EVROPSKA PERSPEKTIVA BOSNE I HERCEGOVINE

Ka uravnoteženosti ili ekstremnoj nejednakosti?

Oktobar, 2004

2

Ovaj Izvještaj je dio serije povremenih izvještaja koje objavljuje ALDI. Naši povremeni izvještaji mogu

uklju ivati informativnu perspektivu o pojedinim pitanjima vladinih politika, poziciji pojedinih grupa u

društvu, poziciju procesa tranzicije i procesa Evropskih integracija, o rezultatima drugih istraživanja ili

drugih izvještaja prezentovanih na konferencijama ili u javnosti. Svi naši povremeni izvještaji prolaze

interne provjere, kako bi se obezbijedili da su dostigli standard u istraživa koj kvaliteti i objektivnosti.

ALDI udruženje gra ana, je neprofitna i nevladina organizacija koja podržava razvoj otvorenog društva i

ekonomski nezavisnih gra ana. Sve publikacije ALDI u.g. ne reflektuju uvijek zvani na mišljenja naših

klijenata, niti organizacija koja sponzoriraju naša istraživanja.

Ovaj izvještaj je za javnu upotrebu podržan od strane ALDI u.g., kroz korištenje vlastitih sredstava

dobivenih kroz projekte i dobrovoljni rad lanova organizacije.

Proces interne provjere je sastavni dio svih istraživa kih projekata ALDI u.g. Sve aktivnosti koje su

prethodile publikaciji ovog dokumenta, bile su predmet procesa obezbje enja kvaliteta, kako bi se

obezbijedilo da istraživanje dostigne slijede e standarde: da je problem dobro formulisan; da su sva

istraživanja dobro dizajnirana i pravilno izvršena; da su informacije i pretpostavke jasne; da je sva

dokumentacija ta na, razumljiva i ubjedljva i vremenski prihvatljiva; da je istraživanje obavljeno

nezavisno i izbalansirano. ALDI u.g. je koristio sve raspoložive informacije prikupljene u procesu

istraživanja koje su bez diskriminacije uklju ene u izvještaj. U slu aju nepostojanja preciznih ili

vremenski odgovaraju ih statisti kih informacija u istraživanju su korištene racionalne pretpostavke.

Na istraživanju i izradi ovog dokumenta su radili: Demir Imamovi , Meliha Ga anin, Mirnes Uhota,

Fatima Fejzi , Edita Bešlija, Nijaz Ratkovi , Vildana Kadri i Delila Klovo.

Objavljeno u oktobru 2004. godine od strane ALDI Udruženje gra anaPanorama b.b. 73 000 Goražde

Da naru ite naše dokumente ili da dobijete dodatne informacije, možete kontaktirati: Ta telefon: +387 (0)38 227 850, Fax: +387 (0)38 228 594, e-mail aldi@aldi.ba

ALDI u.g. Internet: http://www.aldi.ba

3

Predgovor

Tranzicija u Bosni i Hercegovini provodi se na politikama, kreiranim na osnovu površnih informacija o tome šta se zaista dešava u društvu. Trenutno ak ne postoji vladina institucija, koja bi dala informaciju o procjeni broja stanovnika u svim op inama u BiH. Bosna i Hercegovina u kratkom roku može osnovati agenciju za statistiku, ali joj treba pet godina da imenuje direktora. Zahvaljuju i praksi da za donošenje politika ili zakona ne trebaju informacije o stvarnom stanju problema, svaka debata o procesu ekonomskih reformi zasniva se na nepreciznim i generalnim informacijama o trenutnom ekonomskom i socijalnom stanju u državi. Vladine institucije optimisti no procjenjuju svoje napore na stabilizaciji ekonomije uvjeravaju i sve aktere u bosanskom društvu, kako uspješno popravljaju ekonomsku situaciju. U stvarnom životu svakim danom smanjuju se šanse za uspješan izlazak nacionalne ekonomije iz stanja dubokog socijalnog i ekonomskog poreme aja. Ekonomski napredak je vidljiv u samo nekoliko najve ih gradova, koji sve više posje aju na izolovana ostrva izvozno orijentisanih zemalja Jugoisto ne Azije. Razlike u ekonomskim potencijalima izme u op inapoti e sve ve i broj gra ana na napuste marginalizirana podru ja, i da se presele u vode eadministrativne centre u potrazi za kvalitetnijim i bolje pla enim poslovima. U nemogu nosti da rade na zapadu, mladi ljudi se sve više okre u Sarajevu i Banja Luci u potrazi za karijerom i boljom budu nosti za njih i njihove budu e porodice. Iako je glavni cilj Srednjoro nerazvojne strategije stvaranje preduslova za ujedna en ekonomski rast svih dijelova zemlje, vladine politike zanemaruju probleme koncentracije kapitala i stru ne radne snage, ostavljaju ipreko 4/5 stanovništva sve ve im izgledima za padanje u siromaštvo tipi no za ve inuizvozno orjentisanih ekonomija u razvoju.

Ovaj dokument je proizvod ALDI u.g. koji je proteklih šest mjeseci radio na prikupljanju i analiziranju informacija o razmjerama ekonomske nejednakosti unutar Bosne i Hercegovine. Osnovni cilj dokumenta jeste pokretanje šire debate oko problema izražene ekonomske nejednakosti unutar BiH, te skretanje pažnje klju nih donosioca odluka o ekonomskim i demografskim poreme ajima koje se prouzrokuju trenutnim na inom vo enja ekonomske politike.

4

Uvod

Kada se kaže da se u Bosni i Hercegovini gra ani nalaze u teškoj ekonomskoj situaciji, ništa se novo nije reklo. Protekle etiri godine Bosna i Hercegovina stagnira u ekonomskom razvoju. Brze promjene koje su se desile u poslijeratnom periodu ulijevale su optimizam gra anima u ubrzanu normalizaciju ekonomskog života i vra anje prijeratnog ekonomskog blagostanja. Me utim, nagli zastoj u razvoju u 2001. godini, stvorio je sumnju u povratak na prijeratni životni standard. Nakon dugogodišnjeg intelektualnog prihvatanja demokratije i tržišne ekonomije, te nedoumice šta to zaista zna i u praksi, kona no je u 2004. godini postignut dogovor oko ciljeva ekonomskog razvoja zemlje, uokviren u Srednjoro nu razvojnu strategiju-PRSP. U tom dokumentu, Vlada je obe ala gra anima provo enje reformi u naredne etiri godine, ime bi se dostigao prijeratni nivo Bruto društvenog proizvoda, drasti no smanjilo siromaštvo, a zemlja približila na samo jedan korak do Evropske Unije. Ispunjavanjem ciljeva iz Srednjoro ne strategije, svi dijelovi zemlje bi trebali imati obezbije en uravnotežen rast, a rasprostranjeno siromaštvo bi se našlo na putu iskorjenjenja.

Vladaju a politi ka koalicija u Bosni i Hercegovini kontinuirano promoviše ciljeve zacrtane u PRSP-u, nastoje i ubijediti gra ane da se proces reformi provodi ubrzanim tempom. Brojni su primjeri izjava vladinih službenika, koji svakodnevno ubje uju doma u i me unarodnu javnost da se u Bosni i Hercegovini sve odvija i brže nego što su to mnogi o ekivali. Nedavno, u svom govoru, predsjednik Predsjedništva je ovako prokomentarisao trenutni proces reformi koji se odvija u Bosni i Hercegovini:

'Po et u od Bosne i Hercegovine. Ona je danas na dobrom putu da postane funkcionalna, moderna država sa nadležnostima i institucijama koje e joj omogu iti punopravno lanstvo u evroatlantskim integracijama. U toku su važne reforme iz oblasti obrazovnog, poreskog, ekonomskog, administrativnog, sigurnosnog i odbrambenog sistema. Tako er je u toku i proces uspostave institucija na državnom nivou, po ev od Ministarstva odbrane, Zajedni ke i Operativne komande, Obavještajno-sigurnosne agencije, Agencije za sigurnost, informiranje i zaštitu, Uprave za indirektno oporezivanje i još 20-tak drugih.'1

Prema Izvještaju Vije a ministara o implementaciji hitnih mjera jasno stoji da su vladine institucije u BiH implementirale 94 procenta svih planiranih aktivnosti za period avgust 2003 - mart 2004.2 Ohrabreni statisti kim informacijama o rastu obima industrijske proizvodnje za 11,1 procenata, izvoza za 14 procenata, te smanjenjem rasta izvoza i smanjenjem nezaposlenosti za 0,2 procenta, vladine institucije kontinuirano promovišu svoje uspjehe u provo enju klju nih tranzicijskih reformi.3

Me utim, za ve inu informacija koje prezentiraju vladine institucije ne postoje vrstidokazi da reforme uti u na rješvanje osnovnih problema gra ana u stvarnom životu. Niske stope zaposlenosti i rastu e siromaštvo glavni su problemi sa kojima se suo ava ve inastanovnika. esti protesti poljoprivrednika i penzionera, štrajkovi nezadovoljnih radnika, potresne pri e o ekstremnom siromaštvu gra ana, svakodnevna su top tema bosanskih medija, koji najžeš e kritikuju rad vladinih institucija u Bosni i Hercegovini.

1 Izvod iz govora Sulejmana Tihi a Predsjedavaju eg predsjedništva BiH: Obra anje na okruglom stolu Fondacije Konrad Adenauer: 'Perspektive stabiliziranja i razvoja Balkana sa stanovišta Bosne i Hercegovine'. Berlin, 14. juni 2004. 2 (2003)Kona an Izvještaj o implementaciji Akcionog Plana za realizaciju hitnih reformskih mjera (avgust 2003 - mart 2004.) Vije e ministara, Juli 2004. godine.3 Promjene u odnosu na prvih šest mjeseci 2003. godine. Zvani na stopa nezaposlenosti je u prvih šest mjeseci 2004. godine iznosila 41,7 procenata. Rast uvoza u prvih šest mjeseci je iznosio 5,75 procenta u odnosu na isti period u 2003. godini. Izvor: Entitietski uredi za statistiku 6/2004; ALDI analiza spoljne trgovine u prvom polugodištu 2004. godine.

5

U ovom Izvještaju prezentirani su rezultati istraživanja o sprovo enju Srednjoro ne razvojne strategije i njenim kratkoro nim i dugoro nim posljedicama na ekonomsku budu nost Bosne i Hercegovine. Osnovni cilj istraživanja jeste utvr ivanje trenutnog stanja razmjera ekonomske nejednakosti unutar zemlje i njihovih posljedica na ekonomsku budu nost Bosne i Hercegovine.

Ciljevi politike PRSP

U politici PRSP-a jasno su proklamovana tri klju na strateška cilja koji se planiraju ostvariti do kraja 2007. godine.4 Na prvom mjestu je stvaranje pretpostavki za samoodrživ i uravnotežen rast svih dijelova Bosne i Hercegovine, drugi se odnosi na smanjenje siromaštva za 1/5, a tre i podrazumijeva insitucionalne reforme i potpisivanje i ispunjavanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom Unijom.

Sva tri klju na cilja zacrtana u PRSP-u su podjednako važna za gra ane Bosne i Hercegovine, i što je bitnije, snažno su me usobno povezana. Ako Bosna i Hercegovina dostigne 90 procenata bruto društvenog proizvoda iz 1991. godine, to bi rezultiralo zna ajnimpove anjem prihoda najsiromašnijih stanovnika, te smanjenjem rasprostranjenog siromaštva u zemlji5. Stvaranjem temelja za samoodrživi ekonomski razvoj, Bosna i Hercegovina bi ispunila jedan od tri klju na kriterija za prijem u EU – ekonomski i time bila na korak do prijema u Evropsku Uniju.

Visoke stope nezaposlenosti i nedovoljna razvijenost privatnog sektora, opredijelile su Vlasti Bosne i Hercegovine da prvi klju ni ekonomski prioritet bude osiguranje bržeg razvoja izvozno orjentisanog privatnog sektora.6 Razvoj privatnog sektora planira se posti iprvenstveno kroz unaprije enje poslovne klime za doma a i inostrana ulaganja, privatizaciju, smanjenje korupcije, liberalizaciju spoljne trgovine i tržišta rada, te kroz obezbje enje državne podrške izvozu. Kriti na pretpostavka na kojoj se zasniva strategija za razvoj privatnog sektora su strane direktne investicije.

Prema PRSP-u, liberalizacija trgovine i pove anje izvoza na osnovu komparativnih prednosti, dovelo bi do dodatnih pove anja inostranih investicija u privatni sektor što bi generisalo veliki broj novih radnih mjesta (kao što se to o ekuje sa najnovijim stranim investicijama u Željezaru Zenica). Nove investicije iz inostranstva potakle bi nova zapošljavanja i više stope ekonomskog rasta. Više stope ekonomskog rasta omogu ile bi nove investicije, koje bi pove ale produktivnost zaposlenih radnika i omogu ile usvajanje novih tehnologija i proizvodnji zasnovanih na znanju, omogu avaju i proširivanje proizvodnje i izvoz kvalitetnijih i skupljih proizvoda. Izvoz skupljih proizvoda uticao bi na ponudu bolje pla enih radnih mjesta, direktno uti u i na pove anje životnog standarda u državi.

Smanjenje siromaštva u BiH za 20 procenata proizilazi iz ostvarivanja viših stopa ekonomskog rasta. Prema istraživanju i mjerenju životnog standarda u BiH iz 2002. godine, u Bosni i Hercegovini postoji mala nejednakost izme u siromašnih i onih koji to nisu.7

Ekonomski rast na smanjenje siromaštva djeluje razli ito, u zavisnosti od veli ine

4 Vije e Ministara, Vlada FBiH, Vlada RS: 'Srednjoro na razvojna strategija BiH ( PRSP) (2004 – 2007)', kona na verzija, april 2004. str.12 5 Bruto društveni proizvod po glavi stanovnika Bosne i Hercegovine u 1991. godini je iznosio oko 2.400 US dolara. 6 Vije e Ministara BiH Vlada FBiH, Vlada RS: 'Srednjoro na razvojna strategija BiH – PRSP (2004 – 2007)', kona na verzija, april 2004. Str 13 7 (2002) Državna agencija i entitetski zavodi za statistiku, Svjetska Banka. 'LSMS - Istraživanju i mjerenju životnog standarda u Bosni i Hercegovini. Izvještaj: Blagostanje u Bosni i Hercegovini 2001: Mjerenja i nalazi. Sarajevo Decembar 2002. Gini koeficijent pokazatelj kojim se izražava nejednakost u raspodijeli prihoda. Prema nalazima LSMS u BiH Gini koeficijent iznosi 26 indeksnih poena, svrstavaju i BiH u zemlje sa malom nejednakoš u prihoda me u gra anima. Što je Gini koeficijent manji, to se pove anje ukupnog prihoda ravnomjernije dijeli na sve stanovnike u zemlji i od pove anih stopa ekonomskog rasta ve u korist imaju kategorije stanovništva sa nižim prihodima.

6

nejadnakosti u visini prihoda. Kako je ekonomska nejednakost me u stanovništvom mala, pove anje stope ekonomskog rasta imale bi veliki efekat na pove anje prihoda siromašnijim kategorijama stanovništva, što bi uticalo na snažno smanjivanje siromaštva u zemlji.

U Bosni i Hercegovni, postoji konsenzus da je najbolje rješenje za sve gra ane što brži ulazak u Evropsku Uniju. Uvi aju i da Bosna i Hercegovina ne može samostalno povratiti nivo prijeratnih ekonomskih aktivnosti, niti zna ajno unaprijediti kvalitetu života, gra ani i država jedino u tome vide dugoro no rješenje ekonomskih problema. Klju ni cilj Evropske Unije jeste harmonizirani razvoj svih zemalja lanica. Ulaskom u EU moze se zna ajno unaprijediti infrastruktura, zahvaljuju i strukturnim fondovima EU, a novi imidž zemlje privukao bi inostrane investicije koje bi snažno podstakle rast ekonomije i zapošljavanja. Kroz reforme i uvo enje 'Evropskih standarda' otvara se jedina mogu nostda gra ani BiH dugoro no posmatrano, zna ajno približe svoj životni standard standardu stanovnika Evropske Unije. Bosna i Hercegovina se trenutno nalazi u procesu približavanja i stabilizacije Evropskoj Uniji, u okviru kojeg bi se trebali zapo eti pregovori o stabilizaciji i pridruživanju. U PRSP-u je planirano da se do kraja 2007. godine potpiše Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, te ispune sve obaveze koje bi trebale proiza i iz njega. Nakon 2007. godine, Bosna i Hercegovina bi trebala podnijeti zvani nu aplikaciju za lanstvo u EU, ime bi došla samo na korak do prijema u EU.

Kompletna strategija razvoja privatnog sektora bazira se na pretpostavci da je lokalno tržište BiH malo, da je privatni sektor nerazvijen i da je najbolji na in razvoja privatnog sektora njegovo potpuno uklju enje u me unarodnu ekonomiju. Vlada Bosne i Hercegovine je snažno prigrlila strategiju liberalizacije spoljne trgovine:

'Sama injenica da je tržište BiH malo, upu uje na potrebu vo enja liberalne vanjskotrgovinske politike. Daljnja liberalizacija spoljnotrgovinskog režima u regiji treba ostati prioritet BiH, zajedno sa stvaranjem pretpostavki za integraciju u tržište EU.'8

Nažalost, u PRSP-u niti na jednom mjestu nisu razmotrene mogu e negativne posljedice sprovo enja liberalne izvozno orijentisane ekonomske politike. U prethodnom citatu iz PRSP-a vidljiva je jasna opredjeljenost za potpunu otvorenost lokalne ekonomije, bez imalo rezervi prema negativnim posljedicama koje ona može imati na zaposlenost i prihode u poljoprivredi, te na nivo plata radnika u lokalnim privatnim preduze ima. Izvozno orijentisana strategija je prije teorijski model nego stvarno iskustvo zemalja u tranziciji. Brojni su primjeri zemalja koje su i prije 20 godina zapo eli sa sli nom ekonomskom strategijom, ali od planiranih rezultata su jednako daleki kao i Bosna i Hercegovina. Problem sa prirodom inostranih investicija: kreiranje 'izolovanih ostrva' u kojima su jedino vidljivi ekonomski rezultati; nemogu nost prelaska sa 'sastavljanja' na 'proizvodnju' skupih industrijskih proizvoda; rast nezaposlenosti i stagnacija prosje nih pla a, samo su primjeri koji 'krase', tipi ne 'uspješne' zemalje koje su prihvatili liberalnu izvozno orijentisanu strategiju, a kojima u PRSP-u uopšte nije posve ena pažnja.9

S druge strane, s obzirom na trenutnu sposobnost vladinih institucija i njihov kapacitet da u potpunosti provedu institucionalne reforme, danas niko ne može sa sigurnoš ure i koliko e još godina biti potrebno da Bosna i Hercegovine potpiše ugovor o stabilizaciji i pridruživanju, a pogotovo u kojoj godini e biti ispunjene sve preuzete obaveze. U Bosni i Hercegovini skoro da nema nezavisnih studija koje bi dale objektivnu procjenu napredovanja

8 PRSP Kona na verzija Str 161 9 U našem izvještaju: 'Slobodna trgovina i Bosna i Hercegovina: Da li smo spremni na putovanje?' detaljno smo analizirali uspjehe svih 100 zemalja koje su usvojile sli nu ekonomsku strategiju u proteklih pedeset godina. Izvještaj objavljen u asopisu Centra za Promociju Civilnog Društva 'Lokalna samouprava' broj 5, maj 2004.

7

zemlje na putu ka Evropi. Vladine institucije za ekonomska istraživanja i monitoring su dugo u osnivanju, Državna agencija za statistiku skoro da ne funkcioniše, a doma i politi ari se više oslanjaju na ekonomske procjene me unarodnih organizacija, nego na svoje vlasite. U takvom ambijentu vladine institucije same ocjenjuju rezultate svoga rada a nivo aktivnosti mjere u odnosu na period kada je funkcija Vlade BiH bila marginalizirana po pitanju ekonomskog razvoja. Vije e Ministara Bosne i Hercegovine je nedavno obe alo da e Bosna i Hercegovina do 2009. godine biti lanica Evropske Unije, stvaraju i tako optimisti nu sliku o ekonomskoj perspektivi države, u kojoj injenice o stvarnoj ekonomskoj situaciji gra anapostaju potpuno marginalizovane.

Dok politi ari obe avaju gra anima da e ulaskom u Evropsku Uniju relativno brzo biti riješeni klju ni problemi sa kojima se susre u u svakodnevnom životu, Bosna i Hercegovina sve više zaostaje za drugim državama u regionu. U svom Izvještaju o krizi zapadnog Balkana 2004. godine, ESI je istakao:

'Bez ozbiljne predanosti Evropske Unije razvoju novog seta instrumenata politike, ovaj region e biti sve više izoliran od zbivanja koja se dešavaju oko njega, od Slovenije, preko Ma arske, Rumunije i Bugarske i južno do Gr ke. Kako se njegovi susjedi razvijaju, sposobnost zapadnog Balkana da se pridruži evropskom projektu e se tokom vremena samo smanjivati. Izbor koji stoji na raspolaganju Evropskoj Uniji je jednostavan: ili se ozbiljno posvetiti riješavanju temeljnih uzroka nestabilnosti ili nastaviti sa trošenjem svojih sredstava na borbu protiv sukoba kada oni izbiju širom ovog regiona.'10

Iako je izvještaj objavljen skoro prije dvije godine, još uvjek ne postoje naznake da je u Bosni i Hercegovini u injen toliko snažan pomak da bi se reklo da za nju ne važi analiza stanja koju je prezentirao ESI. Naprotiv, prema posljednjim podacima Svjetske Banke, ekonomske razlike izme u Srbije i Crne Gore, te Albanije sa Bosnom i Hercegovinom postaju sve izražajnije. Sa druge strane, ekonomska nesigurnost u zemlji postaje toliko izražena, da su gra ani svjesni da država ne može uraditi mnogo da unaprijedi lokalnu ekonomiju koja bi omogu ila bar optimisti nu perspektivu, ako ne bolju kvalitetu života. Trenutno vo enje politike u Bosni i Hercegovini nije usmjereno na rješavanje makroekonomske nestabilnosti, a pogotovo ne na stvaranje takve politike razvoja koja eomogu iti ostvarivanje zacrtanih ciljeva u PRSP-a.

Zahvaljuju i dijelimi nom provo enju tranzicijskih reformi, BiH se trenutno svrstava me u najotvorenije ekonomije u svijetu. Ova otvorenost direktno utie e na problem uravnoteženog razvoja unutar Bosne i Hercegovine. Prema razli itim istraživanjima provedenim širom svijeta, posljedice u smanjivanju trgovinskih barijera i ja anje monetarne stabilnosti mogu imati snažne negativne posljedice u ekonomski marginalnim regionima. Trgovinska liberalizacija može dodatno produbiti regionalne razlike unutar zemlje, koje teško da mogu biti ispravljene bez dodatnih napora vladinih institucija. U Bosni i Hercegovini gra ani sve više osje aju posljedice neuravnoteženog razvoja unutar zemlje, a vladine institucije, ako je suditi prema njihovim rezultatima, nisu u stanju ostvariti zacrtane ciljeve u Razvojnoj strategiji

10 (2002) Evropska Inicijativa za Stabilnost ESI, 'Zapadn Balkan 2004. godine: Pomo , kohezija i nove granice Evrope'. Novembar 2002. godine, Str. 5

8

Borba sa rastu im trgovinskim deficitom

Kontinuirano objavljivanje vijesti koje prikazuju život gra ana u ekstremno teškim životnim uslovima, esto odvra a pažnju javnosti od strukturnih problema sa kojima se suo avanacionalna ekonomija. Jedan od narelevantnijih indikatora uspješnosti ekonomije Bosne i Hercegovine jeste stanje deficita teku eg ra una, koji je tokom svih proteklih šest godina u stalnom porastu. U periodu od 1998. do 2003. godine deficit teku eg ra una rastao je po prosje noj stopi od 22,43 procenta.11 Neuspjeh Bosne i Hercegovine da smanji deficit teku eg ra una samo govori koliko je neuskla ena i nerazvijena ekonomija u Bosni i Hercegovini. Kako je prikazano na grafikonu 3-1, deficit teku eg ra una prvenstveno se prouzrokuje visokim stopama rasta uvoza proizvoda u Bosnu i Hercegovinu.

Izvor: Centralna Banka BiH

Deficit teku egra una

0.0

1,000.0

2,000.0

3,000.0

4,000.0

5,000.0

6,000.0

7,000.0

8,000.0

1998 1999 2000 2001 2002 2003

milio

ni K

M

Bilans uvoza i izvoza usluga Dohodak Teku i transferi Bilans uvoza i izvoza proizvoda

Kao što je prikazano na grafikonu 3-1., deficit teku eg ra una je ve u 2002. godini prešao iznos od 3,5 milijarde KM i još uvijek je u porastu. U 2003. godini deficit teku egra una Bosne i Hercegovine je iznosio 3,607 milijarde KM. Samo u prvom kvartalu 2004. godine deficit teku eg ra una je pove an za 8,1 procenata, u odnosu na prvi kvartal 2003. godine.

Stanje deficita teku eg ra una jasno pokazuje posljedice stagnacije u rastu ekonomije Bosne i Hercegovine, nakon 2000-te godine. Deficit teku eg ra una prouzrokovan je zna ajnim smanjenjem teku ih transfera, i smanjenjem dohotka. Pored s smanjenja teku ihtran sfera, klju ni razlog za ogromni deficit nalazi se u izuzetno visokom deficitu u trgovinskom bilansu Bosne i Hercegovine. Samo u 2003. godini trgovinski deficit je iznosio 5,52 milijardi KM.12

11 Platni bilans Bosne i Hercegovine – Sumarni prikaz 1998 – 2003, Sumarni prikaz. Izvor Centralna Banka BiH. 12 Izvor: Centralna Banka Bosne i Hercegovine

Grafik 3-1.Struktura teku eg ra una platnog bilansa Bosne i Hercegovine 1998. – 2003. godina

9

Tabela 3-1. Trgovinski bilans Bosne i Hercegovine (1998-2003) Milioni KMGODINE

1998 1999 2000 2001 2002 2003

BILANS ROBA* -4,076.9 -4,672.3 -4,572.0 -5,075.9 -5,958.4 -5,860.0

Izvoz robe 1,043.0 1,375.6 2,180.4 2,255.5 2,089.2 2,362.8

Uvoz robe -5,119.9 -6,047.9 -6,752.4 -7,331.4 -8,047.6 -8,222.9

BILANS USLUGA 375.3 308.5 338.8 380.6 291.3 332.9

Izvoz usluga 739.1 724.1 762.9 823.6 787.9 841.0

Uvoz usluga -363.9 -415.6 -424.1 -443.0 -496.6 -508.1

TRGOVINSKI SALDO -3,701.7 -4,363.8 -4,233.1 -4,695.3 -5,667.1 -5,527.1 * Prema statistici spoljne trgovine. Nisu obuhva ena prilago avanja za neprijavljeni uvoz i umanjeni izvoz Izvor: Centarlna Banka Bosne i Hercegovine

Iako su dobro poznati problemi sa rastu im deficitom teku eg ra una kojeg proizvodi deficit u trgovinskom bilansu zemlje, vlada nije u inila niti jedan konkretan korak u njegovom rješavanju. Iako je javno zabrinuta problemom deficita, od 2001. godine, kada se po elo sa ubrzanom liberalizacijom spoljne trgovine, niti jedna nova politika nije ozbiljnije pokrenuta kako bi se podstakao rast izvoza. Prilikom izražavanja zahtjeva za zaštitu, proizvo a i i politi ari ve inom podrazumijevaju rasprostranjene mjere protekcionizma i finansijskih podsticaja. Kako se država obavezala i prihvatila liberalnu trgovinsku politiku, protekcionizam je automatski isklju en. Kako se ne mogu koristiti mjerama protekcionizma, a finansiranje doma eg privatnog sektora je direktno suprotno sa novom ideologijom liberalizma, rad vladinih institucija na smanjivanju trgovinskih deficita se svodi bukvalno na davanje politi kihizjava, što je zadržano i u PRSP-u:

'.. nivo izvoza morat e zna ajno porasti, a nivo uvoza pasti. U toku naredne tri godine morao bi biti ostvaren rast izvoza, koji bi se do 2007. godine zadržao na stopi od 15 odsto. Istovremeno, stopa rasta uvoza e morati opasti i u 2007. godini iznositi oko 6,5 odsto.''13

Privatni sektor u Bosni i Hercegovini nerijetko ostaje zbunjen izjavama vladinih službenika, kako izvoz mora porasti ili uvoz opasti. Primjer proizvodnje i izvoza maline odli nopokazuje šta zna i kada Vlada kaže da e stvoriti uslove za rast izvozno orijentisanog privatnog sektora. Malina je klasi ni proizvod za koji postoje komparativne prednosti za njen izvoz. Me utim, u Federaciji BiH mogu se proizvoditi samo odre ene sorte maline, koje daju prinos i do 70 procenata manji od najnovijih sorti malina koje se sade u zapadnoj Evropi. Federacija BiH zabranjuje uvoz novih sorti, pa tako doma i seljaci moraju saditi stare sorte. Kako su investicije u malinjake dugoro ne, oni seljaci koji u ovoj godini zasade nove malinjake, mo i e tek u 2014. godini zamijeniti stare sorte novim visokoproduktivnim. Vladini politi ari su toliko dobro prihvatili koncept nemiješanja u ekonomske tokove da su bukvalno privatni sektor prepustili samom sebi, ne iskazuju i bilo kakav interes da naprave konkretne pomake u riješavanju problema koji sputavaju doma i izvoz. Bez obzira što mnogi problemi koji sprje avaju ve i izvoz, poti u direktno od nefunkcionisanja vladinih institucija.

13 PRSP Kona na verzija Str 131

10

Prvi koraci u provo enju PRSP

Nakon što je u novembru 2001. godine izra en prvi prijedlog Strategije za borbu protiv siromaštva (I-PRSP), sve do kraja 2003. godine trajao je proces kreiranja Srednjoro nerazvojne strategije BiH (PRSP). Sa po etkom 2004. godine vlade u Bosni i Hercegovini zapo ele su sa implementacijom PRSP-a, kako bi se do kraja 2007. godine u BiH obezbijedio uravnotežen rast, sa bruto drštvenim proizvodom koji bi obezbijedio kreditnu sposobnost države, te stvorile mogu nosti za podnošenje aplikacije za lanstvo u EU. U akcionom planu PRSP-a, planirano je provo enje ukupno 778 aktivnosti, neophodnih za ostvarivanje planiranih ciljeva. U okviru ovih aktivnosti planirano je donošenje ili prilago avanje 204 zakonska riješenja, formiranje ili ja anje 154 institucije, te provo enje 420 mjera14.

Kompletna Strategija razvoja planirana je da se realizuje u periodu od etiri godine, s tim da je utvr en planirani rok trajanja implementacije za 621 aktivnost, dok je planiran kontinuiran rad na 157 aktivnosti. Na grafikonu 4-2. prikazan je vremenski raspored planiranih aktivnosti na provo enju PRSP-a. Grafikon jasno ukazuje da se Vlada BiH fokusirala da najve i broj aktivnosti provede tokom prve godine implementacije Strategije.

0

50

100

150

200

250

300

I POL

2004

II POL

2004

I POL

2005

II PO

2005

I POL

2006

II POL

2006

I POL

2007

II POL

2007

Kontin

uiran

o

Bro

j akt

ivno

sti

Ukupno aktivnosti Zakoni Institucije Mjere

Izvor: PRSP Generalni akcioni plan implementacije Srednjoro ne razvojne strategije BiH (PRSP) za 2004-2007

Za pra enje i evaluaciju provo enja Razvojne strategije Bosne i Hercegovine uklju ene su vladine institucije i mali broj doma ih nevladinih organizacija. Nažalost, za prvih šest mjeseci, vladini uredi za pra enje i implementaciju PRSP-a tek su i formirani, tako da postoji ograni en izvor informacija za ocjenu napretka u implementaciji strategije. Kako bi dobili bar približno objektivne informacije o dosadašnjem procesu realizacije aktivnosti iz akcionog plana, koristili smo informacije nevladinih organizacija uklju enih u monitoring, te informacije objavljene u doma im medijima.

U izvještaju Centra Civilnih Inicijativa: 'Monitoring utjecaja državnih politika unutar Razvojne strategije Bosne i Hercegovine (PRSP)'15, dat je prikaz rezultata sedmomjese nog monitoringa provo enja Razvojne strategije na lokalnom nivou. Putem kontinuiranog prikupljanja informacija od gra ana koji su na direktan ili inidirektan na in mogli imati koristi od provo enja aktivnosti iz sektorskih prioriteta, utvr eno je da, i pored malih pozitivnih promjena u obrazovanju, socijalnoj zaštiti i zaštiti okoline nema nikakvih konkretnih veza izme u progresa u ovim oblastima i implementacije PRSP-a. Generalni zaklju ak izvještaja CCI jeste da:

14 Srednjero na razvojna strategija BiH – PRSP (2004 – 2007) BiH Vije e Ministara Vlada F BiH, Vlada RS, Kona na verzija , april 2004. 15 CCI BiH: Izvještaj: 'Monitoring uticaja državnih politika (obrazovanje, socijalna zaštita, zaštita okoline) Unutar razvojne strategije Hercegovine (PRSP)' Juli, 2004

Grafik 4-2.Vremenski pregled planiranih aktivnosti na provo enju PRSP

11

'Generalna ocjena provo enja Razvojne Strategije BiH (PRSP), sa aspekta gra ana, jeste da se 7 mjeseci od zvani nog po etka provo enja Razvojne Strategije ne osje a nikakav progres u životu gra ana'16.

Ova informacija koja je proizvod višemjese nog rada na monitoringu PRSP-a, potvr uje pretpostavku kriti ara rada vladinih institucija, da se u obi nom životu i u lokalnoj zajednici vrlo malo osjeti uticaj rezultata reformi provo enih od strane vladinih institucija u Bosni i Hercegovini.

Do sli nih rezultata, došli smo putem direktnog istraživanja stavova javnog mnijenja, koje smo proveli u ljeto 2004. godine.17 U periodu od juna do avgusta izvršili smo niz istraživanja javnog mnijenja o pitanjima koja se ti u efekata provedenih vladinih politika u Bosni i Hercegovini. Na pitanje: 'Kako ocjenjujete kvalitetu života u Vašoj op ini u odnosu na prethodnu godinu’ svega 9,59 procenata stanovnika je odgovorilo 'bolje nego godinu dana ranije’. Sa druge strane 48,25 procenata stanovnika je odgovorilo 'lošije nego godinu dana ranije', dok je 42,16 procenata stanovnika odgovorilo 'isto kao i godinu dana ranije'.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

BOLJE ISTO LOŠIJE

%

Gra ani Kompanije (UNDP istraživanje)

Izvor: Prilog broj 1 ALDI analiza javnog mnjenja, avgust 2004 UNDP EWS III/04

Rezultati našeg istraživanja, prikazani na grafikonu 4-3., poklapaju se sa istraživanjima drugih organizacija. U posljednjem izvještaju UNDP - Sistem ranog upozoravanja, istraživa isu dobili sli ne rezultate anketiraju i vode e kompanije u BiH. Na pitanje kakvo je mišljenje o ekonomskoj situaciji u BiH u odnosu na proteklu godinu, 68 procenata preduze a smatra da je ekonomska situacija lošija, a 24 procenta da je ista kao i protekle godine, a samo 8 procenata da je bolja u odnosu na juni 2003. godine.18

Rezultati tri navedena istraživanja obavljena nezavisno i u približno istom vremenskom periodu, jasno pokazuju da gra ani i privatni sektor jednostavno ne osje aju efekte provo enja PRSP. Razli ito vi enje problema u BiH sve više zbunjuje gra ane. Vladine institucije govore da se reforme provode i brže nego što je planirano, a sli ni su i stavovi me unarodnih organizacija koji pozdravljaju njihovu posve enost riješavanju tranzicijskih problema. Sa druge strane, gra ani i privatni sektor su podijeljeni u stavovima oko toga je li situacija nepromijenjena ili je ak situacija lošija nego godinu dana ranije.

Da bi obezbijedili dodatne informacije o tome kako gra ani vide procese koji vode ka unaprije enju kvalitete života u Bosni i Hercegovini, pokušali smo utvrditi njihove stavove sa po dva dodatna pitanja. Prvo kroz istraživanje smo željeli utvrditi koliko su gra ani

16 Isto 17 ALDI je obavio istraživanje javnog mnijenja na podru ju cijele Bosne i Hercegovine u periodu juni – avgust 2004. godine. Metodom slu ajnog uzorka je odabrano 1000 gra ana Bosne i Hercegovine od kojih su zatraženi stavovi po razli itim pitanjima. Rezultati istraživanja su iskorišteni za potrebe ovog izvještaja. 18 UNDP Sistem ranog upozoravanja – Kvartalni izvještaj 2004 April-Juni

Grafik 4-3.Uporedni rezultati istraživanja stavova javnog mnjenja i kompanija u Bosni i Hercegovini.

Pitanje: Kako ocjenjutete trenutno stanje u odnosu na proteklu godinu?

12

optimisti ni po pitanju konkretnog rada vladinih institucija u poboljšanju životnog standarda, i drugo, ko najviše doprinosi unaprije enju kvalitete života u lokalnim zajednicama u Bosni i Hercegovini. Ocjene o tome ko po mišljenu gra ana najviše doprinosti kvaliteti života u lokalnoj zajednici, predstavljeni su na grafikonu 4-4.

05

1015202530354045505560

Sviispitanici

Od 18 do24 godine

Od 25 do34 godine

Od 35 do44 godine

Od 45 do65 godina

Preko 65godina

pro

cen

ti

Odgovor A

Odgovor B

Odgovor C

Odgovor D

Odgovor E

Odgovor F

Izvor: Prilog broj 1 ALDI analiza javnog mnjenja, avgust 2004

Od svih ispitanika, samo je 9,76 procenata odgovorilo da je doprinos vladinih institucija najve i u unaprije enju kvalitete života gra ana BiH. Približne ocjene su dali gra ani svih starosnih grupa, s tim da su rad vladinih institucija nešta pozitivnije ocijenili penzioneri i gra ani srednje dobi (12,56 i 11,33 procenta), a najlošije mladi do 24 godine (6,9 procenata).

Gra ani su još manje zadovoljni politi kim partijama, za koje samo 7,1 procenat stanovništva smatra da ine najviše za lokalne zajednice, a sli an je stav i prema me unarodnim organizacijama u BiH (8,19 procenata). Iako su u PRSP-u propoznate kao najve a mogu nost razvoja Bosne i Hercegovine, u inostranim kompanijama samo 4,34 procenta stanovnika vidi snagu koja najviše doprinosi unaprije enju kvalitete života u lokalnoj zajednici. Samo 21,4 procenta ispitanika prepoznalo je privatni sektor kao glavnog inioca u unaprije enju kvalitete života, što opravdava tvrdnju nerazvijenosti privatnog sektora u BiH.

Izuzev ograni enog povjerenja u privatni sektor, gra ani ne vjeruju da vladine institucije i politi ke partije mogu doprinijeti promjeni kvalitete života u zemlji. Pored toga što ne vjeruju vlastitim politi arima, još manje vjeruju da napredak može do i od me unarodnihinstitucija ili inostranih kompanija. Za 49,21 procenata stanovništva niko od nabrojanih u istraživanju ne doprinosi unaprije enju života u lokalnoj zajednici. Zašto?

Da li su gra ani Bosne i Hercegovine tako sebi no subjektivni da jednostavno svaki napor vladinih institucija mjere u odnosu na vlastiti interes i da svaku njihovu aktivnost ocjenjuju na osnovu kratkoro no ostvarenih pozitivnih efekata. Ve ina akcija iz PRSP imaju primarne i sekundarne, te kratkoro ne i dugoro ne posljedice koje se ne mogu jednostavno analizirati na osnovu novinskih natpisa ili priloga na televiziji. Kako vladine institucije daju samo površne ocjene i informacije o provo enju reformi, pokušali smo utvrditi koliko se od planiranih aktivnosti iz generalnog akcionog plana realizovalo u prvih šest mjeseci 2004. godine.19 Kako smo ranije pokazali, za prvo polugodište 2004. godine, u okviru PRSP-a planirano je provo enje 219 aktivnosti. U Tabeli 4-2. prikazani su rezultati o broju provedenih aktivnosti na osnovu javno raspoloživih informacija

19 Za monitoring provo enja PRSP osnovan je Vladin ured EPPU za vršenje monitoringa razvojne strategije PRSP. Me utim, ured je formiran u maju 2004. godine, koji nam je dostavio vladin izvještaj o provedenim i planiranim aktivnostima.

Grafik 4-4.Ko po Vašem mišljenju najviše doprinosikvaliteti života u Vašoj op ini?

Odgovori:A – Vladine institucije B – Politi ke partije C – Me unarodne organizacije D – Doma i poduzetniciE – Inostrane kompanije F – Niko od nabrojanih

13

Tabela 4-2. Rezultati u provo enju PRSP u periodu januar – juni 2004. godine MAKROEKONOMSKA POLITIKA SEKTORSKI PRIORITETI

Zakoni Institucije Mjere Zakoni Institucije Mjere UKUPNO

1) Ukupno planirano aktivnosti za prvih šest mjeseci u 2004. godini 66 35 61 18 22 17 219

2) Ukupno ostvareno prema izvještaju Vije a MinistaraBiH* 7 14 5 4 2 1 33

3) Aktivnosti kojima je pomjerena¸implementacija do marta 2005 (a) 41 13 19 6 8 7 94

4) Aktivnosti za koje nema nije bilo mogu e prona iinformacije (b) 18 8 37 8 12 9 92

5) Procenat odgo enihaktivnosti 62.12% 37.14% 31.15% 33.33% 36.36% 41.18% 42.92%

6) Procenat realizovanih aktivnosti 10.61% 40.00% 8.20% 22.22% 9.09% 5.88% 15.07%

* Informacije prema kona nom izvještaju o implementaciji akcionog plana za realizaciju hitnih reformskih mjera za avgust 03-mart 04. Vije e ministara juli 2004. (a) Aktivnosti originalno planirane za prvo polugodište 2004, ali uvrštene u akcioni plan za period juli 04 – mart 2005. godine(b) Aktivnosti za koje se nije mogla prona i informacija tokom izrade ovog izvještaja

Kako je prikazano u tabeli, od 219 planiranih aktivnosti za prvih šest mjeseci 2004. godine, implementirane su 33 aktivnosti prema planu PRSP, odnosno samo 15,07 procenta. U strukturi realizovanih aktivnosti najdalje se otišlo u uspostavljanju ili ja anju državnih institucija u oblasti makroekonomske politike (40%). Sa druge strane najmanji pomaci vladinih institucija su se desili u oblasti konkretnih mjera koje su trebale doprinijeti ostvarenju strateških ciljeva. Planirane mjere trebale su u kratkom roku utjecati na poboljšanje stanja u Bosni i Hercegovini, ali s druge strane nivo njihove implementacije je i najmanji. Prema rezultatima analize dostupnih informacija samo 8,20 procenata ukupno planiranih mjera u makroekonomskom dijelu i 5,88 procenata u sektorskim prioritetima su realizovane u planiranom roku. Kako su mjere trebale imati najneposredniji utjecaj na poboljšanje ekonomije Bosne i Hercegovine, nije ni udo što samo 9,76 procenata stanovnika smatra da vladine institucije najviše doprinose poboljšanju ekonomske situacije u Bosni i Hercegovini.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

Ukupno PRSP Makroekonomskapolitika

Sektorski prioriteti

Bro

j pla

nira

nih

akt

ivnost

i

Planirano da seimplementira do60.06.2004

Ostvareno do30.06.2004.

Izvor: Tabela 4-2.

Iako je implementiran mali broj aktivnosti, svega oko jedne petine, veoma je teško procijeniti utjecaj implementiranih mjera na poboljšanje životnog standarda u Bosni i Hercegovini. PRSP je kompleksan ne samo zato što je vremenski ograni en, zato što prouzrokuje mnogostruke efekte i što su u njega uklju eni veoma razli iti u esnici, ve i što on može prourokovati razli ite vrste interakcije u privatnom sektoru i kod gra ana. Vladine institucije daju samo površne informacije o tome da je odre ena aktivnost poduzeta radi

Grafik 4-5.Grafi ki prikaz broja planiranih i ostvarenih aktivnosti iz PRSP za period januar – juni 2004. godine

14

ostvarenja nekog specifi nog cilja, bez detaljnijih pojašnjenja o tome, kako e se aktivnost provoditi, na koji na in, koji e problem biti riješen, kakve e biti posljedice nakon usvajanja odre enog zakonskog rješenja i sli no. Dodatni problem u analiziranju efekata PRSP-a, predstavlja injenica, da je nejasna veza izme u zacrtanih aktivnosti, o ekivanih efekata aktivnosti i posljedica koje e planirane aktivnosti imati na ostvarivanje zacrtanih klju nihciljeva u Strategiji. Veliki broj prioriteta i aktivnosti koji su nejasno povezani sa ciljevima prouzrokuju izrazito zbunjuju u predstavu za one koji sa strane posmatraju implementaciju Strategije na terenu.

Razmjere ekonomske nejednakosti u Bosni i Hercegovini

Iako je stvaranje uslova za uravnotežen i ujedna en ekonomski rast svih dijelova zemlje prioritetni cilj Srednjero ne razvojne strategije BiH, vrlo se malo zna o stvarnom stanju o razvijenosti pojedinih podru ja unutar Bosne i Hercegovine. U Srednjoro noj strategiji, ali niti u bilo kojem drugom Vladinom dokumentu ne postoji analiza razmjera ekonomske nejednakosti unutar Bosne i Hercegovine.20 Zanemarivanjem problema razlike u ekonomskom razvoju op ina, u Bosni i Hercegovini postoji opasnost da provo enje politke PRSP-a doprinese još dubljim ekonomskim razlikama unutar zemlje i time pove a razmjere ekonomske i socijalne nesigurnosti u državi.

BiH javnost je preplavljena rezultatima istraživanja koji ukazuju na spremnost velikog broja stanovnika da napuste zemlju u potrazi za boljim životnim standardom, što indirektno govori o ogromnim razlikama u mogu nosti generisanja prihoda u BiH i inostranstvu. U 2003. godini, bruto nacionalni prihod (GNI) per capita u Bosni i Hercegovini iznosio je samo 4 procenta od GNI per capita u Sjedinjenim Državama, ili samo 6 procenata ostvarenog u Njema koj.21 Me utim, razlike postaju sve izražajnije i u odnosu na najbliže susjedne zemlje. U 2003. godini GNI per capita u Bosni i Hercegovini bio je samo 13 procenata Slovena kog,28 procenata Hrvatskog, i 80 procenata iznosa u Srbiji i Crnoj Gori. ak i u odnosu na Albaniju, zemlju sa kojom se Bosanci i Hercegovci najmanje vole porediti, u 2003. godini GNI per capita je iznosio tek 88 procenata Albanskog.22

Iako ne postoje precizni statisti ki podaci, razmjere ekonomske nejednakosti se mogu procjeniti korištenjem dostupnih informacija o registrovanim inostranim investicijama, procjena o broju stanovnika, broju zaposlenih i prosje nim platama po op inama u Bosni i Hercegovini. Na osnovu ovih informacija može se napraviti pregled op ina koje imaju bolje ili lošije ekonomske potencijale, odnosno op ine koje omogu avaju ve u ili manju zaposlenost i mogu nosti za generisanje prihoda. Razlike u mogu nostima zapošljavanja ili generisanju prihoda, daju dovoljno informacija da se procjene razlike u razvijenosti izme u pojedinih op ina u državi.

Registrovane strane direktne investicije su dobar po etak za utvr ivanje kriterija, pomo u kojih se može izmjeriti ekonomska neuravnoteženost unutar BiH. Kada se odlu e da investiraju u BiH, inostrani investitori e prije odabrati op inu ili grad sa boljim ekonomskim potencijalom. Visina BDP-a i njegov rast, kadrovski potencijali, raspoloživost stru nih radnika i radnika sa univerzitetskom diplomom, stanje lokalne infrastrukture, osnovni su kriteriji putem kojih inostrani investitori mjere ekonomski potencijal podru ja u koja ulažu svoj novac. Tako e, inostrani investitori radije ulažu u gradove koji imaju bolju

20 Na ovom mjestu se misli na javne dokumente na nivou države Bosne i Hercegovine. Na nivou Entiteta RS postoji politika koja definiše razvijene, srednje razvijene i nerazvijene op ine. 21 (2004) World Bank: World Development Indicators database, August 2004 22 Isto.

15

telekomunikacionu infrastrukturu, u kojima je bolja kvaliteta života i bolji kulturni život, te u gradove koji najviše ulažu u razvoj komunalne infrastrukture.

Ovo upu uje na injenicu da su najrazvijeniji dijelovi države privukli najve i obim inostranih investicija, suprotno nerazvijenim podru jima koja nisu uspjela privu i zna ajnija inostrana ulaganja. Ako je ovo ta no, onda bi kvaliteta života u op inama ili gradovima koja su privukla inostrane investicije bila zna ajno bolja nego u op inama koje nisu. Na ovom mjestu bitno je ista i dva faktora u kojim ne bi bila obavezna korelacija izme u vrijednosti inostranih investicija i kvalitete života u op ini. U nekim op inama SDI su došle ne zbog ekonomskog potencijala op ine, ve zbog mogu nosti korištenja prirodnih resursa. U drugom slu aju, u pojedinim op inama neekonomski faktori (demografski, geografski) mogu utjecati da i bez SDI njihovi gra ani imaju iznadprosje nu kvalitetu života. Naknadno su razmatrani posebni slu ajevi u kojima op ine koje ne podliježu korelaciji izme u inostranih investicija i kvalitete života. Drugi ekonomski kriteriji, kao što su broj zaposlenih na 1000 stanovnika, ili prosje ne pla e po op inama možemo iskoristiti kao dodatni kriteriji u cilju preciznijeg utvr ivanja stvarnih razmjera ekonomske nejednakosti u lokalnim zajednicama unutar Bosne i Hercegovine. U periodu od 1995 do 2003. godine, u Bosni i Hercegovini je registrovano ukupno 2,106 milijardi KM stranih direktnih investicija (SDI).23 Ako sve registrovane inostrane investicije razvrstamo po op inama u kojima su registrovani, dobi emo prikaz identi an slijede em grafikonu.

Banja Luka

KakanjLukavac

M ostar

Sarajevo

Tuzla

Banja Luka

M ostar

Sarajevo

SrebrenikBr koDrvar

Hadži i

Zenica

020406080

100120140160180200220240260280300320340360380400420440

Op ine u BiH

Milio

ni K

M

Iznos SDI u proizvodnju Iznos SDI u usluge

Izvor: Prilog broj 2 ALDI analiza inostranih ulaganja u BiH, juni 2004 (op ine poredane po abecednom redu)

Na grafikonu 5-6., nalazi se prikaz svih op ina u Bosni i Hercegovini koje su zabilježile strane direktne investicije.24 Radi prakti nijeg prikaza, sve SDI su podijeljene po tome da li su namijenjene u proizvodnju ili usluge. 25 Grafikon jasno pokazuje neuravnotežen priliv stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini. Od 138 op ina u Bosni i Hercegovini ak 56 op ina uopšte nemaju registrovanih stranih direktnih investicija. Od 82 op ine koje su

imale zabilježene SDI, njih 54 su imale nizak iznos SDI koji je iznosio do 10 miliona KM. Samo 14 op ina ima registrovane SDI od 10 do 25 miliona KM, a samo 9 op ina od 25 do 50 miliona KM. U samo pet gradova su zabilježene ukupne strane direktne investicije preko 100

23 Informacija o direktnim stranim ulaganjima u BiH od maja 1994. do 31.12.2003. godine. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Sarajevo Januar 2004. godine. 24 Podaci preuzeti iz Informacije Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa o SDI u BIH u periodu od 1994 – 2003. godine. U informaciji se nalaze sve registrovane SDI u Bosni i Hercegovini ija je pojedina na vrijednost ve a od 100.000 KM. Ukupan iznos pojedina nih inostranih investicija preko 100.000 KM obuhvata 90.48 procenata svih registrovanih SDI u BiH do 31.12.2003. godine. 25 U ovom izvještaju op ine Kantona Sarajevo Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad i Ilidža su obuhva eni pod grad Sarajevo

Grafik 5-6.Raspored ukupnih SDI po op inama u Bosni i Hercegovini

16

miliona KM, od ega Mostar preko 200 miliona, a Sarajevo preko 500 miliona KM. Detaljan pregled svih op ina po iznosu SDI nalazi se na slici 1.

Slika 1. Šematski prikaz rasporeda SDI u Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2003.

TUZLA

BIJELJINABRCKO

DISTRIKTDOBOJ

TREBINJE

ZENICATRAVNIK

LIVNO

GORAZDE

MOSTAR

KONJIC

BIHAC

VISOKO

SARAJEVO

BANJA LUKA

PRNJAVOR

SANSKI MOST

KLADANJ

DRVAR

KOZARSKA DUBICA

SREBRENICA

GRUDE

STOLAC

MRKONJIC

GRAD

SIPOVOKAKANJ

ZVO

RN

IK

SOKOLAC

MAGLAJ

NOVI

GRAD

BUGOJNO

GACKO

VISEGRAD

BROD

TESLIC

OD 1 DO 10 MILIONA KM

OD 50 DO 524 MILIONA KM

LOPARE

ZAVIDOVICI

SAMAC

NEVESINJE

SRBAC

MODRICA

ZIVINICE

PALE

GRADISKA

KLJUC

LJUBINJE

BOSANSKI

PETROVAC

VITEZ

FOJNICAKUPRES

TESANJ

ILIJAS

PRIJEDOR

GRADACAC

DONJI

VAKUF

TOMISLAVGRAD

BOSANSKA

KRUPA

LJUBUSKI

VARES

DERVENTA

LAKTASI

CAZIN

VELIKA

KLADUSA

SIROKI

BRIJEG

CITLUK

SREBRENIK

LUKAVAC

JAJCE

HADZICI

CELINAC

OD 10 DO 25 MILIONA KM

NEUMBILECA

BOSANSKO

GRAHOVO

CAJNICE

RUDO

FOCA/SRBINJE

GLAMOC

GORNJI

VAKUF

PROZOR

JABLANICA

KALINOVIK

OD 25 do 50 MILIONA KM

ROGATICA

MILICI

TRNOVO

SEKOVICI

NEMA REGISTROVANIH SDI VECIH OD 1 MILION KM

Strane direktne investicije registrovane u

Ministarstvu Vanjsketrgovine i ekonomskih odnosa Bosne ii Hercegovine ciji je iznos veci od 100.000 KM

Pregled svih SDI u do 31.12.2004. Godine

Izvor: Prilog broj 2 ALDI analiza inostranih ulaganja u BiH, juni 2004

U tabeli 5-3. op ine i gradovi su razvrstani prema koli ini ukupnih primljenih stranih direktnih investicija. Do kraja 2003. godine od ukupno 138 op ina/gradova u njih 56 u kojima živi 16,25 procenata populacije BiH, nisu registrovane inostrane investicije sa kapitalom ve im od 100.000 KM. Kada dodamo 20 op ina koje su zabilježile inostrane investicije manje od 1 milion KM, dobijemo da je u 76 op ina u kojima živi 26,42 porocenta stanovnika jedva došlo pola procenta ukupnih SDI. U 110 op ina u kojima živi više od polovine stanovnika Bosne i Hercegovine došlo je svega 7,30 procenata SDI. Na podru juBosne i Hercegovine u kojoj živi skoro 80 procenata stanovnika, stiglo je tek 40,63 procenata SDI. I na kraju u Sarajevo i Mostar, gradovi u kojima živi 11,48 procenata populacije BiH, došlo je ak 40,49 procenata svih ukupnih stranih direktnih investicija. Prema procjenama statisti kih zavoda u BiH je 2004. godini živilo 3.928.727 stanovnika.26

26 Prema entitetskim agencijama za statistiku i podacima Br ko Distrikta u martu 2004. godine u Bosni i Hercegovini je živjelo prema procjeni Centralne Banke od 3.832.000 stanovnika. U ovom istraživanju korištene su procjene statisti kih zavoda u BiH. Za Br ko Distrikt su korišteni podaci Vlade Br ko Distrikta za 2003. godinu

17

Tabela 5-3. Stanovništvo i SDI u Bosni i Hercegovini 1995 – 2003 godina

Bro

j op

ina

Uku

pa

n b

roj

stan

ovn

ika u

op

inm

a

Izno

s SD

I (m

ilion

i KM

) (a)

Ud

io u

u

kup

no

msta

no

vništvu

BiH

(pro

cen

ti)

Ud

io u

u

kup

nim

SD

I (p

roce

nti)

Op ine/gradovi od 50 do 524 miliona KM SDI 5 821.138 1.191,9

Postotak 20,90% 62,55% 20.90% 62.55%

Op ine/gradovi od 25 do 50 miliona KM SDI 9 371.028 323,7

Postotak 9.44% 19,99 30.34% 79.54%

Op ine/gradovi od 10 do 25 miliona KM SDI 14 648.414 250,7

Postotak 16.50% 13,16% 46.85% 92.70%

Op ine/gradovi od 1 do 10 miliona KM SDI 34 1.050.156 129,7

Postotak 26,73% 6.81% 73.58% 99.51%

Op ine/gradovi do 1 miliona KM SDI 76 1.037.991 9,2

Postotak 26.42% 0,49% 100% 100% Napomena: (a) Za analizu su korištene samo direktne strane investicije koje su u pojedina nom iznosu bile ve e od 100.000 KM. Ukupno vrijednost ovih SDI iznosi 1.905.573 KM ili 90,48 procenata. Ostatak od oko 9,5 procenata nije mogu e razvrstati prema op inama primaocima SDI. Izvor: Prilog broj 2 ALDI analiza inostranih ulaganja u BiH, juni 2004, stanovništvo prilog broj 3

Ako bi razmjere ekonomske nejednakosti unutar Bosne i Hercegovine posmatrali samo na osnovu informacija o primljenim ukupnim inostranim investicijama jasno bi se pokazalo da su sve op ine u odnosu na Sarajevo izuzetno nerazvijene. Mostar sa jednom polovinom sarajevskih SDI je na drugom mjestu, dok Zenica i Banja Luka tek oko jedne tre ine, a Hadži i, nešta više od 1/10 SDI koje su zabilježene u Sarajevu. ak 102 op ine u Bosni i Hercegovini su privukle inostrane investicije manje od 1 procenat iznosa inostranih investicija koje su došle u glavni grad Bosne i Hercegovine.

Da bi se obezbijedilo ostvarivanje zacrtanih ciljeva u PRSP-u, planirano je da BiH privu e dodatnih 865 miliona KM inostranih investicija godišnje, odnosno ukupno 3,46 milijardi KM do kraja 2007. godine.27 Posmatraju i inostrane investicije po glavi stanovnika, možemo dobiti realniju sliku o stanju ekonomske neuravnoteženosti u Bosni i Hercegovini. U periodu od 1995. do 2003. godine Bosna i Hercegovina je privukla ukupno 536 KM stranih direktnih investicija po glavi stanovnika. Ovo bi zna ilo, ako bi se ostvarili ciljevi PRSP-a, da bi na kraju 2007. godine iznos SDI per capita u BiH iznosio oko 1.401 KM.

Ako uporedimo registrovane inostrane investicije per capita po op inama dobi emo da su op ine u kojima živi 44,2 procenta stanovnika zabilježile izuzetno niske stope inostranih investicija. Op ine u kojima živi 70,8 procenata svih stanovnika Bosne i Hercegovine imaju inostrane investicije per capita ispod prosjeka za BiH. Op ine u kojima živi 12,3 procenta stanovnika imaju iznadprosje ne SDI per capita, ali ipak nedovoljno za nivo koji bi se trebao dosti i u 2007. godini. I na kraju u op inama u kojima trenutno živi 15,9 procenata stanovnika BiH imaju inostrane investicije per capita koje su ve e od iznosa planiranog u PRSP-u. Neravnomjernost SDI per capita, jasno govori o razmjerama ekonomske nejednakosti u Bosni i Hercegovini. Tabeli 5-4. i na slici 2. prikazane su razlike u prilivu inostranih investicija per capita.

27 PRSP III Rast privatnog sektora, ta ka 5. Poslovna klima i privla enje inostranih investicija. Za konverziju kursa USD u KM korišten kurs iz PRSP 1,73KM = 1 USD

18

Tabela 5-4. SDI po glavi stanovnika u Bosni i Hercegovini (1995 – 2003)

Bro

j stan

ovn

ika

Pro

cen

at

uku

pn

og

bro

ja

stan

ovn

ika u

BiH

Uku

pa

n izn

os

SD

I(m

ilion

i KM

)

Pro

cen

at o

d

uku

pn

og

iznsa

S

DI u

BiH

Od 0 do 100 KM SDI po glavi stanovnika 1.738.971 44,2% 45,2 2,4%

Od 100 do 536 KM SDI po glavi stanovnika 1.047.080 26,6% 316,3 16,6%

Od 536 do 1.401 KM SDI po glavi stanovnika 483.955 12.3% 384,1 20.2%

Od 1.401 do 2.500 KM SDI po glavi stanovnika 626.315 15.9% 1.055,5 55,4%

Preko 2.500 KM SDI po glavi stanovnika 32.406 0.8% 103,9 5,4%Izvor: Prilog broj 2 ALDI analiza inostranih ulaganja u BiH, juni 2004, stanovništvo prilog broj 3

Slika 2. Šematski prikaz SDI po glavi stanovnika u Bosni i Hercegovini na dan 31.12.2003.

TUZLA

BIJELJINABRCKO

DISTRIKTDOBOJ

TREBINJE

ZENICATRAVNIK

LIVNO

GORAZDE

MOSTAR

KONJIC

BIHAC

VISOKO

SARAJEVO

BANJA LUKA

PRNJAVOR

SANSKI MOST

KLADANJ

DRVAR

KOZARSKA DUBICA

SREBRENICA

GRUDE

STOLAC

MRKONJIC

GRAD

SIPOVOKAKANJ

ZVO

RN

IK

SOKOLAC

MAGLAJ

NOVI

GRAD

BUGOJNO

GACKO

VISEGRAD

BROD

TESLIC

OD 100 DO 536 KM SDI PER CAPTA

PREKO 2.500 KM SDI PER CAPTA

LOPARE

ZAVIDOVICI

SAMAC

NEVESINJE

SRBAC

MODRICA

ZIVINICE

PALE

GRADISKA

KLJUC

LJUBINJE

BOSANSKI

PETROVAC

VITEZ

FOJNICAKUPRES

TESANJ

ILIJAS

PRIJEDOR

GRADACAC

DONJI

VAKUF

TOMISLAVGRAD

BOSANSKA

KRUPA

LJUBUSKI

VARES

DERVENTA

LAKTASI

CAZIN

VELIKA

KLADUSA

SIROKI

BRIJEG

CITLUK

SREBRENIK

LUKAVAC

JAJCE

HADZICI

CELINAC

OD 536 DO 1.401 KM SDI PER CAPTA

NEUMBILECA

BOSANSKO

GRAHOVO

CAJNICE

RUDO

FOCA/SRBINJE

GLAMOC

GORNJI

VAKUF

PROZOR

JABLANICA

KALINOVIK

OD 1.401 DO 2.500 KM SDI PER CAPTA

ROGATICA

MILICI

TRNOVO

SEKOVICI

OD 0 DO 100 KM SDI PER CAPTA

Izvor: Prilog broj 2 ALDI analiza inostranih ulaganja u BiH, juni 2004, stanovništvo prilog broj 3

Prije nego prezentiramo rezultate dobivene pore enjem prihoda u pojedinim op inama u Bosni i Hercegovini, bitno je ista i klju nu razliku izme u nejednakosti u bogastvu i nejednakosti u prihodima. Prema bogastvu, mjereno u neto vrijednosti ukupnih

19

sredstava koja su na raspolaganju doma instvima u BiH (novac, zemlja, ku e) Bosanci i Hercegovci su približno jednako bogati u svim dijelovima BiH. Me utim, danas je ova kategorija znatno manje bitna za stanovnike Bosne i Hercegovine od kategorije prihoda, odnosno iznosa novca koji oni mogu zaraditi tokom jedne godine. Da bi se potvrdila pretpostavka o izuzetnoj nejednakosti razvijenosti op ina, pored inostranih investicija, koristi emo se i podacima o broju zaposlenih i prosje nim pla ama u op inama u Bosni i Hercegovini.

Najprecizniji na in za utvr ivanje nivoa prihoda na nivou op ina u Bosni i Hercegovini jeste kada ukupan broj zaposlenih u op ini pomnožimo sa prosje nom platom u op ini. Korištenjem iznosa prihoda od rada dobi emo približan iznos ukupnih godišnjih prihoda po op inama u Bosni i Hercegovini. Stepen korelacije izme u prihoda zaposlenih po op inama i iznosa inostranih investicija je izuzetno visok - 0.92, što zna i da je koncentracija prihoda po op inama gotovo sli na koncentraciji inostranih investicija po op inama.28 Kada smo utvrdili da postoji povezanost izme u prihoda i inostranih investicija, naredni korak u utvr ivanju stvarnih razmjera ekonomske nejednakosti u razvijenosti jeste da utvrdimo razlike u op inama prema ostvarenom prihodu po glavi stanovnika. Prihod per capita možemo izra unati na slijede i na in:

Prihod per capita = ukupan broj stanovnika/{ukupan broj zaposlenih x prosje na plata}

Na ovaj na in imamo dovoljno informacija da prikažemo razlike koje postoje izme ugradova i op ina sa visokom koncentracijom inostranih investicija u odnosu na druge op ineu Bosni i Hercegovini. Rezultati su prikazani u tabeli 5-5.

Tabela 5-5. Prihodi i zaposlenost po op inama u BiH (mart 2004)

Uku

pa

n b

roj

stan

ovn

ika u

op

ina

ma

Uku

pa

n b

roj

zap

osle

nih

Za

po

slen

i kao

p

osto

tak u

kup

no

g

bro

ja sta

no

vnika

Go

dišn

ji pro

sjen

ip

riho

d p

er ca

pita

(a

)

Od

no

s prih

od

a

pe

r cap

ita

(pro

centi)

BiH

pro

sijek=

10

0

Bosna i Hercegovina 3.928.727 621.440 15.81% 914 100%

Op ine/gradovi bez SDI 638.616 89.163 13.96% 720 78.79%

Op ine/gradovi sa manje od 1 mil KM SDI 399475 55.478 13.89% 694 75.95%

Op ine/gradovi sa 1 do 10 miliona KM SDI 1.050.156 140.461 13.38% 664 72.68%

Op ine/gradovi sa 10 do 25 miliona KM SDI 648.414 97.093 14.97% 843 92.22%

Op ine/gradovi sa 25 do 50 miliona KM SDI 371,028 52,479 14.14% 904 98.91%

Op ine/gradovi preko 50 miliona KM SDI 821,138 186,766 22.74% 1,552 169.77% (a) Prihod per capita po op inama grupiran po grupama op ina u zavisnosti od veli ine registrovanih SDI po op inama Izvor: Entitetske agencije za statistiku (podaci za mart 2004), Vlada Br ko Distrikta (podaci za 2003)

Kako je prikazano u tabeli 5-5, u BiH postoje zna ajne razlike u mogu nostimaobezbje enja prihoda izme u op ina sa ve im ili manjim iznosom registrovanih inostranih investicija. U gradovima sa najve om koncentracijom inostranih investicija, broj zaposlenih na 1000 stanovnika je za 62,89 procenta ve i nego u op inama bez registrovanih SDI. Prosje an godišnji prihod per capita u gradovima sa najve om koncentracijom SDI je ve i za 215,48 procenata u odnosu na prihod per capita u op inama u kojima nisu zabilježene inostrane investicije. Prosje an prihod po glavi stanovnika za Bosnu i Hercegovinu u martu 2004.

28 Korelacija izme u SDI i ostvarenih prihoda po op inama izra unata je na na in da su se za SDI koristile ukupne primljene SDI do 31.12.2004. godine, a za ukupne prihode koristili su se samo prihodi od rada izra unati kao ukupan broj zaposlenih u op ini x prosje na pla a po op ini. Korelacioni odnos se može predstaviti i formulom y = 5E-05x2 + 68.932x + 1E+06. Izvor podataka su entitetski zavodi za statistiku i Br ko Distrikt.

20

godine je iznosio oko 914 KM. Na slijede em grafikonu prikazan je odnos izme u pojedinih op ina svrstanih prema visini SDI i prosje nog prihoda za Bosnu i Hercegovinu.

Bez

SD

I

Do

1 m

iliona

KM

Od

1 do

10

milio

na K

M

Od

10 d

o 25

m

iliona

KM

Od

25 d

o 50

milio

na K

M

Pre

ko 5

0m

iliona

KM

-40.00%

-20.00%

0.00%

20.00%

40.00%

60.00%

80.00%

100.00%

Izvor: SDI – Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa, Prihod – entitetski uredi za statistiku

Grafikon 5-7., pokazuje da op ine u kojima nisu registrovane SDI, imaju prosje anprihod ve i nego u op inama koje imaju male iznose registrovanih SDI. Me utim, te razlike nisu toliko zna ajne. Op ine u BiH koje nemaju registrovanih inostranih investicija bilježe prihod koji je za oko 20 procenata manji od prosjeka za BiH, dok je prihod za op ine sa niskim i izuzetno niskim inostranim investicijama oko 25 procenata manji nego prosjek za BiH. Da bi se izbjeglo svrstavanje pojedinih op ina koje nemaju registrovane inostrane investicije, a iji stanovnici ostvaruju iznadprosje ne prihode per capita, uporedili smo sve op ine prema procentu ukupnog stanovništva i prihoda per capita.

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

100.00%

1 9 17 25 33 41 49 57 65 73 81 89 97 105 113 121 129 137Broj op ina

Procenat prihoda per capta u odnosu na najve u op inuUdio ukupnog stanovništva BiH

Izvor: Prilog broj 2 ALDI analiza inostranih ulaganja u BiH, juni 2004, prihod entitetski zavodi za statistiku3

Na grafikonu 5-8, prikazan je udio svake op ine u prihodu per capita u odnosu na op inu koja ima najve i prihod po glavi stanovnika. U martu 2004. godine op ina Gacko je

Grafik 5-7.Pregled iznosa prosje nog prihoda percapita rangiranih prema op inama koja se razlikuju po visini registrovanih inostranih investicija

Grafik 5-8.Pregled svih op ina i njihov položaj u odnosu na op inu sa najve imprihodom per capita u BiH

21

bila na prvom mjestu, sa prihodom od 2.047 KM po glavi stanovnika. Lijevo od mjesta gdje se sijeku linije ukupnog stanovništva i procenta prihoda per capita nalazi se 37 op ina koje imaju iznadprosje ne prihode. Od 37 op ina sa iznadprosje nim prihodom u ak njih 13 nisu uopšte registrovane inostrane investicije proteklih deset godina. Detaljniji pregled ovih op inanalazi se u slijede oj tabeli.

Tabela 5-6. Pregled gradova sa iznadprosje nim prihodom per capita bez registrovanih SDI

Uku

pa

n b

roj

stan

ovn

ika u

op

inm

a

Uku

pa

n b

roj

zap

osle

nih

Pro

sjen

a p

laa

Pro

sjean p

rihod

p

er c

ap

ita

Ra

zlika u

od

no

su

na p

rihod p

er

ca

pita

za B

iH

Gacko 10,245 3,599 492.00 2074.04 226.92%

Trnovo (F BiH) 836 256 409.00 1502.93 164.43%

Fojnica 11,111 2,644 456.41 1303.30 142.59%

Han Pijesak 4,740 1,064 425.00 1144.81 125.25%

Travnik 51,369 10,266 460.55 1104.48 120.84%

Kreševo 5,937 1,206 449.70 1096.19 119.93%

Banovi i 28,918 5,235 501.60 1089.65 119.22%

Orašje 22,633 3,527 551.29 1030.92 112.79%

Bile a 12,219 3,116 329.00 1006.79 110.15%

Visoko 40,432 8,218 405.52 989.09 108.21%

Neum 4,778 949 407.94 972.29 106.38%

Fo a 25,338 4,832 418.00 956.56 104.66%

ajni e 5,283 1,183 354.00 951.24 104.07%

Ukupno 223,839 46,095Izvor: Entitetske agencije za statistiku (podaci za mart 2004), Vlada Brb ko Distrikta (podaci za 2003)

U tabeli 5-6. nalaze se sve op ine u kojima gra ani ostvaruju iznadprosje ne prihode u odnosu na ostale, bez obzira što u njima uopšte nema registrovanih inostranih investicija. Razlozi za razli it položaj stanovnika ovih op ina od ve ine ostalih mogu biti višestruki. U pojedinim gradovima se nalaze profitabilna lokalna preduze a u državnom vlasništvu (Gacko, Travnik, Banovi i), ili gradovi imaju velike indirektne koristi od inostranih investicija (Visoko). Me utim, najzna ajniji razlog su migracije stanovništva iz ve ine ovih op ina u proteklim godinama. Od 13 op ina, za 9 je bilo mogu e prikupiti podatke o unutrašnjim migracijama, od kojih su u 6 u 2003. godini zabilježene negativne migracije od -1 procenat u Orašju, do ak -9.86 procenata u ajni u. S druge strane op ina Visoko koja se nalazi u neposrednoj blizini Sarajeva, najve eg primaoca SDI u Bosni i Hercegovini, pove ala je broj stanovnika za ak 8 procenata.

U Bosni i Hercegovini postoji izražena nejednakost u ekonomskim potencijalima, i mogu nostima za ostvarivanje prihoda stanovnika. U ovom poglavlju smo prezentovali rezultate procjene trenutne neuravnoteženosti u ekonomskom razvoju izme u op ina u BiH. Kao kriterij za mjerenje te neuravnoteženosti korištene su informacije o registrovanim inostranim investicijama, te informacije o zaposlenosti i prosje nim platama po op inama. Kakav izbor stoji pred gra anima Bosne i Hercegovine, ako oni smatraju da vladine institucije ne rade ništa kako bi unaprijedili kvalitet života u njihovoj lokalnoj zajednici? Mogu da se nadaju da e se privatni sektor dodatno razviti kako bi stekli uslove za samozapošljavanje ili da se zaposle u nekom od lokalnih preduze a. Ili mogu odlu iti da pokušaju svoj životni standard popraviti odlaskom iz manje u više razvijenu životnu sredinu. U narednom poglavlju predstavi e se najzna ajnija posljedica neuravnoteženosti ekonomskog razvoja unutar Bosne i Hercegovine – unutrašnje migracije stanovništva.

22

Posljedice nejednakosti u ekonomskom razvoju Bosne i Hercegovine

U tradicionalnim društvima, ve ina ljudi provede cijeli svoj život u svom selu ili mjestu ro enja. Danas, migracije postaju uobi ajen proces za osobe koje žele da unaprijede svoje materijalne uslove življenja i da obezbijede ve u ekonomsku sigurnost. Migracija se odvija razli itim putevima: od sela prema gradu, iz regije u regiju, iz jedne zemlje u drugu ili sa jednog kontinenta na drugi.

Najo igledniji uzrok migracije su razlike u nivou prihoda, mogu nosti u zapošljavanju i razlikama u dobivanju socijalnih usluga i socijalne zaštite izme u ruralnih i urbanih podru ja,izme u manjih i ve ih gradova i regiona i izme u jedne i druge zemlje. Po neoklasi noj teoriji migracije, ona je rezultat neujedna ene geografske distribucije kapitala i radnika, što se reflektuje na razlike u platama i životnom standardu. Osobe koje napuštaju svoje prebivalište idu tamo gdje su mogu nosti zaposlenja, plata i drugih ekonomskih faktora bolje.

Uobi ajeno je da proces otvaranja nacionalne ekonomije prema svijetu, provo enjetranzicijskih reformi ima za posljedicu umjerenu migraciju stanovništva sa sela ka gradu. Prema procjenama UN-ove organizacije za hranu i poljoprivredu, u Bosni i Hercegovini bi se do 2030. godine trebale dogoditi dvije zna ajne demografske promjene.

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

4,000

4,500

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030

Bro

j sta

novn

ika

(hilja

de)

Populacija ukupno Urbana populacija Ruralna populacija

Izvor: FAOSTAT data, 2004. Prilagodio ALDI

Prvo, to je umjereni rast broja stanovnika do svog maksimuma od 4,28 miliona u 2015. godini, nakon ega bi broj stanovnika polagano opadao. Drugo, demografska promjena koja se o ekuje jeste promjena u strukturi urbanog i ruralnog stanovništva. Prema procjenama, svake godine e se broj stanovnika u ruralnim podru jima smanjivati za jedan procenat, dok e se broj stanovnika u urbanim podru jima pove avati izme u 1 i 2 procenta. Prema podacima UN FAO, broj ruralnog stanovništva u Bosni i Hercegovini bi se trebao smanjiti sa procijenjenog broja od 2,26 miliona iz 2000-te godine na 1,65 miliona u 2030. godini, dok bi se broj gradskog stanovništva u istom periodu pove ao sa 1,70 na 2,43 miliona. Klju ni razlog za ovakvo predvi anje demografskih promjena jeste pretpostvka o smanjenju prihoda stanovništva u ruralnim podru jima u odnosu na stanovnike u gradovima. Iskustva iz drugih tranzicijskih zemalja pokazuju da svake godine jedan procenat seoskog stanovništva, prvenstveno zahvaljuju i relativnom smanjivanju prihoda od poljoprivrede, napusti selo u potrazi za bolje pla enim poslom u gradovima.

Grafik 6-9.Procjena demografskih kretanja u Bosni i Hercegovini do 2030. godine

23

U Bosni i Hercegovini se na unutrašnje migracije* gledalo druga ije zbog više od 2 miliona izbjeglih i raseljenih osoba tokom rata. Iako su pojave zna ajne unutrašnje migracije bile poznate doma oj javnosti i ranije, ovaj proces se uglavnom posmatra kroz proces povratka izbjeglih i raseljenih osoba. Pretpostavljalo se da u urbanim sredinama ne e biti mogu nosti za pronalaženje zaposlenja za izbjegla lica i da e se ona vratiti na svoje prijeratno mjesto boravka, posebno oni stanovnici koji su prije rata živjeli u ruralnim i poluurbanim sredinama. Tako e, unutrašnja migracija se esto spominjala kao mogu nost pronalaženja zaposlenja prekobrojnog stanovništva iz bivših industrijskih centara. U ve ini gradova propala industrija nije obe avala ve a zapošljavanja bivših radnika. Jedna od mogu nosti reagovanja na problem nedostatka prihoda bio je povratak na selo i bavljenje poljoprivredom. Zbog posljedica rata i deindustrijalizacije kreatori vladinih politika nisu uopšte posve ivali pažnju stvarnim razlozima unutrašnjih migracija u BiH. Pogrešno smatraju i da su mogu nosti za ostvarivanje prihoda jednake u cijeloj državi, vladine institucije su finansirale programe povratka izbjeglica ne razmišljaju i kako e se povratnici sna i u sredinama u kojima su zna ajno smanjenje mogu nosti za generisanje prihoda u odnosu na prijeratni period.

Istraživanja panel ankete 'Živjeti u BiH' koje su provodili entitetski zavodi za statistiku, utvr eno je da je u periodu od 2001. do 2003. godine 8,3 procenta doma instavapromijenilo adresu stanovanja.29 U tre oj panel anketi, obavljenoj u jesen 2003. godine, 30,1 procenta stanovništva se izjasnilo da bi voljeli preseliti iz mjesta svog trenutnog boravka, od kojih je svaki osmi izrazio volju za preseljenjem u drugu op inu ili državu, uglavnom u prekomorske zemlje.30 Od svih ispitanika koji su u 2002. godini bili spremni promijeniti svoje boravište, ak 11,9 procenata se i stvarno preselilo do septembra 2003. godine.31

Podaci iz panel ankete daju naznake postojanja migracije stanovništva u BiH prouzrokovane nedovoljnom mogu noš u za ostvarivanja prihoda. Kako bi utvrdili razmjere unutrašnje migracije, koristili smo se podacima o prijavama i odjavama mjesta prebivališta u Bosni i Hercegovini.32

Tabela 6-7. Prijave i odjave mjesta prebivališta u Bosni i Hercegovini (2001-2003) 2001 2002 2003 UKUPNO

Broj prijava mjesta prebivališta* 102,753 115,233 231,035 449,021

Broj odjava mjesta prebivališta 52,891 61,158 84,257 198,306

Broj manjinskih povratnika** 91,941 102,059 31.542 220,548

* Prema podacima nadležnih ministarstava unutrašnjih poslova u BiH ** Prema podacima UNHCR Bilten 2001/02/03

U tabeli 6-7. nalaze se informacije o prijavama i odjavama mjesta prebivališta u Bosni i Hercegovini prema evidencijama nadležnih ministarstava unutrašnjih poslova. U tabeli se nalaze podaci o prijavama i odjavama za 113 opština. Zbog nemogu nosti pristupa informacijama, u tabeli se ne nalaze podaci o prijavama i odjavama Tuzlanskog, Mostarskog, Goraždanskog kantona i Distrikta Br ko. Iako bi trebalo da broj prijava i odjava bude bar približan, razlike su velike. Nedostaju i podaci iz op ina sigurno su jedan razlog razlika izme u broja prijava i odjava prebivališta. Drugi razlog bi bio što Zakon o prebivalištu dozvoljava da gra anin izvrši prijavu prebivališta, a da u zakonskom roku administracija izvrši odjavu prebivališta. I tre i mogu i razlog je da se u 2003. godini u Bosnu i Hercegovinu vratio

29 (2004) Živjeti u BiH – Završni izvještaj o Panel - Anketi Birks Sinclair & Associates / Nezavisni biro za humanitarna pitanja / Institut za društvena i ekonomska istraživanja. Juli 2004. godine. Preliminarni Izvještaj 30 Isto, str 22. 31 Isto, str 23. 32 Prema važe em zakonu o prebivalištu i boravištu državljana Bosne i Hercegovine, lan 6. Službene novnine BiH Godina V - Broj 32, 28. decembra 2001. Godine, svaka porodica koja promijeni mjesto boravišta dužna je nadležnom ministarstvu prijaviti svoju novu adresu stanovanja.

24

ve i broj izbjeglica iz inostranstva, u kom slu aju nisu morali tražiti odjavu prebivališta. Kao razlog 100 procentnog pove anja broja prijava u 2003. godini, sigurno je dijelimi nouzrokovano startanjem CIPS projekta u 2003. godini.33 Zato se može pretpostaviti da su gra ani koji su se prijavili u 2003. godini dijelom promijenili boravište godinu dana ranije, ali da su zbog rokova CIPS projekta prijavili prebivalište tek u 2003. godini.34

U 113 op ina iz kojih su prikupljeni podaci boravilo je u 2003. godini oko 83 procenata svih stanovnika Bosne i Hercegovine. U periodu od 2001. do 2003. godine 449,021 stanovnika je promijenilo mjesto boravka, što predstavlja 11,42 procenata ukupne populacije Bosne i Hercegovine, odnosno 3,66 procenata stanovnika godišnje. ak na osnovu nepotpunih informacija jasno je vidljivo da je procenat stanovništva koji je promijenio mjesto stanovanja skoro dvostruko ve i nego što su to predvi ale dugoro ne prognoze FAOSTAT.

Broj prijava i odjava u 2003. godini pove an za ak 100,6 procenata u odnosu na 2002. godinu, jasno govori ili o drasti nj migraciji stanovništva u toku samo jedne godine, ili o prikrivenoj migraciji koja se desila proteklih godina koje niko u Bosni i Hercegovini nije ni svjestan. Na osnovu prosjeka za tri godine možemo re i da je 149,673 stanovnika godišnje imalo razlog da promijeni svoje prebivalište unutar zemlje. Zašto?

Uzimaju i u obzir rezultate izložene u prethodnom poglavlju, mogli bi smo sa sigurnoš u ustvrditi da su posljedice ekonomske neuravnoteženosti jedan od glavnih faktora migracije stanovništva. Kao što voda prona e put kroz zemlju, prema teoriji migracije, stanovnici pronalaze na ine da se presele iz nerazvijenih u razvijena podru ja. Najve i gradovi u BiH pružaju i najve e mogu nosti za generisanja prihoda stanovništva. Naredna tabela pokazuje koja struktura op ina gradova je imala najve i broj prijava, odnosno odjava stanovnika u protekloj godini.

Tabela 6-8. Pregled prijava i odjava prebivališta prema veli ini op ina u 2003. godini Ukupan

brojprijava

%Ukupan

brojodjava

%Razlika(prijave-odjave)

%

Opštine/gradovi preko 100.000 stanovnika 144,998 62.79% 31,977 37.98% 113,021 77.02%

Opštine od 50.000 do 100.000 stanovnika 26,270 11.38% 9,799 11.64% 16,471 11.22%

Opštine od 25.000 do 50.000 stanovnika 25,764 11.16% 13,364 15.87% 12,400 8.45%

Opštine ispod 25.000 stanovnika 33,898 14.68% 29,054 34.51% 4,844 3.30%

Izvor: Prilog broj 3 ALDI analiza tokova unutrašnje migracije - septembar 2004. godine. Prema podacima nadležnih ministarstava unutrašnjih poslova.

U tabeli 6-8., su prikazani podaci za 2003. godinu, godinu, koja jasno pokazuje migracije stanovništva iz manjih gradova u najve e administrativne centre u Bosni i Hercegovini. U velike gradove koji imaju preko 100.000 stanovnika stalni boravak je prijavilo 144.998 gra ana Bosne i Hercegovine ili 62,79 procenata ukupnih prijava boravka u zemlji. U ukupnoj razlici svih prijava i odjava, na gradove preko 100.000 stanovnika odpada ak113.021 stanovnika ili 77,02 procenata svih neto migracija. Na suprotnoj strani u op ine sa ispod 25.000 stanovnika se prijavilo svega 14,68 procenata stanovnika koji su promijenili mjesto boravka, a otišlo ak 34,51 procenat svih stanovnika koji su napustili svoje mjesto boravka.

Unutrašnje migracije u Bosni i Hercegovini snažno su povezane sa razlikama u mogu nostima za ostvarivanje prihoda. Bez obzira na proces povratka, najve i broj

33 Eng skr. Citizens Identification Protection Sysitem project. Sistem identifikacije gra ana34 Prema podacima CIPS projekta koji je zapo eo u martu 2003. godine, do 31.08.2004. godine samo je 55,85 procenata stanovnika promijenilo li n kartu. Za grad Sarajevo taj je procenat iznosio ak 110 procenata od planiranog broja li nih karata koji se planirao za stanovnike Sarajeva.

25

stanovnika u potrazi za bolje pla enim poslom dolazi u nekoliko najrazvijenijih gradova u državi. Prethodna tabela jasno pokazuje tok interne migracije iz sela i manjih op ina ka najve im gradovima u Bosni i Hercegovini. Slijede a tabela daje pregled 10 gradova i op ina u Bosni i Hercegovini u koje se u 2003. godini doselio najve i broj stanovnika Bosne i Hercegovine.

Tabela 6-9. Pregled prijava i odjava prebivališta prema veli ini gradova (2003. godina) Ukupan

brojprijava

%Ukupan

brojodjava

%Razlika(prijave-odjave)

%

SARAJEVO* 95,163 41.21% 7306 8.68% 87,857 59.87%

BANJA LUKA** 42,808 18.54% 22,535 26.77% 20,273 13.82%

PRIJEDOR 15,945 6.90% 733 0.87% 15,212 10.37%

BIJELJINA6,342 2.75% 1,656 1.97% 4,686 3.19%

VISOKO 4,136 1.79% 926 1.10% 3,210 2.19%

VOGOŠ A3,283 1.42% 404 0.48% 2,879 1.96%

BOSANSKA KRUPA 3,295 1.43% 634 0.75% 2,661 1.81%

KAKANJ2,948 1.28% 804 0.95% 2,144 1.46%

SRPSKO NOVO SARAJEVO 2,427 1.05% 461 0.55% 1,966 1.34%

ELINAC2,079 0.90% 207 0.25% 1,872 1.28%

UKUPNO 10 GRADOVA 178,426 77.26% 35,666 42.36% 142,760 97.29%

* U gradu Sarajevu su, kao i u prethodnom poglavlju obuhva ene op ine Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad i Ilidža **Za grad Banja Luku korišteni su samo zbirne informacije o ukupnom broju prijava i odjava za mjesece mart - decembar 2003. godine. Za utvr ivanje broja prijava i odjava korišten je omjer od prijave 0.653 – Odjave 0.347. Odabrana srednja vrijednost.

Izvor: Prilog broj 3 ALDI analiza tokova unutrašnje migracije - septembar 2004. godine. Prema podacima nadležnih ministarstava unutrašnjih poslova.

Rezultati u tabeli 6-9., jasno pokazuju sve ve u koncentraciju stanovništva u dva najve a grada u Bosni i Hercegovini – Sarajevo i Banja Luku. U Sarajevu je u 2003. godini zabilježeno pove anje stanovništva za ak 25 procenata, dok u Banja Luku za 9 procenata. Na deset gradova u kojima je došlo do najve e registracije novog mjesta boravka otpada 77,26 svih prijava mjesta boravka u Bosni i Hercegovini, ali na samo dva najve a grada, Sarajevo i Banja Luku otpada ak 59,75 procenata svih prijava prebivališta u 2003. godini.

Na slici broj 3. grafi ki su predstavljene sve op ine prema procentu neto migracija u 2003. godini. Neto migracija je prikazana kao razlika izme u ukupnog broja prijava i odjava stanovnika u op ini, podijeljena sa brojem ukupnih stanovnika u op ini. Svijetlija podru japrikazuju op ine odakle ve i procenat stanovništva odlazi, a tamnija op ine u koje se stanovnici BiH doseljavaju. Op ine ozna ene crnom linijom su op ine za koje podaci nisu bili dostupni. Samo u 2003. godini u 50 op ina zabilježena je negativna migracija stanovništva. U ovim op inama, prema procjenama entitetskih zavoda za statistiku, u martu 2004. godine živjelo je 24,4 procenta stanovnika, ili oko 1,03 miliona stanovnika.35 .

35 U prethodnim godinama iz op ina u kojima je neto migracija u 2003. godini bila negativna odselilo se više od 241.000 stanovnika u odnosu na stanje prema popisu stanovništva iz 1991. godine. Više prilog 3.

26

Slika 3. Neto migracije u 2003. godini u Bosni i Hercegovini

TUZLA

BIJELJINABRCKO

DISTRIKTDOBOJ

TREBINJE

ZENICATRAVNIK

LIVNO

GORAZDE

MOSTAR

KONJIC

BIHAC

VISOKO

SARAJEVO

BANJA LUKA

PRNJAVOR

SANSKI MOST

KLADANJ

DRVAR

KOZARSKA DUBICA

SREBRENICA

GRUDE

STOLAC

MRKONJIC

GRAD

SIPOVOKAKANJ

ZVO

RN

IK

SOKOLAC

MAGLAJ

NOVI

GRAD

BUGOJNO

GACKO

VISEGRAD

BROD

TESLIC

NETO MIGRACIJE OD 3% DO 6%

LOPARE

ZAVIDOVICI

SAMAC

NEVESINJE

SRBAC

MODRICA

ZIVINICE

PALE

GRADISKA

KLJUC

LJUBINJE

BOSANSKI

PETROVAC

VITEZ

FOJNICAKUPRES

TESANJ

ILIJAS

PRIJEDOR

GRADACAC

DONJI

VAKUF

TOMISLAVGRAD

BOSANSKA

KRUPA

LJUBUSKI

VARES

DERVENTA

LAKTASI

CAZIN

VELIKA

KLADUSA

SIROKI

BRIJEG

CITLUK

SREBRENIK

LUKAVAC

JAJCE

HADZICI

NETO MIGRACIJE OD -16,61% DO -0.01%

NETO MIGRACIJE OD 6% DO 27,77 PROCENATA

NEUMBILECA

BOSANSKO

GRAHOVO

CAJNICE

RUDO

FOCA/SRBINJE

GLAMOC

GORNJI

VAKUF

PROZOR

JABLANICA

KALINOVIK

NETO MIGRACIJE OD 0.1% DO 3%

ROGATICA

MILICI

TRNOVO

SEKOVICI

PODACI NEDOSTUPNI

Podaci nedostupni

Podaci nedostupni

Podaci nedostupni

CELINAC

Izvor: Prilog broj 3 ALDI analiza tokova unutrašnje migracije - septembar 2004. godine. Prema podacima nadležnih ministarstava unutrašnjih poslova.

Najtamnija podru ja na slici 3, prikazuju op ine u Bosni i Hercegovini gdje se broj stanovnika u jednoj godini pove ao od 6 do 23,77 procenata. Pored Sarajeva i Banja Luke, to su op ine koje su u njihovoj neposrednoj blizini, kao što je Vogoš a i Visoko u blizini Sarajeva, te elinac i Prijedor u blizini Banja Luke. Pored ovih op ina zna ajan priliv stanovništva zabilježen je u Bosanskoj Krupi, Drvaru i Šipovu.

Posmatranjem slike 2 i slike 3 jasno je vidljiva sli nost izme u koncentracije inostranih investicija per capita i neto migracija. injenica je da inostrane investicije dolaze u podru ja sa ve im ekonomskim potencijalom u odnosu na podru ja u kojima lokalna ekonomija stagnira. Sa druge strane stanovnici nerazvijenih op ina, posebno u slu aju ako po njihovoj ocjeni op ina nema izglede da u skorijoj budu nosti unaprijedi ekonomski položaj, pronalaze razne na ine da se presele u ekonomski najsnažnije dijelove Bosne i Hercegovine. Kako se Bosanci i Hercegovci sele ka podru jima gdje je najve a koncentracija inostranih investicija, veoma je bitno utvrditi korelaciju izme u priliva SDI i migracije stanovništva. Kako je priliv inostranih investicija najbolji indikator ekonomskog potencijala nekog podru ja, korelacija izme u migracija i priliva inostranog kapitala može pokazati kolike su

27

trenutne posljedice ekonomske neuravnoteženosti na demografsku strukturu zemlje. Na ovaj na in možemo utvrditi koliki se procenat stanovništva seli iz nerazvijenih u razvijena podru japrvenstveno u cilju pronalaska bolje pla enih poslova i prihoda za sebe i svoju porodicu.

Rezultati uporednog analiziranja unutrašnje migracije u odnosu na priliv inostranih investicija pokazali su visok stepen korelacije izme u ove dvije kategorije. Na grafikonu 6-10, su od lijeve ka desnoj strani poredane op ine/gradovi u Bosni i Hercegovini, prema udijelu u ukupnim inostranim investicijama u periodu 1995.-2003. godine (crvena linija). Plava linija pokazuje postotak ukupne migracije koja pripada svakoj od analiziranih op ina.

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

40.00

45.00

50.00

55.00

60.00

65.00

1 6 11 16 21 26 31 36 41 46 51 56 61 66 71 76 81 86 91 96 101 106 111

Procentualni udio op ine u ukupnim migracijama Procentualni udio op ine u ukupnim SDI

Kao što grafikon pokazuje, izme u inostranih investicija i unutrašnjih migracija u Bosni i Hercegovini postoji izuzetno snažna veza. Ra unanjem korelacije izme u visine inostranih investicija i broja prijava i odjava za svaku od 110 op ina za koje postoje informacije, utvr en je izuzetno visok stepen korelacije.36 Zahvaljuju i stepenu korelacije mogu e je utvrditi procenat determinacije koji nam govori da 83 procenta stanovnika Bosne i Hercegovine mijenja mjesto prebivališta isklju ivo iz ekonomskih razloga u potrazi za ve imprihodima37.

U dosadašnjem dijelu pokazali smo da u Bosni i Hercegovini postoji izuzetna razlika izme u ekonomski razvijenih i nerazvijenih op ina. Bosna i Hercegovina koncentriše svoj ekonomski potencijal najve im dijelom oko tri administrativna centra u Bosni i Hercegovini – Sarajevo, Banja Luku i Mostar. U više od 100 op ina u Bosni i Hercegovini, gra ani postaju sve više pesimisti ni u pogledu ekonomske perspektive, i riješenje su vidjeli u seljenju ka najve im gradovima u državi. U narednom poglavlju predstavljeni su rezultati istraživanja o mogu im budu im posljedicama trenutne ekonomske neuravnoteženosti u Bosni i Hercegovini.

36 Stepen korelacije izme u inostranih investicija i neto migracija (prijave – odjave) za 2003. godinu za 110 op ina u BiH iznosio je .90. Izvor prilog 2 i 3. izvještaja 37 Kako je polinomalna funkcija korelacije izme u migracija i SDI u Bosni i Hercegovini y = 0.0026x2 + 0.4212x + 0.42 › R2 = 0.8304,

stepen determinacije iznosi .083, što govori da u 83 procenta slu ajeva interne migracije u Bosni i Hercegovini možemo objasniti prilivom inostranih investicija – ekonomskim faktorima, a samo 17 procenata migracije da je prouzrokovano nekim drugim razlozima.

Grafik 6-10.Grafi ki prikaz korelacije izme u SDI i unutrašnjih migracija u Bosni i Hercegovini (110 op ina)

28

Pogled u 2007. godinu

Da li gra ani mogu o ekivati da e se u 2007. godini ostvariti zacrtani ciljevi u Razvojnoj strategiji? Tokom predizborne kampanje za lokalne izbore u 2004. godini od strane vladaju ihpoliti kih partija gra ani su svakodnevno ubje ivani da ne postoji nikakva sumnja u uspjeh u realizaciji klju nih ciljeva PRSP-a. Bruto društveni proizvod e porasti kako je planirano u Strategiji, bit e smanjeno siromaštvo, a Bosna i Hercegovina e biti nadomak prijema u Evropsku Uniju. Vije e ministara je ak toliko optimisti no raspoloženo da je cilj ostvarivanja BDP per capita, od prvobitno planiranih 70 procenata BDP iz 1991. godine, nekoliko dana prije lokalnih izbora, pomjerila na 90 procenata BDP iz 1991. godine. Izjava Predsjedavaju egVije a ministara BiH, prvog radnog dana nakon završetka lokalnih izbora, u komentaru izbornih rezultata:

'Gra ani su nam dali povjerenje na prošlim op im izborima, nakon pada u 2000. godini, i siguran sam, a evo i izborni rezultati pokazuju, da smo to povjerenje u potpunosti opravdali. Stabilizirali smo zemlju zajedno sa partnerima u vladi, popravili ekonomsku situaciju, idemo sigurno evropskim putem tako da nije bilo razloga da se o ekuju druga iji rezultati.'38

Odakle dolazi ovakav optimizam? Naime, Bosna i Hercegovina je u 1991. godini imala BDP po glavi stanovnika negdje oko 2.400 dolara, a kada se pripremao PRSP u 2002. godini, prema podacima Svjetske Banke, BDP je iznosio tek oko 1.240 dolara. Ohrabreni podacima o Bruto društvenom proizvodu, koji je prema podacima Svjetske Banke za 2003. godinu iznosio 1.540 dolara, doma i politi ari su odmah promijenili zacrtane ciljeve iz PRSP. Drugi razlog zbog kojeg je Vije e ministara ohrabreno da e Bosna i Hercegovina ostvariti prijeratni nivo BDP-a, jeste procjena Svjetske Banke da je zvani ni BDP umanjen za 37 procenata koji se zbog sive ekonomije ne ra una u zvani noj statistici. Kada na trenutni BDP dodate sivu ekonomiju i kada na to dodate procijenjenu stopu rasta BDP od 5 procenata godišnje, dobi ete da e na kraju 2007. godine BDP per capita u iznosu od 3.547 dolara i taj nivo društvenog proizvoda bi bio dovoljan da se u 2007. godini Bosna i Hercegovina može zadužiti u inostranstvu, te obezbijediti kredite za finansijeke podrške u provo enju vladinih politika. Procjene Centralne Banke o rastu BDP-a BiH nalaze se u tabeli 7-10. 39

Tabela 7-10. Ostvareni i planirani Bruto društveni proizvod Bosne i Hercegovine Nominalni Bruto

društveniproizvod

(KM)

Nominalni Bruto društveniproizvod(USD)

Bruto društveni proizvod per

capita(KM)

Bruto društveni proizvod per

capita(USD)

KursKM 1=USD 1

1998 7,559 4,744 1,973 1,238 1.59

1999 8,990 4,618 2,365 1,215 1.95

2000 10,050 4,781 2,644 1,258 2.10

2001 10,960 4,939 2,885 1,300 2.22

2002 11,650 6,246 3,066 1,644 1.87

2003 12,170 7,020 3,176 1,832 1.73

2004 13,034 7,997 3,402 2,087 1.63

2005 13,959 8,565 3,643 2,235 1.63

2006 15,024 9,218 3,921 2,406 1.63

2007 16,169 9,921 4,219 2,589 1.63 Izvor: Bear Sterns: BiH Update: Major Revision to GDP Statistics, April 2004. Prema podacima centralne Banke BiH

38 Izjava za novine Dnevni Avaz, Ponedeljak 4. Oktobar 2004. godine. 39 Procjena je zasnovana da e nominalni BDP BiH rasti po stopi od 7-7,5 procenata. Realni BDP bi bio umanjen za vrijednost Njema kog CPI od 1,25 procenata

29

Ne zanemaruju i druge razloge, ove procjene o ekonomskom rastu, predstavljaju temelj optimisti nih stavova vladaju ih politi kih opcija. Ohrabreni stavovima me unarodne zajednice da e zahvaljuju i upravo njima Bosna i Hercegovina ostvariti snažan napredak u rastu BDP, doma im politi arima poraslo je samopuzdanje do te mjere da smatraju da im više niko nije ni potreban. Sve eš e se mogu uti izjave da je savjetodavno prisustvo me unarodne zajednice nepotrebno, da uplitanje me unarodnih finansijskih institucija proizvodi negativne efekte i da oni sami mogu gra anima obezbijediti funkcioniraju u tržišnu ekonomiju.

PRSP e se proglasiti uspješnim vjerovatno i ako se ciljevi ostvare dijelimi no - ako se ostvari približno pove anje inostranih investicija, ako se zna ajno pove a u eš e privatnog sektora u Bruto društvenom proizvodu, te ako se dostigne nivo bruto društvenog proizvoda iz 1991. godine. U slu aju ostvarenja ciljeva zacrtanih u PRSP, prvenstveno u oblasti rasta BDP i nivoa inostranih investicija, mogu je scenario u kojem bi se ostvarili zacrtani ciljevi bez rješavanja problema zbog kojih su oni postavljeni. ak obratno. Politikom puštanja da se stvari odvijaju svojim tokom, najvjerovatniji scenario mogao bi izgledati da e BiH ostvariti planirane stope rasta BDP i inostranih investicija, uz cijenu ekstremnog pove anja ekonomske nejednakosti unutar zemlje. Od više od 3,43 milijarde KM inostranih ulaganja, iznos od 50 do 70 procenata mogao bi do i u samo tri grada - Sarajevo, Mostar i Banja Luku. Ovako veliki priliv kapitala u ova tri grada mogao bi prouzrokovati ekstremno pove anje BDP-a u odnosu na ostatak Bosne i Hercegovine. Kako je prikazano u tabeli 7-10., u periodu od 2003.-2007. godine planirano je pove anje BDP Bosne i Hercegovine za ak 32,85 procenata, u ijempove anju bi ova tri grada u estvovala sa skoro 50 procenata. Na ovaj na in u Sarajevu bi se mogu nost za ostvarivanje prihoda mogla pove ati za 50 procenata, u Banjaluci za 35, a u Mostaru za ak 70 procenata.

Ako bi se ostvario ovakav scenario, 80 procenata stanovnika mogao bi se na i u marginaliziranim op inama u kojima se ne bi desile zna ajnije ekonomske promjene u odnosu na trenutno stanje. Direktna posljedica produbljivanja jaza izme u gradova u državi podstakla bi nove porodice na migraciju ka administrativnim centrima.40 Slijede a tabela daje pregled mogu ih neto migracija u gradove Sarajevo, Banja Luku i Mostar.

Tabela 7-11. Procjena budu ih neto migracija u Sarajevo, Banja Luku i Mostar

Procenat SDI Koeficijent** Prosjek prijava

prebivališta 2001-2003

Procjena godišnjeg priliva stanovništva

SARAJEVO 27.49% 22.82% 48,961 34,126

BANJA LUKA* 8.75% 7.26% 22,504 13,087

MOSTAR 13.00% 10.79% - 19,443

Ukupno tri grada 49,24% 61.125 * Za grad Banja Luku korištene su samo zbirne informacije o ukupnom broju prijava i odjava za mjesece mart-decembar 2003. godine. Za utvr ivanje broja prijava i odjava korišten je omjer od prijave 0.653 – Odjave 0.347. Odabrana srednja vrijednost. ** Koeficijent je stepen determinacije x procenat SDI

Bosna i Hercegovina je još uvijek tradicionalno društvo. Ve ina stanovnika ne donosi olako odluke o promjeni mjesta prebivališta. Iako bi veoma teško našli osobu u Bosni i Hercegovini koja ne bi odlu no rekla da bi odmah kad bi mogla odselila negdje u zapadnu Evropu, oni to ne ine. U Bosni i Hercegovini ima ukupno 101 op ina (u kojima živi 2,41 milion stanovnika) u kojima su prosje ne plate manje nego što je to prosjek za Bosnu i Hercegovine, a u 96 op ina (u kojima živi 2,28 miliona stanovnika) je zaposlenost manja od prosjeka za Bosnu i Hercegovinu. Iz tog razloga veoma je bitan stav gra ana o njihovom vi enju mogu nosti za unaprije enje ekonomske situacije u njihovoj lokalnoj zajednici.

40 Kako se u Sarajevo, Banja Luku i Mostar sliva 50 procenata svih direktnih investicija, to direktno govori da e u budu nosti oko 41,5 (.50x.0.83) svih unutrašnjih migracija biti usmjereno ka ova tri grada.

30

Rezultati stavova javnog mnijenja prikazani su na grafikonu 7-11. Od ukupnog broja ispitanika, njih 32,24 procenta smatra da e se u narednoj godini ekonomska situacija u njihovoj op ini poboljšati. Ovako visokom procentu optimista zna ajno su doprinijeli mladi ljudi koji su tek završili srednje škole ili koji studiraju na univerzitetima nadaju i se boljoj ekonomskoj perspektivi. Druga ije misli ak 57,48 procenata stanovnika, koji smatraju da eekonomska stituacija ostati ista kao u 2004. godini (29,29%), ili da e ak biti gora (19,29%).

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Sviispitanici

Od 18 do24 godine

Od 25 do34 godine

Od 35 do44 godine

Od 45 do65 godina

Preko 65godina

Odgovor A

Odgovor B

Odgovor C

Odgovor D

Izvor: Prilog broj 1 ALDI analiza javnog mnjenja, avgust 2004

U situaciji kada vladine institucije provode Razvojnu strategiju 5 puta sporije od planiranog, kada država sve više zaostaje ak i za susjednim zemljama u regionu, a unutar zemlje jaz izme u razvijenijih i nerazvijenih podru ja postaje sve ve i, te kad preko polovine stanovništva smatra da e naredna godina biti ista ili ak lošija nego trenutna, sigurno je da ese sve ve i broj stanovnika odlu ivati da promijeni mjesto svog boravka i da odseli. U nedostatku o iglednih unaprije enja kvalitete života u lokalnim zajednicama, u kombinaciji sa pesimizmom javnog mnijenja po pitanju o ekivanja unaprije enja li nog standarda, sigurno je da e se tokom 2004. i 2005. godine nastaviti trend preseljavanja stanovništva iz neprosperitetnih op ina, u gradove kao što su Sarajevo, Banja Luka i Mostar ili op ine u njihovoj okolini.

Na proces unutrašnje migracije u narednim godinama, upravo najzna ajniji utjecaj trebao bi imati proces provo enja Srednjoro ne razvojne strategije BiH, koji bi trebao stvoriti uslove za ujedna en i uravnotežen rast. Kako vladine institucije nisu pokrenule niti jednu politku koja bi zaustavila stvaranje sve ve e ekonomske neuravnoteženosti, postoje izgledne šanse da se migracija ka administrativnim centrima nastavi i u budu nosti.

Informacije o mogu im unutrašnjim migracijama prikazane su na slici 4. zajedno sa dosadašnjim ostvarenim inostranim investicijama po glavi stanovnika. Slika pokazuje samo jedno - u kojim op inama je manja zaposlenost i prosje ne plate od prosjeka u Bosni i Hercegovini, te koliko bi bilo mogu e o ekivati da se broj stanovnika u tim op inama smanji u budu nosti.

Podru ja jugozapadne i jugoisto ne BiH, iako nemaju zna ajan priliv inostranih investicija, nisu ozna ena kao podru ja sa kojih bi se trebao o ekivati ve i odliv stanovništva. Podru ja jugozapadne BiH: Bosansko Grahovo, Glamo i Kupres nemaju zna ajne SDI, ali i broj stanovnika u tim op inama se odavno ve smanjio. U Bosanskom Grahovu u 2004. godini broj stanovnika je svega 1/3 stanovnika iz 1991. godine, za Glamo taj procenat iznosi 40, a za Kupres 34 procenta. Sli no je i u jugoisto noj BiH. U ajni u broj stanovnika iznosi tek 59 procenata od broja stanovnika iz 1991. godine. Za Rogaticu taj je postotak 66, a za Fo u 71.

Grafik 7-11.Rezultati istraživanja javnog mjenja. Da li o ekujeteunaprije enjeekonomske situacije u Vašoj op ini u narednoj godini

Odgovori:A – Da B – Vjerovatno e biti isto kao ove godine C – Vjerovatno gore nego ove godine D – Ne znam

31

Slika 4. Dogoro na projekcija interne migracije u Bosni i Hercegovini

TUZLA

BIJELJINABRCKO

DISTRIKTDOBOJ

TREBINJE

ZENICATRAVNIK

LIVNO

GORAZDE

MOSTAR

KONJIC

BIHAC

VISOKO

SARAJEVO

BANJA LUKA

PRNJAVOR

SANSKI MOST

KLADANJ

DRVAR

KOZARSKA DUBICA

SREBRENICA

GRUDE

STOLAC

MRKONJIC

GRAD

SIPOVOKAKANJ

SOKOLAC

MAGLAJ

NOVI

GRAD

BUGOJNO

GACKO

VISEGRAD

BROD

TESLIC

LOPARE

ZAVIDOVICI

SAMAC

NEVESINJE

SRBAC

MODRICA

ZIVINICE

PALE

GRADISKA

KLJUC

LJUBINJE

BOSANSKI

PETROVAC

VITEZ

FOJNICAKUPRES

TESANJ

ILIJAS

PRIJEDOR

GRADACAC

DONJI

VAKUF

TOMISLAVGRAD

LJUBUSKI

VARES

DERVENTA

LAKTASI

CAZIN

SIROKI

BRIJEG

CITLUK

SREBRENIK

LUKAVAC

JAJCE

HADZICI

CELINAC

NEUMBILECA

BOSANSKO

GRAHOVO

CAJNICE

RUDO

FOCA/SRBINJE

GLAMOC

GORNJI

VAKUF

PROZOR

JABLANICA

KALINOVIK

ROGATICA

MILICI

TRNOVO

BOSANSKA

KRUPA

VELIKA

KLADUSA

SEKOVICI

ZVO

RN

IK

PREKO 10.000 INTERNIH MIGRACIJA

OD 5.000 DO 10.000 INTERNIH MIGRACIJA

DO 5.000 INTERNIH MIGRACIJA

OD 100 DO 536 KM SDI PER CAPTA

OD 536 DO 1.401 KM SDI PER CAPTA

PREKO 1.401 KM SDI PER CAPTA

OD 0 DO 100 KM SDI PER CAPTA

Iz ovih nerazvijenih op ina u administrativne centre se preseljavaju prvenstveno mladi i obrazovani ljudi, ljudi koji gr evito traže zaposlenje tokom svog studiranja na unverzitetima, koji u vladinim institucijama i inostranim kompanijama traže zamjenu za izgubljenu životnu perspektivu. U takvom ambijentu, vlada Bosne i Hercegovine provodi Srednjoro nu strategiju iji je prvi i osnovni cilj stvaranje pretpostavki za samoodrživ i ujedna en ekonomski razvoj.

Da li su bitniji brojevi ili ljudi?

U Bosni i Hercegovini, ve ina politi ara preko no i je (sli no kao i u drugim bivšim socijalisti kim državama) zamijenila ideologiju marskizma i socijalizma za tržište i demokratiju. Iako je socijalisti ka ekonomska ideologija obrisana skoro preko no i u 1997. i 1998. godini, recidivi socijalizma su još vidljivi. Navike koje je stvarao socijalizam – pretjerana ovisnost o državi, nedostatak poduzetni ke sklonosti, nemogu nost ostvarivanja kompromisa i nesklonost ka suradnji u dobrovoljnim grupama uveliko usporava stvaranje bilo demokratskog društva, bilo tržišne ekonomije. Ohrabreni mogu im pozitivnim promjenama, politi ari ulogu gra ana i institucija civilnog društva vide samo kao masu marginaliziranih pojedinaca, koji e na dan izbora dati svoj glas onome ko da najve a obe anja. Konstantna smanjenja procenata glasa a na izborima jasno pokazuje da sve manji procenat stanovništva

32

vjeruje u obe anja politi ara, odnosno uvi a da vladine politike imaju sve manji utjecaj na unaprije enje njihove kvalitete života.

Posljedice ovakvog shvatanja demokratije dovele su do skoro nikakvih pomaka u izgradnji gra anskog društva, koje je sistematski uništavano u periodu socijalizma, kako bi se sprije io razvoj demokratije i tržišne ekonomije. Zadržavaju i svoje stare navike, gra ani od politi kih stranaka ne traže stvaranje uslova za razvoj gra anskog društva i tržišne ekonomije, ve upravo suprotno. Potaknuti politi arima koji poznaju 'na in razmišljanja obi nih ljudi' oni žele da uju samo obe anja koja su povezana sa navikama iz socijalizma.

Tokom istraživanja javnog mnijenja, gra anima u Bosni i Hercegovini je postavljeno pitanje kojim prioritetima bi dali najve u podršku Vladi Bosne i Hercegovine. Skoro svaki drugi stanovnik Bosne i Hercegovine smatra da bi prioritet vladine politike trebala da bude socijalna politika. Gra ani smatraju da bi zbrinjavanje nezaposlenih, socijalno ugroženih kategorija stanovnika trebao da bude prioritet vladinih institucija. Gra ani su u takvoj poziciji da ne mogu razmišljati o dugogodišnjim efektima vladinih politika.

05

1015202530354045505560

Sviispitanici

Od 18 do24 godine

Od 25 do34 godine

Od 35 do44 godine

Od 45 do65 godina

Preko 65godina

Odgovor A

Odgovor B

Odgovor C

Odgovor D

Odgovor E

Izvor: Prilog broj 1 ALDI analiza javnog mnijenja, avgust 2004

Proces Evropskih integracija donije e možda prve pozitivne efekte tek za desetak godina. Upravo zbog toga i najmanji procenat stanovništva BiH, tek oko 6 procenata smatra da bi Evropske integracije trebale biti prvi vladin prioritet. S druge strane, za prioritet kao što je razvoj privatnog sektora i ekonomija izjasnilo se tek 22,48 procenata stanovnika, dok je za razvoj infrastrukture ili ruralni razvoj samo nešto manje od 11 procenata stanovnika BiH. Kako je i prikazano na grafikonu 8-12., u na inu razmišljanja nema razlika u starosnim grupama stanovništva. Sve generacije gledaju sli no na vladine prioritete, dok se jedina razlika utvrdila kod gra ana koji su zaposleni u vlastitom biznisu. Nezaposleni, radnici u privatnom sektoru i zaposleni u državnoj upravi ili državnim preduze ima razmišljaju na isti na in, prvi prioritet je socijalna politika. Samo gra ani koji su zaposleni u vlastitom biznisu razmišljaju druga ije. Njih ak 85 procenata smatra da bi najvažniji prioritet vlade BiH trebao biti razvoj privatnog sektora.

Zbog ega je ova razlika u vi enju uloge vladinih institucija bitna za Bosnu i Hercegovinu? Ovi rezultati potvr uju da se u Bosni i Hercegovini intelektualno prihvatila demokratija i kapitalizam, umjesto socijalizma, ali da ne postoje društvene navike i kultura potrebna za stvaranje bilo demokratije, bilo tržišne ekonomije. Da je ovo ta no najbolje pokazuje planiranje državne potrošnje budžetskih sredstava u Bosni i Hercegovini. Prema budžetima entitetskih vlada za transfere i grantove se izdvajaju ogromne sume novca. U Federaciji BiH od planiranog budžeta za 2004. godinu, za teku e transfere planiralo se

Grafik 8-12.Rezulltati istraživanja javnog mnijenjaZa koje prioritete bi dali najve u podršku vladi BiH

Odgovori:A – Evropske integracijeB – Ekonomija C – Socijalna politikaD – RazvojinfrastruktureE – Neki drugi prioriteti

33

izdvojiti 567,6 miliona KM, što predstavlja 45,4 procenta ukupnog budžeta.41 Ove godine teku i transferi su pove ani za 23,5 procenata u odnosu na proteklu godinu i sredstva koja su pove ana upravo su usmjerena ne za razvoj, ve za riješavanje socijalnih pitanja. Iako eFederacija BiH u 2004. godini 277,97 miliona potrošiti na ratne vojne invalide, 70 miliona na zaostale penzije i 28,18 miliona na povratnike, ukupno 376,15 miliona ili 30,13 procenata ukupnog budžeta, gra ani traže dodatne napore vlasti u riješavanju socijalnih pitanja.

S druge strane, od 557,6 miliona KM, koliko je planirano za teku e transfere, samo 4,1 procenat e se izdvojiti za razvoj poljoprivrede, 1,1 procenat kao podsticaj industriji, svega 0,27 procenata e se upotrijebiti za razvoj poduzetništva, dok svega 0,017 procenata za razvoj turizma. Upravo ovi podaci govore o specifi nosti vladinih politika u Bosni i Hercegovini. Ako bi pažljivo posmatrali izjave vladinih službenika, uo ili bi da oni upravo najviše nade polažu u turizam, zatim razvoj poduzetništva, pa industriju i poljoprivredu.42 Koliko entitetske vlade posve uje pažnje razvoju demokratije i civilnog društva, najbolje svjedo i injenica da u F BiH za razvoj nevladinih organizacija planiraju izdvojiti svega 0,017 procenata svih teku ihtransfera. U Bosni i Hercegovini, još uvijek su bitniji programi koji podsti u razvoj kulture i sporta od demokratije ili tržišne ekonomije. Ova injenica je jasno vidljiva u budžetu F BiH u kojem su sredstva za kulturu i sport ve a za 8,4 puta od sredstava za razvoj podzetništva, ili ak 130 puta ve a od sredstava za programe nevladinih organizacija.

Sigurno je da postoji mogo više, možda ak i drasti nijih primjera nelogi nosti sa kojima se suo ava današnja Bosna i Hercegovina. Primjer Federacije BiH, bi se mogao primijeniti i na drugi entitet, i na vladu na državnom i lokalnom nivou, samo kada bi vladine institucije bile znatno otvorenije prema svojim gra anima. Vladine institucije na entitetskim nivoima najve e iznose izdvajaju za socijalne transfere, za koje koriste kredite me unarodnihfinansijskih institucija i pomo iz inostranstva, smanjuju i ulaganja u razvoj. Prosje angra anin u Bosni i Hercegovini teško da može razumijeti vladine politike, prvenstveno što mora uložiti ogromno vrijeme i energiju da bar prodre milimetar dublje u razumijevanje politika koje odlu uju o sudbini svakog od njih. ak i za dobro obrazovanog i informisanog gra anina Bosne i Hercegovine vrijedi tvrdnja, koju je skoro prije 40 godina istakao Jack L. Walker:

'Ve ina gra ana nisu u mogu nosti, niti žele da plate onu vrstu troškova /u vremenu i energiji/ da prikupe informacije neophodne za efikasnu politi kuparticipaciju. Ovo može biti posebno istinito u politi kim sistemima u kojima se slabe ili nejasne alternative prezentuju javnosti. Za ve inu gra ana svijet politike je udaljen, zbunjuju i, bezna ajan, nemaju i nikakve direkte veze sa dnevnim brigama u vezi posla ili porodice'.43

Iako gra ane Bosne i Hercegovine najviše interesuju politike koje e doprinijeti poboljšanju trenutnog socijalnog položaja, oni su svjesni da su za promjene kvalitete života u lokalnim zajednicama potrebne korijenite reforme.

41 Budžet Federacije BiH za 2004. godinu, Službene novine broj 17, 01.04.2004. godine 42 Samo u mjesecu septembru u pisanim medijima prenešene su dvije vijesti vezano za razvoj poduzetništva, jedna za restrukturiranje industrije i jedna vezana za socijalnu politiku. Dnevni Avaz od 01 – 30 septembra 2004. godine 43 (1966)Jack. L. Waker, ‘A Critique of the Elitist Theory of Democracy’. American Political Science Revew 60

34

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Sviispitanici

Od 18 do24 godine

Od 25 do34 godine

Od 35 do44 godine

Od 45 do65 godina

Preko 65godina

Odgovor A

Odgovor B

Odgovor C

Odgovor D

Izvor: Prilog broj 1 ALDI analiza javnog mnijenja, avgust 2004

Nakon devetogodišnjeg iskustva u demokratiji i tržišnoj ekonomiji, gra ani jedinu nadu za promjenu postoje eg teškog ekonomskog stanja vide u radikalnim promjenama. Kako je to prikazano na grafikonu 8-13., 75 procenata svih ispitanika smatra da su za unaprije enje kvalitete života na lokalnom nivou potrebne radikalne promjene. Tek njih 6,1 procenat smatra da su predstoje e reforme sasvim zadovoljavaju e dok samo 1,7 procenat stanovnika Bosne i Hercegovine smatra da je kvaliteta života sasvim zadovoljavaju a. Gra ani postaju svjesni da ako se ne dese drasti ne promjene, vrlo je izvjesno da e ostatak svog života provesti ekaju i blagostanje koje im se obe ava ve 15 godina. Zahvaljuju idosadašnjem iskustvu u kreiranju i vo enju vladinih politika, svakim danom sve ve em broju gra ana postaje jasno u kom smjeru e se kretati njihova budu nost. Koliko se u Bosni i Hercegovini pažnje posve uje ljudima, a koliko brojevima možda najbolje pokazuju slijede adva primjera.

SAD je država sa najrazvijenijim demokratskim i tržišnim mehanizmom na svijetu, prvenstveno zato što ameri ka demokratija nije stvorila bezli nu masu pojedinaca, ve zvu nikompleks ekskluzivnih, a ipak dobrovoljnih udruženja. Ovo je prvi uo io Max Weber nakon što je posjetio SAD krajem 19. stolje a44. Klju nu ulogu u kreiranju vladinih politika imaju Kongres i Senat, koji kontinuirano donose privatne i javne zakone u interesu svih gra anasvoje države. Iako glase kao država sa najrazvijenijom tržišnom ekonomijom i demokratijom, Kongres je samo od januara do po etka oktobra 2004. godine predložio 5.169 novih zakona, a Senat 2.879.45 Da bi obezbijedili ravnopravnu poziciju svih u funkcioniraju oj tržišnoj ekonomiji, u Sjedinjenim Državama trenutno je na snazi preko 1.200 zakona koji daju olakšice bra nim parovima, kako bi porodica bila u ravnopravnijem položaju u odnosu na pojedince bez porodice. Iako vode brigu o Društvenom bruto proizvodu koji je jednak tre ini svjetskog, zastupnici u zakonodavnoj vlasti posebnu pažnju posve uju problemima svojih gra ana. U Baltimorskoj luci u subotu 6. marta 2004. godine desila se nesre a sa vodenim taksijem, koji se zbog oluje prevrnuo u more. Tom prilikom u moru je završilo svih 25 putnika od kojih je jedan poginuo, a tri su se smatrala nestalim. Samo tri dana poslije, Senat Sjedinjenih Država je izglasao Rezoluciju u kojoj je izrazio sau eš e porodicama poginulih, pohvalio brzinu kojom su spasioci sprije ili smrt ve eg broja ljudi, te pohvalio izuzetne napore spasioca koji su prvi pritekli u pomo .46 I pored toga što dnevno predlažu preko 20 novih zakonskih rješenja, vode i brigu o nacionalnoj i svjetskoj ekonomiji, parlamentarci Sjedinjenih Država reaguju u roku od 48 sati na svaki problem sa kojim se suo avaju njihovi gra ani.

44 (1995) 'Povjerenje' Fransic Fukuyama Str.69 45 Thomas Legislative Information, Library of US Congress,04. October 2004. Http://thomas.loc.gov46 (2004) March 09. S. RES. 312, SENATE OF THE UNITED STATES

Grafik 8-13.Rezultati istraživanja javnog mnijenja. Šta mislite da je potrebno uraditi u Vašoj lokalnoj zajednici da bi se unaprijedila kvaliteta života

Odgovori:A – Potrebne su radikalne promjeneB – Predstoje e reforme su sasvim dovoljne C – Kvaliteta života je zadovoljavaju aD – Ništa do navedenog

35

Drugi primjer, bitan za kreiranje perspektive o ekonomskoj budu nosti Bosne i Hercegovine jeste Bugarska. Nedavno je objavljeno da e Bugarska postati lanicomEvropske Unije najvjerovatnije 2007. godine. U toj zemlji je prije devet godina stopa siromaštva bila oko 13 procenata.47 Nakon po etka reformi i krize u 1995. godini, u naredne dvije godine stopa siromaštva se popela na ak 56 procenata, da bi se u 2001. godini smanjila na 21 procenat. Me utim, iako zvani ne statistike Vlade u Sofiji i Svjetske Banke to ne govore, nezavisni izvori navode da je u 2000-toj godini oko 21 procenat stanovništva živio u ekstremnom siromaštvu (sa manje od 2 KM na dan).48 U 2001. godini u odnosu na 1995. godinu, broj nezaposlenih se skoro udvostru io. Skoro 36 procenata onih koji nisu radili isti posao u 2001. kao u 1995. godini, bio je zato što su bili otpušteni, a samo njih 15 procenata su u 2001. godini pronašli bolji posao.49 U Bugarskoj je prosje na plata tek oko 210 KM, dok je zakonska minimalna plata od 1 januara 2004. godine 120 KM, koju mnogi radnici dobiju tek nakon višesatnog prekovremenog rada.

Prema podacima Centralne Banke Bugarske, samo u prvih sedam mjeseci 2004. godine nivo stranih direktnih investicija je iznosio ak 1,34 milijarde Eura i dok se ta država proglašava kao najprivla nija zemlja za inostrane investitore, njeni stanovnici jedva sastavljaju kraj s krajem. Radnici u Bugarskoj koji proizvode odje u marke Puma govore da nikako ne mogu da dostignu normu u okviru normalnog radnog dana. Kako su pla eni po komadu, neispunjavanje norme direktno utje e na platu koju oni primaju, te im njihova plata nije dovoljna da plate ni osnovne životne potrepštine. Zbog toga su neki primorani da rade dvije smjene, a nekada u sezoni im je dozvoljeno da odsustvuju iz fabrike samo 7 sati.50 Iako e za tri godine u i u Evropsku Uniju, danas postoje gradovi u kojima je stopa nezaposlenosti i preko 70 procenata. U Sofiji, distrikt li i na bilo koji veliki grad u Zapadnoj Evropi, ali ako se udaljite samo kilometar od centra vidje ete funkcionalnu ekonomiju na dijelu. Ljudi stanuju u oronulim stanovnima, sa folijama na prozorima, sretni ako mogu na i bilo kakav posao. Iako je stopa nezaposlenosti tek 18,1 procenat, dobro pla eni posao u Sofiji je posao kucanja žalbi u kancelariji koja se nalazi u WC-u restorana u centru grada. Nažalost, politi ari rijetko vide stvarni život gra ana. Kada dolaze delegacije, policija ak i državim granicama rastjeruje svoje stanovnike, koji su krenuli u kupovinu namirnica, kako se nebi pokvario dojam o prosperitetnoj nacionalnoj ekonomiji. Pa ipak, prema kriterijima Evropske Unije, Bugarska ispunjava ekonomske kriterije za ulazak u Evropsku uniju.51

Bugarska je dobar primjer za Bosnu i Hercegovinu i napore vladinih institucija postizanju uravnoteženog razvoja svih dijelova države. BiH može 2007. godine ostvariti zacrtane stope Bruto društvenog proizvoda po glavi stanovnika. Me utim da li e se ujedna en ekonomski razvoj ostvariti na na in da svi 'prekobrojni' stanovnici iz nerazvijenih op ina presele u Sarajevo, Banja Luku i Mostar, u kojima e biti ogor eni na svaki oblik razvoja civilnog društva i demokratije, ostaje tek da se vidi. Zbog izuzetno teškog ekonomskog stanja, u nedostatku kulture povezivanja, gra ani nisu zainteresovani za razvoj civilnog društva. Ve ina njih živi u društvenoj izolaciji, sa rastu im stepenom nepovjerenja prema svima - od nepovjerenja prema državi, pa do još ve eg nepovjerenja prema svima koji su uspjeli nešto ostvariti i biti druga iji od ve ine 'obi nih ljudi'. Znaju i to, politi ke partije gra anima obe avaju ono što gra ani žele uti, a ne što je potrebno uraditi. U takvom ambijentu, vladine institucije u prvi plan stavljaju neekonomske ciljeve, prepuštaju i gra ane samima sebi. Biranjem demokratije i tržišne ekonomije, gra anima je data ekonomska sloboda, ali da im niko ne e re i šta e oni raditi sa tom slobodom. Niko od vladinih

47 (2002) Rural poverty in Bulgaria: Characteristics and trends, David E. Sahn, Professor of Economics, Cornell University June 15, 2002 48 (2004) UNDP Profil of Bulgaria The Sustainable Human Development Perspective www.undp.bg49 LSMS Bugarska 2001 50 (2004) Oxfam Report: 'Play fair at the Olympics' Make Fair Olimics; Oxfam GB, Clean Clothes Campaign and ICFTU 2004. 51 (2004) Strateški papir i Izvještaj Evropske Komisije: 'Nastavljanje proširivanja’ o napretku prema pridruživanju Bugarske, Rumunije i Turske EU

36

institucija ne smije odaslati jasnu poruku gra anima, da ovakvim vo enjem ekonomske politike nestaje socijalna jednakost i da se o slabima nema ko brinuti.

Stanje u kojem se trenutno nalazi Bosna i Hercegovina i sve ve a koncentracija stanovništva u administrativne centre, ve prouzrokuje posljedice od kojih e se veliki broj op ina teško oporaviti. Me utim, iz nerazvijenijih op ina u Sarajevo i Banja Luku ne dolaze samo najsiromašniji slojevi stanovništva, ve i obrazovani ljudi sa univerzitetskom diplomom, koji poznaju strane jezike, koji imaju iskustvo u radu sa inostranim organizacijama, a najve idio mladih koji u ove centre dolazi radi studiranja ima jedan osnovni cilj – da u njima ostanu za stalno. Manje razvijena podru ja ostaju bez stru nih kadrova, inžinjera, doktora, ekonomista, informati ara, profesora engleskog jezika, što dovodi direktno do smanjenja ekonomskog potencijala ovih op ina, ali i sve eš e do problema u funkcionisanju države na lokalnom nivou.

Vladaju e politi ke opcije u BiH, iako svjesni potreba za korjenitim reformama od nivoa mjesne zajednice do nivoa države, nisu u mogu nosti da ih sprovedu, jer radikalne reforme ne podrazumijevaju ono što bira i žele da uju. Svi žele dobro pla ene poslove, ali ne i otpuštanje prekobrojnih radnika. Svima smeta prekobrojna i prespora administracija, ali niko ne smije javno obe ati drasti no smanjenje broja administracije. U politi kom izboru izme uonoga što treba i onoga što bira i vole uti, u Bosni i Hercegovini gubitnik je onaj ko govori istinu.

37

Literatura

1) (2004) Srednjero na razvojna strategija BiH – PRSP (2004 – 207) BiH Vije e Ministara Vlada F BiH, Vlada RS, Kona na verzija, april 2004.

2) (2002) Izvještaj: Blagostanje u Bosni i Hercegovini 2001: Mjerenja i nalazi. Publikacija Državne Agencije za statistiku, entitetskih zavoda za statistiku, Svjetska Banka. Sarajevo Decembar 2002.

3) (2002) Evropska Inicijativa za Stabilnost ESI, 'Zapadni Balkan 2004. godine: Pomo ,kohezija i nove granice Evrope, 3. novembar 2002.

4) (2004) Slobodna trgovina i Bosna i Hercegovina: Da li smo spremni na putovanje? ALDI u.g. papir za diskusiju. April 2004. godine

5) (2004)CCI BiH: Izvještaj: 'Monitoring uticaja državnih politika (obrazovanje, socijalna zaštita, zaštita okoline) unutar razvojne strategije Bosne i Hercegovine (PRSP)' Juli, 2004

6) UNDP Sistem ranog upozoravanja – Kvartalni izvještaj 2004 April - Juni 7) (2004) World Bank: World Development Indicators database, August 2004 8) Informacija o stranim direktnim ulaganjima u BiH od maja 1994 do 31.12.2003. godine.

Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Sarajevo Januar 2004. godine. 9) (1995) 'Povjerenje' Fransic Fukuyama10) Thomas Legislative Information, Library of US Congress, 04. October 2004.

Http://thomas.loc.gov11) (2002) Rural poverty in Bulgaria: Characteristics and trends, David E. Sahn, Professor of

Economics, Cornell University June 15, 2002 12) (2004) UNDP Profil of Bulgaria The Sustainable Human Development Perspective

www.undp.bg13) (2004) Oxfam Report:: 'Play fair at the Olympics' Make Fair Olimics; Oxfam GB, Clean

Clothes Campaign and ICFTU 2004. 14) (2004) Strateški papir i Izvještaj Evropske Komisije: 'Nastavljanje proširivanja' o napretku

prema pridruživanju Bugarske, Rumunije i Turske EU

38

PRILOG BROJ 1:

ALDI U.G. ISTRAŽIVANJ JAVNOG MNJENJA JULI 2004. GODINE

PERIOD ISPITIVANJA : 01 -31 JULI 2004. GODINE BROJ ISPITANIKA : 1000

I ODGOVORI ISPITANIKA RAZVRSTANI PREMA GODINAMA

PITANJE JEDAN: Kako ocjenjujete kvalitetu života u vašoj op ini u odnosu na predhodnu godinu

ODGOVORI A – Bolje nego godinu dana ranije B – Isto kao i prije godinu dana C – Lošije nego godinu dana ranije

ISPITANICI PO GODINAMA Svi isptanici 18-24 25-34 35-44 45-65 Preko 65

Odgovor A 9.59 21.43 6.85 6.67 7.86 9.27 Odgovor B 42.16 54.29 42.47 38.46 39.84 41.06 Odgovor C 48.25 24.29 50.68 54.87 52.3 49.67

DRUGO PITANJE: Ko po vašem mišljenju najviše doprinosi unaprije enju kvalitete života u vašoj op ini

ODGOVORI A – Prednost vladinim institucijama B – Prednost politi kim partijama C – Prednost me unarodnim organizacijama D – Prednost uspiješnim doma im poduzetnicima E – Prednost inostranim kompanijama F – Niko od nabrojanih

ISPITANICI PO GODINAMA Svi isptanici 18-24 25-34 35-44 45-65 Preko 65

Odgovor A 9.76 6.9 10.34 12.56 8.53 11.33 Odgovor B 7.1 9.66 4.83 6.03 8 6 Odgovor C 8.19 11.03 6.21 7.04 8.53 8 Odgovor D 21.4 25.52 26.21 25.63 19.47 12 Odgovor E 4.34 9.99 4.14 1.51 4 4 Odgovor F 49.21 37.24 48.28 47.24 51.47 58.67

TRE E PITANJE: Za koje prioritete bi dali najve u podršku vladi BiH

ODGOVORI A – Institucionalne reforme / Evropske integracije B – Razvoj privatnog sektora / Ekonomija C – Socijalna politika / Zbrinjavanje nezaposlenih D – Razvoj infrastrukture / Ruralni razvoj E – Neki drugi prioriteti

ISPITANICI PO GODINAMA Svi isptanici 18-24 25-34 35-44 45-65 Preko 65

Odgovor A 6.14 9.72 6.85 6.67 4.83 4.61 Odgovor B 22.48 26.39 27.4 23.08 22.25 13.82 Odgovor C 50.99 43.75 45.21 53.85 52.01 57.24 Odgovor D 10.89 12.5 15.75 8.72 8.04 14.47 Odgovor E 9.5 7.64 4.79 6.69 12.87 9.87

ETVRTO PITANJE: Da li o ekujete unaprije enje ekonomske situacije u vašoj op ini u narednih godinu dana

ODGOVORI: A – Da B – Vjerovatno isto kao i u trenutnoj godini C – Cjerovatno gore nego u trenutnoj godini D – Neznam

ISPITANICI PO GODINAMA Svi isptanici 18-24 25-34 35-44 45-65 Preko 65

Odgovor A 32.24 42.14 36.3 30.26 28.46 30.92 Odgovor B 29.14 29.29 30.82 28.72 31.71 21.71 Odgovor C 28.34 19.29 27.4 30.77 29.27 32.24 Odgovor D 10.28 9.29 5.48 10.26 10.57 15.13

39

PETO PITANJE: Šta mislite šta je potrebno uraditi u vašoj lokalnoj zajednici da bi se postigao napredak u kvaliteti života

ODGOVORI: A – Potrebne su radikalne reforme B – Predstoje e reforme su sasvim zadovoljavaju eC – Kvaliteta života je sasvim zadovoljavaju aD – Ništa od navedenog

ISPITANICI PO GODINAMA Svi isptanici 18-24 25-34 35-44 45-65 Preko 65

Odgovor A 75 65.71 76.03 76.41 77.51 74.67 Odgovor B 6.1 12.14 4.11 6.15 5.15 4.67 Odgovor C 1.7 5.71 2.74 2.05 0.27 0 Odgovor D 17.2 16.43 17.12 15.38 17.07 20.67

II ODGOVORI ISPITANIKA RAZVRSTANI PREMA RADNOM STATUSU

PITANJE JEDAN: Kako ocjenjujete kvalitetu života u vašoj op ini u odnosu na predhodnu godinu

ISPITANICI PO RADNOM STATUSU Zaposleni Nezaposleni Penzioneri Van radne snage

Odgovor A 9.32 7.9 8.89 20.62 Odgovor B 46.19 37.25 40 59.79 Odgovor C 44.49 54.85 51.11 19.59

DRUGO PITANJE: Ko po vašem mišljenju najviše doprinosi unaprije enju kvalitete života u vašoj op ini

ISPITANICI PO RADNOM STATUSU Zaposleni Nezaposleni Penzioneri Van radne snage

Odgovor A 10.5 8.91 11.5 8.91 Odgovor B 5.88 7.35 5.75 11.88 Odgovor C 7.14 6.9 9.73 12.87 Odgovor D 29.41 19.38 12.83 29.7 Odgovor E 2.94 3.56 5.31 8.91 Odgovor F 44.12 53.9 54.87 27.72

TRE E PITANJE: Za koje prioritete bi dali najve u podršku vladi BiH

ISPITANICI PO RADNOM STATUSU Zaposleni Nezaposleni Penzioneri Van radne snage

Odgovor A 8.47 4.29 4.78 11.88 Odgovor B 29.66 18.51 18.7 32.67 Odgovor C 47.46 54.85 53.04 37.62 Odgovor D 8.05 11.96 10.87 11.88 Odgovor E 6.36 10.38 12.61 5.94

ETVRTO PITANJE: Da li o ekujete unaprije enje ekonomske situacije u vašoj op ini u narednih godinu dana

ISPITANICI PO RADNOM STATUSU Zaposleni Nezaposleni Penzioneri Van radne snage

Odgovor A 8.47 4.29 4.78 11.88 Odgovor B 29.66 18.51 18.7 32.67 Odgovor C 47.46 54.85 53.04 37.62 Odgovor D 8.05 11.96 10.87 11.88

PETO PITANJE: Šta mislite šta je potrebno uraditi u vašoj lokalnoj zajednici da bi se postigao napredak u kvaliteti života

ISPITANICI PO RADNOM STATUSU Zaposleni Nezaposleni Penzioneri Van radne snage

Odgovor A 81.78 72.91 75.45 67.01 Odgovor B 6.36 5.19 4.91 12.37 Odgovor C 1.27 1.35 0.45 7.22 Odgovor D 10.59 20.54 19.2 13.4

40

PRILOG 2: Pregled stranih direktnih invesrticija po op inama primaocima u Bosni I Hercegovini

(u .000 KM) SektoriRBR Op ina Grad Entitet Ukupan iznos

registorvanihSDI do

31.12.2004

Proizvodnja Usluge

Ukupan broj SDI

1 Sarajevo (*) FBiH 523,858.0 103,022.0 420,836.0 167

2 Mostar FBiH 247,692.0 65,404.0 182,288.0 28

3 Zenica FBiH 192,944.0 191,885.0 1,059.0 5

4 Banja Luka RS 166,817.0 73,302.0 93,515.0 48

5 Hadži i FBiH 60,686.0 60,176.0 510.0 4

6 Kakanj FBiH 49,009.0 49,009.0 0.0 1

7 Br ko DS 46,328.0 26,856.0 19,472.0 13

8 Jajce FBiH 44,268.0 44,268.0 0.0 3

9 Drvar FBiH 43,250.0 43,250.0 0.0 1

10 Lukavac FBiH 29,677.0 29,677.0 0.0 4

11 Srebrenik FBiH 28,035.0 911.0 27,124.0 5

12 Ljubuški FBiH 28,023.0 7,991.0 20,032.0 9

13 Biha FBiH 27,704.0 27,293.0 411.0 8

14 itluk FBiH 27,449.0 22,510.0 4,939.0 8

15 Tuzla FBiH 24,507.0 22,721.0 1,786.0 6

16 Prnjavor RS 22,466.0 18,342.0 4,124.0 8

17 Široki Brijeg FBiH 22,204.0 21,704.0 500.0 8

18 Velika Kladuša FBiH 21,133.0 7,200.0 13,933.0 3

19 Cazin FBiH 20,025.0 17,645.0 2,380.0 9

20 Šipovo RS 19,310.0 19,310.0 0.0 3

21 Kiseljak FBiH 18,204.0 18,204.0 0.0 1

22 Laktaši RS 18,188.0 15,883.0 2,305.0 21

23 Derventa RS 18,143.0 17,808.0 335.0 4

24 Grude FBiH 17,300.0 15,862.0 1,438.0 4

25 Goražde FBiH 13,212.0 12,812.0 400.0 3

26 Kozarska Dubica RS 12,734.0 12,606.0 128.0 5

27 Vitez FBiH 12,019.0 11,335.0 684.0 3

28 Bijeljina RS 11,335.0 10,755.0 580.0 16

29 Vareš FBiH 9,804.0 9,804.0 0.0 1

30 apljina FBiH 8,682.0 8,682.0 0.0 4

31 Bosanska Krupa FBiH 7,787.0 7,787.0 0.0 3

32 Tomislavgrad FBiH 7,086.0 7,086.0 0.0 3

33 Bužim FBiH 6,589.0 6,589.0 0.0 2

34 Livno FBiH 6,178.0 6,178.0 0.0 1

35 Donji Vakuf FBiH 5,807.0 5,807.0 0.0 1

36 Grada ac FBiH 5,650.0 5,367.0 283.0 3

37 Prijedor RS 5,307.0 5,307.0 0.0 4

38 Zvornik RS 5,224.0 4,912.0 312.0 4

39 Ilijaš FBiH 4,909.0 4,737.0 172.0 3

40 Sokolac RS 4,568.0 4,568.0 0.0 2

41 Tešanj FBiH 4,133.0 2,315.0 1,818.0 6

42 Bosanski Petrovac FBiH 4,003.0 4,003.0 0.0 1

43 Busova a FBiH 3,873.0 3,873.0 0.0 1

44 Sanski Most FBiH 3,548.0 3,225.0 323.0 7

45 Ljubinje RS 3,423.0 3,423.0 0.0 2

46 Kotor Varoš RS 3,348.0 3,238.0 110.0 4

47 Klju FBiH 3,128.0 3,128.0 0.0 2

48 Novi Travnik FBiH 2,864.0 2,864.0 0.0 2

49 Tesli RS 2,824.0 2,620.0 204.0 2

50 Posušje FBiH 2,463.0 0.0 2,463.0 3

51 Doboj RS 2,353.0 2,015.0 338.0 4

52 Ribnik RS 2,151.0 2,151.0 0.0 1

53 Novi Grad RS 1,828.0 1,650.0 178.0 2

54 Gradiška RS 1,774.0 1,264.0 510.0 8

55 Zavidovi i FBiH 1,533.0 0.0 1,533.0 2

56 Usora FBiH 1,477.0 1,477.0 0.0 1

41

57 Pale RS 1,450.0 1,450.0 0.0 1

58 Živinice FBiH 1,343.0 1,343.0 0.0 2

59 Nevesinje RS 1,265.0 1,265.0 0.0 1

60 Modri a RS 1,241.0 1,241.0 0.0 2

61 Lopare RS 1,082.0 1,082.0 0.0 1

62 Srbac RS 1,077.0 1,077.0 0.0 1

63 Maglaj FBiH 880.0 547.0 333.0 2

64 Bratunac RS 832.0 613.0 219.0 2

65 Trebinje RS 830.0 200.0 630.0 2

66 Odžak FBiH 751.0 501.0 250.0 2

67 Srebrenica RS 726.0 726.0 0.0 1

68 Breza FBiH 708.0 0.0 708.0 1

69 eli FBiH 694.0 0.0 694.0 2

70 Bugojno FBiH 547.0 110.0 437.0 2

71 Ugljevik RS 490.0 0.0 490.0 2

72 elinac RS 408.0 408.0 0.0 1

73 Šamac RS 403.0 0.0 403.0 1

74 Srpsko Novo Sarajevo RS 402.0 402.0 0.0 1

75 Srpski Brod RS 325.0 155.0 170.0 2

76 Vogoš a FBiH 304.0 304.0 0.0 1

77 Kupres FBiH 226.0 0.0 226.0 1

78 Konjic FBiH 215.0 215.0 0.0 2

79 Srpska Kostajnica RS 161.0 161.0 0.0 1

80 Višegrad RS 133.0 133.0 0.0 1

81 Kalesija FBiH 129.0 129.0 0.0 1

82 Osmaci RS 117.0 0.0 117.0 1

Ukupno BiH(sve inostrane investicije ve e od 100.000 KM

1,905,573 1,093,873 811,700

Ukupan iznos svih inostranih investicija do 31.12.2003

2.106.000

(*) U Sarajevo su uklju ene op ine Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad i Ilidža Izvor: Informacija o direktnim stranim ulaganjima u BiH od maja 1994 do 31.12.2003. godine. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine. Sarajevo, januar 2004. godine.. za prikaz po gradovima prilagodio ALDI u.g.

Pri

log

3.

Pre

gle

d p

rocj

en

a b

roja

sta

no

vnik

a p

o o

pin

am

a i

bro

ja p

rija

va i

od

java

pre

biv

ališ

ta

Bro

j pri

java

mje

sta

pre

biv

ališ

ta (

pre

ma

po

da

cim

a

na

dle

žnih

MU

P)

Bro

j od

java

mje

sta

pre

biv

ališ

ta

(p

rem

a p

od

aci

ma

n

ad

ležn

ih M

UP

) R

br

Op

ina

/gra

d(1

)

Entitet

Broj stanovnika (procjena

prolje e 2004)

Broj stanovnika prema popisu iz

1991

2001

2002

2003

Uku

pno

2001

2002

2003

Uku

pno

1

Banja

Luka

* R

S

222,3

59

195,6

92

13,9

29

10,7

76

42,8

08

67,5

13

9,1

08

3,2

11

22,5

35

34,8

54

2B

an

ovi

i**

FB

iH

28,9

18

26,5

90

3

Be

rko

vii

RS

2

,78

2

3,5

10

2

2

39

5

5

11

6

35

3

4

44

1

13

4

Bih

a

FB

iH

60,7

07

72,4

54

2,3

23

4,5

38

1,1

57

8,0

18

56

45

266

367

5

Bije

ljina

RS

108,6

71

96,9

88

240

5,7

60

6,3

42

12,3

42

61

1,4

27

1,6

56

3,1

44

6

Bile

a

RS

12,2

19

13,2

84

311

328

414

1,0

53

262

230

310

802

7

Bo

san

ska

Kru

pa

F

BiH

2

9,5

80

3

8,6

04

1

,01

7

2,0

36

3

,29

5

6,3

48

5

24

6

79

6

34

1

,83

7

8

Bo

san

ski P

etr

ova

c F

BiH

8

,15

1

15

,24

6

1,3

37

1

,28

7

67

3

3,2

97

9

2

21

2

63

6

94

0

9

Bo

san

sko

Gra

ho

vo

FB

iH

2,4

88

8

,31

1

36

1

47

8

40

0

1,2

39

3

6

14

9

35

2

53

7

10

B

ratu

na

c R

S

22

,87

9

33

,61

9

31

7

42

0

90

6

1,6

43

7

30

1

,32

8

1,4

12

3

,47

0

11

Br

ko

**D

S100,5

00

87,6

27

12

Bre

za

FB

iH

13,8

67

17,3

17

229

199

161

589

267

221

318

806

13

Bugojn

o

FB

iH

37,4

25

46,8

89

440

412

256

1,1

08

390

312

120

822

14

B

uso

vaa

FB

iH

11,4

51

18,8

79

528

469

317

1,3

14

188

199

235

622

15

B

uži

m

FB

iH

18

,25

1

16

,94

0

12

4

15

4

10

1

37

9

23

2

19

0

17

5

59

7

16

ajn

ie

RS

5,2

83

8,9

56

16

48

61

125

81

125

582

788

17

ap

ljin

a**

FB

iH

19,4

02

27,8

82

18

C

azi

n

FB

iH

61

,09

4

63

,40

9

36

3

55

6

46

1

1,3

80

3

35

3

95

3

86

1

,11

6

19

eli

**F

BiH

15,3

78

12,7

00

20

elin

ac

RS

1

7,0

00

1

8,7

13

5

09

8

76

2

,07

9

3,4

64

2

27

2

90

2

07

7

24

21

itlu

k F

BiH

1

6,4

19

1

5,0

83

1

72

1

58

1

93

5

23

1

41

1

20

1

09

3

70

22

Derv

enta

R

S

42,4

99

56,4

89

264

724

360

1,3

48

1,1

48

1,1

15

592

2,8

55

23

Doboj

RS

79,9

87

86,4

79

2,3

61

4,8

93

691

7,9

45

1,0

90

2,2

35

1,1

38

4,4

63

24

Do

bo

j Is

tok**

F

BiH

10,6

07

25

D

ob

oj J

ug

F

BiH

4

,79

8

4

59

5

20

4

46

1

,42

5

1,0

30

6

93

6

12

2

,33

5

26

Dobre

tii

FB

iH

3,2

62

4

,79

0

13

9

16

2

14

2

44

3

11

1

3

7

31

27

D

om

alje

vac

FB

iH

5,0

07

6

,55

2

73

1

01

1

18

2

92

1

54

1

75

1

57

4

86

28

D

on

ji V

aku

f F

BiH

1

3,3

88

2

4,3

72

4

95

4

52

7

90

1

,73

7

14

2

24

1

29

9

68

2

29

Drv

ar

FB

iH

13,0

06

15,3

43

1,5

18

1,8

51

1,5

62

4,9

31

355

639

343

1,3

37

30

Fo

a /

Srb

inje

R

S

25,3

38

35,4

91

241

547

924

1,7

12

411

710

2,0

80

3,2

01

31

Fo

a /

Ust

iko

lina

**

FB

iH

2,2

93

5,0

56

32

F

ojn

ica

F

BiH

1

1,1

11

1

6,2

96

1

73

2

90

2

51

7

14

8

6

12

1

17

9

38

6

33

G

ack

o

RS

1

0,2

45

1

0,7

88

1

31

1

06

2

58

4

95

1

42

1

89

4

77

8

08

34

G

lam

o

FB

iH

4,9

81

12,5

93

851

856

578

2,2

85

159

185

306

650

35

Go

ražd

e**

F

BiH

31,5

82

33,1

05

36

G

orn

ji V

aku

f-U

sko

plje

F

BiH

1

9,9

99

2

5,1

81

1

05

8

9

61

2

55

1

69

1

85

1

39

4

93

37

Gra

an

ica

**F

BiH

53,3

81

47,7

27

43

38

Gra

da

ac**

FB

iH

47,4

94

41,7

76

39

G

rad

iška

R

S

60

,00

0

59

,97

4

2,8

92

2

,71

6

2,1

71

7

,77

9

58

1

89

3

82

5

2,2

99

40

Gru

de

FB

iH

13,3

72

16,3

58

218

339

217

774

82

132

119

333

41

H

ad

žii

FB

iH

19

,40

0

24

,20

0

1,9

40

1

,58

3

1,3

26

4

,84

9

19

5

28

4

42

4

90

3

42

H

an

Pije

sak

RS

4

,74

0

6,0

95

3

4

10

5

88

2

27

2

7

90

1

92

3

09

43

Ili

jaš

FB

iH

15

,32

5

24

,73

3

69

2

70

4

89

9

2,2

95

3

33

5

46

7

88

1

,66

7

44

Ja

bla

nic

a**

FB

iH

13,0

74

12,6

91

45

Ja

jce

F

BiH

1

9,9

99

4

4,1

08

4

97

7

64

5

92

1

,85

3

39

9

64

9

1,0

56

2

,10

4

46

Je

zero

R

S

1,3

06

1

,95

7

84

9

8

60

2

42

3

1

43

4

4

11

8

47

K

aka

nj

FB

iH

44

,12

4

55

,95

0

2,1

97

1

,49

9

2,9

48

6

,64

4

35

8

72

3

80

4

1,8

85

48

Ka

lesija

**F

BiH

35,1

47

34,3

41

49

K

alin

ovi

k R

S

4,6

14

4

,26

6

10

7

13

7

12

1

36

5

10

9

16

9

25

6

53

4

50

K

ise

ljak

FB

iH

21

,32

2

24

,16

4

60

3

49

7

54

3

1,6

43

2

13

4

18

2

34

8

65

51

Kla

da

nj*

*F

BiH

15,7

79

15,9

57

52

K

lju

FB

iH

16,0

20

28,6

10

245

485

612

1,3

42

482

757

717

1,9

56

53

Kneže

vo

RS

13,8

00

15,4

57

205

440

312

957

296

292

345

933

54

Ko

njic

**F

BiH

30,0

09

44,2

75

55

K

oto

r V

aro

š R

S

19

,93

0

36

,85

3

76

5

1,0

44

6

31

2

,44

0

36

6

53

3

77

4

1,6

73

56

K

oza

rska

Du

bic

a

RS

3

4,7

16

3

1,6

06

8

39

9

46

2

,16

5

3,9

50

2

62

2

88

2

96

8

46

57

K

reše

vo

FB

IH

5,9

37

6

,73

1

11

0

11

4

10

5

32

9

69

6

7

63

1

99

58

Kru

pa n

a U

ni

RS

1,9

39

2,7

76

81

90

87

258

581

695

409

1,6

85

59

Kupre

s F

BiH

3,0

18

8,8

26

371

552

400

1,3

23

62

124

158

344

60

Lakt

aši

R

S

39,8

70

29,8

32

1,5

02

2,0

08

1,8

42

5,3

52

517

631

586

1,7

34

61

Liv

no

FB

iH

32,4

54

40,6

00

64

364

113

541

167

203

193

563

62

Lju

bin

je

RS

5,1

00

4,1

72

43

59

66

168

70

53

82

205

63

L

jub

ušk

i F

BiH

2

2,0

77

2

8,3

40

1

61

1

60

4

6

36

7

14

2

13

4

48

3

24

64

Lopare

R

S

18,1

00

19,6

17

42

647

447

1,1

36

30

452

585

1,0

67

65

Lu

ka

va

c**

FB

iH

51,9

78

56,6

53

66

M

ag

laj

FB

iH

21,4

74

34,3

44

277

363

227

867

470

1,4

90

1,1

90

3,1

50

67

M

ilii

RS

16,0

00

n/p

180

242

433

855

181

286

292

759

68

Modri

a

RS

28,0

00

35,6

13

777

868

1,3

16

2,9

61

329

367

258

954

69

Mosta

r**

FB

iH

105,4

48

126,6

32

70

M

rko

nji

Gra

d

RS

19,8

94

26,3

37

399

560

246

1,2

05

401

524

426

1,3

51

71

Ne

um

**

FB

iH

4,7

78

4,3

25

72

N

eve

sin

je

RS

18,2

80

13,8

62

462

506

401

1,3

69

352

465

72

889

73

N

ovi

Gra

d (

B.N

ovi

) R

S

27,1

00

41,6

65

3,4

61

3,3

12

2,1

11

8,8

84

149

507

611

1,2

67

74

N

ovi

Tra

vnik

F

BiH

25,1

98

30,7

13

285

343

96

724

303

562

358

1,2

23

75

O

dža

k F

BiH

15,9

18

28,7

75

123

208

157

488

110

433

360

903

76

O

lovo

F

BiH

13,0

04

16,6

59

84

111

79

274

275

323

431

1,0

29

77

O

rašj

e

FB

iH

22,6

33

24,1

51

89

113

136

338

118

241

354

713

78

O

sma

ci

RS

8,0

00

7,4

68

219

174

94

487

87

85

37

209

79

P

ale

R

S

30,0

00

14,4

08

314

499

1,9

95

2,8

08

611

731

1,0

89

2,4

31

80

P

ale

/ P

raa

F

BiH

1,3

71

2,0

44

8

4

5

17

4

3

1

8

44

81

P

ela

gi

evo

R

S

8,5

00

14,8

05

129

190

192

511

84

155

227

466

82

Pe

tro

va

cR

S6,7

88

n/p

83

Petr

ovo

R

S

11,9

75

11,4

07

80

178

379

637

108

81

185

374

84

P

osu

šje

F

BiH

16,1

22

17,1

34

69

56

86

211

88

60

101

249

85

Prije

dor

RS

98,0

20

112,5

43

3,0

99

3,9

46

15,9

45

22,9

90

488

858

733

2,0

79

86

P

rnja

vor

RS

49,7

62

47,0

55

251

503

358

1,1

12

779

873

560

2,2

12

87

Pro

zo

r /

Ra

ma**

F

BiH

17,3

26

19,7

60

88

Ra

vn

o**

FB

iH

1,8

55

1,7

71

89

R

ibn

ik

RS

8,9

65

8,7

81

234

365

218

817

359

425

302

1,0

86

90

R

og

atic

a

RS

14,5

46

21,8

81

553

763

533

1,8

49

335

556

1,5

64

2,4

55

91

Rudo

RS

9,7

42

11,5

71

120

170

134

424

278

300

483

1,0

61

92

Š

am

ac

RS

22,0

00

25,1

15

330

514

728

1,5

72

236

295

470

1,0

01

93

S

an

ski M

ost

F

BiH

60,5

37

55,1

46

1,4

26

12

623

2,0

61

126

897

1,5

28

2,5

51

94

Sa

pn

a**

FB

iH

14,3

49

13,5

00

95

S

ara

jevo

F

BiH

345,4

36

415,9

77

29253

22468

95163

146,8

84

10270

9884

7306

27,4

60

96

Š

eko

vii

RS

10,0

80

9,6

29

141

235

226

602

169

221

215

605

97

Š

ipo

vo

RS

10,5

18

15,5

79

250

371

1,0

05

1,6

26

241

243

297

781

98

Š

iro

ki B

rije

g

FB

iH

29,9

52

27,1

60

182

165

195

542

118

99

119

336

99

S

oko

lac

RS

17,3

76

14,8

83

337

598

615

1,5

50

175

268

439

882

10

0

Srb

ac

RS

22,5

38

21,8

40

243

534

517

1,2

94

91

209

216

516

10

1

Sre

bre

nic

a

RS

21,7

68

36,6

66

94

492

709

1,2

95

538

965

1,4

59

2,9

62

102

Sre

bre

nik

**F

BiH

42,2

18

40,8

96

10

3

Srp

ska

Ilid

ža

RS

1

6,6

85

89

1

82

1

54

8

2,2

60

1

,00

8

81

8

42

4

2,2

50

10

4

Srp

ska

Ko

sta

jnic

a

RS

7

,82

4

0

96

1

94

1

56

4

46

7

0

75

8

7

23

2

10

5

Srp

ski B

rod

R

S

20

,34

1

33

,77

9

1,3

00

1

,88

3

72

4

3,9

07

2

26

3

12

2

05

7

43

10

6

Srp

ski D

rva

r R

S

3,0

00

0

0

0

0

0

0

0

0

10

7

Srp

ski K

up

res

RS

6

10

7

92

0

0

0

0

0

0

0

0

10

8

Srp

ski M

ost

ar

RS

7

86

0

0

0

0

0

0

0

0

0

10

9

Srp

ski S

an

ski M

ost

R

S

3,2

99

5

,16

1

41

8

57

4

37

5

1,3

67

3

62

3

49

2

94

1

,00

5

11

0

Srp

ski S

tari G

rad

R

S

1,8

00

34

2

0

12

6

6

74

8

3

82

2

39

11

1

Srp

sko

Go

ražd

e

RS

3

,07

7

4,4

68

2

20

2

12

1

46

5

78

1

83

3

13

2

50

7

46

11

2

Srp

sko

No

vo S

ara

jevo

R

S

20

,12

3

4

10

7

95

2

,42

7

3,6

32

3

70

4

29

4

61

1

,26

0

11

3

Srp

sko

Ora

šje

R

S

2,8

94

4

,21

6

0

0

0

0

0

0

0

0

114

Sto

lac**

FB

iH

10,9

12

15,1

71

115

Teo

ak**

FB

iH

7,0

52

8,0

00

116

Teša

nj

FB

iH

48,6

73

41,0

48

237

253

213

703

1,0

69

1,1

13

864

3,0

46

11

7

Te

sli

R

S

55,0

00

58,5

72

818

1,7

24

1,1

28

3,6

70

1,0

32

978

538

2,5

48

118

Tom

isla

vgra

d

FB

iH

27,7

54

30,0

09

93

84

94

271

121

131

135

387

11

9

Tra

vnik

F

BiH

5

1,3

69

7

0,0

90

8

74

1

,11

2

90

1

2,8

87

6

60

1

,09

1

80

4

2,5

55

120

Tre

bin

je

RS

31,1

39

29,2

25

1,0

13

867

1,4

48

3,3

28

522

381

394

1,2

97

121

Trn

ovo

R

S

2,5

83

3,5

65

156

122

105

383

107

158

303

568

122

Trn

ovo

F

BiH

836

3,4

26

321

100

120

541

148

154

186

488

123

Tu

zla

**

FB

iH

133,8

61

131,3

18

45

12

4

Ug

ljevi

k R

S

16

,89

9

17

,80

7

25

4

75

3

32

8

32

1

2

37

5

41

2

79

9

125

Uso

ra

FB

iH

7,1

16

8,8

94

371

429

509

1,3

09

11

17

50

78

126

Vare

š F

BiH

10,0

99

22,2

03

203

241

301

745

228

299

473

1,0

00

12

7

Ve

lika

Kla

du

ša

FB

iH

49

,84

1

52

,90

8

27

9

29

2

20

0

77

1

32

6

35

0

32

7

1,0

03

128

Viš

egra

d

RS

19,3

00

21,1

99

115

601

457

1,1

73

625

1,0

32

2,0

85

3,7

42

12

9

Vis

oko

F

BiH

4

0,4

32

4

6,1

60

2

,28

4

1,8

88

4

,13

6

8,3

08

5

63

8

73

9

26

2

,36

2

13

0

Vite

z F

BiH

2

1,3

54

2

7,8

59

7

69

9

60

1

54

1

,88

3

31

2

32

5

21

0

84

7

13

1

Vla

sen

ica

R

S

20

,30

1

33

,71

1

15

3

39

2

62

8

1,1

73

3

72

6

72

7

15

1

,75

9

13

2

Vo

go

ša

FB

iH

19,9

66

24,6

47

1,2

10

1,0

94

3,2

83

5,5

87

354

463

404

1,2

21

13

3

Vu

kosa

vlje

(O

dza

k)

RS

5

,42

0

3

94

5

98

4

88

1

,48

0

18

9

36

0

16

2

71

1

13

4

Za

vid

ovi

i F

BiH

3

6,6

92

5

2,3

79

4

35

7

06

1

,21

8

2,3

59

5

27

9

21

2

,15

3

3,6

01

13

5

Ze

nic

a

FB

iH

12

8,4

95

1

46

,79

9

1,0

21

1

,14

7

68

5

2,8

53

5

84

5

73

4

80

1

,63

7

136

Žep

e

FB

iH

30,7

18

32,8

56

286

209

481

976

135

87

265

487

137

Živ

inic

e**

F

BiH

53,0

53

54,7

83

13

8

Zvo

rnik

R

S

65

,00

0

67

,79

5

2,1

18

4

,10

1

3,1

93

9

,41

2

1,7

94

2

,17

6

3,5

81

7

,55

1

U

KU

PN

O

3

,86

3,7

27

4

,33

8,8

08

102,6

43

115,1

19

230,9

30

448,6

92

52,8

22

61,0

91

84,1

94

198,1

07

NA

PO

ME

NE

: (1

) Z

a n

azi

ve o

pin

a k

ori

šte

ni s

tari

na

zivi

op

ina. O

pin

e u

ka

nto

nu

Sa

raje

vo:

Sta

ri g

rad

, C

en

tar,

No

vo S

ara

jevo

, N

ovi

Gra

d i

Ilid

ža o

bu

hva

en

i po

d g

rad

Sa

raje

vo

* Z

a B

an

ja L

uku

za

II,

III

i IV

kva

rta

l 20

03

. g

od

ine

kori

šte

ne

su

pro

cje

ne

bro

ja p

rija

va i

od

java

na

osn

ovu

zb

orn

og

b r

oja

pri

java

i o

dja

va z

a 2

00

3.

go

din

u

** O

sje

ne

ni r

ed

ovi

po

kazu

ju o

pin

e z

a k

oje

nis

u b

ile d

ost

up

ne

info

rma

cije

o b

roju

pri

java

i o

dja

va.

Op

ine

u k

ojim

a s

u s

a 0

ozn

ae

ni b

roje

vi p

rija

va i

od

java

zn

ai d

a

se

evi

de

nci

ja v

od

i sa

su

sje

dn

om

op

ino

m (

veo

ma

ma

le o

pin

e)