününü hüzurunda yığacaq." (Nisa, 172) Hz. İsanın ibadət və qulluq edir olması, onun ilah olmadığının ən/en başda gələn dəlilidir. Bu vəziyyət göstərir ki, ilahlıq ondan başqasına aiddir və o, bunda pay sahibi deyil. Yoxsa, bir şeyin, bir tərəfdən özü üçün qulluq və köləlik mövqesini nəzərdə tutması, digər tərəfdən də eyni baxımdan öz ayaqları üstündə dayanması nə məna daşıyar?! Bu, açıq bir xüsusdur. Eyni şəkildə mələklərin də qulluq edir olmaları, onların uca Allahın qızları ola bilmədiklərini, Ruh-ul Qüdsün də ilah olmadığını gözlər önünə sərməkdədir. Çünki onların bütünü, Allaha qulluq təqdim etməkdə, ONA itaət etməkdədirlər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Dedilər ki: "Rəhman, uşaq əldə etdi." O, (bu cür yaraşdırmalardan) ucadır. Xeyr; onlar, ancaq ikrama layiq görülmüş qullardır; sözlə ONun qabağına keçməzlər və tək ONun əmriylə iş edərlər. O, onların önlərindəkini də, arxalarındakını də bilər. Onlar, ONun razı olduğu kəslərdən başqasına şəfaət etməzlər və onlar, ONun qorxusundan titrəyərlər."

(Ənbiya, 26-28)

Qaldı ki İncillər, Ruhun Allaha və elçilərinə boyun əydiyinə, əmrə görə hərəkət etdiyinə, hökmə bağlı olduğuna bağlı ifadələrlə doludur. Halbuki bir şeyin özünə əmr etməsinin, özünə boyun əyməsinin, özü tərəfindən yaradılanın əmrinə girməsinin mənas(n)ı yoxdur.


Hz. İsanın Allaha qulluq təqdim etməsinin, onun ilah olmadığına dəlalət etməsi kimi, onun insanları Allaha ibadət etməyə dəvət etməsi də bənzəri bir dəlalət ehtiva etməkdədir. Uca Allah bir ayədə mövzuya bağlı olaraq belə buyurur: "And olsun, "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir." deyənlər küfrə düşmüşlər. Halbuki Məsih demişdi ki: "Ey İsrailoğulla-rı, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha ibadət edin. Çünki kim Allaha ortaq qaçsa, şübhəsiz Allah, cənnəti ona haram etmişdir, onun sığınma yeri atəşdir və zülm edənlərə heç bir köməkçi yoxdur." (Maidə, 72) Ayənin hədəfi və vurğuladığı xüsus çox açıqdır.

Yenə İncillər, Hz. İsanın insanları Allaha dəvət etdiyinə bağlı ifadələrlə doludur. Hərçənd bu ifadələr,

"Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha ibadət edin." şəklindəki əhatəli ifadəni ehtiva etmir, ancaq Hz. İsanın Allaha ibadət etməyə istiqamətli dəvətini, Allahın özünün Rəbbi olduğunu, işlərinin ONun əlində ol/tapıldığını, ONun insanların Rəbbi olduğunu dilə gətirməsini ehtiva edir. İncillərdə, Hz. İsanın insanları şəxsən özünə qulluq təqdim etməyə çağırdığına bağlı açıq və ya bilvasitə tək bir ifadə iştirak etməz. "Mən və Ata birik." (Yuhanna İncili, Bap

10 : 30.) kimi sözlərə gəlincə; əgər həqiqətən Hz. İsa (ə.s) bu kimi sözləri söyləmişsə, onları bu şəkildə şərh etmək lazımdır: "Mənə itaət etmək, Allaha itaət etmək deməkdir." Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Kim Peyğəmbərə itaət etsə, gerçəkdə Allaha itaət etmişdir." (Nisa, 80)

5- Hz. İsa Allah Qatında Bir Şəfaətçidir, İnsanların İşlədikləri Günahın Əvəzi Deyil

Xristianlar, Hz. İsanın, qiymətli qanını axıdaraq özünü onlara fəda etdiyinə və beləcə onları günahların məsuliyyətindən qurtarmış olduğuna inanarlar. Buna görə ona "fəda olan" adını vermişlər. Deyirlər ki: "Hz. Adəm, cənnətdə qadağan ağacın mey


vesinden yemək surətiylə Allaha üsyan etmə səhvinə düşdü və bu səhvin məsuliyyətini hamı/həmişə üzərində daşıdı. Ondan sonra törəyib çoxalan nəsili də bu məsuliyyətin altına girdi. Səhvin qarşılığı isə axirətdə əzaba çarpdırılmaq və əbədi həlaka məhkum olmaq idi.

Kənar yandan Allah, həm mərhəmətli, həm də ədalətli idi. Bu vəziyyət, içindən çıxılmaz bir problemə səbəb olmuşdu. Əgər Allah, Adəm və nəsilini səhvlərindən ötəri cəzalandırsa, bu, onları yaratmasına səbəb olan rəhmətinə zidd olacaqdı. Əgər onları bağışlasa, bu da, ədalətiylə uyğun gəlməyəcəkdi. Çünki ədalət, səhv edən günahkarın, səhv və cinayət/günahının cəzasını çəkməsini, yaxşılıq edən itaatkar insanın da, yaxşılığından və itaatkarlığından ötəri mükafatlandırılmasını nəzərdə tutar. 11

Bu problem, Məsihin bərəkətiylə həll edildi. (Allahın oğulu və Al/götür-la-hın özü olan) Məsih, Adəmin nəsilindən biri olan bakirə Məryəmin rəhminə girdi. Oradan hər hansı bir insan kimi doğuldu. Beləcə o, həm tam bir insandır; çünki insan oğludur; həm də tam bir ilahdır; çünki Allahın oğuludur; Allahın oğulu da Allahın özüdür. (Allah bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir.) Bu səbəbdən də bütün günah və səhvlərdən bəridir, günahsızdır.

O, qısa bir müddət üçün insanlar arasında yaşadı, onlarla əlaqə yaratdı, aralarına qarış idi, onlarla birlikdə yeddi-içdi, onlarla danışdı, aralarında getdi. Sonunda da, özünü ən ağır bir şəkildə öldürsünlər deyə, özünü düşmənlərinə təslim etdi. Bu ağır öldürmə

şəkli, çarmıxa gərilərək asılmaq idi ki, ilahi kitabda belə bir cəzaya uğrayanlar lənətlənmişlər. İsa, lənəti və çarmıxa gərilmə əziyyətini və işgəncəni üzərinə çəkmək surətiylə özünü insanlara fəda etdi. Beləcə onları axirət əzabından və əbədi həlakdan qurtardı. Onun bu şəkildə öldürülüşü, özünə inananların və hətta bütün

11- Xristianların böyük bir qisimi bu fikirdədir. Ancaq Keşiş Mar İshak kimi bəziləri də, uca Allah baxımından cinayət/günah və səhvin cəzasını verməmənin caiz olduğunu söyləyirlər. Digər bir ifadəylə, əzab təhdidini yerinə yetirməkdən imtina etmək caizdir, ancaq mükafat vədinə müxalifət caiz deyil.


dünyanın günahlarının kəffarəs(n)i oldu. "12 Xristianların dedikləri bundan ibarətdir.

Xristianlar, çarmıx hadisəsini və fəda edilməyi çağırılarının əsası halına gətirmişlər. Sözə onunla başlayır, onunla bitirirlər. Eynilə tövhid mesajının İslam çağırışının əsası olması kimi. Necə ki uca Allah Rəsuluna (s. a. a) xitab olaraq belə buyurur: "Də ki: "İşdə mənim yolum budur. Mən, bəsirət üzrə Allaha dəvət edərəm; mənə uyanlar də. Allah münəzzəhdir və mən müşriklərdən deyiləm." (Yusuf, 108) Xristianların bu yanaşmasına baxmayaraq, İncillərdən etdiyimiz götürmələrdən də aydın olduğu kimi, Hz. İsanın ilk tövsiyəsi, uca Allah'ın birliyi və sevgisi şəklində olmuşdur.

Bu mövzuda, Müsəlmanlar və digər bəzi araşdırmaçılar, Xristianlarla mübahisə et/müzakirə etmişlər, onların bu iddialarının səhvini, batilliyini gözlər önünə sərmişlər. Bu mövzuda kitablar və risalələr qələmə alınmış, səhifələr və kağız tomarları dolusu yazılarda, söz mövzusu iddianın ağıl və məntiqə zidd olduğu, eyni zamanda Köhnə və Yeni Əhdlə ziddiyyət təşkil etdiyi dilə gətirilmişdir. Burada bizi maraqlandıran xüsus, kitabımızın əhatəsinin əlverişli olduğu ölçüdə, Xristianların bu iddialarının Quranın təlimiylə ziddiyyət təşkil edən istiqamətlərini

sərgiləmək, bu məzmunda Quranın gündəmə gətirdiyi şəfaət ilə onların Hz. İsayla əlaqədar olaraq müdafiə etdikləri fəda edilmə arasındakı fərqlər üzərində dayanmaqdır.

Quran açıq bir şəkildə, insanlara ağıllarının üfüqləri əhatəsinə girən ifadələrlə xitab etdiyini, insanların anlayıb qəbul edə biləcəkləri bəyanlar istifadə etdiyinə dəlil gətirər. Bu sayədə insan haqqı batildən ayıra bilər, haqqı al/götürüb qərbli bir kənara ata bilər. Xeyiri şərdən, faydalını zərərlidən ayırıb xeyr və faydalı olanı al/götürüb zərərli və şər

12- Yuhannanın Birinci Məktubu, Bap, 2 / 1-2də belə deyilir: "Ey kiçik uşaqlarım, günah işləməyəsiniz deyə, bu şeyləri sizə yazıram. Və əgər biri günah işlərsə, Atanın nezdində Şəfaətçimiz, saleh İsa Məsih vardır və özü günahlarımıza, və tək bizim günahlarımıza deyil, lakin bütün dünyaya kəffarədir."


olanı tərk edə bilər. Quranı araşdıranlar, onun sağlam fikiri şərhlərinin əsası halına gətirdiyini rahatlıqla görə bilərlər.

Xristianların iddialarına gəlincə:

Birincisi: Onlar, Hz. Adəmin qadağan ağacın meyvəsindən yemək surətiylə günah işlədiyindən danışarlar. Quran bu iddianı iki baxımdan rədd edər:

1) Buradakı qadağan, yol göstərmə məqsədli bir qadağandır. Qadağana həmsöhbət olan adamın yaxşılığı və vəziyyətiylə əlaqədar olaraq işin doğrusunun göstərilməsi nəzərdə tutular. Burada əfəndiliyin, suverenliyin dövrəyə soxulması söz mövzusu deyil. Bu cür bir əmrə uyğun gəlmək, nüfuz baxımından savabı, tərk etmək də cəzanı tələb etməz. Məsləhətləşilən adamın məsləhətləşənə, doktor/həkimin xəstəyə yönəltdiyi əmr və qadağanları buna nümunə olaraq göstərə bilərik. Yol göstərmə məqsədli əmrlərə

uyğun gəlmək, adama hərəkətdən gözlənilən məsləhətləri qazandırar. Buna qarşılıq, bu cür əmrlərə zidd hərəkət etmək də insanı hərəkətin zərərinin fəaliyyətinə düçar edər. Necə ki, Hz. Adəm haqqında cənnətdən çıxarılma xaricində bir şey edilməmişdir. Etdiyi işin nəticəs(n)i olaraq ilahi yaxınlıq və məmnuniyyətin rahatlıq və sevincini itirmişdir. Axirət əzabına gəlincə; belə bir vəziyyət gündəmə gəlməmişdir. Çünki o, ilahi nüfuza baş qaldırmaq şəklində bir günah işləməmişdi ki, qarşılığında bir cəzanı həkk etmiş olsun. Geniş məlumat üçün Bəqərə, 35-39. ayələrin təfsirinə baxın.

2) Hz. Adəm (ə.s) bir peyğəmbər idi. Quran, peyğəmbərlik missiyasına sahib kəslərin günahdan, Allahın əmrinin xaricinə çıxmaqdan münəzzəh olduqlarını vurğular. Ağılı dəlil də bunu dəstəklər. Peyğəmbərlərin günahsız oluşlarıyla əlaqədar olaraq Bəqərə,

213. ayənin təfsirinə baxıla bilər. İkincisi: Xristianlar, Hz. Adəmin, işlədiyi səhvdən məsul olduğunu iddia edirlər. Ancaq Quran bu iddianı bu şəkildə rədd edər: "Sonra Rəbbi onu seçdi, tövbəsini qəbul etdi və doğru yola çatdırdı." (Taha, 122) "Adəm, Rəbbindən bəzi sözlər al/götürdü. Bu


nun üzərinə Allah da tövbəsini qəbul etdi. Şübhəsiz O, tövbələri qəbul edəndir, əsirgəyəndir." (Bəqərə, 37)

Ağıl da bunu dəstəkləyir, daha doğrusu açıq bir qiymətləndirmə olaraq ortaya qoyur. Belə ki: Səhv və günah, çəkinilməsi və qorxulması lazım olan bir faktdır. Ağıl və ya ilahi nüfuz, bunu qarşı çıxışın və isyankarlığın bir qarşılığı olaraq nəzərdə tutar. Bununla da öhdəçilik faktının bərkiməsi məqsəd qoyular. Əgər cəza və savab faktı olmazsa, tanrısal nüfuz əskik qalar, təsirli ola bilməz. Hər hansı

bir əmr və ya qadağanın da praktik bir dəyəri olmaz.

Ancaq, itaatkarlara savab tətbiq etmək kimi günahkarlara cəza tətbiq etmək, ilahi nüfuzun bir xüsusiyyəti olduğu kimi, tanrısal suverenlik çərçivəsində ilahi nüfuzun mütləqliyi də bir lazımlılıqdır. Bu səbəbdən ilahi nüfuza sahib hökmran güc, səhvlilərin səhvini və günahkarların günahını əfv və bağışlama yoluyla görməzlikdən gələ bilər. Çünki bu da bir növ qənaət və suverenlikdir. Bunun kimi, bunlardan ötəri söz mövzusu kəsləri cəzalandıra bilər də. Bu da bir suverenlik şəklidir. Güc və suverenlik sahibi kəslərin xoşgörüş, bağışlama və görməzlikdən gəlmə kimi üsullara müraciət etdikləri şübhə aparmaz bir gerçəkdir.

Ağılın qaydalarına görə hərəkət edən insanlar, bu günə qədər hamı/həmişə bu üsula müraciət etmişlər. Bu səbəbdən insandan sadır olan hər səhvin davamlı olaraq onu məsul etməsinin bir mənas(n)ı yoxdur. Əks halda əfv və bağışlama faktlarının bir həqiqəti olmaz. Çünki bağışlama və əfv etmə, səhvi silməyə və günahın icazəs(n)i aradan qaldırmağa istiqamətlidir. Günah və səhvin heç bir şəkildə insandan ay-rılmadığının, məsuliyyətinin kalıçı olduğunun fərz edilməsi vəziyyətində, əfv və bağışlamanın əlaqədar ola biləcəkləri bir obyektiv sahədən söz edilə bilməz. Halbuki vəhy yoluyla bildirilən ilahi mesajın daxilində əfv və bağışlamadan tez-tez danışılar. Eyni vəziyyət, Köhnə və Yeni Əhdlər üçün də etibarlıdır. Hətta Xristianlardan köçürdüyümüz qiymətləndirmədə də bunu müşahidə edə bilərik. Qısacası, hər hansı bir günahın və ya hər hansı bir səhvin davamlı olduğunu, tövbə, biş


manlık, geri dönmə və nedamet yoluyla belə olsa silinməyəcəyini, bağışlanmayacağını söyləmək, sağlam fikir və pozulmamış fitrətin qəbul edəcəyi bir şey deyil.

Üçüncüsü: Xristianların; "Adəmin işlədiyi səhv, özünü bağladığı kimi, qiyamətə qədər gələcək bütün nəsilini də bağlar." şəklindəki sözləri, bir adamın işlədiyi günahdan, onun xaricində ilahi nüfuz baxımından günah işləməyən başqalarının da məsul tutulmasını tələb etməkdədir. Bu, bir hərəkətin bir adamdan sadır olması, amma üsyanının və məsuliyyətinin bu hərəkəti işləməyəni də eynilə faili kimi əhatə etməsi deməkdir. Bu vəziyyət, bir birliyin bir günah işləməsindən, onlardan sonra gələnlərin də buna razı olmalarından, do-laysıyla günahın bütününü əhatə etməsindən fərqlidir. Buna günah işləmədən günahının altına girmək deyilir. Quran belə bir şeyi qəbul etməz: "Doğrusu, heç bir günahkar bir başqasının günah yükünü yüklənməz. Doğrusu, insana öz səyindən başqası yoxdur." (Nəcm, 38-39) Bu mövzuda ağıl da Qurana arxa çıxar. Çünki ağıl, bir kimsənin, işləmədiyi bir günahdan məsul tutulmasını çirkin qarşılayar. Daha geniş məlumat üçün, insanların hərəkətləri məzmununda Bəqərə, 216-218 ayələrin təfsirinə baxın.

Dördüncüsü: Xristianların bu sözləri, bütün səhv və günahların, aralarında heç bir fərq olmadan əbədi həlakı tələb etdiyi an-layışından qaynaqlanır. Bu isə, böyük-kiçik bütün səhv və günahların fərqsiz olmasını, hətta bütününün böyük əzabı tələb edən böyük günahlar olmasını tələb edir. Quranın təlimindən aydın olan isə, onun səhv və günahları fərqli qiymətləndirdiyidir. Günahların bir qisimi böyük, bir qisimi kiçikdir. Bunların bir qisimi əfvə uğraya bilər, şirk kimi bəzi günahlar da tövbə etmədən əfvə uğramazlar. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Sizə qadağan edilən böyük günahlardan qaçınsanız, sizin qüsurlarınızı örtərik." (Nisa, 31) "Həqiqətən, Allah, özünə şirk qaçılmasını bağışlamaz. Bunun xaricində qalanı isə dilədiyinə bağışlayar/hədiyyələr." (Nisa, 48) Görüldüyü kimi, uca Allah, qadağan edilən səhv və günahların bir qisimindən bü


yük, bir qisimindən də kiçik günahlar olaraq danışır. Bunu, müqayisə etmə karinesinden hərəkətlə anlayırıq. Bu vaxt uca Allah, bəzi günahların bağışlanmayacağını, bəzisinin bağışlanacağını ifadə edir. Bu halda, günahlar və səhvlər arasında bir şəkildə fərqlilik vardır. Hər günah atəşdə sonsuza qədər qalmağı əbədi həlakı tələb etməz.

Ağıl da, bütün günahların bir yerdə yığılmasını, eyni sıraya qoyulmasını qəbul etməz. Sözgəlişi, birinə yumruq atmaq, onu öldürmək kimi deyil. Xarici bir qadına istiqamətli narahat edici baxış, zina kimi qiymətləndirilə bilməz. Bunun kimi daha bir çox nümunə ol/tapıla bilər. Heç bir zaman, ağılı başında olan insanların hər hansı bir səhv və ya günahı başqasının yerinə qoyduqları görülməmişdir. Onlar, dəyişik günahlandırar/cinayətlər üçün fərqli cəzalar və məsuliyyətlər nəzərdə tutmuşlar. Aralarında o qədər fərqlilik varkən bütün günahları və cinayətlər/günahları eyni kateqoriyaya soxmaq necə düşünülə bilər?! Günahların və cinayətlər/günahların fərqliliyi qəbul edildikdən sonra, sonsuz cəza, əbədi həlak ancaq bunların bir qisimi üçün nəzərdə tutula bilər. Qurani Kərimin də vurğuladığı kimi şirk bu cür bir günahdır. Bilindiyi kimi, ağacın meyvəsindən yeməklə əlaqədar qadağanı tapdalamaq, Allahı inkar etmək və ya bu səviyyədəki bir başqa günah qədər ağır bir cinayət/günah deyil. Bu səbəbdən ağacın meyvəsini yeməklə əlaqədar qadağanı tapdalamanın cəzasını əbədi əzab şəklində nəzərdə tutmanın bir mənas(n)ı yoxdur. (Daha əvvəl sözü edilən insanların hərəkətləri hissəsinə baxın.)

Beşincisi: Xristianların bir problem olaraq gördükləri, rəhmət və ədalət sifətləri arasında bir ziddiyyət təşkil etmə olaraq qiymətləndirdikləri, bundan xilas olmaq üçün Məsihin yer üzünə endiyini, sonra göyə yüksəldiyini irəli sürdükləri xüsusa gəlincə; bu sözlər və tələb etdiyi xüsuslar üzərində düşünənlər, onların bu iddialarının altında bu anlayışın yatdığını qavrayacaq: "Uca Allah, yaradıcı bir varlıq olaraq, hər şeyin nisbət edildiyi, gəlib söykən/dözdüyü bir gücdür. Bütün cüzləriylə bu yaradılmış kainat, ONun tərəfindən var edilmişdir. Nə var ki, O, bir şeyi özündə mövcud olan bir iradə və elmə söykənən


olaraq işlər. İradəsinin reallaşması da, məlumata söykənən seçiminə bağlıdır. Necə ki insan da, məlumatın tərəfindən seçilən bir şeyi iradə edər. Allahın hərəkətlərinin üst-üstə düşdüyü müsbətliklər və mənfiliklər vardır. Uca Allah, hərəkətlərində bunları izlər. Bəzən ortüştürme nöqtəsində yanılar və etdiyi işdən peşman olar. 13 Bəzən bir şeyi düşünər, amma onun faydalı istiqamətini əldə edəcək yolu tapa bilməz. Bəzi şeyləri bilməz."

Qısacası, onların anlayışına görə, uca Allah sifətləri və hərəkətləri etibarilə insan kimidir. Hər nə etsə, düşüncəsi və fikiriylə edər. Bunları edərkən də hərəkətinin bir məsləhətlə üst-üstə düşməsini məqsədlər. Bu səbəbdən O, məsləhətin hökmünə təbii/tabedir və məsləhətlər, çöldən ONun işində təsirli ola bilməkdədir. Bu vaxt doğrunu isabət etdirməsi mümkün olduğu kimi, eyni şəkildə çaşması, faktları bir-birinə qarışdırması, qəflətə düşməsi də mümkündür. Bildiyi şeylər kimi bilmədiyi şeylər də vardır. Bəzən qalib, bəzən də məğlub olar. Bu səbəbdən elmi kimi gücü də məhduddur. Bütün bunlar ONun üçün etibarlı olunca, hərəkət işlərkən düşünən və iradə edən bütün varlıqlarda olduğu kimi, bir hərəkətdən ötəri sevinməsi, kədərlənməsi, öyünməsi, peşman olması, həyəcanlanması, coşması vs. kimi reaksiyamalar da caiz olar. Bu vəziyyətdə olan bir varlıq, maddi və cismani olar. Hərəkət, dəyişmə və təkamül qanununa təbii/tabe olar. Belə bir varlıq, olsa olsa mümkün yaradılışlı, daha doğrusu sonradan var edilmiş bir insan ola bilər. Varlığı zəruri, hər şeyin yaradıcısı uca Allah ola bilməz.

Köhnə və Yeni Əhdlərə (Tövrat və İncilə) baxdığınızda, uca Allaha cisimlik ətf etdikləri, cismani xüsusiyyətləri ONA yaraşdırdıqları, ONU bir insan kimi gördükləri istiqamətində onlara nisbət etdiyimiz xüsusların doğru olduğunu görəcəksiniz.

Bütün bu xüsuslarda Quran, uca Allahı bu cür əsassız qorxu

və xurafatlardan tənzih edər: "Allah, onların xarakterizə etdiklərindən

13- Tövrat, Yaratma Kitabı, Bap 6 / 6da belə deyilir: "Və Rəb yer üzündə adamı etdiyinə nadim oldu."


ucadır." (Saffat, 159) Qəti ağılı dəlillər/sübut edər də, uca Allahın bütün kamal sifətlərinə sahib olduğunu nəzərdə tutar. O, yoxluqla ən kiçik bir elin idisi ol/tapılmayan varlığa malikdir. O, acizliyə düşməyən qüdrət sahibidir. Cəhalətin yol tapa bilmədiyi mütləq məlumat ONundur. O, mütləq həyat sahibidir. Ölüm və yoxluq ONun baxımından qeyri-mümkündür. Belə olduğuna görə, varlığı, məlumatı, gücü və ya həyatı acından bir dəyişməyə uğraması düşünülə bilməz.

Bu halda O, cisim və cismani bir varlıq deyil. Çünki cisimlər və cismani varlıqlar, dəyişmələr və çevrilmələrlə əhatə edilmişlər. İmkanların, məhrumluqların və ehtiyacların məhəlli mövqesindədirlər. Uca Allah, cisim və cismani bir varlıq olmadığına görə, dəyişik vəziyyətlərə və fərqli inkişaflara məruz qalmaz. Qəflət, yanılma, səhv etmə, peşmanlıq, çaşma, təsirlənmə, reaksiyama, xorlaşma, kiçilmə və məğlub olma kimi hallara düçar olmaz. Kitabımızın əhatəs(n)i içində, yeri gəldikcə mövzuya bağlı dəlillərə söykənən şərhlərdə ol/tapılmışıq. Söz mövzusu hissələrə müraciət edildiyində detallı məlumatlar ol/tapılacaq.

Müşahidəçi bir tənqidçi, diqqətli bir düşünər bu iki fikiri müqayisə etməlidir: Quran, kainatın ilahı ilə əlaqədar olaraq verdiyi məlumatlarda, ONun bütün kamal sifətlərinə sahib olduğunu ifadə edər. ONU əskik sifətlərdən tənzih edər. Zehinlərimizin məhdud aləmə bağlı mühakimələrinə və qiymətləndirmələrinə sığmayacaq qədər uca və böyük olduğunu vurğular. Buna qarşı, Köhnə və Yeni Əhdlərin uca yaradıcıyla əlaqədar qiymətləndirmələrinin bir bənzərini, ancaq Yunan mifologiyasında, köhnə Hind və Çin xurafatlarında və primitiv insanın zehinində

meydana gətirdiyi qorxularda tapa bilərik.

Altıncısı: Xristianlar deyirlər ki: "Allah, oğulu Məsihi göndərdi və ona bir rəhmə yerləşməsini, bir ilah olduğu halda insan olaraq oradan doğulmasını əmr etdi." Bu, ağla sığmayan axmaq bir sözdür. Daha ön tərəfindən açıqladığımız kimi Qurani Kərim, bunun əsassızlığını qəti bir dillə ifadə etmişdir və biz o sözləri burada təkrarlamaq istəmirik.


Bilindiyi kimi, ağıl da belə bir iddiaya arxa çıxmaz. Uca Allah ilə əlaqədar olaraq inanılması və dilə gətirilməsi lazım olan əbədilik, dəyişməzlik, sərhədsiz varlıq sahibi olma, hər şeyi əhatə etmə, zamandan, məkandan və buna təbii/tabe faktlardan münəzzəh olma kimi zəruri sifətləri düşündüyün zaman, bunun yanında bir də, əvvəl bir damla su, sonra ana rəhmində bir döl olaraq -istər bu sözə Məliyənilərin gətirdiyi şərhi ələ alın, istər Nasturilerin, istər Yaqubuların, istər bir başqa qrupun- meydana gəlməyə başlayan bir insanın vəziyyətini düşündüyün zaman, cisim olan və bütün cismani xüsusiyyət və təsirlərə sahib olan bir varlıqla, cismani olmayan, zaman, məkan və hərəkət kimi maddi bir xüsusiyyəti bu-lunmayan varlığın heç bir şəkildə bir olmayacaqlarını anlarsan.

Yuxarıda işarə etdiyimiz iddianın, ağıl baxımından doğruluğu zəruri olan mülahizələrlə uyğun gəlməməsi, Pavlus kimi qabaqda gələn keşişlərin qiymətləndirmələri daxilində fəlsəfəni tənqid etmələrinin, ağılı mühakimələri ayıblamalarının altındakı sirri də meydana gətirməkdədir. Pavlus bir yerdə bunları söyləyir: "Çünki yazılmışdır: "Hikmətlilərin hikmətini yox edəcəyə(i)m və anlayışlıların anlayışını ləğv edəcəyəm." Hikmətli harada? Yazıçı harada? Bu dünyanın bəhs edicisi harada? Dünyanın hikmətini Allah ağılsızlığa çevirmədimi?... Çünki Yəhudilər əlamətlər istəyərlər və Yunanlılar hikmət axtararlar; lakin biz... xaça gərilmiş Məsihi... vəz edərik." (Pavlusun

Korintoslulara 1. Məktubu, Bap 1 : 18-24.)

Bu cür ifadələrə həm onun, həm də başqa Xristian din böyüklərinin sözləri arasında çox rast gəlinər. Bunun gerisindəki tək niyə/səbəb, inancın yayılması, təbliğ edilməsi və öyüd siyasətidir. Bu cür risalə və kitablarda göz gəzdirənlər, bunlardakı xitab şəkli və təlqin tərzi üzərində düşünənlər bunu rahatlıqla fərq edərlər.

Bu şərhlərimizdən, Xristianların, "Uca Allah hər cür günah və səhvə qarşı günahsızdır." şəklindəki sözləriylə də ziddiyyət təşkil etdikləri ordaya çıxmaqdadır. Çünki onların təsvir etdikləri tanrı, qətiliklə səhvdən bəri deyil. Yəni anlayışa və hərəkətdə yanıla bilir.


Bu, itaəti fərz olan birinə müxalif çıxma mənasındakı səhvdən fərqlidir. Çünki itaət və boyun əymə tələb edən şeylərdə itaətsizlik etmək mənasında üsyan və günah, uca Allah haqqında təsəvvür edilə bilməz. Bu səbəbdən bu mənada masumiyet də ONun haqqında düşünülə bilməz.

Yeddincisi: Xristianlar deyirlər ki: "İsa, daha sonra insan oldu və bir insan kimi digər insanlarla əlaqə içinə girdi. Sonunda da özünü düşmənlərinə təslim etdi." Bu sözlər, varlığı zəruri olan ilahın, varlığı mümkün olan hər hansı bir varlığın xüsusiyyətlərini ala biləcəyinin, bu səbəbdən eyni anda və eyni paraleldə həm tanrı, həm də insan ola biləcəyinin ifadəsidir. Buna görə, varlığı zəruri olan dan-rı, öz yaratdığı şeylərdən biri ola bilər. Yəni, objeler dünyasındakı varlıq növlərindən hər hansı birinin xüsusiyyətlərini həqiqətən üzərində daşıya bilər. Bəzən insan olar, bəzən at olar, bəzən quş, böcək vs. olar; bəzən də eyni anda insan, at, böcək kimi bir növdən çoxu olar.

Bu səbəbdən, varlıq növlərindən sadır olan hər hansı bir hərəkət, ondan də sadır ola bilər. Çünki o, hər an varlıq növlərindən hər hansı biri olub ona xas hər hansı bir hərəkəti işləyə bilər. Eyni şəkildə, ədalət və zülm kimi əleyhdar hərəkətləri də işləyə bilər. Elm və cəhalət, qüdrət və acizlik, həyat və ölüm, zənginlik və kasıblıq kimi əleyhdar xüsusiyyətlərə sahib olması da mümkündür. (Gerçək hökmranlıq sahibi olan Allah, bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir.) Bu da, altıncı maddədə keçən qorxudan ayrı bir xüsusdur.

Səkkizincisi: Xristianlar deyirlər ki: "İsa, çarmıxa gərilməyi və lənəti əsaslandı. Çünki çarmıxa gərilərək asılan lənətlənmişdir." Görəsən onlar, "lənəti əsaslandı" sözləriylə nəyi nəzərdə tuturlar? "Lənət"dən məqsədləri nədir? Ənənəvi olaraq bilinən və lüğətdə rəhmətdən və möhtərəmlik kimi qürur verici şeylərdən uzaq olma mənasına gələn lənətimi nəzərdə tuturlar? Əgər məqsəd, bizim bildiyimiz və lüğətdə təyin olunan lənətsə, uca Allahın -haşa- özünü və ya başqasının ONU rəhmətdən uzaqlaşdırmasının mənası nədir?!


Rəhmət, birini varlıq hədiyyəs(n)i, nemət lütfkarlığı və yaranma üstünlükləriylə təchiz etməkdən başqa nə məna ifadə edər?! Bu deməkdir ki, söz mövzusu uzaqlaşdırma və lənət, məna etibarilə mal, mövqe kimi hər hansı bir barədə dünya və ya axirət ya da hər ikisi məzmununda məhrumluğu ifadə edər. Yaxşı, şəxsən ehtiyacsız və zəngin olan, hər şeyin yoxsulluğunu aradan qaldıran uca Allahın, nə şəkildə təsəvvür edilsə edilsin, lənətlə əlaqələndirilməsinin mənası nədir?!

Quranın təlimi, sözün tam mənasıyla bu qəribə qiymətləndirmənin qarşı nöqtəsindədir. Uca Allah buyurur ki: "Ey insanlar, siz Allaha möhtac olanlarsınız; Allah isə, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır..." (Fatır, 15) Quran kasıblıq, yoxsulluq,

möhtaclıq, nöqsanlıq, yoxluq, pislik, çirkinlik, xorluq və zəlillik kimi yaraşıqsız xüsusiyyətləri qətiliklə uca Allahın müqəddəs şəxsinə yaxınlaşdırmaz; uca Allahı bu xüsusiyyətlərlə əsla uyğun gəlməyən adlar və sifətlərlə xatırlayar.

Əgər deyilsə: Uca Allahın -haşa- xorluqla və lənətlənməklə nidələnməsi, insanla birləşdiyindən ötəridir. Yoxsa ONun şəxsi belə bir vəziyyətdən ucadır.

Buna cavab olaraq deyilər ki: Haqqında danışılan bu birləşmə, görəsən gerçək mənadamı lənəti yüklənməsini və bu cür məşəqqətləri çəkməsini tələb etdi, yoxsa burada bir məcazmı söz mövzusudur? Əgər gerçək mənada belə bir vəziyyətin söz mövzusu olduğu deyilsə, sözünü etdiyimiz qorxu gündəmə gəlir. Əgər bir məcazın söz mövzusu olduğu deyilsə, problem yenidən geri dönər. Yəni Məsihin doğulması, rəhmət və ədalət faktlarının ziddiyyət təşkil etməsi vəziyyətini ortadan qaldırmaz. Çün-kü uca Allahdan başqasının müsibətlərə dözməsi, əzab və lənət növlərini yüklənməsi, haqqında danışılan fidyə hadisəsinin, yəni Allahın insanların fidyəsi olması hadisəsinin reallaşmasını təmin etməz. Bu, çox açıqdır.

Doqquzuncusu: Xristianlar deyirlər ki: "Bu, İsaya inananların, daha doğrusu bütün aləmin səhvlərinin kəffarəsidir." Bu sözlər, onların günah və səhvlərin gerçəkdə nə mənanı verdiyini qavramadıq


larını, necə ührəvi əzabı tələb etdiklərini və bu əzabın necə reallaşdığını qəbul edə bilmədiklərini, bu səhvlər və günahlarla bunlara bağlı qanunumalar arasındakı əlaqəs(n)i bilmədiklərini, yasamanın bu mövzudakı funksiyasını anlaya bilmədiklərini ortaya qoyur. Quran, bütün bunları ən dəqiq şekliylə ortaya qoyur.

Daha əvvəl kitabımızın əhatəs(n)i içində iştirak edən şərhlər çərçivəsində, bu vaxt; "Şübhəsiz Allah, bir ağcaqanadı, hətta o-nun üstündə olanı da nümunə verməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəs(n)i ilə "İnsanlar tək bir ümmət idi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin təfsiri məzmununda bunları söy-lemiştik: Müxalif çıxılan, baş qaldırılan, bu səbəbdən günah və səhvə yol verilən hökmlər və qanunlar, etibarı və saymaca şeylərdir. Bu hökmlər və qanunların yasanıp etibarlı qəbul edilməsindən məqsəd, onlara görə hərəkət etməklə, onların güdülməsiylə insan cəmiyyətinin məsləhətinin qorunmasıdır. Bu qanunlara baş qaldırma və müxalif çıxmadan ötəri gündəmə gələn cəza isə, mənfi və pis bir nəticədir ki, insanların bunu nəzərdə tutmalarının və vəz etmələrinin səbəbi, öhdəçilikli mövqesindəki insanı, cinayət törətməkdən və itaət xəttinin xaricinə çıxmaqdan saxlamaqdır. İnsan birliklərini quran və idarə edən ağıl sahibi kəslərin yanaşmas(n)ı budur.

Ancaq Quran təlimi, mövzuya bundan daha üstün və daha incəlikli bir məna gətirməkdədir. Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi ağılı araşdırmaların nəticələri də Quranı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Belə ki: İnsan, Allah tərəfindən özü üçün endirilən şəriətə uyğun gəlmək ya də uyğun gəlməməklə, öz içində üstün və tərifə dəyər ya da alçaq, iyrənc və murdar sifətlərdən bəzi gerçəklər meydana gətirər. İnsanı cənnət və cəhənnəm şəklində konkretləşən ührəvi nemətə ya da ührəvi cəzaya həmsöhbət edən də budur. Cənnət və cəhənnəmin həqiqəti isə, Allaha yaxın olmaq və ya ONdan uzaq olmaqdır. Bu halda yaxşılıqlar və səhvlər, etibarı və saymaca deyil, gerçək bir nizama bağlı olan həqiqətlərə söykən/dözməkdədirlər.


Bura açıqdır ki: İlahi qanunuma (teşri), yaradılışa istiqamətli ilahi kamilləşdirmənin bütünləyici ünsürüdür. Onunla varoluşsal (yaratma) hidayətin, yaradılışın məqsədinə çatdırılması hədəflənməkdədir. Digər bir ifadəylə: Uca Allah, hər varlıq növünü, yaranmasının kamalına

və şəxsi üçün nəzərdə tutulan hədəfə çatdırmaq istəməkdədir. Bu məzmunda, dünyada quruluşçu və əlverişli bir sistem içində hərəkət etmək, axirətdə xoşbəxt və nemətlərlə bəzənmiş bir həyat sürdürmək, insan növünün yaranmasının kamalından sayılmaqdadır. Bunun yolu da, cəmiyyət həyatı üçün əlverişli olan quruluşçu qanunları və insanı Allaha yaxınlaşdıracaq müxtəlif ibadətləri əhatə edən dindir. Bu qanunlara riayət etmək, bu ibadətləri yerinə yetirməklə insan həyatı nizama girər, insan öz öz mənliyində, şəxsində və əməlində axirət yurdundakı ilahi şərəflənməyə hazırlanar. Bütün bunlar, ürəyinə yerləşdirilən nur və nəfsində ibarət olan/yaranan təmizlik sayəsində reallaşar. İşin gerçəyi budur işdə.

Beləcə insan üçün Allaha yaxın olmaq və ya ONdan uzaq olmaq söz mövzusudur. Bu ikisi, onun davamlı xoşbəxtliyinin və ya bədbəxtliyinin və dünya həyatındakı mədəni cəmiyyətinin salah və ya fəsadının özünü meydana gətirər. Bu yaxınlıq və uzaqlığı bədənə gətirən tək faktor dindir. Bütün bunlar, həqiqəti olan şeylərdir; boş, axmaq şeylər deyil.

Adəmin qadağan edilən ağacın meyvəsindən yeməsi kimi bir günahı işləməsinin özü, hətta bütün nəsili üçün davamlı bir həlakı tələb etdiyini və Məsihin fəda edilməsindən başqa bunu müalicə edəcək bir dərmanın, bu dərdi aradan qaldıracaq bir qurtuluş yolunun olmadığını fərz etsək, o halda Məsihdən əvvəl, Məsihlə birlikdə və Məsihdən sonra din göndər-sperman, din çərçivəsində qanunlar yasamanın faydas(n)ı nədir?!

Söz mövzusu günahın insandan sadır olmasıyla daimi həlakın və ührəvi cəzanın qaçınılmaz olacağını, nə əməlin, nə də tövbənin insanı bu məsuliyyətdən qurtara bilməyəcəyini, ancaq fəda üsuluyla ondan qurdu-lacağını qəbul etməmiz vəziyyətində, Allah qatın


dan şəriətlər qanuniləşdirilməsinin, kitablar endirilməsinin və rəsullar göndərilməsinin bir mənas(n)ı olmaz. Bu deməkdir ki ilahi vəd, təhdid, xəbərdarlıq və müjdələmə, həqiqəti olmayan şeylərdir. Əzab zəruri olduqdan və fəsad qaçınılmaz olduqdan sonra bu saydıqlarımız nəyi islah edəcəklər ki?!

Bir də, daha əvvəl endirilən şəriətlərin hökmü xəbərdarlığında əməl edib kamal səviyyəsinə çatanları, onlara gələn İbrahim və Musa kimi ulu peyğəmbərlər və Rəbbani qulları düşünün! Bunlar, Məsihin fəda edilişindən əvvəl ölmüş gitmişşahsiyetlerdir. İndi nə olacaq?! Onlar bir bədbəxt olaraqmı, yoxsa xoşbəxtliyə çatmış olaraq mı həyatlarını tamamladılar?! Ölüm anında və axirət yurdunda nə ilə qarşılaşdılar?! Cəza və həlaklamı, yoxsa savab və xoşbəxt həyatlamı?!

Qaldı ki Hz. İsa, açıqca günahkarları və səhv edənləri qurtarmaq üzrə göndərildiyini, salehlərin və yaxşılarınsa, buna ehtiyacları olmadığını söyləyir. 14

Qısacası, bu vəziyyətdə Məsihin fəda edilişindən əvvəl ilahi şəriətlərin göndərilişinin, dini qanunların bildirilişinin, boş və mənasız olmaqdan xilas olmalarını təmin edəcək etibarlı bir hədəfi olmaz. Bu yaraşdırmalardan uca və münəzzəh olan Allaha nisbət edilən beləsinə qəribə bir hərəkət üçün ancaq belə bir izah gətirə bilərlər: Uca Allah, Adəmin işlədiyi səhvin qorxusu ortadan qaldırılmadıqca, bu şəriətlərin heç bir fayda təmin edə bilməyəcəyini bilirdi. O, bu şəriətləri bir ehtiyat olaraq endirdi; bir gün bu qorxunu ortadan qaldıra bilər və beləcə əvvəlki şəriətlər də meyvələrini verər, məqsədlərinə çatarlar ümidiylə. Bu deməkdir ki, uca Allah, qanuniləşdirdiyi bütün şəriətlər məzmununda həm peyğəmbərlərdən, həm də digər insanlardan bir şey gizləmiş, ortada bir maneənin ol/tapıldığını, bu maneə

14- Ferisiler və onların yazıçıları İsanın şakirtlerine: "Nə üçün mültezimler və günahkarlarla yeyib içirsiniz?" deyə zümzümə etdilər. İsa onlara cavab verib dedi:

"Möhkəm olanlar deyil, ancaq xəstə olanlar həkimə möhtacdırlar. Mən salehləri deyil, ancaq günahkarları tövbəyə çağırmağa gəldim." (Luka İncili, Bap 5 : 30-32.)


aradan qaldırılmadığı müddətcə peyğəmbərlərin və bütün möminlərin səylərinin boşa gedəcəyini, şəriətlərin heç olacağını onlardan saxlamış, şəriət və dəvətin ciddilik və həqiqət üzrə bina edildiyini göstərmişdir.

Bu deməkdir ki, uca Allah -haşa- həm insanları, həm də özünü aldatmışdır. İnsanları aldatmışdır; çünki şəriətə görə əməl etmələri vəziyyətində bağışlanmağa nail olacaqlarını, xoşbəxtliyə qovuşacaqlarını açıqlamışdır. Özünü aldatmışdır; çünki fəda yoluyla, maneənin qaldırılmasıyla, şəriət endirmək boş bir iş olar, şəriətin insanların xoşbəxtliyi baxımından heç bir təsiri olmaz; maneə qalxmadıqca heç bir təsiri olmadığı kimi. Fəda zamanına qədər din və şəriət yasamanın mövqes(n)i bundan ibarət olar!

Fəda ediliş zamanında və ondan sonrakı dövrlərdə isə, şəriət qanunuma, dini dəvət və ilahi yol göstəricilik çox daha mənasız və gərəksiz olar. Çünki işlənən səhvdən ötəri ibarət olan/yaranan qorxu aradan qaldırıldıqdan, ən/en utancaq insan ilə ən pozğun insan arasında heç bir ayrım söz mövzusu olmadan mömin-kafir, yaxşı-pis bütün insanlar üçün bağışlanma və rəhmət zəruri olduqdan, səhvin davamı vəziyyətində birlikdə həlak olacaqları kimi, fəda yoluyla səhvin silinməsiylə birlikdə topluca rəhmətə qovuşacaqları qəti olduqdan sonra, haqq məlumatlara iman etmənin, onlara görə əməl faktorun/etmənin nə faydas(n)ı vardır?! Necə olsa fəda hadisəs(n)i olmadan heç bir əməl səhvi ortadan qaldırmır!

Əgər deyilsə ki: Fəda ediliş, yalnız Məsihə inananlar üçün fayda təmin edər. Bu səbəbdən, Məsihin də müjdələrində işarə etdiyi kimi, dini dəvətin faydas(n)ı vardır. 15

15- Və sizə deyirəm: "Kim məni insanların qarşısında təsdiq etsə, İnsanoğlu (İsa) də onu Allahın mələkləri qarşısında təsdiq edəcək; lakin məni insanların qarşısında kim inkar etsə, Allahın mələkləri qarşısında inkar olunacaq. Və kim İnsanoğluna qarşı söz söyləsə, ona bağışlanacaq; lakin Ruhulkudüse qarşı söyənə bağışlanmayacaq." (Luka İncili, Bap 12 : 8-10.)


Ona cavab olaraq deyilir ki: Bu iddia, daha əvvəl işarə etdiyimiz Yuhannanın Məktubunun məzmunu ilə ziddiyyət təşkil etməsinin yanında, keçmişdəki bütün təməlləri də yıxır. Çünki Hz. Adəmdən (ə.s) etibarən kiçik bir azlıq xaricində heç kim üçün qurtuluş ümidi və ehtimalı buraxılmır. Bu azlıq da Hz. İsaya və Ruha inananlardır. Daha doğrusu, onların da təməl prinsiplərdə ixtilaf edən qruplarından bir dənəsidir. Geridə qalanlar isə, daimi həlak içindədirlər. Bu vəziyyətdə, yaxşı Hz. İsadan əvvəl gələn peyğəmbərlərin və onlara inanan ümmətlərin vəziyyəti nə olacaq?! O peyğəmbərlərin gətirdikləri kitablar və hökmlər doğru olaraqmı, yoxsa yalan olaraq mı xarakterizə ediləcək?! Bilindiyi kimi İncillər, Tövratı və dəvətini təsdiqləyirlər. Halbuki Tövratda Ruhdan və fəda edilişdən danışılmaz. İndi İncillər, bir doğrunumu təsdiq edirlər, yoxsa bir yalanı mı?!

Əgər deyilsə ki: Əvvəlki səmavi kitablar, bildiyimiz qədəriylə Məsihi müjdələyirlər. Bu deməkdir ki, o kitablar, Məsihin enişinin və fəda edilişinin keyfiyyəti haqqında detallı məlumatlar təqdim etməsələr də, Məsihə istiqamətli icmalı bir dəvət ehtiva edirlər. Beləcə uca Allah, davamlı peyğəmbərlərinə Məsihin ortaya çıxacağını müjdələmişdir ki, ona inansınlar və onun edəcəyi fədakarlıqla könülləri xoş olsun.

Buna cavab olaraq deyilir ki:

Birincisi: Hz. Musadan əvvəlki peyğəmbərlərlə əlaqədar olaraq belə bir şey söyləmək, heç bir dayağı olmadan qeybdən xəbər vermək olar. Qaldı ki, belə bir müjdə olsa belə, bu, qurtuluşa bağlı bir müjdə olar, ona iman etməyə və dininə girməyə bağlı bir dəvət olmaz.

İkincisi: Bu vəziyyət, şəxsən Məsih baxımından belə, İncillərin dolu olduğu əxlaq və hərəkətlər kimi dinin detallarına bağlı dəvətin əbəsliyi qorxusunu ortadan qaldırmaz.

Üçüncüsü: Səhvin səbəb olduğu ilahi məqsədin hədəfinə çatmaması üzrlüs(n)ü yenə də davam edər. Çünki uca Allah, bütününə rəhmət etmək, nemət və xoşbəxtliyi bütününə bəxş etmək


rəhmət etmək, nemət və xoşbəxtliyi bütününə bəxş etmək üçün insanları yaratmışdır. Lakin iş tam tərsinə dönmüş, kiçik bir azlıq xaricində hər kəs ilahi qəzəb və cəzalandırmağı həkk etmiş, əbədi həlaka məhkum olmuşlar.

Yuxarıda təqdim etdiyimiz şərhlər, Xristianların mövzuya bağlı iddialarının ağlan səhv olduğunu ortaya qoymaqdadır. Bunu Quran da dəstəkləməkdədir: "...Bizim Rəbbimiz, hər şeyə yaradılışını verən, sonra doğru yolunu göstərəndir." (Taha, 50)

Bu ayədə, hər şeyin hansı hədəfə yönələcəyinin göstərildiyi, hər şeyə, varlığının gərəklərinin bildirildiyi vurğulanır. Yol göstərmə (hidayət), həm varoluşsal (yaratma), həm də yasamasal (teşrii) yol göstərməyi əhatə edər. Çünki suveren olan ilahi qanun, hidayət və yol göstəriciliyin ümumiləşdirilməsi şəklində işlər. İnsanlar baxımından dini yol göstəricilik də bu əhatədədir.

Sonra uca Allah, cənnətdən endirdiyi sırada Adəmə və

bərabərindəkinə bir ilk yol göstəricilik olaraq belə buyurur: "Dedik ki: "Oradan bütününüz enin. Bundan sonra sizə məndən bir hidayət gəldiyində, kim mənim hidayətimə xəbərdar etsə, onlara qorxu yoxdur və onlar qəmli olmayacaqlar. İnkar edib də ayələrimizi yalanlayanlar isə, onlar atəşin xalqıdırlar və orada müddətsiz qalacaqlar." (Bəqərə, 38-39)

Bu ayələrin əhatəs(n)i, qiyamət gününə qədər göndəriləcək şəraitlərin detallarının bir xülasəs(n)i xüsusiyyətindədir. Bunun içində, ən/en kiçik bir tərəddüd və şübhə söz mövzusu olmadan, qanunuma, vəd və təhdid vardır.

Uca Allah belə buyurur: "Mən haqqı söyləyərəm." (Sad, 84) Yenə buyurur: "Mənim hüzur/dincliyimdə söz dəyişdirilməz və mən qullara zülm edici deyiləm." (Qaf, 29)

Bu ayələrdən aydın olur ki, uca Allah, dəqiqləşdirdiyi şeylərlə əlaqədar olaraq tərəddüd etməz. Tətbiq etdiyi, etibarlı etdiyi şeylərin tərsini etməz. Ancaq dediyini edər. ONun işi, yönəlmə


sini dilədiyi məcradan başqa bir tərəfə yönəlməz. Bir şeyi iradə edib də sonra edib etməmə barəsində tərəddüdə düşməz. Ya də bir şeyi iradə edib də sonra onu etməməsi lazım olduğunu düşünməsi

söz mövzusu olmaz. Dilədiyi bir şeyin önünə maneələrin çıxması və ONU bundan imtina etdirməsi düşünülə bilməz. Bir xarici faktorun nəşr/təzyiqiylə iradəsini geri al/götürməsi olacaq iş deyil. Uca Allah belə buyurur: "Allah, əmrində qalib olandır." (Yusuf, 21) "...Allah,

öz əmrini yerinə yetirib reallaşdırandır." (Talaq, 3) Bir ayədə də Hz. Musadan bu ifadələr köçürülər: "Dedi ki: "Bunun məlumatı Rəbbimin qatında bir kitabdadır. Rəbbim çaşmaz və unutmaz." (Taha, 52) "Bu gün hər nəfs, öz qazandığıyla qar/qazanc-şılık görər. Bu gün zülm yoxdur. Şübhəsiz Allah, hesabı tez görəndir."

(Mömin, 17)

Bu və bənzəri ayələr göstərir ki, uca Allah varlıqları yaratmış, amma heç bir zaman onların vəziyyətindən qafil olmamış, irəlidə ola biləcək hər hansı bir şeydən xəbərsiz, məlumatsız olmamışdır. Etdiyi heç bir şeydən ötəri də peşman olmamışdır. İnsanların həyatına suveren olsun deyə endirdiyi şəriətləri tam bir ciddiliklə, zarafatdan, qorxudan və ümiddən bəri olaraq qanuniləşdirmişdir. O, hər əməl işləyənə işlədiyi əməlinin qarşılığını verər. Xeyrsə xeyr, şərsə şər olaraq qiymətləndirər. Heç-bir qalibdən təsirlənməz. Heç bir hakim güc, ONA hökm edə bilməz. Fidyə, dostluq və ya şəfaətin ONU təsir etməsi mümkün deyil. ONun icazəs(n)i ol-madan şəfaət edilə bilməz. Bütün bunlar, ONun varlıqlar üzərindəki mütləq hökmranlığıyla uyğun gəlməz çünki.

Onuncusu: Fəda edilmə məsələsiylə əlaqədar sözləri bu baxımdan da

səhvdir: Gerçək mənasıyla fəda və fidyə, insanın özünün və ya onunla elin idili olan can və malın öldürmə və ya yox olma kimi mənfi bir vəziyyətlə qarşı-qarşıya qaldığında, bu pis vəziyyəti bir qarşılıq verərək aradan qaldırması deməkdir. Məhbus edilmiş bir insanın başqa bir məhbus və ya mal qarşılığında sərbəst buraxılması ya da cinayət/günah və cinayətlərə qarşılıq fidyə verilməsi kimi. Bu qarşılığa fidyə və fəda


deyilir. Fidyə və fəda, bir növ rəftardır ki, haqq və suverenlik sahibinin, haqqında fidyə verilən mal və ya can üzərindəki haqqı, fidyə olaraq verilən mal və ya fəda edilən cana keçər. Beləcə haqqında fidyə verilən mal və ya can, məruz qaldığı pislikdən xilas olmuş olar.

Bundan da aydın olur ki, fidyə vermə və fəda etmə hadisəs(n)i, uca Allahla əlaqədar olaraq məqbul deyil. Çünki ilahi suverenlik, insanla-rın etibarı, saymaca və razılaşmalı suverenliklərindən fərqli olaraq- həqiqəti olan, dəyişdirilməsi və əlindən alınması mümkün olmayan gerçək bir suverenlikdir. Varlıqlar, şəxsləri və təsirləri

etibarilə uca Allah tərəfindən var edilmişlər, varlıqlarını ONunla davam etdirməkdədirlər. Bu gerçəyin dəyişməsi necə təsəvvür edilə bilər?! Bu, meydana gəlməsi belə dayansın, düşünülməsi belə mümkün olmayan bir şeydir. İlahi egey-məhrumluq, biz insan birliklərinin fərdləri arasında etibarlı olan mülk, suverenlik, haqq və bənzəri şeylərdən tamamilə ayrı bir şeydir. Bunlar, düzümünləri bizim əlimizdə olan bəzi etibarı və saymaca şeylərdir ki, biz cəmiyyət fərdləri, həyatdakı mənfəətlərimizin dəyişməsinə görə, bəzən bunları etibarsız edər, bəzən dəyişdirərik. (Daha geniş məlumat üçün: "Din günün sahibi." (Fatihə, 4) və "Də ki: "Ey mülkün sahibi Allahım!..." (Al/götürü İmran,

26) ayələrinin təfsirinə baxın.)

Uca Allah, bir ayədə xüsusilə fidyə hadisəsini olumsuzlamaktadır: "Bu gün artıq nə sizdən, nə də inkar edənlərdən fidyə alınmaz. Sığınma yeriniz atəşdir..." (Hədid, 15) Daha əvvəl, uca Allahın Hz. İsadan köçürdüyü bu sözün də bu kateqoriyada qiymətləndirilməsi lazım olduğunu ifadə etmişdik: "Allah; "Ey Məryəm oğulu İsa!" dedi, "Sənmi insanlara; "Allahdan başqa, məni və anamı iki ilah əldə edin." dedin?" O; "Səni tənzih edərəm." dedi, "Haqqım olmayan bir sözü söyləmək mənə yaraşmaz... Mən onlara, ancaq mənə əmr etdiyini

söyləmədim, Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." dedim. "İçlərində olduğum müddətcə də onlara şahiddim. Sən məni alın tərəfindən, üzərlərindəki müşahidə edici sən idin. Onsuz da/zatən


sən hər şeyə şahidsən. Onlara əzab etsən, heç şübhəsiz onlar sənin qullarındır. Onları bağışlasan da, şübhəsiz sən əzizsən, hikmət sahibisən." (Maidə, 116-118)

"İçlərində olduğum müddətcə də onlara şahiddim..." ifadəsi bu mənanı verər: "Mənim onlarla əlaqədar funksiyam, mənə verdiyin vəzifələ, mənim üçün təyin etdiyin işlə məhdud idi. O da, təbliğ və elçilik idi; aralarında ol/tapıldığım müddətcə, əməllərimin üzərində müşahidə edici olmaq idi. Onların həlakı, qurtuluşu, əzabı və bağışlanmalarına gəlincə; bütün bunlar, sənin əlində olan şeylərdir. Mənim bu mövzularla əlaqədar heç bir funksiyam yoxdur. Bu səbəbdən onlar üçün sənə qarşı bir şey etməm, onları sənin əzabından qurtarmam və ya suverenliyinin altından çıxarmam, əsla söz mövzusu deyil." Beləcə bu ifadə də, fədanı mənfi-lamaktadır. Çünki əgər fəda edilmə vəziyyəti

söz mövzusu olsaydı, Hz. İsa, özünü onların əməllərinin məsuliyyətindən sıyırmaz, onların əzaba uğradılmaları və ya bağışlanmaları mövzusunda özünün heç bir et/ətkisi olmadığını və bunun uca Allaha qaldığını ifadə etməzdi.

Bu ayələr də eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir: "Çəkinin o gündən ki, heç kim, kimsə adına bir şey ödəyə bilməz, kimsədən şəfaət də qəbul edilməz, kimsədən əvəz də alınmaz və onlar kömək də görməzlər." (Bəqərə, 48) "...Nə alış-verişin, nə dostluğun, nə də şəfaətin olmadığı gün..." (Bəqərə, 254) "O gün arxanızı dönüb qaçacaqsınız, amma sizi Allahdan qoruyacaq bir şey yoxdur." (Mömin, 33) İlk ayədə keçən "əvəz", ikinci ayədə keçən "alış-veriş" və üçüncü ayədə keçən "Allahdan qoruyacaq şey", "fidyə" mənasına gəlir. Onların mənfilən-ması, "fidyə"nin mənfilənməsi deməkdir.

Xristianların "fəda edilmə" iddialarına qarşılıq Quran, Hz. İsanın şəfaət edəcəyini vurğular. "Fəda edilmə" ilə "şəfaət" arasındakı fara-ka gəlincə; "...heç kim, kimsə adına bir şey ödəyə bilməz..." (Bəqərə, 48) ayəsinin təfsiri çərçivəsində də vurğulandığı kimi şəfaət, şəfaət edən kimsənin, şəfaəti qəbul edən maka


mın qatındakı yaxınlığı və mövqesinin bir göstəricisidir, əslində. Bu səbəbdən şəfaətçi, qətiliklə heç bir şeyə malik deyil. Şəfaətçi, şəfaəti qəbul edən uca şəxsin mülkünü və səltənətini əsla olumsuzlamamakta, ONun günahkar tərəfindən tapdalanan hökmünü və günahkar üçün qoyduğu cəza qanununu etibarsız etməməkdədir. Çünki şəfaət, bir növ dua və yalvarışdır. Şəfaətçi, qatında şəfaətdə ol/tapılılan Rəbbin qənaətiylə əlaqədar bir xahişdə ol/tapılar. ONdan, öz mülkündə özü üçün caiz olan bir qənaətdə ol/tapılmasını diləyər. Caiz olan bu qənaət, cəzalandırma haqqına sahib olduğu halda bağışlamasıdır. Çünki əfəndi, cinayət törətməsi vəziyyətində köləsini, qanunlara uyğun olaraq cəzalandıra biləcəyi kimi bağışlaya bilər də.

Qısacası; şəfaətçi, qatında şəfaətdə ol/tapılılana xahişdə ol/tapılar, ona dua edər, günah səbəbiylə əzabın hakkedildiği vəziyyətlərdə əfv və bağışlamasını işlətməsini istər. Amma qətiliklə onun suverenliyini məhdudlaşdırmaq və ya olumsuzlamak söz mövzusu olmaz. Fəda edilmə və fidyə hadisəsində isə, vəziyyət fərqlidir. Daha əvvəl də söylədiyimiz

kimi fəda hadisəsində suverenlik bir şeydən başqasına keçər. Fəda edilən, fidyə olaraq verilən, fədası və fidyəsi olaraq xərcləndikləri şeyi, fədanı və fidyəni qəbul edən nüfuzun suverenliyindən çıxarar.

Bu xüsusa bu ayə də işarə etməkdədir: "ONun xaricində tapındıqları, şəfaətdə ol/tapılmağa malik deyildirlər; ancaq bilərək haqqa şahidlik edənlər başqa." (Zuxruf, 86) Bu ayə, istisna edilənlərin şəfaət edəcəklərini açıqca bildirməkdədir. Bilindiyi kimi Hz. İsa (s. a), Xristianların Allahın xaricində tapındıqları arasındadır. Quran da, Allahın ona kitab və hikmət öyrətdiyini və qiyamət gününün şahidlərindən olduğunu bildirməkdədir. Uca Allah belə buyurur: "ONA kitabı və hikməti öyrədəcək..." (Al/götürü İmran, 48) Bir başqa ayədə onun diliylə belə buyurur: "İçlərində olduğum müddətcə də onlara şahiddim." (Maidə, 117) Başqa bir ayədə isə belə buyurur: "Qiyamət günü də o, onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 159)


Görüldüyü kimi ayələr, Hz. İsanın şəfaətdə ol/tapılacaq kəslərdən olduğunu göstərməkdədir. Daha əvvəl, bu ayənin təfsiri çərçivəsində

mövzuya bağlı detallı şərhlərdə ol/tapıldıq: "Çəkinin o gündən ki, heç kim, kimsə adına bir şey ödəyə bilməz..." (Bəqərə, 48)

6- Bu Görüşlər Haradan Qaynaqlandı?

Quran, bu fikirləri Xristianlara təlqin edənin, bu inancları onların arasında yayanın, Hz. İsa olduğunu qəti bir dillə rədd etməkdədir. Tərsinə, bu görüşlərin, onların din mövzusunda koru koruna öndərlərinə uyğun gəlmələri, bu mövzuda onlara tam səlahiyyət vermələri, öndərlərinin də bu vəziyyətdən istifadə edərək köhnə dövr bütpərəstlərinin inanclarını Xristianlıq qəlibləri içində onlara təqdim etmələri nəticəsində ortaya çıxdığını vurğulamaqdadır. Uca Allah belə buyurur: "Yəhudilər; "Uzeyr, Allahın oğuludur." dedilər. Xristianlar də; "Məsih, Allahın oğuludur." dedilər. Bu, onların ağızlarıyla söylədikləri sözləridir. Onlar, bundan əvvəlki inkar edənlərin sözlərini təqlid edirlər. Allah onları qəhr etsin! Necə də çevrilirlər?! Onlar, Allahı buraxıb xaxamlarını və rahiblərini Rəblər əldə etdilər və Məryəm oğulu Məsihi də. Halbuki onlara, tək ilaha ibadət etməkdən başqa bir şey əmr edilməmişdi. ONdan başqa ilah yoxdur. O, bunların şirk qaçdıqları şeylərdən ucadır." (Tövbə, 30

31)

Uca Allahın, "Onlar, bundan əvvəlki inkar edənlərin sözlərini təqlid edirlər." sözüylə işarə etdiyi "inkar edənlər"dən məqsəd, cahiliyə Ərəbləri və onların bütpərəstlik inancları deyil. Hərçənd cahiliyyə Ərəbləri də; "Mələklər, Allahın qızlarıdır." deyirdilər, ancaq Yəhudi və Xristianların Allaha oğul nisbət etdikləri tarix, onların Ərəblərlə təmas qurmalarının, içlərinə qarışmalarının əvvəlinə rast gələr. Xüsusilə Yəhudilərin bu inancları çox daha köhnədir. Bu vaxt, "bundan əvvəlki" ifadəsi, bu inancın Yəhudi və Xristianlardan əvvəl də mənimsəndiyini göstərməkdədir. Qaldı ki, cahiliyyə Ərəbləri


də bütpərəstliyi başqalarından al/götürmüşlər; ilk dəfə özləri onu icad etmiş deyildirlər. 16

Üstəlik; Roma, Yunan, Misir, Suriya və Hind bütpərəstliyi, Fələstin və ətraflarında yaşayan Əhli Kitaba daha yaxın idi/şikayətləndi. Bütpərəstlik inancları və sanılarının onlara keçişi, həm daha asan, həm də mühit buna çox daha uyğun idi.

Bu səbəbdən Əhli Kitabın, Allahın oğulunun olması mövzusunda tax-lit etdikləri "inkar edənlər"dən məqsəd, köhnə Hind və Çin bütpərəstliyiylə, Roma, Yunan və Şimal Afrika kimi Qərb bütpərəstliyidir. Necə ki tarix də, söz mövzusu köhnə bütpərəst birliklərdə, Yəhudi və Xristian birliklərdə var olan ata, oğul, teslis, çarmıxa gərilmə və fəda edilmə kimi inanışların var olduğunu ortaya qoymaqdadır. Bunlar, Quranın diqqət çəkdiyi tarixi gerçəklərdir.

Aşağıdakı ayə də, əvvəlki ayələr kimi bu gerçəyə dəlalət etməkdədir: "Də ki: "Ey kitab əhli, haqsız yerə dininiz mövzusunda həddindən artıq getməyin və daha əvvəl sapmış, bir çoxunu sapdırmış və dümdüz yoldan sürüşmüş bir birliyin hevalarına uyğun gəlməyin." (Maidə, 77) Bu ayə, Əhli Kitabın haqsız yerə dinlərində həddindən artığa qaçmalarının, daha əvvəl sapmış olan bir qövmü təqlid etmele

16- İzah edildiyinə görə, ilk dəfə Kəbəyə bütlər tikan və xalqı bu bütlərə dəvət edən adam, Əmr b. Luhaydır. Bu adam, "Sabur Zü'l Ektaf" zamanında yaşamışdır. Məkkədə qövmümün lideri oldu və Kəbə gözətçiliyi vəzifəsini ələ keçərdi. Sonra Suriyada olan Balka şəhərinə səfər etdi. Orada bütə tapınan bir qövmlə qarşılaşdı.

Onlara, bunların nə olduğunu soruşdu. Onlar bu qarşılığı verdilər: "Bunlar, uca heykəllər və insan şəklində əldə etdiyimiz tanrılardır. Onlardan kömək istəyərik, bizə kömək edərlər. Yağış istəyərik, yağış yağdırarlar." Bunun üzərinə, onlardan bir büt istədi. Özünə "Hübel" adlı bütü verdilər. Əmr, Məkkəyə döndü və bu bütü Kəbəyə tikdi. Sonra da insanları ona tapınmağa dəvət etdi. Bunun yanında ər arvad şəklində "İsaf" və "Nailə" adlı bütlər də vardı. İnsanları bu ikisinə də qulluq təqdim etməyə çağırdı. Onları Allaha yaxınlaşmaq üçün vəsilə əldə etmələrini istədi. ("əl-Milel vən-Nihel" adlı əsərdə və başqa qaynaqlarda bundan danışılar.) Diqqəti çəkən bir xüsus da, Quranın bəzi Ərəb bütlərinin adlarını Nuh hekayəsi daxilində, onun qövmündən şikayəti çərçivəsində zikr etməsidir: "Dedilər ki: "İlahlarınızı əsla/çəkin buraxmayın. Nə Veddi, nə Suvas(n)ı, nə də Yeğusu, Yeuku və Nəsri buraxmayın." (Nuh, 23)


rinden, onlara uyğun gəlmələrindən qaynaqlanan bir vəziyyət olduğunu ortaya qoymaqdadır.

Bu qövm, şübhəsiz Əhli Kitabın xaxamları və rahibləri deyil. Çünki ifadə mütləqdir və qeydli deyil. Sözgəlişi; "Sizdən olan, sizdən bir çox kimsəni sapdıran bir birlik" şəklində bir ifadə istifadə edilməmişdir. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi, bunlardan məqsəd, cahiliyyə Ərəbləri də deyil. Diqqət çəkən bir xüsus, bunların "bir çoxlarını sapdıranlar" olaraq xarakterizə edilmələridir. Yəni onlar, təqlid edilən və təbii/tabe o-lunan öndərlərdirlər. Halbuki Ərəblər, o dövrdə nəşr/təzyiqə uğrayan, okumasız-yazmasız sıravi bir birlik idi. Elm, sivilizasiya və irəliləmişlik adına, Fars, Roma və Hind kimi sivilizasiyaların onlara uyğun gələcəyi, onları tax-lit edəcəyi hər hansı bir şeyə sa-hip deyillər idi.

Bu halda, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, ayədə keçən "birlik"-dan məqsəd, Çin, Hind və Qərb bütpərəstliyidir.

7- Əhli Kitab, Hansı Kitaba Mənsubdur? O Kitab, Necə Bir Kitabdır?

Bəzi rəvayətlər, Atəşpərəstləri də Əhli Kitabdan sayar. Onların da Əhli Kitabdan sayılması üçün özlərinə xas bir kitablarının olması ya da Quranın adından danışdığı bir kitaba bağlı olmaları lazımdır. Hz. Nuhun Kitabı, Hz. İbrahimin Suhufu, Hz. Musanın

Tövratı, Hz. İsanın İncili və Hz. Davudun Zəburu kimi. Lakin Quran, Atəşpərəstlərdən danışmaz, onlara aid bir kitabdan da bəhs etməz. Atəşpərəstlərin əlində olan "Avesta"nın da adı Quranda keçməz. Onların da bundan başqa müqəddəs bir kitabları yoxdur.

Quran, uca Allahın özlərinə endirdiyi kitaba ətf edərək Yəhudilər və Hırıtiyanlardan "Əhli Kitab" olaraq danışar.

Bu gün Yəhudilərin əlində otuz beş dənə müqəddəs kitab vardır. Bunlardan biri, Hz. Musaya endirilən Tövratdır ki, beş kitabdan olu


şur.17 On iki dənəsi, tarixçilərin kitablarıdır. 18 Biri, Eyyubun kitabıdır. Biri, Davudun Zəburudur (Mezmurlar). Üçü, Süleymanın kitablarıdır.19 On yeddi dənəsi də "Rüyetler" kitablarıdır. 20

Quran, bunların içindən yalnız Hz. Musaya endirilən Tövratdan və Hz. Davuda endirilən Zəburdan danışar.

Xristianların əlində isə, müqəddəs kitab olaraq dörd İncil

var: Matda İncili, Markos İncili, Luka İncili, Yuhanna İncili. Bir də, "Rəsulların İşləri" kitabı, bəzi mektuplar21 və "Yuhannanın Vəhyi (Rü-yeti)" kitabı var əllərində.

Quran, Xristianların əlindəki bu müqəddəs kitablardan söz etməz. Yalnız uca Allahın Hz. Məryəm oğulu İsaya endirdiyi "İncil" adlı bir kitabdan bəhs edər. Bir tək İncil, İncillər deyil. Hərçənd Xristianlar tək İncili tanımır və bilmirlər, ancaq öndərlərinin sözləri arasında, İsanın "İncil" adlı bir kitabının ol/tapıldığına bağlı etiraflarını ehtiva edən bəzi məlumatlar tapmaq mümkündür. 22

17- Yaratma Kitabı, Çıxış Kitabı, Levililer Kitabı, Ədədlər Kitabı, Tesniye Kitabı.

18- Yeşu Kitabı, Hakimlər Kitabı, Rut Kitabı, Birinci Samuel Kitabı, İkinci Samuel Kitabı, Birinci Krallar Kitabı, İkinci Krallar Kitabı, Birinci Tarixlər Kitabı, İkinci Tarixlər Kitabı, Əzərə Kitabı, Nehemya Kitabı və Ester Kitabı.

19- Süleymanın Məsələləri Kitabı, Vaiz Kitabı və Neşideler Neşidesi Kitabı.

20-İşayanın Rüyetleri Kitabı, Yeremyanın Rüyetleri Kitabı, Yeremyanın Mersiyeleri Kitabı, Hezekielin Rüyetleri Kitabı, Danielin Rüyetleri Kitabı,

Hoşeanın Rüyetleri Kitabı, Yoelin Rüyetleri Kitabı, Amosun Rüyetleri Kitabı, Odadyanın Rüyetleri Kitabı, Delfinin Rüyetleri Kitabı, Mikanın Rüyetleri Kitabı, Nahumun Rüyetleri Kitabı, Habakkukun Rüyetleri Kitabı, Tsefanyanın Rüyetleri Kitabı, Hag-gayın Rüyetleri Kitabı, Zekaryanın Rüyetleri Kitabı, Malakinin Rüyetleri Kitabı.

21- Pavlusun on dörd məktubu, Yaqubun Məktubu, Petrusun iki məktubu, Yuhannanın üç məktubu, Yahudanın məktubu.

22- Pavlusun Galatyalılara yazdığı məktubda (Bap 1 : 6-7) belə deyilir: "Sizi Məsihin inayətində çağırandan belə tezcə fərqli bir İncilə dönməkdə olduğunuza çaşıram; o başqa bir İncil deyil, lakin sizi qarışdıran, və Məsihin İncilini pozmaq istəyən kəslər var." ən/en-Neccar, "Qisas-ul Ənbiya" adlı əsərində, Pavlusun bu sözünü və məktublarında keçən başqa sözləri dəlil göstərərək, mövcud


Bununla birlikdə Quran, gerçək Tövratın bir qisiminin Yəhudilərin əlində, eyni

şəkildə gerçək İncilin də bir qisiminin Xristianların əlində ol/tapıldığına bağlı işarələr ehtiva etməkdədir. Uca Allah belə buyurur: "İçində Allahın hökmü olan Tövrat yanlarında olduğu halda, səni necə hakim edirlər?" (Maidə, 43) Yenə belə buyurur: "Biz Xristianlarıq, deyənlərdən də qəti söz al/götürmüşdük. Amma onlar, özlərinə xatırladılan şeydən bir qisimini unutdular." (Maidə, 14) Ayələrin mövzuya istiqamətli işarələri çox açıqdır.

TARİXİ BİR ARAŞDIRMA

1- Bu günki Tövratın Əhvalatı:

İsrailoğulları, Hz. Yaqubun soyundan gələn boylardan meydana gəlməkdədir. Başlanğıcda köçəri qəbilələr olaraq yaşayırdılar. Sonra Firon onları Misirə gətirdi. Onlara kölə rəftarı edirdi. Nəhayət uca Allah, Hz. Musa vasitəçiliyi ilə onları Firon və tətbiqlərindən qurtardı.

Musa zamanında, bir imam öndərliyində yaşayırdılar. Bu imam, Hz. Musa (a.s) idi. Ondan sonra Yuşa (Yeşu) öndərlik etdi. Bir müddət də İ-hud (Ehud), Cidin (Gideon) kimi hakimlər (hakimlər) tərəfindən idarə olundular. Bunu izləyən müddətdə krallar dövrü başladı. İlk kralları Şaul (Saul) idi. Quran ondan "Talut" deyə danışar. Ondan

sonra Hz. Davud və Hz. Süleyman kral oldular.

Sonrakı dövrlərdə krallıqları parçalandı, gücləri dağıldı. Bununla birlikdə müxtəlif krallar tərəfindən idarə olundular. Rehoboam, Abiyam, Yero-boam, Yehoşafat, Yehoram kimi otuz küsər kral keçdi.

dörd İncilin xaricində başqa bir İncilin ol/tapıldığını və onun "Məsih İncili" olaraq xatırlandığını söyləyər.


Bölünmədən sonra gücləri davamlı olaraq zəifləyirdi. Nəhayət Ba bil kralları özlərinə suveren oldular və Qüdsü ələ keçərdilər. Bu hadisə təxminən olaraq İsadan əvvəl 600 illərində reallaşdı. O dövrdə Babil kralı, Buhtunnussar (Nebukadnetsar) idi. Bir müddət sonra Yəhudilər ona baş qaldırdılar. Buhtunnussar üzərlərinə əsgərlərini göndərdi. Onları əhatə etmə altına aldı. Ölkəni fəth etdi. Krallıq xəzinələrini, Sinaqoqun (Məscidi Aksentin) xəzinələrini talan etdilər. Ədədləri on minləri bulan zənginlərini, güclüləri və sənətkarlarını yığıb Babilə apardılar. Geridə zəiflərdən və yoxsullardan

başqa kimsə qalmadı. Buhtun-nussar, son İsrailoğulları kralı olan Tsedekiyanı başlarında kral olaraq buraxdı. Tsedekiya, Buhtunnussara itaət etmək məcburiyyətində idi.

Bu vəziyyət on il qədər bu şəkildə davam etdi. Bu sırada Tsedekiya özünü bir ölçüdə güclü və daşındırıcı hiss etməyə başladı. Misir Firavunuyla təmas qurdu. Ondan cəsarət al/götürərək böyükləndi və Buhtunnus-sara baş qaldırdı.

Bu vəziyyət Buhtunnussarı hirsləndirdi. Üzərlərinə böyük bir ordu göndərdi. Ölkələrini əhatə etmə altına aldı. Yəhudilər qalalara sığındılar. Təxminən olaraq bir yarım il qalalarda qapalı qaldılar. Sonunda aralarında qıtlıq və vəba epidemiyas(n)ı baş göstərdi.

Buhtunnussar, qalalar tamamilə təslim olana qədər əhatə etməyi qaldırmadı. Bu hadisə, İsadan əvvəl 586 ilində reallaşdı. Yəhudilər topluca qılıncdan keçirildi, yurdları yerlə bir edildi. Allahın evini də yıxdılar. Bütün dini əlamətləri və işarələri ortadan qaldırdılar. Sinaqoqlarını (Məscidi Axsa) bir torpaq yığınına çevirdilər. Bu həngamədə Tövrat və içinə qoyulduğu Sandıq da itdi.

Bu vəziyyət, təxminən olaraq 50 il davam etdi. Bu müddət içində Babildə yaşayırdılar. Kitablarından bir işarə, bir əlamət yox idi

əllərində. Məscidlərindən və evlərindən geriyə bütün isəklərdən, torpaq yığınlarından başqa bir şey qalmamışdı.

Sonra Fars krallarından Koreş taxta keçdi. Ölkəsiylə Babillilər arasında da döyüş halı davam edirdi. Koreş Babili fəth etdi. Ken


te girdi. Babildə məhbus olaraq olan İsrailoğullarını sərbəst buraxdı. Məşhur Əzərə, kralın yanında hörmətli bir yerə sahib idi. Kral Əzərəni İsrailoğulları üzərinə əmr olaraq təyin etdi. Tövratı yazmasına, Sinaqoqu (Məscidi Axsa) təmir etməsinə və köhnə nizamlarına geri dönmlerine icazə verdi. Əzərənin İsrailoğullarını Qüdsə geri getirişi İsadan əvvəl 457 tarixinə rast gələr. Bundan sonra Əzərə, Köhnə Əhdi yazdı və təshih etdi. Bu gün Yəhudilərin əlindəki Tövrat onun yığdığı bu kitabdır. 23

Bu əhvalat üzərində düşündüyün zaman, bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratın dayaq zəncirinin qopuq olduğunu görərsən. Bu Tövrat, bir tək adam (Əzərə) vasitəsilə Musaya söykənilir. Əvvəlcə, onun kim olduğunu bilmirik. İkincisi, məlumatı və dərinliyi

haqqında bir məlumatınız yox. Üçüncüsü, etibarlılığı ölçüs(n)ü haqqında məlumat sahibi deyilik. Dördüncüsü, Tövratın bütün hissələrini haradan yığdığını bilmirik. Beşincisi, edilən səhvlər və ya məşhur olan səhvli fikirləri hansı qaynağa görə təyin edəcəyimizi bilmirik.

Təəssüf ki, bu uğursuz hadisə, digər bir uğursuz nəticəyə səbəb olmuşdur. Belə ki: Bir qrup qərbli araşdırmaçı, Musanın varlığını inkara yeldənmiş, Musa zamanında və ondan sonra yaşanan hadisələrin heç olmadıqlarını irəli sürmüş və "Musa xəyali bir şəxsiyyət idi." demişlər. Mən-zəri iddiaları Məryəm oğulu İsa (ə.s) haqqında da dilə gətirənlər olmuşdur. Ancaq bir Müsəlmanın belə şeylər söyləməsi mümkün deyil. Çünki Quran açıq bir ifadəylə onun varlığından danışmaqdadır.

2- Hz. İsanın və İncilin Əhvalatı

Yəhudilər milli tarixlərinə böyük əhəmiyyət verərlər. Yaşadıqları dövrlərdə meydana gələn diqqətə çarpan hadisələri qeyd etməyi laqeydlik etməzlər. Buna baxmayaraq, kitablarına, müqəddəs mətnlərinə baxdığında, Məryəm oğulu İsa ilə əlaqədar olaraq, nə necə doğuşu, nə peygam

23- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti, Mr. Hauks və digər tarix kitabları.


ber olaraq ortaya çıxışı və dəvəti, nə yaşayış tərzi, nə göstərdiyi möcüzələr, nə də həyatının ölərəkmi, öldürülərəkmi, yoxsa çarmıxa gərilərəkmi sona çatdığı haqqında ən kiçik bir şərhə rast gələ bilməzsən. Nədir bunun səbəbi? İsanın vəziyyətinin onlara gizli qalmasını və ya onların onun vəziyyətini gizləmələrini tələb edən şey nədir görəsən?

Halbuki Qurani Kərim, Yəhudilərin Məryəmə çirkin bir böhtan at-tıklarını, İsanın doğuşu üzərinə onu günahlandırdıqlarını və İsanı öldürdüklərini iddia etdiklərini izah edər: "Bir də inkara sapmaları və Məryəmin əleyhində böyük bir bühtan söyləmələri və; "Biz, Allahın elçisi Məryəm oğulu Məsih İsanı öldürdük." demələri üzündən (onlara belə bir cəza verdik.) Halbuki onu öldürmədilər və onu as-madılar. Amma onlara elə göstərildi. Həqiqətən onun haqqında anlaşılmazlığa düşənlər, qəti bir şübhə içindədirlər. Onların zənnə uyğun gəlməkdən başqa buna bağlı heç bir məlumatları yoxdur. Onu qəti olaraq öldürmədilər." (Nisa, 156-158)

İndi, görəsən onların bu cür iddiaları, dildən dilə köçürdükləri və lakin kitablarında yer vermədikləri milli hekayələrəmi söykən/dözür? Çünki bilindiyi kimi hər xalqın, gerçək hadisələrdən və əfsanələrdən qaynaqlanan şifahi/sözlü əhvalatları vardır və bunların möhkəm və səhih bir qaynağı da yoxdur.

Yoxsa onlar, Xristianlardan dəfələrlə Hz. İsayla (ə.s), doğumuyla, peyğəmbər olaraq ortaya çıxışıyla, insanları Allaha qulluq təqdim etməyə dəvət edişiylə əlaqədar hekayələri dinlədilər də bunları onların ağızlarındanmı al/götürdülər və Məryəmə böhtan atıb Məsihi öldürdüklərini mi iddia etdilər? Bunun qəti olaraq diqqətə çarpanlaşdırmaq mümkün deyil. Bu qədəri var ki, yuxarıdakı ayə üzərində düşünüldüyündə görüləcəyi kimi, Quran, açıq olaraq yalnız öldürmə çarmıxa gərməyi deyil- iddiasını onlara isnad edir və onların bu barədə şübhə içində olduqlarını və aralarında ixtilaf olduğunu ifadə edir.

Hz. İsa, İncil və müjdə ilə əlaqədar olaraq Xristianların arasında


məşhur olan əhvalatların qaynağı da, onların müqəddəs kitablarıdır. Bunlar; dörd incil, -Matda, Markos, Luka və Yuhanna İncilləri- Luka tərəfindən qələmə alınan "Rəsulların İşləri" kitabı və Pavlus, Petrus, Yaqub, Yu-hanna və Yehudanın məktublarından meydana gələr. Bunların bütününün etibarı, İncillərin etibarına söykən/dözər. Bu səbəbdən İncillər üzərində dayanmaqda fayda vardır.

Matda İncili:

Yazılışı və yayılışı etibarilə ən köhnə İncildir. Bəziləri, Miladi 38 ilində yazıldığını söyləmişlər. Digər bəziləri isə, 50 elə 60 illəri arasında yazıldığı qənaətindədirlər. 24 Görüldüyü kimi bu İncil, Hz. İsadan sonra qələmə alınmışdır.

Köhnə və yeni Xristian araşdırmaçılar, Matda İncilinin orijinalının İbranice olduğu, daha sonra Yunancaya və başqa dillərə tərcümə edildiyi fikirindədirlər. Ancaq orijinal İbranice nüsxə itkindir. Tərcümənin isə necə olduğu və kim tərəfindən tərcümə edildiyi bilinməməkdədir. 25

Markos İncili:

Markos, Petrusun şagirdidir. Həvari deyil. İncilini Petrusun işarəs(n)i və əmriylə yazdığını söyləyənlər vardır. İsanın

Tanrı olduğuna inanmazdı. 26 Buna görə bəziləri; onun, İncilini qəbilələr və kəndlilər üçün yazdığını və İsanı Allahın şəriətini təbliğ edən bir elçi olaraq tanıtdığını söyləmişlər. 27 O da, İncilini Miladi 61

24- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti, Mr. Hauks, Matda maddəsi.

25- Baxın. Mizan-ul Haqq. Kitabı Müqəddəs Cəmiyyətinin yazıçıs(n)ı da, tərəddüdlə də olsa, bu vəziyyəti etiraf etməkdədir.

26- Abdulvahhab ən/en-Neccar, "Qisas-ul Ənbiya" adlı əsərində bu sözü, Petrus Qarışıqçın "Muruc-ul Ahbar Fi Teracim-il Ahyar" adlı əsərindən nəql edər.

27- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyətinin yazıçıs(n)ı bu mövzuda belə deyər: "Əvvəlki qurşaqlardan tevatür səviyyəsində gələn mətnlərdə ifadə edildiyinə görə, Markos, İncilini Yunanca yazdı. Bu İncil, Petrus və Pavlusun ölümündən sonra yayıldı. Ancaq, onun İncilinə çox etibar edilməz. Çünki İncilinin zahirnden də aydın olduğuna kimi, o, bu İncili qəbilələr və kəndlilər üçün yazmışdır; şəhərlilər və özelikle də Romalılar üçün deyil." Olduqca düşündürücü sözlər!


ilində yazmışdır.

Luka İncili:

Luka, həvari deyil. İsanı da görməmişdir. Xristianlığı Pavlusdan öyrənmişdir. Pavlus isə, Xristianlığa düşmənlik bəsləyən fanatik bir Yəhudi idi. İsaya inananlara əziyyət edən biri idi, onların əleyhinə işlə/çalışardı. Sonra nə oldusa birdən qucaqlaya keşiyinə tutulduğunu, bu keşik əsnasında Məsihin (ə.s) özünə toxunduğunu, tamaşaçılarına pislik etdiyi və əziyyət etdiyi üçün özünü qınadığını, əldən saldığını və bunun üzərinə Məsihə inandığını və onun tərəfindən İncilini müjdələmə üzrə elçi olaraq göndərildiyini iddia etdi.

Bu günki Xristianlığın təməllərini sözünü etdiyimiz bu Pavlus at-mıştır.28 Təliminin təməli budur: "Yalnız Məsihə inanmaq qurtuluş üçün kifayətdir. Ayrıca əməl etməyə ehtiyac yoxdur." O, murdar əti və domuz ətini yeməyi halal etdi. Sünnət olmağı və Tövratda iştirak edən bir çox hökmü qadağan etdi. 29 Halbuki İncil özündən əvvəlki Tövratı təsdiq etmək üzrə endirilmişdir. Yalnız Tövratda ha-ram sayılan müəyyən bəzi şeylərin halal olduğunu ifadə etmişdir. Qısacası

Hz. İsa, Tövratın ehtiva etdiyi şəriəti suveren etmək üzrə göndərilmişdi. Pozğunları və fasiqləri yenidən Tövrata uyğun gəlməyə çağırmaq üzrə gəlmişdi. Tövrata görə əməl etməyi ləğv etmək və quru bir imanla qurtuluşun reallaşacağını vəd etmək üzrə deyil.

Luka, İncilini Markosun İncilincen sonra yazdı. Bu da Petrus və Pavlusun ölümündən sonradır. Bir çoxları, bu İncilin digər İncillər kimi ilhama söykənən bir kitab olmadığını ifadə etmişlər. 30 Necə ki

28- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti, Pavlus maddəsi.

29- Baxın. "Rəsulların İşləri" və "Pavlusun Məktubları".

30- Luka İnclinin başında (Bap 1 : 1-4) belə deyilir: "Aramızda baş vermiş şeylərin hekayə idini, başlanğıcından gözlərilə görənlərin və kəlamın xidmətçisi olanların bizlərə nəql etdiklərinə görə tərtib etməyə bir çoxları girişdiklərindən, mən də də başından bəri hamısını diqqətlə araşdırıb təhqiq edərək, ey fəzilətli Teofilos, olduğu kimi sırası ilə sənə yazmağı münasib hesab etdim; ta ki, sənə təlimlən kəlamın


İncilinin giriş qisimindəki ifadələr də bunu ortaya qoymaqdadır.

Yuhanna İncili:

Xristianların bir çoxu bu Yuhannanın, Hz. İsanın çox sevdiyi on iki həvaridən biri olan ovçu Zebedi oğulu Yuhanna olduğuna inanmaqdadır.31

Deyirlər ki: "Şirintus", "Ebisun" və bu ikisinin camaatları, Məsihin yaradılmış bir insandan başqa bir şey olmadığını, anasının varlığından əvvəl var olmadığını müdafiə etdikləri üçün, Asiya və başqa bölgələrin keşişləri Miladi 96 tarixində Yuhannanın yanında top-landılar və ondan başqalarının İncillərində yazmadıqları şeyləri yazmasını və Məsihin lahuti varlığını xüsusi bir tərzdə şərhini istədilər. Yuhanna onların istəklərinə cavab verməkdən başqa çarə tapa bilmədi. 32

Bu İncilin yazıldığı tarix haqqında ixtilaf vardır. Kimisi Miladi 65 tarixində, kimisi 96 tarixində, kimisi də 98 tarixində yazıldığını söyləmişdir.

Bəzi Xristianlar, bu İncilin Həvari Yuhanna tərəfindən yazılmadığı inancındadırlar. Bunlardan bəziləri, onun İskəndəriyə Med

doğruluğunu biləsin." Bu sözlər, açıqca kitabın ilhama deyil, müşahidəyə söykənən olaraq yazılmış olduğunu göstərməkdədir. Necə ki, Mr. Cadl da "İlham" adlı risaləsi"ndə bunu dilə gətirmişdir. Cyrum, açıq bir dillə, ilk qurşaq teoloqların Luka İncilinin ilk iki babı haqqında şübhə içində olduqlarını ifadə etməkdədir. Bu iki babın Marisyuni qrupunun əlindəki nüsxədə iştirak etmədiyi ifadə etməkdədir. İcharn da, qələmə aldığı əsərinin 95. səhifəsində, Luka İncilinin 22. Babının 43. cümləsindən 47. cümləsinə qədərki qisiminin sonradan oynağa olduğunu söyləməkdədir. Yenə İcharn, əsərinin

61. səhifəsində bunları söyləməkdədir: "Rəvayətlərdən qaynaqlanan bəzi yalanlar Lukanın nak-lettiği möcüzələrə bağlı şərhlərə qarışmışdır. Yazar, bunları şairlərə xas müba-lağaya söykənən olaraq qatmışdır. Ancaq indiki vaxtda doğrunu yalandan ayırmaq o qədər çətin ki." Gali My Shits belə deyər: "Matda və Markos İncillərinin nəqlləri ümumiyyətlə bir-birlərindən fərqlidir. Bu səbəbdən bir barədə bunlar ittifaq etsələr, onların fikiri Lukaya seçilər." (ən/en-Naccar, Qisas-ul Ənbiya, s. 477dən canlı) 31- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti, Yuhanna maddəsi.

32- Baxın. Qisas-ul Ənbiya, Cercis Zevin əl-Futuhi el-Lübnanidən canlı.


resesi tələbələrindən biri tərəfindən qələmə alındığını düşünürlər.33 Digər bəziləri də, bu İncillə birlikdə Yuhannanın məktublarının də onun tərəfindən yazılmadığını, bəzi şəxslər tərəfindən ikinci əsrin başlarında yazılıb insanlar tərəfindən qəbul görməsi üçün Yuhannaya isnad edildiyini söyləmişlər. 34 Bəzilərinə görə də, Yuhanna İncili əslində iyirmi bapmış. Yuhannanın ölümündən sonra "Efes Kilsəsi" iyirmi birinci babı əlavə etmişdir. 35

Dörd İncilin vəziyyəti bundan ibarətdir. Bu rəvayətlərin içində, üzərində görüş birliyi təmin edilən kanalların yeddi adama söykən/dözdüyünü görərik. Matda, Markos, Luka, Yuhanna, Petrus, Pavlus və Yehuda. Bunların hamısının dayağı, bu dörd İncildir. İncillərin dördü də bir dənəsinə söykən/dözür. Yəni ən köhnələri olan Matda İncilinə. Daha əvvəl bunun bir tərcümə olduğunu, əslinin itdiyini, kimin tərəfindən tərcümə edildiyinin bilinmədiyini, orijinalının necə olduğunu,

təlimində İsanın bir elçimi, yoxsa ilahmı novunu əsas alındığının bilinmədiyini ifadə etmişdik.

Bu mövcud İncildə isə belə deyilir: "İsrailoğulları arasında Dülgər Yusuf oğulu İsa adında bir adam ortaya çıxdı. İnsanları Allaha dəvət etdi. O, özünün Allahın oğulu olduğunu, bəşərdən bir atası olmadan dünyaya gəldiyini, atasının özünü çarmıxa gərilmək və öldürülmək surətiylə insanları günahlarından qurtarmaq üzrə göndərdiyini, ölüləri diriltdiyini, doğuşdan kor və alacalı olanı yaxşılaşdırdığını, cin çarpmışların bədənlərindəki cinləri çıxararaq onları yaxşılaşdırdığını söyləyirdi. Onun on iki dana şagirdi vardı. Bunlardan biri İncilin yazıçıs(n)ı Matda idi. İsa onları müqəddəs hesab etmiş və Məsih dinini təbliğ etmələri üçün bir dəvətçi olaraq vəzifələndir

33- Katolik Herald, c. 7, s. 205, 1844 çapı, Stadlendən ""canlı. (Baxın. Qisas-ul Ənbiya.) Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti, Yuhanna maddəsində də buna işarə edilmişdir.

34- əl-Faruk adlı əsərin 1. dərisində "Britişinder"in bu fikirdə olduğu ifadə edilər. (Qisas-ul Ənbiyadan canlı.)

35- a. g. e.


mişti..."

Xristianlıq çağırışının təməli ilə əlaqədar məlumatların özü budur. Yer üzünün şərqinə və qərbinə yayılmış olan belə bir dəvət, gəlib nəticədə tək bir xəbərə (xəbəri vahid) söykən/dözür. Adı, cisimi bilinməyən, şəxsiyyəti və xüsusiyyəti haqqında dəqiq bir məlumata sahib olunmayan bir adamda nöqtələniyir.

Əhvalatın təməlindəki bu maraqlı zəiflik, bəzi azad fikirli Avropalı araşdırmaçıları bu iddianı ortaya atmağa yönəltmişdir: "Məryəm oğulu İsa Məsih, xəyali bir şəxsiyyətdir. Dövrün rəhbərliyinə qarşı duyul/eşidilən bəzi dini reaksiyalar belə bir şəxsiyyətin təsəvvür edilişinə gətirib çıxarmışdır." Eynilə bənzəyən bir başqa xəyali şəxsiyyətin olması də bu düşüncəni müdafiə edənlərə cəsarət vermişdir. O da "Kirişna"dır. Köhnə Hind bütpərəstliyinə görə, o, Allahın oğuludur. Allahın lahutundan enmişdir. Asılmaq surətiylə insanların günah yüklərindən və səhvlərindən xilas olmalarını təmin etmişdir. Qısacası, Xristianların İsa Məsih haqqındakı iddialarını onlar, harfiyen "Kirişna"

haqqında söyləyirlər. İrəlidə buna toxunacağıq.

Digər bəzi tənqidçi araşdırmaçılarsa, Məsih adında iki adamın olduğunu söyləmişlər. Çarmıxa gərilməyən Məsih və çarmıxa gərilib öldürülən Məsih. Bu ikisinin arasında isə beş yüz/üz ildən çox bir zaman olduğunu söyləmişlər.

Bu iddiaya görə bu gün min doqquz yüz əlli altıncı ilində olduğumuz Miladi tarix isə, bu iki Məsihdən heç birinin yaşadığı dövrə eyni düşməməkdədir. İlk Məsih, ən az bu tarixdən iki yüz əlli il əvvəl, təxminən olaraq altmış il yaşamışdır. İkinci və asılan Məsih isə, ondan sonra təxminən olaraq iki yüz doxsan il sonra və təxminən olaraq otuz üç il yaşamışdır. 36

36- Ustad "Behruz," "Nəbəvi Müjdələr" ilə əlaqədar olaraq yazdığı son əsərində bu mövzuyla əlaqədar geniş şərhlər təqdim etməkdədir. Təfsirimizin olması içində Nisa surəsinin sonlarının təfsiri çərçivəsində bu kitabdan götürmə etməyi ümid edirəm. Bu mövzuda qəti olaraq bilməmiz lazım olan xüsus, Xristianlıq tarixinin qarışıq olduğudur.


Miladi tarixlə, Hz. İsanın doğumunun tam olaraq üst-üstə düşmədiyini Xristianlar da inkar edə bilmirlər. 37 Bu da, tarixi bir tünddədir.

Şübhələri artıran başqa şeylər də vardır. İzah edildiyinə görə, Miladın ilk iki əsrində, dörd İncilin xaricində başqa bir çox İncil vardı. Kimilərinə görə bunların sayı yüz/üz küsuru tapırdı. İndiki dörd En-cil də bunlar arasında idi. Kilsə rəhbərliyi bu dördünün xaricindəkiləri qadağan etdi. Mətnləri kilsənin anlayışıyla uyğun gəldiyi üçün yalnız dörd İncilin qanuni olduğunu elan etdi. 38

Kilsə tərəfindən qadağan edilən və tərk edilən İncillərdən biri də Barnaba İncilidir. Bu İncilin bir nüsxəsi illər əvvəl ol/tapıldı və Ərəbcə və Farscaya da tərcümə edildi. Bu İncilin ehtiva etdiyi hekayələr ümumiyyətlə Quranın Məryəm oğulu İsa Məsih ilə əlaqədar olaraq köçürdüyü hekayələrlə örtüşmektdir.39

37- Kitabı Müqəddəs Cəmiyyəti. İsa maddəsi.

38ikinçi əsr filosoflarından "Şilsus", "Gerçək Xitab" adlı əsərində, İncillərlə oynadıqları üçün Xristianları ayıblayar, axşam yazdıqlarını səhər silmələrini qınayar. Miladi 384 ilində, Kral Teyodosisin keşişlər arasındakı mübahisə/müzakirələrdən böhrana düşməsi

üzərinə Papa Damasyus, Köhnə və Yeni Əhdlərin yenindən Latınçıya tərcümə edilməsini və bu tərcümənin kilsələrdə qanuni mətn/mətin olaraq qəbul edilməsini əmr etdi. Ancaq "Vulkana" adı verilən bu tərcümə, yalnız Matda, Markos, Luka və Yuhanna İncilləri daxilində reallaşdırıldı. Bu İncillərin mürettibi belə demişdir: "Köhnə Yunan nüsxələrindən bir neçəsini müqayisə etdikdən sonra onları tərtib etdik. Yəni anlama müxalif olan qisimləri ayırd etdik. Gerisini də olduğu kimi buraxdıq." Bu tərcümə, "Tryudentini" adlı qurultay" tərəfindən 1546 tarixində, yəni on bir əsr sonra qəbul görmüş, daha sonra 5. Sistos, 1590-cı ildə onun səhvlərlə dolu olduğunu söyləmiş və yeni nüsxələrin basılmasını əmr etmişdir. Sonra 8. Climenzus, ikinci dəfə bu nüsxənin səhv olduğunu söyləmiş və ayırd edilmiş yeni nəşr/təzyiqlərin edilməsini əmr etmişdir. Bu gün Katoliklərin əlindəki nüsxə budur. (Təfsir-ul Cevahir, c. 2, s. 121, 2. Nəşr/təzyiq.)

39- Bu İncil, illər əvvəl İtalyanca əl yazması olaraq ol/tapıldı. Dr. Xəlil Səadət tərəfindən Misirdə Ərəbcəyə və qiymətli Elm adamı Sərdar Qəbulu tərəfindən də İranda Farscaya çevrilmişdir. (Müəllif.) Bu İncil, Məmməd Ulduz tərəfindən Türkcəyə çevrilmiş, Əli Ünal tərəfindən qeydləndirilmiş

və 'Mədəniyyət Mətbuat Nəşr Birliyi nəşrləri arasında çıxmışdır. İst. 1. nəşr/təzyiq, tarixsiz. (Tərcüməçi.)


Çaşdırıcı olan bir başqa xüsus da, Yəhudilərin xaricindəki cəmiyyətlərin tarixi qaynaqlarında, İncildə İsanın dəvətiylə, tanrının oğulu oluşuyla, fəda edilmək surətiylə insanları qurtarmış olmasıyla əlaqədar olaraq izah edilənlərdən detallı olaraq danışılmamış olmasıdır. Məşhur Amerikalı tarixçi Hendrik William Van Loan "İnsanlığın Tarixi" adlı əsərində Romalı Doktor/həkim Skola Biyus Kultlusun, Miladi 62 ilində Fələstindəki Roma ordusunda bir əsgər olaraq vəzifə yerinə yetirən qardaş(bacı) oğlus(n)u Cladiyus Ensəyə yazdığı bir məktubdan danışar. Məktubunda, Romada Pavlus adına bir xəstəni ziyarət etdiyini və onun sözlərindən təsirləndiyini izah edər. Pavlusun özünə Xristianlıq çağırışından, İsanın dəvətiylə əlaqədar bəzi xüsuslardan danışdığını yazar.

Sonra Pavlusdan ayrıldığını və bir daha onu görmədiyini, bir müddət sonra da onun "Ağıl idi" yolunda öldürüldüyünü xəbər aldığını

ifadə edər. Sonra qardaş(bacı) oğlusundan, Pavlusun sözünü etdiyi bu İsrailli peyğəmbər və Pavlusun özü haqqında məlumat əldə etməsini və əldə etdiyi məlumatları özünə yazmasını istər.

Cladiyus Ensə, altı həftə sonra Yeruşalimdəki (Qüds) Roma əsgəri qərargahından ona bu məktubu göndərər:

"Şəhərin qoca və yaşlı adamlarından bir neçəsinə İsa Məsihi soruşdum. Soruşduğum şey haqqında kafi məlumata sahib ola bilmədiklərindən yaxşı cavab verə bilmədiklərini gördüm. (Tarixin Miladi 62, soruşulan kəslərin də yaşlılar olduğuna diqqət yetirin!)

Nəhayət bir zeytun satıcısıyla qarşılaşdım və onu tanıyıb tanımadığını soruşdum. Mənə cavab vermə lütfündə ol/tapıldı. Sonra mənə Yusuf adlı bir adamı göstərdi. Onun İsanın tamaşaçısı və sevəni olduğunu, onun həyatı haqqında məlumat sahibi olduğunu, onunla əlaqədar xəbərlər haqqında mütəxəssis olduğunu, soruşduğum suallara doyurucu cavablar verebilceğini söylədi.

Günlərlə araşdırdıqdan sonra o gün Yusuf adlı şəxslə qarşılaşdım. Yaşı geçkin bir qoca idi. Köhnədən bölgədəki bəzi

göllərdə balıq ovlarmış. Adamın irəliləmiş yaşına baxmayaraq, duyğuları möhkəm və yaddaşı yerində idi. O dövrdə, qarışıqlıq və


və yaddaşı yerində idi. O dövrdə, qarışıqlıq və fitnə dövründə yaşanan bütün hadisələri və xəbərləri izah etdi. Dedi ki: Fontiyus Filatus, Sürüşsəyər Tiprius zamanında Samiriyə və Yəhudiyə bölgələrinin hakimi idi.

Onun dövründə Yeruşalimdə bir qarışıqlıq çıxdı. Fontiyus Filatus, fitnə atəşini söndürmək üçün Yeruşalimə gəldi. O günlərdə yayılan fitnə bu idi: Döyənəyə xalqından bir dülgərin oğulu xalqı dəvət edir və onları hökumətə qarşı qiyama qışqırdır.

İşi yaxşıca araşdırdıqlarında anladılar ki, günahlandırılan dülgərin oğulu ağıllı və möhkəm fikirli bir gəncdir. Haqqında təqibatı tələb edən bir cinayət törətməmişdir. Ancaq Yəhudilərin məzhəb liderləri onun fikirlərinə qarşı çıxırdılar. Ona qarşı böyük bir kin saxlayırdılar. Filatusa; "Bu Nasıralı gənc; "Bir Yunanlı, bir Romalı və ya bir Fələstinli, insanlara ədalətlə davransa, onlara qarşı şəfqətli olsa, o,

Allah qatında bütün ömürünü Allahın kitabını mütaliə etməklə, ayələrini oxumaqla keçirən kimsə qədər savab qazanar." deyir." də-mişlerdi.

Onların qarşı çıxmaları və etiraz etmələri, Filatus üzərində təsirli olmamışdı. Lakin bir gün xalqın böyük bir sıxlıq/izdiham halında məbəddə toplandığını və İsa (dülgərin oğulu) və yoldaşlarını ələ keçirib lime lime doğramağı düşündüklərini xəbər aldı. Bunun üzərinə bu dülgər gənci bir müddət zindana atmağı, beləcə xalqın onu linç etməsinə mane olmağı düşündü.

Filatus, xalqın niyə/səbəb İsaya qarşı hirsə qapıldığını tam olaraq anlaya bilməmişdi. Onun haqqında kiminlə danışdısa, bir sual soruşdusa, şərh etməsini istədisə, ağız birliyi etmişcəsinə bunu söylədilər: "O bir kafirdir. O bir dinsizdir. O bir xaindir." Amma bunun səbəbini söyləyən kimsə çıxmadı.

Nəhayət Filatus, şəxsən İsa ilə danışmağa qərar verdi. Onu yanına çağırtdı. Onunla danışdı və təbliğ etdiyi dinlə nəyi məqsəd qoyduğunu soruşdu. İsa, dövlət və siyasətlə maraqlanmadığını, belə bir məqsədinin ol/tapılmadığını söylədi. Daha çox mənəvi həyatla maraqlandığını,


cismani həyatın onun üçün ikinci planda qaldığını ifadə etdi. Bir insanın insanlara yaxşı davranması lazım olduğuna, tək və ortaqsız Allaha qulluq etməsinin zəruriliyinə inandığını vurğuladı. Allahın həyatdakı digər bütün idarəçilər, tərbiyə edicilər (Rəblər) qarşısında ata mövqeyində olduğunu ifadə etdi.

Filatus, Rəvakılar və digər Yunan filosoflarının fikirləri haqqında məlumat sahibi idi. İsanın söylədiklərində bir art niyyət, bir qovuşdurma səbəbi görməmişdi. Buna görə bir dəfə daha bu möhkəm fikirli, sağlam fikir sahibi peyğəmbəri Yəhudilərin şərindən qurtarmağa qərar verdi. Ölüm cəzasının tətbiq olunmasını təxirə saldı.

Lakin Yəhudilər buna razı olmadılar. Onu rahat buraxmadılar. Filə idisən İsanın yalanlarına aldandığını, Sürüşsəyərə xəyanət etmək istədiyini yaydılar. Buna şahidlik etməyə və buna bağlı şikayətləri ehtiva edən tomarları imperatora göndərməyə başladılar. Bundan əvvəl də Fələstində qar/qazanc-gaşa və üsyanlar çıxmışdı. Kayserin etibarlı güclərinin sayı az idi. İnsanları susdurmağa çatmırdı. Qubernatorların və

Sürüşsəyər adına vəzifə yerinə yetirən digər məmurların xalqın şikayətinə, məmnunsuzluğuna səbəb olacaq davranışlardan qaçınmaları lazım idi.

Bu səbəblərdən ötəri Filatus, ümumi təhlükəsizlik adına bu məhbus gənci fəda etməkdən, öldürülməsinə bağlı ümumi istəyə cavab verməkdən başqa variant tapa bilmədi.

İsaya gəlincə, ölümdən qətiliklə qorxmadı. Ölümü şərəfli bir şəxsiyyətlə qarşıladı. Ölümündən əvvəl qətlinə səbəb olan Yəhudiləri bağışladı. Sonra çarmıxa gərildi. İnsanlarsa, onunla lağ/alay edir, ona söyüb sayırdılar.

Cladiyus Ensə davamla belə deyər: Yusufun mənə izah etdiyi İsa hekayəsi budur. O, bunları izah edərkən yanaqlarından aşağıya göz yaşları süzülürdü. Ayrılmaq istədiyini ifadə edərkən özünə bir qızıl pul uzatdım. Ancaq o, pulu al/götürməyi qəbul etmədi və mənə; "Burada məndən çox daha yoxsul kəslər var. Bu pulu onlara ver." dedi.


Sözünü etdiyin yoldaşın Pavlusu da ona soruşdum. Onu tam olaraq tanımırdı. Onunla əlaqədar olaraq qətilik qazanan xüsus, başlanğıcda çadır etməklə məşğul olduğu, sonra işini buraxaraq bu yeni dini təbliğ etməklə məşğul olduğudur. Şəfqətli və mərhəmətli olan Rəbbin dinini. Onunla, Yəhudi alimlərindən duy/eşitdiyimiz "Yehova" arasındakı fərq, yerlə göy arasındakı fərq qədərdir.

Aydın olduğu qədəriylə Pavlus əvvəl Kiçik Asiyaya getmiş, sonra Yunanıstana keçmişdir. Kölələrə və məhbuslara belə deyirmiş: "Hamınız, sizi sevən və sizə ağrıyan bir atanın uşaqlarısınız. Xoşbəxtlik, insanlar içində yalnız bir qrupa xas deyil. Tərsinə zəngin, kasıb bütün insanlar xoşbəxtliyi tuta bilərlər. Tək şərt, qardaşca dolanmaları, təmizlik və düzgünlük əsaslı bir həyat sürdürmələridir." (Məktub xülasəylə burada sona çatdı.)

Söz mövzusu məktubun araşdırmamızla əlaqədar parçaları belə işdə. Bu məktubun sətirləri üzərində düşünüldüyündə, bu nəticəsinə çatılar: İsra-iloğulları arasında Xristianlıq dəvətinin yayılması Hz. İsadan sonra olmuşdur və bu dəvət, nəbəvi bir dəvət idi, Allah tərəfindən vəzifə alan/sahə bir peyğəmbərin dəvəti idi; iddia edildiyi kimi Lahuti bir zühur ediş, yer üzünə eniş və insanları günahlardan kurtarışşeklinde ilahi bir dəvət deyildi.

Daha sonra Hz. İsanın bəzi tələbələri və Pavlus kimi özünü ona mənsub bilənlər və tələbələrinin tələbələri, çarmıxa gərilmə hadisəsindən sonra Hindistan, Afrika və Roma kimi dünyanın dəyişik bölgələrinə səfər etdilər və Xristianlığın mesajını yaydılar. Ancaq çox keçmədən Xristianlıq təliminin təməl məsələləri haqqında aralarında ixtilaflar baş göstərdi. İsanın Tanrısal (Lahuti) bir varlıq olması, yalnız ona inanmanın kafi olacağı, Musanın şəriətiylə əməl faktorun/etmənin lazım olmadığı, İncilin gətirdiyi dinin Musanın dinini neshettiği və ya bu dinin Tövratın ehtiva etdiyi şəriətin tamamlayıcı tabisi40 olduğu kimi mövzularda ixtilaf edərək müxtəlif qrup

40- "Rəsulların İşləri" və "Pavlusun Məktubları"nda bu son xüsusa işarə edili


lara ayrıldılar.

Bu vaxt bu xüsus üzərində əhəmiyyətlə dayanmaq lazımdır: Xristianlıq mesajının yayıldığı, fəaliyyət göstərdiyi Roma və Hindistan

kimi birliklər bundan əvvəl Sabisilik, Brahmanizm və ya Budizm kimi bütpərəstlik əsaslı inanc sistemlərinə bağlı idilər. Bu dinlərin təməlində təsəvvüfə xas mistik həzzlər, o biri yanda Brahmanizm fəlsəfəsi yatırdı. Bu inanclarda Lahuti (Tanrısal) varlığın Nasuti (Bəşəri) varlıq şəklində ortaya çıxması anlayışı əhəmiyyətli bir yer məbləğ. Birlik (tövhid) şəklində üçlük (teslis), Lahuti varlığın Nasuti varlıq surətində enməsi və asılaraq və işgəncə görərək özünü fəda etməsi inancı köhnə Hind, Çin, Misir, Keçəldən, Aşar və Fars bütpərəstliklərində təməl bir anlayış olaraq gözə çarpmaqdadır. 41 Köhnə dinlər və məzhəblər üzərinə yazılan əsərlərdə vurğulandığı kimi, bənzəri inanclara Roma və Skandinaviya kimi köhnə qərb bütpərəstliklərində də rast gəlinməkdədir.

Duwan, "Tövratdakı Xurafatlar və Digər Dinlərdəki Bənzərləri" adlı kitabında deyər ki: "Hindistana nəzər saldığımızda, ən böyük və ən/en məşhur Lahuti ibadətlərinin "teslis" əsaslı olduğunu görərik. Bu təlimi ana dillərində "Tıri Bənövşəyi idi" olaraq adlandırardılar. Bu ad, Sanskritçe iki sözdən meydana gəlmişdir. "Tıri" üç deməkdir. "Bənövşəyi idi" isə, şəkillər və ya uknumlar mənasını verər. Bunlar "Brahma",

yor. Ancaq Xristianlar buna etiraz edərlər.

41- Çarmıxa gərilərək asılmaq çox köhnə bir tətbiqdir. Köhnədən cinayət/günahı çox ağır olanları və böyük günahlar işləyənləri çarmıxa gərərək öldürərdilər. Heç şübhəsiz çarmıxa gərilmək, ən acı/ən ağrılı verən öldürmə şəklidir və hatırlanışı ürpərdi vericidir. Bildiyimiz xaç şəklində bir-biriylə kəsişən iki taxta hazırlanar və bir insanın üzərinə yerləşəcəyi şəkildə monte edilərdi. Sonra günahkar bunun üzərinə qoyulardı. Əlləri yana doğru açılaraq taxtaya mismarla çaxılardı. Eyni şəkildə ayaqları da taxtaya çaxılardı. Bəzən mismarla çaxmadan yalnız iplə bağlamaqla kifayətlənilərdi. Sonra taxtalar istiqamətləndirilər və ayaq tərəfindəki taxta iki çünki qədər yerə çaxılardı. Günahkar bu şəkildə bir və ya bir neçə gün gözlədilərdi. Sonra ayaqları biləkdən qırılardı. Bu şəkildə çarmıxa gərilmiş olaraq ölümə tərk edilərdi və ya yerə endirilərək öldürülərdi. Çarmıxa gəriləcək adama asılmadan əvvəl işgəncə edilərdi və ya orqanları kəsilərdi. Mənsublarından birinin çarmıxa gərilməsi bir qövm üçün üz qızardan bir hadisə hesab edilərdi.


"Vişno" və "Siva"dır. Birlikdən ayrılmayan üç birləşmiş uknum. İddialarına görə o, tək ilahdır."

Sonra belə deyər: "Onlara görə, Brahma Atadır, Vişno Oğuldur, Siva isə Ruh-ul Qüdsdür."

Sonra belə deyər: "Onlar, Sivaya "Krişna"42 yəni "Qurtarıcı Rəb" və "Böyük Ruh" deyərlər. "Vişno" ondan doğulmuş və Nasut şəklində yer üzündə zühur etmiş ki, insanları qurtarsın. O, bir tək ilah olan "üç ukum"dan biridir."

Davamla belə deyər: "Onlar, Xristianlarda olduğu kimi, üçüncü uknumu göyərçin şəklində simvollaşdırma edərlər."

Mr. Faber, "Bütpərəstliyin Kökü" adlı əsərində belə deyər: "Hindlilər "Brahma", "Vişno" və "Siva"dan ibarət olan/yaranan bir teslise inandıqları kimi, Budistler də teslise inanarlar. Onlara görə "Buda" üç uknumdan ibarət olan/yaranan bir ilahdır. Eyni şəkildə Ginistler də "Civə"nin üç uknumdan ibarət olduğunu söyləməkdədirlər."

Davamla belə deyər: "Çinlilər də Budaya tapınarlar və ona "Fu" adını verirlər. Hindlilər kimi onlar da, onun üç uknumdan ibarət olduğunu söyləyərlər."

Duwan, yuxarıda adı çəkilən əsərində belə deyər: "Misirdəki Munfis Məbədinin rahibləri, dini təhsilə yeni başlayanlara "müqəddəs üçlü"nü belə təsvir edərdilər: "İlk olanı ikincisini yaratdı, ikincisi də üçüncüsünü yaratdı. Beləcə müqəddəs üçlü tamamlandı."

Misir Kralı Toliso, kahin Tenuşikiyə soruşar: "Məndən əvvəl daha böyük biri var idimi? Və məndən sonra daha böyük biri olacaqdırmı?" Kahin bu cavabı verər: "Bəli, daha böyük olan vardır. O, hər şeydən əvvəl gələn Allahdır. Sonra "Kəlam" gəlir. O ikisiylə birlikdə də "Ruh-ul Qüds" iştirak edər. Bu üçlünün təbiətləri birdir. Onlar şəxs olaraq birdirlər. Əbədi qüvvət onlardan sadır olar. Get ey fani! Ey qısa həyatın sahibi!"

42-İngilizce də "Cris" şəklində tələffüz edilər ki, Qurtarıcı Məsih nəzərdə tutular.


Bunoyik, "Köhnə Misir İnancları" adlı əsərində belə deyər: "Misir dinində məşhur olan ən maraqlı xüsus, "Kəlam"ın Lahuti oluşuna inanmalarıdır. Onlara görə, mövcud olan hər şey onun vasitəçiliyi ilə var olmuşdur. O, Allahdan qaynaqlanmışdır. O, Allahdır. Yuhanna İncili

də bu ifadələrlə başlar."

Heigen, "Angello-Sakson" adlı əsərində deyər ki: "Farslar Metrusu kəlam, vasitəs(n)i və Farsların qurtarıcısı olaraq adlandırardılar."

"Avropanın İlk Sakinləri" kitabından da bunları nəql edər: "Köhnə bütpərəstlər, "Tanrı üç uknumdan meydana gəlmişdir." deyərdilər."

Ayrıca, köhnə Yunanlıların, Romalıların, Finlandiyalıların və Skandinaviyalıların də bir az əvvəl sözünü etdiyimiz teslise inandıqlarını izah edər. Keçəldənilərin, Aşurluların və Finikelilerin də "kəlam" ilə əlaqədar olaraq bənzəri bir inanca sahib olduqları rəvayət edilər.

Duwan, "Tövratdakı Xurafatlar və Digər Dinlərdəki Bənzərləri" adlı əsərinin 181-182. səhifələrində xülasəylə bunları deyər:

"İnsanların işlədikləri bir günahın məsuliyyətindən xilas olmaları üçün tanrılardan birinin qurban olaraq təqdim edilməsi fikri, Hindlilərin və digər xalqların arasında kökü çox köhnələrə söykən/dözən bir anlayışdır."

Ardından buna bağlı dəlillərə yer verər: "Hindlilərin inanışına görə, ilk uşaq olduğu halda, başlanğıcı və sonu olmayan tanrı

Vişnonun özü olan Krişnanın şəfqət duyğuları qabardı və yer üzünü yükünün ağırlığından qurtarmaq istədi. Yer üzünə gəldi və insan tərəfindən bir qurban təqdim edərək insanı qurtardı."

Mr. Moor deyər ki: "Hindlilərin kitablarında "Krişna" çarmıxa gərilmiş vəziyyətdə təsvir edilmişdir. Əlləri və ayaqları mismarlarla taxtaya bıçaqlı olduğu halda köynəyinin üzərində bir insan ürəyi asılı olaraq çəkilmişdir. Bir başqa şəkildə də çarmıxa gərilmiş və başının üzərində qızıl bir tac olduğu halda göstərilmişdir. Xristianlar da; "İsa çarmıxa gərilərək asıldığı zaman başının üzərində tikanlı bir tac


vardı." deyərlər."

Hauk, Səyahətnaməsinin 1. dərisinin 326. səhifəsində deyər ki: "Bütpərəst Hindlilər, bəzi ilahların insan şəklinə girdiklərinə və insanların günahlarından xilas olmaları üçün qurban olaraq təqdim edildiklərinə inanarlar."

Morivor Leims, "Hindlilər" adlı əsərində (s. 26) belə deyər: "Bütpərəst Hindlilər, təməl bir günaha inanarlar. Bunun dəlili də

"Kiyatri"dən sonra gələn yalvarışları və təvəssülləridir: Mən günahkarım. Səhv etdim. Pis təbiətliyəm. Anam günah işləyərək mənə hamilə qaldı. Qurtar məni ey yonca gözlü! Ey günahkarları səhvlərindən və günahlarından qurtaran!"

Keşiş Gorge Kuks, "Köhnə Dinlər" adlı əsərində Hindlilərə ayırdığı hissədə bunları söyləyər: "Onlar, Krişnanı itaətsiz olmayan lahut dolu bir qəhrəman olaraq təsvir edərlər. Çünki o özünü qurban olaraq təqdim etmişdir."

Heigen, Tibal və Tibet torpaqlarına ayaq basan ilk Avropalı olan "Andara Da əl Kurozopos"dan bunları nəql edər: "Onların tapındıqları tanrı "Endra" belə təsvir edilər: "Onun qanı çarmıxa gərilmək və mismara vurulmaq surətiylə tökülmüşdür ki, insanları günahlarından qurtarsın. Bu çarmıxa gerilişin rəsmi, kitablarında mövcuddur."

Rahib Corciyusun kitabında tanrı "Endra" bu şəkildə təsvir edilər: "Çarmıxa gərildiyi taxtaların ikisi ən/en baxımdan bərabər, amma uzunluq baxımdan fərqlidir. Baş tərəfi daha qısadır. Burada yüzü/üzü təsvir edilmişdir. Buna qarşılıq aşağı tərəfi daha uzundur. Əgər yüzün şəkli olmasaydı, kimsənin ağılına onun bir adamı təmsil üçün edildiyi gəlməzdi."

Budistlerin bu xüsusdakı təsəvvürləri Xristianların Hz. İsayla əlaqədar anlayışlarına daha çox bənzəməkdədir. Bu bənzərlik hər baxımdan söz mövzusudur. Hətta onlar Budanı "Məsih", "tək övlad", "aləmin qurtarıcısı" olaraq adlandırarlar. Onun kamil bir insan və kamil bir ilah olduğunu, Nasut bədəninə büründüyünü, insanların günahlarına kəffarə olmaq, onları günahlardan qurtarmaq, əzaba çarpdı


rılmalarını önləmək və göylərin mələyi idinə varis olmalarını təmin etmək üçün özünü qurban etdiyini söyləyərlər. Bir çox qərbli yazar buna diqqət çəkmişdir. Bill, öz kitabında, Hauk, Səyahətnaməsində və Mauller "Sanskrit Ədəbiyyat Tarixi" adlı əsərində bu mövzuları işləmişlər. 43

İndiyə qədər izah etdiklərimiz, köhnə dinlərdəki Lahut ilə Nasut qarışığına, çarmıxa gərilmə və insanların günahlarına qarşılıq fəda edilmə inancına bağlı keçidlər və nümunələr idi. Görüldüyü kimi, Xristianlığın yer üzündə yayılmağa başladığı və Xristian dəvətçilərin gəzişdiyi bölgələrdə Xristianlıq dəvətinin könülləri fəth etdiyi

dövrdə bir çox cəmiyyət bu əqidəyə sahib idi. Görəsən bu vəziyyət, Xristian dəvətçilərin Xristianlığın təməl prinsiplərini bütpərəstlik qəlibləri içində təqdim edərək insanların ürəklərini dinlərinə yönəltmə və təlimlərini onlara qəbul etdirmə səyində olduqlarını göstərmirmi?

Bunu Pavlusun və digər Xristian din ulularının hikmət əhlinin hikmətini, ağılı dəlilləri əsas alan/sahə fəlsəfələrini tənqid etmələrində, Rəb ilahın ahmağın ahmaklığını, ağıllının ağılına seçdiyini söyləmələrində müşahidə edə bilirik.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Xristian dəvətçilər mesajlarını təqdim edər-larken ağıl və dəlili əsas alan/sahə düşüncə məktəblərinin qarşısında iştirak etdilər. Bunun üzərinə söz mövzusu məktəblərin mənsubları, belə bir şeyi qəbul etməyə, daha doğrusu dəlil baxımından səhih bir şəkildə qəbul etməyə imkan yoxdur, deyərək onlara qarşı çıxışlar. Xristian dəvətçilər də ifadələrini kəşf və müqəddəs ruhla dolub daşma üzərinə oturtdular. Onlar bu baxımdan, təriqətlərinin ağıl yolundan və tərzindən ayrı bir yol və tərz olduğunu söyləyən cahil təsəvvüfçülərə bənzərlər.

43- Oxucu bu götürmələri, əl-Menar təfsirində (c. 6, Nisa surəsinin təfsiri), ay-

rıca Ensiklopediyalarda və "Xristianlıqda Bütpərəstlik İnancları" adlı əsərdə tapa bilər.


Bu dəvətçilərin bir qisimi, "Rəsulların İşləri" kitabında və tarix kitablarında ifadə edildiyi üzrə, ruhanilərliyi mənimsəyərək dünyanı gəzməyə və Xristianlıq mesajını yaymağa başladılar. Dünyanın müxtəlif bölgələrindəki xalq kütlələri də onları müsbət qarşıladılar. Xüsusilə Roma İmperatorluğu torpaqlarında müvəffəqiyyətli olmalarının altındakı sirr, xalq kütlələrinin mövcud vəziyyətdən bezmiş olmaları idi. Bütün ölkədə zülm və haqsızlıq qol gəzirdi. Darıxdırıcı/sıxıcı və boğucu bir mənəvi nəşr/təzyiq suveren idi. Köləlik qanunları hakim idi. İdarə edən və idarə olunan, komandir və məmur təsnif edər arasındakı fərq bir uçurum qədər idi. Zənginlərin, rahatlıq içində üzən varlıqlıların həyatı ilə yoxsulların, düşkünlərin və kölələrin yaşayışları arasında qorxunc bir fərq vardı.

Xristian dəvətçiləri isə insanları qardaşlığa, bərabərliyə, insanlarla

yaxşı dolanmağa, dünyanı və onun çətinlik verici, fani və çirkli həyatından üz çevirməyə, göylərin mələyi idində olan xoşbəxt və aydın həyata yönəlməyə çağırırdılar. Sırf bundan ötəri də, idarəçi təsnif edər, krallar və sürüşsəyərlər, onlarla çox maraqlanmırlar, onlara əziyyət etməyi, onların əleyhində siyasətlər inkişaf etdirməyi və ya onları ölkələrindən sür-meyi düşünmürdülər.

Beləcə nümayiş etmədən, kimsəylə döyüşmədən günbegün ədədləri artırdı. Hər gün bir az daha güclənirdilər. Nəhayət Roma İmperatorluğunda, Afrikada və Hindistan kimi ölkələrdə böyük bir ka-labalığa çatdılar. Bir kilsə edib qapılarını xalqa/halqa açdıqları hər səfərində bir büt evini yıxmış, qapılarına kilid vurmuş olurdular.

Bütpərəstlik liderlərinin özlərinə qarşı çıxmalarına, təməllərini yıxmaq istəmələrinə, zamanın kralları və hökmdarlarının, özlərinə boyun əyməmələrinə, hökmlərinə və qanunlarına müxalifət etmələrinə də əsla etina etmirdilər. Çünki əks halda, ortadan qaldırılma, öldürülmə, zindana atılma və müxtəlif işgəncələrdən keçirilmə təhlükəsiylə qarşılaşa bilərdilər; bir qisimi öldürülər, bir qisimi zindana atılar və bir qisimi də sürgün edilərdi.


Bu vəziyyət, "Kral Konstantinus" zamanına qədər davam etdi. Nəhayət Kral, Xristianlığa inandı və bu dinə girdiyini açıqca eşitdirdi. Ondan sonra Xristianlıq, dövlətin rəsmi dini halına gəldi. Romada və İmperatorluğa bağlı ölkələrdə kilsələr edildi. Bu inkişaflar, Miladi dördüncü əsrin son yarısına bərabər gəlirdi.

O dövrdə, Roma Kilsəsi Xristianlığın mərkəzi halına gəldi və keşişləri İmperatorluğa bağlı torpaqlara göndərərək kilsələr, monastırlar və İncilin mesajının öyrədildiyi məktəblər açdırmağa başladı.

Bu vaxt bunu göz qarşısında saxlamaq lazımdır ki, Xristian dəvətçilər, bütün təlimlərini, mübahisə/müzakirəsiz qəbul etdikləri bəzi qanunlar üzərinə oturtdular. Beləcə, Ata, Oğul, Ruh-ul Qüds, çarmıxa gərilmə və gü-nahların qarşılığı olaraq öldürülmə kimi məsələləri mübahisə/müzakirə aparmayan qanunlar olaraq ələ alıb, digər bütün təlimlərini bu təməllərə söykədilər.

Bu da, onların dini təlimlərinin ilk və əhəmiyyətli çürük nöqtəsidir. Çünki bir divar nə qədər düz və möhkəm hörülsə hörülsən, əgər təməl çürüksə bu düzlük və möhkəmlik ona bir fayda təmin etməz. Qaldı ki, buna söykənən olaraq inkişaf etdirdikləri "biri üçleme=teslis", çarmıxa gərilmə və fəda olma mövzuları da ağılla uyğun gəlməməkdədir.

Necə ki bəzi Xristian araşdırmaçılar da, "teslis" düşüncəsinin ağılla uyğun gəlmədiyini təsdiq etmişlər; ancaq bunu da əlavə etmədən edə bilməmişlər: "Bu, dini bir məsələdir. Belə məsələləri qulluq duyğusu içində qəbul etmək lazımdır. Nə dinlərdə nə qədər ağılla uyğun gəlməyən mövzular vardır!"

Halbuki bu, çürük bir təməldən hərəkətlə varılan çürük bir çıxarsamadıyar. Haqq bir dinin ağılla uyğun gəlməyən bir qanunu ehtiva etməsi düşünülə bilər mi? Biz, bir dini ağılımızla qəbul edər, onun haqq din olduğunu ağılımızla təyin edərik. Ağıl, haqq xüsusiyyətli bir inanc sisteminin batil və qeyri-mümkün bir qanunu əhatəsini qəbul edər mi? Bu açıq bir ziddiyyət deyilmi? Şübhəsiz haqq bir din, suveren təbiət qanunlarıyla


izah edilə bilməyən, fövqəladə amma mümkün xüsusiyyətli xüsusları ehtiva edə bilər; lakin özü etibarilə muhal olan bir şeyi əsla!

Xristian dəvətçilərin dini təlimlər mövzusunda tutduqları bu araşdırma üsulu, mütəfəkkirlər arasında sıx mübahisə/müzakirələrin və ixtilafların baş göstərməsinə gətirib çıxarmışdır. Xüsusilə Roma və İskəndəriyə məktəblərində, dini araşdırmaların sıxlaşmağa başladığı dövrlərdə bu vəziyyət ayyuğa çıxmışdır.

Bu səbəblə də kilsə, ifadə birliyini qorumaq və bütünlüyü təmin etmək üçün yoxlamalarını hər gün bir az daha sıxlaşdırırdı. Keşişlərin, keşişlərin söylədikləri hər yeni sözü, ortaya atılan hər bidəti basdır-mak, ümumi anlayışa uydurmaq üçün sıx bir səy xərcləyirdi. Qon/qoyul-sillər təşkil edirdi. Bu cür ifadələrlə ortaya çıxanları, razısalma olmadıqları təqdirdə, təkfir edir, sürgün edir, qovma edir və ya öldürürdü.

İlk konsil, Arisisən; "Oğul uknumu, Ata uknumuna bərabər deyil. Çünki Allah qədimdir, əvvəlsizdir. Məsih isə məxluqdur, sonradan var edilmişdir." deməsi üzərinə toplanan "İznik Konsili" idi.

Patriarxlar, kardinallar və keşişlər Konstantiniyedə (İstanbul), Kral Konstantinus hüzurunda bir araya gəldilər. Üç yüz on üç adam idilər. Sonunda bu ortaq qərara gəldilər: "Biz hər şeyin maliki, görülən və görülməyən hər şeyin yaradıcısı, tək Ata Allaha və tək Allahın oğulu tək Oğul İsa Məsihə inanırıq. O, bütün yaradılanların ilkidir, amma yaradılmış deyil. Haqq ilahdan olma haqq ilahdır. Aləmlərin və hər şeyin nizamı əlində möhkəm bir təmələ söykən/dözən Atanın cövhərindəndir. O, bizim üçün və bizim qurtuluşumuz üçün göydən endi, Ruh-ul Qüdsdən ayrılaraq insan görünüşünə girdi və Bakirə Məryəmdən doğuldu. Filatus zamanında əsl idi və basdırıldı. Sonra ölümünün üçüncü günündə qalxdı, göyə yüksəldi və atasının sağına oturdu. O, ölülər və dirilər arasında hökm etmək üzrə bir dəfə daha dönməyə hazırdır. Eyni şəkildə biz, atasından çıxan, haqqın ruhu, tək Ruh-ul Qüdsə, günahları bağışlanması üçün tək


bir baptizmə, 44 tək müqəddəs xristian-Katolik camaata, bədənlərimizin təkrar kalkacağına45 və sonsuz həyata inanırıq. "46

Bu, ilk konsüldü. Ancaq bundan sonra da bir çox konsüller toplandı. Məqsəd ibarət olan/yaranan yeni məzhəblərlə bir maraq/əlaqələrinin olmadığını, onların dindənkənar olduğunu vurğulamaq idi. Nesturi, Yaqubu, Ələni, Yelyarisi, Makdanosi, Sabalyusi, Nutosi və Pavlusi məzhəbləri kimi.

Beləcə kilsə, yoxlama vəzifəsini axsatmadan icra edirdi. Də-vet missiyasını boşaltmırdı. Günbegün gücü və nüfuzu artırdı. Bu vəziyyət, Fransa, İngiltərə, Avstriya, Prusya (Almaniya), İspaniya, Portuqaliya, Belçika və Hollandiya kimi Rusiya xaricində bütün Avropa dövlətlərinin Xristian olmalarına gətirib çıxardı. Rusiya isə, Miladi beşinci əsrin sonlarında, yəni 496 ilində bu dini mənimsədi.

Kilsə günbegün inkişafına, güclənməsinə davam edərkən, şimal xalqları və barbar qəbilələr də Romaya hücum edirdilər. Döyüşlər və iç qarışıqlıqlar Sürüşsəyərlərin səltənətini zəiflədirdi. Sonunda Romalılar və qalib cəmiyyətlər dini nüfuz kimi məmləkət rəhbərliyinin də kilsəyə təhvil verilməsində birləşdilər. Beləcə o gün mənəvi suverenliklə maddi suverenlik, kilsənin başçısı olan Papa Gregoriusda birləşdi. Tarix, Miladi 590ı göstərirdi. Beləcə Roma Kilsəsi, Xristianlıq dünyası üzərində mütləq bir suverenliyə sahib oldu.

Lakin İmparatoluk, paytaxtı Roma olan Qərb Roma Dövləti və paytaxtı Konstantiniye (İstanbul) olan Şərq Roma Dövləti olmaq

44- Baptizm edilmişlikdən məqsəd, qərbi təmizlik və müqəddəslikdir.

45- Burada belə bir şübhə dilə gətirilmişdir: "Bu ifadə, axirətdə cismani qıyamı qəbul etməyi tələb edir. Halbuki Xristianlar ruhani qıya bilmə inanarlar. Bunu İncildən qəbul etmək mümkündür." Ancaq mənim qanadıma görə İncil, yalnız qiyamətdə dünyadakı cismani ləzzətlərin olmayacağına dəlalət edər; insanın bədəndən mücərrədlənmiş mücerret bir ruh olacağına dəlalət etməz. Etsə etsə, insanın qiyamətdə mələklər kimi olacağına, insanlar arasında evliliyin olmayacağına dəlalət edər. Köhnə və Yeni Əhdlərdə, qiyamət günündəki insan belə dayansın, açıqca uca Allahın və mələklərin cisim olduğu ifadə edilər.

46- əl-Milel vən-Nihal, Şehristani.


üzrə ikiyə ayrılınca, Şərq Roma Dövlətinin kralları, özlərini

ölkələrinin dini liderləri olaraq da elan etdilər və Roma Kilsəsinə təbii/tabe olmadılar. Bu, Xristianlığın Roma Kilsəsinə bağlı olan Katoliklər və oraya bağlı olmayan Ortodokslar şəklindəki bölünməsinin başlanğıcı idi.

Konstantiniye (İstanbul) şəhəri Osman Oğullarının əlinə keçənə və Kral Poli Olokos öldürülənə qədər bu vəziyyət belə davam etdi. O, Şərq Roma Dövlətinin son kralı və ogünkü kilsənin keşişi idi. (Ayasofya Kilsəsində öldürüldü.)

Ondan sonra Rus çarları, Roma Kayserleriyle aralarındakı hısımlık dolaysıyla, bu dini mövqenin, yəni kilsə başçılığının miras olaraq özlərinə çat/yetişdiyini iddia etdilər. Ruslar Miladi onuncu əsrdə Xristian olmuşlar idi. Beləcə Rus çarları, Roma Kilsəsinə bağlanmadan öz torpaqlarının kilsə keşişləri də oldular. Tarix, 1454-cü ili göstərirdi.

Bu vəziyyət, Çar Nikolanın öldürülməsinə qədər təxminən olaraq beş əsr davam etdi. Nikola son Rus çarıydı. O və ailəsi 1918 tarixində ko-münistler tərəfindən öldürüldü. Beləcə Roma Kilsəsi aşağı yuxarı, bölünmədən əvvəlki mövqesinə gəlmiş oldu.

Lakin kilsə, rəhbərlikdəki liderlərinin səyləriylə orta əsrlərdə insan

həyatının bütün sahələrinə müdaxilə edirdi. Bu dövrdə kilsə, gücünün doruğundaydı. Bu kilsə nəşr/təzyiqindən xilas olmaq istəyən dindarlar kilsəyə baş qaldırdılar, o qədər nəşr/təzyiqdən azat olmaq istədilər.

Nəticədə bir qrup, kilsə liderləri və papaların hökmlərinə təbii/tabe ol-mayı rədd etdi. Ancaq İncilin təlimlərinə və konsillerinin çıxarsamalarına, alimlərinin və keşişlərinin üzərində ittifaq etdikləri hökmlərə də-bi olmağa davam etdilər. Bunlara Ortodokslar adı verilər.

Bir başqa qrup isə, qəti bir şəkildə Roma Kilsəsinə təbii/tabe olmaqdan imtina etdi. Bunlar İncilin təlimi barəsində də Roma Kilsəsinə bağlı deyildirlər. Roma Kilsəsinin əmrləri də onları


bağlamaz. Bunlara Protestantlar deyilir.

Beləcə bu gün Xristianlıq dünyası üçə bölünmüş vəziyyətdədir: Katoliklər: Bunlar Roma Kilsəsinə və təliminə təbii/tabedirlər. Ortodokslar: Roma Kilsəsinin təliminə təbii/tabedirlər, amma kilsənin

özünə təbii/tabe deyildirlər. Bu məzhəbin meydana gəlməs(n)i, kilsənin bölünməsindən sonradır. Xüsusilə kilsənin İstanbuldan Moskvaya daşınmasından sonra. (Daha əvvəl bu xüsusa toxunduq.) Protestantlar: Nə kilsəyə, nə də təliminə təbii/tabe deyildirlər. Özlərinə xas müstəqil bir yolları vardır. Miladi on beşinci əsrdə ortaya çıxdı.

Təxminən olaraq iyirmi əsrdən bu yana Xristianlıq dininin yaşadığı macəranın xülasəs(n)i budur. Bu kitabın ana fikirini qavrayanlar, rahatlıqla bilərlər ki, Xristianlıq tarixini yekunlaşdırmamızın gerisindəki məqsədi bu şəkildə sıralamaq mümkündür:

Birincisi: Araşdırmaçılar, Xristianlığın tarix boyunca yaşadığı inkişafları bilsinlər. Miras, sirayət, təsirlənmə, qarışma və ya ənənə yoluyla, inanc sistemlərinə girmiş olması olabiləcək olan bütpərəstlik inancları, düşüncələri və ənənələrinin fərqində olsunlar.

İkincisi: Kilsənin, xüsusilə Roma Kilsəsinin suverenliyi, Miladi orta əsrlərlərdə mərhələli olaraq doruğa çıxmışdı. Din və dünya işlərinin suverenliyi kilsənin əlində idi. Avropadakı bütün krallıqlar kilsəyə boyun əyirdi. İstədikləri kralı azlediyor, istədiklərini ataya bilirdilər.47

Rəvayətə görə, bir dəfə Papa, işlədiyi bir günahdan ötəri bağışlanmaq diləyiylə, günah çıxarmaq istəyən Alman İmperatoruna qış mövsümündə sarayının kapsında üç gün boyunca sadə ayaq dayanmasını əmr etmişdir. 48

Bir dəfə Papa, dizləri üstündə gələrək bağışlanmaq diləyən kralın tacını təpikləmişdir. 49

47- əl-Futuhat-ul İslamiyə

48- a. g. e.

49- a. g. e.


Kilsə, Müsəlmanları bağlılarına elə tanıtmışdı ki, İslamı bir bütpərəstlik dini olaraq görürdülər. Bunu, Xristianlarla Müsəlmanlar arasında uzun illər davam edən xaçlı döyüşləri əsnasında Xristianları döyüşə təşviq məqsədiylə deyilən şeirlərdə və şüarlarda görürük.

Xristianlar, Müsəlmanları bütlərə tapınanlar olaraq görürdülər.50 Guya Müsəlmanların üç dənə tanrısı vardı. Bunlar sırasıyla

"Mahom", digər adlarıyla da "Bafomid" və "Mahomend"dir. Bu ilk tanrıdır və o, "Məhəmməd"dir. Ondan sonra "Elin" gəlir. Bu da ikinci tanrıdır. Sonra "Tarfacan" gəlir. Bu da üçüncü tanrıdır. Xristianların bəzi şərhlərindən, Müsəlmanların iki dənə daha tanrılarının olduğuna inandıqları aydın olur. Bunlar, "Martuvan" və "Cubin"dir. Ancaq bunlar, dərəcə baxımdan haqqında danışılan ilk üç dan-rıdan sonra gəlirlər. "Məhəmməd, çağırışını özünün tanrılığı əsasına söykəmişdir." deyirdilər. Bəzən də; "O, özünə altından bir büt əldə etmişdir." deyirdilər.

Richard, Firəngləri Müsəlmanlara qarşı qışqırtmaq üçün söylədiyi şeirlərinin birində belə deyər: "İnkişaf et və Mohomendi və Tarfacanı aşırdın. Tanrınıza yaxın olmaq üçün onları atəşə atın."

Roland, Müsəlmanların Tanrısı "Mahom"u belə təsvirlər: "O, bü idiniylə qızıl və gümüşdən edilmişdir. Onu görsənsə, heç bir sənətkarın, ondan daha gözəl bir şey təsəvvür edib də etməsinin mümkün olmadığını təsdiq edərsən. İri bir bədəni, gözəl bir quruluşu vardır. Üzündən ululuq izləri oxunar. Qızıl və gümüşdən edilən Mahomun göz oxşayanlığı görənlərin gözlərini qamaşdırar. Ən gözəl və ən möhkəm sənət əsərlərindən biri olan bir filin üzərinə oturdulmuşdur.

Qarını boşdur. Ona baxan/nazir, qarınından bir işıq hiss edər. Bahalı və işıq saçan daşlarla zərlənmişdir. Çöldən baxınca içi görülə biləcək şəkildə şəffafdır. Bir sənət əsəri olaraq bənzərsizdir.

50- Buradan başlamaq üzrə hissənin sonuna qədərki qisim, Henry Də Castryın "İslam Dini" adlı kitabının tərcüməsindən (Birinci Hissə) nəql edilmişdir.


Müsəlmanlar çətinə düşdükləri zamanlarda tanrılarının onlara ilham etdiklərinə şahid olduqları üçün, bir döyüşdə Müsəlmanların uduzmaya uğraması üzərinə, komandirləri, Müsəlmanların Məkkədəki tanrılarını (yəni Hz. Məhəmmədi) görmək üzrə birini göndərər. Hadisəyə şahid olanlardan biri belə izah edər: "Tanrı (yəni Hz. Mu-hammed) ol/tapıldıqları yerə gəldi. Ətrafını bağlılarından ibarət olan/yaranan böyük bir sıxlıq/izdiham qucaqlamışdı. Barabanlar, zurnalar, utlar və gümüşdən edilmə borular çal/oğurlayırlar, mahnılar söyləyib rəqs edirdilər. Sonunda onu coşğu, əyləncə və qışqırıqlar içində qərargaha gətirdilər.

Xəlifəsi onun gəlməsini gözləyirdi. Onu görüncə, düzlərinin üzərinə qalxdı və huzu və huşu içində ona tapınmağa başladı."

Richard, yuxarıda təsvirlənən tanrı "Mahom"un vahyedişini də bu şəkildə təsvir edər: "Cadugərlər, bir cini əmrləri altına almışlar. Onu haqqında danışılan bütün içinə qoymuşlar. Bu cin orada qışqırıb çağırar, səs-küy çıxarar, sonra danışmağa başlar. Müsəlmanlar onu böyük bir səssizlik içində dinlərlər."

Buna bənzər əsassız yaraşdırmalar xaçlı döyüşləri illərində yazılan və ya o dövrü izah edən kitablarda böyük nisbətdə iştirak etməkdədir. Belə ki bunları oxuyan bir kimsə afallayıp qalar. Oxuduqlarına inana bilməz, qarışıqlıqdan dəhşət içində donakalır. Edilən nəqlin doğru olmağa biləcəyini düşünər. Çünki bunlar elə iddialardır ki, bir Müsəlman nə oyanıqkən, nə yuxusunda, nə də mürgüləməsində bunlara şahid olmuşdur.

Üçüncüsü: Düşüncə sahibi araşdırmaçılar, Xristianlıq çağırışının keçmişdən günümüzə qədər keçirdiyi təkamülün xəttini konkret bir şəkildə qəbul etsinlər; bütpərəstlik inanclarının, necə başlanğıcda, Hz. İsa (ə.s) haqqında həddindən artıq təsvirlərdə ol/tapılma şəklində, sonra da "Ata, Oğul, Ruh-ul Qüds" üçləmi qəlibində, xaça gərilmə və günahlara

əvəz olma, bunun gərəyi olaraq da sırf inanmaqla kifayətlənib əməl etməkdən imtina etmə fikri şəklində hiyləgərcə Xristianlıq çağırışına sirayət etdiyini bilsinlər.

Başlanğıcda sapma, dini qəliblər içində inkişaf göstərirdi.


Qarşılaşdıqları böhranlar oruc, namaz və baptizm kimi əməllər vasitəsiylə kilsə tərəfindən həllə qovuşdurulurdu. Ancaq kənar yandan dinsizlik də hər gün bir az daha inkişaf edir, güc qazanır və Xristianlıq bütünü içində müxtəlif bölünmələr olurdu. Sonunda Protestantlıq ortaya çıxdı, qanun (tətbiq olunmaq üzrə qoyulan praktik hökmlər) sonrası azadlığı əsas alan/sahə rəsmi qanunlar siyasi qarışıqlığın yerini al/götürdü. Buna bağlı olaraq da dini təhsilin təsiri zəifləyir, bu istiqamətdəki səylər gözlənilən nəticələri vermirdi. Nəticədə tam azadlığı doğuran materializmin yayılmasıyla zaman içində insani dəyərlər və əxlaqın təməlləri çökdü.

Dialektika materializmə, fizika kənarının, dəyişməz üstün əxlaqın və dini hərəkətlərin inkarına söykənən kommunizm və sosializm ideologiyaları

təsirli olmağa başladı. Mənəvi insanlıq çökdü, yerini cırıcılıq və mənfəətçilik qarışığı materialist heyvanlıq al/götürdü, dünya sürətlə o istiqamətdə irəliləməyə başladı.

Son zamanlarda dünya səviyyəsində təsirli olmağa başlayan dini inkişaflar isə, siyasi oyunların bir təzahüründən başqa bir şey deyil. Siyasətçilər, siyasi məqsədlərinə və arzularına çatmaq üçün bu oyunu tezgahlıyorlar. Çünki bu gün təsirli olan siyasət, hər qapını döyməyi, hər daşın altına və hər dəliyə əlini soxmağı nəzərdə tutmaqdadır.

Şikago Le Teran Fakültəsi, Dini Elmlər Professoru Josef Schitler mövzuya bağlı olaraq belə deyər: "Amerikada təsirli olmağa başlayan yeni dini oyanış, dinin müasir mədəni həyata uyğunlaşdırılmasından və müasir mədəniyyətin din əleyhdarı olmadığının sübut edilməsindən başqa bir şey deyil. Bunun böyük bir təhlükəsi vardır, o də budur: İnsanların böyük əksəriyyəti, müasir sivilizasiyanın məlumatlarına inandıqları halda dindar olduqlarını sanarlar. Beləcə bir gün ortaya çıxa biləcək gerçək bir dini çağırışa təvəccöh etməz, ona qatılma gərəyini duy/eşitməzlər. "51

51- "Live" jurnalı, ABŞ. 6 Fevral 1956.


Amerikada Rus Ortodoksluğunun ən böyük müdafiəçilərindən biri olan Florovski deyər ki: "Amerikadakı dini təhsil, cəmiyyətin könülünü xoş tutmaqdan başqa bir məna ifadə etmir. Çünki əgər gerçək bir dini oyanış olsaydı, dərin və praktik təlimlərə söykən/dözür olması lazım idi. "52

Din karvanının haradan yola çıxdığına və harada yerləşdiyinə ba-kın! Çağırış, dini (əqidəni), əxlaqı (gözəl xasiyyətləri) və şəriəti (praktik əməlləri) canlandırmaq adına başlamışdı, gəlib söykən/dözdüyü son nöqtə, bu saydıqlarımın bütününün etibarsız qılınması və yerini heyvani həyatın al/götürməsi oldu.

Bu vəziyyət, "Kıddis" və "Həvari" dedikləri Pavlus və dəstəkçilərinin əliylə reallaşan ilk sapmanın inkişafının nəticəsindən başqa bir şey deyil. Bu gün bütün dünyanın insanlığı yox oluşla təhdid etdiyini qışqırdığı müasir sivilizasiya, "Pavlus Sivilizasiyas(n)ı" olaraq təyin olunsa yeridir. "Müasir sivilizasiyanın öndəri, bayraktarı İsadır." iddiasındansa, "Pav-lus Sivilizasiyas(n)ı" xarakterizə etməsi daha həqiqidir.


Təfsir-ul Qummuda, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də..." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: "İsa insanlara; "Sizi mən yaratdım, bu halda Allahı bir tərəfə buraxaraq mənə qul olun." demədi, lakin onlara; "Rəbbanilər, yəni alimlər olun." dedi." (c. 1, s. 106, Qum nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Əvvəlki şərhlərimizin axışı içində bu qiymətləndirməyi dəstələyən qar/qazancınalar keçdi. Hədisdə, İsanın insanlara; "Sizi mən yaratdım." demədiyinin vurğulanması, onun insanlara; "Mənə qul olun." söyləmədiyinə bağlı bir dəlil xüsusiyyətindədir. Çünki əgər onlara belə bir şey söyləmiş olsaydı, onları yaratdığını də onlara bildirmiş olması lazım idi. Halbuki onlara bunu bildirmə

52- a. g. e.


miştir, bu səbəbdən onlara belə bir şey də söyləməmişdir.

Yenə eyni əsərdə, "Ya da sizə, Mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etmənizi əmr etsin..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bir topluluq mələklərə tapınırdı. Xristianların içində bir qrup İsanın tanrı novunu iddia edirdi. Yəhudilər; "Uzeyr, Allah'ın oğuludur." deyirdilər. Bunun üzərinə uca Allah; "Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etmənizi əmr etsin..." ayəsini

endirdi." (c. 1, s. 106, Qum nəşr/təzyiqi)

Biz, əvvəlki hissələrdə bu mövzunu ətraflıca ələ aldıq.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni İshak, İbni Cərir, İbni Mün-zir, İbni Əbi Xatəm və Beyhakinin (ed-Delaildə) İbni Abbasdan şöylə rəvayət etdikləri yazılar: "Yəhudilərin xaxamları ilə Necran Xristianları Rəsulullahın yanında toplanmışlar idi və Rəsulullah (s. a. a) onları İslama dəvət edirdi. O sırada Əbu Rəfi Kurazi dedi ki: "Ey Məhəmməd, Xristianların Məryəm oğulu İsaya tapındıqları kimi bizim də sənə tapınmamızımı istəyirsən?" Necran Xristianlarından Rəis adlı biri də, ona qatılaraq; "Həqiqətən bunu mu istəyirsən bizdən, eymi-həmmed?" dedi.

Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurdu: "Allahdan

başqasına tapınmaqdan və ya ONdan başqasına qulluq təqdim etməyi əmr etməkdən Allaha sığınarıq. Allah məni bunun üçün göndərmədi. Mənə böylə bir şeyi əmr etmədi." Bunun üzərinə uca Allah, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o... Artıq siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü əmr edəcək?" ayələrini endirdi." (c. 2, s. 46, Beyrut

nəşr/təzyiqi)

Yenə eyni əsərdə, ABŞ b. Hamidin, Həsəndən belə rəvayət et/ət-tiği keçər: "Duy/eşitdim ki, adamın biri Rəsulullaha belə demiş: "Ya Resu-lullah, səni də bir-birimizi salamladığımız kimi salamlayırıq. Halbuki sənə səcdə etməmiz lazım deyil idimi?" Peyğəmbərimiz ona bu qarşılığı vermiş: "Xeyr! Amma Peyğəmbərinizə qarşı hörmətli olun. Onun Əhli Beytinin haqqını güdün. Çünki Allahdan başqasına


səcdə etmək doğru deyil." Bunun üzərinə uca Allah: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o... Artıq siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə

küfrümü əmr edəcək?" ayələrini endirdi." (c. 2, s. 47, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Bu iki hadisənin xaricində, başqa hadisələr də ayənin eniş səbəbi olaraq rəvayət edilmişdir. Böyük ehtimalla bunlar, nəzəri çıxarsamalardır. Daha əvvəl mövzuyla əlaqədar detallı məlumat təqdim etdik. Bir də, bir ayənin enişi məzmununda bir çox səbəbin bir araya gəlmiş olması da mümkündür. Doğrusunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.


------------------------Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərləriniwww.islamkutuphanesi.com www.mizantefsiri.com www.ehlibeytkutuphanesi.com saytlarından endirə bilə[email protected]

[YUXARI GIT]


81- Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Demişdi ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüz mı?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi də; "Elə isə şahid olun, mən də sizinlə birlikdə şahid olanlardanım." demişdi.

82- Artıq kim bundan sonra üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir.

83- Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar? Halbuki göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA təslim olmuşdur və ONA çeviriləcəklər.

84- De ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrə endirilənə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə

Rəblərindən verilənlərə iman etdik. Onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik. Və biz ONA təslim olmuşlarıq."

85- Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır.


Bu ayələr, əvvəlki ayələrdən müstəqil, əlaqəsiz deyil. Ayələrin axışı bir və davamlıdır, birliyini qoruyaraq axmaqdadır. Sanki uca Allah, Əhli Kitabın, din və kitabla əlaqədar olaraq sahib olduqları məlumata baxmayaraq azdıqlarını, sözləri qoyulduqları mənaların xaricinə çəkib şərh etdiklərini, insanların başını qarışdıraraq haqqı görmələrinə mane olduqlarını, peyğəmbərlər arasında ayrım etdiklərini, Resulul-lahın (s. a. a) peyğəmbərliyinə işarə edən ayələri inkar etdiklərini açıqladıqdan və bu vaxt Xristianların açıqca, Yəhudilərin də üstü bağlı bir şəkildə iddia etdikləri kimi- Musa və İsa (ə.s) kimi bir peyğəmbərin Allahı buraxıb özünün və ya peyğəmbərlərdən və mələklərdən birinin Rəb əldə edilməsini əmr etmiş olmasını mənfiləydikdən sonra, mənfiliyi


daha da gücləndirici bir ünsür olaraq onlara belə bir sual yönəltməkdədir: Belə bir şey necə ola bilər? Halbuki Allah peyğəmbərlərdən müqavilə al/götürmüşdür. Bu müqavilənin gərəyi olaraq onlar, özlərindən əvvəl və sonra gələn hər peyğəmbərə inanıb ona kömək etmək məcburiyyətindədirlər. Özlərindən əvvəlki bütün peyğəmbərləri təsdiq etməli, özlərindən sonra gələcək olan peyğəmbərləri də müjdələməlidirlər. Hz. İsanın Hz. Musanı və şəraitini təsdiq etməsi və Hz. Məhəmmədin (s. a. a) gəlişini müjdələməsi kimi. Ayrıca uca Allah, bu mövzuda ümmətlərindən söz al/götürmələri və onlar üzərində şahidlik etmələri barəsində də peyğəmbərlərdən müqavilə al/götürmüşdür.

Bu sualı yönəltdikdən sonra da bunun, suverenliyi göyləri və yeri örtən "İslam" olduğunu açıqlamışdır.

Sonra da elçisindən, könüldən itaət edərək bu müqaviləyə uyğun gəlməsini istəmişdir. Allaha inanmasını, heç bir ayrım etmədən özündən əvvəl gələn bütün peyğəmbərlərə endirilənlərə iman etməsini, uca Allaha təslim olmasını, bunu özü və ümməti adına

etməsini əmr etmişdir. Bu, vasitəsisiz olaraq ondan və bilvasitə olaraq də ümmətindən müqavilə al/götürməkdir. Bu xüsusu irəlidə açıqlayacağıq.

(Al/götürü İmran / 81) "Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Ayə, uca Allah tərəfindən alınan qəti bir sözdən, müqavilədən bəhs edir. Allah bu müqaviləs(n)i, peyğəmbərlər üçün al/götürmüşdür. "Sizə bir elçi gəlirsə..." sözü buna işarə etməkdədir. Necə ki, bu müqaviləs(n)i peyğəmbərlərdən al/götürmüşdür. "Bunu təsdiq etdiniz və bu husuta əhdimi al/götürdünüz mı?..." ifadəsi ilə daha sonra iştirak edən, "De ki: Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsi də buna işarə etməkdədir. Bu səbəbdən bu müqavilə, bu söz, peyğəmbərlər üçün peyğəmbərlərdən alınmış bir müqavilə, bir sözdür. Onların xaricindəki insanlardan da onların vasitəçiliyi ilə alınmışdır.

Buna görə, ayədə keçən "peyğəmbərlərin müqaviləs(n)i" ilə onlardan alınan və ya onlar üçün alınan müqavilənin nəzərdə tutulmuş olması müm


kündür. Çünki hər iki vəziyyətdə də tək bir müqavilə söz mövzusudur. Digər bir ifadəylə, ayədə keçən "peyğəmbərlər"dən məqsəd, həm özlərindənmi isək alınanlar, həm də özləri üçün müqavilə alınanlar ola bilər. Lakin, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də..." deyə başlayan iki ayə, bu ayələ əlaqəli olaraq ələ alındığında, "peyğəmbərlər"dən məqsədin, özlərindən müqavilə alınanlar olduğunu dəstəkləməkdədir. Çünki ayələrin axış birliyi göstərir ki, məqsəd budur: Peyğəmbərlərə Allah kitab, hikmət və peyğəmbərlik verdikdən sonra, insanları Allaha ortaq qaçmağa dəvət etmələri olacaq iş deyil. Necə ola bilər ki? Halbuki Allah onlardan, iman etmək və özlərinin xaricində insanları Allahı birlemeye dəvət edən peyğəmbərlərə köməkçi olmaq barəsində qəti söz al/götürmüşdür. Bu səbəbdən, uca Allah'ın peyğəmbərlərdən al/götürdüyü müqavilədən danışaraq mövzuya başlaması daha münasib olar.

"Sizə kitab və hikmət versəm..." ifadəsinin orijinalı, "Lema ateydiyim min kitabın və hikmətin" şəklində oxunmuşdur. Məşhur

qiraət budur. Həmzə xaricindəki qiraət alimləri belə oxumuşlardır. İfadə orijinalının başındakı "Lema" hərfinin "lamı" fəthə, "mim"i də muhaf-fef, yəni şeddesiz tələffüz edilmişdir. Buna görə "ma" mevsuledir. "A-teytukum" (Bəziləri "ateynakum" şəklində oxumuşlardır.) sözü də onun "sılası"dır. Əvəzlik hazfedilmiştir. "Min kitabın və hikmətin" sözü buna dəlalət etməkdədir. Mevsul söz müptedadır, xəbəri də "letu'-minunne..." deyə başlayan ifadədir. "Lema"nın başındakı "lam" hərfi ibtidaiye=başlangıç hərfidir və "letu'minunne..." sözünün başındakı "lam" isə "and" ədatıdır. Bütünü də, alınan müqaviləs(n)i şərhə dönükdür. Buna görə belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sizə verdiyim kitab və hikmətdən sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir peyğəmbər gəldiyində, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız."

"Ma" hərfinin şərt ədatı olması da mümkündür. Cəzası da


"letu'mi-nunne bihi" olar. Beləcə bu mənas(n)ı əldə etmiş olarıq:

"Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir peyğəmbər gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Bu mənalandırma daha gözəldir. Çünki andı mahzuf olan "lam"ın cəza cümləsinin başına gəlməsi daha məşhur bir tətbiqdir. Buna söykənən olaraq əldə edilən məna da daha axıcı və daha açıq olar. Ayrıca müqavilələrlə əlaqədar ifadələrdə şərt cümləsi, daha sıx müraciət edilən və daha çox bilinən bir tətbiqdir.

"Lema" sözünün "lima" şəklində oxunmasına gəlincə; bu 'lamın "səbəbləndirmə" məqsədinə istiqamətli olduğunu, "ma" hərfinin də mevilə mövqeyində qəbul edildiyini göstərər. Ancaq seçim, "lam"ın fəthə, yanı "lema" şəklində oxunması istiqamətindədir.

"Sizə versəm" və "sizə gəlirsə" ifadələri göstərir ki, xitab, başlanğıc etibarilə peyğəmbərlərə istiqamətlidir. Ancaq, "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsi, xitabın həm peyğəmbərlərə, həm də onların ümmətlərinə istiqamətli olduğuna bağlı bir qar/qazancına mövqesindədir. Daha doğrusu, xitab peyğəmbərlərə özgüdür, ancaq xitabın hökmü həm onları, həm də onların ümmətlərini əhatə etməkdədir. Bu səbəbdən peyğəmbərlər iman etmək və köməkçi olmaq məcburiyyətində olduqları kimi, ümmətləri də i-

man etmək və köməkçi olmaq məcburiyyətindədirlər.

"...sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə..." ifadəsinin zahiri, zaman baxımından "sonradan gəlmə" vəziyyətini göstərməkdədir. Buna görə, daha əvvəl gəlmiş olan peyğəmbər, iman etmək və arxasından gələn peyğəmbərə köməkçi olmaqla öhdəçiliklidir. Lakin, "De ki: "Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsindən aydın olduğu qədəriylə müqavilə, əvvəl gələn və sonra gələn bütün peyğəmbərlərdən alınmışdır. Bu səbəbdən sonra gələn peyğəmbərin də, iman etməsi və əvvəl gələn peyğəmbərə köməkçi olması bir zərurətdir. Şübhəsiz biz bunu, ayənin ləfzindən deyil, xitabın özündən qəbul edirik. Ulu Allah diləsə, bu xüsusla əlaqədar detallı a


çıklamalarda ol/tapılacağıq.

"...qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Birinci əvəzliyin də, eynilə ikinci əvəzlik kimi "peyğəmbər"ə çevirilməsi caizdir. Çünki bir peyğəmbərin

başqa bir peyğəmbərə inanmasının qorxusu yoxdur. Necə ki uca Allah bu xüsusa bu ayədə işarə etmişdir: "Peyğəmbər, özünə Rəbbindən endirilənə iman etdi, möminlər də. Bütünü, Allaha, mələklərinə, kitablarına və elçilərinə inandı." (Bəqərə, 285) Ancaq, "Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahimə... endirilənə iman etdik..." ayəsinin zahiri, ilk əvəzliyin özlərinə verilən kitab və hikmətə, ikinci əvəzliyin də "peyğəmbər"ə döndüyünü göstərməkdədir. Buna görə belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sizə verdiyim kitab və hikmətə iman edəcəksiniz və sizin yanınızdakını təsdiq etmək üzrə gələn peyğəmbərə köməkçi olacaks"Demiınışz."ti ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi." Sual, onaylatma məqsədinə istiqamətlidir. "Təsdiq" bilindiyi kimi, qəbul etmə, təsdiqləmə mənasını ifadə edər. Ayənin orijinalında keçən "ısr" isə, "əhd" deməkdir və cümlə içində "al/götürmək" hərəkətinin mefulu mövqesindədir. Əhd al/götürmək, "alan/sahə"dən ayrı olaraq, "özündən əhd alınan" birini tələb edir. Burada özlərindən əhd alınanlar isə, ancaq peyğəmbərlərin ümmətləri ola bilər. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə olar: "Demişdi ki: "Siz müqaviləs(n)i təsdiq etdinizmi və bu barədə ümmətlərinizdən əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar;

"Təsdiq etdik." demişlər idi."

"Əhd al/götürməkdən məqsəd, peyğəmbərlərin bunu öz adlarına qəbul etmələridir." deyən də olmuşdur. Bu vəziyyətdə, "və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsi, "təsdiq etdinizmi?" sözü üçün ətfi bəyan (açıqlayıcı bağlayıcı) olar. Cavab olaraq; "Təsdiq etdik." demələri və "əhd al/götürmək"dən danışmamaları da, bu fikiri dəstəkləyir. Bu vəziyyətdə, söz mövzusu müqavilə sırf peyğəmbərlərə xas olar və ümmətləri əhatəsinə al/götürməz. Ancaq, "Elə isə şahid olun... demişdi." ifadəsi, bu çıxarsamağı etibarsız edir. Çünki şahidliyin, peyğəmbərlərin


xaricindəkilər üçün söz mövzusu olduğu açıqdır. Ayrıca, daha sonra gələn, "Də ki: "Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsi də bunu dəstəkləyir. Əks halda, "Mən iman etdim." deyilərdi. Bu da göstərir ki, burada Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünün və ümmətinin imanı ifadə edilməkdədir. Ancaq deyilə bilər ki: "Ümmətlərin bu barədə peyğəmbərlərə ortaq olduqları, "Elə isə şahid olun." və "Də ki: "Biz Allaha... iman etdik." ifadələrindən qəbul edil-maktadır.

Bu səbəbdən, "əhdimi al/götürdünüzmü?" sözü, bununla əlaqədar bir məna, bir işarə ehtiva etmir."

"Elə isə şahid olun, mən də sizinlə birlikdə şahid olanlardanım" da-mişti." Daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi, şahidlik ümumiyyətlə başqalarıyla əlaqədar olar. Bu halda, burada peyğəmbərlərdən və ümmətlərindən sadır olan bir şahidlik söz mövzusudur. Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, "De ki: "Biz Allaha... iman etdik." deyə başlayan ifadə və ayrıca ayələrin axışı bunun şahididir. Çünki ayələrin axışı, Əhli Kitabın, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) dəvətinə müsbət cavab verməkdən qaçınmalarını etiraz etməyə, bu tutumlarını tənqid etməyə istiqamətlidir. Eyni şəkildə, bu ayələrdə onların Hz. İsa və Hz. Musaya bağlı əsassız yaraşdırmaları da rədd edilir. Necə ki, "Yaxşı onlar, Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?" ifadəsi və digər ifadələr də bu çıxarsamağı dəstəkləməkdədir.

Deyilə bilər ki: "Elə isə şahid olun." sözündən məqsəd, bəzi peyğəmbərlərin digər bəzisinə şahidlik etməsidir. Yenə deyilə bilər ki: "Elə isə şahid olun." xitabının həmsöhbətləri peyğəmbərlər deyil, mələklərdir.

Hər iki yanaşma da özləri etibarilə mümkün olmaqla birlikdə, ayənin ləfzi, konkret bir qar/qazancına olmadıqca, buna bağlı bir ipucu verməməkdədir. Üstəlik, karinenin bunun əksinə işarə etdiyini də vurğulamışdıq.

Ayədə diqqət çəkən bir xüsus da, "Hanı Allah peyğəmbərlərin (nəbilərin) müqaviləsini al/götürmüşdü: ...sizə bir elçi (rəsul) gəlirsə..." ifadəsində müqavilənin nəbilərdən, rəsullar üçün alınmış olduğuna istiqamətli


incə bir işarəyə yer verilmiş olmasıdır. "İnsanlar tək bir ümmət idi..." (Bəqərə, 213) ayəsinə bağlı şərhimizin axışı içində "nəbilik" ilə "rəsulluq" arasındakı fərqi açıqlamış, rəsulun nəbidən daha xüsusi bir mövqedə olduğunu ifadə etmişdik.

Ayənin ləfzindən aydın olduğu qədəriylə müqavilə, "peyğəmbərlik" mövqesindən "risalət" mövqes(n)i üçün alınmışdır. Bunun əksinəni göstərən bir işarə yoxdur.

Buna söykənən olaraq bəzi təfsir alimlərinin, ayənin mənasıyla əlaqədar

olaraq söylədikləri bu sözləri mübahisə et/müzakirə edə bilərik: "Hər biri digərini təsdiq etmək və bir-birlərinə iman etməyi əmr etmək üzrə bütün peyğəmbərlərdən müqavilə alınmışdır. Yəni, din birdir və bütün peyğəmbərlər insanları bu dinə dəvət etmişlər." Şübhəsiz, bu qiymətləndirmə açıq gerçəyin ifadəsidir.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərə görə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Uca Allah peyğəmbərlərdən və onların ümmətlərindən qəti müqavilə al/götürmüşdür. Buna görə, əgər uca Allah özlərinə kitab və hikmət versə, sonra bərabərlərində olanı təsdiq edən bir elçi gəlirsə, Allahın özlərinə verdiyi kitab və hikmətə iman edəcək, rəsula da köməkçi olacaqlar. Peyğəmbərlərdən sonra gələn, əvvəl gələni və öz müasiri olanı təsdiq edəcək, əvvəl gələn də, sonra gələni müjdələyib ümmətinə tövsiyə edəcək. Ümmət də onlara verilənə iman edəcək, söz mövzusu peyğəmbəri təsdiq edib ona köməkçi olacaq. Bu da, dinin birliyini tələb etməkdədir.

Bəzi təfsir alimlərinin ayənin məqsədiylə əlaqədar olaraq; "Allah, peyğəmbərlərdən Hz. Məhəmmədi (s. a. a) təsdiq etmələri, onun peyğəmbər olaraq göndərilişini ümmətlərinə müjdələmələri istiqamətində

qəti söz al/götürmüşdür." şəklindəki qiymətləndirmələrinə gəlincə; bu qiymətləndirmə, özü etibarilə doğru olmaqla birlikdə, daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, buna ayələrin ümumi axışı dəlalət edir, xüsusi olaraq bu ayə deyil. Çünki ayənin ləfzi ümumidir. Ayrıca ayə, Əhli Kitaba bağlı tənqidin axışı içində iştirak etməkdədir. Məqsəd,


kitablarını təhrif etdikləri, Peyğəmbərimizə bağlı ayələri gizlədikləri, açıq-aşkar gerçəyə qarşı inad etdikləri, tik başlılıq etdikləri üçün Əhli Kitabı qınamaq, onları danlamaqdır.

(Al/götürü İmran / 82) "Artıq kim bundan sonra üz çevirsə..." ifadəsi, yuxarıda sözü edilən müqaviləs(n)i gücləndirmə məqsədinə istiqamətlidir. Mənas(n)ı da son dərəcə açıqdır.

(Al/götürü İmran / 83) "Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?... ONA təslim olmuşdur." Bu ayə peyğəmbərlərdən alınan müqavilələ əlaqədar izahatı ehtiva edən əvvəlki ayənin bir detalı mövqesindədir. Bu səbəbdən ayəs(n)i bu şəkildə şərh etmək lazımdır: "Madam ki Allahın dini birdir, madam ki

uca Allah bu tək dinə söykənən olaraq peyğəmbərlərdən və ümmətlərindən qəti söz al/götürmüşdür, madam ki əvvəl gələn peyğəmbərlər və ümmətləri sonra gələn elçisi müjdələməklə, onun gətirdiyi mesaja inanmaqla, onu təsdiq etməklə öhdəçiliklidirlər, bu Əhli Kitab birlikləri səni inkar etməklə nəyi məqsəd qoyurlar? Vəziyyətlərinə baxılsa, dini axtarır görürlər. Yaxşı onlar, Allahın biricik dini olan İslamdan başqasınımı axtarırlar? Bu səbəbləmi səni təsdiq etmirlər, İslam dininə bağlanmırlar? Halbuki İslama sa-rılmaları lazım idi. Çünki İslam, insanın fitrətinə, özdoğasına söykənən olaraq şəkillənən dindir. Onsuz da/zatən dinin belə olması lazımdır. Bunun dəlili budur: Göylərdə və yerdə olan ağıl və şüur sahibi varlıqlar, yaranma məzmununda Allaha təslim olmuşlar. Bu səbəbdən qanunuma məzmununda da ONA təslim olmaları bir zərurətdir.

"Halbuki göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA təslim olmuşdur." Göylərdə və yerdə olan hər kəsi, bu vaxt Müsəlman olmadıqları ifadə edilən Əhli Kitabı əhatə edən bu İslam, "təslim olmuşdur" hərəkətinin keçmişdə reallaşmış bir mənas(n)ı ifadə edən keçmiş bir hərəkət olması səbəbindən, Allahın əmrinə istiqamətli varoluşsal təslim olması ifadə etməkdədir, qulluq qəsdi daşıyan boyun

eğiş mənasındakı İslamı deyil. Bu mənas(n)ı, "istəsə də, istəyəsə də." sözü dəstəkləməkdə ya da sübut etməkdədir.

Buna görə, "ONA təslim olmuşdur." ifadəsi, medlul və


müsebbep adına dəlil və səbəbin zikredilişiyle kifayətlənilməsinə bağlı bir nümunədir. Bu vəziyyətdə ifadənin semantik bucaqlımı belə olar: Yoxsa onlar İslamdan başqa bir dinmi axtarırlar? Halbuki İslam Allahın dinidir. Çünki göylərdə və yerdə olan hər kəs ONA təslim olmuşdur, ONun əmrinə boyun əymişdir. Əgər buna razı olsalar, boyun əymələri könüllü olaraq reallaşmış olar. Əgər Allahın dilədiyini istəməzlərsə, başqasını tələb etsələr, yenə də onların haqqında ONun əmri etibarlı olacaq, ONun dediyi reallaşacaq; həm də istəmədikləri halda.

Buradan aydın olur ki, "istəsə də, istəyəsə də." ifadəsinin orijinalındakı "vav" bağlayıcıs(n)ı, iki vəziyyəti bir-birindən ayırma məqsədinə istiqamətlidir. Bu səbəbdən "istəmək"dən məqsəd, onların uca Allahın

özləriylə əlaqədar olaraq iradə etdiyi sevdikləri şeylərə razılıq göstərmələri vəziyyəti, "istəməmək"dən də məqsəd, ölüm, yoxsulluq və xəstəlik kimi uca Allahın özləriylə əlaqədar olaraq iradə et/ət-tiği sevmədikləri şeylərdən məmnun olmamaları vəziyyətidir.

"Və ONA çeviriləcəklər." Bu da, İslamın din olaraq mənimsənməsinin bir başqa tələb edici səbəbidir. Çünki onlar, geçek Mövlaları olan Allaha çeviriləcəklər, küfrlərinin və şirklərinin özlərini sürüdüyü şeylərə deyil.

(Al/götürü İmran / 84) "Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik." ayəs(n)i, peyğəmbərimizdən və digər peyğəmbərlərdən alınan müqaviləyə söykənən olaraq ona yönəldilən bir əmri ifadə etməkdədir. Ondan, özü və ümmətindən inanlar adına; "Biz Allaha, bizə endirilənə... iman etdik." deməsi istənməkdədir.

Az əvvəl işarə etdiyimiz kimi, bu da söz mövzusu müqavilənin həm peyğəmbərlərdən, həm də onların ümmətlərindən alındığına bağlı bir dəlil xüsusiyyətindədir.

"...İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrə endirilənə..." Burada adları zikr edilənlər, İbrahim soyundan gələn peyğəmbərlərdir. Ayədən, "nəvələr"lə nəzərdə tutulanların, Yaqubun soyundan gelən

peyğəmbərlər və ya Davud, Süleyman, Yunus, Eyub və digərləri kimi


İsrailoğulları qəbilələrindən olan peyğəmbərlər olduğuna bağlı bir bilvasitə işarə qəbul etmək mümkündür.

"Və peyğəmbərlərə Rəblərindən verilənlərə..." ifadəsi, cümlə içində şərhi ümumiləşdirmək məqsədiylə iştirak etməkdədir. Məqsəd, Adəm və Nuh kimi digər peyğəmbərləri də əhatə içinə al/götürməkdir. Sonra da; "Onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik. Və biz ONA təslim olmuşlarıq." ifadəsiylə bütünü bir qiymətləndirmə altına toplanır.

"Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz." ifadəsi, alınan müqavilənin əhatə sahəsinin xaricində qalan yanaşmanın mənfilənməsini məqsəd qoymaqdadır. Bu səbəbdən müqavilənin gərəklərini yerinə yetirmənin zəruriliyi vurğulanmaqdadır.


Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Möminindən (ə.s) belə

rəvayət edilər: "Uca Allah, bizim Peyğəmbərimizdən əvvəl, bütün peyğəmbərlərdən qəti söz al/götürdü ki, onun gəlişini və xüsusiyyətlərini ümmətlərinə xəbər versinlər, onu müjdələsinlər, onu təsdiq etmələrini əmr etsinlər." (c. 1, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbi Talibdən (r.ə) rəvayət edər: "Uca Allah Adəmdən indiyə qədər göndərdiyi bütün peyğəmbərlərdən Hz. Məhəmməd (s. a. a) haqqında qəti söz al/götürmüşdür. Əgər onun göndərilişi əsnasında yaşayırlarsa, qətiliklə ona inanacaqlar, ona kömək edəcəklər, ona inanmağı əmr edəcək və qövmlərindən bu barədə söz al/götürəcəklər." Hz. Əli bunları söylədikdən sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm..." (c. 2, s. 47, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Yuxarıda yer verdiyimiz iki rəvayət, daha əvvəl də işarə edildiyi kimi, ayənin ləfzinin və axışının dəlalət etdiyi xüsusu ümumiyyətlə açıqlamaqdadırlar.


Mecma-ul Bəyan və əl-Cevami adlı əsərlərdə İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) ayənin mənasıyla əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər: "Hanı Allah, peyğəmbərlərin ümmətlərindən müqavilə al/götürmüşdü. Hər ümmətdən peyğəmbərini təsdiq etmək, onun gətirdiyi dinə görə əməl etmək üzrə söz al/götürmüşdü. Ancaq onlar verdikləri sözlərini tutmadılar; peyğəmbərlərinin şəriətlərinin bir çoxunu tərk etdilər, bir çoxunu da təhrif etdilər." (Mecma-ul Bəyan, c. 2, s. 468, Tahran nəşr/təzyiqi)

Rəvayətdə haqqında danışılan xüsus, ayənin uyğunlaşdırıla biləcəyi mövzulardan birinə təmas etmə şəklindədir. Bu səbəbdən, ayənin həm peyğəmbərləri, həm də ümmətlərini əhatə edən ümumilikdə olmasıyla ziddiyyət təşkil etməz.

Yenə Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, Əmr-ül Mömininin, "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər: "Yəni, "Bunu təsdiq etdinizmi? Və buna bağlı olaraq ümmətlərinizdən söz al/götürdünüzmü?" Peyğəmbərlər və ümmətləri dedilər ki: "Təsdiq etməmizi əmr etdiyin şeyi təsdiq etdik." Allah buyurdu ki: "Bu barədə ümmətləriniz üzərində şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə, sizin və ümmətlərinizin üzərində şahidim." (c. 2, s. 468)

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, İbni Cərir, Əli b. Əbu Talibin, "Elə isə şahid olun..." deyə başlayan ifadəylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunu rəvayət edər: "Uca Allah buyurur ki: "Bu barədə ümmətləriniz üzərində şahid olun. Mən də sizinlə birlikdə sizin və onların üzərində şahidim. Ey Məhəmməd, bütün ümmətlər içində, bu əhddən sonra, kim səndən üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir, küfr içində haqqa baş qaldıranlardır." (c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Biz, daha əvvəl, rəvayətin mənasının hansı xüsusa istiqamətli olduğunu ifadə etdik.

Təfsir-ul Qummuda İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Uca Allah, zerr aləmində onlara belə demişdi: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar da; "Təsdiq etdik." demişlər idi. Bunun üzərinə Allah mələklərə; "Şahid olun."


demişdi." (c. 2, s. 107, Qum nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Belə bir nəticə, daha əvvəl də işarə edildiyi kimi,

ayənin zahirindən ilk etapda qəbul edilməsə də ayə tamamilə belə bir şərhə bağlı deyil.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə, "Kim İslamdan başqa bir din axtarsa..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əhməd və Taberaninin (el-Evsatda) Əbu Hureyrdən belə rəvayət etdikləri yazılar: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Qiyamət günü əməllər bir-bir gəlir. Namaz gəlir deyər ki: "Ya Rəbbi, mən namazım." Allah deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən." Sədəqə gəlir və deyər ki: "Ya Rəbbi, mən sədəqəyəm." Allah; "Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonra oruc gəlir və deyər ki: "Mən orucum." Allah; "Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonra bütün əməllər gəlir və Allah hər birinə; "Sən xeyr üzrəsən." deyər. Sonunda İslam gəlir və deyər ki: "Rəbbim, sən Salamsan, mən də İslamım." Bunun üzərinə Allah deyər ki: "Sən xeyr üzrəsən. Bu gün səninlə al/götürər və səninlə verərəm." Allah kitabında belə buyurmuşdur: "Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır." (c. 2, s. 48, Beyrut nəşr/təzyiqi)

et/ət-Tövhid adlı əsərdə (s. 46, h: 7) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 182, h: 78), ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Burada nəzərdə tutulan, onların uca Allahı birlemeleri, təkliyini təsdiq etmələridir."

Mən deyərəm ki: Allahı birləmə (tövhid), Allahın qullarından istədiyi hər şeydə ONA təslim olmağı tələb edir. Bu səbəbdən ayələ əlaqədar bu mənalandırma da, şərh hissəsində zikr etdiyimiz anlama dönmüş olur. Əgər bununla sırf şiryin mənfilənməsi nəzərdə tutulmuşsa, o zaman ayədə keçən "istəyə" və "istəməmə", qocas(n)ı və zəruri yol göstəriciliyi ifadə etmiş olarlar.

Bil ki: Ayyaşi (c. 1, s. 181, h: 76) və Qummu (c. 1, s. 106) təfsirlərində və başqa yerlərdə köçürülən digər bəzi rəvayətlərdə, "Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü..." ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: "Qətiliklə Rəsulullaha iman edəcəksiniz və Əmr-ül


Mömininə kömək edəcəksiniz."

Aydın olduğu qədəriylə bu rəvayətlərdə, "ona iman edəcəksiniz" ifadəsindəki əvəzlik Rəsulullaha, "ona köməkçi olacaqsınız" ifadəsindəki əvəzlik də Əmr-ül Mömininə çevirilərək ayə təfsir edilmişdir. Lakin ayənin ləfzindən buna bağlı bir dəlil qəbul etmək mümkün deyil.

Ancaq bu çərçivədə Ayyaşi, Salam b. Müstenirdən belə rəvayət edər: "İmam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: "Onlar özlərini, elə bir adla adlandırmışlar ki, uca Allah Əli b. Əbi Talibdən başqasını onunla adlandırmamışdır və onun şərhinin zamanı da gəlməmişdir." Dedim ki: "Sənə fəda olum, şərhinin vaxtı nə zamandır?" Buyurdu ki: "Onun şərhinin zamanı gəlincə, Allah bütün peyğəmbərləri və möminləri onun qarşısında yığacaq və onlar ona kömək edəcəklər. Bu, bu ayədən çıxan bir nəticədir: "Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm... mən də sizinlər birlikdə şahid olanlardanım." (c. 1, s. 181, h: 77, Tahran nəşr/təzyiqi)

Bu rəvayət göz qarşısında saxlanılsa, yuxarıda işarə etdiyimiz problemin həlli asanlaşar. Çünki bu problem, ancaq söz mövzusu rəvayətlərin təfsir şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində ortaya çıxar. Şərh şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində söz mövzusu olmaz. Çünki şərh, daha əvvəl "Sənə kitabı endirən Odur..." (Al/götürü İmran, 7) ayəsini təfsir edərkən ifadə etdiyimiz kimi, məna növündən olmayıb lafızla əlaqəli deyil.


------------------------- [YUXARI GIT]


81- Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Demişdi ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüz mı?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi də; "Elə isə şahid olun, mən də sizinlə birlikdə şahid olanlardanım." demişdi.

82- Artıq kim bundan sonra üz çevirsə, işdə onlar fasiqlərdir.

83- Yaxşı onlar Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar? Halbuki göylərdə və yerdə hər kim varsa, istəsə də, istəyəsə də, ONA təslim olmuşdur və ONA çeviriləcəklər.

84- De ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahim, İsmayıl, İshak, Yaqub və nəvələrə endirilənə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə Rəblərindən verilənlərə iman etdik. Onlardan heç biri arasında ayrılıq güdmərik. Və biz ONA təslim olmuşlarıq."

85- Kim İslamdan başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır.


Bu ayələr, əvvəlki ayələrdən müstəqil, əlaqəsiz deyil. Ayələrin axışı bir və davamlıdır, birliyini qoruyaraq axmaqdadır. Sanki uca Allah, Əhli Kitabın, din və kitabla əlaqədar olaraq sahib olduqları məlumata baxmayaraq azdıqlarını, sözləri qoyulduqları mənaların xaricinə çəkib şərh etdiklərini, insanların başını qarışdıraraq haqqı görmələrinə mane olduqlarını, peyğəmbərlər arasında ayrım etdiklərini, Resulul-lahın (s. a. a) peyğəmbərliyinə işarə edən ayələri inkar etdiklərini açıqladıqdan və bu vaxt Xristianların açıqca, Yəhudilərin də üstü bağlı bir şəkildə iddia etdikləri kimi- Musa və İsa (ə.s) kimi bir peyğəmbərin Allahı buraxıb özünün və ya peyğəmbərlərdən və mələklərdən birinin Rəb əldə edilməsini əmr etmiş olmasını mənfiləydikdən sonra, mənfiliyi


daha da gücləndirici bir ünsür olaraq onlara belə bir sual yönəltməkdədir: Belə bir şey necə ola bilər? Halbuki Allah peyğəmbərlərdən müqavilə al/götürmüşdür. Bu müqavilənin gərəyi olaraq onlar, özlərindən əvvəl və sonra gələn hər peyğəmbərə inanıb ona kömək etmək məcburiyyətindədirlər. Özlərindən əvvəlki bütün peyğəmbərləri təsdiq etməli, özlərindən sonra gələcək olan peyğəmbərləri də müjdələməlidirlər. Hz. İsanın Hz. Musanı və şəraitini təsdiq etməsi və Hz. Məhəmmədin (s. a. a) gəlişini müjdələməsi kimi. Ayrıca uca Allah, bu mövzuda ümmətlərindən söz al/götürmələri və onlar üzərində şahidlik etmələri barəsində də peyğəmbərlərdən müqavilə al/götürmüşdür.

Bu sualı yönəltdikdən sonra da bunun, suverenliyi göyləri və yeri örtən "İslam" olduğunu açıqlamışdır.

Sonra da elçisindən, könüldən itaət edərək bu müqaviləyə uyğun gəlməsini istəmişdir. Allaha inanmasını, heç bir ayrım etmədən özündən əvvəl gələn bütün peyğəmbərlərə endirilənlərə iman etməsini,

uca Allaha təslim olmasını, bunu özü və ümməti adına etməsini əmr etmişdir. Bu, vasitəsisiz olaraq ondan və bilvasitə olaraq də ümmətindən müqavilə al/götürməkdir. Bu xüsusu irəlidə açıqlayacağıq.

(Al/götürü İmran / 81) "Hanı Allah peyğəmbərlərin müqaviləsini al/götürmüşdü: "Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Ayə, uca Allah tərəfindən alınan qəti bir sözdən, müqavilədən bəhs edir. Allah bu müqaviləs(n)i, peyğəmbərlər üçün al/götürmüşdür. "Sizə bir elçi gəlirsə..." sözü buna işarə etməkdədir. Necə ki, bu müqaviləs(n)i peyğəmbərlərdən al/götürmüşdür. "Bunu təsdiq etdiniz və bu husuta əhdimi al/götürdünüz mı?..." ifadəsi ilə daha sonra iştirak edən, "De ki: Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsi də buna işarə etməkdədir. Bu səbəbdən bu müqavilə, bu söz, peyğəmbərlər üçün peyğəmbərlərdən alınmış bir müqavilə, bir sözdür. Onların xaricindəki insanlardan da onların vasitəçiliyi ilə alınmışdır.

Buna görə, ayədə keçən "peyğəmbərlərin müqaviləs(n)i" ilə onlardan alınan və ya onlar üçün alınan müqavilənin nəzərdə tutulmuş olması müm


kündür. Çünki hər iki vəziyyətdə də tək bir müqavilə söz mövzusudur. Digər bir ifadəylə, ayədə keçən "peyğəmbərlər"dən məqsəd, həm özlərindənmi isək alınanlar, həm də özləri üçün müqavilə alınanlar ola bilər. Lakin, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də..." deyə başlayan iki ayə, bu ayələ əlaqəli olaraq ələ alındığında, "peyğəmbərlər"dən məqsədin, özlərindən müqavilə alınanlar olduğunu dəstəkləməkdədir. Çünki ayələrin axış birliyi göstərir ki, məqsəd budur: Peyğəmbərlərə Allah kitab, hikmət və peyğəmbərlik verdikdən sonra, insanları Allaha ortaq qaçmağa dəvət etmələri olacaq iş deyil. Necə ola bilər ki? Halbuki Allah onlardan, iman etmək və özlərinin xaricində insanları Allahı birlemeye dəvət edən peyğəmbərlərə köməkçi olmaq barəsində qəti söz al/götürmüşdür. Bu səbəbdən, uca Allah'ın peyğəmbərlərdən al/götürdüyü müqavilədən danışaraq mövzuya başlaması daha münasib olar.

"Sizə kitab və hikmət versəm..." ifadəsinin orijinalı, "Lema

ateydiyim min kitabın və hikmətin" şəklində oxunmuşdur. Məşhur qiraət budur. Həmzə xaricindəki qiraət alimləri belə oxumuşlardır. İfadə orijinalının başındakı "Lema" hərfinin "lamı" fəthə, "mim"i də muhaf-fef, yəni şeddesiz tələffüz edilmişdir. Buna görə "ma" mevsuledir. "A-teytukum" (Bəziləri "ateynakum" şəklində oxumuşlardır.) sözü də onun "sılası"dır. Əvəzlik hazfedilmiştir. "Min kitabın və hikmətin" sözü buna dəlalət etməkdədir. Mevsul söz müptedadır, xəbəri də "letu'-minunne..." deyə başlayan ifadədir. "Lema"nın başındakı "lam" hərfi ibtidaiye=başlangıç hərfidir və "letu'minunne..." sözünün başındakı "lam" isə "and" ədatıdır. Bütünü də, alınan müqaviləs(n)i şərhə dönükdür. Buna görə belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sizə verdiyim kitab və hikmətdən sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir peyğəmbər gəldiyində, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız."

"Ma" hərfinin şərt ədatı olması da mümkündür. Cəzası da


"letu'mi-nunne bihi" olar. Beləcə bu mənas(n)ı əldə etmiş olarıq: "Sizə kitab və hikmət versəm, sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir peyğəmbər gəlirsə, qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Bu mənalandırma daha gözəldir. Çünki andı mahzuf olan "lam"ın cəza cümləsinin başına gəlməsi daha məşhur bir tətbiqdir. Buna söykənən olaraq əldə edilən məna da daha axıcı və daha açıq olar. Ayrıca müqavilələrlə əlaqədar ifadələrdə şərt cümləsi, daha sıx müraciət edilən və daha çox bilinən bir tətbiqdir.

"Lema" sözünün "lima" şəklində oxunmasına gəlincə; bu 'lamın "səbəbləndirmə" məqsədinə istiqamətli olduğunu, "ma" hərfinin də mevilə mövqeyində qəbul edildiyini göstərər. Ancaq seçim, "lam"ın fəthə, yanı "lema" şəklində oxunması istiqamətindədir.

"Sizə versəm" və "sizə gəlirsə" ifadələri göstərir ki, xitab, başlanğıc etibarilə peyğəmbərlərə istiqamətlidir. Ancaq, "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsi, xitabın həm peyğəmbərlərə, həm də onların ümmətlərinə istiqamətli olduğuna bağlı bir qar/qazancına mövqesindədir. Daha doğrusu, xitab peyğəmbərlərə özgüdür, ancaq xitabın hökmü həm onları, həm də onların ümmətlərini əhatə etməkdədir. Bu səbəbdən peyğəmbərlər iman etmək

və köməkçi olmaq məcburiyyətində olduqları kimi, ümmətləri də i-man etmək və köməkçi olmaq məcburiyyətindədirlər.

"...sonra sizə bərabərinizdəkini təsdiqləyən bir elçi gəlirsə..." ifadəsinin zahiri, zaman baxımından "sonradan gəlmə" vəziyyətini göstərməkdədir. Buna görə, daha əvvəl gəlmiş olan peyğəmbər, iman etmək və arxasından gələn peyğəmbərə köməkçi olmaqla öhdəçiliklidir. Lakin, "De ki: "Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsindən aydın olduğu qədəriylə müqavilə, əvvəl gələn və sonra gələn bütün peyğəmbərlərdən alınmışdır. Bu səbəbdən sonra gələn peyğəmbərin də, iman etməsi və əvvəl gələn peyğəmbərə köməkçi olması bir zərurətdir. Şübhəsiz biz bunu, ayənin ləfzindən deyil, xitabın özündən qəbul edirik. Ulu Allah diləsə, bu xüsusla əlaqədar detallı a


çıklamalarda ol/tapılacağıq.

"...qəti olaraq ona iman edəcəksiniz və ona köməkçi olacaqsınız." Birinci əvəzliyin də, eynilə ikinci əvəzlik kimi

"peyğəmbər"ə çevirilməsi caizdir. Çünki bir peyğəmbərin başqa bir peyğəmbərə inanmasının qorxusu yoxdur. Necə ki uca Allah bu xüsusa bu ayədə işarə etmişdir: "Peyğəmbər, özünə Rəbbindən endirilənə iman etdi, möminlər də. Bütünü, Allaha, mələklərinə, kitablarına və elçilərinə inandı." (Bəqərə, 285) Ancaq, "Də ki: "Biz Allaha, bizə endirilənə, İbrahimə... endirilənə iman etdik..." ayəsinin zahiri, ilk əvəzliyin özlərinə verilən kitab və hikmətə, ikinci əvəzliyin də "peyğəmbər"ə döndüyünü göstərməkdədir. Buna görə belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sizə verdiyim kitab və hikmətə iman edəcəksiniz və sizin yanınızdakını təsdiq etmək üzrə gələn peyğəmbərə köməkçi olacaks"Demiınışz."ti ki: "Bunu təsdiq etdiniz və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi." Sual, onaylatma məqsədinə istiqamətlidir. "Təsdiq" bilindiyi kimi, qəbul etmə, təsdiqləmə mənasını ifadə edər. Ayənin orijinalında keçən "ısr" isə, "əhd" deməkdir və cümlə içində "al/götürmək" hərəkətinin mefulu mövqesindədir. Əhd al/götürmək, "alan/sahə"dən ayrı olaraq, "özündən əhd alınan" birini tələb edir. Burada özlərindən əhd alınanlar isə, ancaq peyğəmbərlərin ümmətləri ola bilər. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə olar: "Demişdi ki: "Siz müqaviləs(n)i təsdiq

etdinizmi və bu barədə ümmətlərinizdən əhdimi al/götürdünüzmü?" Onlar; "Təsdiq etdik." demişlər idi."

"Əhd al/götürməkdən məqsəd, peyğəmbərlərin bunu öz adlarına qəbul etmələridir." deyən də olmuşdur. Bu vəziyyətdə, "və bu barədə əhdimi al/götürdünüzmü?" ifadəsi, "təsdiq etdinizmi?" sözü üçün ətfi bəyan (açıqlayıcı bağlayıcı) olar. Cavab olaraq; "Təsdiq etdik." demələri və "əhd al/götürmək"dən danışmamaları da, bu fikiri dəstəkləyir. Bu vəziyyətdə, söz mövzusu müqavilə sırf peyğəmbərlərə xas olar və ümmətləri əhatəsinə al/götürməz. Ancaq, "Elə isə şahid olun... demişdi." ifadəsi, bu çıxarsamağı etibarsız edir. Çünki şahidliyin, peyğəmbərlərin


xaricindəkilər üçün söz mövzusu olduğu açıqdır. Ayrıca, daha sonra gələn, "Də ki: "Biz Allaha... iman etdik..." ifadəsi də bunu dəstəkləyir. Əks halda, "Mən iman etdim." deyilərdi. Bu da göstərir ki, burada Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünün və ümmətinin imanı ifadə edilməkdədir. Ancaq deyilə bilər ki: "Ümmətlərin bu barədə peyğəmbərlərə ortaq olduqları, "Elə isə şahid olun." və "Də ki: "Biz Allaha... iman etdik." ifadələrindən qəbul edil-maktadır.