Endurvinnsla og flokkun heimilissorps á Ísafirði

Sara Sigurðardóttir og Sævar Gíslason

Líf og Umhverfisvísindadeild Háskóli Íslands

2013

Endurvinnsla og flokkun heimilissorps á Ísafirði

Sara Sigurðardóttir og Sævar Gíslason

Leiðbeinendur Anna Dóra Sæþórsdóttir

Rannveig Ólafsdóttir

Líf og Umhverfisvísindadeild Verkfræði- og náttúruvísindasvið

Háskóli Íslands Reykjavík, nóvember 2013

Endurvinnsla og flokkun heimilissorps á Ísafirði

Höfundarréttur © 2013 Sara Sigurðardóttir og Sævar Gíslason

Öll réttindi áskilin

Líf og Umhverfisvísindadeild

Verkfræði- og náttúruvísindasvið

Háskóli Íslands

Sturlugötu 7

101 Reykjavík

Sími: 525 4600

Skráningarupplýsingar:

Sara Sigurðardóttir og Sævar Gíslason, 2013, Endurvinnsla og flokkun heimilissorps á

Ísafirði, lokaritgerð í Námsferð innanlands (LAN511G), Líf og umhverfisvísindadeild,

Háskóli Íslands, xx bls.

Prentun: XX

Reykjavík, nóvember 2013

Útdráttur

Í þessari rannsókn var leitast við að kanna viðhorf íbúa Ísafjarðarbæjar til endurvinnslu.

Markmið rannsakenda var annarsvegar að kanna hvernig er staðið að endurvinnslumálum í

Ísafjarðarbæ og hinsvegar að kanna hvaða viðhorf íbúar bæjarins hafa til endurvinnslu á

heimilissorpi almennt. Höfundar skoðuðu meðal annars hvernig lög og reglugerðir eru allt

frá Sameinuðu þjóðunum til sveitarfélags Ísafjarðarbæjar. Mikilvægt er fyrir okkur

Íslendinga að fylgjast með þeirri þróun, tilskipunum, lögum, reglugerðum og markmiðum

sem alþjóðasamfélagið hefur sett sér í tengslum við þennan málaflokk og skoða þá

samninga sem Íslendingar hafa skuldbundið sig eins og tildæmis gagnvart

Evrópusambandinu og Norðurlöndunum.

Kannað var hvort Ísafjarðarbær hvetji íbúa bæjarins almennt til að flokka heimilissorp og

þá með hvaða hætti eftir að sorpbrennslustöð Funa var hætt. Höfundar fóru í vettvangsferð

til Ísafjarðarbæjar í þeim tilgangi að setja fram spurningalista til íbúa Ísafjarðarbæjar í þeim

tilgangi að kanna viðhorf íbúanna til endurvinnslu almennt og jafnframt kanna hvort það

endurspeglar hvað Ísafjarðarbær er að gera í þessum málaflokki. Rannsakendur fóru í

heimsókn til Gámaþjónustu Vestfjarða og tók þar á móti okkur Ragnar Ágúst Kristinsson

sem leiddi okkur í gegnum fyrirtæki sitt, einnig fóru rannsakendur í vettvangsheimsókn til

Ralf Trylla sem er umhverfisfulltrúi Ísafjarðarbæjar.

Helstu niðurstöður eru að viðhorf íbúanna á Ísafirði til endurvinnslu og flokkunar

heimilissorps eru almennt jákvæð. Þá er viðhorfið sérstaklega jákvætt í garð umhverfisins.

v

Efnisyfirlit

Efnisyfirlit ............................................................................................................................ v

Myndir ................................................................................................................................ vii

Töflur .................................................................................................................................. vii

Formáli .............................................................................................................................. viii

Inngangur ............................................................................................................................. 9

1 Fræðilegur kafli............................................................................................................. 12

1.1 Umhverfisstjórnun ................................................................................................. 12

1.1.1 ISO 14001 .................................................................................................... 14

1.1.2 EMAS .......................................................................................................... 14

1.1.3 Sjálfbær þróun .............................................................................................. 14

1.1.4 Ríó - yfirlýsingin og Staðardagskrá 21 ........................................................ 16

1.1.5 Baselsamningurinn ....................................................................................... 17

1.1.6 Rammaskýrsla sameinuðu þjóðanna ............................................................ 18

1.1.7 Regluverk ESB er varðar úrgangsmál .......................................................... 18

1.1.8 Stefna Norðurlandanna ................................................................................ 19

1.1.9 Stefna, lög og reglugerðir á Íslandi um meðhöndlun úrgangs og

endurvinnslu ................................................................................................. 20

1.1.10 Stefna Sambands íslenskra sveitarfélaga ..................................................... 21

1.1.11 Stefna Ísafjarðarbæjar – hvað er í boði? ...................................................... 22

1.1.12 Verk- og vinnulag Kubbs ehf. og Gámaþjónustu - Vestfjarða.................... 23

1.2 Umhverfisverndarhegðun ...................................................................................... 24

1.2.1 Hvað er umhverfisverndarhegðun? .............................................................. 24

1.2.2 Viðhorf Íslendinga til flokkunar sorps til endurvinnslu ............................... 24

1.2.3 Sjónarmið TBP – hvað er það og hvernig tengist það

endurvinnslu/flokkun ................................................................................... 25

1.2.4 Menntun til sjálfbærrar þróunar/umhverfisverndarhegðunar ....................... 27

1.2.5 Áhrif umhverfisstjórnunar á gjörðir fólks .................................................... 27

1.2.6 Hvað hvetur til umhverfisverndarhegðunar ................................................. 29

2 Aðferðir og rannsóknarspurningar ............................................................................. 31

2.1 Markmið rannsóknar ............................................................................................. 31

2.2 Rannsóknarspurningar ........................................................................................... 31

2.3 Aðferðir : viðhorfskönnun/úrvinnsla gagna .......................................................... 31

2.3.1 Tilurð verkefnis og val á viðfangsefni ......................................................... 31

2.4 Aðferðarfræði ........................................................................................................ 32

2.4.1 Heimildaöflun .............................................................................................. 32

2.4.2 Þýði og úrtök ................................................................................................ 32

2.4.3 Spurningalisti ............................................................................................... 33

2.4.4 Viðtöl ........................................................................................................... 34

3 Niðurstöður .................................................................................................................... 34

vi

3.1 Bakgrunnur þátttakenda ......................................................................................... 36

3.2 Viðhorf til flokkunar .............................................................................................. 37

3.3 Samfélagsáhrif........................................................................................................ 38

3.4 Umhverfisverndarhegðun og vitund ...................................................................... 38

3.5 Umhverfisstjórnun og vitneskja ............................................................................. 41

3.6 Mismunur ............................................................................................................... 42

3.7 Fylgni ..................................................................................................................... 45

3.8 Svör við opnu spurningunni ................................................................................... 47

4 Umræður ........................................................................................................................ 47

4.1 Viðhorf íbúa á Ísafirði til endurvinnslu .................................................................. 47

4.2 Áhrifavaldar þess að fólk flokkar sorp til endurvinnslu ........................................ 48

4.3 Hefur flokkun til endurvinnslu hvatt fólk til að huga meira að

umhverfismálum bæði í hugsun og gjörðum? ....................................................... 50

4.4 Hefur flokkun til endurvinnslu hvatt fólk til að huga meira að

umhverfismálum bæði í hugsun og gjörðum? ....................................................... 50

4.5 Takmarkanir ........................................................................................................... 51

5 Lokaorð .......................................................................................................................... 52

6 Heimildaskrá .................................................................................................................. 53

Viðauki A ............................................................................................................................ 58

vii

Myndir Mynd 1 (ISO 14001) ............................................................................................................ 16

Mynd 2 (Sjálfbær þróun, efnahagur, þróun og vistkerfi)…. ................................................ 16

Mynd 3 (Baselsamningurinn)…. ......................................................................................... 19

Mynd 4 (Fyrirkomulag úrvinnslusjóðs)……. ...................................................................... 23

Mynd 5 (Hólf í endurvinnslutunnuna)……………………………………………………..24

Mynd 6 (Endurvinnslutunna)……………………………………………………………...24

Mynd 7 (Tunna í tunnu)…………………………………………………………………...24

Mynd 8 (Aðstaða Gámaþjónusta Vestfjarðar til flokkunar)…...…………………………..25

Mynd 9 (Aðstaða Gámaþjónusta Vestfjarðar til flokkunar)...……………………………..25

Mynd 10 (Gámur tilbúin til útflutnings)…………………………………………………...25

Mynd 11 (Líkan viðhorfshegðunar)……………………………………………………….30

Mynd 12 (Hverfaskipting Ísafjarðarbæjar)………………………………………………...36

Mynd 13 (Kyn, aldur, búsetuform og hverfaskipting……………………………………...41

Mynd 14 (Hlutföll úr spurningum um flokkun heimilissorps)...…………………………..42

Mynd 15 (Áhrifavaldar)……………………………………………………………………43

Mynd 16 (Borgaraleg skylda að flokka?)………………………………………………….44

Mynd 17 (Fyrirhöfn að flokka?)…………………………………………………………...45

Mynd 18 (Kaupa ekki óþarfa, kaupa minna?)……………………………………………..45

Mynd 19 (Flokkunarmöguleikar)………………………………………………………….46

Mynd 20 (Fylgjandi, andvígir flokkun)……………………………………………………47

Mynd 21 (Skipting kyns)…………………………………………………………………..47

Mynd 22 (Flokkað eftir hverfi)…………………………………………………………….48

Mynd 23 (Flokkun eftir aldri)……………………………………………………………...48

Mynd 24 (Búsetuform)…………………………………………………………………….49

Mynd 25 (Menntunarstig) .................................................................................................... 49

Mynd 26 (Hlutfallsleg lengd búsetu á Ísafirði).......................................... .......................... 50

Töflur

Tafla 1…… .......................................................................................................................... 35

Tafla 2…… .......................................................................................................................... 45

Tafla 3…… .......................................................................................................................... 46

Tafla 4…… .......................................................................................................................... 46

Tafla 5…… .......................................................................................................................... 46

viii

Formáli

Þessi skýrsla er lokaverkefni námskeiðsins: Námsferð innanlands (LAN511G) og er unnin

af undirrituðum sem eru nemar í landfræði við Líf- og umhverfisvísindadeild, Háskóli

Íslands. Viðfangsefni skýrslunnar er að rannsaka viðhorf íbúa Ísafjarðarbæjar til

endurvinnslu með tilliti til umhverfisverndunarhegðunar og umhverfisstjórnunar. Skýrslan

var unnin undir leiðsögn Önnu Dóru Sæþórsdóttir og Rannveigu Ólafsdóttir og vilja

höfundar þakka þeim fyrir góða leiðsögn og ábendingar við vinnslu þessarar skýrslu.

Höfundar telja viðfangsefnið sérlega áhugavert og er það einlæg von rannsakenda að

skýrsla þessi veki fólk til umhugsunar og kveiki áhuga þeirra sem hana lesa á þessum

málaflokki sem verður sífellt mikilvægari.

Vinna við gerð skýrslunnar hófst í ágúst 2013 og henni lauk í nóvember 2013.

Heimildaöflun fór fram á þjóðarbókhlöðu og á veraldarvefnum sem og heimsókn á

bæjarskrifstofu Ísafjarðarbæjar og Gámaþjónustu Vestfjarða.

Bestu þakkir eru færðar öllum þeim sem veittu upplýsingar og eða aðstoð við gerð þessarar

skýrslu, þar á meðal eru íbúar Ísafjarðarbæjar sem með einstakri gestrisni og jákvæðu

viðmóti veittu ómetanlega aðstoð við gerð þessara skýrslu. Höfundar vilja einnig þakka

Ralf Trylla umhverfisfulltrúa Ísafjarðarbæjar fyrir ómetanlegrar upplýsinga og Ragnari

Ásgeiri Kristinnssyni fyrir veittar upplýsingar og einstaklega jákvætt viðhorf við gerð

þessarar skýrslu. Sérstaka þökk fær Guðrún Edda Bjarnadóttir, fyrir yfirlestur og

ábendingar.

Reykjavík 1. nóvember 2013

_____________________________ ______________________________

Sara Sigurðardóttir Sævar Gíslason

9

Inngangur

Með sífelldri aukningu á neyslu í nútímaþjóðfélagi fylgja vandamál sem stækkar stöðugt.

Vandamál sem snúa að því hvernig sé best að snúa við þeirri þróun sem átt hefur sér stað í

tengslum við neyslumynstur jarðarbúa og allan þann gífurlega úrgangs sem fellur til í

tengslum við þá þróun. Litið er á umhverfismál sem málaflokk sem þarf að bíða þegar

alvara lífsins er hinsvegar, nánast eins og þau sjónarmið megi missa sín eða mæta afgangi.

Við sjáum þetta í kröfum um að yfirvöld umhverfismála ættu ekki að þvælast fyrir þeim

sem vilja auka sókn í auðlindir lands og sjávar. Viðhorf af þessu tagi eru beinlínis hættuleg

því umhverfismál eru ekki dægurmál, heldur fjalla þau um áþreifanleg verðmæti og

skynsamlega nýtingu auðlinda. Umhverfismál snúast um að varðveita þær lifandi auðlindir

sem eru undirstöður sjávarútvegs og landbúnaðar. Þau fjalla um að hlúa að náttúru Íslands,

sem mun skila okkur miklum tekjum af ferðamönnum þegar þeirra er mest þörf á.

Mikilvægt er því að leita leiða sem snúa að því hvernig best sé að meðhöndla þann

úrgang og þær umbúðir sem sitja eftir við notkun vöru eða eftir líftíma hennar er lokið.

Endurvinnsla og endurnýting á neysluvörum verður sífellt mikilvægari þáttur til að reyna

að draga úr þeim ágangi sem auðlindir okkar verða fyrir. Líta má á úrgang sem mikilvægt

hráefni til iðnaðar, framleiðslu og sem hluti af sjálfbærri þróun.

Í þessu verkefni er markmið að skoða viðhorf ísafjarðabúa til endurvinnslu og þá er

óumflýjanlegt að skoða hvernig úrgangsmálum er háttað hjá viðkomandi sveitarfélagi.

Mörg sveitarfélög hafa tekið upp stefnu í úrgangsmálum í samræmi við Staðardagskrá 21,

en hún er áætlun sem öllum sveitastjórnum heims er ætlað að vinna eftir í samræmi við

ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í Ríó árið 1992. Áætlunin er framkvæmdaráætlun um þau

verk sem vinna þarf í hverju samfélagi fyrir sig til að nálgast markmið um sjálfbæra þróun

á 21. öldinni.

Viðfangsefni og markmið þessarar skýrslu er fjórþætt. Í fyrsta lagi er farið í gegnum

almennt þau helstu hugtök í umhverfismálum. Í öðru lagi er stefna og þróun Sameinuðu

þjóðanna í þessum málaflokki skoðuð allt niður til stefnu Ísafjarðarbæjar, sem er mikilvægt

að sjá og kanna hvernig þessi mál hafa þróast og hvaðan stefna Ísafjarðarbæjar kemur og

10

hvernig umhversstjórnun er beitt. Með umhverfisstjórnunarkerfi er stuðlað að markvissum

aðgerðum í umhverfismálum þar sem reynt er að draga úr skaðsamlegum áhrifum hvers

einstaklings á umhverfið. Til að ná fram sem bestri úrlausn er nú almennt stuðst við

ákveðin umhverfisstjórnunarkerfi. Umhverfisstjórnunarkerfi samanstendur af

stjórnskipulagi, áætlanagerðum, ábyrgðarskiptingu, starfsháttum, verklagsreglum, ferlum

og aðföngum sem vinna að því að koma á umhverfisstjórnun og viðhalda henni. Kubbur

ehf. og Gámaþjónusta Vestfjarða í samstarfi við Ísafjarðarbæ sjá um fræðslu þessara mála

og vonast Ísafjarðarbær til, með nýrri stefnu, að eiga gott samstarf við íbúa bæjarins með

það að leiðarljósi að gera bæinn vistvænan, þar sem er borin virðing fyrir náttúrunni til

langs tíma.

Í þriðja lagi er fjallað um umhverfisverndarhegðun en það er sú hegðun fólks þegar

það reynir meðvitað að draga úr neikvæðum þáttum á náttúruna og umhverfið með

gjörðum sínum. Þá t.d. með því að draga úr notkun auðlinda, orku, eiturefna, auk þess að

minnka úrgang, meðal annars með endurvinnslu. Það eru margir þættir sem hafa áhrif á

viðhorf fólks til umhverfisins og þar af leiðandi hegðunina, m.a. lífsstíll, menning, trú,

stjórnmál og þekking. Tenging mannsins við umhverfið er ekki eins augljóst eftir iðn- og

tæknivæðinguna og hún var fyrir, því er það orðið áhugaverðara rannsóknarefni að kanna

tengingu manns við umhverfið. Hvati til að fá fólk til að flokka og endurvinna getur bæði

verið umhverfisvænt og hagstætt efnahagslega, í þeim skilningi að ódýrara getur verið að

endurvinna vöruna en að búa til nýja frá grunni og jafnframt þarf ekki að sækja frekara efni

úr náttúrunni. Sýnt hefur verið fram á að auglýsingaherferðir geta aukið

endurvinnsluhegðun og aukna umhverfisvitund almennings. Þá er talið að hvati fólks til

endurvinnslu geti falist í því hver kostnaðurinn og hagnaðurinn er. Þessi hagnaður felur í

sér persónulegan hagnað eins og að spara pening og líða vel með sjálfan sig. Jákvæð tengsl

milli félagsáhrifa og umhverfis hefur verið fundin. Hindranir og ástand aðstæðna til

flokkunar og endurvinnslu hefur áhrif á endurvinnslu hegðun fólks. En þegar hindranir eins

og óhagkvæmni, tími, kostnaður, erfiði, vöntun á aðstöðu eiga sér stað minnka líkurnar á

að fólk flokki til endurvinnslu.

11

Í fjórða lagi framkvæmdu höfundar könnun á viðhorfi íbúa Ísafjarðarbæjar til

endurvinnslu. Til á ná fram svörum við fyrrgreindum markmiðum er eftirfarandi

rannsóknarspurning sett fram:

„Hver eru viðhorf íbúa á Ísafirði til endurvinnslu?“

Til að ná fram svörum við megin rannsóknarspurningunni settu höfundar fram eftirfarandi

spurningar:

Hverjir eru helstu áhrifavaldar þess að fólk flokkar sorp til endurvinnslu?

Er fólk sem flokkar heimilissorp meðvitaðra um mikilvægi þess að endurvinna og er

það líklegra til að hafa umhverfisverndar hegðun?

Hefur endurvinnsla hvatt fólk til að huga meira að umhverfismálum bæði í hugsun og

gjörðum?

Markmið þessarar rannsóknar er fyrst og fremst að svara rannsóknarspurningunni hér

að ofan með greinargóðum hætti. Höfundar telja viðfangsefnið sérlega áhugavert og er það

einlæg von rannsakenda að skýrsla þessi veki fólk til umhugsunar og kveiki áhuga þeirra

sem hana lesa á þessum málaflokki sem verður sífellt mikilvægari. Til að leita svara við

rannsóknarspurningunni var meðal annars farið yfir alþjóðlegar skuldbindinga sem lúta að

málefninu. Höfundar ákváðu að notast við megindlegar og eigindlegar rannsóknaraðferðir

til að ná fram sínum markmiðum, þótti sú aðferð að framkvæma viðhorfskönnun henta vel

þar sem tölulegum gögnum var safnað og niðurstöður túlkaðar út frá þeim tölum. Höfundar

studdust bæði við frum og afleiddar heimildir, frumheimildum var aflað með

viðhorfskönnun og óformlegum viðtölum og heimsókn í fyrirtæki. Afleiddar heimildir var

aflað með því að lesa greinar og skýrslur sem gefnar hafa verið út um málaflokkana sem og

jafnframt var stuðst við heimildir af veraldarvefnum.

Helstu niðurstöður eru að viðhorf íbúanna á Ísafirði til endurvinnslu og flokkunar

heimilissorps eru almennt jákvæð. Þá er viðhorfið sérstaklega jákvætt í garð umhverfisins.

Um þriðjungur er því sammála að flokkun heimilissorps hafi verið hvati til að gera meira í

þágu umhverfismála, en rétt tæplega fimmtungur er því ósammála. Það virðist sem áhugi

og vitund á umhverfismálum aukist að einhverju leiti við það eitt að byrja að flokka.

Niðurstöður benda jafnframt til þess að vitneskja um hvað og hvernig á að flokka ýti undir

það að fólk flokki frekar og að stjórnvöld og nánustu aðstandendur séu áhrifavaldar þess

hvort fólk flokki.

12

1 Fræðilegur kafli

1.1 Umhverfisstjórnun

Umhverfisstjórnun og endurvinnsla - til hvers?

,,Úrgangur er hráefni á villigötum‘‘

Talið er að allar vörur sem framleiddar eru hafi einhver neikvæð áhrif á umhverfið þegar

þær eru framleiddar, fluttar frá framleiðslustað til sölustaðar og þegar þeim er fargað. Þetta

kerfi er línulegt og felst í vinnslu hráefna, framleiðslu, dreifingu og sölu, neyslu og í

flestum tilvikum endapunkt þar sem vörunni er fargað. Til að sporna gegn ofnotkunar á

náttúruauðlindum kemur endurvinnslan sterk inn til að lengja líftíma vara, með því minnka

þörfina á nýtingu auðlinda, eða öllu heldur nýta úrgang/sorp sem auðlind (Hafdís Anna

Bragadóttir, Lára Jóhannsdóttir og Stefán Gíslason, 2010). Við sem neytendur þurfum

jafnframt að leitast eftir vörum sem eiga langan líftíma og auðvelt er að lagfæra, frekar

heldur en vara sem þarf að henda fljótlega (Button, 1989).

Ýmsar náttúruauðlindir jarðar, t.d. skógar, jarðolía, jarðvegur og málmur, eru notaðar

til að framleiða þær vörur sem við kaupum og þessar auðlindir ekki óendanlegar. Þegar

notuð vara er endurunnin er henni breytt í nýja vöru án þess að gengið sé á

náttúruauðlindir. Sorp er því verðmætt hráefni sem með endurvinnslu kemur aftur inn í

hringrás framleiðsluferilsins (Úrvinnslusjóður, 2013).

Ávinningur af endurvinnslu

• Nýtir hráefni og viðheldur hringrás efna í náttúrunni

• Dregur úr urðun og sparar þannig landsvæði

• Dregur úr ýmiss konar umhverfismengun

• Orka sparast

• Það er ódýrara fyrir samfélagið að endurvinna en urða

• Gerir okkur meðvituð um eigin neyslu

• Minnir okkur á að við erum ábyrg fyrir umhverfi okkar

• Ferðum með ruslapokann út í tunnu fækkar

• Minna sorp – meiri verðmæti! (Úrvinnslusjóður, 2013)

13

Framkvæmd umhverfisstefnu

Í samræmi við markmið stjórnvalda á fyrri hluta síðasta áratugar hefur náðst nokkuð góður

árangur í endurvinnslu heimilissorps t.d. ál og plastumbúðir fyrir drykkjarvörur, með lokun

ófullnægjandi urðunarsvæða, með gjaldtöku á hættulegum úrgangi og með háu

skilahlutfalli á skaðlegum úrgangi. Látinn hefur verið í ljós sá ásetningur að nýta þá reynslu

sem aflað hefur verið einnig fyrir aðrar tegundir úrgangs, sérstaklega umbúðir, ónýt

ökutæki og gamla hjólbarða. Hins vegar er nauðsynlegt að stuðla að aukinni hvatningu til

endurvinnslu og hagkvæmni við sorphirðu sveitarfélaga, að auka fjármagn til sorphirðu.

Enn er mestum hluta sorps sveitarfélaga fargað á urðunarsvæðum. Unnið er að gerð

lagafrumvarps um skipulag sorpmála og sveitarfélög eru að undirbúa eða framkvæma

áætlanir um svæðisbundna sorphirðu (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013).

Lagt er til að:

· haldið verði áfram að veita fé til lausna á skólpmálum;

· beitt verði nytjagreiðslureglunni við verðlagningu á þjónustu vegna skólps á heimilum og

í iðnaði, t.d. með gjaldtöku samkvæmt rúmmáli;

· gerðar verði næringarefnaáætlanir á bændabýlum sem stundaþauleldi svína og fugla;

· sem fyrst verði sett heildarlöggjöf um fyrirkomulag sorpmála;

· reglan umábyrgð framleiðenda taki einnig til umbúðaúrgangs, ónýtra ökutækja og

gamalla hjólbarða;

· lokið verði við starfsleyfi fyrir alla urðunarstaði og sorpbrennslustöðvar eins fljótt og

unnt er, lagt verði gjald á sorpurðun og haldið áfram að þróa nútímalegar aðferðir við

meðferð sorps frá sveitarfélögum (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013)

Með umhverfisstjórnunarkerfi er stuðlað að markvissum aðgerðum í umhverfismálum þar

sem reynt er að draga úr skaðsamlegum áhrifum hvers einstaklings á umhverfið. Til að ná

fram sem bestri úrlausn er nú almennt stuðst við ákveðin umhverfisstjórnunarkerfi.

Umhverfisstjórnunarkerfi samanstendur af stjórnskipulagi, áætlanagerðum,

ábyrgðarskiptingu, starfsháttum, verklagsreglum, ferlum og aðföngum sem vinna að því að

koma á umhverfisstjórnun og viðhalda henni (Rannveig Ólafsdóttir, 2007).

14

Mynd 1 (Staðlaráð Íslands, 2013)

1.1.1 ISO 14001

Þekktustu umhverfisstjórnunarkerfin eru ISO 14001

staðallinn og EMAS (Eco Managment and audit

Scheme). Samkvæmt ISO 14001 kerfisins er

umhverfisstjórnunarkerfi skilgreint sem sá hluti

heildarstjórnunarkerfis sem nær yfir mjög marga þætti

eins og stjórnskipulag, áætlanagerð, starfshætti og margt

fleira. Fylgt er ákveðnu vinnuferli til að ná yfir öll

markmið staðalsins eins sést á mynd 1 sem er samkvæmt

ISO 14001 staðlinum (Rannveig Ólafsdóttir, 2007).

1.1.2 EMAS

Umhverfisstjórnunarkerfið EMAS var sett fram af ESB árið 1993, markmið EMAS er að

betrumbæta stöðu almennt í umhverfismálum, en almennt þarf að hafa ISO 14001

umhverfisstjórnunarkerfi til að fá EMAS skráningu (Rannveig Ólafsdóttir, 2007).

1.1.3 Sjálfbær þróun

Hugtakið ,,sjálfbær þróun‘‘ er íslensk þýðing á enska orðasambandinu "sustainable

development". Í stuttu máli má segja að með sjálfbærri þróun sé átt við að leitast sé við að

mæta þörfum samtímans án þess að draga úr möguleikum komandi kynslóða til þess að

mæta sínum þörfum. Skírskotun til orkuauðlinda er augljós en hugtakið tekur yfir mun

breiðara svið og byggir á þremur meginstoðum sem allar tengjast innbyrðis: umhverfi,

efnahagur og samfélagsmál. Þetta samhengi má sjá á meðfylgjandi skýringamynd 2

(Rammaáætlun um vernd og nýtingu náttúrusvæða með áherslu á vatnsafl og

jarðhitasvæði, 2013).

Mynd 2

15

Þegar hugsað er um hugtakið sjálfbær þróun með tilliti til umhverfismála þá er í

fyrsta lagi mikilvægt að ganga ekki á náttúruauðlindir þannig að þær nái ekki að endurnýja

sig, t.d. planta niður trjám í stað þeirra sem felld hafa verið. Í öðru lagi að þegar um

nýtingu auðlinda er um að ræða, þá eiga þær ekki að leiða af sér spillingu umhverfis og

annarskonar mengunar (Rammaáætlun um vernd og nýtingu náttúrusvæða með áherslu á

vatnsafl og jarðhitasvæði, 2013). Við mannfólkið byrjuðum ekki að hugsa út þetta hugtak,

sjálfbær þróun, í umhverfissjónarmiði fyrir alvöru fyrr en á Stokkhólmsráðstefnunni 1972.

Sendifulltrúi okkar Íslendinga Hjörleifur guttormsson segir svo:

„Þannig fékk hugtakið umhverfismál að vissu leyti nýtt og víðara inntak og verður nú ekki

skilið frá félagslegum og stjórnmálalegum vandamálum, eins og þau m.a. birtast okkur í

mannvist hinna svokölluðu þróunarlanda“ (Hjörleifur Guttormsson, 1974).

Á ráðstefnunni voru sendinefndir 114 ríkja og var skrifað undir drög að alþjóðlegum

sáttmálum t.d. verndun votlendis, verndun sameiginlegrar arfleifðar jarðarbúa, sem og

yfirlýsing í 26 liðum og aðgerðaráætlun í 109 liðum. Það má eiginlega segja að þarna fyrst

var fólk að átta sig á að auðlindir jarðar eru ekki endanlegar og við verðum eitthvað að gera

varðandi nýtingu okkar auðlinda. Í framhaldi af þessari ráðstefnu þó nokkrum árum seinna,

eða 1987 kom út „Brundtland skýrslan“ sem bar titilinn Our common future þetta er

skýrsla sem gefin er út af WCED (World Commission on Environment and Development).

Skýrslan er kennd við Gro Harlem Brundtland, þáverandi forsætisráðherra Noregs. Hún fór

fyrir nefnd stjórnmálamanna og sérfræðinga víðs vegar að úr veröldinni sem vann

skýrsluna um sameiginlega framtíð jarðarbúa. Nefndin horfði til þess hvernig vinna mætti

að jöfnuði milli hinna auðugu og snauðu og setti fram skilgreiningu á sjálfbærri þróun, sem

síðar hefur markað áherslur í umhverfismálum.

UNESCO hefur jafnframt skrifað um mikilvægi lífstíls til sjálfbærrar þróunar. En sá

lífsstíll felur í sér sjálfbæra neyslu; það þýðir að kaupa vörur og þjónustu sem skaðar

hvorki umhverfið, samfélagið, né hagkerfið. Af þeim sökum er mikilvægt fyrir neytandann

að þekkja hvernig og hvar varan var framleidd og hversu langt að varan er að koma sem

keypt er. En þekkingin ein og sér er ekki nóg, hegðunin þarf að fylgjast í hendur við

þekkinguna (UNESCO, á.á.).

16

1.1.4 Ríó - yfirlýsingin og Staðardagskrá 21

Ríó-ráðstefnan 1992 var ráðstefna sameinuðu þjóðanna um umhverfi og þróun. Á

ráðstefnunni voru sendinefndir 178 ríkja þáttakendur, 116 þjóðarleiðtogar og fjöldi frjálsa

félagasamtaka. Þetta var stærsta ráðstefna sem haldin hafði verið á vegum Sameinuðu

þjóðanna í þessum málaflokki fram að þeim tíma, ástæðan var meðal annars umræður í

kjölfar Brundtland-skýrslunnar. Viðmið og grunnreglur, sem liggja til grundvallar

sjálfbærri þróun, voru samþykkt í Ríó, einkum í Ríó-yfirlýsingunni og Staðardagskrá 21. Á

grunni þeirra hefur verið unnið að aðgerð og framkvæmd alþjóðasamninga og áætlana sem

eiga að stuðla að bættu umhverfi og aukinni velferð (Umhverfisráðuneytið, 2002).

Ríó-yfirlýsingin eru 27 meginreglur og megininntak hennar er að „Allir eiga rétt á

heilbrigðu lífi í sátt við náttúruna og öll ríki eiga rétt á að nýta eigin náttúruauðlindir, en þó

háð því skilyrði að það valdi ekki umhverfisskaða í öðrum löndum. Hagþróunin verður að

taka tillit til umhverfisverndar, að öðrum kosti verður framtíð afkomenda okkar stefnt í

voða“ (Umhverfisráðuneytið, 1992, bls. 17).

Margar af meginreglum umhverfisréttar voru mótaðar eins og samþætting

umhverfissjónarmiða, mengunarbótareglan, varúðarreglan og mat á umhverfisáhrifum.

Tveir alþjóðlegir samningar voru undirritaðir: samningur um líffræðilega fjölbreytni

(United Nations Framework Convention on Climate Change) eða Kyoto bókunin og

rammasamningur Sameinuðu þjóðanna um loftlagsbreytingar (Auður H. Ingólfsdóttir,

2002). Staðardagskrá 21 var líka mikilvægur liður sem var útfærður og samþykktur á Ríó –

ráðstefnunni, en Staðardagskrá 21 er leiðarvísir fyrir stjórnvöld um gerð

framkvæmdaáætlunnar fyrir umhverfismál inn á 21. öldina þar sem tekið er á

efnahagslegum og félagslegum þáttum, auk umhverfis- og auðlindastjórnun og öllum

sveitastjórnum heims er ætlað að vinna í samræmi við Staðardagskrá 21. Leiðarvísirinn

skiptist í fjóra hluta og 40 kafla og tekur á ýmsum málaflokkum samfélagsins, þar koma

fram markmið og leiðir að sjálfbærri þróun (Auður H. Ingólfsdóttir, 2002).

Árið 1992 var haldin ráðstefna í Álaborg, Danmörku, þar sem Ríó-samþykktin var

frekar útfærð á grundvelli stjórnsýslueiningar sveitarfélaga. Í lok fundarins var samþykkt

svokölluð Álaborgarsamþykkt sem fjallar um hvernig megi gera borgir og bæi í Evrópu

sjálfbæra samkvæmt hugmyndfræði Staðardagskrár 21. Í samþykktinni var kynnt hugtakið

17

"Staðardagskrá 21" þar sem bent var á útfærslur sveitarfélaga í gerð stefnu og

framkvæmdaráætlananna í umhverfismálum fyrir 21. öldina (Reykjavíkurborg, 2013).

Eftir ráðstefnunina í Ríó 1992 var ráðstefna í Jóhannesarborg 2002 þar sem

skuldbindingar frá Ríó 1992 voru endurnýjaðar. Seinasta ráðstefnan var haldin í Ríó 2012

og var þar undiritað lokaskjal The Future We Want sem inniheldur m.a. sjálfbærnimarkmið

(sustainable development goals) og grænt hagkerfi (green economy). Eftirfarandi fimm

atriði hafa síðan verið skilgreind sem meginþættir fyrir staðardagskrársamstarfið, þau eru:

1) Heildarsýn og þverfagleg hugsun 2) Virk þátttaka íbúa 3) Hringrásarviðhorf 4) Tillit til

hnattrænna áhrifa 5) Áhersla á langtímaáætlanir (Samband íslenskra sveitafélaga, 2013)

1.1.5 Baselsamningurinn

Basel-samningurinn er alþjóðasamningur sem gerður var í Basel 22. mars 1989 en öðlaðist

ekki gildi fyrr en 1992. Samningurinn hefur það að markmiði að draga úr flutningi

spilliefna á milli landa. Samningnum er sérstaklega ætlað að hindra það að spilliefni frá

ríkum löndum séu losuð í fátækum löndum. Undanfarin ár hefur Basel-samningurinn lagt

sérstaka áherslu á úrgang rafmagnsefna og niðurrif skipa og gerðist Ísland aðili árið 1995

(Globalis - Félag sameinuðu þjóðanna, 2013).

Mynd 3 (Globalis - Félag sameinuðu þjóðanna, 2013)

18

1.1.6 Rammaskýrsla sameinuðu þjóðanna

Milliríkjanefnd Sameinuðu þjóðanna (S.Þ) var sett á laggirnar af umhverfisstofnun S.Þ og

Alþjóðaveðurfræðistofnuninni árið 1988 vegna uggvænlegrar þróunar á loftslagi

jarðarinnar til hins verra (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC). Eitt að

meginmarkmiðum IPCC er að leggja mat á loftlagsbreytingar og kynna leiðir til að

bregðast við vandanum (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2002). Ísland er eitt að

aðildarríkjum samningsins og var hann undirritaður á ráðstefnu S.Þ í Rio de Janeiró 1992,

þar með skuldbatt Ísland sig til að vera virkur gerandi í aðgerðum gegn losun

gróðurhúsalofttegunda og veita þannig upplýsingar um alla losun sína, stefnumörkun og

aðgerðir (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2002). Fyrsta skýrsla IPCC kom út árið

1990, á fyrsta þingi aðildarríkjanna 189 (Conference of the Parties, COP) árið 1995 var

tekin ákvörðun um að hefja frekari viðræður um meiri skuldbindingar fyrir þróuð ríki, og

var niðurstaðan Kyoto-bókunin, sem samþykkt var á þriðja þingi COP í Kyoto árið 1997

(Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2002).

1.1.7 Regluverk ESB er varðar úrgangsmál

Regluverk Evrópusambandsins sem á við úrgangsmál á Íslandi er í samræmi við EES –

samning frá árinu 1994. Í þessu regluverki ESB er fjallað um gjörðir sambandsins og

flokkast þær aðalega í tilskipanir, reglugerðir og ákvarðanir. Umhverfisstefna ESB er síðan

endurskoðuð og uppfærð árlega en grunnur hennar er sjötta umhverfisaðgerðaráætlunin,

kjarni þessarar áætlunar er í sjö meginþemum, en þau eru :

1. Loftgæði og loftlagsmál (Air)

2. Að draga úr myndun úrgangs og endurvinna hann (Waste prevention and recycling)

3. Umhverfismál (Marine Environment)

4. Jarðvegsvernd (Soil)

5. Varnarefni (Pesticides)

6. Náttúruauðlindir (Natural resources)

7. Borgarumhverfi (Urban Environment)

19

Umhverfisstefnan er endurskoðuð og uppfærð árlega, ný ramma tilskipun um úrgang

sem heitir (DIRECTIVE 2008/98/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF

THE COUNCIL of 19 November 2008 on waste and repealing certain Directives) var

innleidd árið 2010 (Samband íslenskra sveitafélaga, 2010). Árið 2005 gaf ESB út sérstaka

stefnumótun um lágmörkun úrgangs og aukna endurvinnslu (Thematic Strategy on the

prevention and recycling of waste). Með þessari stefnu var lagður grunnur að aðgerðum

ESB í sambandi við úrgangsmál næstu ár (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013).

Meginlínur stefnu ESB birtist oftast í svonefndum hvítbókum eða í einstökum

stefnuyfirlýsingum ESB, sem mynda grunn að tilskipunum og reglugerðum. Í ársbyrjun

2011 kom út skýrsla þar sem lagt var kalt mat á framkvæmd stefnunnar. Þar var einnig

minnst á mikilvægi þess að minnka úrgang og bæta nýtingu okkar dýrmætu auðlinda eða

með öðrum orðum vera meira sjálfbær (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013). Þessi

áhersla var síðan enn og aftur tekin upp í skýrslu framkvæmdarstjórnar sambandsins til

Evrópuþingsins og ráðherraráðsins í september 2011, og heitir þessi skýrsla Vegvísir til

auðlindanýtinnar Evrópu (Roadmap to a Resource Efficient Europe). Bent er á í þessari

skýrslu að sum aðildaríkjanna hafa náð þeim frábæra árangri að koma að minnsta kosti

80% úrgangs í endurvinnslu og sýna þannig fram á að úrgangur er auðlind sem vert er að

nýta og er þessi vegvísir til sjálfbærrar þróunar til ársins 2020 (Umhverfis- og

auðlindaráðuneytið, 2013).

„Stefnumótun Evrópusambandsins frá 2005 um lágmörkun úrgangs og endurvinnslu

er í raun hornsteinninn í stefnu sambandsins á sviði úrgangsmála. Eins og ráða má af því

sem fram hefur komið hér að framan er stefnan í stöðugri endurskoðun“ (Umhverfis- og

auðlindaráðuneytið, 2013).

1.1.8 Stefna Norðurlandanna

Norðurlöndin eru ekki með sameiginlega stefnu í úrgangsmálum, að öðru leyti en því sem

leiðir af stefnumótun ESB, en samstarf á sviði úrgangsmála hefur átt sér stað innan

norrænu ráðherranefndarinnar á undanförnum árum. Það er hagur Norðurlandanna að vinna

saman og nýta stöðu sína og þekkingu á sviði þróunar og endurvinnslu en þó er unnið

innan ramma ESB (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013). Norðurlöndin hafa staðið

sig vel að ná markmiðum sem sett eru í úrgangstilskipuninni um meðferð úrgangs og

20

endurvinnslu. Þó er ætíð þörf á meiri aðgerðum og munu þær aðgerðir vera í forgang hjá

Norrænu ráðherranefndinni í framtíðinni (Norðurlandaráð, 2013).

Í Norrænu framkvæmdaráætluninni í umhverfismálum sem er nú í gildi 2013 – 2018

eru tilgreindar sameiginlegar áherslur Norðurlandanna og lögð er áhersla á að

Norðurlöndin séu í fararbroddi við undirbúning og framkvæmd alþjóðlegra samninga um

úrgang, t.d. rammasamning ESB um úrgang (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013).

1.1.9 Stefna, lög og reglugerðir á Íslandi um meðhöndlun úrgangs og endurvinnslu

Stefna íslenskra stjórnvalda ræðst mikið til af pólitískum áherslum á hverjum tíma og

einnig þróun mála á alþjóðavettvangi, skuldbindingum okkar við aðrar þjóðir og

samningum við alþjóðastofnanir. Stefna íslenskra stjórnvalda hvers tíma getur þó falið í sér

ýmis atriði sem ekki eru fest í lög, eins og til dæmis markmið til langs tíma og grunn að

lögum. Oft er þetta mjög göfug framtíðarsýn sem varðar neyslumynstur og lífsstíl

almennings eða sitthvað annað sem ekki er ákveðið með lögum (Umhverfis- og

auðlindaráðuneytið, 2013).

Fyrsta landsáætlunin um meðhöndlun úrgangs var sett á laggirnar árið 2004 og gildir

hún til ársins 2016. Í lögum nr. 55/2003 um meðhöndlun úrgangs segir að

Umhverfisstofnun skuli gefa út áætlun til minnst 12 ára í senn um meðhöndlun á úrgangi

fyrir landið allt. Þessi áætlun hefur það markmið að draga markvisst úr myndun úrgangs og

minnka hlutfall úrgangs sem fer til förgunar. Þessi landsáætlun á að vera sveitarfélögum til

leiðbeiningar varðandi sínar svæðisbundnu áætlanir og skal þessi áætlun endurskoðuð á

þriggja ára fresti á tímabilinu (Umhverfisstofnun, 2004). Nýrri skýrsla er komin á

laggirnar frá Umhverfis- og auðlindaráðuneytinu sem gildir frá árinu 2013 – 2024 og ber

undirtitillinn Úrgangsstjórnun til framtíðar.

Árið 2002 var Úrvinnslusjóður settur á laggirnar og er úrvinnslugjald lagt á ýmsar

vörur til að minnka það magn sem fer til förgunar og það gjald er notað til að greiða fyrir

meðferð flokkaðs úrgangs á söfnunarstöðvum, endurnýtingu, endurvinnslu og fleira með

eða án skilagjalds, fyrirkomulagið er líkt og á mynd 3 (Úrvinnslusjóður, 2013).

21

Mynd 4 (Úrvinnslusjóður, 2013)

1.1.10 Stefna Sambands íslenskra sveitarfélaga

Mörg sveitarfélög á Íslandi eru í meira mæli að tileinka sér að vinna eftir stefnumiðun

Staðardagskrá 21 með þeirri hugsjón að úrgangur sé tækifæri - hráefni til vinnslu en ekki

vandamál (Sambands íslenskra sveitarfélaga, 2009). Stjórn sambands íslenskra sveitafélaga

samþykkti í janúar 2009 stefnumótun í úrgangsmálum. Megináherslur hennar eru

annarsvegar aukin samvinna, aukin samskipti og sjálfbær meðhöndlun úrgangs. Einnig er

lögð áhersla á aukna samvinnu sveitarfélaga á sviði úrgangsmála. Gjaldtaka fyrir

meðhöndlun úrgangs skal endurspegla raunkostnað og í raun aukin samskipti við

sveitarfélög ESB og stofnanir (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2013).

Segja má að allur úrgangur sé nú hugsaður sem auðlind í miklu meira mæli og sá

hluti úrgangs sem flokkaður er frá er orðin söluvara. Hagsmunir sveitafélaga eru því orðnir

töluverðir hjá þeim sveitarfélögum sem flokka mest til endurvinnslu. Kostnaður við að

farga og aka úrgangi sem ekki er hægt að endurvinna er gríðarlegur fyrir samfélagið og því

er nauðsynlegt að hafa ákveðna stefnu ríkjandi fyrir sveitarfélög á Íslandi. Ein leið til að

minnka það magn umtalsvert sem fer til förgunar er t.d. moltugerð eða að jarðgera

heimilisúrgang (Kristín Hálfdánsdóttir, 2013).

22

1.1.11 Stefna Ísafjarðarbæjar – hvað er í boði?

Miklar breytingar hafa átt sér stað í sorp og

endurvinnslumálum Ísafjarðarbæjar en í byrjun apríl

2011 samþykkti bæjarstjórn reglur um sorphirðu og er sú

samþykkt leiðarvísir fyrir íbúa Ísafjarðarbæjar um allt

sem kemur að sorphirðu og förgun sorps, einnig má lesa

þar allt um áherslur núverandi bæjarstjórnar (Kristín

Hálfdánsdóttir, 2013).

Veturinn 2011 fór fram

útboð í alla sorphirðu og

förgun sorps í Ísafjarðarbæ, þar stóð uppúr tilboð Kubbs ehf.

(Kristín Hálfdánsdóttir, 2013). Fyrir þann tíma var eitt kerfi þar

sem fólk flokkaði svokallað brennanlegt og óbrennanlegt sorp,

það óbrennanlega var síðan urðað. Þetta var fyrir 2010 þar sem

kom upp díoxíð mengun útfrá brennslustöðinni Funa og þurfti þá

að finna upp nýtt kerfi (Ralf Trylla, 2013). Nýtt tunnukerfi tók

við og hætt var að nota plastpoka í sorptunnum, í stað eru tunnur losaðar beint í sorpbíl á

14 daga fresti. Hver íbúð fær tvær tunnur, önnur til endurvinnanlegs sorps og hin fyrir

urðað sorp. Það magn sem leggst til frá tiltektum, sem

ekki kemst í tunnur t.d. við tiltekt í bílskúrum eða

geymslum. Hluti af þeim úrgangi er gjaldfrjáls og má

skila endurgjaldslaust til förgunarstaðar sem og

garðúrgang (Ísafjarðarbær, 2011).

En sífellt er verið að þróa kerfið og stefnir Gámaþjónusta Vestfjarða að því að koma

annarri sorptunnu til að auðvelda fólki að flokka og verktaka að endurvinna, eða svokölluð

tunna í tunnu eins og sést á mynd 7. En það kerfi er kallað tunna í tunna og er sú tunna sett

ofaní aðra stærri tunnu sem svo tekur við pappa og því sem er pressað beint. Í litlu tunnuna

er sett plast, rafhlöður og málmar annað er urðað. Þetta kerfi þarf að kynna betur fyrir

bæjarbúum og er það á dagskrá sem allra fyrst en allt er klárt til að hefja þessa kynningu

þar að segja kynningarbæklingar og miðar líkt og sést á mynd 5 og 6. Fólk þarf ekki að

borga aukalega fyrir tunnu í tunnu og einnig eru þessar tunnur með jafn mikið pláss, sem

Mynd 7

Mynd 6

Mynd 5

23

sagt 240l og á það að duga í þessa 14 daga sem líður á milli þess að verktaki tekur sorp en

fólk getur beðið um auka tunnu en þarf það þá að borga aukalega fyrir.

Kubbur ehf. og Gámaþjónusta Vestfjarða í samstarfi við Ísafjarðarbæ sjá um fræðslu

þessara mála og vonast Ísafjarðarbær til, með nýrri stefnu, að eiga gott samstarf við íbúa

bæjarins með það að leiðarljósi að gera bæinn vistvænan, þar sem er borin virðing fyrir

náttúrunni til langs tíma (Ísafjarðarbær, 2011).

1.1.12 Verk- og vinnulag Kubbs ehf. og Gámaþjónustu - Vestfjarða

Kubbur ehf. er aðalverktaki Ísafjarðarbæjar í

sorphirðu og förgunarmálum og vinna þeir

samkvæmt stefnu Ísafjarðarbæjar. Kubbur er

endurvinnslufyrirtæki sem sérhæfir sig í sorphirðu

og endurvinnslu og er með starfsemi á fleiri stöðum

en Ísafirði t.d. Vestmannaeyjum, Hafnarfirði og rekur jafnframt steypustöð á Suðurtanga á

Ísafirði (Kubbur ehf., 2011).

Gámaþjónusta Vestfjarða er undirverktaka fyrirtæki hjá

Kubb ehf. og sér um allan framkvæmdar hluta sorpmála á

Ísafirði. Aðstöðu Gámaþjónustu Vestfjarðar til flokkunar á

sorpi má sjá á mynd 8. Þar starfa tveir starfsmenn í fullu starfi

við að flokka það rusl sem fellur til. Gámaþjónusta Vestfjarðar

setur allt rusl á einn stað við hlið flokkunarvélarinnar, sjá mynd

8, sem svo er fært yfir á

færiband þar sem flokkað

er í burtu plast og annað

sem þarf að flokkast frá,

sjá mynd 9. Pappi og plast

er þá sett í baggavél sem pressar endurvinnanlega

efnið í bagga og er svo sett í gám. Allur pappi og plast sem er endurunnið fer til Hollands,

nánar tiltekið til borgarinnar Puet. Þar er pappinn tekinn og endurunninn þannig að hann er

settur í pott, svokallaðan graut , hrært er í, efnið er síðan þurrkað og er búin til allskyns

Mynd 8

Mynd 9 Mynd 10

24

pappír úr þessum massa en plastið er allt umskipað aftur og selt til Kína. Það er um hálfur

annar gámur að meðaltali sem selt er út til Hollands. Gámaþjónustan selur allt sitt sorp fyrir

ákveðið verð, en ef verð fellur þá hleypur Úrvinnslusjóður undir bagga með og ábyrgist

ákveðna upphæð, þannig tryggir Úrvinnslusjóður að það sé rekstrargrundvöllur fyrir slíkri

starfsemi og er forsenda þess að hægt sé að endurvinna (Ragnar Á. Kristinsson, 2013).

1.2 Umhverfisverndarhegðun

1.2.1 Hvað er umhverfisverndarhegðun?

Umhverfisverndarhegðun er sú hegðun fólks þegar það reynir meðvitað að draga úr

neikvæðum þáttum á náttúruna og umhverfið með gjörðum sínum. Þá t.d. með því að draga

úr notkun auðlinda, orku, eiturefna, auk þess að minnka úrgang, meðal annars með

endurvinnslu (Kollmuss og Agyeman, 2002). Það eru margir þættir sem hafa áhrif á

viðhorf fólks til umhverfisins og þar af leiðandi hegðunina, m.a. lífsstíll, menning, trú,

stjórnmál og þekking. Tenging mannsins við umhverfið er ekki eins augljóst eftir iðn- og

tæknivæðinguna og hún var fyrir, (Christensen, 2013: bls. 34) því er það orðið

áhugaverðara rannsóknarefni að kanna tengingu manns við umhverfið.

1.2.2 Viðhorf Íslendinga til flokkunar sorps til endurvinnslu

Könnun sem Capacent gerði fyrir Úrvinnslusjóð flokka 91% Íslendinga sorp til

endurvinnslu. 19% segjast flokka altaf og um 37% oft. 35% svarenda segjast flokka sorp

stundum. Hlutfall þeirra sem flokka sorp hefur aukist frá síðari mælingu sem var gerð árið

2006, þar sem 84% svarenda sögðust flokka sorp. Einnig segist ríflega 15% unglinga á

aldrinum 16-20 ára aldrei flokka sorp (Úrvinnslusjóður, 2008a). Jafnframt segir líka í

skýrslunni að viðhorf almennings til endurvinnslu er mjög jákvætt eða tæp 94% svarenda á

landsvísu telja endurvinnslu mikilvæga og sést einnig að sá aldurshópur sem síst flokkar og

endurvinnur er 16 -24 ára (Úrvinnslusjóður, 2008b).

Í samskonar könnun sem félagsvísindastofnun HÍ (á.á) framkvæmdi kom í ljós að um

90% svarenda í könnuninni sögðust ávalt flokka drykkjarumbúðir með skilagjaldi. Einnig

voru flestir sem sögðust ávalt flokka ýmsa nytjahluti, spilliefni og rafhlöður frá venjulegu

heimilissorpi. Um 40% svarenda voru sammála því að það væri of mikil fyrirhöfn að

flokka sorp, að það væri of mikil fyrirhöfn og að þeir hefðu ekki pláss til þess að flokka

25

sorp og að það væri tilgangslaust því sorpið væri ekki endurunnið. Um þriðjungur svarenda

töldu sorpflokkun skipta litlu máli fyrir umhverfið og að þeir græddu ekkert á því.

Rúmlega helmingur svarenda er fylgjandi því að heimilin borgi fyrir sorphirðu eftir magni.

Þeir sem eru duglegastir við að flokka nú þegar eru frekar fylgjandi slíku fyrirkomulagi en

þeir sem standa sig síður við sorpflokkun (r=0,25, p=0,001). Þegar fólk er spurt af því

hvort það reynir að minnka það magn sem fer í ruslið með einhverjum hætti þá segjast

flestir eða rúmlega 70% svarenda flokka og skila til endurvinnslu, ríflega 60% segist reyna

kaupa ekki óþarfa, um 40% segist kaupa vörur í minni umbúðum. Fáir eða ríflega

fjórðungur reynir að kaupa minna.Þegar að fólk er spurt um almennt viðhorf til

sorpflokkunar hafaflestir frekar jákvæð viðhorf til hennar. Þó er nokkuð stór hópur fólks

eða um 30% til 40% sem hefur frekar neikvætt viðhorf til sorpflokkunar (Einar Már

Þórðarson, Fanney Þórisdóttir og Friðrik H. Jónsson, 2008).

1.2.3 Sjónarmið TBP – hvað er það og hvernig tengist það endurvinnslu/flokkun

Mörg hundruð rannsóknir hafi verið framkvæmdar til að reyna að útskýra ,‚gatið‘‘ milli

þekkingar á umhverfismálum og umhverfisverndarhegðunar, þó er enn ekki búið að finna

hina fullkomnu skýringu. Það er einnig mjög flókið að ætla að svara spurningunni

hversvegna fólk hegðar sé umhverfisvænt og hvaða hindranir eru í vegi fyrir það. Til eru

hinar ýmsu kenningar og líkön (t.d. hagfræði-, sálfræði-, vistfræði-, félagsfræðileg-, og

vitsmunaleg líkön) til að reyna að útskýra umhverfisverndarhegðun, öll líkönin hafa

eitthvert gildi, við mismunandi aðstæður og rannsóknir. Það gefur til kynna að það sem

mótar umhverfisverndarhegðun sé svo flókið að ekki sé hægt að útskýra það með einum

ákveðnum vinnuramma, eða reiknilíkani (Kollmuss og Agyeman, 2002). Það getur einnig

leitt til misræmis í niðurstöðum á greiningum gagna þegar viðhorfs og hegðunar mælingar

eru gerðar, ef mæld viðhorf og mældar gjörðir eru ekki í sambærileg, þ.e. ef mæld viðhorf

(dæmi: hugsar þú um umhverfið?) eru könnuð í stærra sjónarhorni en mældar gjörðir

(dæmi: flokkar þú?) (Newhouse, 1991). Það er því hugsanlegt að samþætting einhverra

líkana geti gefið betri skýringarmynd (þó það sé án efa erfitt og flókið í framkvæmd)

(Kollmuss og Agyeman, 2002).

Ajzen og Fishbein bjuggu til líkan sem mælir og ber saman viðhorf og hegðun, til að

meta misræmið þar á milli, þar sem viðhorf og hegðun fer ekki alltaf saman. Líkanið er

kallað Theory of Reasoned Action, eða Theory of Planned Behavior (TPB) sem haft er til

26

hliðsjónar í þessari skýrslu (Ajzen & Fishbein, 1980; Ajzen, 2006). Ajzen og Fishbein

benda á að til að finna háa fylgni milli viðhorfs og hegðunar verður rannsakandinn að mæla

viðhorfið til hegðunarinnar sem verið er að skoða. Sem dæmi má nefna að ef bera á saman

viðhorf til loftlagsbreytinga og að keyra bíl er engin sýnileg fylgni. Jafnvel fólk sem er

mjög áhugasamt um loftlagsbreytingar keyra. Ástæðan er sú að þar sem viðhorfið til

loftlagsbreytinga er ekki nógu tengt við hegðunina (að keyra bíl). Fishbein og Ajzen telja

jafnframt að fólk almennt sé skynsamt, þ.e. fólk tekur kerfisbundnar ákvarðanir í tengslum

við upplýsingar sem eru fáanlegar og er ekki háð ómeðvituðum hvataþáttum, eða

hegðanirnar ekki framkvæmdar í hugsunarleysi (Ajzen & Fishbein, 1980,). Viðhorf segir

ekki endilega til um hegðun beint, heldur hefur áhrif á áætlaða hegðun, sem getur svo haft

áhrif á gjörðir okkar. Áætlanir eru ekki aðeins undir áhrifum viðhorfa, heldur einnig undir

áhrifum félagslegs þrýstings (normative). Því er úrslitavaldurinn í allri hegðun trúin á

afleiðingarnar og trú á hvert félagslegt viðmið er, þ.e. hvað einstaklingurinn heldur að aðrir

halda (Ajzen & Fishbein, 1980,). Þetta líkan eitt mest notaða líkanið í viðhorfshegðunar

félags- og sálfræðirannsóknum, þrátt fyrir að líkanið hafi sínar takmarkanir, eins og öll

önnur líkön (t.d. það að gera ráð fyrir að allt fólk sé skynsamt). Líkanið má sjá á mynd 11.

Í rannsókn frá Portúgal þar sem kenningarnar TPB og model of altruistic behavior

(auk líkana í tengslum við umhverfissálfræði og umhverfishegðunar) voru notaðar til að

leggja til alhliða líkan til að útskýra endurvinnslu hegðun. Á heildina litið styðja

niðurstöðurnar notkun reiknilíkans TPB sem grunn til að átta sig á þátttöku til endurvinnslu

(Do Valle, Rebelo, Reis og Menezes, 2005).

Mynd 11 Sótt af: http://people.umass.edu/aizen/tpb.diag.html

27

1.2.4 Menntun til sjálfbærrar þróunar/umhverfisverndarhegðunar

Í Staðardagskrá 21 (1992) segir að til að geta breytt viðhorfi fólks svo það hafi getu til að

meta og takast á við áskoranir varðandi sjálfbæra þróun sé bæði formlegt og óformlegt nám

ómissandi þáttur. Þá er menntunin jafnframt mikilvæg til að auka umhverfis- og

siðferðisvitund, bæta viðhorf, færni, hegðun og gjörðir til sjálfbærrar þróunar. Menntunin

er jafnframt mikilvægur þáttur fyrir virkri þátttöku almennings í ákvarðanatöku

umhverfismála (UNDSD, 1992). UNESCO (á.á.) hefur einnig vakið athygli á því að ef það

á að vera hægt fræða fólk um félagsleg, hagfræðileg, menningarleg og umhverfisleg

vandamál sem okkur ber að höndum á 21. öldinni, þá verðum við að samþætta kennsluna á

sjálfbærri þróun inn í alla almenna kennslu.

Markmiðið með menntun til sjálfbærrar þróunar er að mennta allt fólk svo það hafi

þekkingu, rétt viðhorf og gildi til að geta skapað sjálfbæra framtíð. Menntunin þarf m.a. að

innihalda kennslu um loftlagsbreytingar, hamfaraáhættur og hvað hægt sé að gera til að

minnka áhrif hamfara, sjálfbæra neyslu, auk kennslu á hvernig hægt sé að draga úr fátækt í

heiminum. Þá þarfnast menntun til sjálfbærrar þróunar verklegrar kennsluaðferða, þar sem

nemendur fá tækifæri á að gera verklegar æfingar til að auka hvatningu og hæfileika til að

breyta hegðun sinni í jákvæða átt (UNESCO, á.á.) .

Rannsókn ein frá Kentucky Environmental Council sýndi fram á að þó fólk með

hærra menturnarstig væri með meiri þekkingu á umhverfismálum þá var þekkingin ekki

endilega að skila sér í gjörðum fólks, þar sem meira menntað fólk var ekki endilega

líklegra til að endurvinna. Því er ekki víst að þótt fólk hafi þekkinguna að það tengi þær

staðreyndir við þeirra eigin gjörðir og hegðun (Morgan & Hughes, 2006).

En hvernig gildi, viðhorf, hegðun, gjörðir og aðrir áhrifaþættir tengjast til að bæta

umhverfisverndarhegðun, eða búa til sjálfbæra einstaklinga er enn óþekkt (UNESCO, á.á).

1.2.5 Áhrif umhverfisstjórnunar á gjörðir fólks

Úrgangsmál þarf ávallt að skoða í víðu samhengi, enda hlýst úrgangsmyndun af neyslu

einstaklinga, heimila og fyrirtækja. Þetta kallar á að beitt sé lífsferilshugsun í allri

stefnumótun og ákvarðanatöku um úrgangsmál, jafnt á vettvangi ríkis og sveitarfélaga sem

og við framleiðslu vara.

28

Liður í úrgangsstjórnun er útgáfa landsáætlunar um meðhöndlun um úrgang sem

liggur hér fyrir. Við gerð landsáætluninnar var sérstök áhersla lögð á samráð við

almenning, stjórnvöld og hagsmunaaðila og má þar nefna þá nýbreytni að óskað var eftir

hugmyndum og ábendingum frá þessum aðilum um hvert bæri að stefna í þessum

málaflokkum áður en gerð áætlunarinnar hófst.

Þar sem talið er að sorpstjórnun innan sveitarfélaga sé að verða að heimsvandamáli,

er nýting sorps sem auðlind ein leið til að vinna að sjálfbærni efnisins (Chen og Tung,

2009). Umhverfisstjórnun er stjórnunartæki sem líklegt þykir að geti haft áhrif á hvort fólk

flokki heimilissorp til endurvinnslu. En í fyrir og eftir könnun sem Best og Kneip (2010)

framkvæmdu í Köln, þar sem tilhneiging til endurvinnslu var könnuð hjá einstaklingum

sem fara þurftu með úrganginn á ákveðinn skilastað og svo var tilhneiging sömu

einstaklinga aftur könnuð eftir að flokkunartunnur voru komnar við gangstétt heimilisins.

Sterk tengsl fundust milli þess að hafa flokkunartunnur við gangstétt heimilisins og

þátttöku flokkunar sorps til endurvinnslu, þ.e. fólk hafði frekar tilhneigingu til að

endurvinna úrgang eftir að flokkunartunnur komu við gangstéttina, en fyrir. Þá kemur fram

í breskri rannsókn að persónuleiki, einstaklingsbundinn mismunur og félags-lýðfræðilegir

(socio-demographic) þættir geti verið hjálplegir vísar til sorpstjórnunar hegðunar

einstaklinga. Niðurstöður þeirrar rannsóknar benda til að þeir aðilar sem beri minni

tortryggni til stjórnvalda, séu samviskusamari og eldri hafi marktækt betri sjálfspá á sinni

sorpstjórnun, en aðrir (Swami, Chamorro-Premuzic, Snelgar og Furnham, 2011). Í

rannsókn einni þar sem lagt var mat á hlutfallslegt framlag almennum umhverfis áhyggjum,

viðhorfi til endurvinnslu og samfélagstengsla á þátttöku í nýju endurvinnslukerfi í Belfast.

Þar sem farið var úr því að vera með safntunnur og í það að vera með flokktunnur við

húsin. Benda niðurstöður til að mesti áhrifavaldurinn sem varð til þess að fólk fór frekar að

endurvinna, var félagshagfræðilegur staða hverfisins sem fólkið bjó í. Viðhorf til

endurvinnslu og samfélagsskilningur voru einnig áhrifavaldar í þátttöku fólks (Kurz,

Linden og Sheehy, 2007). En í yfirgripsmikilli rannsókn sem tók til 15 landa innan

Evrópusambandsins sem kannaði hvernig mismunandi umhverfi og skipulag innan

landanna, félagslegir- og stofnana þættir, auk persónubundnir eiginleikar höfðu áhrif á

þátttöku til endurvinnslu, kom í ljós að umhverfisverndarhegðun er undir miklum áhrifum

frá vistfræðilegum hreyfanleika innan þess svæðis sem hegðunin á sér stað á. Eftir því sem

fleira fólk er á landsvísu í umhverfisstofnunum og félögum, þeim mun líklegri er

29

almenningur til að flokka heimilissorp. Ein og sér skýrir þessi breyta allt upp í 45% af

breytileikanum milli landanna á flokkun heimilissorps til endurvinnslu. Það eru því ekki

einungis einstaklingsbundin viðhorf sem skipta máli (Guerin, Crete og Mercier, 2001).

Í rannsókn þar sem útfært TPB líkan var notað til að kanna hegðunar ætlanir til

endurvinnslu í Taívan benda niðurstöður til þess að þetta útfærða TPB líkan virki vel sem

nothæfur rannsóknar rammi til að útskýra endurvinnslu-ætlanir fólks, auk þess sem skynjun

á vöntun á aðstöðu hafði áhrif á ákvörðun endurvinnslu-ætlana, þar sem þeir einstaklingar

sem upplifðu að þeir hefðu ekki nægilega góða aðstöðu voru ólíklegri til að vera með

jákvætt viðhorf til ætlunar á endurvinnslu (Chen og Tung, 2009). Þó hefur einnig verið

sýnt fram á að aðstaða og þægindi hvetji ekki endilega til endurvinnslu, þar sem þægindi

við endurvinnslu og kostnaður endurvinnslu voru ekki marktækir þættir til endurvinnslu

hjá námsmönnum í Malasíu (Ramayah, Lee og Lim, 2012).

1.2.6 Hvað hvetur til umhverfisverndarhegðunar

Með það að markmiði að hvetja almenning til umhverfisverndunarhegðunar er nauðsynlegt

að skilja hvernig er hægt að hafa áhrif á umhverfisverndarhegðun fólks og hvaða þættir

segja til um umhverfisverndarhegðun. Samspilið milli viðhorfs fólks til heimilis sorps og

umhverfisverndarhegðunar er flókið fyrirbæri en þó nátengd, hafa rannsóknir sýnt að

viðhorf fólks hafi áhrif á hvort fólk setji í endurvinnslu (Best og Kneip, 2010). Þá hefur

ákveðið mynstur verið fundið í Bandaríkjunum á eiginleikum fólks sem flokka frekar til

endurvinnslu. Þar eru það yfirleitt eldri, ríkari einstaklingar í fámennum híbýlum, sem hafa

frjálslyndari skoðanir varðandi stjórnmál sem eru líklegri til þess að flokka til endurvinnslu

(Morgan & Hughes, 2006). Þá hafa niðurstöður úr rannsókn frá Malasíu sýnt að

umhverfisverndar meðvitund er marktækt tengd viðhorfum til endurvinnslu og að viðhorf

og félagsleg viðmið hafa marktækt áhrif á endurvinnslu hegðun (Ramayah, Lee og Lim,

2012).

Í rannsókn sem byggð var á norskri könnun, þar sem notast var við reiknilíkön til að

kanna endurvinnslu hegðun fundust engin bein tengsl milli félagslegs norms og hegðunar.

Þá virtust áhrifin af félagslegu normi vera háð persónulegu normi. Hugsanlegur félagslegur

þrýstingur frá fjölskyldumeðlimum var metinn og rannsakaður. Áætlaðar umhverfis

afleiðingar vegna hegðunar og skráð hegðun voru aðeins lauslega tengd, sem sýnir að

30

vitneskja og verknaður helst ekki alltaf í hendur. Jafnframt sýndu áætlaðar afleiðingar af

hegðun engin áhrif á tengslin milli persónulegs norms og hegðunar (Bratt, 1999). En

endurvinnsluhegðun er einnig talin ráðast óbeint af persónulegum sálfræðilegum þáttum,

eins og félagslegri samvisku, en ekki aðeins með almennum umhverfisverndar viðhorfum

(Do Valle, Rebelo, Reis og Menezes, 2005).

Hvati til að fá fólk til að flokka og endurvinna getur bæði verið umhverfisvænt og

hagstætt efnahagslega, í þeim skilningi að ódýrara getur verið að endurvinna vöruna en að

búa til nýja frá grunni og jafnframt þarf ekki að sækja frekara efni úr náttúrunni. Sýnt hefur

verið fram á að auglýsingaherferðir geta aukið endurvinnsluhegðun og aukna

umhverfisvitund almennings. Þá er talið að hvati fólks til endurvinnslu geti falist í því hver

kostnaðurinn og hagnaðurinn er. Þessi hagnaður felur í sér persónulegan hagnað eins og að

spara pening og líða vel með sjálfan sig. Hindranir og ástand aðstæðna til flokkunar og

endurvinnslu er talin hafa áhrif á endurvinnslu hegðun fólks. En þegar hindranir eins og

óhagkvæmni, tími, kostnaður, erfiði, vöntun á aðstöðu eiga sér stað er talið að líkurnar

minnki á að fólk flokki til endurvinnslu (Morgan & Hughes, 2006).

Tengslin á milli viðhorfs fólks til heimilissorps og umhverfisverndarhegðunar er

flókið fyrirbæri, eins og sjá má, en er þó í stórum dráttum hægt að skipta upp í þrjá óháða

flokka: umhverfisgildi einstaklinga, aðstaða fólks til flokkunar og sálfræðilegir þættir. Því

getur flokkun til endurvinnslu einkennst af staðlaðri grundvallar hegðun, sem treystir á gott

aðgengi til góðrar aðstöðu til endurvinnslu, auk upplýsingum og þekkingu á þessari

aðstöðu og skynjuð þægindi (Barr, 2007). Jafnframt þykir mikilvægt að koma hegðun upp

í vana, þar sem við gætum hugsanlega verið fullkomnlega viljug til að breyta hegðun

okkar, en gerum það samt ekki vegna þess að við erum ekki nógu dugleg við að

framkvæma nýju hegðunina þar til hegðunin verður að vana (Kollmuss og Agyeman,

2002).

31

2 Aðferðir og rannsóknarspurningar

2.1 Markmið rannsóknar

Megin markmiðið með þessari rannsókn er tvíþætt, annarsvegar að kanna viðhorf íbúa

Ísafjarðarbæjar til endurvinnslu. Hinsvegar að kanna hvað Ísafjarðarbær sé að gera til að

upplýsa almenning um tilgang flokkunar til endurvinnslu og einnig verkferla bæjarins í

þessum málaflokki og munum við kanna það með því að leggja spurningalista fyrir

bæjarbúa.

2.2 Rannsóknarspurningar

Yfir rannsóknarspurningin hljóðar svo:

Hver eru viðhorf íbúa á Ísafirði til endurvinnslu?

Aðrar rannsóknarspurningar eru eftirfarandi:

Hverjir eru helstu áhrifavaldar þess að fólk flokkar sorp til endurvinnslu?

Er fólk sem flokkar heimilissorp meðvitaðra um mikilvægi þess að endurvinna og er

það líklegra til að hafa umhverfisverndar hegðun?

Hefur endurvinnsla hvatt fólk til að huga meira að umhverfismálum bæði í hugsun

og gjörðum?

2.3 Aðferðir : viðhorfskönnun/úrvinnsla gagna

2.3.1 Tilurð verkefnis og val á viðfangsefni

Við val á rannsóknarefni komu nokkur efni til greina en það sem vakti mestan áhuga hjá

okkur eftir nokkurra ígrundun var að rannsaka hvernig staðið er að endurvinnslu á Ísafirði;

ennfremur að rannsaka viðhorf almennings til þess. Ástæðan fyrir áhuga á þessu efni er

vegna mikillar umræðu í umhverfismálum hér á landi síðustu ár og teljum við að þónokkur

vitundarvakning hafi átt sér stað. Með þessari umræðu teljum við að meiri pressa sé á

almenning að flokka heimilissorp sitt til endurvinnslu - en áður var. Þá þótti okkur

Ísafjörður sérstaklega áhugaverður bær til að rannsaka hvert viðhorf íbúanna er á þessum

málaflokki þar sem að ekki fyrir svo löngu komst upp um mikla díoxínmengun frá

sorpbrennslustöðinni Funa (árin 2010-2011). Jafnframt finnst okkur forvitnilegt að vita

hvort umræðan sé í raun að skila sér til almennings og kanna hvor þátturinn: samfélagið

(vinir, ættingjar og nágrannar), eða yfirvöld/stjórnvöld hafi meiri áhrif á viðhorf fólks til

flokkunar heimilissorps til endurvinnslu.

32

2.4 Aðferðarfræði

2.4.1 Heimildaöflun

Við heimildaöflun studdust höfundar við bæði frum og afleiddar heimildir. Frumheimilda

var aflað með óformlegum viðtölum og viðhorfskönnun í formi spurningalista. Afleiddra

heimilda var aflað með því að lesa greinar, bækur og skýrslur sem gefnar hafa verið úr,

jafnframt stuðst við heimildir af veraldarvefnum.

2.4.2 Þýði og úrtök

Leitast verður eftir því að nálgast rannsóknarefnið út frá

sjónarmiðum TBP (e. Theory of Planned Behavior),

umhverfisverndarhegðun (e. Conservation behavior) og

umhverfisstjórnunar (e. Environmental management).

Þátttakendur voru upplýstir um tilgang ransóknarinnar.

Megindlegar aðferðir voru notaðar til að fá viðhorf

Ísafjarðarbúa á flokkun sorps til endurvinnslu.

Spurningalistakönnun var lögð fyrir þáttakendur sem lentu í

úrtakinu. Ástæðan fyrir því að við völdum að leggja fyrir

spurningalistakönnun, en ekki að taka viðtöl er að við viljum

ná til margra á stuttum tíma, fá eitt ákveðið svar, auk þess sem

við viljum geta dregið ályktanir um þýðið (Sara L. McLafferty, 2012). Þýðið okkar eru allir

18 ára og eldri á Ísafirði og Hnífsdal, ástæðan fyrir því að þýðið nær til Hnífsdals líka er sú

að íbúarnir þar sækja flest alla þjónustu og vinnu til Ísafjarðar. Heildarfjöldi íbúa

Ísafjarðarbæjar er 2840 manns sem eru 18 og eldri, af 3824 heildar íbúum sem búa í

bænum (Hagstofa Íslands, 2013). Því var þýðið okkar safn allra viðfangsefna sem við

munum draga ályktanir um er 2840 manns 18 ára og eldri skipt í fjögur hverfi þar að segja:

Efri bær, Neðri bær, Fjörðurinn og Hnífsdalur, sjá betur mynd 12, af því tókum við úrtak

sem nemur 170 manns en úrtak var safn viðfangsefna út tilteknu þýði. Aðferðin sem var

notuð til að ná einstaklingum í úrtakið var kerfisbundið slembiúrtak. Það var framkvæmt

þannig að það var gengið í fjórða hvert hús á ákveðnum svæðum. Þar sem við höfðum

knappan tíma til að ná úrtakinu 170 manns, var ákveðið ganga einnig til fyrirtækja þar sem

fólk hafði tækifæri til að svara spurningalistanum á vinnutíma. Við gerðum okkur grein

fyrir því að þetta gæti bjagað úrtakið okkar en við ákváðum þetta með tilliti til þess bæði að

Mynd 12

33

við vorum í mikilli tímaþröng, og við höfðum valmöguleika um að viðtakandi krossaði í

það hverfi sem það bjó í, einnig spurðum við viðtakendur að því hvar þeir bjuggu því við

vildum einungis kanna íbúa Ísafjarðabæjar sjálfs og Hnífsdal.

Áhugi var fyrir því að kanna hvort hverfið sem fólkið býr í skiptir máli, því hefur

Ísafjarðarbæ verið skipt upp í þrjú hverfi, auk Hnífsdal til að kanna það. Við spurðum að

auki út í samfélagslega þætti varðandi flokkunina. Því ætti úrtak með um 100

einstaklingum að vera nóg fyrir tölfræðilegar ályktanir (að því gefnu að allir svari), þar sem

oftast er miðað við að minnst 25 svör þurfi að vera í hverjum hóp (Sara L. McLafferty,

2012). Öll tölfræði úrvinnsla gagnanna var framkvæmd í tölfræðiforritinu SAS Enterprise

Guide 5.1. Til að reikna út fylgni var notast við raðfylgnistuðul Spearmans, en sá stuðull er

talin heppilegastur þegar verið er að skoða tvær breytur á raðkvarða (Amalía Björnsdóttir,

2003). Ætlunin var að kanna mun á milli breyta með kí-kvaðrat prófi, en ekki reyndist

mögulegt að framkvæma þá útreikninga fyrir þessi gögn. Miðast var við 95%

marktektarmörk (p<0,05). Myndir voru búnar til í Microsoft Excel 2013 og töflur búnar til

í Microsoft Word 2013.

2.4.3 Spurningalisti

Eins og fram hefur komið þá notuðumst við, við megindlega aðferð sem er að útdeila

spurningalista á rannsóknarefnin sem í þessu tilfelli er íbúar í firðinum, efri og neðri

bænum og Hnífsdal.

Það eru margar leiðir til að vinna spurningalista í rannsóknum t.d. spyrja fólk í síma,

póstleggja spurningalista, leggja fram lista á netinu, leggja spurningar fyrir persónulega

sem gert var einnig með því að skilja lista eftir í fyrirtækjum eða svokallað „drop and pick-

up“ en sú aðferð innheldur það að skilja lista eftir hjá fólki líkt og gert var. Sá sem skilur

eftir listan segir viðkomandi frá í stuttu máli út á hvað listinn gengur og hvað er ætlast til af

fólki. Þessi tækni gefur álíka gott svarhlutfall líkt og við myndum spyrja beint, en bara á

mikið skemmri tíma og þannig náum við að útdeila fleiri listum á skemmri tíma og krefst

ekki mikillar reynslu við viðtalstækni. Þetta er þó ekki fullkomin aðferð því ávalt er betra

að bíða eftir viðtakenda rétt eins og við gerum þegar við göngum í hús, en þessi aðferð

skilar samt betri árangri en póst og síma kannanir (Sara L. McLafferty, 2012).

34

Við lögðum upp með 160 lista með í ferðina, hver listi var uppá 13 höfuðspurningar

og 6 bakgrunnsspurningar (sjá í viðauka A) og var svarhlutfall okkar mjög gott rétt eins og

aðferðin okkar segir til um. Við fengum 148 svaraða lista tilbaka, 12 voru ósvaraðir og 11

neituðu að svara listanum, sem gefur okkur úrtak 170 einstaklinga.

Við settum listan upp í svokallaðan 1-5 þrepa kvarða, einnig kallaður Likert skalinn.

Við hverri höfuðspurningu voru fimm svarmöguleikar, allt frá mjög ósammála til mjög

sammála og var þá valmöguleiki þrír hvorki né, en spurningalistann í heild sinni má sjá í

viðauka A. Slíkir skalar gefa mikinn möguleika fyrir viðtakenda að svara með meira

svigrúmi og gefur fimm þrepa kvarði, líkt og við notum, bestu úrlausnina, betri en bæði

þriggja og sjö þrepa kvarði. Ef þriggja punktaskali er notaður fáum við ekki nógu ítarleg

svör líkt og með fimm punkta skala, en með sjö punkta skala eigum við á hættu á að rugla

viðtakanda auk þess er erfiðara að túlka svörin (Sara L. McLafferty, 2012).

2.4.4 Viðtöl

Eigindlega aðferðarfræðin fólst í því að tekin voru tvö óformleg viðtöl til að glöggva okkur

á hvað í raun Ísafjarðarbær og undirverktakar hans gerir við sorp bæjarins og hvernig

verkferlar eru. Við tókum viðtal við Ralf Trylla sem er umhverfisfulltrúi Ísafjarðarbæjar og

leiddi hann okkur í gegnum hvernig endurvinnslu málum er háttað nú og eftir að Funi hætti

störfum og lét okkur í té ýmsar gagnlegar upplýsingar.

Við áttum síðan viðtal við Ragnar Ágúst Kristinsson sem er stofnandi Gámaþjónustu

Vestfjarða. Starfssvið hans er að hann sér um daglegan rekstur og stjórnun fyrirtækisins.

Hann leiddi okkur í gegnum allan sannleikan um hvernig þeir vinna það sorp sem þeir taka

frá bæjarbúum Ísafjarðarbæjar. Ragnar leiddi okkur í gegnum allan verkferil

endurvinnslunnarinnar og leyfði okkur að taka myndir af því sem okkur þótti áhugavert

fyrir okkar rannsókn.

3 Niðurstöður

Samkvæmt upplýsingum af Hagstofu Íslands (2013) eru 2840 íbúar búsettir á Ísafirði 18

ára og eldri. Úrtakið samanstóð af 170 einstaklingum á aldrinum 18-80 ára og svöruðu 148

einstaklingar spurningalistanum, það gefur svarendahlutfallið 87,05%. Hér verður fyrst

35

tekin saman lýsandi tölfræði, síðan verður gert grein fyrir þeim

ályktunartölfræðigreiningum sem gerðar voru.

Lýsandi tölfræði fyrir breytur rannsóknarinnar má sjá í töflu 1 hér að neðan. Þar má

sjá fjölda þátttakenda sem svöruðu hverri spurningu fyrir sig, spönn, meðaltal og

staðalfrávik.

Breyta Fjöldi Spönn Meðaltal Staðalfrávik

Borgaraleg skylda 148 1-5 3,94 1,21

Engöngu mitt mál 144 1-5 2,05 1,26

Dreg úr umhverfismengun 146 1-5 4,30 1,14

Dreg úr sóun náttúruauðlinda 144 1-5 4,23 1,18

Flokkar þú? 146 1-5 1,70 0,78

Áhugi og vitund aukist 147 1-5 3,29 1,07

Áhrifavaldur: fjölskylda 130 1-5 3,26 1,30

Áhrifavaldur: vinir 124 1-5 2,68 1,03

Áhrifavaldur: nágrannar 124 1-5 2,52 1,06

Áhrifavaldur: sveitarfélag 137 1-5 3,66 1,15

Áhrifavaldur: fjölmiðlar 128 1-5 3,17 1,26

Finnst mikilvægt að aðrir flokki 146 1-5 4,18 1,18

Hvati til að gera meira 146 1-5 3,19 1,04

Of mikil fyrirhöfn 146 1-5 2,18 1,19

Tilgangslaust 146 1-5 1,77 1,05

Tel að sorp sé ekki endurunnið 146 1-5 2,41 1,19

Skiptir ekki máli f. umhverfið 147 1-5 1,52 1,19

Ég græði ekkert á því 146 1-5 1,97 1,17

Hef ekki pláss 146 1-5 1,99 1,25

Of tímafrekt 145 1-5 1,94 1,14

Kunnug(ur) flokkunarmöguleika 147 1-5 3,90 1,14

Næg vitneskja 147 1-5 3,53 1,12

Bærinn upplýsir nóg 147 1-5 2,85 1,11

Fylgjandi refsingu 146 1-5 2,52 1,21

Fylgjandi kostnaði eftir magni 147 1-5 2,37 1,32

Kaupa minna 141 1-5 2,92 1,21

Kaupa ekki óþarfa 142 1-5 3,13 1,18

Minni umbúðir 145 1-5 3,21 1,24

Flokka og skila 145 1-5 4,06 1,09

Kyn 147 1-2 1,67 0,47

Aldur 143 18-80 44,91 12,91

Búsetuform 147 1-3 1,67 0,88

Hverfi 136 1-4 2,33 1,00

Menntun 140 1-4 2,84 1,18

Tafla 1

36

3.1 Bakgrunnur þátttakenda

Eins og sjá má á mynd 13 var kynjahlutfallið frekar ójafnt, en konur voru 67,35%

þátttakenda og karlar 32,65%. Meðalaldur þátttakenda var 45 ár, staðalfrávikið 12,1 ár.

Hlutfall þátttakenda 18-25 ára voru 10,5%, 26-35 ára 12,6%, 36-45 ára 21,0%, 46-55 ára

34,3%, 56-65 ára 18,2% og 66-80 ára 3,5%. Flestir þátttakenda voru búsettir í einbýli, eða

60,5%, 12,2% búa í tvíbýli og 27,2% í fjölbýli. Ísafirði var skipt upp í fjögur hverfi,

hlutfall þátttakenda sem bjuggu í firðinum voru 25,7%, 28,7% bjuggu í efri bænum, 32,4%

bjuggu í neðri bænum og 13,2% bjuggu í Hnífsdal.

Mynd 13

Lengd búsetu á Ísafirði var könnuð og höfðu 12,0% þátttakenda búið skemur en 19% af

ævi sinni á Ísafirði, 14,3% höfðu búið 20-39% af ævi sinni á Ísafirði, 20,3% höfðu búið 60-

79% hluta ævi sinnar á Ísafirði og 36,8% höfðu búið 80-100% af ævi sinni á Ísafirði.

Menntastig þátttakenda var kannað og höfðu 20,7% lokið grunnskólaprófi sem

hæðsta menntastig, 12,7% höfðu lokið iðnnámi sem hæðsta menntastig, 22,1% höfðu lokið

stúdentsprófi sem hæðsta menntastig og 41,4% höfðu lokið háskólanámi sem hæðsta

menntastig.

37

3.2 Viðhorf til flokkunar

Á mynd 14 má sjá hlutföll úr spurningum um flokkun heimilissorps til endurvinnslu. Þar

sést að lang flestir segjast flokka alltaf, eða oftast, en 45,2% sögðust alltaf flokka, 43,8%

sögðust oftast flokka, 7,5% sögðust sjaldan flokka og 0,7% sögðust aldrei flokka. Þegar

spurt var um hvort þátttakendum þætti mikilvægt að aðrir flokki voru flestir því sammála,

en 54,1% voru mjög sammála, 27,4% voru frekar sammála, 8,2% svöruðu hvorki né, 2,7%

voru frekar ósammála og 7,5% voru mjög ósammála. Þegar spurt var út í hvort áhugi og

vitund á umhverfismálum hafi aukist eftir að byrjað vara að flokka voru flestir þátttakendur

hlutlausir, eða sammála. En 14,3% voru mjög sammála, 25,2% frekar sammála, 43,5%

hvorki né, 9,5% frekar sammála og 7,5% mjög ósammála. Þegar spurt var um það hvort

flokkun heimilissorps hefði verið hvati til að gera meira í þágu umhverfismála voru flestir

þátttakenda hlutlausir, eða sammála. En 12,3% voru mjög sammála, 20,6% voru frekar

sammála, 48,6% svöruðu hvorki né, 11,0% voru frekar ósammála og 7,5% voru mjög

ósammála.

Mynd 14

38

3.3 Samfélagsáhrif

Á mynd 15 má sjá hverjir þátttakendur telja vera helstu áhrifavalda þess að það flokki

heimilissorp. Þar sést að helsti áhrifavaldurinn er sveitarfélagið, en um 60% þátttakenda

eru frekar- og mjög sammála um það að sveitarfélagið hafi verið helsti áhrifavaldurinn og

aðeins um 13% eru mjög- og frekar ósammála um að sveitarfélagið hafi verið helsti

áhrifavaldurinn. Þar sést jafnframt að fjölskyldan og fjölmiðla eru svipað miklir

áhrifavaldar, en rúmlega 40% þátttakenda eru frekar og mjög sammála um það að

fjölskyldan eða fjölmiðlar hafi verið helsti áhrifavaldurinn, en rúmlega 20% eru frekar og

mjög ósammála því. Þeir aðilar sem virðast vera minnsti áhrifavaldurinn eru nágrannar og

vinir.

Mynd 15

3.4 Umhverfisverndarhegðun og vitund

Þegar spurt var um viðhorf til umhverfisins og náttúrunnar varðandi flokkun sorps kom í

ljós að flestir þátttakendur, eða um 85%, voru frekar og mjög sammála því að með því að

flokka sorp myndu þeir draga úr umhverfismengun, en aðeins um 10% voru frekar og mjög

ósammála því. Jafnframt voru um 80% sem töldu að með því að flokka sorp leggðu þeir

sitt af mörkum til að draga úr sóun náttúruauðlinda, en rúmlega 10% voru ósammála því.

Flestir voru frekar og mjög ósammála, um 72%, því að það væri eingöngu þeirra mál

hvort þeir flokki eða ekki, en rúmlega 15% töldu að það væri eingöngu þeirra mál. Þá voru

74% sem töldu það vera borgaralega skyldu sína að flokka sorp, en rúmlega 14% var því

ósammála.

39

Flestir telja það ekki vera of mikla fyrirhöfn að flokka sorp, en um 67% voru frekar- og

mjög ósammála því að það væri of mikil fyrirhöfn, en um 16% voru frekar- og mjög

sammála því. Þá voru flestir ósammála því að það væri tilgangslaust að flokka sorp, eða

um 80%, en um 9% var sammála því. Um 57% töldu að sorpið væri endurunnið, en um

21% töldu að svo væri ekki. Þá voru um 90% sem voru mjög- og frekar ósammála því að

flokkun heimilissorps skipti ekki máli fyrir umhverfið, en rúmlega 7% sem voru því

sammála. Flestir voru því ósammála um að þeir græddu ekkert á því að flokka sorp, eða um

72%, en rúmlega 10% voru því sammála. Einnig voru flestir ósammála því að þeir hefðu

ekki pláss á heimilinu, eða um 70%, en rúmlega 16% sögðust ekki hafa pláss á heimilinu

til þess að flokka. Jafnframt voru flestir því ósammála að það væri of tímafrekt að flokka,

eða um 73%, en 12,5% voru því sammála.

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Eingöngu mitt mál

Borgaraleg skylda

Dreg úr sóun náttúruauðlinda

Dreg úr umhverfismengun

Mjög ósammála Frekar ósammála Hvorki né

Fekar sammála Mjög sammála

Mynd 16

40

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Kaupa minna

Kaupa ekki óþarfa

Kaupa frekar vörur í minniumbúðum

Flokka og skila til endurvinnslu

Mjög ósammála Frekar ósammála Hvorki né

Frekar sammála Mjög sammála

Mynd 17

Þegar spurt var um hvort fólk reyni að minnka það magn sem fer í ruslið með því að kaupa

minna, kaupa ekki óþarfa, kaupa frekar vörur í minni umbúðum og með því að flokka og

skila til endurvinnslu eða endurnotkunar að það var mjög misjafnt hvað fólk segist gera.

Tæplega 33% voru sammála því að þeir kaupi minna til að minnka það magn sem fer í

ruslið, en 34% var ósammála því og rúmlega 33% svaraði hvorki né. Þá voru um 41% sem

sögðust vera sammála því að þeir reyndu að kaupa ekki óþarfa til að minnka það magn sem

fer í ruslið, en 27,5% var því ósammála og tæplega 32% svaraði hvorki né. Tæplega 41%

var sammála því að kaupa frekar vörur í minni umbúðum til að minnka það magn sem fer í

ruslið, en 25,5% var því ósammála og tæplega 34% svöruðu hvorki né. Flestir voru þó

sammála því að reyna að flokka og skila til endurvinnslu til að minnka það magn sem fer í

ruslið, eða um 72%, en um 10% var því ósammála og um 18% svaraði hvorki né.

Mynd 18

41

3.5 Umhverfisstjórnun og vitneskja

Mynd 19 sýnir hversu kunnugir þátttakendur telja sig vera þeim flokkunarmöguleikum sem

í boði eru og þar sést að flestir telja sig vera kunnug(ir) þeim möguleikum sem í boði eru,

eða tæp 73%, en aðeins rúm 12% telja sig ekki vera kunnug(ir) þeim möguleikum sem í

boði eru. Ekki voru jafn margir sem töldu sig hafa næga vitneskju um það sorp sem hægt er

að endurvinna og er gjaldgengt til endurvinnslu, en 58,5% þátttakenda töldu sig hafa næga

vitneskju, en tæp 18% töldu sig ekki hafa næga vitneskju. Þá voru enn færri sem voru

sammála því að bærinn upplýsti almenning nóg um málefni flokkunar sorps, en rétt tæp

35% voru sammála því og rúm 38% voru ósammála, þá voru 34% sem svöruðu hvorki né.

Mynd 19

Á mynd 20 má sjá hversu fylgjandi eða andvígir þátttakendur voru því að heimilin borgi

fyrir sorphirðu eftir magni. Þar sést að flestir voru andvígir því, eða um 54%, en um 23%

voru fylgjandi. Jafnframt voru flestir á móti einhverskonar refsingu fyrir þá sem flokka

42

ekki sorp, en tæp 47% voru ósammála því, rúm 21% voru sammála og rúm 32% svöruðu

hvorki né.

Mynd 20

3.6 Mismunur

Á mynd 21 má sjá skiptinguna eftir kyni á því hve oft fólk flokkar heimilissorp. Engar

konur sögðust flokka sjaldan eða aldrei, 7,2% kvenna sögðust flokka stundum, 47,4%

sögðust flokka oftast og 45,4% sögðust alltaf flokka. En 10,4% karla sögðust flokka

sjaldan, eða aldrei, 8,3% sögðust flokka stundum, 37,5% sögðust flokka oftast og 43,8%

karla sögðust alltaf flokka.

Mynd 21

Á mynd 22 má sjá þegar borið var saman hversu oft fólk flokkaði eftir hverfinu sem það

bjó í. Þar sést að skiptingin er nokkuð jöfn, þó hún sé ekki alveg eins. En þar sést að fólkið

búsett í firðinum flokkar hlutfallslega oftast, eða rúm 94% segjast alltaf eða oftast flokka.

43

En um 82% þátttakendur í Hnífsdal sögðust flokka alltaf eða oftast. Þá var í öllum hverfum

um 5%, eða minna hlutfall sem sagðist flokka sjaldan eða aldrei.

Mynd 22

Á mynd 23 má sjá að flokkun heimilissorps eykst með hækkandi aldri, en allir þátttakendur

á aldrinum 56-80 ára sögðust flokka alltaf eða oftast. Tæp 96% 46-55 ára sögðust flokka

alltaf eða oftast, 90% 36-45 ára sögðust flokka alltaf eða oftast. Rúm 73% 26-35 ára

sögðust flokka alltaf eða oftast, en aðeins 60% 18-25 ára þátttakenda sögðust flokka alltaf

eða oftast.

Mynd 23

Á mynd 24 má sjá búsetuform samanborið við það hver oft fólk segist flokka. Þar sést að

ekki er um mikinn mun að ræða eftir búseturformi.

44

Mynd 24

Á mynd 25 má sjá hæsta menntunarstig þátttakenda sambanborið við hvort fólk segist

flokka eða ekki. Þar sést að ekki er um mikin mun að ræða eftir menntunarstigi. En sá

hópur sem þó segist flokka sjaldnast eru þeir sem hafa lokið stúdentsprófi.

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Grunnskólapróf

Iðnnám

Stúdentspróf

Háskólapróf

Alltaf Oftast Stundum Sjaldan Aldrei

Mynd 25

Á mynd 26 má sjá hver fólk hefur hlutfallslega búið lengi á Ísafirði samanborið við hve oft

fólk segist flokka. Þar sést að þeir sem hafa búið hlutfallslega styðst af ævi sinni á Ísafirði

(0-19% ævi sinnar) flokka sjaldnast, en tæp 19% þeirra segjast sjaldan eða aldrei flokka, þá

45

segja tæp 69% þeirra flokka alltaf eða oftast. Yfir 85% allra þeirra sem hafa búið lengur en

20% ævi sinnar á Ísafirði segjast flokka alltaf eða oftast.

Mynd 26

3.7 Fylgni

Í töflu 2 má sjá fylgni milli viðhorfa og vitneskju til umhverfisstjórnunar varðandi flokkun

og endurvinnslu heimilissorps og þess hvort fólk segist flokka.

a) b) c) d) e) f) g) h) i)

a) Flokkar þú? 1

b) Áhugi aukist 0,1016 1

c) Mikilvægt að

aðrir flokki

0,2467* 0,2499* 1

d) Hvati til að gera

meira

0,3287* 0,3364* 0,3380* 1

e) Kunnug(ur)

flokkunarmöguleik

um

0,3742* 0,1804* 0,3041* 0,1848* 1

f) Næg vitneskja 0,2735* 0,1040 0,1042 0,1161 0,5347* 1

g) Bærinn upplýsir

nóg

0,1433 0,1376 0,0580 0,0387 0,2432* 0,2904* 1

h) Fylgjandi

refsingu

0,2565* 0,1094 0,1604 0,1232 0,1723* -0,0008 -0,0643 1

i) Fylgjandi borgun

eftir magn

0,0004 0,0263 0,0174 -0,0775 -0,0427 -0,0651 -0,0155 0,1977* 1

Fylgnitafla 1. *Tölfræðilega marktækt, p<0,05

Tafla 2

46

Í töflu 3 má sjá fylgni milli viðhorfs og hvort fólk segist flokka heimilissorp til

endurvinnslu.

a) b) c) d) e) f) g) h)

a) Flokkar þú? 1

b) Mikil fyrirhöfn -0,4003* 1

c) Tilgangslaust -0,3963* 0,6409* 1

d) Ekki endurunnið -0,3358* 0,5076* 0,6131* 1

e) Skiptir ekki máli

fyrir umhverfið

-0,3162* 0,3481* 0,5343* 0,4401* 1

f) Græði ekkert á því -0,3408* 0,5309* 0,6273* 0,5549* 0,5542* 1

g) Ekki pláss -0,3896* 0,6243* 0,5622* 0,4966* 0,2948* 0,4059* 1

h) Tímafrekt -0,4907* 0,6678* 0,6431* 0,5388* 0,4818* 0,5256* 0,6423* 1

Fylgnitafla 2. *Tölfræðilega marktækt, p<0,05

Tafla 3

Í töflu 4 má sjá fylgni milli umhverfisverndarhegðunar (þ.e. hvort fólk reyni að minnka það

magn sem fer í ruslið með því að geraeftirfarandi hluti) og þess hvort fólk segist flokka

heimilissorp.

a) b) c) d) e)

a) Flokkar þú? 1

b) Kaupa minna -0,0090 1

c) Kaupa ekki óþarfa 0,0589 0,7488* 1

d) Minni umbúðir 0,0799 0,6108* 0,6171* 1

e) Flokka og skila 0,2736* 0,1246 0,2534* 0,3106* 1

Fylgnitafla 3. * Tölfræðilega marktækt, p<0,05

Tafla 4

Í töflu 5 má sjá fylgni milli umhverfisvitunda, endurvinnsluhegðunar og þess hvort fólk

segist flokka heimilissorp.

Fylgnitafla 4. * Tölfræðilega marktækt, p<0,05

Tafla 5

Þá var fylgni milli skoðana um það hvort þátttakendur telji að það dragi úr

umhverfismengun að flokka sorp til endurvinnlsu og þess hvort þeir telji að það skipti ekki

máli fyrir umhverfið könnuð sérstaklega. Tölfræðilega marktæk fylgni var á milli þessara

breyta (r=-9,3728, p<0,05). Einnig var fylgni milli þess hvort þátttakendur telji að bærinn

upplýsi almenning nóg og þess hvort að bærinn hafi verið helsti áhrifavaldur þess að byrjað

var að flokka, í ljós kom að lág marktæk fylgni var á milli þessara breyta (r=0,1729,

p<0,05).

a) b) c) d) e)

a) Flokkar þú? 1

b) Borgaraleg skylda 0,2816* 1

c) Eingöngu mitt mál -0,3088* -0,4916* 1

d) Dreg úr umhverfismengun 0,0775 0,5125* -0,2359* 1

e) Dreg úr sóun

náttúruauðlinda

0,2524* 0,5666* -0,3419* 0,7994* 1

47

3.8 Svör við opnu spurningunni

Mjög lágt svarhlutfall var við opnu spurningunni um það hvernig flokkun heimilissorps

hafi verið hvati til að gera meira í þágu umhverfismála, en 27 þátttakendur svöruðu þeirri

spurningu. Það sem var nefnt var að huga betur að umhverfinu almennt, moltugerð, nota

fjölnota poka fyrir búðarferðir, kaupa hluti í minni umbúðum og nota bílinn minna.

4 Umræður

4.1 Viðhorf íbúa á Ísafirði til endurvinnslu

Viðhorf íbúanna á Ísafirði til endurvinnslu og flokkunar heimilissorps eru almennt jákvæð,

en þær niðurstöður eru í takt við aðrar kannanir sem gerðar hafa verið á Íslandi (Capacent

Gallup, 2008; Einar Mar Þórðarson, Fanney Þórisdóttir og Friðrik H. Jónsson, 2008). Þá er

viðhorfið sérstaklega jákvætt í garð umhverfisins, þ.e. mikill meiri hluti (um85%) telja að

flokkun og endurvinnsla heimilissorps dragi úr umhverfismengun og að það dragi úr sóun

náttúruauðlinda (um 80%). Þessar tölur eru töluvert hærri en úr Könnun á neysluvenjum og

viðhorfum til endurvinnslu (2008), en þar voru aðeins um 60% Íslendinga sem töldu að þeir

dragi úr umhverfismengun og sóun náttúruauðlinda. Lang stærsti hluti þátttakenda flokkar

alltaf, eða oftast (um 89%) og finnst nauðsynlegt að aðrir flokki (um 82%). Það eru

svipaðar tölur og hafa verið sýndar fram á áður á Íslandi (Capacent Gallup, 2008; Einar

Mar Þórðarson, Fanney Þórisdóttir og Friðrik H. Jónsson, 2008). Flestir telja það ekki vera

of mikla fyrirhöfn að flokka sorp og að nóg pláss sé innan heimilanna til að flokka. Þá eru

flestir sammála því að það sé mikill tilgangur með því að flokka og endurvinna (um 80%),

auk þess sem flestir telja það ekki of tímafrekt (um 73%). Mikill meirihluti (90%) var

ósammála því að flokkun heimilissorps skipti ekki máli fyrir umhverfið. Þessar niðurstöður

eru töluvert jákvæðari en áður hafa verið sýndar fram á hér á landi (Einar Mar Þórðarson,

Fanney Þórisdóttir og Friðrik H. Jónsson, 2008).

Skiptar skoðanir eru þó um það hvort það að flokka sé þeirra eigin mál, eða ekki.

En þó er mikill meirihluti, eða 74%, sem telur að það sé borgaraleg skylda að flokka til

endurvinnslu. Fólk er almennt kunnugt þeim flokkunarmöguleikum sem í boði eru

(tæp73%) og tæplega tveir þriðju veit hvað má flokka, en áhugavert er að sjá hve stór hluti

telur sig vera kunnug(ur) þessum málum þar sem meiri hlutanum þykir bærinn ekki vera að

gera nóg til að upplýsa almenning um þennan málaflokk, en að auðvitað getur fólk verið að

48

kynna sér þessi mál af sjálfsdáðum, eða fengið upplýsingar í gegnum aðra miðla. Marktæk

lág fylgni (r=0,2432,p<0,05) mældis á milli þessara tveggja breyta sem getur gefið til

kynna að þeir sem vita meira um þennan málaflokk finnst bærinn vera að gera nóg til að

upplýsa almenning. Þrátt fyrir að stór hluti almennings telji sig vera kunnugan um hvernig

á að flokka er mikið um endurflokkun hjá Gámaþjónustu Vestfjarðar (Ragnar Ásgeir

Kristinsson, 2013).

Þá kom í ljós að rúmlega helmingur vill ekki að heimilin borgi fyrir sorphirðu eftir

magni og fólk er almennt neikvæðara fyrir refsingum fyrir þá sem flokka ekki sorp (tæp

47% og rúm 32% svara hvorki né). En þeir sem flokka oftar eru frekar fylgjandi refsingum

en þeir sem flokka ekki (r=0,2565, p<0,05).

4.2 Áhrifavaldar þess að fólk flokkar sorp til endurvinnslu

Það eru margir þættir sem hafa áhrif á viðhorf fólks til umhverfisins og þar af leiðandi

hegðunina, m.a. lífstíll, menning, trú, stjórnmál og þekking. (Christensen, 2013: bls. 34). Í

þessari rannsókn var spurt hver hefði verið helsti áhrifavaldur þess að fólk byrjaði að

flokka, ef það flokkar nú þegar. Í ljós kom að stærsti hlutinn nefndi að sveitarfélagið hefði

verið helsti áhrifavaldurinn, eða um 60% var sammála því. Þá töldu rúmlega 40% að

stærsti áhrifavaldurinn hefði verið fjölskylda og fjölmiðlar, en færri töldu að fjölskyldan og

vinir hefðu verið áhrifavaldar þess að fólk flokkar sorp. Einnig var fylgni milli þess hvort

þátttakendur telji að bærinn upplýsi almenning nóg og þess hvort að bærinn hafi verið

helsti áhrifavaldur þess að byrjað var að flokka, í ljós kom að lág marktæk fylgni var á milli

þessara breyta (r=0,1729, p<0,05). Þessar niðurstöður benda til að stjórnvöld og nánustu

aðstandendur áhrifavaldar þess að fólk flokki.

Þá var einnig kannað hvort munur væri eftir bakgrunnsþáttum á því hvort

einstaklingar flokki, en lítinn mun var að finna á milli kynja, þess hverfis sem fólk bjó í,

búsetuforms og menntunar. En það sást að þeir sem hafa búið hlutfallslega styðst af ævi

sinni á Ísafirði flokka sjaldnast, sem gæti verið vísbending til þess að Ísafjarðarbær sé að

hvetja fólk til flokkunar og þeir sem hafa ekki búið nógu lengi þar hafa ekki tekið jafn

lengi þátt í umræðunni. Einnig sást að um töluverðan mun var að ræða eftir aldri, stærra

hlutfall þeirra sem eldri eru sögðust flokka oftar. En þær niðurstöður rýma við fyrri

rannsóknir sem gerðar hafa verið til að kanna hvað það er í fari fólks sem flokkar helst og

49

hefur hækkandi aldur verið tengdur við að flokka frekar, hugsanlega vegna aukinnar

vitneskju og lífsreynslu (Swami, Chamorro-Premuzic, Snelgar og Furnham, 2011;

Morgan & Hughes, 2006; Úrvinnslusjóður, 2008b).

Þá var kannað hvort að vitneskja hefði áhrif á hvort fólk flokki. Í ljós kom að

tölfræðilega marktæk fylgni var milli þess að fólk sagðist flokka og að það taldi sig vera

kunnugt þeim flokkunarmöguleikum sem í boði eru (r=0,3742, p<0,05). Einnig var

tölfræðilega marktæk fylgni milli þess að fólk sagðist flokka og þess að fólk taldi sig hafa

næga vitneskju varðandi hvaða hlutir eru gjaldgengir í endurvinnslu (r=0,2735,p<0,05).

Það bendir til þess að vitneskja um hvað og hvernig á að flokka ýti undir það að fólk flokki

frekar.

Einnig var skoðað hvort fylgni væri á milli þess hvort segist fólk flokka sorp og hvort

fólk telji það vera of mikla fyrirhöfn, tilgangslaust, of tímafrekt, fólk hafi ekki pláss innan

heimilissins, að einstaklingurinn græði ekkert á því og hvort það skipti ekki máli fyrir

umhverfið. Þar kom í ljós að um neikvæða tölfræðilega marktæka fylgni var að ræða milli

allra þessara breyta of flokkunar sorps. Sem gæti verið vísbending um það að fólk sem er

jákvæðara í garð þessara þátta, þ.e. finnst vera mikill tilgangur og auðvelt að flokka, flokki

frekar. Þær niðurstöður eru í samræmi við aðrar rannsóknir sem hafa sýnt fram á að

hindranir og ástand aðstaðna til flokkunar og endurvinnslu hafi áhrif á endurvinnsluhegðun

fólks. En þegar hindranir eins og óhagkvæmni, tími, erfiði, vöntun á aðstöðu eiga sér stað

minnka líkurnar á að fólk flokki til endurvinnslu (Morgan & Hughes, 2006). Eins og sést

hér eru tengslin á milli viðhorfs fólks til heimilis sorps og umhverfisverndar hegðunar

flókið fyrirbæri, en þó getur aðstaða fólks til flokkunar haft ýmislegt að segja um það

hvort fólk flokki. Því getur flokkun til endurvinnslu einkennst af staðlaðri grundvallar

hegðun, sem treystir á gott aðgengi til góðrar aðstöðu til endurvinnslu, auk upplýsingum og

þekkingu á þessari aðstöðu og skynjuð þægindi (Barr, 2007).

50

4.3 Hefur flokkun til endurvinnslu hvatt fólk til að huga meira að

umhverfismálum bæði í hugsun og gjörðum?

Umhverfisverndarhegðun er sú hegðun fólks þegar það reynir meðvitað að draga úr

neikvæðum þáttum á náttúruna og umhverfið með gjörðum sínum. Þá t.d. með því að draga

úr notkun auðlinda og minnka úrgang, meðal annars með endurvinnslu (Kollmuss og

Agyeman, 2002). Rétt tæp 40% þátttakenda eru sammála því að áhugi og vitund á

umhverfismálum hafi aukist eftir að byrjað var að flokka, en svipaður hluti, eða rúm 43%

voru hlutlausir og svöruðu hvorki né. Því virðist sem áhugi og vitund á umhverfismálum

aukist að einhverju leiti við það eitt að byrja að flokka. Þá er mikill meirihluti þeirra sem

flokka sem telja það vera borgaralega skyldu sína og að það dragi úr sóun náttúruauðlinda,

en lág tengsl voru milli þess að fólk sagðist flokka og það dragi úr sóun náttúruauðlinda að

flokka sorp (r=0,2524, p<0,05), sem gefur vísbendingar um að umhverfisvitund haldist í

hendur við það að flokka. Það helst í hendur við aðrar niðurstöður sem hafa hafa sýnt að

umhverfisvitund er marktækt tengd viðhorfum til endurvinnslu og að viðhorf og félagsleg

viðmið hafa marktækt áhrif á endurvinnslu hegðun (Ramayah, Lee og Lim, 2012), en þeir

sem hafa jákvæðara viðhorf til endurvinnslu eru líklegri til að flokka og endurvinna.

Ekki fannst þó tölfræðilega marktæk fylgni milli þess að fólk kaupi minna, kaupi

ekki óþarfa og kaupi vörur í minni umbúðum. Því virðist sú umhverfisverndarhegðun ekki

vera tengd því hvort fólk flokki, eða ekki. En lág tölfræðilega marktæk fylgni var á milli

þess að fólk sagðist flokka og þess að fólk reyndi að minnka það magn sem fer í ruslið með

því að flokka og skila (r=0,2736, p<0,5).

4.4 Hefur flokkun til endurvinnslu hvatt fólk til að huga meira að

umhverfismálum bæði í hugsun og gjörðum?

Í kringum þriðjungur er því sammála að flokkun heimilissorps hafi verið hvati til að gera

meira í þágu umhverfismála, en rétt tæplega fimmtungur er því ósammála. Lág tölfræðilega

marktæk tengsl voru milli þess að flokka og finnast mikilvægt að aðrir flokki (r=0,2467,

p<0,05). Sem getur bent til þess að flokkun til endurvinnslu fái fólk til að finnast mikilvægt

að aðrir taki þátt í því, en ekki bara einstaklingurinn sjálfur. Jafnframt fundust tengsl milli

þess að flokka og þess að flokkun hafi verið hvati til að gera meira í þágu umhverfismála

(r=0,3287,p<0,05). Sem getur sagt okkur að flokkun gæti verið ein leið til að fá fólk til að

hugsa út í umhverfismál og þannig bæta umhverfisverndarhegðun og vitun. Þá var fylgni

51

milli skoðana um það hvort það dragi úr umhverfismengun að flokka sorp til endurvinnslu

og þess hvort það skipti ekki máli fyrir umhverfið könnuð. Í ljós kom að um neikvæða

tölfræðilega marktæk fylgni var á milli þessara breyta (r= -0,3728, p<0,05). Sem bendir til

þess að þeir sem telja það ekki skipta máli fyrir umhverfið eru ólíklegri til að telja að

flokkun til endurvinnslu dragi úr umhverfismengun, sem sýnir að þátttakendur voru

nokkuð sjálfir sér samkvæmt í þessum svörum. Þessar niðurstöður samræmast öðrum

rannsóknum sem hafa sýnt að viðhorf fólks hafi áhrif á hvort fólk flokki til endurvinnslu

(Best og Kneip, 2010). En endurvinnslu hegðun er einnig talin ráðast af þáttum eins og

félagslegri samvisku, en ekki aðeins með almennum umhverfisverndar viðhorfum (Do

Valle, Rebelo, Reis og Menezes, 2005).

Þrátt fyrir þetta lága svarhlutfall við opnu spurningunni um það hvernig flokkun

heimilissorps hafi verið hvati til að gera meira í þágu umhverfismála eru nefndir hlutir sem

UNESCO (á.á.) hefur skrifað um að séu mjög mikilvægir í að skapa lífsstíl til sjálfbærrar

þróunar; þar nefnir UNESCO að mikilvægt sé að kaupa vörur og þjónustu sem skaðar

hvorki umhverfið, samfélagið, né hagkerfið. Þátttakendur nefndu meðal annars að kaupa

hluti í minni umbúðum og nota fjölnota poka fyrir búðarferðir (sem er umhverfisvænna,

því minni úrgangur verður af því). Þá var einnig nefnt að flokkun heimilissorps hafi fengið

fólk til að huga betur að umhverfinu almennt, útbúa eigin moltugerð og nota bílinn minna.

Það væri forvitnilegt að kanna þessa hluti betur; þ.e. hvort flokkun heimilissorps sé í raun

hvati til að gera meira í þágu umhverfismála með umfangsmeiri og stærri rannsókn.

4.5 Takmarkanir

Helstu takmarkanir þessarar rannsóknar eru að ekki reyndist mögulegt að gera tölfræðilega

útreikninga á mun á milli breyta. Það er munur á milli bakgrunnsþátta og þess hvort fólk

segist flokka, því er ekki hægt að segja til um hvort bakgrunnsþættir, eins og kyn, aldur og

menntun hafi tölfræðilega marktæk áhrif á hvort fólk flokki heimilissorp.

52

5 Lokaorð

Markmið þessarrar rannsóknar var fyrst og fremst að kanna viðhorf íbúa Ísafjarðarbæjar til

endurvinnslu, það var kannað með því að leggja spurningalista fyrir úrtak bæjarbúa.

Höfundar telja viðfangsefnið sérlega áhugavert og er það einlæg von rannsakenda að

skýrsla þessi kveiki áhuga þeirra sem hana lesa á þessum málaflokki. Helstu niðurstöður

eru að viðhorf íbúanna á Ísafirði til endurvinnslu og flokkunar heimilissorps eru almennt

jákvæð. Þá er viðhorfið sérstaklega jákvætt í garð umhverfisins. Um þriðjungur er því

sammála að flokkun heimilissorps hafi verið hvati til að gera meira í þágu umhverfismála,

en rétt tæplega fimmtungur er því ósammála. Það virðist sem áhugi og vitund á

umhverfismálum aukist að einhverju leiti við það eitt að byrja að flokka. Niðurstöður

benda jafnframt til þess að vitneskja um hvað og hvernig á að flokka ýti undir það að fólk

flokki frekar og að stjórnvöld og nánustu aðstandendur séu áhrifavaldar þess hvort fólk

flokki. Í framhaldinu væri forvitnilegt að kanna betur hvort flokkun heimilissorps sé í raun

hvati til að gera meira í þágu umhverfismála með umhfangsmeiri og stærri rannsókn.

53

6 Heimildaskrá

Ajzen, I. (2006). Icek Ajzen. Skoðað 4. September 2013 á slóð

http://people.umass.edu/aizen/index.html

Ajzen, I. & Fishbein, M. (1980). Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior.

New Jersey: Prentice-Hall.

Amalía Björnsdóttir. (2003). Útskýringar á helstu tölfræðihugtökum. Í Sigríður

Halldórsdóttir og Kristján Kristjánsson (ritstj.), Handbók í aðferðafræði og

rannsóknum í heilbrigðisvísindum (115-131). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.

Auður H. Ingólfsdóttir. (2002). Grænskinna – umhverfismál í brennidepli. Reykjavík: Mál

og menning.

Barr, S. (2007). Factors Influencing Environmental Attitudes and Behaviors. A U.K. Case

Study of Household Waste Management. Environment and Behavior. Vol. 39. No. 4:

435-473

Best, H. og Kneip, T. (2010). The impact of attitudes and behavioral costs on

environmental behavior: A natural experiment on househols waste recycling. Social

Science Research. 40: 917-930

Bratt, C. (1999). Consumers‘ Environmental Behavior Generalized, Sectior-Based, or

Compensatory? Environment & Behavior,31(1), 28-44.

Button, J. (1989). How to be green. Century Hutchinson Ltd: London.

Chen, M.F., og Tung, P.J. (2009). Te Moderating Effect of Perceived Lack of Facilities on

Consumers‘ Recycling Intentions. Environment and behavior. XX(X):1-21

Christensen, N. (2013). The Environment and You. Pearson Educaion, Inc.

Do Valle, P.O., Rebelo, E., Reis, E. og Menezes, J. (2005). Combining Behavioral

Theories to Predict Recycling Involvement. Environment and Behavior. 37: 364

54

Einar Már Þórðarson, Fanney Þórisdóttir og Friðrik H. Jónsson. (2008). Könnun á

neysluvenjum og viðhorfum til endurvinnslu. Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands.

Globalis - Félag sameinuðu þjóðanna. (11. Október 2013). Globalis. Sótt frá Basel-

samningur um eftirlit með flutningi spilliefna milli landa og förgun þeirra:

http://www.globalis.is/Samningar/Basel-samningur-um-eftirlit-med-flutningi-

spilliefna-milli-landa-og-foergun-theirra

Guerin, D., Crete, J., og Mercier, J. (2001). A Multilevel Analysis of the Determinants of

Recycling Behavior in the European Countries. Social Science Research. 30: 195-218

Hafdís Anna Bragadóttir, Lára Jóhannsdóttir og Stefán Gíslason. (2010). Umhverfismál í

innkaupavagninum. Rannsóknarsetur verslunarinnar við Háskólann á Bifröst:

Reykjavík.

Hjörleifur Guttormsson. (1974). Vistkreppa eða náttúruvernd. Reykjavík: Mál og

Menning.

Ísafjarðarbær. (14. Desember 2011). Sorphirða og förgun. Sótt 12. Október 2013 frá

Ísafjarðarbær:

http://www.isafjordur.is/utgefid_efni/umhverfismal/skra/221/%20%20//utgefid_efn

i/umhverfismal/skra/221/

Kollmuss, A. og Agyeman, J. (2002). Mind the Gap: why do people act environmentally

and what are the barriers to pro-environmental behavior? Environmental Education

Research. Vol.8, No.3. Sótt 2. október 2013 af

http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13504620220145401

Kristín Hálfdánsdóttir. (12. Október 2013). Ísafjarðarbær. Sótt frá Breytingar í sorpmálum

Ísafjarðarbæjar:

http://www.isafjordur.is/baejarfulltruar/pistlar/Breytingar_i_sorpmalum_Isafjardarb

aejar/

Kubbur ehf. (2011). Kynningarbæklingur um sorpflokkun. Sótt 11. Október 2013 frá

Kubbur: http://www.kubbur.is/kubbur-

is/userfiles/files/pdf/kubbur_sorpbaeklingur_vefur.pdf

55

Kurz, T., Linden, M. og Sheehy, N. (2007). Attitudinal and Community Influences on

Paricipation in New Curbside Recycling Initiatives in Northern Ireland. Environment

and Behavior. Vol 39. No 3. Sótt 27. september 2013 af

http://eab.sagepub.com/content/39/3/367.short

Morgan, F. W. og Hughes, M. V. (2006). Understanding Recycling Behavior in Kentucky:

Who Recycles and Why. JOM.

NEWHOUSE, N. (1991) Implications of attitude and behavior research for environmental

conser- vation, The Journal of Environmental Education, 22(1), pp. 26–32.

Norðurlandaráð. (11. Október 2013). Norden. Sótt frá Norrænt umhverfi:

http://www.norden.org/is/nordmiljoe/themautgafur/2012/nordurloend-beina-

sjonum-ad-urgangstilskipun-esb

Ojedukon, O. (2007). Attitude towards littering as a mediator of the relationship between

personality attributes and responsible environmental behavior. Waste Management.

12: 2601-11. Sótt 4. október 2013 af http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21911286

Ragnar Ásgeir Kristinsson. (26. September 2013). Verkferli Gámaþjónustu Vestfjarða . (S.

S. Gíslason, Spyrill)

Ramayah, T., Lee, J. W. C., og Lim, S. (2012). Sustaining the environment through

recycling: An empirical study. Journal of Environmental Management. 102:141-147

Rammaáætlun um vernd og nýtingu náttúrusvæða með áherslu á vatnsafl og jarðhitasvæði.

(2. Október 2013). Um rammaáætlun. Sótt frá Rammaáætlun um vernd og nýtingu

náttúrusvæða með áherslu á vatnsafl og jarðhitasvæði:

http://www.rammaaaetlun.is/um-rammaaaetlun/sjalfbaer-throun/

Rannveig Ólafsdóttir. (2007). Umhverfisstjórnun – tæki til sjálfbærar ferðaþjónustu? Í , I.

Hannibalsson (Ritstj.), Rannsóknir í félagsvísindum VIII, Viðskipta og

Hagfræðideild (bls. 415-430). Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands.

Reykjavíkurborg. (2. Október 2013). Almennt um staðardagskrá 21. Sótt frá

Umhverfissvið:

56

http://www.gamli.umhverfissvid.is/default.asp?sid_id=3423&tId=1&Tre_Rod=013|

002|&qsr

Sambands íslenskra sveitarfélaga. (2009). Áherslur Sambands íslenskra sveitarfélaga í

úrgangsmálum. Reykjavík: Samband íslenskra sveitarfélaga. Sótt 11. Október 2013

frá http://www.samband.is/media/urgangsmal/Meginaherslur-i-urgangsmalum.pdf

Samband íslenskra sveitafélaga. (mai 2009). Sótt 10. Október 2013 frá Samband íslenskra

sveitafélaga:

http://www.samband.is/media/urgangsmal/Yfirlit_regluverk_ESB_urgangur_Heim

asida_2_2_09.pdf

Samband íslenskra sveitafélaga. (2. Október 2013). Sjálfbær sveitarfélög. Sótt frá Samband

íslenskra sveitafélaga: http://www.samband.is/verkefnin/umhverfis--og-

taeknimal/sjalfbaer-throun---std-21/

Swami, V., Chamorro-Premuzic, T., Snelgar, R. og Furnham, A. (2011). Personality,

individual differences, and demographic antecedents of self-reported household

waste management behaviours. Journal of Environmental Psychology. Vol.31. iss.1:

21-26

Trylla, R. (30. September 2013). Sorphirðumál í Ísafirði. (S. S. Gíslason, Spyrill)

UNESCO. (á.á.). Education for Sustainable Development. UNESCO. Sótt 14. september af

http://www.unesco.org/new/en/education/themes/leading-the-international-

agenda/education-for-sustainable-development/browse/2/

United Nations Division for Sustainable Development (UNDSD) (1992). Agenda/21.

http://sustainabledevelopment.un.org//documents/Agenda21.pdf

Umhverfis- og auðlindaráðuneytið. (2002). Sótt 10. Október 2013 frá Umhverfis- og

auðlindaráðuneytið:

http://www.umhverfisraduneyti.is/media/PDF_skrar/Loftslag_2.kafli.pdf

57

Umhverfis- og auðlindaráðuneytið. (2013). Landsáætlun um meðhöndlum úrgangs 2013 -

2024, Úrgangsstjórnun til framtíðar. Reykjavík: Umhverfis- og

auðlindaráðuneytið.

Umhverfis- og auðlindaráðuneytið. (15. Október 2013). Úttekt OECD á stöðu og þróun

umhverfismála á Íslandi. Sótt frá Umhverfis- og auðlindaráðuneytið:

http://www.umhverfisraduneyti.is/utgefid-efni/nr/143

Umhverfisráðuneytið. (1992). Heimsráðstefna sameinuðu þjóðanna um unhverfi og þróun.

Reykjavík: Umhverfisráðuneytið.

Umhverfisráðuneytið. (2002). Velferð til framtíðar, sjálfbær þróun í íslensku samfélagi.

Reykjavík: Umhverfisráðuneytið.

Umhverfisstofnun. (2004). Landsáætlun um meðhöndlun úrgangs 2004 - 2016. Reykjavík:

Umhverfisstofnun.

Úrvinnslusjóður. (11. Október 2013). Um Úrvinnslusjóð - verkefni - verklag. Sótt frá

Úrvinnslusjóður: http://www.urvinnslusjodur.is/um-urvinnslusjod/verkefni/verklag/

Úrvinnslusjóður. (12. Október 2013). Úrvinnslusjóður. Sótt frá Hvers vegna að

endurvinna: http://www.urvinnslusjodur.is/einstaklingar/hversvegna/

Úrvinnslusjóður. (2008)a. Endurvinnsluvika haldin í fyrsta sinn á Íslandi. Sótt frá

Úrvinnslusjóður: http://www.urvinnslusjodur.is/utgafa/frettir-og-tilkynningar/nr/248

Úrvinnslusjóður. (2008)b. Úrvinnslusjóður. Sótt frá Kennsluefni, í þínum höndum:

http://www.urvinnslusjodur.is/endurvinnsluvika/kennsluefni/kennsluefni

58

Viðauki A

Viðhorf íbúa Ísafjarðarbæjar til endurvinnslu heimilissorps. Ágæti þátttakandi, meginmarkmið þessarar könnunar er að kanna viðhorf íbúa

Ísafjarðarbæjar til endurvinnslu á heimilissorpi. Spurningarnar eru liður í rannsókn sem er

unnin í tengslum við lokaverkefni í landfræði við Háskóla Íslands. Athugaðu að þér er

ekki skylt að svara einstökum spurningum, né spurningalistanum í heild, okkur þætti hins

vegar vænt um að þú gætir séð þér fært um að svara öllum spurningunum. Ekki er hægt að

rekja svör til einstaklinga og er spurningalistinn nafnlaus. Þessi könnun er ekki ýkja löng

og ætti ekki að taka meira en fimm mínútur að svara henni.

Með fyrirfram þökk,

Sara Sigurðardóttir og Sævar Gíslason

1. Hversu sammála eða ósammála ertu eftirfarandi fullyrðingum?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

a) Það er borgaraleg skylda mín að flokka sorp 1 2 3 4 5

b) Það er eingöngu mitt mál hvort ég flokka sorp eða ekki 1 2 3 4 5

c) Ég dreg úr umhverfismengun ef ég flokka sorp 1 2 3 4 5

d) Ef ég flokka sorp legg ég mitt af mörkum

til að draga úr sóun náttúruauðlinda

1

2

3

4

5

2. Flokkar þú heimilissorp?

Svarmöguleikar: 1.Alltaf 2.Oftast 3.Stundum 4.Sjaldan 5.Aldrei

1 2 3 4 5

3. Eftir að þú byrjaðir að flokka, hefur áhugi á umhverfismálum aukist?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

59

4. Ef þú flokkar heimilissorp, hver var þá þinn helsti áhrifavaldur?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

a) Fjölskylda 1 2 3 4 5

b) Vinir 1 2 3 4 5

c) Nágrannar 1 2 3 4 5

d) Sveitafélag 1 2 3 4 5

e) Fjölmiðlar 1 2 3 4 5

5. Finnst þér mikilvægt að aðrir flokki?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

6. Hefur flokkun heimilissorps verið hvati fyrir þig til að gera meira í þágu

umhverfismála?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

Ef sammála, hvernig?

60

7. Hversu sammála eða ósammála ertu eftirfarandi fullyrðingum um

sorpflokkun á þínu heimili?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

a) Ég tel það vera of mikla fyrirhöfn 1 2 3 4 5

b) Ég tel það vera tilgangslaust 1 2 3 4 5

c) Ég tel að sorpið sé hvort eð er ekki endurunnið 1 2 3 4 5

d) Ég tel að það skipti ekki máli fyrir umhverfið 1 2 3 4 5

e) Ég græði ekkert á því 1 2 3 4 5

f) Ég hef ekki pláss til að flokka sorp á heimilinu 1 2 3 4 5

g) Ég tel það vera of tímafrekt 1 2 3 4 5

8. Ert þú kunnug(ur) þeim flokkunarmöguleikum sem í boði er?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

9. Telur þú þig hafa næga vitneskju um það sorp sem hægt er að endurvinna

og eru gjaldgeng til flokkunar?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

10. Finnst þér Ísafjarðarbær upplýsa almenning nóg um málefni flokkunar

sorps?

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

11. Ert þú fylgjandi einhverskonar refsingu fyrir þá sem flokka ekki

heimilissorp?

61

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

1 2 3 4 5

12. Hvort ert þú fylgjandi eða andvíg(ur) því að heimilin borgi fyrir sorphirðu

eftir magni?

Svarmöguleikar: 1.Mjög andvíg(ur) 2.Frekar andvíg(ur) 3.Hvorki né 4.Frekar

fylgjandi 5.Mjög fylgjandi

1 2 3 4 5

13. Reynir þú að minnka það magn sem fer í ruslið með því að...

Svarmöguleikar: 1.Mjög ósammála 2.Frekar ósammála 3.Hvorki né 4.Frekar

sammála 5.Mjög sammála

a) Kaupa minna 1 2 3 4 5

b) Kaupa ekki óþarfa 1 2 3 4 5

c) Kaupa frekar vörur í minni umbúðum 1 2 3 4 5

d) Flokka og skila til endurvinnslu eða endurnotkunar 1 2 3 4 5

Bakgrunnur

Kyn? Kk ___ Kvk ___

Aldur? ___

Býrðu í? Einbýli ___ Tvíbýli ___ Fjölbýli ___

Lengd búsetu á Ísafirði? _______

Menntun? Grunnskóli ___ Iðnnám ___ Stúdentspróf ___ Háskólapróf ___

Hverfi? Fjörðurinn ___ Efri bær ___ Neðri bær/Eyrin ___ Hnífsdalur ___

Kærar þakkir fyrir þátttökuna

62