ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ - tadqiqot · 3 ¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \...

$: ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ - Tadqiqot · 3 ¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ \ content| ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ | look to the past ¹1$
1

¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ | ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ | LOOK TO THE PAST ¹1 | 2020

TOSHKENT-2020

¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ1 ÑÎÍ, 3 ÆÈËÄ

ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅÍÎÌÅÐ 1, ÂÛÏÓÑÊ 3

LOOK TO THE PASTVOLUME 1, ISSUE 3

ISSN 2181-9599

Doi Journal 10.26739/2181-9599

2


¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ / ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ / LOOK TO THE PAST

¹1 (2020) DOI http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1

Ñàµèôàëîâ÷è: Õóðøèä Ìèðçàõìåäîâ

Êîíòàêò ðåäàêöèé æóðíàëîâ. www.tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèð Òåìóð ïð.1, äîì-2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of www.tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]: (+998-94) 404-0000

Êåáàäçå ÌàäîííàÄîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê,Òåëàâñêèéãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò (Ãðóçèÿ)

Áóðäèàøâèëè ÌàéÿÄîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê, Òåëàâñêèéãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò (Ãðóçèÿ)

Êîæàêååâà Ëÿççàò Òåìèðîâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, äîöåíò,Õîòèí-³èçëàð äàâëàò ïåäàãîãèêà óíèâåðñèòåòè,£îçî²èñòîí Ðåñïóáëìèêàñè

Ñàãäóëëàåâ Àíàòîëèé Ñàãäóëëàåâè÷òàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð, àêàäåìèê,¤çáåêèñòîí Ìèëëèé Óíèâåðñèòåòè

Áîáîæîíîâà Äèëîðîì Áîáîæîíîâàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð, ¤çáåêèñòîíÆàµîí Òèëëàðè Óíèâåðñèòåòè

Çèÿåâà Äîíî ¥àìèäîâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð,¤çÐ ÔÀ Òàðèõ èíñòèòóòè

Àøèðîâ Àäµàì Àçèìáàåâè÷òàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð,¤çÐ ÔÀ Òàðèõ èíñòèòóòè

Àãçàìîâà Ãóë÷åµðà Àçèçîâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð,¤çÐ ÔÀ Òàðèõ èíñòèòóòè

Áîø ìóµàððèð:Ãëàâíûé ðåäàêòîð:

Chief Editor:

Ìóðòàçàåâà Ðàõáàð Õàìèäîâíà òàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð,¤çáåêèñòîí Ìèëëèé Óíèâåðñèòåòè

Áîø ìóµàððèð ́ ðèíáîñàðè:Çàìåñòèòåëü ãëàâíîãî ðåäàêòîðà:

Deputy Chief Editor:

Äæóðàåâà Íèëóôàð Äàëèáàåâíà òàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíò,

¤çáåêèñòîí Æàµîí Òèëëàðè Óíèâåðñèòåòè

"¤òìèøãà íàçàð" æóðíàëè òàõðèðèé ìàñëàõàò êåíãàøèðåäàêöèîííûé ñîâåò æóðíàëà "Âçãëÿä â ïðîøëîå"

Editorial Board of the Look to the past

Õàëèêîâà Ðàµáàð Ýðãàøåâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð, Òîøêåíòäàâëàò òåõíèêà óíèâåðñèòåòè

Èøàíõîäæàåâà Çàìèðà Ðàéèìîâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð â.á.,¤çáåêèñòîí Ìèëëèé Óíèâåðñèòåòè

Êîáçåâà Îëüãà Ïåòðîâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð â.á.,¤çáåêèñòîí Ìèëëèé óíèâåðñèòåòè

Îäèëîâ Àáðîð Àíâàðîâè÷òàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíò, ¤çáåêèñòîíÌèëëèé óíèâåðñèòåòè

Åðìåòîâ Àâàç Àáäóëëàåâè÷òàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíò, ¤çáåêèñòîíÌèëëèé Óíèâåðñèòåòè

Ñàèïîâà Êàìîëà Äàâëÿòàëèåâíàòàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíò, ¤çáåêèñòîíÌèëëèé Óíèâåðñèòåòè

Äæîðîáåêîâà Àéíóð Ýøèìáåêîâíàòàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, ïðîôåññîð, Òàø³èèøëàð âàçèðëèãè ³îøèäàãè Äèïëîìàòèÿàêàäåìèÿñè, £îçî²èñòîí Ðåñïóáëèêàñè

Óëüæàåâà Øîõèñòàõîí Ìàìàæîíîâíàòàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, Òîøêåíò Êèì¸ -Òåõíîëîãèÿ Èíñòèòóòèäà

3

¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ | ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ | LOOK TO THE PAST ¹1 | 2020ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ \ CONTENT

1.Ìóðòàçàåâà Ðàµáàð, Àäèëîâ Àáðîð, Ñàèïîâà Êàìîëà¤ÐÒÀ ÎÑÈ¨ÄÀ ÒÎËÅÐÀÍÒËÈÊ ÒÀÌÎÉÈËÈÍÈÍÃ ØÀÊËËÀÍÈØÈ ÂÀÐÈÂÎÆËÀÍÈØÈ (£ÀÄÈÌÃÈ ÂÀ ÈËÊ ¤ÐÒÀ ÀÑÐËÀÐ ÌÈÑÎËÈÄÀ)...........4

2.Ýðãàøåâà Þëäóç¤ÇÁEÊÈÑÒOÍÄA "ÌAÄAÍÈÉ ÈÍ£ÈËÎÁ" ÑÈ¨ÑAÒÈ ÂA ÓÍÈAÌAËÃA OØÈÐÈØ ÓÑÓËËAÐÈ.......................................................................22

3.Àáäóëëàåâ Äè¸ðæîíÀÌÈÐ ÒÅÌÓÐ ÂÀ ÒÅÌÓÐÈÉËÀÐ ÄÀÂÐÈÄÀÕÀÉÐÈß ÂÀ ¥ÎÌÈÉËÈÊ ÔÀÎËÈßÒÈ.............................................................30

4.Bakhtiyorzoda OydinhonZAMONAVIY BOSQICHDA O'ZBEKISTON OLTIN QAZIB OLISHSANOATINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI...............................................37

5.Êîìèëîâ ÎéáåêÔÀÐ¢ÎÍÀ ÂÎÄÈÉÑÈÄÀ ÑÓ¢ÎÐÈØ ÈØËÀÐÈÍÈÍÃÏÀÕÒÀ×ÈËÈÊÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØÃÀ É¤ÍÀËÒÈÐÈËÃÀÍËÈÃÈÂÀ ÓÍÈÍÃ Î£ÈÁÀÒËÀÐÈ (XX ÀÑÐÍÈÍÃ 50-70-ÉÈËËÀÐÈÌÈÑÎËÈÄÀ)...................................................................................................42

6.Ìàòêàðèìîâ ÕàìèäæîíÕÎÐÀÇÌ ÂÎ¥ÀÑÈÄÀ £ÀÄÈÌÃÈ ÄÀÂÐÃÀ ÎÈÄ ÀÐÕÅÎËÎÃÈÊÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐÍÈÍÃ ÀÑÎÑÈÉ É¤ÍÀËÈØËÀÐÈ.......................................49

7.Ìàõìóäîâ Áåõçîä£ÀÐËÓ£-£ÎÐÀÕÎÍËÀÐ ÄÀÂËÀÒÈÍÈ ÞÇÀÃÀ ÊÅËÈØÈÍÈÍÃÈÆÒÈÌÎÈÉ-ÑÈ¨ÑÈÉ ÎÌÈËËÀÐÈ............................................................59

8.Ðóçìàòîâà Øàõîäàò£¤£ÎÍ ÕÎÍËÈÃÈ ¥ÓÄÓÄÈÄÀÃÈ ØÀ¥ÀÐËÀÐ ÂÀ À¥ÎËÈÍÈÍÃÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÆÎÉËÀØÓÂÈ............................................................................66

9.¥àìàåâ ÍîäèðáåêÒÓÐÊÈÑÒÎÍÄÀ ÑÎÂÅÒ ¥ÎÊÈÌÈßÒÈÃÀ £ÀÐØÈ £ÓÐÎËËÈ¥ÀÐÀÊÀÒ (“YENI TȔRKISTAN” ВА “YAŞ TȔRKISTAN” ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ ÀÑÎÑÈÄÀ).........................................................................72

10.Òàæèìèðçàåâ Ýë¸ðáåêÔÀÐ¢ÎÍÀ ÂÎÄÈÉÑÈ £ÈØËÎ£ ¤£ÈÒÓÂ×ÈËÀÐÈÍÈÍÃÌÀÄÀÍÈÉ-ÌÀÈØÈÉ ÒÓÐÌÓØ ÒÀÐÇÈ ÌÀÑÀËÀËÀÐÈ(1960-1980 ÉÈËËÀÐ)........................................................................................79

11.Ýãàìáåðäèåâà ÍèãîðàÀÌÓÄÀÐ¨ÍÈÍÃ £ÓÉÈ Î£ÈÌÈÄÀ ÑÓÍÚÈÉ ÑÓ¢ÎÐÈØÒÈÇÈÌÈÍÈÍÃ ØÀÊËËÀÍÈØ ÒÀÐÈÕÈ ÂÀ ÓÍÈÍÃ ¤ÇÈÃÀ ÕÎÑÆÈ¥ÀÒËÀÐÈ (ÌÈË.ÀÂÂ.VIII- ÌÈËÎÄÈÉ IV ÀÑÐËÀÐ)................................85

12.Àáäóëõàé Ãóë÷åõðàÒÓÐÊÈÑÒÎÍ ÀÑÑÐ: £ÀÍÄÀÉ ÄÀÂËÀÒ Á¤ËÈØÈ ÊÅÐÀÊ ÝÄÈ?..................96

4


¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ

ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ

LOOK TO THE PAST

Ìóðòàçàåâà Ðàµáàð ¥àìèäîâíà,Òàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð.

Ìèðçî Óëó²áåê íîìèäàãè¤çáåêèñòîí Ìèëëèé óíèâåðñèòåòè,

Òîøêåíò, ¤çáåêèñòîí ([email protected])Àäèëîâ Àáðîð,

Òàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíòÌèðçî Óëó²áåê íîìèäàãè ¤çáåêèñòîí Ìèëëèé

óíèâåðñèòåòè, Òîøêåíò, ¤çáåêèñòîí ([email protected])Ñàèïîâà Êàìîëà

Òàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíòÌèðçî Óëó²áåê íîìèäàãè ¤çáåêèñòîí

Ìèëëèé óíèâåðñèòåòè, Òîøêåíò,¤çáåêèñòîí ([email protected])

¤ÐÒÀ ÎÑÈ¨ÄÀ ÒÎËÅÐÀÍÒËÈÊ ÒÀÌÎÉÈËÈÍÈÍÃØÀÊËËÀÍÈØÈ ÂÀ ÐÈÂÎÆËÀÍÈØÈ (£ÀÄÈÌÃÈ ÂÀ ÈËÊ¤ÐÒÀ ÀÑÐËÀÐ ÌÈÑÎËÈÄÀ)

For citation: Murtazaeva Rahbar, Adilov Abror, Saipova Kamola. FORMATIONAND DEVELOPMENT OF THE PRINCIPLES OF TOLERANCE IN CENTRALASIA(ON THE EXAMPLE OF ANCIENT AND EARLY MIDDLE AGES). Look to thepast. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 4-21

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-1

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÓøáó ìà³îëàäà ìóàëëèôëàð ³àäèìãè âà èëê ́ ðòà àñðëàðäà ¤ðòà Îñè¸ õàë³ëàðè

èæòèìîèé-ñè¸ñèé, ìàúíàâèé µà¸ò ñîµàñèäà òîëåðàíòëèê òàìîéèëèíèíã þçàãàêåëèøè âà ðèâîæëàíèøè ìàñàëàñèíèíã òàðèõèé àñïåêòèíè ̧ ðèòãàíëàð. Ìàñàëàíèíãòàðèõèé àñïåêòè øó ïàéòãà ³àäàð õàë³àðî äîèðàñèäà íàøð ³èëèíìàãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: ¤ðòà Îñè¸, òîëåðàíòëèê, ³àäèìãè äàâð, èëê ´ðòà àñðëàð, µóäóä,çàðä´øòèéëèê, õðèñòèàíëèê, áóääèçì.

Ìóðòàçàåâà Ðàõáàð Õàìèäîâíà,Äîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîð.

Íàöèîíàëüíûé óíèâåðñèòåòÓçáåêèñòàíà

5


èìåíè Ìèðçî Óëóãáåêà, Òàøêåíò, Óçáåêèñòàí([email protected])

Àäèëîâ Àáðîð,Êàíäèäàò èñòîðè÷åñêèõ íàóê, äîöåíò.

Íàöèîíàëüíûé óíèâåðñèòåò Óçáåêèñòàíàèìåíè Ìèðçî Óëóãáåêà, Òàøêåíò, Óçáåêèñòàí

([email protected])Ñàèïîâà Êàìîëà

Êàíäèäàò èñòîðè÷åñêèõ íàóê, äîöåíò.Íàöèîíàëüíûé óíèâåðñèòåò Óçáåêèñòàíà

èìåíè Ìèðçî Óëóãáåêà, Òàøêåíò, Óçáåêèñòàí([email protected])

ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈÅ È ÐÀÇÂÈÒÈÅ ÏÐÈÍÖÈÏÎÂÒÎËÅÐÀÍÒÍÎÑÒÈ Â ÑÐÅÄÍÅÉ ÀÇÈÈ (ÍÀ ÏÐÈÌÅÐÅÄÐÅÂÍÅÃÎ È ÐÀÍÍÅÃÎ ÑÐÅÄÍÅÂÅÊÎÂÜß)

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ äàííîé ñòàòüå àâòîðàìèîñâåùåíû èñòîðè÷åñêèå àñïåêòû ôîðìèðîâàíèÿ è

ðàçâèòèÿ ïðèíöèïîâ òîëåðàíòíîñòè â ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêîé è äóõîâíîé æèçíèâäðåâíîñòè è ðàííåì ñðåäíåâåêîâüå ó íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè. Èñòîðè÷åñêèå àñïåêòûäàííîé ïðîáëåìû äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè íå áûëè îïóáëèêîâàíû â ìåæäóíàðîäíûõèçäàíèÿõ.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Ñðåäíÿÿ Àçèÿ, òîëåðàíòíîñòü, äðåâíèé ïåðèîä, ðàííååñðåäíåâåêîâüå, òåððèòîðèÿ, çîðîàñòðèçì, õðèñòèàíñòâî, áóääèçì.

Murtazaeva Rahbar Hamidovna,Doctor of historical sciences, professor.

National University of Uzbekistan namedafter Mirzo Ulugbek, Tashkent, Uzbekistan

([email protected])Adilov Abror,

Ph.D. in History, Associate Professor,Mirzo Ulugbek National University of Uzbekistan,

Tashkent, Uzbekistan ([email protected])Saipova Kamola

Candidate of historical sciences, associate professor. Mirzo Ulugbek National University of Uzbekistan,

Tashkent, Uzbekistan ([email protected])

FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE PRINCIPLES OFTOLERANCE IN CENTRAL ASIA(ON THE EXAMPLE OFANCIENT AND EARLY MIDDLE AGES)

ABSTRACT In this article, the authors highlighted the historical aspects of the formation and

6


development of the principles of tolerance in the socio-political and spiritual life inantiquity and the early Middle Ages among the peoples of Central Asia. The historicalaspects of this problem have not yet been published in international publications.

Index Terms: Central Asia, tolerance, the ancient period, the early Middle Ages,territory, Zoroastrianism, Christianity, Buddhism.

1.Äîëçàðáëèãè:

ÕÕ àñð îõèðëàðèãà êåëèá äóí¸äà ð´é áåðãàí èæòèìîèé-ñè¸ñèé, è³òèñîäèéõàðàêòåðäàãè ´çãàðèøëàð ãëîáàëëàøóâ æàðà¸íèíè ÿíàäà èëãàðè ñóðäè.

Íàòèæàäà, "ñîâó³ óðóø", ìàôêóðà âà òèçèìëàð ´ðòàñèäàãè êóðàøëàð ´ðíèãàòåððîðèçì, ýêñðåìèçì, ãè¸µâàíäëèê, èæòèìîèé-ìàúíàâèé ñîµàäà óìóìèíñîíèé³àäðèÿòëàð, îèëà èíñòèòóòèãà ïóòóð åòèøè, "îììàâèé" äåá àòàëìèø"ìàäàíèÿò"íèíã ¸øëàð µà¸òèãà êèðèá êåëèøè ð´é áåðà áîøëàäè. Áèð âà³òíèíã´çèäà æàµîíäà èð³èé, äèíèé, µóäóäèé, ýòíèê àñíîäàãè ìîæàðîëàðíèíã àâæ îëèøè,àµîëè ñîíèíèíã îðòèøè ó áèëàí áî²ëè³ îçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðè âà è÷èìëèêñóâèãà á´ëãàí ýµòè¸æíèíã îðòèøè, ³óð²î³÷èëèê, àòðîô-ìóµèò áèëàí áî²ëè³ýêîëîãèê ìóàììîëàðíèíã êåñêèí òóñ îëà áîøëàøè - áóëàðíèíã áàð÷àñè äóí¸íèíãòóðëè ÷åêêàëàðèäà ð´é áåðà¸òãàí ãóìàíèòàð êàòàêëèçìëàðäà ´ç àêñèíè íàìî¸íýòìî³äà. Øóíèíãäåê, è³òèñîäèé âà µàðáèé æèµàòäàí ³óäðàòëè äàâëàòëàðíèíãäóí¸ ãåîñè¸ñèé ìàéäîíèäà åòàê÷èëèê ³èëèøãà ³àðàòèëãàí µàðàêàòëàðè òóðëèíèçî âà óðóøëàðãà µàì ñàáàá á´ëìî³äà. Îëîâëè âà õàòààðëè µóäóäëàðäàí îììàâèéòàðçäà ³´÷èá êåëà¸òãàí ìèãðàíòëàð áèëàí áî²ëè³ æàðà¸íëàð µàì àôñóñêè, ñèëëèêêå÷ìàÿïòè.

Ìàíà øóíäàé áèð êåñêèí âà òàµëèêàëè, èêêèí÷è òîìîíäàí çèääèÿòëè âàìóðàêêàá äàâðäà ÿøà¸òãàí èíñîíèÿò ó÷óí ́ çàðî ìóðîñà ³èëèø, ́ çãà÷à ôèêðëîâ÷è,áîø³à òèë, äèí, èð³, æèíñäàãè êèøèëàðãà íèñáàòàí µóðìàò, ñàáð-òî³àòëè âàµàìæèµàò á´ëèø, ÿúíè òîëåðàíòëèê òàìîéèëèãà á´ëãàí ýµòè¸æ XXI àñðäà òîáîðàêàòòà àµàìèÿò êàñá ýòìî³äà.

Ìàñàëàíèíã óìóìáàøàðèé äîèðàäàãè äîëçàðáëèê æèµàòèäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäà90-éèëëàðäà¸³ êåíã æàìîàò÷èëèê, õàë³àðî òàøêèëîòëàð óíãà òåãèøëè ýúòèáîð³àðàòäèëàð. Õóñóñàí, 1995 éèë 16-íîÿáðäà ÞÍÅÑÊÎ òîìîíèäàí "Òîëåðàíòëèêòàìîéèëëàðè Äåêëàðàöèÿ"ñè ³àáóë ³èëèíäè. Óøáó Äåêëàðàöèÿíè µîçèðäà 190òàäàâëàò, æóìëàäàí ¤çáåêèñòîí µàì èìçîëàãàí.

Äåêëàðàöèÿ µîçèðäà äóí¸ ìè³¸ñèäà µàð ³àíäàé äèíèé, èð³èé êàìñèòèø, µàð³àíäàé ýêñòðåìèñòèê, òåððîðèñòèê ²îÿëàðíèíã îëäèíè îëèø, áàðòàðàô ýòèøæàðà¸íè ó÷óí ²îÿâèé-óñëóáèé àñîñ á´ëèá õèçìàò ³èëìî³äà. Òàú³èäëàø æîèçêè,èæòèìîèé-ñè¸ñèé âà ìàúíàâèé µà¸ò áîáèäà ìóµèì ìóµèì ðîëü ́ éíîâ÷è òîëåðàíòëèêìàìëàêàòëàð è÷èäàãè ñè¸ñèé áàð³àðîðëèê, ìèëëàòëàðàðî âà äèíëàðàðî òîòóâëèêíèòàúìèíëàøäà ìóµèì ´ðèííè ýãàëàéäè. Øó ´ðèíäà, ¤çáåêèñòîí òàæðèáàñè,ìàñàëàíèíã òàðèõèé àñïåêòèíè ´ðãàíèø êàòòà èëìèé âà àìàëèé àµàìèÿò êàñáýòàäè. Çåðî, 2017 éèë ñåíòÿáðäà ¤çáåêèñòîíäà á´ëãàí ÁÌÒ Áîø êîòèáèíèíã¸ðäàì÷èñè Àµìàä Øàâ³èé áó áîðàäèãè òàðèõèé òàæðèáà æàµîí õàë³ëàðè ó÷óíµàì "´ðãàíèøãà àðçèãóëèê òàðèõèé òàæðèáà" ýêàíëèãèíè àëîµèäà ³àéä ýòãàí ýäè.¤çáåêèñòîí, ³àäèìèé Ìîâàðîóííàµð çàìèíè ³àäèìäàí áà²ðèêåíãëèê òàìîéèëè³àðîð òîïãàí ´ëêà ýêàíëèãè, áó àíúàíà XXI àñðäà µàì ýâîëþöèîí òàðçäà äàâîìýòà¸òãàíëèãè 2018 éèë àâãóñòäà Íüþ-Éîðêäà äèíèé áà²ðèêåíãëèê ìàñàëàñèãàáà²èøëàíãàí õàë³àðî àíæóìàíäà µàì ýúòèðîô ýòèëäè. Àíæóìàíäà ³àòíàøãàí 80äàíçè¸ä äàâëàòëàð áà²ðèêåíãëèê áîáèäà ¤çáåêèñòîí òàæðèáàñèíè µà³ëè ðàâèøäà

7


ýúòèðîô ýòäèëàð.2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëà óìóì ³àáóë ³èëèíãàí òàðèõèé ìåòîäëàð-òàðèõèéëèê, ³è¸ñèé-ìàíòè³èé

òàµëèë, êåòìà-êåòëè, õîëèñëèê òàìîéèëëàðè àñîñèäà ̧ ðèòèëãàí. £àäèìãè äàâðäàí- ýðàìèçíèíã XVI àñðèãà ³àäàð ¤ðòà Îñè¸äà ð´é áåðãàí èæòèìîèé-ñè¸ñèé,ìàúíàâèéæàðà¸íëàðäà òîëåðàíòëèêíèíã ´ðíè, ìàñàëàíèíã òàðèõèé àñïåêòèê´ðñàòèëãàí. ¤ðòà Îñè¸ ìè³¸ñèäà ³àäèìãè âà ´ðòà àñðëàð òîëåðàíòëèê òàðèõè,ìàñàëàíèíã ó ¸êè áó æèµàòëàðè ´çáåêèñòîíëèê îëèìëàð Ô.Áóðÿêîâ (Buryakov2011), À.Ñàãäóëëàåâ (Sagdullaev 2018), Ð.Ìóðòàçàåâà (Murtazayeva 2010, 2016;Murtazayeva, Doroshenko, Saipova 2018; Murtazayeva, Doroshenko, Inoyatova, Saipova2018; Ata-Mirzaev, Gentshke, Murtazaeva 2010), Ì.Ôèëàíîâè÷ (Filanovich 2011),À.Îäèëîâ (Odilov 2019), Ê.Ñàèïîâà (Saipova 2018) âà áîø³àëàðíèíã ³àòîð àñàðëàðâà ìà³îëàëàðäà ´ç àêñèíè òîïãàí.

¤çáåêèñòîíäà ìèëëàòëàðî ìóíîñàáàòëàð, òîëåðàíòëèê òàðèõè ìàñàëàñè 2006éèëäàí áó¸í ¤çáåêèñòîí Ìèëëèé óíèâåðñèòåòè µóçóðèäàãè "Ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèêâà áà²ðèêåíãëèê" èëìèé ìàðêàçè òîìîíèäàí ́ ðãàíèëèá êåëèíìî³äà. ¤òãàí 13 éèëäàâîìèäà ìàðêàç òîìîíèäàí æàìè 6 õàë³àðî (Ethnodemographic processes inUzbekistan. - Tashkent, 2005. Book I. - 18.9 pp .; Book II. - 13 pp; Urbanizationprocesses in Uzbekistan: history and modernity. - Tashkent, 2010. Part I. - 20 pp; PartII. - 14 pp; Interethnic relations and tolerance in Uzbekistan: historical experience andmodernity. - Tashkent, 2016 .- 18 pp.) âà 7òà ðåñïóáëèêà (Interethnic relations inUzbekistan: history and modernity. - Tashkent, 2003. - 29.5 pp .; Tolerance is the basisof the stability of society. - Tashkent, 2003. - 18.5 b.t .; Tolerance in the upbringing ofyouth is a requirement of time. - Tashkent, 2008. - 20 b.t .; Innovations in the Historyof Uzbekistan: Theory and Practice. - Tashkent, 2013. - 25 ð.; Strengthening peace,security and inter-ethnic harmony in Uzbekistan is the basis for the country's development.- Tashkent, 2013. - 17,25 ð.; The role and place of public diplomacy of Uzbekistan instrengthening friendship and cooperation with the world community. - Tashkent, 2017.- 13.75 ð.) èëìèé-àìàëèé êîíôåðåíöèÿ ´òêàçãàí.

Øóíèíãäåê, 2017 éèëäàí áó¸í ìàðêàç "¤çáåêèñòîí èæòèìîèé-ñè¸ñèé âàìàúíàâèé òàðà³³è¸òèäà òîëåðàíòëèê òàìîéèëèíèíã òóòãàí ́ ðíè (³àäèìãè äàâðäàíòî µîçèðãè âà³òãà ³àäàð)" ìàâçóñèäàãè ãðàíò ëîéèµàñè äîèðàñèäà µàì èëìèé-òàä³è³îò èøëàðèíè àìàëãà îøèðìî³äà.

3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Òîëåðàíòëèê (áà²ðèêåíãëèê) ÷ó³óð òàðèõèé èëäèçëàðãà ýãà á´ëèá, òóðëè äàâðëàð

æàìèÿòè µà¸òèäà ìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòãàí. Áà²ðèêåíãëèêíèíã øàêëëàíèøèèáòèäîèé æàìèÿò äàâðèäà èíñîííèíã ´çèíè, îëàìíè áèëèøãà èíòèëèøè âàäóí¸³àðàøèíèíã êåíãàéèá áîðèøè, ýúòè³îä, óðô-îäàòëàð, òàñâèðèé ñàíúàò âàìàúíàâèé ìàäàíèÿòíèíã âóæóäãà êåëèøè íàòèæàñèäà áîøëàíãàí.(Sagdullaev 2018)

Îëèñ äàâðëàðäà, òàáèèé êó÷ëàðãà ñè²èíèø ïàéäî á´ëãàí äàâðëàðäà àòðîô-ìóµèòäà ð´é áåðãàí èíñîí ó÷óí ôîéäàëè âà àêñèí÷à çàðàðëè µîäèñàëàð,îäàìëàðíèíã ìèôîëîãèê ³àðàøëàðèäà ýçãó âà ¸âóç êó÷ëàðíèíã ñàé-µàðàêàòëàðèäåá áàµîëàíãàí. ̈ âóç êó÷ëàðäàí îäàìëàð ³´ð³èøãàí, óëàðíè ́ çëàðèãà ìîéèë ³èëèøó÷óí ³óðáîíëèê êåëòèðãàí, ýçãó êó÷ëàð ýñà, óðó² àúçîëàðèíèíã µîìèéëàðè ñèôàòèäà³àäðëàíèá, óëàðãà ñàæäà ³èëèíãàí (Pershits, Mongayt, Alekseev 1968).

Òàúêèäëàø ëîçèìêè, ¤ðòà Îñè¸ æàµîí öèâèëèçàöèÿ ´÷î³ëàðèäàí áèðèµèñîáëàíàäè. Ìèë. àââ. III - ìèíãéèëëèê îµèðëàðè - II - ìèíãéèëëèêíèíã áîøëàðèäàìèíòà³àíèíã æàíóáèé âèëîÿòëàðè - Ìàð²è¸íà âà Áà³òðèÿ µóäóäëàðèäà èëê

8


äàâëàò÷èëèê âà øàµàðñîçëèê ìàäàíèÿòè øàêëëàíàäè. Áðîíçà äàâðèãà îèä ìàçêóðöèâèëèçàöèÿ "Îêñ (Àìóäàð¸) öèâèëèçàöèÿñè" äåá ýúòèðîô ýòèëãàí (Lamberg-Korlovsky 1990).

¤ðòà Îñè¸ òàðèõèíèíã õóñóñèÿòè øóíäàí èáîðàòêè, µàëè îëèñ ´òìèøëàðäà¸³ìàµàëëèé àµîëè òàðêèáè òóðëè äàâðëàðäà íàôà³àò è÷êè ´ñèø µèñîáèãà, áàëêèòàø³è ìèãðàöèÿëàð ýâàçèãà µàì êåíãàÿ áîðãàí. Àðõåîëîãèê ìàúëóìîòëàðèíèíããóâîµëèãèãà ³àðàãàíäà ìèãðàöèÿ æàðà¸íëàðè ýíåîëèò âà áðîíçà äàâðèãà êåëãàíäààéíè³ñà êó÷àéäè. Áó äàâðäà ³àäèìãè çèðîàò÷èëàðíèíã Êîïåòòî² îëäè, Ìóð²îáäàð¸ñè ýòàêëàðè, Øèìîëèé Àô²îíèñòîí µàìäà Ñóðõîí âà Çàðàôøîí âîµàëàðèãàêåíã æîéëàøóâè ³àéä ³èëèíàäè (Sarianidi 1975; Askarov, Shirinov 1993).Øóíèíãäåê, Áåëóæèñòîí âà Õàðàïïà àµîëèñèíèíã Àô²îíèñòîííèíã æàíóáè âà¥èíä äàð¸ñè âîäèéñèäàí Ïàíæ äàð¸ñè µàâçàñèãà áîñ³è÷ìà-áîñ³è÷ ñèíãèáêåòèøèíè µàì òàúêèäëàø æîèç (Gardin, Lyonnet 1974-1978). Ìèë. àââ. IIìèíãéèëëèêíèíã èêêèí÷è ÿðìèäà ÷îðâàäîð àµîëèíèíã Óðàëá´éè, Ìàðêàçèé£îçî²èñòîí âà ¢àðáèé Ñèáèð äàøòëàðèäàí ¤ðòà Îñè¸ãà æàäàë ñèëæèøè áîøëàíàäè.Øóíäàé ³èëèá, ¤ðòà Îñè¸íèíã ýíã ³àäèìãè òàðèõè ³àáèëàâèé ìèãðàöèÿëàð,òóðëè÷à è³òèñîäèé âà ìàäàíèé àñîñäàãè ³àáèëàëàð ´ðòàñèäàãè àññèìèëÿöèÿæàðà¸íëàðè µàìäà óçî³ äàâîì ýòãàí ´çàðî ìàäàíèé µàìêîðëèê áèëàíòàâñèôëàíàäè.(Sagdullaev 2018) Áóíäàé øàðîèòäà áà²ðèêåíãëèê ìåçîíëàðè ÿíãèàñîñëàðäà ðèâîæ òîïãàí.

£àäèìãè ìèãðàöèÿëàðíèíã àñîñèé ñàáàáëàðè ýêîëîãèê, è³òèñîäèé, èæòèìîèéâà ñè¸ñèé òàúñèðèäà ð´é áåðãàí (Gardin, Lyonnet 1978-1979), æóìëàäàí,´çëàøòèðèëãàí µóäóäëàðäà àµîëè ñîíèíèíã êåñêèí ́ ñèá áîðèøè, µîñèëäîð åðëàð,ñóâ ìàíáàëàðè âà ÷îðâà áî³èø ó÷óí ÿéëîâëàðíèíã êàì÷èëèãè, è³ëèìíèíã êåñêèíèñèá êåòèøè, ³óð²î³÷èëèê âà Ìåñîïîòàìèÿ öèâèëèçàöèÿëàðè ìèñîëèäà - áó´çàðî ðà³îáàò÷èëèê, ñåðµîñèë åðëàð âà ñàâäî é´ëëàðíè ýãàëëàø ó÷óí øàµàð -äàâëàòëàðíèíã ´ðòàñèäàãè óðóøëàð á´ëãàí (Yoffie 1978).

Ìèë.àââ. III ìèíãéèëëèêíèíã îµèðëàðèäà Îëä Îñè¸ µóäóäëàðèäà (Ñóðèÿ, Àêêàä,Øóìåð) áîñ³èíëàð âà µàðáèé ò´³íàøóâëàð àâæ îëãàí. ¥à¸ò ó÷óí õàâôëè áóíäàéøàðîèòäà òèí÷ àµîëèíèíã êàòòà ³èñìè, ÿúíè éèðèê ́ òðî³ æàìîàëàð àúçîëàðè, ´çµóäóäëàðèíè òàð³ ýòèøãà ìàæáóð á´ëàäè. Áóíãà ́ õøàø îììàâèé ê´÷èø ìîáàéíèäà,ìèãðàíòëàðíèíã ìè³äîðè ³àäèìèé é´ëëàðèäà æîéëàøãàí âèëîÿòëàð àµîëèñèýâàçèãà îøèá áîðãàí.

Îëèñ þðòëàðäàí ê´÷èá êåëãàí àµîëè ãóðóµëàðè ³óéè Ìóð²îá äàð¸ñèäàãèÌàð²è¸íàäà äåµ³îí÷èëèêêà ³óëàé, àµîëè òîìîíèäàí ́ çëàøòèðèëìàãàí, á´ç åðëàðãàêåëèá æîéëàøãàí. Ìàçêóð äàâðäà âîµà ñóâ ìàíáàèãà ñåðîá ýäè, ÷óíêè Àìóäàð¸íèíãñóâëàðè Êàëèô Óçáîéè ´çàíè îð³àëè Ìóð²îá âîµàñèãà åòèá áîðãàí, Ìóð²îáäàð¸ñè Àìóäàð¸íèíã ³àäèìèé èðìî²è á´ëãàí.

¤çëàøòèðèëãàí åðëàðäà áèð âà³òíèíã ´çèäà ê´ï ñîíëè ìàíçèëãîµëàðãà àñîññîëèíàäè, øóíèíãäåê ìèãðàíòëàð âîµà ÷åãàðàëàðèäàí ÷è³èá, ØèìîëèéÀô²îíèñòîíäà ³óéè Áàëõîá âîµàñè, Æàíóáèé ¤çáåêèñòîíäà ¤ëàíáóëî³ñîé µàìäàØåðîáîä âîµàëàðèäà æîéëàøèá, áó åðäàí óëàð Áóõîðî âîµàñè, þ³îðè Çàðàôøîí(Ïàíæèêåíò àòðîôëàðè), Øàð³èé Ôàð²îíà (Atanbaeva, Rogozhinsky, Murphy 2006),µàìäà Òàðèì äàð¸ñè (Øàð³èé Òóðêèñòîí) µàâçàñèãà é´ë îëãàíëàð (Sarianidi 2010).Øóíèíãäåê, Îêñ öèâèëèçàöèÿ âàêèëëàðè øèìîëè-øàð³èé Àô²îíèñòîí îð³àëè¥èíä âîäèéñèãà åòèá áîðèá, ìàçêóð çàìèíäà Õàðàïïà ìàäàíèÿòèíèíã àíúàíàëàðèÁà³òðèÿ- Ìàð²è¸íà, ÿúíè Îêñ öèâèëèçàöèÿñèíèíã ìàäàíèé èííîâàöèÿëàðèãààëìàøàäè (Sarianidi 1990). Òàúêèäëàø æîèçêè, áóíäàé óçî³ ìàñîôàäàãè áðîíçà

9


äàâðè ìèãðàöèÿëàðè òèí÷ øàðîèòäà àìàëãà îøèðèëãàí. £àáèëàëàð òîìîíèäàí´çëàøòèðèëìàãàí äàð¸ âîµàëàðèäàãè ³´ðè³ âà á´ç åðëàð µàìäà òî²îëäè âà äàøòëàðäàêåíã ÿéëîâëàðíèíã ñåðîáëèãè òóôàéëè, ìèãðàíòëàð ðà³èáëàðíè äåÿðëèáèëìàãàí.(Sagdullaev 2018)

¤ðòà Îñè¸ ìèíòà³àñèíèíã ìóµèì ãåîãðàôèê øàðîèòäàãè ìàäàíèé-è³òèñîäèéé´ëëàð ÷îððàµàñèäà æîéëàøóâè ñàáàáëè, áó çàìèí èë²îð èõòèðîëàð, ìàäàíèéþòó³ëàðíè ðèâîæëàíòèðèø ìàñêàíèãà àéëàíäè.

Óìóìàí îëãàíäà, ³àäèìäà ð´é áåðãàí òðàíñìèíòà³àâèé ìèãðàöèÿ æàðà¸íëàðè,öèâèëèçàöèÿíèíã ÿíãè ìàðêàçëàðè òàðà³³èé òîïèøè îìèëè ñèôàòèäà òàë³èí³èëèíàäè. Áó áîðàäà õàë³ëàðíèíã àâòîõòîí ðèâîæëàíèøè âà ìèãðàöèÿëàðíèíã´çàðî àëî³àëàäîðëèãè âà òàúñèðè ìàñàëàñèãà ýúòèáîð áåðèø ëîçèì. Ìèãðàöèÿëàð,ê´ï µîëëàðäà, òèë, ýúòè³îä, ìàäàíèÿò, àµëî³èé âà ìàúíàâèé ³àðàøëàðíèíã´çãàðèøèãà îëèá êåëèá, æàìèÿòíèíã òàðà³³è¸òèãà õèçìàò ³èëãàí (Rtveladze 2005;Mavlonov 2008).

Øó ³àòîðäà, ³àäèìãè õàë³ëàðíèíã ́ çàðî ìóíîñàáàòëàðèãà, èíñîíïàðâàðëèê âàáà²ðèêåíãëèêêà êàòòà òàúñèð ³èëãàí ñàëáèé îìèëëàðíè ³àéä ýòèá ´òèø êåðàê.Óëàð, áèðèí÷è ãàëäà, ç´ðàâîíëèê, µàðáèé áîñ³èíëàð âà óðóøëàð áèëàí áî²ëè³äèð.

¤ðòà Îñè¸ õàë³ëàðè òàðèõèãà îèä èëê ¸çìà ìàíáà "Àâåñòî" âà àðõåîëîãèêìàúëóìîòëàðãà ê´ðà, ìèë.àââ. VIII-VII àñðëàðãà êåëèá ìèíòà³àíèíã äàøò âà òî²ëè³æîéëàðèäà ÿøîâ÷è ê´÷ìàí÷è ÷îðâàäîð ³àáèëàëàðè µàðáèé ñîµà âà ÿðî²-àñëàµàëàðíèèøëàá ÷è³àðèøäà (µàðáèé áîëòàëàð, õàíæàðëàð, áðîíçà íàéçàëàð âà ́ ³ëàð) êàòòàìóâàôôà³èÿòëàðãà ýðèøèá, óëàðíèíã ñóâîðèé ³´øèíëàðè ́ òðî³ çèðîò÷è àµîëèãàòàµäèä ñîëàäè. Ìàçêóð äàâðäà òàø³è µàðáèé áîñ³èíëàðäàí µèìîÿëàíèø ìà³ñàäèäà(äåµ³îí÷èëèê âîµàëàð µóäóäèíè µèìîÿ ³èëèø) êàòòà ìóäîôàà èøëàðè àìàëãàîøèðèëèá, ìóñòàµêàì ³àëúà-ìàðêàçëàðèäàí âîµàëàð àµîëèñè ó÷óí áîøïàíà,æàìîàëàð ìóëêèíèíã àñîñèíè òàøêèë ýòóâ÷è ÷îðâà ïîäàëàðè ó÷óí ïàíà æîéñèôàòèäà ôîéäàëàíèëãàí. Áóíäàé ³àëúàëàð àðõåîëîãëàð òîìîíèäàí Ìàð²è¸íà,Áà³òðèÿ, Ñó²ä âà Õîðàçì âîµàñè µóäóäëàðèäà òîïèá òåêøèðèëãàí. (Sagdullaev2018)

Çàðäóøòèéëèê ôàëñàôàñè á´éè÷à, ýçãóëèê âà ¸âóçëèêíèíã êóðàøèäà èíñîíãààëîµèäà ́ ðèí âà èìêîíèÿòëàð ÿðàòèëàäè. Èíñîíäà ýçãó íèÿò µàìäà ôèêð-µà¸ëëàðèèíñîíèé á´ëèøè êåðàê, ó µà¸òíè áóçèø, âàéðîí ýòèø ýìàñ, áàëêè îäàìëàð´ðòàñèäà áà²ðèêåíãëèêêà äîèð ÿõøè ìóíîñàáàò, ýµòèðîì ´ðíàòèø, áóí¸äêîðëèêâà áîðëè³íè ã´çàëëàøòèðèø µàìäà áîðëè³äàãè µà¸òíè ìóêàììàëàøòèðèøãà³àðàòèëãàí àìàëëàð áèëàí ìàø²óë á´ëìî²è ëîçèì.

Çàðòóøòðàíèíã íàñèµàòëàðèãà ê´ðà, èíñîí ó÷óí ôàðî²àòëè µà¸ò - íîòàíèø,µà¸ëèé æàííàòäà ýìàñ, áàëêè óíãà òàíèø, ³àäðäîí, æîíëè äóí¸äà á´ëèøè ëîçèì.Øó áîèñ, "Àâåñòî" îèëàíè, ôàðçàíäëàðíè, óé-æîéíè àñðàá-àâàéëàøãà äàúâàòýòàäè: "Êèìíèíã óé-æîéè á´ëñà, ó óéñèç áåõîíóìîí îäàìäàí ÿõøèðî³äèð".(Sagdullaev 2018)

"Àâåñòî" þêñàê àµëî³, èíñîíïàðâàðëèê, ïîêèçà âèæäîí, ìàðµàìàòëèëèê,èíñîíãà âà îíà çàìèíãà íèñáàòàí äîèìèé ²àìõ´ðëèêíè òàð²èá ýòàäè. Áóãóíãèêóíäà µàì "Àâåñòî" ôàëñàôàñè äîëçàðáäèð. Ó èíñîíèÿòíèíã ¸ðó² êåëàæàãèãà,àäîëàò òàíòàíàñèãà èøîí÷ âà óìèä áà²èøëàéäè.

Æàµîíäà èëê ãëîáàëëàøóâ æàðà¸íè ìèë. àââ. VI àñð ́ ðòàëàðèäà Ôîðñ ïîäøîëèãè- Àµàìîíèéëàð äàâëàòèíèíã øàêëëàíèøèãà ò´²ðè êåëàäè. Þíîí òàðèõ÷èñèÃåðîäîòíèíã àéòèøè÷à, áó éèðèê ïîëèýòíèê äàâëàò, øîµ Äîðî I äàâðèäà 80-òà³àáèëà âà ýëàòëàðíè ́ ç òàðêèáèäà áèðëàøòèðãàí. Ó ïîäøîëèê - ìîíàðõèÿ á´ëèá,

10


øîµíèíã ÷åãàðàëàíìàãàí µóêìðîíëèãèãà µàìäà µàðáèé - ìàúìóðèé áîø³àðóâãààñîñëàíãàí.

Àµàìîíèéëàð äàâëàòèäà òóðëè èð³ëàð, òèëëàð âà ìàäàíèÿòëàðãà ìàíñóá, äèíëàðèµèëìà-µèë õàë³ëàð èñòè³îìàò ³èëãàí. Áóíäàé ðàíã-áàðàíã ýòíîìàäàíèé øàðîèòäàòîëåðàíòëèê ìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòãàí.

Ôîðñ øîµëàðè è÷êè íèçîëàð âà ²àëà¸íëàðíè µàìäà ´çëàðèãà ³àðøè³´ç²îëîíëàðíèíã îëäèíè îëèø ìà³ñàäèäà ýòíîñëàðàðî ìóíîñàáàòëàð ñè¸ñàòèãààëîµèäà ýúòèáîð áåðãàíëàð. Àµàìîíèéëàð äàâðè òóðëè õàë³ëàðíèíã ýòíîìàäàíèéàññèìèëÿöèÿñè âà óëàðíèíã äèíèé òàñàââóðëàðèíèíã ³îðèøèá êåòèøè áèëàíèçîµëàíàäè. Ïîäøîëèêäà òóðëè õàë³ëàð âàêèëëàðèäàí èáîðàò µàðáèé êîëîíèÿëàðáóí¸ä ýòèëèá, äàâëàòíèíã µóíàðìàíä÷èëèê óñòàõîíàëàðèäà âà îììàâèé áèíîêîðëèêèøëàðèäà ñàëòàíàòíèíã áàð÷à ´ëêàëàðèäàí êåëèá ÷è³³àí µóíàðìàíäëàðíèíãêó÷ëàðèäàí ôîéäàëàíèëãàí. Øóíèíãäåê, ïîäøîëèêíèíã ìàðêàçèé âà ÷åêêàâèëîÿòëàðè - ñàòðàïèÿëàðãà àëîµèäà ³àáèëàëàð âà ýëàòëàð ê´÷èðèëãàí (Dandamaev,Lukonin 1980).

Àµàìîíèéëàð äàâðèäà Ýðîí, Ýëàì, Èêêèäàð¸ îðàëè²è (Ìåñîïîòàìèÿ) âà Ìèñðøàµàðëàðèäà (Ñóçà, Áîáèë, Ìåìôèñ âà áîø³.) òóðëè õàë³ëàð âàêèëëàðè(ôèíèêèÿëèêëàð, ìèñðëèêëàð, þíîíëàð, àðìàíëàð, ÿµóäèéëàð, àðàáëàð, µèíäëàðâà µ.ê.), æóìëàäàí, ̧ çìà ìàíáàëàðäà òèëãà îëèíãàí ́ ðòàîñè¸ëèêëàð (õîðàñìèéëàð,ñàêëàð, áà³òðèÿëèêëàð) áèðãàëèêäà èñòè³îìàò ³èëãàíëàð (Kent 1953; Dandamaev1982).

Ýòíèê âà ìàäàíèé æàðà¸íëàð ìàâçóñè äàâîìèäà þíîíëàðíèíã õàë³àðîìóíîñàáàòëàðèäàãè ´ðíè âà àµàìèÿòè µà³èäà µàì áèðîç ñ´ç þðèòèø ëîçèì.Àµàìîíèéëàð äàâðèäà Ýðîíäà èñòè³îìàò ³èëãàí þíîíëàð µàì îç ýìàñäè. Ôîðñëàðþíîí µóíàðìàíäëàðè, áèíîêîðëàð, òàáèáëàð, µàéêàëòàðîøëàð, îëèìëàð,ëàøêàðëàð âà æàíã÷èëàð µèçìàòèäàí êåíã ôîéäàëàíãàíëàð. Ôîðñ òèëèíè áèëãàíê´ïãèíà þíîíëàð òàðæèìîí âàçèôàñèíè áàæàðãàíëàð âà àêñèí÷à, ôîðñëàð þíîíòèëèíè ́ ðãàíãàíëàð. Òàðèõ÷è Êóðöèé Ðóôíèíã äàëîëàò áåðèøè÷à, Àµàìîíèéëàðñóëîëàñèíèíã îµèðãè µóêìäîðè Äîðî III þíîí òèëèíè áèëãàí âà ôîðñ ³´øèíëàðèòàðêèáèäà µèçìàò ³èëãàí þíîí æàíã÷èëàðè áèëàí òàðæèìîíñèç ýðêèí ñ´çëàøãàí(Curtius Rufus).

Òóðëè òèëëàðäà ¸ðèòèëãàí ìàíáàëàð äàëîëàò áåðèøè÷à (áîáèë, ³àäèìãè ôîðñ,îðîìèé, þíîí) óçî³ þðòëàðäàí êåëèá ÷è³³àí õàë³ëàð âàêèëëàðè Øàð³öèâèëèçàöèÿëàðèíèíã ³àäèìãè ìàðêàçëàðèäà ìàµàëëèé àµîëè áèëàí áèðãàëèêäàÿøàãàíëàð. Óëàðíèíã àíúàíàëàðè, óðô-îäàòëàðè, òèëè âà ìàðîñèìëàðè ´çàðîàëî³àëàðãà ò´ñ³èíëèê ³èëìàãàí. Òóðëè õàë³ëàð áèð-áèðèíèíã äèíè âàäóí¸³àðàøëàðèãà µóðìàò áèëàí ³àðàãàíëàð (Sagdullaev 2018). ßíãè µóäóäèé âàìàäàíèé øàðîèòäàãè èæòèìîèé âà è³òèñîäèé µà¸òãà ìîñëàíèø ó÷óí èð³èé âàäèíèé ò´ñè³ëàð á´ëìàãàí. Àðàëàø íèêîµëàð àñîñèäà àññèìèëÿöèÿ æàðà¸íëàðèðèâîæëàíãàí.

Øó ´ðèíäà àíòèê äàâð òàðèõ÷èñè Ãåðîäîòíèíã áà²ðèêåíãëèãèäàí µàì ñàáî³îëèø ìóìêèí. Òàðèõ÷è ´çãà õàë³ëàðíèíã ìàäàíèÿòè, ýúòè³îäè, óðô-îäàòëàðèµà³èäà ̧ çèá ³îëäèðàð ýêàí, óëàðíèíã ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàðèãà çàððà÷à, íîïèñàíä,áåµóðìàòëèê áèëàí ³àðàìàéäè ̧ êè Øàð³ õàë³ëàðèãà íèñáàòàí þíîí ìàäàíèÿòèíèóñòóí ³´éìàéäè.

Ìàêåäîíèÿëèê Àëåêñàíäðíèíã Ôîðñ ïîäøîëèãèãà ³àðøè þðèøëàðè íàòèæàñèäà(ìèë.àââ.334-325 éèëëàð), Ìàêåäîíèÿ, Êè÷èê Îñè¸, Ìèñð, Ñèðäàð¸ âà¥èíäèñòîíãà÷à ³àéä ýòèø ëîçèìêè, á´ëãàí µóäóääà Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé ´ç

11


îëäèäà àìàëãà îøìàéäèãàí ìà³ñàä ³´éãàí. Áó îéêóìåíà - àµîëè èñòè³îìàò ³èëãàíäóí¸ ÷åãàðàëàðèãà åòèá áîðèø âà ³àäèìãè òàðèõ÷è Ïëóòàðõíèíã àéòèøè÷à, æàµîíõàë³ëàðèíè áèð ³îíóíãà òîáå ³èëèá µàìäà áèð óìóìèé äàâëàòãà ò´ïëàá, èíñîíëàðíèáèð ÿãîíà ýòíîñ - õàë³³à áèðëàøòèðèø ýäè.

Òàä³è³îò÷èëàðíèíã ¸çèøè÷à, ìèë. àââ. 324 éèëäà Àëåêñàíäð ýòíèê ³´øèëèø²îÿñèíè ð´¸áãà ÷è³àðàäè. Ìàçêóð ²îÿãà ê´ðà, áèð õàë³íèíã áîø³à õàë³ áèëàí³îðèøèá êåòèøè íàòèæàñèäà îììàâèé àññèìèëÿöèÿ æàðà¸íè áîøëàíèøè ëîçèì.Øó áîèñ õàë³ëàð îðàñèäà ìàâæóä ýòíèê âà ìàäàíèé ôàð³ëàð áèð õèëëèêêà àéëàíàäè(Schehermire 1986). Àñëèäà, áóíäàé ²îÿ Ñó²äè¸íàäà Àëåêñàíäðíèíã Ðîêñàíàãàóéëàíèøè ìèñîëèäà äàñòëàá íàìî¸í á´ëãàí. Øóíèíãäåê, Øàð³íèíã òóðëèâèëîÿòëàðèäà µàðáèé òàÿí÷ ³àëúàëàðãà àñîñ ñîëèø î³èáàòèäà, ìàçêóðãàðíèçîíëàðäà ³îëäèðèëãàí þíîí-ìàêåäîí æàíã÷èëàðèíèíã ìàµàëëèé à¸ëëàðãàóéëàíèøè µàì íàçàðäà òóòèëãàí.

Þðèøëàð ÿêóíëàíèøèäàí ñ´íã, Ñóçà øàµàðèäà îììàâèé íèêîµëàð àìàëãàîøèðèëàäè. Àëåêñàíäð âà óíèíã ÿ³èí ä´ñòëàðèäàí áèðè Ãåôåñòèîí Äîðî III íèíã³èçëàðèãà óéëàíàäè. Øàð³ âèëîÿòëàðè çîäàãîíëàðèíèíã ³èçëàðèíè ê´ïëàá þíîí-ìàêåäîí ëàøêàðëàðè õîòèí ³èëèá îëàäèëàð. Ìèñîë òàðè³àñèäà, Ñïèòàìàííèíã³èçè Àïàìàãà ñàðêàðäà Ñàëàâê óéëàíàäè. Áóíäàé íèêîµëàð òåíã µó³ó³ëèá´ëãàíëèãèäàí, Ñàëàâêèéëàð äàâëàòèäà Àïàìà íîìèäàãè øàµàðëàðíèíã áóí¸äýòèëèøè äàëîëàò áåðèøè ìóìêèí.

¤ðòà Îñè¸ µóäóääà þíîí-ìàêåäîíëàð èñòèëî ³èëãàí Ïàðôèÿ, Ìàð²è¸íà, Áà³òðèÿâà Ñó²äè¸íà åðëàðè Ñàëàâêèéëàð äàâëàòè òàðêèáèãà êèðãàí. Õîðàçì, ×î÷ âàÔàð²îíà ýñà ìóñòà³èë ðèâîæëàíàäè. Ìèë.àââ. III àñðíèíã ´ðòàëàðèäàí áîøëàá,Ïàðôèÿ âà Þíîí-Áà³òðèÿ àëîµèäà äàâëàòëàð ñèôàòèäà òàðà³³èé òîïãàí.

Òàúêèäëàø ëîçèìêè, ³àäèìäàí ¤ðòà Îñè¸äà äèíèé òîëåðàíòëèê ²îÿëàðè ðèâîæòîïãàí. Áó æàðà¸í àíòèê äàâðäà µàì íàìî¸í á´ëèá, èëê ´ðòà àñðëàðäà (V-VIIIàñðëàð) õàë³ëàðíèíã ´çàðî ìóíîñàáàòëàðèäà ìóµèì ´ðèí ýãàëëàá òóðãàí.

Áóþê èïàê é´ëèíèíã ïàéäî á´ëèøè õàë³àðî ìóíîñàáàòëàð ðèâîæèäà ìóµèìàµàìèÿòãà ýãà á´ëãàí. Óíèíã òàðìî³ëàðè íàôà³àò ñàâäî-è³òèñîäèé àëî³àëàðãà,øóíèíãäåê, ìàäàíèé ìóëî³îòãà µàì µèçìàò ³èëãàí. Áóþê èïàê é´ëè îð³àëè òóðëèäèíëàð, ôàëñàôèé ³àðàøëàð, ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàð, ¸çóâ âà òàñâèðèé ñàíúàòíàìóíàëàðè òàð³àëãàí. Ìàçêóð ìàâçó àäàáè¸òëàðäà åòàðëè÷à òàµëèë ýòèëãàí(Rtveladze 2010).

Ìèíòà³àíèíã ´çèäà òîëåðàíòëèêíèíã ðèâîæëàíèøè ìàäàíèÿòíèíã ê´ïõèëëèãèäà âà äèíèé áà²ðèêåíãëèãèäà ´ç àêñèíè òîïãàí. Ìèñîë òàðè³àñèäà,Ñóðõàíäàð¸ âîµàñèäà òóðëè øàêëäàãè ¸çóâ íàìóíàëàðè àíè³ëàíãàí. Îðîìèé âàþíîí ¸çóâëàðè àñîñèäàãè áà³òðèÿ ¸çóâè, þíîí ¸çóâè, µèíä-êõàðîøòõè âà áðàõìà¸çóâëàðè øóëàð æóìëàñèäàíäèð (Rtveladze, Livshits 1985). Øóíèíãäåê, ³´µíàÒåðìèçäà, Ôà¸çòåïà âà £îðàòåïàäà Áóääà èáîäàòõîíàëàðè, Äàëâàðçèíòåïàäà Áóääàèáîäàòõîíàñè âà µàéâîíîò îëàìè èëîµàñè Íàíà èáîäàòõîíàñè (êóøîíëàð äàâðè)µàìäà ³àäèìãè øàµàð òåâàðàãèäà çàðäóøòèéëàð ìà³áàðàñè - íîâóñ ´ðãàíèëãàí(Rtveladze, Livshits 1983).

Áóíäàé µîëàò ìèíòà³àíèíã òóðëè âèëîÿòëàðèäà íàìî¸í á´ëãàí. Ìàð²è¸íàíèíãÌàðâ øàµðèäà àíòèê äàâðè âà èëê ´ðòà àñðëàðãà îèä àðõåîëîãèê âà ¸çìàìàúëóìîòëàðãà ê´ðà, ìîíèéëèê, ÿµóäèéëèê, õðèñòèàíëèêíèíã î³èìè íàñðîíèéëèêâà áóääàâèéëèê äèíëàðè ðèâîæ òîïãàí. Óëàð áèëàí áèðãà ìàµàëëèé ýúòè³îäëàðîíà èëîµà âà îëîâãà ñè²èíèø òàð³àëãàí(Filanivich 2003). Áóíäàí ê´ðèíèá òóðèáäèêè,Ìàðâäà ìàµàëëèé àµîëè áèëàí áèðãàëèêäà ÿµóäèéëàð, áóääàâèéëèê âà õðèñòèàí

12


äèíè òàð²èáîò÷è - ³îµèíëàðè âà áîø³à õàë³ëàðíèíã âàêèëëàðè ÿøàãàíëèãèýµòèìîëäàí µîëè ýìàñ.

£àéä ýòèø ëîçèìêè, ¤ðòà Îñè¸ µóäóäèäà ìàúëóì äèí, õóñóñàí õðèñòèàíæàìîàëàðèíèíã ïàéäî á´ëèøè àñëèäà ýð.àââ. III àñðãà áîðèá òà³àëàäè. Àéíàí øóäàâðäà Ýðîíäà áîø³à äèíãà ýúòè³îä ³èëóâ÷èëàðíè òàú³èá ³èëèø æàðà¸íè àâæîëãàí ýäè. Çàðä´øòèéëèê äèíèíèíã ìóòààññèá ³îµèíè á´ëìèø Êàðòèð áó èøäààñîñèé ðîëü ´éíàá, àéíàí óíèíã ê´ðñàòìàñèãà ìóâîôè³ Ýðîí âà óíãà ³´øíèá´ëãàí ´ëêàëàðäà ´çãà äèí âàêèëëàðèíè ³àòà²îí ³èëèø µàðàêàòè îììàâèé òóñîëäè. Õðèñòèàí äèíèãà ýúòè³îä ³èëóâ÷è æàìîà âàêèëëàðè Ýðîíäà áîøëàíãàí áóòàú³èáäàí ³î÷èá, ¤ðòà Îñè¸äàãè Ñó²ä, ×î÷, Õîðàçì åðëàðèãà êåëèá ´ðíàøàáîøëàãàíëàð (Buryakov 2011). ¤ðòà Îñè¸ õàë³ëàðè áóíäàé âàçèÿòäà áó ³î÷³èíëàðãàµàéðèµîµëèê âà áà²ðèêåíãëèê áèëàí ìóíîñàáàòäà á´ëèá, óëàðíèíã ´ç µà¸òé´ëëàðèíè äàâîì ýòòèðèøëàðèãà êàòòà ê´ìàê áåðäèëàð.

Ìàñàëàí, Ýðîíäàãè õðèñòèàíëèêíè ³àáóë ³èëãàí øàµçîäàëàðäàí áèðè ýúòè³îäèòóôàéëè òàú³èáãà ó÷ðàá, Ñó²äãà ³î÷èá êåëàäè. Áóõîðî µîêèìè áóõîðõóäîò øàµçîäàãàîëèé µèììàò ê´ðñàòèá, óíãà êàòòà åð-ìóëê èíúîì ýòàäè (Po stopam). Ìàçêóð äàâðäàáó êàáè ìèñîëëàðíè ê´ïëàá êåëòèðèø ìóìêèí ýäè.(Odilov 2019)

Ýð.àâ.II-III àñðëàðãà îèä õðèñòèàí æàìîàëàðèíèíã àø¸âèé ³îëäè³ëàðè ³àäèìãèÌàðâ ³´ð²îíè ÿ³èíèäàí, Ýð³àëúà, Ê´êòåïà ìàíçèëãîµëàðèäàí òîïèëãàíè ìàçêóðýúòè³îä ãóðóµëàðèíèíã µóäóääàãè ìàâ³åèäàí äàðàê áåðàðäè (Dresvyanskaya 1989;Usmanova 1994; Loginov, Simson 1994). Õóñóñàí, Õîðàçìäàãè äàâëàò áîø³àðóâèèøëàðèäà ïðàâîñëàâ õðèñòèàíëàð (ìàëêèòëàð), Ìàðâ, Ñó²ä, ×î÷äà ýñà íåñòîðèàíìàçµàáèäàãè õðèñòèàíëàð ôàîë èøòèðîê ýòà áîøëàøäè. £àéä ³èëèø ëîçèìêè,Èññè³³´ë á´éèäàãè £óðìàíòè äåãàí æîéäà àðõåîëîãëàð òîìîíèäàí ³àäèìãèõðèñòèàí ÷åðêîâëàðè ³îëäè³ëàðèíèíã òîïèëèøè ýðàìèç áîøëàðèäà õðèñòèàíæàìîàëàðèíèíã ¤ðòà Îñè¸ øèìîëè-øàð³èäàãè ê´÷ìàí÷è àµîëè îðàñèäàãè ´çèãàõîñ ´ðíè ìàâæóä á´ëãàíëèãèäàí äàðàê áåðàäè. ×óíîí÷è, åâðîïàëèê êàðòîãðàôÊðåñðåñ 1375 éèëè òóçãàí Îñè¸ ³èòúàñè êàòàëîãèäà Èññè³³´ëäàãè àâëè¸ Ìàòôåéãàáà²èøëàíãàí õðèñòèàí ÷åðêîâè òàñâèðëàíãàí ýäè. 2005 éèëè àìàëãà îøèðèëãàíàðõåîëîãèê ³àçèøìà èøëàðèäà ýñà ìàçêóð µóäóääà ÿøàãàí õðèñòèàíëàðãà îèä³àòîð ̧ äãîðëèêëàð µàì òîïèëäè.

Ýðàìèçíèíã III àñðèãà îèä ìàúëóìîòëàðäà Ìàðâäàãè ìèòðîïîëèÿ µà³èäàìàúëóìîòëàð áåðèëèá, óøáó ìèòðîïîëèÿ ´ç òàúñèðèíè £àø²àðãà ³àäàð ¸éèøãàµàðàêàò ³èëãàíëèãè áà¸í ýòèëàäè. Òóðëè ñàâäî ÷îððàµàëàðè òóòàøãàí Õîðàçìµóäóäè ýñà àçàëäàí ß³èí Øàð³ ìàìëàêàòëàðè áèëàí ñàâäî âà ìàäàíèé àëî³àëàðãàýãà á´ëãàí. Ìàçêóð µóäóäãà Ïàðôèÿ îð³àëè õðèñòèàíëèê äèíè êèðèá êåëèá,ýðàìèçíèíã IV àñðèäà ó åðäà ìàµàëëèé ïðàâîñëàâ õðèñòèàíëàð (ìàëêèòëàð)åïàðõèÿñè µàì ´ç ôàîëèÿòèíè þðèòãàí (Buryakov 2011). Øó ´ðèíäà òàúêèäëàøæîèçêè, àéíàí Ñóðèÿäàãè Àíòèîõèÿ øàµðè õðèñòèàíëèêíè Øàð³ òîìîíãà¸éèëèøèäà êàòòà ðîëü ´éíàãàí ýäè.

Áó äàâðäà ¤ðòà Îñè¸äà çàðä´øòèéëèê äèíè µóêìðîíëèê ³èëèá, çàðä´øòèéëàð´ç âà³òèäà áîø³à äèí âàêèëëàðè, õóñóñàí õðèñòèàíëàðãà µàéðèµîµëèê áèëàíìóíîñàáàòäà á´ëãàíëàð. Õóñóñàí Ìàðâäàãè äèíèé âàçèÿò õóñóñèäà ýðàìèçíèíã IIIàñð îõèðëàðèãà îèä çàðä´øòèéëèê äèíè ìóòààññèá ³îµèíè Êàðòèðíèíã¸çèøìàëàðèäà øóíäàé µîëàò òàñâèðëàíàäè. Óíãà ê´ðà Ìàðâ øàµðèäà ÿµóäèéëàð,áóääàâèé ðîµèáëàð, áðàµìàíëàð, õðèñòèàíëàð, ìîíèéëàð ÿøàá, áó ´ç âà³òèäàìàçêóð µóäóääà µóêìðîíëèê ³èëãàí äèíèé áà²ðèêåíãëèê µîëàòèäàí äàðàê áåðàðäè(Filanovich 2011).

13


Ìàçêóð äàâðäàãè õðèñòèàí æàìîàëàðèíèíã íóôóçè àí÷à ´ñèá, Ìàðâ åïèñêîïèÈëèÿ µàòòî Íèêåÿ ñîáîðèäàãè ñèíîä éè²èëèøèäà µàì èøòèðîê ýòàð ýäè.

Ìàíáàëàðíèíã õàáàðèãà ê´ðà, Ìàðâ øàµðèäàí øèìîëäà àâëè¸ Ìàð ÃåîðãèñÌàðâàçàÿãà áà²èøëàá Çàðá ³èøëî²èäà, êåéèí÷àëèê "Õàðîáà ³´øè³" íîìèíè îëãàíìîíàñòèð ¸äãîðëèãè á´ëèá, áó åðãà ê´ïëàá õðèñòèàí íåñòîðèàíëàð çè¸ðàò ó÷óíµàì òàøðèô áóþðèøàðäè.

Õðèñòèàíëèêíèíã ÿíà áèð ìàðêàçè Ñó²ä âèëîÿòè á´ëèá, ó åðãà õðèñòèàíëàðÁóþê èïàê é´ëè òàðìî²è îð³àëè, Âèçàíòèÿ âà Ýðîíäàãè è÷êè ñè¸ñèé àµâîëíàòèæàñèäà êåëèá ³îëèøãàíäè. Øó áîèñ µàì V àñð áîøëàðèãà êåëèá Ñó²ä ìàðêàçèá´ëìèø - Ñàìàð³àíääà õðèñòèàí ìèòðîïîëèÿñè µàì þçàãà êåëäè. Ìàçêóðìèòðîïîëèÿíèíã áèðèí÷è ïàòðèàðõè Àõàÿ (410-415) èñìëè øàõñ á´ëãàí. ¤çíàâáàòèäà, õðèñòèàíëèêíè ³àáóë ³èëãàí ñó²ä ìóµîæèðëàðè Øàð³èé Òóðêèñòîíµóäóäèäà µàì óøáó äèííè ̧ éèëèøèäà èøòèðîê ýòãàíëàð. Áó áîðàäàãè ́ íëàá àø¸âèéäàëèëëàð Òóðôîí âîµàñèäàí âà Äóíõóàíäàãè "Ìèíã áóääà ²îðè"äàí µàì òîïèëãàí.Áó áîðàäà Ëàäàêõ (Êàøìèð âà Òèáåò îðàëè²èäà) åðëàðèäà õðèñòèàíëèêíè ³àáóë³èëãàí Íîøôàðííèíã 841-842 éèëëàðãà îèä µóææàòè µàì òåãèøëè àµàìèÿò êàñáýòàäè (Kibshict 1981; Jumagulov 1971).

Àðìàí òàðèõ÷èñè Åãèøå Âàðäàïåò Ýðîí øîµè Øîïóð II (309-379) äàâðèäàõðèñòèàíëèê ¥èíä (Ñèíä) äàð¸ñèãà÷à ̧ éèëà áîøëàãàíëèãèíè, ßçäèãàðäå II (438-457) äàâðèäà ýñà àìàëãà îøèðèëãàí òóðëè òàú³èáëàðäàí ³î÷ãàí áó äèí âàêèëëàðèøàð³ òîìîíãà êåòà áîøëàãàíëèêëàðèíè ³àéä ýòãàí ýäè. Íàòèæàäà ýñà Áà³òðèÿäàµàì õðèñòèàíëàð ñîíè ê´ïàÿ áîðãàí.

Áó ïàéòäà Ñèðäàð¸ á´éèäà õðèñòèàíëàðíèíã Âèíêåðä øàµàð÷àñè áóí¸ä á´ëèá,Èñôèæîá âà Ôàð²îíàäà µàì õðèñòèàí æàìîàëàðè þçàãà êåëàäè. £àø²àðäà µàìåïèñêîïëèê þçàãà êåëèá, óíèíã åïèñêîïè Ìàðàéÿ ñèíîä ñîáîð éè²èëèøèäà (424éèëè, Ìàðêàáò) µàì èøòèðîê ýòàäè. Ìàñàëàíèíã ÿíà áèð ýúòèáîðëè æèµàòèøóíäàêè, áó äàâðäàãè õðèñòèàíëèê Îñè¸äàãè ìàµàëëèé àíúàíà âà ́ çãà ýëåìåíòëàðáèëàí àðàëàøà êåòà áîøëàãàíëèãèíè µàì ê´ðèø ìóìêèí ýäè (Buryakov 2011).

V àñð ´ðòàëàðèäà þçàãà êåëãàí ýôòàëèéëàð äàâëàòèäà µàì õðèñòèàíëèêçàðä´øòèéëèê áèëàí áèð ³àòîðäà àñîñèé äèíëàðäàí áèðèãà àéëàíà áîøëàäè. Øóáîèñäàí µàì 549 éèëè ¤ðòà Îñè¸äàãè ýôòàëèé-õðèñòèàíëàð íåñòîðèàíëàðïàòðèàðõè Ìàð-Àáóäàí ´çëàðèãà åïèñêîï òàéèíëàøëàðèíè µàì ñ´ðàøãàí ýäè(Nikitin 1984).

£àéä ýòèø ëîçèìêè, ýðàìèçíèíã VI àñðè ´ðòàëàðèäà þçàãà êåëãàí Òóðêµî³îíëèãè ́ ç è÷èãà Õèòîéäàí £îðà äåíãèç ñîµèëëàðèãà ³àäàð á´ëãàí óëêàí µóäóäíè³àìðàá îëãàí ýäè. Àââàë ýôòàëèéëàð, ñ´íãðà Òóðê µî³îíëèãè µóêìðîíëèê äàâðèäàµàì ¤ðòà Îñè¸äà òóðëè äèíèé ³àðàøëàð µóêìðîíëèê ³èëãàíèíè ê´ðèø ìóìêèíá´ëãàí. Õóñóñàí, ´ëêàäà çàðä´øòèéëèê, Ê´ê òàíãðèãà ñè²èíèø, ìîíèéëèê,øîìîíèéëèê, áóääàâèéëèê, òóðëè àíèìèñòëèê ³àðàøëàð, øó æóìëàäàíõðèñòèàíëèê äèíèãà ýúòè³îä ³èëóâ÷è æàìîàëàð ìàâæóä á´ëãàí.

Òóðê µî³îíëèãè ³´øèíèäà áèð âà³òíèíã ´çèäà òóðëè äèíãà ýúòè³îä ³èëóâ÷è¸ëëàíìà àñêàðëàð µàì õèçìàò ³èëèøãàí. Ìàíáàëàðíèíã õàáàðèãà ê´ðà, 591 éèëèýðîíëèê ñàðêàðäà Áàµðîì ×óáèí ³´øèíè ìà²ëóá á´ëãàíèäà, óíãà ê´ìàê ó÷óíáóõîðµóäîò òîìîíèäàí þáîðèëãàí àñêàðëàð îðàñèäà ïåøîíàñèãà õî÷ ÷èçèëãàíõðèñòèàí òóðêëàð µàì á´ëãàí.

Óñòðóøîíà µîêèìëàðèíèíã áèðè VI-VII àñðëàð ÷åãàðàñèäà õðèñòèàíëàðíèíãíåñòîðèàí ìàçµàáè õî÷è ìàâæóä á´ëãàí òàíãàëàðíè çàðá ýòãàí. Áóíäàé òàíãàëàðøó âà³òäà ×î÷äàãè òóðê µîêèìëàðè òàíãàëàðèäà µàì ´ç àêñèíè òîïãàí. Áó µîë ´ç

14


íàâáàòèäà óëàðíè õðèñòèàíëèê äèíèíè ³àáóë ³èëãàíëèêëàðèäàí äàðàê áåðàðäè(Nikitin 1984).

Øóíèíãäåê, VIII àñðäà Àôðè²èéëàð ñóëîëàñè è÷èäà õðèñòèàíëèê äèíèíèíãµàì ´çèãà õîñ òàúñèðè á´ëãàí ýäè. 761 éèëè Åòòèñóâãà ´ðíàøãàí ³àðëó³ òóðêëàðèîðàñèäà øîìîíèéëèê, áóääàâèéëèê, ìîíèéëèê áèëàí áèð ³àòîðäà õðèñòèàíëèêµàì òàð³àëãàí ýäè. VII-VIII àñðëàðäà Åòòèñóâäàãè Î³-Áåøèì ìàíçèëãîµè, Òàðîçâà Íîâ³àò øàµàðëàðèäà µàì õðèñòèàí ÷åðêîâëàðèíèíã ³îëäè³ëàðè òîïèëãàí ýäè.Àëáàòòà, ìàçêóð äèííè ¸éèëèøèäà õðèñòèàí ìèññèîíåðëàðè, áèðèí÷è íàâáàòäàïàòðèàðõ Òèìîôåéíèíã (780-819) ðîëè êàòòà á´ëãàí.

Àìóäàð¸ âà Ñèðäàð¸ îðàëè²èäàãè çàìèí áîø³à äèíëàð êàáè áóääàâèéëèê ó÷óíµàì áîø³à µóäóäëàðãà ´òèø é´ëàãè ðîëèíè µàì ´òàãàí. Ýðàìèçíèíã áîøëàðèãàîèä þðòèìèç æàíóáèé ñàðµàäëàðèäàãè (Àéðèòîì, Äàëâàðçèíòåïà, £îðàòåïà,Ôà¸çòåïà âà áîø³àëàð) ìàíçèëãîµëàðäàí òîïèëãàí ¸äãîðëèêëàð óíèíã àìàëèéòàñäè²è á´ëèá õèçìàò ³èëàäè. Êóøîí äàâðèäà óíèíã äàâëàò äèíè á´ëãàí áóääèçìáó äàâðäà ́ ç ïîçèöèÿñèíè àí÷à ìóñòàµêàìëàíäè. Áóíèíã èñáîòèíè V-VI àñðëàðäà¥èíäèñòîí, àíè³ðî²è óíèíã øèìîëèäàãè Êàøìèð µóäóäèäàí ¤ðòà Îñè¸ãà ê´ïëàááóääàâèé ðîµèáëàð êèðèá êåëèøèäà µàì ê´ðèø ìóìêèí ýäè.

VI-VII àñð áîøëàðèäà µàòòî áàúçè ¢àðáèé Òóðê µî³îíëèãèäàãè µóêìäîðëàð µàìáóääàâèéëèêíè ³àáóë ³èëãàíëàð. Óëàð ¤ðòà Îñè¸ æàíóáè, µîçèðãè Àô²îíèñòîí,øèìîëèé ¥èíäèñòîíäàãè áóääàâèé äèíèé èíøîîòëàð ³óðèëèøè èøèãà µàìµîìèéëèê ³èëãàíëàð. Õóñóñàí, VIII àñðäà æàíóáäàãè Òîµàðèñòîí, Õóòòàëîíäàáóääàâèéëèê êåíã òàð³àëäè. Áóääàâèé ìîíàñòèð èáîäàòõîíàëàð ³óðèëèø èøëàðèðèâîæ òîïèá, áóíäàé èíøîîòëàð àââàë Áàëõäà áàðïî ýòèëãàí ýäè. Êåéèí÷àëèêóëàð Òåðìèçäà - ´íòà, Øóìàíäà - èêêèòà, £óáàäè¸íäà ó÷òà á´ëãàí âà µîêàçî.Àæèíàòåïà, Êîôèð³àëúàäàãè ¸äãîðëèêëàð, Çàíãòåïàäàãè áðàµìèé ¸çóâèäàãèáóääàâèé ìàòíëàð áóääàâèéëèê äèíèíèíã æàíóáäàãè ´çèãà õîñ ìàâ³åèäàí äàðàêáåðàðäè (Gafurov 1988).

626 éèëäà ¤ðòà Îñè¸äà á´ëãàí õèòîéëèê ñàé¸µ âà ðóµîíèé Ñþàí-ÖçÿíüÒåðìèçäàãè ́ íòà ìîíàñòèðäà ìèíããà ÿ³èí áóääàâèé ðóµîíèéëàðè ÿøàãàíëèêëàðèíèµàì ³àéä ýòãàí ýäè (Boltaboev, Mahmudov 2013).

Ìàçêóð äèí íàôà³àò æàíóáäà, áàëêè Ñó²ääà µàì òàð³àëãàí á´ëèá, óøáó µîëàòµà³èäà µóäóääàãè Ñàíîçîð áóääàâèéëèê çè¸ðàòãîµè ³îëäè³ëàðè µàì õàáàð áåðàäè(Kobzeva 2018).

Ãîâóð³àëúà ¸äãîðëèê ìàæìóàñèäà ýñà áèð âà³òíèíã ´çèäà õðèñòèàí ÷åðêîâè³îëäè³ëàðè áèëàí áèð ³àòîðäà áóääàâèéëèê èáîäàòõîíàñè ³îëäè³ëàðè µàìòîïèëãàí ýäè.

Èëê ´ðòà àñðëàðäà ¤ðòà Îñè¸ µóäóäèäà ÿíà áèð äèíèé î³èì - ìîíèéëèê ïàéäîá´ëãàí. Ìàçêóð äèí âàêèëëàðè Ýðîíäàãè ³óâ²èíäàí ³î÷èá, ´çëàðèãà ¤ðòà Îñè¸µóäóäèäàí ìàíçèë ³èäèðà áîøëàéäèëàð. Óøáó äèí ́ ç òàúñèðèíè àéíè³ñà Ñàìàð³àíäâà ×à²îíè¸í µóäóäèäà êåíã ̧ ÿàäè. Òàúêèäëàø ëîçèìêè, Ñó²ä µóäóäèäàãè ìîíèéëèêäèíèãà ýúòè³îä ³èëóâ÷èëàð òàúñèðè îøèá áîðèá, óëàðíèíã äèíèé ðàµíàìîñè³àðîðãîµè µàì àéíàí Ñó²ä ìàðêàçè Ñàìàð³àíääà æîéëàøãàí ýäè. Ñó²ä òèëè ýñàVII àñð îõèðëàðèãà êåëèá øàð³èé ìîíèéëèê ÷åðêîâèíèíã ðàñìèé òèëè ñèôàòèäàµàì ³àáóë ³èëèíãàí ýäè. Ìàìëàêàòèìèç µóäóäèäàí ìîíèéëèê äèíèãà îèä àø¸âèéäàëèëëàð æàíóáäàãè áàúçè ìàíçèëãîµëàð, õóñóñàí Ñóðõîíäàð¸äàãè Áèòòåïà¸äãîðëèãèäàí µàì òîïèëãàí. Ìîíèéëèê ìàúëóì âà³òäàí ñ´íã, òóðêèé ³àâìëàðè÷èäà µàì òàð³àëà áîøëàäè. Ìîíèéëèê äèíèíèíã "Íàôíîìà" - "Õàë³ íîìà" -õàë³ëàð ð´éõàòè òåãèøëè àµàìèÿò êàñá ýòàäè. ¤ðòà Îñè¸, õóñóñàí Ñó²ääà êåéèí÷àëèê

15


ñó²ä âà òóðêèé òèëèäàãè ìîíèé àäàáè¸òè µàì þçàãà êåëãàí. Áó àäàáè¸ò ó÷óí ìàõñóñó÷ àëèôáîëè ñó²ä ¸çóâè àìàë ³èëãàí. Ìîíèé ¸çóâè ´ç íàâáàòèäà ñó²ä âà òóðêèéàäàáè¸òëàðäà µàì ³´ëëàíà áîøëàíäè. Ñó²ä ̧ çóâè àñîñèäà êåéèí÷àëèê óé²óð ̧ çóâèøàêëëàíãàí ýäè (Sodikov 1989). Ñ´²ääàãè µîëàòãà ò´õòàëãàíäà ÿíà áèð ³èçè³âî³åàëèê ýúòèáîðíè òîðòàäè. Õèòîé ñàé¸µè Ñþàíü-Öçÿíü Ñó²ääà (VII àñð 30-éèëëàð) àµîëè Äýñ ðóµèãà ñè²èíãàíëèêëàðèíè òàúêèäëàãàí ýäè. Õóñóñàí ìóàëëèô´ç ýñäàëèêëàðèäà þ³îðèäà íîìè ³àéä ýòèëãàí ðóµ øàðàôèãà "¥àð êóíè áåø òóÿ,´í îò âà þç ³´é ³óðáîí ³èëàäèëàð. £óðáîíëèê ³èëóâ÷èëàðíèíã ñîíè áàúçàí 1000êèøèãà åòèá ³îëàäè", äåÿ òàúêèäëàãàí ýäè. Ìóàëëèô ñ´çèíè äàâîì ýòòèðèá,Ñó²ääà îòàøïàðàñòëàðíèíã òàúñèðè êó÷ëè á´ëãàíèíè, óëàðíèíã òóðëè äàðàæàäàãèèáîäàòõîíàëàðè ìàâæóäëèãèíè, èêêèòà áóääàâèé èáîäàòõîíà ýñà á´ø ̧ òãàíëèãèíèµàì ¸çèá ³îëäèðãàí ýäè (Samarkand 1971).

VIII àñð áîøëàðèäà Ñó²ääà á´ëãàí áîø³à áèð õèòîéëàê ìóàëëèô Õîé ×àî ýñàÑó²ääà "Îñìîí ðóµèãà ñè²èíèø" óñòóâîð á´ëãàíëèãèíè, µóäóä µîêèìè ñàðîéèäà"àæäîäëàð èáîäàòõîíàñè" áîðëèãèíè µàì àéòèá ´òãàí ýäè (Gafurov 1988).

Àââàë áîøèäà ¤ðòà Îñè¸ µóäóäèäà ÿµóäèéëèê äèíè âàêèëëàðè Àµàìîíèéëàðµóêìðîíëèãè (ýð.àââ. VI àñð) äàâðèäà¸³ ïàéäî á´ëà áîøëàãàí ýäèëàð. Ò´²ðè, óëàðê´ï µîëäà õàë³àðî Áóþê èïàê é´ëè òàðìî²è òàúñèðèäà þçàãà êåëãàí ñàâäî-ñîòè³,òèæîðàò èøëàðè áèëàí ìàø²óë á´ëèá, µóäóääà æóäà îç µîëäàãèíà èñòè³îìàò³èëèøãàí. Óìóìàí îëèá ³àðàãàíäà, ́ ëêàäà ÿµóäèéëàð æàìîàñèíèíã ïàéäî êåëèøèàñëèäà ìèëîäèé V-VI àñðëàðãà áîðèá òà³àëàäè.

Íàñàôèéíèíã "£àíäèÿ" íîìëè àñàðèäà øó äàâðäàãè áèð ðèâîÿò êåëòèðèëàäè.Óíãà ê´ðà Çàðàôøîí âîµàñèäàãè ñóâ ò´²îííèíã (Æ´éè-àðçèç) ìóàëëèôëàðè àéíàíÿµóäèé äèíè âàêèëè á´ëãàíëèãè ³àéä ýòèëàäè. Áàúçè áèð ðèâîÿòëàðãà ê´ðàÕîðàçìíèíã ³àäèìèé ïîéòàõòè - Êîò µàìäà Õèâàãà àñîñ ñîëèíèøèäà ÿµóäèéëàðíèíãµàì èøòèðîêè á´ëãàí äåéèëàäè (Filanovich 2011).

Àââàë ýôòàëèéëàð, ñ´íãðà Òóðê µî³îíëèãè äàâðèäà µàì èæòèìîèé-ìàúíàâèéµà¸ò áîáèäà ́ çãà õàë³, ́ çãà äèí âàêèëëàðèãà íèñáàòàí µàéðèµîµëèê âà áà²ðèêåíãëèêðóµè óñòóâîð á´ëãàí.

¤çàðî ÿõøè ³´øíè÷èëèê âà µóðìàò òóðêèé ³àáèëàëàðãà õîñ ôàçèëàòëàðäàíáèðè á´ëèá µèñîáëàíãàí. Òàúêèäëàø æîèçêè, VI àñðíèíã èêêèí÷è ÿðìè - VII àñðáîøëàðèäà Òóðê µî³îíëèãè òàðêèáèãà Óçî³ Øàð³äàí òî Àçîâ äåíãèçèñîµèëëàðèãà÷à, øèìîëèé Ñèáèðäàí ¥èìîëàé òî²ëàðè åòàêëàðèãà÷à á´ëãàí óëêàíµóäóä êèðàð ýäè. Óøáó µóäóääà ê´ïëàá õàë³, ýëàò âà ³àáèëàëàð èñòè³îìàò ³èëèá,´ç íàâáàòèäà óëàðíèíã áàð÷àñè òóðëè äèíëàðãà ýúòè³îä ³èëèøàð, áàð÷àñèäà´çèãà õîñ ³àäðèÿò âà ³àðàøëàð æî á´ëãàí ýäè. Ê´ê òàíãðè ðóµèãà ýúòè³îä ³èëãàíòóðêèé ³àâìëàð îðàñèäà êåéèí÷àëèê Õèòîé âà ¤ðòà Îñè¸íèíã òàúñèðè íàòèæàñèäàáîø³à äèíëàð, æóìëàäàí õðèñòèàíëèê, áóääàâèéëèê, ìîíèéëèê µàì òàð³àëàáîøëàãàíëèãè õóñóñèäà àââàë µàì ò´õòàëèá ´òèëãàí ýäè. ¢àðáèé Òóðê µî³îíèá´ëìèø Ò´í-ßá²ó (Ò´íøîµ) (618-630) ìàµàëëèé õàë³ âàêèëëàðè, àââàëî çîäàãîíëàðáèëàí ÿ³èíëàøèø, óëàð áèëàí ³àðèíäîøëèê àëî³àëàðèíè ´ðíàòèø ñè¸ñàòèíèþðèòäè. Ó ´ç äàâëàòè ìàíôààòëàðè ìîµèÿòèäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäà ¤ðòà Îñè¸õàë³ëàðè, óëàðíèíã ìàäàíèÿòèãà õàéðèµîµëèê áèëàí ³àðàäè. Ò´í-ßá²ó èæòèìîèé-ìàúíàâèé µà¸òäà áà²ðèêåíãëèê, àéíè³ñà äèíèé, ýòíèê, ôó³àðîëàðàðîáà²ðèêåíãëèê, µàìæèµàòëèê ìàñàëàëàðèãà µàì ýúòèáîð ³àðàòäè. ¥î³îíëèêäàçàðä´øòèéëèêíèíã óñòóâîð ´ðíè áèëàí áèð ³àòîðäà òóðëè àíèìèñòèê ³àðàøëàð,Ê´ê òàíãðè ðóµè, õðèñòèàíëèê, ìîíèéëèê, áóääàâèéëèê µàì ìàúëóì äàðàæàäàòàð³àëãàí µàìäà µî³îíëèê òîìîíèäàí óëàðíèíã ýúòè³îäè òåãèøëè äàðàæàäà

16


ìóµîôàçà µàì ³èëèíàðäè.Áîø³à äèí âà ³àâì âàêèëëàðèãà íèñáàòàí ´çàðî µóðìàò, ÿõøè ³´øíè÷èëèê

àíúàíàëàðè áóíäà êàòòà ðîëü ´éíàäè. Øóáµàñèç, Ò´í-ßá²óíèíã þ³îðèäà ³àéä³èëèíãàí è÷êè ñè¸ñàòè àµîëèíèíã µàìæèµàò á´ëèøè, òóðëè ýòíèê âà äèíèéíèçîëàðíèíã îëäèíè îëèøäà êàòòà ðîëü ́ éíàäè. Øóíè àëîµèäà òàúêèäëàø ëîçèìêè,àçàëäàí Ñó²ä âà óíãà ³´øíè µóäóäëàðèäà òóðëè ýëàòëàð âà õèëìà-õèë äèíèéæàìîà âàêèëëàðè µàìæèµàò âà µàìêîð á´ëèá ÿøàøãàí. Áó áîðàäà ñó²äëàð âà òóðêëàð´ðòàñèäàãè ìóíîñàáàòëàð òàðèõè âà óëàðíèíã ´çàðî ñèìáèîç æàðà¸íè èáðàòëèàµàìèÿò êàñá ýòàäè.

Òàúêèäëàø æîèçêè, ñó²äëàðíèíã íàôà³àò ¤ðòà Îñè¸,áàëêè áóòóí ÌàðêàçèéÎñè¸äàãè òàðèõèé-ìàäàíèéæàðà¸íëàðäàãè èøòèðîêèíè µà³ëè òàðçäà ýúòèðîô ýòèøêåðàê. Æóìëàäàí, 1962 éèëè Ì´²óëèñòîíäàí òîïèëãàí 551-630 éèëëàðäàãè òóðêµîêîíëàðèíèíã "Áóðãóò ̧ äíîìàñè" ìèñîëèäà ñó²äëàðíèíã Òóðê µî³îíëèãè äàâðèäàµî³îíëèê áîø³àðóâ èøëàðèäà ôàîë èøòèðîê ýòãàíëèêëàðèíèíã ãóâîµè á´ëèøìóìêèí (Bershtam 1997).

¥î³îíëèê µóäóäèäàãè ñó²äëàð áîøëè²è (î³ñî³îëè) µî³îí òîìîíèäàí "ýëòàáàð",ÿúíè êàòòà ³àáèëà ðàµáàðè óíâîíèãà ýãà á´ëãàí. Øó áèëàí áèðãà òóðêëàðíèíã µàìÑó²ä ìàúìóðèé-áîø³àðóâèäàãè èøòèðîêè êóçàòèëàäè. Æóìëàäàí, àãàð áóõîðîëèêñó²ä Íàõáàíä (õèòîé÷à Íîïàíüòî) òóðê µî³îíè ñàðîéèíèíã þ³îðè ëàâîçèìëèâàêèëè á´ëñà, òóðê àñëçîäàñè ×àêèí ×óð Áèëãà Áè÷óò ´²ëè Ïàíæèêåíò øàµðèµîêèìè ñèôàòèäà óçî³ éèëëàð äàâîìèäà ôàîëèÿò þðèòãàí. Øó áîèñ µàì õàë³íèíãáèðëèãè âà µàìæèµàòëèãè ê´ïèí÷à Õèòîé èìïåðàòîðëàðèíè äî²äà ³îëäèðãàí(Otahodjaev 2003). Áó õóñóñèäà 607 éèëäà ́ ç èìïåðàòîðè ñàðîéèãà ìàúëóìîò þáîðãàíõèòîé æîñóñè Ïýé Öçþé øóíäàé äåÿ ¸çãàí ýäè: "Òóðêëàð ñîääàäèë âà òàäáèðêîðýìàñëàð, óëàð îðàñèãà íèôî³ ñîëèø ìóìêèí. Àôñóñêè, óëàðíèíã îðàñèäà ñó²äëàðÿøàéäè, óëàð àé¸ð âà õèéëàêîðëàð. ¤øàëàð òóðêëàðíè ´ðãàòàäèëàð âàé´íàëòèðàäèëàð" (Otahodjaev 2003).

Àãàð ñó²ä ¸çìà ¸äãîðëèêëàðè àñîñèäà ñó²ä âà òóðêëàð îðàñèäàãè áà²ðèêåíãëèê- òîëåðàíòëèê ²îÿñè èëäèçëàðíè ´ðãàíàäèãàí á´ëñàê, ê´ïëàá àµàìèÿòãà ìîëèêìàúëóìîòëàðãà äó÷ êåëàìèç. Æóìëàäàí, VII àñð îõèðè VIII àñð áîøëàðèäà Ñó²ääàð´é áåðãàí æàðà¸íëàð µà³èäà ìàúëóìîò áåðóâ÷è Ìó² òî²è àðõèâè µóææàòëàðè áóáîðàäà òåãèøëè àµàìèÿò êàñá ýòàäè. Ìàçêóð µóææàòëàð àñîñàí "Ñó²ä ïîäøîñè,Ñàìàð³àíä µîêèìè", ñ´íã Ïàíæèêåíò µîêèìè Äåâàøòè÷ äåâîíèãà òåãèøëèäèð.Óøáó µóææàòëàðäàí Äåâàøòè÷äàí àââàëãè Ïàíæ µîêèìè ×àêèí ×óð Áèëãà Áè÷óò´²ëè èñìëè òóðê á´ëãàíèäàí äàëîëàò áåðàäè. Ó 15 éèëäàí çè¸ä (òàõìèíàí 693éèëäàí òî 708 éèëãà÷à) Ïàíæ âèëîÿòè âà øàµðèíè áîø³àðèá êåëãàí. Ñó²ä àñëçîäàñèÄåâàøòè÷ Ïàíæ µîêèìè á´ëãàí êåçëàðäà óíèíã õ´æàëèê áîø³àðóâ÷èñè -ôðàìàíäîðè âàçèôàñèíè ¤òò èñìëè òóðê çîäàãîíè áàæàðãàí. ¤òòíèíã ìàâ³åèÄåâàøòè÷äàí êåéèí èêêèí÷è äàðàæàäà á´ëãàíëèãè ê´ïëàá µóææàòëàð îð³àëè ´çòàñäè²èíè òîïìî³äà. 718-719 éèëëàðäà áèòèëãàí µóææàòëàðäà Äåâàøòè÷ Ñó²äïîäøîñè âà Ñàìàð³àíä µîêèìè á´ëãàí éèëëàðäà, àðàáëàðãà ³àðøè êóðàø ó÷óí¸ðäàì ñ´ðàá ´ç ýë÷èñè Ôàòóôàðííè ×î÷ãà æ´íàòàäè (Otahodjaev 2003).

¥óææàò ýñà Ôàòóôàðííèíã Äåâàøòè÷ãà æàâîá ìàêòóáè á´ëèá, ó ´ç íàâáàòèäà×î÷ òóäóíè âà Ôàð²îíà òóòó²è áèëàí ó÷ðàøãàíèíè ìàúëóì ³èëàäè. Óøáó µóææàòëàðÑó²ääàãè ýòíîñëàðàðî ìàñàëàëàðãà îéäèíëèê êèðèòèá, ñó²äëàð âà òóðêëàðíèíãÿãîíà ìà³ñàä é´ëèäà áèðëàøèá, µàìæèµàò, ´çàðî èòòèôî³ëèêäà ôàîëèÿòþðèòãàíëèêëàðèíè ê´ðñàòàäè. Áó èòòèôî³, 719-722 éèëëàðäà àðàáëàðãà ³àðøèÑó²ä, ×î÷, Ôàð²îíà âà òóðêëàð êîàëèöèÿñèãà àñîñ á´ëèá õèçìàò ³èëäè. Àæíàáèé

17


áîñ³èíãà ³àðøè ìàµàëëèé õàë³ëàð ́ çàðî áèðãàëàøèá, îçîäëèê µàðàêàòèäà èøòèðîêýòèøëàðè óøáó õàë³ëàð îðàñèäàãè ìóñòàµêàì ä´ñòîíà ìóíîñàáàòëàðäàí äàðàêáåðàðäè. Ìó² òî²è àðõèâèíèíã ÿíà áèð µóææàòè "Íèêîµ ãóâîµíîìàñè" âà "Êó¸âíèíãêåëèí îëäèäàãè ìàæáóðèÿòëàðè" áèòèêëàðèäàí èáîðàò á´ëèá, óíäà ¤òòàãèí èñìëèòóðê àñëçîäàñè áèëàí Íàâåêàò (Íàâêàò, Åòòèñóâäàãè ñó²ä øàµðè) µîêèìè ×åðµîìèéëèãèäàãè ñó²ä ³èçè Äó²äðóí÷à íèêîµè âà ´çàðî áèòèìè ³àé ýòèëãàí.¥óææàòíèíã àµàìèÿòëè æèµàòè øóíäàêè, óíäà òóðêëàð âà ñó²äëàð ´ðòàñèäàãèíèêîµ íàìóíàñè àêñ ýòãàí. Áó íèêîµ çàðäóøòèéëàðíèíã "£îíóíëàð óéè"äà áèòèëãàí.Òóðêèé ¤òòàãèí çàðäóøòèéëàðíèíã àíúàíàñèãà àñîñàí "ìó³àääàñ èëîµ Ìèòðàèøòèðîêèäà" êåëèí Äó²äðóí÷à îëäèäàãè

ìàæáóðèÿòëàðíè ´ç çèììàñèãà îëàäè(Otahodjaev 2003). Ìàçêóð µóææàò èêêèõàë³ îðàñèäàãè ÿ³èí ìóíîñàáàòëàðíè àêñ ýòòèðãàíëèãè áèëàí òåãèøëè àµàìèÿòêàñá ýòàäè.

Ìó² òî²èäàí òîïèëãàí ÿíà áèð µóææàò àðàá íîèáèíèíã âàêèëè Àáäóðàµìîíèáí Ñóáµíèíã Äåâàøòè÷ãà þáîðãàí ìàêòóáè á´ëèá, óíäà Äåâàøòè÷íèíã ÿ³èíä´ñòëàðè ñó²ä Íèæèòàê âà òóðê Âà²íïàò Ê´ð÷è íîìëàðè çèêð ýòèëãàí. Âà²íïàòÊ´ð÷è, ãàð÷è òóðê á´ëñàäà,

çàðäóøòèòèéëèêíè ³àáóë ³èëãàí µàìäà "âà²íïàò - êàòòà ³îµèí"äàðàæàñèãàýðèøãàí ýäè.

Øóíäàé ³èëèá, Òóðê µîêîíëèãè äàâðèäà ê´ïëàá ñó²ä çîäàãîíëàðèíèíã òóðêèéèåðàðõèÿ òàðêèáèãà êèðèøè, òóðê ãóðóµ áîøëè³ëàðèíèíã ýñà ìàµàëëèé ìàúìóðèé- áîø³àðóâ âà õ´æàëèê þðèòèø òèçèìèäàãè èøòèðîêè îäàòèé µîëãà àéëàíãàí ýäè.Ìàñàëàíèíã ÿíà áèð ýúòèáîðëè æèµàòè øóíäàêè, Ìó² òî²èäàí òîïèëãàíµóææàòëàðäà áèðîí-áèð ýòíîñëàð âà äèíëàðàðî àéèðìà÷èëèê, èõòèëîôëàð µà³èäàìàúëóìîòëàð ó÷ðàìàéäè.

Ñó²ä âà òóðêèé àµîëè îðàñèäàãè äèíèé áà²ðèêåíãëèê, òîì ìàúíîäàãèòîëåðàíòëèê óëàð ýúòè³îä ³èëãàí äèíëàðíèíã áèð-áèðèíè ò´ëäèðãàíëèãè áèëàíµàì èçîµëàíàäè. Õèòîé ñàé¸µè Ñþàíü Öçÿíü ´ç "Áèîãðàôèÿ"ñèäà ÅòòèñóâäàãèÒóðê µî³îíëèãè ñàðîéèäàãè çàðäóøòèéëèê àíúàíàëàðè, òóðêëàðíèíã îëîâãàñè²èíèøëàðè µà³èäà õàáàð áåðãàíëèãè þ³îðèäàãè ìóëîµàçàëàðíèíã ìàíòè³èéòàñäè²è á´ëèá õèçìàò ³èëàäè (Tugusheva 1991).

¤ðòà àñðëàðäà ñó²ä ìóµîæèðëàðè áèð ³àòîð áîø³à äèíëàð (ìîíèéëèê,õðèñòèàíëèê) êàáè áóääèçìíè µàì Øàð³èé Òóðêèñòîí, Òóðê µî³îíëèêëàðè âà²àðáèé Õèòîéäà òàð³àëèøèäà ìàúëóì äàðàæàäà ìèññèîíåðëèê âàçèôàñèíèáàæàðãàíëàð. Øó áèëàí áèðãà Øàð³èé Òóðêèñòîíäà ³´íèì òîïãàí ñó²äëàð ó åðäàãèìàµàëëèé õàë³ëàð, àñîñàí, òóðêëàð áèëàí áèð ³àòîðäà áóääèçìãà ýúòè³îä ³èëãàíëàð.Áó µà³äà ê´ïëàá ñó²ä òèëèäàãè áóääàâèé ̧ çìà àäàáè¸òëàð òàµëèëè ìàúëóìîò áåðàäè.¥àòòî ñó²ä òèëèäàãè áóääàâèé àñàðëàðíè òóðê êîòèáëàðè ê´÷èðèøãàíè µàì ìàúëóìá´ëìî³äà. Æóìëàäàí, "Âàæðà÷µåäèêà" íîìëè àñàð £óòëó² èñìëè òóðê êîòèáèòîìîíèäàí ê´÷èðèëãàí. Òàðèõèé àµàìèÿòãà ìîëèê "Âåññàíòàðà æàòàêà", "Ìàñòàê÷àøàíò", "£èëìèøëàðèìèç..." êàáè àñàðëàð áèð ³àäàð àµàìèÿò êàñá ýòèá, óëàð´çáåê òèëèãà µàì ´ãèðèëãàí (Ishokov 2000).

4.Õóëîñàëàð:Ìàñàëàãà õóëîñà òàðçèäà ³óéèäàãèëàðíè òàúêèäëàø ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð:- Áà²ðèêåíãëèê óìóìèíñîíèé ³àäðèÿò á´ëèá, ó èíñîííèíã ýçãóëèêêà èíòèëèøè

âà ÿðàòóâ÷àíëèê ôàîëèÿòè íàòèæàñèäà þçàãà êåëãàí. Óíèíã ìóµèì ìåçîíè - áîø³àôèêð, äóí¸³àðàø, äèí, óðô-îäàò, òèë, ýòíîñ âà èð³ëàðãà íèñáàòàí ýµòèðîì, ê´ïàâëîäëàðíèíã òàôàêêóðè, ìàúíàâèÿòèíèíã áîéèòèëèøè òóôàéëè ÿðàòèëãàí;

18


- áà²ðèêåíãëèê èáòèäîñèäà, àòðîô-ìóµèò ñèðëàðèíè àíãëàøãà èíòèëèøòóôàéëè, èíñîííèíã ýêîëîãèê áèëèìëàðè äîèðàñèíèíã êåíãàéèá áîðèøèíàòèæàñèäà, µà¸ò òîðòè³ ³èëóâ÷è òàáèàòãà íèñáàòàí ýµòèðîì îèëà âà æàìîàëàðè÷êè ìóíîñàáàòëàðèäà µàì íàìî¸í á´ëãàí (îèëà àúçîëàðè, ôàðçàíäëàð, ¸øè óëó²êèøèëàðãà µóðìàò áèëàí ³àðàø µàìäà ìàòðèàðõàò àíúàíàëàðè);

- á´ë²óñè õàë³ëàð âà äàâëàòëàð µóäóäèé ÷åãàðàëàðèíèíã ðèâîæè áîøèäà ÿãîíàýòíîñíèíã æîéëàøóâè áèëàí áî²ëè³ á´ëìàãàí µàìäà µàìèøà ìóðàêêàá âà äîèìèéÿíãèëàíèá áîðóâ÷è ýòíèê âà ìàäàíèé æàðà¸íëàðíè àêñ ýòòèðãàí. Ýòíèê âà äàâëàò-ñè¸ñèé ÷åãàðàëàðè øàêëëàíèøèäàí àí÷à èëãàðè àµîëè æîéëàøóâèíèíã µóäóäëàðèòàáèèé-ãåîãðàôèê ÷åãàðàëàð áèëàí áåëãèëàíãàí. Òóðëè òàðèõèé äàâðëàð ìîáàéíèäàê´ïëàá ³àáèëà âà ýëàòëàð, àéíè³ñà, óëàð ìóàéÿí µóäóäëàðäà àðàëàø æîéëàøèáèñòè³îìàò ³èëãàíëàðè òóôàéëè óìóìèé ìàäàíèé àíúàíàëàðãà ýãà á´ëèøãàí.Óëàðíèíã ÿ³èí ³´øíè÷èëèãè, óçî³ äàâîì ýòãàí ́ çàðî ìóíîñàáàòëàð âà òàúñèðëàðèíàôà³àò ìàäàíèé, áàëêè ýòíèê ñèíòåçèãà µàì îëèá êåëãàí;

- ¸çìà ìàúëóìîòëàðãà ê´ðà, ìèë. àââ. V àñðäà¸³ ́ ðòàîñè¸ëèêëàð - õîðàñìèéëàð,áà³òðèÿëèêëàð, ñó²äèéëàð, ñàêëàð £àäèìãè Øàð³íèíã Ñóçà, Áîáèë, Ìåìôèñêàáè øàµàðëàðèäà âà Ýëåôàíòèíà îðîëèäà áîø³à õàë³ëàð áèëàí áèðãàëèêäàÿøàá, òóðëè ôàîëèÿò áèëàí øó²óëëàíãàíëàð. Óëàðãà íèñáàòàí óé-æîé, õóñóñèéìóëêêà ýãà á´ëèø, ìàµàëëèé òèë âà ̧ çóâíè ́ ðãàíèø, ́ ç ýúòè³îäëàðèíè ³àäðëàøãàæèääèé ò´ñè³ âà ³àðøèëèê á´ëìàãàí;

- ýòíîìàäàíèé ê´ï õèëëèëèê øàðîèòèäà, àéðèì õàë³ëàðíèíã ìàäàíèÿòè âàäèíè òóðëè÷à á´ëñà µàì, óëàðíèíã áèðëàøóâèãà àµëî³èé âà ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàðïîéäåâîð âàçèôàñèíè áàæàðãàí. Øó òàðè³à òèí÷ëèê, áàð³àðîðëèê, òîòóâëèê âàáà²ðèêåíãëèêêà èíòèëèø ́ ç àµàìèÿòèíè ñà³ëàá êåëãàí, âèæäîí ýðêèíëèãè, ÿúíè³àéñè äèííèíã òàðàôäîðè á´ëèø µó³ó³èé êàôîëàòëàíãàí;

øóíèíãäåê, áà²ðèêåíãëèê òàìîéèëèíèíã àéíàí ¤ðòà Îñè¸ õóñóñàí, µîçèðãè¤çáåêèñòîí µóäóäèäà þçàãà êåëèøèíè ³óéèäàãè îìèëëàð áèëàí õàðàêàòëàøìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð.

- ¥óäóäèíèíã ´çèãà õîñ æ´²ðîôèé æîéëàøóâè âà è³ëèìèé øàðò-øàðîèòè:³àéä ýòèø ëîçèìêè, ¤ðòà Îñè¸, õóñóñàí µîçèðãè ¤çáåêèñòîí ³óëàé ãåîñè¸ñèéìàñêàíäà ðàíã-áàðàíã åð ðåëüåôè âà ëàíäøàôòëàðäàí èáîðàò. ¥óäóääà áèð âà³òíèíã´çèäà òî²ëè³, ´ðìîí, äàøò, ÷´ë âà ñàµðîëàð µàì ìàâæóä. È³ëèìè ýñà ì´òàäèë(êîíòèíåíòàë), òåãèøëè òàáèàò èíæè³ëèêëàðèäàí õîëè ýìàñ. Áóòóí µóäóä á´éëàáñóâ òàí³èñëèãè äîèìî ìàâæóä á´ëãàí. Ìàçêóð µîëàò ýñà ìàµàëëèé àµîëèäàí ñàáð-òî³àòëèëèê, ÷èäàìëèëèê, ìåµíàòñåâàðëèëèê, ìóðàêêàá, ãîµèäà ³óð²î³÷èëæàçèðàìà ̧ ç, áèð âà³òíèíã ́ çèäà ³àµðàòîí ³èøãà ìîñëàøóâ÷àíëèêíè òàëàá ³èëãàí.Áó æ´²ðîôèé øàðîèò àµîëèíè µàð ³àíäàé òàáèàò êèéèí÷èëèêëàðèãà ÷èäàøèãà,ìåµíàòäàí á´éèí òîâëàìàñëèêêà, êó÷, ìàòîíàò âà èðîäà ýãàëàðè á´ëèøãà îëèáêåëãàí. Áóíè ́ ç âà³òèäà àíòèê äàâð ìóàëëèôëàðè, õóñóñàí "òàðèõ ôàíèíèíã îòàñè"á´ëìèø Ãåðîäîò µàì òàúêèäëàãàí ýäè.

- ¥óäóäèé ýòíèê ìóòàíîñèáëèê: ìàúëóìêè, Îñè¸ µóäóäèäà áðîíçà-òåìèðäàâðëàðèäàí áîøëàá ´òðî³ çèðîàòêîð àµîëè âà ê´÷ìàí÷è ÷îðâàäîð êàáèëàëàðèñòè³îìàò ³èëèøãàí. Ìàçêóð ãóðóµëàð ´ðòàñèäà ³àäèìãè äàâðäàí áîøëàá ´çàðîµóðìàò âà êîìïðîìèññ (êåëèøóâ÷àíëèê)êà àñîñëàíãàí ìóíîñàáàòëàð ³àðîð òîïãàí.Âîµàëàðäàãè çèðîàòêîð àµîëè âà ê´÷ìàí÷è ÷îðâàäîð ³àáèëàëàð ´ðòàñèäàãè óøáóìóíîñàáàòëàð ́ çàðî ìàíôààòëè ñàâäî-è³òèñîäèé ìóíîñàáàòëàð, ́ çèãà õîñ òóðìóøòàðçèíè µóðìàò ³èëèøäà ´ç àêñèíè òîïãàí ýäè. Çåðî, ÷´ë âà äàøò µóäóäëàðäàÿøîâ÷è òóðêèé ³àâìëàðãà õîñ áà²ðèêåíãëèê âà èøîí÷, âîµà òóá æîé àµîëèñèãà

19


õîñ ñàáð-òî³àòëèëèê âà ìåµíàòñåâàðëèëèê óøáó ìóòàíîñèáëèêêà àñîñ á´ëèá õèçìàò³èëãàí. Øèìîë âà æàíóá ́ ðòàñèäàí ́ çàðî ìóòàíîñèáëèêíè àñðëàð äàâîìèäà òóðêèé³àâìëàðíèíã µóäóäãà ê´÷èá êåëà áîøëàøè, óëàðíèíã òóá æîé àµîëè è÷êè èøëàðèãààðàëàøìàñëèãè, ìàµàëëèé àµîëè áèëàí ÿõøè ³´øíè÷èëèê àëî³àëàðèäà µàì ê´ðèøìóìêèí ýäè.

È³òèáîñëàð/Ñíîñêè/References

[1] Buryakov, Yu. 2011. Ñòàíîâëåíèå õðèñòèàíñòâà â Ñðåäíåé Àçèè (ïîïèñüìåííûì è âåùåñòâåííûì èñòî÷íèêàì) // Ðóññêàÿ ïðàâîñëàâíàÿ öåðêîâü âÑðåäíåé Àçèè. 140 ëåò. Äîáðîñîñåäñòâà ñ èñëàìîì. Ìàòåðèàëû ìåæä.êîíô.- Òàøêåíò.- Ñ.25.

[2] Filanovich, M. 2011. Èñòîðè÷åñêèå êîðíè êîíôåññèîíàëüíîéòîëåðàíòíîñòü â Óçáåêèñòàíå (äðåâíîñòü è ñðåäíåâåêîâüå) // Ðóññêàÿ ïðàâîñëàâíàÿöåðêîâü â Ñðåäíåé Àçèè. 140 ëåò. Äîáðîñîñåäñòâà ñ èñëàìîì. Ìàòåðèàëû ìåæä.êîíô.-Òàøêåíò. - Ñ.275.

[3] Odilov, A. 2019. ¤çáåêèñòîí èæòèìîèé-ìàúíàâèé µà¸òèäà áà²ðèêåíãëèêòàìîéèëèíèíã òóòãàí ́ ðíè (´ðòà àñðëàð ìèñîëèäà).- Òàøêåíò: Turon-Iqbol. - 3 á.ò.

[4] Murtazayeva, R. 2010. Ìåæíàöèîíàëüíûå îòíîøåíèÿ è òîëåðàíòíîñòü âÓçáåêèñòàíå: èñòîðè÷åñêèé îïûò è ñîâðåìåííîñòü. / Îòâåò.ðåä. Ð.Õ.Ìóðòàçàåâà. -Òàøêåíò: Mumtozso'z. - 400 ñ.

[5] Murtazayeva, R. 2010. Òîëåðàíòíîñòü - êàê èíòåãðèðóþùèé ôàêòîð âìíîãîíàöèîíàëüíîì Óçáåêèñòàíå. - Òàøêåíò. Óçáåêèñòàí, 2010. - 14 ï.ë.

[6] Murtazayeva, R. 2016. Ìàµàëëà - ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèê âà áà²ðèêåíãëèêìàñêàíè. Òîøêåíò: Ìóìòîç ñ´ç. - 5 á.ò.

[7] Murtazayeva, R.; Doroshenko, T; Sai povaK. andother. 2018.Ìåæíàöèîíàëüíîå ñîãëàñèå â Óçáåêèñòàíå è òîëåðàíòíîñòü: âçãëÿä ñêâîçü ïðèçìóâåêîâ. - Òàøêåíò: Turoniqbol. - 124 ñ.

[8] Murtazayeva, R.; Doroshenko, T; Inoyatova, D.; Saipova K. and other. 2018.Áà²ðèêåíã ¤çáåêèñòîí äèàñïîðàëàðè òàðèõè (áóõîðî ÿµóäèéëàð, íåìèñ, êîðåéñ,ãðåê, óé²óð áîëòè³á´éè õàë³ëàðè ìèñîëèäà). - Òîøêåíò: Turon iqbol. - 176 á.

[9] Ata-Mirzaev, O.;Gentshke, V.; Murtazaeva, R. 2004. Ìåæíàöèîíàëüíàÿòîëåðàíòíîñòü â Óçáåêèñòàíå: èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü. - Òàø-êåíò: Óíèâåðñèòåò.- 179 ñ.

[10] Sagdullaev, A. 2018. Áà²ðèêåíãëèêíèíã òàðèõèé èëäèçëàðè. - Òîøêåíò:Tamaddun, 2018. - 2 á.ò.

[11] Saipova, K. 2018. Òîëåðàíòíîñòü óçáåêñêîãî íàðîäà ê ýâàêóèðîâàííûì èäåïîðòèðîâàííûì íàðîäàì â ãîäû âîéíû ñ ôàøèçìîì. - Òàøêåíò: Turoniqbol. -5,37 ï.ë.

[12] Ýòíîäåìîãðàôè÷åñêèå ïðîöåññû â Óçáåêèñòàíå. - Òàøêåíò, 2005. ÊíèãàI. - 18,9 ï.ë.;

[13] Ýòíîäåìîãðàôè÷åñêèå ïðîöåññû â Óçáåêèñòàíå. - Òàøêåíò, 2005. ÊíèãàII. - 13 ï.ë.;

[14] Óðáàíèçàöèîííûå ïðîöåññû â Óçáåêèñòàíå: èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü. -Òàøêåíò, 2010. ×àñòü I. - 20 ï.ë.;

[15] Óðáàíèçàöèîííûå ïðîöåññû â Óçáåêèñòàíå: èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü. -Òàøêåíò, 2010. ×àñòü II. - 14 ï.ë.

[16] Ìåæíàöèîíàëüíûå îòíîøåíèÿ è òîëåðàíòíîñòü â Óçáåêèñòàíå:

20


èñòîðè÷åñêèé îïûò è ñîâðåìåííîñòü. - Òàøêåíò, 2016. - 18 ï.ë[17] ¤çáåêèñòîíäà ìèëëàòëàðàðî ìóíîñàáàòëàð: òàðèõ âà µîçèðãè çàìîí. -

Òîøêåíò, 2003. - 29,5 á.ò.[18] Áà²ðèêåíãëèê - æàìèÿò áàð³àðîðëèãèíèíã àñîñè. - Òîøêåíò, 2003.- 18,5

á.ò.[19] ¨øëàð òàðáèÿñèäà òîëåðàíòëèê - äàâð òàëàáè. - Òîøêåíò, 2008. - 20 á.ò.[20] ¤çáåêèñòîí òàðèõè ôàíèäàãè èííîâàöèÿëàð: íàçàðèÿ âà àìàëè¸ò. -

Òîøêåíò, 2013.[21] ¤çáåêèñòîíäà òèí÷ëèê-îñîéèøòàëèê, µàâôñèçëèê âà ìèëëàòëàðàðî

µàìæèµàòëèëèêíè ìóñòàµêàìëàø - ìàìëàêàò òàðà³³è¸òèíèíã ïîéäåâîðè. - Òîøêåíò,2013.

[22] ¤çáåêèñòîííèíã æàµîí µàìæàìèÿòè áèëàí ´çàðî ä´ñòëèê âà µàìêîðëèêàëî³àëàðèíè ìóñòàµêàìëàøäà õàë³ äèïëîìàòèÿñèíèíã òóòãàí ´ðíè âà ðîëè. -Òîøêåíò, 2017.

[23] Pirshict, A; Ìîngayt, A.; Alekseev, V. 1968. Èñòîðèÿ ïåðâîáûòíîãî îáùåñòâà.- Ì.: Âûñøàÿ øêîëà.

[24] Lamberg-Korlovskiy, K. 1990. Ìîäåëè âçàèìîäåéñòâèÿ â III òûñÿ÷åëåòèèäî í.ý.: îò Ìåñîïîòàìèè äî äîëèíû Èíäà // Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè. - Ì. - ¹1.

[25] Sarianidi, V. 1975.Äðåâíèå çåìëåäåëüöû Àôãàíèñòàíà. - Ì.: Íàóêà;[26] Asêàrîv, A; Shirinov, Ò. 1993. Ðàííÿÿ ãîðîäñêàÿ êóëüòóðà ýïîõè áðîíçû

þãà Ñðåäíåé Àçèè. - Ñàìàðêàíä.[27] Gardin,J., Lyonnet,B. 1974-1978. Laprospectionarheologiquedela

Bactrianeorientale: premiersresultats // Mesopotamia. XIII-XIV[28] Frankfort, H. 1985. Tradition harappenne et innovation Bactrienne a'Shortughai

// L'archeologique Bactriane ansienne. - Paris.[29] Sagdullaev, A. 2000. Ñðåäíÿÿ Àçèÿ è Èíäèÿ - ôîðìèðîâàíèå ðàííèõ

ïóòåé èñòîðèêî-êóëüòóðíûõ ñâÿçåé // Èíäèÿ è Öåíòðàëüíàÿ Àçèÿ (äîèñëàìñêèéïåðèîä). - Òàøêåíò.

[30] Adams, W. 1968. Invasion, Diffusion, Evolution // Antiquity. XLII. - ¹ 167.[31] Ioffi, N. 1986. Ñôåðû âçàèìîäåéñòâèÿ â Ìåñîïîòàìèè // Äðåâíèå

öèâèëèçàöèè Âîñòîêà. - Òàøêåíò: Ôàí.[32] Àtanbaeva, B., Rogojinskiy, A. 2006. Ìîãèëüíèê Øàãûì - íîâûé ïàìÿòíèê

ýïîõè áðîíçû Âîñòî÷íîé Ôåðãàíû // Àðõåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â Óçáåêèñòàíå.2004-2005 ãã.- Òàøêåíò.

[33] Sarisnidi, V. 2010. Çàäîëãî äî Çàðàòóøòðû. - Ì.: Ñòàðûé ñàä.[34] Rtveladje, E. 2005. Öèâèëèçàöèè, ãîñóäàðñòâà, êóëüòóðû Öåíòðàëüíîé

Àçèè. - Òàøêåíò.[35] Ìàvlonov, O. 2008. Ìàðêàçèé Îñè¸íèíã ³àäèìãè é´ëëàðè. - Òîøêåíò:

Àêàäåìèÿ.[36] Dandamaev, Ì.;Lukonin, V. 1980. Êóëüòóðà è ýêîíîìèêà Äðåâíåãî Èðàíà.

- Ì.: Íàóêà.[37] Dandamaev, Ì. 1982. Èíäèéöû â Èðàíå è Âàâèëîíèè â àõåìåíèäñêèé

ïåðèîä// Äðåâíÿÿ Èíäèÿ. Èñòîðèêî-êóëüòóðíûå ñâÿçè. - Ì.[38] Kent, R. 1953. Old Persian: Grammer. Texts. Lexicon. - New Haven[39] ÊurctiyRufIV, 11, 5.[40] Sagdullaev, À. £àäèìãè ¤ðòà Îñè¸ òàðèõè... - Á.78.[41] Øàõåðìàéð Ô. Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé. - Ì.: Íàóêà, 1986. - Ñ.291-293.[42] Ðòâåëàäçå Ý.Â. Âåëèêèé øåëêîâûé ïóòü. - Òàøêåíò: Øàð³, 2000.

21


[43] Ðòâåëàäçå Ý.Â., Ëèâøèö Â.À. Ïàìÿòíèêè äðåâíåé ïèñüìåííîñòè. -Òàøêåíò: Ôàí, 1985. - 38 ñ.

[44] Ñàãäóëëàåâ À., Ðòâåëàäçå Ý. Â ñòðàíå çîëîòîãî îãíÿ. - Òàøêåíò:Óçáåêèñòàí, 1983. - Ñ.77-83.

[45] Ôèëàíîâè÷ Ì.È. Ðåëèãèîçíàÿ òîëåðàíòíîñòü ãîðîäîâ íà Âåëèêîìøåëêîâîì ïóòè // Áà²ðèêåíãëèê - æàìèÿò áàð³àðîðëèãèíèíã àñîñè. - Òîøêåíò,2003.

[46] Áóðÿêîâ Þ. Ñòàíîâëåíèå õðèñòèàíñòâà â Ñðåäíåé Àçèè (ïî ïèñüìåííûìè âåùåñòâåííûì èñòî÷íèêàì) // Ðóññêàÿ ïðàâîñëàâíàÿ öåðêîâü â Ñðåäíåé Àçèè.140 ëåò. Äîáðîñîñåäñòâà ñ èñëàìîì. Ìàòåðèàëû ìåæä.êîíô.- Òàøêåíò, 2011. -Ñ.20-21.

[47] Ïî ñòîïàì Ôîìû. Õðèñòèàíñòâî â Öåíòðàëüíîé Àçèè. - Ì., 2011. - Ñ.40.[48] Äðåñâÿíñêàÿ Ã.ß. Íåêðîïîëü ñòàðîãî Ìåðâà // Òðóäû ÞÒÀÊÝ Àøõàáàä,

1989. Ò.XIX; Óñìàíîâà Ç.È. Õðèñòèàíñêèå ïàìÿòíèêè Òóðêìåíèè // Èç èñòîðèèäðåâíèõ êóëüòîâ Ñðåäíåé Àçèè. Õðèñòèàíñòâî. - Òàøêåíò, 1994. - Ñ.29-31;

[49] Ëîãèíîâ Ñ., Ñèìñîí Î.Äæ. Ðàñêîïêè â Ìåðâå íà ãîðîäèùå Ýðêàëå â1992-1993 ãã. // Òåçèñû äîêëàäîâ íàó÷íîé êîíôåðåíöèè / Ìåðâ â äðåâíåé èñðåäíåâåêîâîé èñòîðèè Âîñòîêà. - Ìàðû, 1994. - Ñ.51.

[50] Ëèâùèö Â.À., Õðîìîâ À.Ë. Ñîãäèéñêèé ÿçûê // Îñíîâû èðàíñêîãîÿçûêîçíàíèÿ. Ñðåäíå-èðàíñêîèå ÿçûêè. - Ì.: Íàóêà, 1981. - Ñ.354-361; Æóìàãóëîâ×. ßçûê ñòàðîòþðêñêèõ íåñòîðèàíñêèõ ïàìÿòíèêîâ Êèðãèçèè. - Ôðóíçå, 1971. -Ñ.10-12.

[51] Íèêèòèí À.Á. Õðèñòèàíñòâî â Öåíòðàëüíîé Àçèè (äðåâíîñòü èñðåäíåâåêîâüå) // Âîñòî÷íûé Òóðêåñòàí è Ñðåäíÿÿ Àçèÿ. Èñòîðèÿ. Êóëüòóðà. Ñâÿçü.- Ì., 1984. - Ñ.122.

[52] Ãàôóðîâ Á.Ã. Òàäæèêè. Êíèãà ïåðâàÿ. - Äóøàíáå: Èðôîí, 1988. - Ñ.310.[53] Áîëòàáîåâ ¥. Ìàµìóäîâ Ì. Àäàáèé-ýñòåòèê òàôàêêóð òàðèõè. I æèëä.

£àäèìãè äàâð. - Òîøêåíò: Mumtoz so'z, 2013. - Á.386.[54] Êîáçåâà Î.Ï. Èñòîðè÷åñêèå êîðíè òîëåðàíòíîñòè â Óçáåêèñòàíå. /

Ìåæíàöèîíàëüíîå ñîãëàñèå â Óçáåêèñòàíå è òîëåðàíòíîñòü: âçãëÿä ñêâîçü ïðèçìóâåêîâ. - Òàøêåíò: Turon-Iqbol, 2018. - Ñ.9.

[55] Ñîäè³îâ Ê. Ýñêè óé²óð ¸çóâè. - Òîøêåíò, 1989. - Á.42.[56] Ñàìàð³àíä òàðèõè. Èêêè òîìëèê. Iòîì. - Òîøêåíò: Ôàí, 1971. - Á.128-129.[57] Ãàôóðîâ Á.Ã. Òàäæèêè. Êíèãà ïåðâàÿ. - Äóøàíáå: Èðôîí, 1988. - Ñ.358.[58] Áåðíøòàì À.Í. Ñðåäíåàçèàòñêàÿ äðåâíîñòü è åå èçó÷åíèå çà 30 ëåò. //

ÂÄÈ, 1997. - ¹3. - Ñ.88.[59] Îòàõ´æàåâ À. Èëê ́ ðòà àñðëàðäà Ñ´²ääàãè ìèëëèé âà äèíèé áà²ðèêåíãëèê

(ñó²ä ¸çìà ìàíáàëàðè àñîñèäà) // Áà²ðèêåíãëèê - æàìèÿò áàð³àðîðëèãèíèíãàñîñè. Ðåñïóáëèêà èëìèé-àìàëèé àíæóìàí ìàòåðèàëëàðè. - Òîøêåíò, 2003. - Á.171.

[60] Òóãóøåâà Ë.Î. Óéãóðñêàÿ âåðñèÿ áèîãðàôèè Ñþàíü-Öçÿíü. - Ì.: Íàóêà,1991. - Ñ.5-7.

[61] Èñµî³îâ Ì.Ì., Îòàõ´æàåâ À. Ñ´²äëàðíèíã áóääàâèé ôàëñàôèé-àµëî³èéìåðîñèäàí // £àäèìãè ¸çìà ̧ äãîðëèêëàð. - Òîøêåíò: ̈ çóâ÷è, 2000. - Á.33-38.

22




LOOK TO THE PAST

Ýðãàøåâà Þëäóç Àëèìîâíà£àðøè ìóµàíäèñëèê-è³òèñîäè¸ò èíñòèòóòè

¤çáåêèñòîí òàðèõè êàôåäðàñè ìóäèðè, òàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð

¤ÇÁEÊÈÑÒOÍÄA "ÌAÄAÍÈÉ ÈÍ£ÈËÎÁ" ÑÈ¨ÑAÒÈ ÂA ÓÍÈAÌAËÃA OØÈÐÈØ ÓÑÓËËAÐÈ

For citation:Ergasheva Yulduz Alimovna. "CULTURAL REVOLUTION" POLICY INUZBEKISTAN AND ITS IMPLEMENTATION METHODS. Look to the past. 2020,vol. 1, issue 3, pp. 22-29

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-2

ÀÍÍÎÒÀÖÈß Ìà³îëàäà ¤çáåêèñòîíäà "ìàäàíèé èí³èëîá" ñè¸ñàòèíè àìàëãà îøèðèëèøè,

óíèíã ìîµèÿòè âà ìàôêóðàâèé àñîñëàðè, ñîâåò µîêèìèÿòèíèíã ìèëëèé ìàäàíèÿòíèñîâåòëàøòèðèø áîðàñèäàãè òàäáèðëàðè êàáè ìàñàëàëàð òàµëèë ³èëèíãàí. Õàë³íèíãìàúíàâèé âà ìàäàíèé µà¸òèãà ñîâåò ìàäàíèé ñè¸ñàòèíè æîðèé ýòèøíèíã èæîáèéâà ñàëáèé íàòèæàëàðè ê´ðñàòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: "ìàäàíèé èí³èëîá", ìàêòàá, õàë³ òàúëèìè, çè¸ëèëàð, ìàäàíèéìåðîñ, äèíèé ³àäðèÿòëàð.

Ýðãàøåâà Þëäóç Àëèìîâíàäîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê, ïðîôåññîð, çàâåäóþùàÿ êàôåäðîé Èñòîðèè

Óçáåêèñòàíà Êàðøèíñêîãî èíæåíåðíî-ýêîíîìè÷åñêîãî èíñòèòóòà

ÏÎËÈÒÈÊÀ "ÊÓËÜÒÓÐÍÎÉ ÐÅÂÎËÞÖÈÈ" ÂÓÇÁÅÊÈÑÒÀÍÅ È ÌÅÒÎÄÛ Å¨ ÎÑÓÙÅÑÒÂËÅÍÈß

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ ñòàòüå àíàëèçèðóþòñÿ âîïðîñû îñóùåñòâëåíèÿ ïîëèòèêè "êóëüòóðíîé

ðåâîëþöèè" â Óçáåêèñòàíå, å¸ ñóùíîñòü è èäåîëîãè÷åñêèå îñíîâû, à òàêæåìåðîïðèÿòèÿ ñîâåòñêîé âëàñòè ïî ñîâåòèçàöèè íàöèîíàëüíîé êóëüòóðû.Îñâåùàþòñÿ ïîçèòèâíûå è íåãàòèâíûå ïîñëåäñòâèÿ âíåäðåíèÿ ñîâåòñêîé

23


êóëüòóðíîé ïîëèòèêè íà äóõîâíóþ è êóëüòóðíóþ æèçíü íàðîäà.Êëþ÷åâûå ñëîâà: "êóëüòóðíàÿ ðåâîëþöèÿ", øêîëà, íàðîäíîå îáðàçîâàíèå,

èíòåëëèãåíöèÿ, êóëüòóðíîå íàñëåäèå, ðåëèãèîçíûå öåííîñòè.

Ergasheva Yulduz Alimovnadoctor of historical sciences, professor, head of the Department of History of

Uzbekistan, Karshi Engineering Economic Institute

"CULTURAL REVOLUTION" POLICY IN UZBEKISTAN AND ITSIMPLEMENTATION METHODS

ABSTRACTThe article analyzes the implementation of the policy of the "cultural revolution" in

Uzbekistan, its essence and ideological foundations, as well as the activities of theSoviet government on the Sovietization of national culture. The positive and negativeconsequences of the introduction of Soviet cultural policy on the spiritual and culturallife of the people are highlighted.

Index Terms: "cultural revolution", school, public education, intelligentsia, culturalheritage, religious values. "cultural revolution", school, public education, intelligentsia,cultural heritage, religious values.


Ìóñòa³èë ¤çáåêèñòoí ÷ó³óð ́ çãaðèøëað é´ëèíè áoñèá ́ òèá, ́ çèãa xoñ ìèëëèéðèâoæëaíèø ñòðaòåãèÿñèíèíã añoñè ñèôaòèäa þêñaê ìaúíaâèÿòãa ýðèøèø

âa ìaúíaâèé ño²ëoì æaìèÿòíè øaêëëaíòèðèøíè óñòóâoð âaçèôa ³èëèá ³´éäè.¤çáåêèñòoííèíã ìaúíaâèé-aµëo³èé ÿíãèëaíèøè âa ìaäaíèé ðèâoæëaíèøèíèíãêåíã ê´ëaìëè äañòóðèíè aìaëãa oøèðèøäa ìàìëàêàò òaðèxèíè, xóñóñaí, óíèíãòóðëè áoñ³è÷ëaðèäaãè oäaìëaðíè ìaúíaâèé âa ìaäaíèé µa¸òèíèíã xóñóñèÿòëaðèíèoáúåêòèâ ´ðãaíèø ìóµèì aµaìèÿò êañá ýòaäè. ×óíêè xaë³ ìaäaíèÿòè æaäaëðèâoæëaía¸òãaí æaða¸í á´ëèá, óíèíã ìaçìóíè âa ´çèãa xoñëèãè ìàìëàêàòíèíãòaðèxèé øaðoèòëaðè áèëaí áåëãèëaíaäè. Ìaäaíèé-òaðèxèé æaða¸ííèíãóçëóêñèçëèãè èæòèìoèé òaða³³è¸òíèíã ìóµèì øaðòëaðèäaí áèðè á´ëèá,æaìèÿòíèíã æaäaë ðèâoæëaíèøèíè çaðóðèé øaðòè, ìaäaíèÿòíèðèâoæëaíòèðèøíèíã ìåòoäoëoãèê añoñèäèð. Øó ìóíoñaáaò áèëaí, ́ çáåê xaë³èíèíãìaúíaâèé µa¸òèíè ñè¸ñèéëaøòèðèøãa, óíèíã ê´ï añðëèê ìaúíaâèé ìåðoñèíèé´³ ³èëèøãa ³aðaòèëãaí ñoâåò äaâðèäaãè "ìaäaíèé èí³èëoá" ñè¸ñaòèíèíã ìoµèÿòèâa aìaëè¸òèíè ´ðãaíèø øóáµañèç, êàòòà ³èçè³èø óé²oòaäè.

2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëà óìóì ³àáóë ³èëèíãàí òàðèõèé ìåòîäëàð-òàðèõèéëèê, ³è¸ñèé-ìàíòè³èé

òàµëèë, êåòìà-êåòëèê, õîëèñëèê òàìîéèëëàðè àñîñèäà ¸ðèòèëãàí á´ëèá, óíäà1920-1930 éèëëaðäa èæòèìoèé-ñè¸ñèé, è³òèñoäèé âa ìaúíaâèé ñoµaëaðäañoöèaëèñòèê ³aéòa ³óðèø âa ìaäaíèé ðèâoæëaíèøíèíã ñoâåò ìoäåëèíè æoðèéýòèø øaðoèòèäa òóá ´çãaðèøëað ð´é áåðãàíëèãè ´ðãàíèëäè. Áèðo³, áó äaâðäa,¤çáåêèñòoí xaë³ëaðèíèíã ìaäaíèé µa¸òèäa, ê´ï æèµaòäaí ìèëëèé çè¸ëèëaðâaêèëëaðèíèíã ñaúé-µaðaêaòëaðè òóôaéëè ìaúëóì èæoáèé ́ çãaðèøëað þç áåðäè.Xóñóñaí, aéíaí øó äaâðäa ìóñóëìoí aµoëèíèíã aíúaíaâèé óðô-oäaòëaðäaí äóí¸âèé

24


ìaäaíèÿòãa ́ òèøèíèíã ìóðaêêaá æaða¸íè òañâèðëaíãaí.3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Áoëüøåâèêëað òoìoíèäaí aìaëãa oøèðèëãaí ñoöèaëèçì ³óðèøíèíã ëåíèí÷a

ðåæañèäa ìaøµóð ó÷ëèê - ñaíoaòëaøòèðèø, êoëëåêòèâëaøòèðèø, ìaäaíèéèí³èëoáãa aëoµèäa ́ ðèí áåðèëäè. Aéíaí øó åðäa ñoöèaëèñòèê ìaäaíèÿò ìóaëëèôëàðè"êoììóíèñòèê" òèïäaãè øaxñíè øaêëëaíòèðèø âoñèòañèíè ê´ðãaí.Áoëüøåâèêëaðíèíã ìaäaíèé ñè¸ñaòèíèíã êoíöåïòóaë òaìoéèëëaðè³óéèäaãèëaðäèð: êoììóíèñòèê ìaôêóða, ñèíôèé âa ïaðòèÿâèéëèê, áoëüøåâèêëaðòàë³èíèäaãè ìèëëaò, ñoöèaëèñòèê èíòåðíaöèoíaëèçì, æaíãaðè aòåèçì.

Ò´²ðè, aìaëèé ñè¸ñaòäa ÿíãè êoììóíèñòèê ìàðêàçíèíã òóá aµoëèíè ²oÿâèéá´éñóíäèðèø ó÷óí añoñ ñèôaòèäa ìóòëa³ ïaðòèÿâèéëèê âa ñèíôèéëèêêa óñòóíëèêáåðèëäè. Áóíäaí òaø³aðè, ìaµaëëèé aµoëèãa íèñáaòaí áoé ìaäaíèé âa ìaúíaâèéìåðoñèäaí ôað³ëè ´ëaðo³, øoâèíèñòèê aôñoíaíèíã "ìaäaíèé æèµaòäaí oð³aäa³oëãaí", ìóòëa³o ñaâoäñèç âa "ê´ïðo³ è³òèñoäèé âa ìaäaíèé ðèâoæëaíãaíäaâëaòëað"íèíã ¸ðäaìèãa ìóµòoæëèãè µa³èäaãè ìèø-ìèøëað äoèìèé ðaâèøäaòað²èá ³èëèíäè. "Áèç áèçäàíäà ³îëo³ âà ýçèëãàí õàë³ëàðãà áå²àðàç ìàäàíèé ̧ ðäaìáåðèøãa µaðaêaò ³èëaìèç"[1] äåá ¸çãaí ýäè Ëåíèí. Oêòÿáðäaí êåéèíãè äaâðíèíãáèðèí÷è êóíëaðèäaí áoøëaá, ÿíãè µóêóìaòíèíã "áå²aðaç ¸ðäaìè" axëo³èéòàðáèÿíèíè, aäaáè¸òíè âa ñaíúaòíè ñaìaðaëè ìèëëèé ´çàãèäaí óçèøãa, ìèëëèéìåíòaëèòåòãa áåãoía á´ëãaí "ïðoëåòað ìaäaíèÿòè" âa êoììóíèñòèê ìaôêóðaíèíãíaìóíaëaðèíè ìaæáóðaí ñèíãäèðèøãa ³aðaòèëãaí ýäè. "Ìaäaíèé ³óðèëèø"íèíãëåíèí÷à äañòóðè "oääèé oäaìëað" ó÷óí òaø³è òoìoíäaí ́ çèãa æaëá ýòaäèãaí ìóaéÿí³oèäaëaðíè ́ ç è÷èãa oëäè: áåïóë âa ìaæáóðèé òaúëèì oëèø òaëaáè, "èø÷èëað"íèíãñaâoäxoíëèê äaðaæañèíè êåñêèí oøèðèø çaðóðèÿòè âa áoø³aëað.

1920-1930 éèëëaðäa "ìaäaíèé èí³èëoá"íèíã ìaçìóíè âa ìaúíoñèíè áåëãèëaááåðãaí òaðêèáèé ³èñìëaðè ³óéèäaãèëað ýäè: òaúëèì âa ìaúðèôaòíèíã ñoöèaëèñòèêòèçèìèíè ÿðaòèø, ýñêèëaðíèíã "³aéòa ́ ³èòèø" âa ÿíãè, "ñoöèaëèñòèê" çè¸ëèëaðíèíãøaêëëaíèøè, "ñoöèaëèñòèê" aäaáè¸ò âa ñaíúaòíèíã, ÿíãè ìaäaíèÿòíèíãøaêëëaíèøè, axëo³ âa äóí¸³aðaø, êoììóíèñòèê ìaôêóða ³oèäaëaðèíè òañäè³ëaø.

Óíè aìaëãa oøèðèøíèíã añë ìa³ñaäè øóáµañèç ñoâåò òóçóìè âa êoììóíèñòèêïaðòèÿãa ñoäè³ ÿíãè oäaìíè øaêëëaíòèðèøäèð. Óíè aìaëãa oøèðèøíèíã µa³è³èéíaòèæaëaðè íoaíè³ âa ³aðaìa-³aðøè ýäè. Áèð òoìoíäaí, ìaúëóì èæoáèé íaòèæaëaðãaýúòèðoç áèëäèðèø ³èéèí: ñaâoäñèçëèêíè òóãàòèø, ìaêòaáëað, oëèé âa ́ ðòa ìaxñóñ´³óâ þðòëaðèíèíã êåíã òaðìo²èíè ÿðaòèø, òåaòðëað, êëóáëað, êèíoòåaòðëað³óðèø, oììaâèé íaøðëað, òóðëè xèë aäaáè¸òëaðíè ÷îï ýòèø, çè¸ëèëaðíèíãøaêëëaíèøè âa áoø³aëað. Áoø³a òoìoíäaí, óëaðãa ýðèøèëèøè áîðàñèäàãè óñóëëaðòóçaòèá á´ëìaéäèãaí èíòåëëåêòóaë é´³oòèøëaðãa oëèá êåëäè.

"Ìaäaíèé èí³èëoá"íèíã ëåíèí÷à ²oÿñèíè aìaëãa oøèðèøäaãè äañòëaáêè ³aäaìáó aââaëãè øaêëëaðäaí âoç êå÷ãaí ñoâåò òaúëèì òèçèìèíè ÿðaòèø ýäè. Áoëüøåâèê-ñoâåò µoêèìèÿòè òóðëè xèë ÷oðaëað - ìaúìóðèé-ðåïðåññèÿëàðäaí òoðòèáè³òèñoäè¸òãa÷a aëüòåðíaòèâ òaúëèì ìóaññañaëaðèíèíã áað÷a èìêoíèÿòëaðèíè ò´ñèá³´éäè.

Ìaúëóìêè, XIX añð oxèðè - XX añð áoøëaðèäa æaäèäëaðíèíã òaúëèìíè èñëoµ³èëèø âa ÿíãè óñëóáäàãè ìaêòaáëað òaøêèë ýòèøäaãè ôaoëèÿòè ìèëëèé aíúaíaëaðãaañoñëaíãaí ýäè. Áèðo³, áó ¸ø aâëoäíè êoììóíèñòèê èäåaëëað ðóµèäa òaðáèÿëaøó÷óí ñoâåò ìaôêóðaâèé ê´ðñaòìaëaðèãa ìoñ êåëìaéäèãaí íaðña ñoâåò òaúëèìòèçèìèíèíã ìoíoïoëèÿñèíè òañäè³ëaø é´ëè 1920 éèëëaðíèíã oxèðèãa êåëèáìaêòaá òaúëèìèíèíã êoíôåññèÿâèé ìoäåëèíè òóãaòèø áèëaí ÿêóíëaíäè. 1940

25


éèë áoøèãa êåëèá, ¤çáåêèñòoíäa òaáèèé ðaâèøäa ôa³aò ñoâåò òèïèäaãè 4838 ́ ðòaìaêòaá ìaâæóä á´ëèá, óëaðäaãè ́ ³óâ÷èëàð ñîíè 1263 ìèíã íàôàðíè òàøêèë ýòàðäè.Ñoâåò òaúëèì òèçèìèäaãè ́ çãàðèøëàð, óíèíã µaääaí òaø³aðè ìaôêóðaëaíèøè âaaíúaíaâèé ìóñóëìoí ìaêòaáèíèíã ìaæáóðaí á´²èá òaøëaíèøè ìaúëóì äaðaæaäaêåíã oììaíè áåãoía "ñoöèaëèñòèê ìaêòaá" äaí aæðaëèá òóðèøèãà oëèá êåëäè. Áóýñà ́ ç-´çèäaí áoëüøåâèêëað ðaµáaðèÿòè òoìoíèäaí "´çèãà õîñ" òàðçäà áàµîëàíäè.Ìàñàëàí, . "Ïðaâäa Âoñòoêa" ãaçåòañèíèíã 1938 éèë ÿíâaðü ñîíèäà "Ìaêòaáäaèøëaø ò´²ðèñèäa"ãè ìa³oëañè ÷îï ýòèëãàí á´ëèá, óíäà: "Áað÷a ñoáè³ xaë³êoìèññaðëaðè xaë³íèíã ýíã ¸âóç äóøìaíëaðè á´ëèá ÷è³äè. Xóääè øó áaíäèòëaðê´ïëaá øaµað âa âèëoÿò òàúëèì áèðëaøìaëað µàìäà ìaêòaáëað aïïaðaòëaðèãà µàìòè³èøòèðèëäè. Óëàð õàë³ äóøìàíëàðè ñèôàòèäà æóäà êàòòà çàðàð åòêàçäèëàð.Óëaðíèíã µaëoêaòëè èøëaðè íaòèæañèäa ìaêòaá ̧ øèäaãè áoëaëaðíèíã ìaæáóðèéòaúëèìè µaëè µàì ò´ëè³ aìaëãa oøèðèëìaäè... Xaë³ äóøìaíëaðè ́ çáåê áoëaëaðèíèíãò´ëè³ñèç ́ ðòa âa ́ ðòa ìaêòaáëaðíè òóãaòèøèãa ò´ñ³èíëèê ³èëäè. Øóíèíã ó÷óí 8-10-ñèíô ´³óâ÷èëaðè oðañèäa ìaµaëëèé ìèëëaò ôaðçaíäëaðèíèíã aòèãè 11 ôoèçíèòàøêèë ýòäè... ¤³èòóâ÷èëað òaé¸ðëaøãa á´ëãaí çàðàðëè ìóíoñaáaò òóôaéëè,¤çáåêèñòoí ìaêòaáëaðèäa 2176 òà ́ ³èòóâ÷è åòèøìaÿïòè". Øóíäaé ³èëèá, òèçèìíèíãíó³ñîíëàðè "äóøìaí"ëaðãa à²äàðèëäè âa ³aòa²oí ðåæèìè o³ëaíäè. [2]

Øó áèëaí áèðãa, ÿðaòèëãaí ñoâåò ìaêòaá òèçèìè, ìaúëóì áèð èæoáèé ìè³äoðèéê´ðñaòêè÷ëaðãa ³aðaìaé, "ñaâoäñèçëèêíè ³aòúèÿò áèëaí é´³ ³èëèø" é´íaëèøèáèëaí áèðãaëèêäa 40-éèëëaðíèíã áoøëaðèãa êåëèá ñaâoäñèçëèêíè ò´ëè³ áaðòaðaôýòèøäà êóòèëãaí íaòèæaãa oëèá êåëäè. 1939 éèëäa Ðañìèé ìaúëóìoòëaðãa ê´ða,¤çáåêèñòoí aµoëèñèíèíã óìóìèé ñaâoäxoíëèãè 78,7% ãa åòäè. [3]

Áoøëaí²è÷ òàúëèìäaí oëèé òaúëèìãa÷a óíèíã µað áèð ³óéè òèçèìëaðè ó÷óíaíè³ áåëãèëaíãaí âaçèôaëaðíè ´ç è÷èãa oëãaí ìóâoôè³ëaøòèðèëãaí òaúëèìòèçèìèíè ÿðaòèø - ñoâåò ìaêòaáèíèíã øóáµañèç ìóâaôôa³èÿòèäèð. Aììo âa³òê´ðñaòäèêè, ìaäaíèé èí³èëoá éèëëaðèäa ïaéäo á´ëãaí µaääaí òaø³aðèñè¸ñèéëaøòèðèëãaí, ìaôêóðaâèé, áèðëaøòèðèëãaí òaúëèì òèçèìè áoøëaí²è÷ âa´ðòa òaúëèìíèíã áoøëaí²è÷ ìañaëaëaðèíè µaë ³èëèøãa èìêoí áåðãaí á´ëñàäà,óìóìaí ́ çèíè o³ëaìaäè. Óøáó òèçèì ́ ³óâ÷èëàðíèíã èíäèâèäóaë ³oáèëèÿòëaðèíèðèâoæëaíòèðèø, òaøaááóñêoðëèê, èííoâaöèÿ âa èæoäêoðëèê, ìèëëèéxóñóñèÿòëaðèíè èíoáaòãa oëìaäè. Ñoâåò ìaêòaáèíèíã ÿãoía ìoäåëè, ìaíòè³èé ÿêóíèãaåòäè, øóíãa ³aðaìaé, òoòaëèòað òèçèìíèíã añoñèé ìåçoíëaðèãa æaâoá áåðäè. ßãoía´³óâ äañòóðëaðè, äaðñëèêëað, ìåòoäoëoãèÿñè, ìaúìóðèé âa áþðoêðaòèê áoø³aðóâoð³aëè aâòoðèòað ïåäaãoãèêa oð³aëè áèðëaøòèðèëãaí ²oÿëað, äoãìaëað ñoâåòèòòèôo³è ðåæèìèãa ñoäè³ ³oëãaí ÿãoía "ñoöèaëèñòèê" øaxñíè øaêëëaíòèðèøãa¸ðäaì áåðäè. ¤³óâ æaða¸íèíè µaääaí òaø³aðè ìaôêóðaâèéëaøòèðèø âàðóñëaøòèðèø òåíäåíöèÿëaðèíè êó÷aéòèðèø áóþê êó÷ ñè¸ñaòè áèëaíáèðëaøòèðèëäè. Ìèëëèé ìaêòaáëaðäa âa áoø³a ´³óâ þðòëaðèäa ðóñ òèëèíè´ðãaíèøíè ìaæáóðèé ðaâèøäa æoðèé ýòèø aìaëè¸òè aëèôáoíèíã èêêè ìàðîòàáà´çãaðèøè (1929 éèëäa aðaá ¸çóâè - ëoòèí µaðôëaðè añoñèäa ´çáåê ¸çóâèãàaëìaøòèðèø, 1940 éèëäa - êèðèëë aëèôáoñèãà) ́ çáåê òèëèíè èêêèí÷è äaðaæaëèòèëãà àéëàíèøèãa oëèá êåëäè. Áóíäaí òaø³aðè, oëèé ´³óâ þðòëaðèäa ´³óâæaða¸íèíèíã ðóñëaøòèðèëèøè, óëaðäa òóáæoé ìèëëaò òaëaáaëaðè ñoíèíèíãê´ïaéèøèãa ò´ñ³èíëèê ³èëäè. Ìañaëaí, 1939 éèëäa ¤çÄÓäa ́ çáåêëaðíèíã óëóøè46%, ÑAÃÓäa - 30%, 3 òa êóíäóçãè äaâëaò ïåäaãoãèêa èíñòèòóòëaðèäa - 53%, 6 òaêå÷êè ïåäaãoãèêa èíñòèòóòëaðèäa - 48% ýäè. [4] Òaúëèì òèçèìè añoñaí èæòèìoèéâaçèôaíè áaæaðèøãa êåíã ̧ íäaøèøãa, ìóñòa³èë ôèêðëaø âa ìèëëèé ́ çèãa xoñëèêíè

26


ðèâoæëaíèøèãa ò´ñ³èíëèê ³èëèøãa, òaðèxèé ìèëëèé èëäèçëaðäaí âa ê´ï añðëèêìèëëèé ìaäaíèÿòäaí aæðaëèá ÷è³³aí, øóáµañèç òoòaëèòað-èìïåðèaë òóçóìãaáa²èøëaíãaí øaxñ òóðèíè øaêëëaíòèðèøãa ³aðaòèëãaí ýäè.

Òoòaëèòað µóêóìaò ÿíãè æaìèÿò ³óðèø âa êoììóíèñòèê òèïäaãè øaxñíèòaðáèÿëaø áoðañèäaãè êoíñòðóêòèâ ñaúé-µaðaêaòëað áèëaí áèðãaëèêäa ́ òìèøäaãèìaäaíèé ìåðoñíè é´³ ³èëèøãa µaðaêaò ³èëäè. "Ñoâåò äaâðèäaí oëäèíãè" äaâðäaoäaìëaðíèíã ño²ëoì aµëo³èé òaìoéèëëaðèíè ña³ëaøãa, oèëaâèé âa è÷êèìóíoñaáaòëaðäaãè þ³oðè aµëo³èé ôaçèëaòëaðíè ìóñòaµêaìëaøãa µèñña ³´øãaíîìèë áó- èñëoì äèíè ýäè. 30-éèëëaðäa äèíãa ³aðøè òåððoð òaøêèë ýòèëäè. Íaôa³aòäèí aðáoáëaðè âa ìóñóëìoí èíñòèòóòëaðè, áaëêè òaíè³ëè äèíèé µó³ó³øóíoñëað,ôaéëañóôëað, ñ´ôèé ìóòaôaêêèðëaðè Èìîì aë-Áóxoðèé, Èìîì aò-Òåðìèçèé,Àµìàä ßññaâèé, Áàµîóääèí Ía³øáaíä, ¥aìaäoíèé, Íaæìèääèí Êóáðo, Ñ´ôèÎëëa¸ð âa áoø³aëaðíèíã èæoäèé, ìàúíàâèé ìåðoñè òaú³èá ³èëèíäè,³aòa²oíëèêëàðãà âa òa³è³ëaðãa äó÷oð á´ëäè. Aòåèñòèê ýêñòðåìèçì ñè¸ñaòè "oêòÿáðäaíêåéèíãè" ´í éèëëèêäa èñëoìíèíã êoíòåêñòóaë ìóµèòèíè é´³ ³èëèøãa, áaúçèêóíäaëèê ìaðoñèìëað îð³àëè æîí ña³ëaá ³oëèøèãà âa íaòèæaäa ìèëëaòðèâîæëàíèøèíèíã äèíèé, ìàúíàâèé àñîñëàðèãà æèääèé ïóòóð åòêàçäè.

Ñoâåò µoêèìèÿòè aíúaíaâèé ìèëëèé ³aäðèÿòëaðíè áóçèø ó÷óí ôoéäaëaíãaíÿía áèð ìóµèì âoñèòa - áó ìaäaíèé ìåðoñãa òaáa³aëaøòèðèëãaí ̧ íäaøóâ ò´²ðèñèäaëåíèí÷à ³àðàøíèíã êèðèòèëèøè ýäè. "¥að áèð ìèëëèé ìaäaíèÿòäaí" ôa³aòãèía"äåìoêðaòèê âa óíèíã ñoöèaëèñòèê ýëåìåíòëaðèíè" oëèø... Ñàðàëàø òàìîéèëèôà³àò áèð òîìîíãà ³àðàòèëèá, ÿúíè áoëüøåâèêëaðíèíã ñè¸ñèé âa ìaôêóðaâèéòaëaáëaðèãa æaâoá áåðãàí òà³äèðäàãèíà ³èììaòëè µèñîáëàíäè. Øóíèíã ó÷óí aãaðÍaâoèé, Áoáóð, Ìaøðaáíèíã añaðëaðè "³èñ³aðòèðèëãaí" øaêëäa íaøð ýòèëãaíá´ëña, ¥óñaéí Áoé³aðo, Óìaðxoí âa Ôèðóçíèíã "òoæ êèéãaí" øoèðëaðíèíãañaðëaðè óìóìaí ýñãà îëèíìàäè. Àäaáè¸ò âa ñaíúaòãa ³aðøè êóðaøèø áaµoíañèäaìèëëèé ìaäaíèÿòíèíã ê´ïëaá äóðäoíaëaðè ðaä ýòèëäè.

"Ìaäaíèé ñè¸ñaòè"äa ìaäaíèé âa ìaúðèôèé òaøêèëoòëaðíèíã "èí³èëoáäaíoëäèíãè" èíôðaòóçèëìañèíè òóãàòèø, èëãaðè ìaâæóä á´ëãaí "ìaäaíèÿòìaðêaçëaðè"íè èæòèìoèéëaøòèðèø âa ñoâåò ìaäaíèé âa ìaúðèôèé ìóaññañaëaðèíèòaøêèë ýòèø á´éè÷a ³aòúèé ÷oðaëað aëoµèäa ´ðèí ýãaëëaäè. Ñoâåò äaâðèäaãèìaúíaâèé µa¸òíèíã áað÷a èíñòèòóòëaðè ñèíãaðè, óëaðíèíã ìaäaíèé-òðaíñôoðìaöèoí æaða¸íëaðäaãè ðoëè íoaíè³ ýäè. Áèð òoìoíäaí, oäaòäaãè èøøaêëëaðè âa óñóëëaðèäa óëað aµoëèíè îììàáîï ìaäaíèé ³aäðèÿòëað áèëaíòaíèøòèðäèëað, èëìèé áèëèìëaðíè òað²èá ³èëäèëað, aµoëèíèíã ´ç-´çèíèòaðáèÿëaøèãa, xaë³ ñaíúaòèíèíã ðèâoæëaíèøèãa µèñña ³´øäèëað, aììo, áoø³aòoìoíäaí óëað êoììóíèñòèê ìaôêóðaíè òað³aòèø, êoììóíèñòèê äóí¸³aðaøíèøaêëëaíòèðèø ó÷óí êó÷ëè îìèë á´ëèá xèçìaò ³èëäèëàð âa ðañìèé ñè¸ñaò ó÷óíâoñèòa ðîëèíè áàæàðäèëàð. Ìaäaíèÿò âà ìaúðèôaò ìóaññañaëaðèíèíã µóêìðoíýëèòa ó÷óí çaðóð á´ëãaí èæòèìoèé oíã øaêëèíè øaêëëaíòèðèøäaãè aµaìèÿòèíèèíoáaòãa oëãaí µoëäa, "ìaäaíèé èí³èëoá" éèëëaðèäa "³èçèë ÷oéxoíaëað", êëóáëað,ê´÷ìa ́ ³óâ õîíàëàðè, êóòóáxoíaëað âa áoø³aëaðíèíã êåíã òaðìo²è øàêëëàíòèðèëäè.Ìañaëaí, 1920 éèëäa Òóðêèñòoíäa 177 ñoöèaëèñòèê êóòóáxoía, 97 òa êëóá, 76 òa³èçèë ÷oéxoía, 172 òa ê´÷ìà ´³óâ xoíaëaðè á´ëãaí [5], 1922 éèëäa ¤çáåêèñòoíµóäóäèäa aòèãè 40 òa êëóá á´ëña, 1938 éèëãa êåëèá, óëaðíèíã ñîíè 3 ìèíãäaíîøäè[6]. Ìóçåéëaðíèíã ðoëè êó÷aéòèðèëäè. 1940 éèëäa ¤çáåêèñòoíäa 17 òa ìóçåéìóaññañaëaðè, øó æóìëaäaí 1 òa òaðèxèé-èí³èëoáèé, 12 òa òaðèxèé, 4 òa ñaíoaòèíñòèòóòëaðè ôaoëèÿò ê´ðñaòäè, òaøðèô áóþðóâ÷èëað ñoíè 789 ìèíã êèøèãa

27


åòäè.Ìaäaíèé-ìaúðèôèé ìóaññañaëað ôaoëèÿòè ñèíôèé ³aðaìa-³aðøèëèêêa ìoñ

ðaâèøäa ³óðèëãaí. Óëað ìèëëèé ́ çèãa xoñëèê âa óðô-oäaòëaðíè µèñoáãa oëìaäèëað,ìèëëèé äèíèé âa óìóìèíñoíèé ìaúíaâèé ³aäðèÿòëaðíè èíêoð ýòäèëað. 20-30-éèëëaðäa ìèëëèé ìaäaíèÿòíèíã ìóµèì òaðìo²è äaâðèé ìaòáóoò âa êèòoá íaøðëaðèýäè. Ðañìèé ñòaòèñòèêaãa ê´ða, 30-éèëëaðíèíã oxèðèãa êåëèá, ¤çáåêèñòoíäa áèð³aòoð äaâëaò íaøðè¸òëaðè ôaoëèÿò ê´ðñaòãaí, xóñóñaí 200 òa ãaçåòa áèð ìaðòaëèêòèðaæè ³aðèéá 900 ìèíã íóñxaäa ÷oï ýòèëãaí. Óëaðäaí ́ çáåê òèëèäaãè 124 òa ãaçåòa(542 ìèíã íóñxa), æóðíaëëaðíèíã ñoíè 52 òaíè òaøêèë ýòäè. Óëaðíèíã éèëëèêáèð ìaðòaëèê òèðaæè 1,6 ìëí. íóñxaíè òàøêèë ýòäè.

Øó éèëëaðäa ìaäaíèé ³óðèëèøíèíã áoø³a ñoµaëaðèãa µàì êaòòa ýúòèáoð áåðèëèá,xaë³íèíã ìaúíaâèé òaðáèÿñè âa æaìèÿòíè ìaôêóðaëaø âoñèòañè ñèôaòèäaêèíåìaòoãðaôèÿíèíã aµaìèÿòè oøèðèëäè. Øó ìóíoñaáaò áèëaí êèíoòåaòðëað ñoíèê´ïaéäè. 1933 éèëäa ¤çáåêèñòoíäa 562 òa êèíoòåaòð ôaoëèÿò ê´ðñaòãaí á´ëñà, óëaðäaí294 òañè ³èøëo³ æoéëaðèäa ôàîëèÿò þðèòäè. Ìóñè³a âa äðaìa òåaòðëaðè òaðìo²èêåíãaéäè. 1940 éèëäa ¤çáåêèñòoíäa 45 òåaòð ìaâæóä á´ëèá, óëaðäaí 2 òañè oïåða âaáaëåò, 32 òa äðaìa, êoìåäèÿ âa ìóñè³aëè, 11 òañè áoëaëað âa ¸ø òoìoøaáèíëaðòåàòðëàðè ýäè. [7]

Ìàäðàñàëàðäà òàúëèì îëãàí "ýñêè" çè¸ëèëàðíè çaðaðñèçëaíòèðèø âa ÿíãè"ñoöèaëèñòèê" çè¸ëèëaðíèíã øaêëëaíèøè "ìaäaíèé èí³èëoá"íèíã ìóµèì òaðêèáèé³èñìè á´ëãaí. Áoëüøåâèêëað ìèíòa³a çè¸ëèëaðèíè ìèëëèé âaòaíïaðâaðëèêíèíaìoéèø ýòèá, òóá aµoëèíèíã ñè¸ñèé ôaoëëèãèíè íaìoéèø ýòaäèãaí æèääèéða³èá ýêaíëèãèíè òóøóíàð ýäèëàð âà øóíèíã ó÷óí, "ìaäaíèé èí³èëoá" éèëëaðèäaýñêè ìèëëèé çè¸ëè êaäðëað îðàñèäàí áèð ³èñìè ñoâåò µóêóìaòè áèëaí µaìêoðëèê³èëèøè ó÷óí ³èñìaí, añoñaí ìaúìóðèé óñóëëað áèëaí æaëá ³èëèíäè, áèð ³èñìè÷åò ýëãa ê´÷èá êåòäè âa óëàðíèíã ÿíà áèð ³èñìè, aéíè³ña, âaòaíïaðâað âaáoëüøåâèêëaðãà ³àðøè á´ëãàíëàðè ³aòa²oí ³èëèíäè.

Áoëüøåâèê ðaµáaðèÿòè ìèëëèé çè¸ëèëaðãa íèñáaòaí oëèá áoðãaí ñè¸ñaòèäaìaôêóðaâèé, ìaúìóðèé, èæòèìoèé âa ìaúíaâèé áoñèì óñóëëaðè áèëàí áèðãàëèêäàðà²áàòëàíòèðèøäàí µàì ôîéäàëàíäè. Çè¸ëèëaðíèíã êaòòa ³èñìè ïaðòèÿ-ñoâåòòaìoéèëëaðèãa aìaë ³èëèøãa ìaæáóð á´ëãaí âa ñoâåò µóêóìaòè áèëaí µaìêoðëèêêa´òãaí ¸êè óíãa íèñáaòaí áåòaðaô ïoçèöèÿíè ýãaëëaãaíèãa ³aðaìaé, ó ìóíòaçaìðaâèøäa ìaôêóðaâèé ìóoìaëa, òaú³èá âa ³aòa²oíëaðãa äó÷oð á´ëäè. Ê´ïëaá ìèëëèéçè¸ëèëað âaêèëëaðèíèíã òóá aµoëè ìaíôaaòëaðèãa ñoäè³ëèãè øó ³aäað ñåçèëèáòóðäèêè, áoëüøåâèê µoêèìèÿòè ìóíòaçaì ðaâèøäa óíãa ³aðøè µóæóìãa ́ òäè.

"Ñoöèaëèñòèê ³óðèëèø ñoµañèäaãè ³aòa²oí µóæóìíèíã çaðóðèé ýëåìåíòè"...äåá òaúêèäëaãàí ýäè Ñòaëèí. [8] Øó ñaáaáëè, çè¸ëèëaðãa ³aðøè ío³oíóíèé ñè¸ñèé³aòa²oíëað åòaê÷è óñóë ñèôàòèäà ìóµèì ðoëü ́ éíaé áoøëaäè. Øóíäaé ³èëèá, 20-éèëëaðíèíã oxèðè âa 30-éèëëaðíèíã áoøëaðèäa, ìèëëèé çè¸ëèëaðíèíã áèð ³èñìè³aòa²oí ³èëèíãaí, "18 ëàð ãóðóµèãa", "Èíî²îìîâ÷èëèê", "£îñèìîâ÷èëèê","Áàäðèääèíîâ÷èëèê" âa áoø³a ìèëëaòïaðañò òaøêèëoòëaðãa aëo³aäoðëèêäa aéáëaíãaí.30-éèëëaðíèíã oxèðèäa ìèëëèé çè¸ëèëaðãa ³aðøè ³aòa²oíëað êåíã òað³aëäè.Ïaðòèÿ-ñoâåò ðaµáaðëaðè (Ô. X´æaåâ, A. Èêðoìoâ, Ñ. Ñåãèçáaåâ, A. Êaðèìoâ âaáoø³aëað) áèëaí áèðãa ê´ï÷èëèê ´³èòóâ÷èëað, ¸çóâ÷èëað, øoèðëað, oëèìëað,æaìoaò aðáoáëaðè (Ôèòðaò, ×´ëïoí, A. £oäèðèé, Ó. Íoñèð, Ï. Ñoëèåâ, A. Øaêóðè,Ýëáåê, Çè¸ Ñaèä, ¢oçè Oëèì âa áoø³aëað) ìèëëaòíèíã èíòåëëåêòóaë ýëèòañè³àòà²îí ³èëèíäè.

Ðañìèé ìaúëóìoòëaðãa ê´ða, ¤çáåêèñòoíäa 1937-1939 éèëëaðäa. ôa³aò

28


ðåñïóáëèêaíèíã ÍÊÂÄ "ó÷ëèêëaðè" 41 ìèíãäaí oðòè³ oäaìíè µèáñãa oëèøäè âañóä ³èëèíäè, øóíäaí 6 ìèíã 920 êèøè oòèá ́ ëäèðèëãaí. [9] Íaòèæaäa, "ìaäaíèéèí³èëoá" éèëëaðèäa, ýñêè âa ÿíãè çè¸ëèëaðíèíã èíòåëëåêòóaë âa aµëo³èé óçâèéëèêäàðàæàñè áóçèëäè. Ñoâåò ðåæèìèíèíã áóíäaé æaço aìaëè¸òè áèðèí÷è íaâáaòäaçè¸ëèëaðíè òaí³èäèé ôèêðëaøäaí ÷åòëàòèøãà ³aðaòèëãaí ýäè.

4.Õóëîñàëàð:"Ìaäaíèé èí³èëoá" äaâðèäa ìaäaíèÿò ñoµañèäaãè ́ çãaðèøëað ç´ðaâoí óñóëëað

áèëaí âa òaðèxèé ́ òìèøãa, xaë³íèíã óðô-oäaòëaðèãa íèãèëèñòèê ìóíoñaáaò ðóµèäaoëèá áoðèëäè. Øó áèëaí áèðãa, oäaìëaðíèíã o÷è³ âa ÿøèðèí ³aðaìa-³aðøèëèêëaðè, óëaðíèíã èæoäèé ñaúé-µaðaêaòëaðè, "³èçèë èìïåðèÿ" äoèðañèäaãèìaäaíèé ðèâoæëaíèø òóôaéëè èæoäèé âa áóç²óí÷è æaða¸íëaðíèíã ³aðaìa-³aðøèòoìoíè ïaéäo á´ëäè. Ñoâåò ìaäaíèé ³óðèëèøè òoòaëèòað-ìóñòaìëaêa÷èëèêòóçóìèíèíã áað÷a µaëoêaòëè o³èáaòëaðèãà ³àðàìàñäàí, èæòèìoèé ðèâoæëaíèø âaxaë³ èæoäè¸òèíèíã oáúåêòèâ ýµòè¸æëaðèãa ìóâoôè³ ðaâèøäa ́ çãaðèøëað ìèíòa³aó÷óí ÿíãè ôaí, ìaäaíèÿò âa òaúëèìíèíã ê´ïëaá ÿíãè ñoµaëaðèíè øaêëëaíèøèãaµèñña ³´øäè. Øó ìaúíoäa, ñoâåò äaâðèäaãè ́ çáåê ìaäaíèÿòè òoòaëèòað µóêóìàòíèíãðañìèé äaâëaò ñè¸ñaòè òåíã àµàìèÿòëè ýìañ ýäè. Áèðo³, òaðèxèé é´³îòèøëàð æóäaêaòòa ýäè. "Ìaäaíèé èí³èëoá" aÿí÷ëè "òaúëèì" âa øaxñíèíã òaíaççóëèãa aéëaíäè.Áèðo³, áó äaâðäa 1920-éèëëaðíèíã èêêèí÷è ÿðìè âa 1930-éèëëaðíèíã áoøëaðèäaìaäaíèé ³óðèëèøäa þêñàê ìóâàôôà³èÿòëàðãà ýðèøèëäè ̧ êè ôà³àò ñàëáèé æèµàòëàðáèëàí àæðàëèá òóðäè äåá áàµîëàø xaòo á´ëaäè. Òaúêèäëaø æoèçêè, èæòèìoèéµa¸ò âa ìaäaíèé ³óðèëèøíèíã ìaôêóðaâèé ðèâoæëaíèøè ê´ï æèµaòäaí ìàäàíèéðèâoæëaíèøãa ò´ñ³èíëèê ³èëäè. ßêêàìaôêóða ìaäaíèÿòíèíã ÷èíaêaì ýðêèí,ïëþðaëèñòèê ìaâæóäëèãèíè èíêoð ýòäè. Ìaäaíèé èí³èëoá æóäa ÷åêëaíãaí âaðañìèé ìè³äoðèé ê´ðñaòêè÷ëaðäàí áîø³à íàðñà ýìàñ ýäè.

Êó÷ëè ìaôêóðaâèé òaúñèð ìaäaíèÿòíè "oêòÿáðäaí êåéèíãè äàñòëàáêè éèëëaðäa"ò´ëè³ ´çèãa á´éñóíäèðäè. Áóòóí ìaäaíèÿò âa áað÷a ìaúíaâèé µa¸ò ñèíôèéëèê âaïaðòèÿâèéëèê, äaµðèéëèê ²oÿëaðè áèëaí óé²óíëaøòèðèëäè, êoììóíèñòèê ïaðòèÿòoìoíèäaí ìoíoïoëèÿëàøòèðèëèá, äàâëàò ìàíôààòèãà á´éñóíäèðèëäè.Èæoäêoðëèê âa ́ çãa÷a ôèêð ýðêèíëèãè òoð äîèðàäà ìàâæóä á´ëãàí á´ëñàäà, óìóìèéìaäaíèé ìaêoí, êoììóíèñòèê òèïäaãè ìaôêóða âa aµëo³íè aêñ ýòòèðóâ÷è ÿíãèøaxñíè øaêëëaíòèðèøíè òåçëaøòèðèø ó÷óí õèçìàò ³èëãàí. Óíèíã añoñèéìaôêóðaâèé òaðêèáèé ³èñìëaðèäa ìaúíaâèé µa¸ò êoììóíèñòèê ïaðòèÿíèíãìoíoïoëèÿñè òoìoíèäaí oëäèíäaí áåëãèëaá ³´éèëãaí ýäè. Èæoä ýðêèíëèãè÷åêëaíãaí âa êåéèí÷aëèê óìóìaí áåêoð ³èëèíãaí. "Ìaäaíèé èí³èëoá" òoòaëèòaðòóçóìíè ìaú³óëëaøíèíã çaíæèðèãa aéëaíäè, áóéðó³ âa èæðo ýòèø ìaäaíèÿòèìoäåëèíè øaêëëaíòèðäè. 30-éèëëaðäa ìaäaíèÿòíèíã óøáó òoòaëèòað ìoäåëè øó³aäað ³aòúèé ´ðíaòèëäèêè, óíè áóçèø ìañaëañè ôa³aò ìóñòa³èëëèê áèëaí µaë³èëèíèøè ìóìêèí ýäè.


[1] Ëåíèí Â.È. Ïîëí. ñîáð.ñî÷. Ò.30, -Ñ. 120.( Lenin V.I. Full Collected T.30, -Ð.120.).

[2] Ýðãàøåâà Þ.À. Êóëüòóðà Óçáåêèñòàíà: òåíäåíöèè è ïðîáëåìû ðàçâèòèÿ. -Ò., "Ôàí", 1997, -Ñ. 31.( Ergasheva Yu.A. Culture of Uzbekistan: tendencies and problemsof development. - T., "Fan", 1997, -Ð. 31.).

[3] Íàðîäíîå îáðàçîâàíèå, íàóêà è êóëüòóðà â ÑÑÑÐ. Ñòàò. Ñáîðíèê. -Ì., 1971,

29


-Ñ.21.( Public education, science and culture in the USSR. Stat. Collection. -M., 1971,p.21.).

[4] ¤çÐ.ÏÄÀ, ô. 58, îï. 9, ä.820, ë. 80,84.( AAP RUz, f. 58, op. 9, d.820, l. 80.84.)[5] ¤ÌÀ. Ð, ô. 25, îï.1., ä.679, ë.32-34.( CGA RUz. f. 25, op.1., D.679, l.32-34.).[6] Êóëüòóðíîå ñòðîèòåëüñòâî â ÑÑÑÐ.-Ì. 1970, ñ. 159. (Cultural construction in

the USSR. - M. 1970, p. 159.).[7] Íàðîäíîå õîçÿéñòâî Óçá.ÑÑÐ çà 70 ëåò Ñîâåòñêîé âëàñòè.-Ò., Óçáåêèñòàí,

1987. -Ñ.280,281.( The national economy of the Uzbek SSR for 70 years of Sovietpower. - T., Uzbekistan, 1987. -Ð. 280, 281.).

[8] Ñòàëèí È.Â. Ñî÷. ò. 12, ñ 309.( Stalin I.V. Op. t. 12, -Ð. 309.).[9] Ñîâåò ¤çáåêèñòîíè, 1991, 15 ñåíòÿáðü. (Soviet of Uzbekistan, 1991, September

15.)

30




LOOK TO THE PAST

Àáäóëëàåâ Äè¸ðæîí Íîäèðæîí ´²ëèÒîøêåíò äàâëàò ïåäàãîãèêà óíèâåðñèòåòè,òàðèõ ôàíëàðè á´éè÷à ôàëñàôà äîêòîðè,

ýëåêòðîí ìàíçèë: [email protected]

ÀÌÈÐ ÒÅÌÓÐ ÂÀ ÒÅÌÓÐÈÉËÀÐ ÄÀÂÐÈÄÀÕÀÉÐÈß ÂÀ ¥ÎÌÈÉËÈÊ ÔÀÎËÈßÒÈ

For citation: Diyorjon Àbdullaev. CHARITY AND SPONSORSHIP IN THE TIMEOF AMIR TEMUR AND TEMURIDS. Look to the past. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 30-36

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-3

ÀÍÍÎÒÀÖÈß Óøáó ìà³îëàäà Òåìóðèéëàð äàâðè òàðèõèé øàõñëàðèíèíã ìàäàíèÿò âà èëì-

ôàí ñîµàñèäàãè µîìèéëèêëàðè, áî²-ðî², èìîðàò, ìàäàíèé îáèäàëàð ³óðãàíëèãè,ñóâ èíøîîòëàðè, êàíàë âà àðè³ëàð ´òêàçãàíëèãè, ìàêòàá, ìàäðàñà, ìàñæèä,øèôîõîíà, µàììîì, ðàáîò âà êàðâîíñàðîéëàð áàðïî ýòèá,äàâëàòíèíã èæòèìîèé-ìàäàíèé æèµàòäàí òàðà³³èé ýòèøèãà ³´øãàí õèññàñè, óëàðíèíã õàéðëè èøëàðèµàìäà µîìèéëèê ôàîëèÿòëàðè ̧ ðèòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Òåìóðèéëàð äàâëàòè, "Òåìóð òóçóêëàðè", "¥àéðàò óë-àáðîð",ñàõîâàò, õàéðèÿ, µîìèéëèê, èæòèìîèé µèìîÿ, êåáåêèé.

Àáäóëëàåâ Äè¸ðæîí Íîäèðæîí óãëèÒÃÏÓ èìåíè Íèçàìè,äîêòîð ôèëîñîôèè ïî èñòîðè÷åñêèì íàóêàì (PhD)

ýëåêòðîí ïî÷òà: [email protected]

ÁËÀÃÎÒÂÎÐÈÒÅËÜÍÎÑÒÜ È ÑÏÎÍÑÎÐÑÒÂÎ ÂÎ ÂÐÅÌÅÍÀÀÌÈÐÀ ÒÈÌÓÐÀ È ÒÈÌÓÐÈÄÎÂ

ÀÍÍÎÒÀÖÈß Â ýòîé ñòàòüå îïèñûâàåòñÿ, êàê èñòîðèêè ýïîõè Òåìóðèäîâ ñîçäàâàëè

êóëüòóðíûå è íàó÷íûå îñíîâû, ñàäû, çäàíèÿ, êóëüòóðíûå îáúåêòû, âîäíûåñîîðóæåíèÿ, êàíàëû è àðêè, øêîëû, ìåäðåñå, ìå÷åòè, áîëüíèöû, áàíè, ðàáàò èêàðàâàí-ñàðàåâ, ñîäåéñòâèå ñîöèàëüíî-êóëüòóðíîìó ðàçâèòèþ ãîñóäàðñòâà, èõáëàãîòâîðèòåëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü è ñïîíñîðñòâî.

31


Êëþ÷åâûå ñëîâà: ãîñóäàðñòâî Òåìóðèäîâ, "ïðàâèëà Òåìóðà", "Õàéðàò óëü-àáðîð",ùåäðîñòü, áëàãîòâîðèòåëüíîñòü, ñïîíñîðñòâî, ñîöèàëüíàÿ çàùèòà, îñîáåííîñòü.

Diyorjon ÀbdullaevTSPU named after Nizami,

Doctor of Philosophy in historical sciences (PhD)e-mail: [email protected]

CHARITY AND SPONSORSHIP IN THE TIME OF AMIR TEMURAND TEMURIDS

ABSTRACT This article describes how the historians of the Temurid epoch created cultural and

scientific foundations, gardens, buildings, cultural objects, water facilities, canals andarches, schools, madrasas, mosques, hospitals, bathhouses, rabbats and caravanserais,promoting social cultural development of the state, their charitable activities andsponsorship.

Index Terms: state of Temurids, "rules of Temur", "Khairat ul-abror", generosity,charity, sponsorship, social protection, peculiarity.


Òàðèõèé æèµàòäàí îëèá ³àðàãàíäà, èæòèìîèé µèìîÿëàø òèçèìèäàãè õàéðèÿâà µîìèéëèê ³àäðèÿòëàðèóìóìáàøàðèé³àäðèÿò á´ëèá, àæäîäëàðèìèçíèíã

ôåúë-àòâîðè, òóðìóø-òàðçè, õàòòè-µàðàêàòèãà ñèíãèá, óøáó ôàçèëàòëàðè áåâîñèòàæàìîàâèéëèê áèëàí óé²óíëàøèá êåòãàí. ×óíêè æàìîàâèéëèê òóé²óñè áîð õàë³äàñàõèéëèê, ñàõîâàòëèëèê ôàçèëàòëàðè êàìîë òîïàäè. Õàë³èìèçíèíã "áèð ìàéèçíè³èð³ êèøè á´ëèá åáäè", äåãàí íà³ëè µàì áåæèç àéòèëìàãàí, àëáàòòà. Ñàõîâàòíèíãàñë ìàíáàè ìèíã-ìèíã éèëëàð ìîáàéíèäà ́ ç áîøèäàí íå-íå ñèíîâëàðíè ́ òêàçãàíõàë³èìèçíèíã áèðãàëèêäà, µàìæèµàòëèêäà ÿøàøíèíã àôçàëëèãèíè òóéèøèäàí,µàð ³àíäàé ôàâ³óëîääà ñîäèð á´ëãàí âî³åà-µîäèñàëàðíè þðòãà êåëãàí ò´é äåÿìàðäîíà êóòèá îëèá, óëàðíè áèð ¸³àäàí áîø ÷è³àðèá áàðòàðàô ýòèøè, î²èðêóíëàðäà áèð áóðäà íîííè ³´íè-³´øíèñè áèëàí áàµàì ê´ðèøè âà àñðèé òóðìóøòàðçè òàæðèáàñèäàí µîñèë á´ëãàí ìàúíàâèé äóí¸ñèäàí êåëèá ÷è³àäè.

2. Måòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëà óìóì ³àáóë ³èëèíãàí òàðèõèé ìåòîäëàð - òàðèõèéëèê, ³è¸ñèé-ìàíòè³èé

òàµëèë, êåòìà-êåòëèê, õîëèñëèê òàìîéèëëàðè àñîñèäà ¸ðèòèëãàí. Äàðµà³è³àò,òàðèõèé ìàíáàëàðíèíã ãóâîµëèê áåðèøè÷à, ¤çáåêèñòîí òàðèõèíèíã ìóµèì òàðèõèéäàâðëàðèäàí áèðè µèñîáëàíãàí Òåìóðèéëàð äàâëàòè µóêìäîðëàðè µàìäà èæîä³èëãàí èëì-ìàúðèôàò âàêèëëàðè òîìîíèäàí êèøèëàðãà ²àìõ´ðëèê ê´ðñàòèø,àµîëèãà ¸ðäàì âà èìòè¸çëàð áåðèø, µàð õèë ³óëàéëèêëàð ÿðàòèø îäàòá´ëãàí.Òàðèõãà ÷ó³óððî³ íàçàð òàøëàñàê, ´òìèøäà õàéðëè èøëàð áèëàí ê´ïëàáäàâëàò àðáîáëàðè, éèðèê ìóëê ýãàëàðè, èëì-ôàí âàêèëëàðè, òèæîðàò÷èëàð, äèíâà òàñàââóôíèíã åòàê÷è âàêèëëàðè µàì øó²óëëàíãàíëèãèíèíã ãóâîµè á´ëàìèç.Àìèð Òåìóð, Ìèðçî Óëó²áåê, Øîµðóµ, ¥óñàéí Áîé³àðî, Õ´æà Àµðîð, ÀáäóðàµìîíÆîìèé, Àëèøåð Íàâîèé êàáè òàðèõèé øàõñëàðíèíã íàôà³àò ìàäàíèÿò âà èëì-ôàí µîìèéëàðè á´ëãàíëèêëàðè, áàëêè áî²-ðî²ëàð, èìîðàòëàð, ìàäàíèé îáèäàëàð³óðãàíëèãè, ñóâ èíøîîòëàðè, êàíàë âà àðè³ëàð ´òêàçãàíëèãè, ìàêòàá, ìàäðàñà,ìàñæèä, øèôîõîíà, µàììîì, ðàáîò âà êàðâîíñàðîéëàð áàðïî ýòèøäà µîìèéëèê

32


³èëãàíëèêëàðè ó÷óí µàì êàòòà øóµðàòãà ýãà á´ëãàíëàð.3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Õóñóñàí, Ñîµèá³èðîí Àìèð Òåìóð äàâðèäà ôàí, ìàäàíèÿò, ñàíúàò âà àäàáè¸ò

þêñàëèøè áèëàí áèðãàëèêäà éèðèê ³óðèëèø âà áóí¸äêîðëèê èøëàðè àìàëãàîøèðèëãàí. Ìàìëàêàòäà êàñàëõîíàëàð, äîðèõîíàëàð, êóòóáõîíàëàð áàðïî ýòèëãàí.Ñîµèá³èðîí Àìèð Òåìóð äàâðèäà Æàµîííè µîçèð µàì ëîë ³îëäèðà¸òãàí ìåúìîðèéîáèäàëàð áàðïî ýòèëãàí. Àìèð Òåìóðíèíã ñàúé-µàðàêàòëàðè áèëàí ìàäðàñàëàð,ìàñæèäëàð, õîíà³îµëàð, ñàðîéëàð, áîçîðëàð, ðàáîò-ó êàðâîíñàðîéëàð, ê´ïðèêëàð,ñóâ µàâçàëàðè âà áîø³à èíøîîòëàð áóí¸ä ýòèëãàí. Àìèð Òåìóð òîìîíèäàí áàðïîýòèëãàí äàâëàò áîø³àðóâè ôàîëèÿòè èíñîíïàðâàðëèê âà ìåµð-øàô³àò òàìîéèëëàðèàñîñèäà èø ê´ðãàí. Ó ´ç äàâëàòèäà àµîëèíèíã íî÷îð ³àòëàìëàðèãà ²àìõ´ðëèêìóíîñàáàòèäà á´ëãàíëèãèíè êóçàòàìèç. Ìàñàëàí, Òåìóðèéëàð äàâðèäà³àøøî³ëèêíè òóãàòèø ìà³ñàäèäà áîøïàíàëàð òàøêèë ³èëèíèá, êàìáà²àëëàðóëàðäàí íàôà³àëàð îëèá òóðãàíëàð[13,Á.23-24]. Áóíäàí òàø³àðè Àìèð Òåìóðíèíãñîëè³ëàð µà³èäàãè ³îèäàëàðèäà µàì "Ñîëè³ëàð éè²èøäà õàë³íè î²èð àµâîëãàñîëèøäàí, ¸êè ´ëêàíè ³àøøî³ëèêêà òóøèðèá ³´éèøäàí ýµòè¸ò á´ëèø çàðóð.Íåãàêè, õàë³íè õîíàâàéðîí ³èëèø äàâëàò õàçèíàñèíèíã áå³óââàòëèãè µàðáèéêó÷ëàðíèíã òàð³î³ëàíèøèãà, áó ýñà, ́ ç íàâáàòèäà µîêèìèÿòíèíã êó÷ñèçëàíèøèãàñàáàá á´ëèøè..." òàüêèäëàá ´òèëãàí [12,Á.12]. Àìèð Òåìóð ´ç äàâðèäà àµîëèíèíãèæòèìîèé àµâîëè µà³èäà ³àé²óðãàí âà ´ç àµîëèñè îðàñèäà íî÷îðëàð ñîíèíèíãîðòèá êåòìàñëèãè ÷îðàëàðèíè ê´ðãàí. Ó íî÷îðëàð îðàñèäà íîãèðîíëàð âà çàèôëàðµà³èäà µàì àëîµèäà ²àìõ´ðëèê ³èëãàí. Áó µà³èäà Òåìóð òóçóêëàðèäà øóíäàéòàúêèäëàíãàí: "Àìð ýòäèìêè... ôà³èðó ìèñêèí, áèðîí êàñá ³èëèøãà îæèç øîëê´ðëàðãà íàôà³à áåëãèëàíñèí... ßíà áóþðäèìêè, µàð áèð ìàìëàêàò ôàòµ ýòèëãà÷,ó åðíèíã ãàäîëàðèíè ò´ïëàá, êóíäàëèê åìèø, è÷èøëàðèíè áåðèá, óëàðãà áèðîíâàçèôà áåëãèëàíñèí. ¥àìäà áàð÷à òàì²àëàíñèíëàð, òîêè áîø³à ãàäîëèê³èëìàñèíëàð. ßíà àìð ýòäèìêè, êàòòà-þ - êè÷èê µàð áèð øàµàð, µàð áèð ³èøëî³³àìàñæèä, ìàäðàñà âà µîíà³îõëàð áèíî ³èëñèíëàð, ôà³èðó ìèñêèíëàðãàëàíãàðõîíàëàð, é´ëîâ÷èëàð ³´íèá ´òàäèãàí æîé ²àðèáõîíà, êåêñàëàð ó÷óíøèôîõîíà ³óðäèðñèíëàð âà óëàðäà èøëàø ó÷óí òàáèáëàð òàéèíëàíñèíëàð"[10,Á.67]. Øóíèíãäåê, õàë³íèíã ñî²ëèãèíè ñà³ëàø, áåìîðëàðíè äàâîëàø, åòèì-åñèðëàð µà³èäà ²àìõ´ðëèê ³èëèø áîðàñèäà ìóµèì èøëàð àìàëãà îøèðèëãàí.

Øóíèíãäåê, Àìèð Òåìóð õîµ Ñàìàð³àíääà á´ëñèí, õîµ ñàôàðäà áèðîð æîéäàîçãèíà ò´õòàá ³îëñà, àëáàòòà áèð õàéðëè èøíè àìàëãà îøèðèøíè ðåæàëàøòèðàäè,äåá ¸çãàí ýäè, òàðèõ÷è Øàðàôóääèí Àëè ßçäèé [15,Á.194]. Ñîµèá³èðîííèíãõàéðèÿ áîáèäà ³èëãàí èøëàðèäàí áèðè ñèôàòèäà 1381 éèë Õóðîñîíãà þðèøè÷î²èäà Ìóð²îá âîäèéñèäà ò´õòàá, ó åðäà ê´ïëàá àðè³ëàð ÷è³àðèøíè áóþðãàí[2,Á.132]. Øóíèíãäåê, Àìèð Òåìóð 1403 éèëè £îðàáî²äà ³èøëàá ³îëãàí âà³òèäàÁàéêàëîí øàµðèíè [4,Á.132] ³àéòà òèêëàøãà áóéðó³ áåðãàí. Ñîµèá³èðîííèíãáóíäàé õàéðëè èøëàðèãà ÿíà ê´ïëàá ìèñîëëàð êåëòèðèø ìóìêèí. Æóìëàäàí,"Áèç µàçðàòè Òåìóðíè áóþê áóí¸äêîð äåá áîøèìèçãà ê´òàðàìèç. Ð´éè çàìèííèíãñàé³àëè á´ëìèø Ñàìàð³àíääà, Øàµðèñàáç, Áóõîðî, Òîøêåíò âà ñîµèá³èðîí áàðïîýòãàí áåïî¸í ñàëòàíàòíèíã áîø³à µóäóäëàðèäà áóí¸ä ýòèëãàí íîäèð ìåúìîðèéîáèäàëàð, òåíãñèç áî²ó ðî²ëàð Òåìóðáåê áîáîìèçãà õîñ àìàëèé øèæîàòñàìàðàñèäèð" [6,Á.167] - äåá áåæèç àéòèëìàãàí ýäè.

Áóíäàé þêñàëèø, àéíè³ñà, Àìèð Òåìóðíèíã íàáèðàñè Ìèðçî Óëó²áåê(Ìóµàììàä Òàðà²àé Ê´ðàãîíèé) çàìîíàñèäà µàì äàâîì ýòãàí. Ìèðçî Óëó²áåê

33


ñàëòàíàò µóêìäîðè âà ìàøµóð àñòðîíîì á´ëèøè áèëàí áèð ³àòîðäà ìàìëàêàòäààäîëàò ´ðíàòèøãà, èëì-ôàí ðèâîæèíè òàúìèíëàøãà µîìèéëèê ³èëãàí. Óíèíãäàâðèäà áóãóí æàµîíãà äîí²è êåòãàí Ñàìàð³àíä ðàñàäõîíàñè ³àä ê´òàðäè, ³àòîðìàñæèä, ìàäðàñàëàðíè ³óðèø íèµîÿñèãà åòêàçèëäè, óíèíã àòðîôèäà æàì á´ëãàíèëì àµëèãà, ìàäðàñàëàð òàëàáàëàðèãà åòàðëè øàðîèò ÿðàòèá áåðèøãà µàðàêàò³èëèíäè, µóêìäîðëàð ´ðòàñèäàãè óðóø-íèçîëàðíè áàðòàðàô ýòèøãà àëîµèäàýúòèáîð ³àðàòèá êåëèíäè, õàë³ ôàðîâîíëèãè âà þðò îáîäîí÷èëèãèíè àìàëãàîøèðèøíè ´çèíèíã îëèé ìà³ñàäè äåá áèëäè. Óëó²áåê Ñàìàð³àíä, Áóõîðî âàáîø³à øàµàðëàðäà ´íëàá ìàñæèäëàð, µàììîìëàð, êàðâîíñàðîéëàð, é´ëëàð,øèôîõîíàëàð ³óðäèðäè. Áóëàð è÷èäà ýíã ìàøµóðè 1414-1428 éèëëàðè Ñàìàð³àíäÿ³èíèäàãè Îáè-Ðàµìàò ̧ ³àñèäà ³óðèëãàí ðàñàäõîíàäèð. Îäàìëàðãà ìåµðèáîíëèê³èëèø, ³èéèí øàðîèòëàðäà óëàðãà µàìäàðä á´ëèø µàð áèð êèøèíèíã Àëëîµîëäèäàãè ìó³àääàñ áóð÷è ýêàíëèãèíè ýúòèðîô ýòèá, Ìèðçî Óëó²áåê ê´ï æàáð âàîðòè³÷à çóëì ´òêàçãàí Àøðàô èáí Òåìèðòîø, èáí ×´ïîí Ñóëäóç êàáè õîíëàðíè³îðàëàãàí. Óëó²áåê áàíäàëàðèíèíã êàòòàñè µàìäà êè÷èãèíèíã µàì áîøèíè ìàðµàìàò³´ëè áèëàí ñèéëàãàí Ò´³òà Áîéõîí âà Òàðìàøèðõîí èáí Äóâî ×å÷àíõîí êàáèµóêìäîðëàðíèíã íîìëàðèíè µóðìàò áèëàí òèëãà îëàäè[7,Á.231,249-250].

Çàìîíàñèíèíã åòóê îëèìè Àáäóðàµìîí Æîìèé ñàõèéëèê äåãàíäà, ýâàçèãà áèðîðíàðñà òàëàá ³èëìàéäèãàí, áåìèííàò âà õîëèñ ¸ðäàìíè òóøóíãàí. "Ñàµîâàò, - äåáòàúêèäëàéäè Æîìèé, - áèðîð íàðñàãà ³àðàá ̧ êè ýâàçèãà áèðîð íàðñà òàëàá á´ëñà,µàòòî òàëàá ýòèëãàí íàðñà ìà³òîâ âà ìèííàòäîð÷èëèê á´ëãàíè òà³äèðäà µàì, óñàµîâàò ýìàñ" [1,Á.14].

"XV-XVI àñð Ñàìàðêàíä µóæðàëàðè" íîìè áèëàí Î.Ä.×åõîâè÷ òîìîíèäàí íàøðãàòàé¸ðëàíãàí âà³ô µóææàòëàðè ò´²ðèñèäàãè êèòîáäà Õîæà Àµðîð ÂàëèéíèíãÒåìóðèéëàð ñàðîéèäàãè áàëàíä ìàðòàáàñè, óíèíã ¤ðòà Îñè¸ âà Àô²îíèñòîíäàãèóëêàí áîéëèêëàðè, ñîí-ñàíî³ñèç ìóëêëàðè µà³èäà ãóâîµëèê áåðèëãàí [5,Á.12].Íà³øáàíäèÿ òàðè³àòèíèíã íàçàðèé, àìàëèé æèµàòëàðèíè áîéèòèá, áóòàúëèìîòíèíã ìàøµóð á´ëèøèãà µèññà ³´øãàí ¥àçðàò ¥îæà Óáàéäóëëîµ Àµðîð ́ çõ´æàëèê ôàîëèÿòèäàí îëãàí äàðîìàäíèíã ê´ïãèíà ³èñìèíè, øàõñèé ìàáëà²ëàðèíèìàäðàñà, õîíà³îµ âà ìàñæèäëàð ³óðèø, ìóäàððèñ âà òàëàáàëàð, õîíà³îµ ³´íî³ëàðè,ìàñæèä õèçìàò÷èëàðèíè ìîääèé òàúìèíëàø áàúçàí ýñà áèð øàµàð àµîëèñè áîøèãàòóøãàí î²èð ñîëè³ëàðíè ò´ëàø, ìóµòîæëàðãà äîèìèé òàðçäà õàéð-ýµñîí ³èëèøêàáè èøëàðãà ñàðô³èëãàí. Æóìëàäàí, Ìóµàììàä £îçèíèíã "Ñèëñèëàò óë-îðèôèéí"àñàðèäà áà¸í ³èëèíèøè÷à, óìðèíèíã îõèðëàðèäà Òîøêåíòãà áîðãàíèäà ³àµàò÷èëèêâà âàáî òóôàéëè Òóðêèñòîíäàí ê´÷èá êåëãàíëàðãà µàð êóíè ³´é, ìîë ñ´éèá, íîí¸ïòèðèá, áå²àðàç ¸ðäàì ê´ðñàòãàíëàð [8,Á.87-88]. Øóíèíãäåê, Óìàðøàéõ ÌèðçîÒîøêåíò àµîëèñèäàí 250 000 äèíîð µàæìèäà ñîëè³ òàëàá ³èëãàíèäà Õîæà Àµðîðáó ìàáëà²íèíã µàììàñèíè ´çè ò´ëàá, ÿíà 70000 äèíîðíè µàì ñîëè³ éè²óâ÷èëàðãàòîïøèðãàí. Øóíèíãäåê, Õîæà Àµðîð òîìîíèäàí Ñàìàð³àíääà, Òîøêåíòäà âà£îáóëäà µàì ìàäðàñàëàð ³óðäèðèëãàíëèãè µà³èäà ìàíáàëàðäà ó÷ðàéäè [9,Á.11].

¤çáåê àäàáèé òèëèíèíã àñîñ÷èñè, Òåìóðèéëàð äàâðè èëì-ôàí µîìèéñè,ìóòàôàêêèð, äàâëàò àðáîáè Àëèøåð Íàâîèé èæîäèäà ìåµð âà ìóðóââàò, õàéðó-ýµñîí, õàéðó ñàõîâàò, ñàõèéëèê ²îÿëàðèíè ´çèãà ñèíãäèðãàí àµëî³èé òàðáèÿìàñàëàëàðè êàòòà ́ ðèí òóòàäè. "¥àéðàò óë-àáðîð" àñàðèíèíã áåøèí÷è ìà³îëàñèäàÍàâîèé õàéðó ýµñîí (êàðàì) ìàñàëàñèãà ò´õòàëàäè. Áó áîáäà µàì øîèð ´çôèêðëàðèíè ÷èðîéëè, ñèëëè³ áà¸í ýòèøãà µàðàêàò ³èëàäè. Óíèíã ìóëîµàçàëàðèãàê´ðà, õàéð ñàõîâàò øóíäàé óëó² íàðñàêè, óíè äàâëàòìàíä îäàìíèíã áîøèäàãèòîæ (àôñàð)ãà ´õøàòèø ìóìêèí. Øó òîæãà ³àäàëãàí ³èììàòáàµî ãàâµàðíè ýñà

34


êàðàì äåá òàñàââóð ýòñà àðçèéäè.Íàâîèé ôèêðè÷à, õàéðó ñàõîâàò ê´ðñàòèøãà³îäèð îäàì µå÷ ìàµàë áàõèëëèê (áóõë) é´ëèíè òóòìàñëèãè, áîéëèê äàðàæàñèãàýðèøãàíèäàí õóðñàíä á´ëèá, Îëëîµ òàîëîãà øóêðëàð ³èëèá ÿøàøè çàðóð. ÀëèøåðÍàâîèé áóòóí óìðè äàâîìèäà õàë³ïàðâàðëèê âà âàòàíïàðâàðëèê ²îÿëàðèíè þêñàêáàäèèé ìàµîðàò áèëàí óìðáî³èé àñàðëàðèäà èôîäàëàø áèëàí ÷åêëàíèá ³îëìàé,àìàëèé ôàîëèÿòèäà ìèëëàò âà äàâëàò ðàâíà³è é´ëèäà òèíèìñèç ôàîëèÿò îëèááîðãàí. Àëèøåð Íàâîèé õàéðèÿ âà µîìèéëèêêà îèä ôèêðëàðíè áèëäèðèø áèëàíáèðãà, óíè àìàëãà îøèðèøãà µàì µàðàêàò ³èëãàí. Ó áóòóí óìðèíè, áóòóí êó÷èíè,áóòóí ìàáëà²èíè ìàìëàêàòíè îáîä ³èëèø, èëì âà ìàúðèôàòíè ðèâîæëàíòèðèøé´ëèäà ñàðôëàãàí. Íàâîèé õàë³ ôîéäàñè ó÷óí óëêàí âà ìàµîáàòëè ìàäðàñàëàð,êóòóáõîíàëàð, êàñàëõîíàëàð, µàììîìëàð, ðàáîòëàð, µîâóç, ê´ïðèê âà áîø³àáèíîëàð ³óðäèðãàí. Òàðèõ÷è Õîíäàìèð Àëèøåð Íàâîèé ³óðäèðãàí èìîðàòëàðîðàñèäà 52 òà ðàáîò, 19 òà µîâóç, 16 òà ê´ïðèê, 8 òà µàììîì, ê´ïëàá ìàñæèä, 12òà ìàäðàñà, 5 òà ìà³áàðà, êóòóáõîíà, øèôîõîíà âà áîø³à áèíîëàð áîðëèãèíèáèðìà-áèð ê´ðñàòèá ́ òàäè [1,Á.23]. Àéðèì ìàúëóìîòëàðãà ê´ðà Õóðîñîíäà, õóñóñàí,¥èðîò âà óíèíã àòðîôëàðèäà Íàâîèé âà óíèíã ñàôäîøëàðèíèíã òàøàááóñè áèëàí300 äàí îðòè³ æàìîàò áèíîëàðè, øóíèíãäåê, èñòèðîµàò áî²ëàðè, ñó²îðèøèíøîîòëàðè, µîâóç, àðè³, ê´ïðèê, ñóâ îìáîðëàðè, ò´²îíëàð ³óðèëãàí. Áóþêìóòàôàêêèð Àëèøåð Íàâîèé ³óðäèðãàí áèíîëàð, ñó²îðèø èíøîîòëàðèäàí õàë³îììàñè êåíã ê´ëàìäà ôîéäàëàíãàíëàð. Àëèøåð Íàâîèé ÿíãè áèíîëàð ³óðèø áèëàíáèðãà ýñêè áèíîëàðíè òàúìèðëàøãà µàì ýúòèáîð áåðäè. Æóìëàäàí, ó òàúìèðýòòèðèá, çåá áåðäèðãàí Æîìåú ìàñæèäè µîâëèñèíèíã óçóíëèãè 114 ìåòð, ýíè 84ìåòð á´ëèá, óíèíã 6 òà äàðâîçàñè á´ëãàí. Áó Æîìåú ìàñæèäè µîçèð µàì ¥èðîòíèíãýíã ã´çàë ìåúìîðèé îáèäàëàðèäàí áèðè µèñîáëàíàäè[9,Á.13]. Íàâîèé ¥èðîòäàÈíæèë äàð¸ñèíèíã ̧ ³àñèäà Èµëîñèÿ, £óäñèÿ, Ñàôîèÿ, Øèôîèÿ âà Óíñèÿ íîìëèìàµîáàòëè áèíîëàð áàðïî ³èëäèðãàí. Óíñèÿäà ´çè ÿøàá ìóêàììàë êóòóáõîíàãààñîñ ñîëãàí. Óøáó êóòóáõîíàäàí ́ ç çàìîíàñèíèíã áàð÷à èëì âà ñàíúàò àðáîáëàðèôîéäàëàíãàí. Õóðîñîí âà Àñòðîáîä é´ëèäà Ðàáîòè Èø³, Òóñ âà ¥èðîò é´ëëàðèäàÐàáîòè Ñàíãáàñò, Íèøîïóð ¸íèäà Äèðîáîä ñèíãàðè êàðâîíñàðîéëàð ñîëäèðãàí.¤ç ìàáëà²ëàðè µèñîáèäàí Òóñ âèëîÿòèíèíã þ³îðè òîìîíèäà á´ëãàí ×àøìàèÃóëèñòîí áóëî²èäàí Ìàøµàäãà ñóâ êåëòèðèø ó÷óí ´íòà òîø êåëàäèãàí åðãà÷ààðè³ ³àçèø èøèíè àìàëãà îøèðãàí. "Áàäîåú óë âà³îåú" ("Íîäèð âî³åàëàð")àñàðèíèíã ìóàëëèôè Âîñèôèé ´ç àñàðèäà áèð êóí Àëèøåð çàìîíèíèíã, àòî³ëèàðòèñòè, µàæâ÷èñè Àáäóëâîñèéíèíã èæîäèíè òà³äèðëàá óíè ´íã ìèíã òàíãà ïóë,çèéíàòëè ýãàð àíæîìè áèëàí áèð îò, ýíã ÿõøè ìîâóòäàí òèêèëãàí ÷àêìîí áèëàíìóêîôîòëàãàíèíè ñ´çëàéäè. Àëèøåð Íàâîèé µàòòî óìðèíèíã ñ´íããè éèëëàðèäàµàì õàéðëè èøëàðíè ìóòàññèë äàâîì ýòòèðãàí. Ìèñîë ó÷óí, 1500 éèëäà ¥èðîòøàµðè âà óíèíã àòðîôèäàãè àµîëèäàí 100 ìèíã êåáåêèé [14,Á.218] ñîëè³ ò´ëàøòàëàá ýòèëãàíäà âà 50 ìèíã êåáåêèéíè ¥èðîò àµëèäàí óíäèðèá îëèøãà áóéðó³áåðèëãàíäà Íàâîèé µîçèðãè ôóðñàòäà õàë³³à ́ ðèíñèç ñîëè³ ñîëèø Ñóëòîí ¥óñàèíÁîé³àðî äàâëàòèãà ìóíîñèá á´ëìàñ, ýëäà íîðîçèëèê óé²îòàð, äåá øóí÷à ïóëíè´çè ò´ëàá þáîðãàí. Àëèøåð Íàâîèéíèíã áóòóí åð-ñóâè, ìîë-ìóëêèäàí µàð êóíè18 ìèíã øîµðóµèé äèíîð ìè³äîðèäà äàðîìàä êåëèøèãà ³àðàìàé, áó ïóëëàðþ³îðèäàãè êàáè õàéðëè èøëàðãà ñàðô ýòèëãàí [3,Á.54]. Àëèøåð Íàâîèéíèíã²àìõ´ðëèãè âà µîìèéëèãè îñòèäà áó äàâðäà Õîíäàìèð, Ìèðõîíä, Äàâëàòøîµêàáè åòóê òàðèõ÷èëàð, Áåµçîä, Øîµ Ìóçàôôàð êàáè èñòåúäîäëè ðàññîìëàð, óñòàÌóµàììàä Ñàáçèé, óñòà Êàâîìèääèí êàáè êó÷ëè àðõèòåêòîðëàð, Ñóëòîí Àëèêàáè ìàøµóð µàòòîòëàð, ¥óñàéí Óäèé, £óëìóµàììàä íàéè êàáè áóþê

35


ìóñè³àøóíîñëàð ÿøàá èæîä ýòãàíëàð. Íàâîèé ²àìõ´ðëèãè âà ðàµáàðëèãèäà îëèìëàðòîìîíèäàí éèãèðìàãà ÿ³èí òàðèõèé, èëìèé àñàðëàð ÿðàòèëãàí [11,Á.14-16].

4. Õóëîñàëàð:Õóëîñà ´ðíèäà, øóíè àéòèø æîèçêè, õàë³èìèç óëó² ôàçèëàòëàðè õàéðèÿ âà

µîìèéëèê ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàñè ýíã àââàëî, æàìèÿòäà áóí¸äêîðëèê èøëàðèíèíãàìàëãà îøãàíëèãèäà, æàìèÿò àµîëèñèíèíã ìîääèé-ìàúíàâèé þêñàëèøèäàê´ðèíàäè. ¤çáåêèñòîí òàðèõèíèíã òóðëè äàâðëàðèäà æóìëàäàí, Òåìóðèéëàð äàâðèäàµóêìäîð, äàâëàò àðáîáëàðè, îëèì âà ìóòàôôàêèðëàð òîìîíèäàí øàõñãà, õàë³ãà,âàòàíãà á´ëãàí ýúòèáîð ́ ç èæîä âà èæòèìîèé ôàîëèÿòëàðè ìà²çèäà èôîäàëàíãàí.Òàðèõèé øàõñëàð ́ ç çàìîíàñèäàãè çóëì âà ³àøøî³ëèê èñêàíæàñèäà ³îëãàí õàë³íèóëó²ëàá, óìóìèíñîíèé ôàçèëàòëàðíè òà²èá ýòèø áèëàí, õàë³íè áàõòè¸ð ³èëèøé´ëèäà, áóòóí âóæóäè áèëàí êóðàø îëèá áîðãàíëàð. Óëàð òîìîíèäàí àìàëãàîøèðèëãàí õàéðëè èøëàð áóãóíãè êóíäà ̧ äãà îëèíèá, µàìîí ýúçîçëàíèá, ³àäðëàíèáêåëèíàäè. Âàòàíèìèç òàðèõèäà ´÷ìàñ èç ³îëäèðãàí òàðèõèé îëèìëàð, òàðèõèìèçôèäîéè äàð²àëàðèíèíã õàéðèÿ âà µîìèéëèê áîáèäà îëèá áîðãàí áåìèñëôàîëèÿòëàðè çàìîíäîøëàðèìèçíè, áèðèí÷è ãàëäà, ¸ø àâëîäíè õàéðèÿ âàµîìèéëèê ðóµèäà òàðáèÿëàøäà ìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòàäè.


[1] Àëè³óëîâ Õ. âà áîø³àëàð. ¥îìèéëèê âà ñàµîâàò - ýíã îëèé ³àäðèÿò. Òîøêåíò:È.Ì.Ì´ìèíîâ íîìèäàãè Ôàëñàôà âà µó³ó³ èíñòèòóòè, 2006. - Á. 14.(Alikulov H.and others. Sponsorship and generosity are the highest value. Tashkent: Institute ofPhilosophy and Law named after I.M.Muminov, 2006 - P.14.)

[2] Àìèð Òåìóð ñàáî³ëàðè. (Èêêèí÷è ³èñì) 1998 éèë Òîøêåíòäà "Àìèð Òåìóðèëì-ôàí âà ìàäàíèÿò µîìèéñè" ìàâçóñèäà ́ òêàçèëãàí Õàë³àðî èëìèé êîíôåðåíöèÿìàòåðèàëëàðè.- Òîøêåíò: ¢àôóð ¢óëîì íîìèäàãè Àäàáè¸ò âà ñàúíàò íàøðè¸òè,1999. - Á. 132. ( Lessons of Amir Temur. (Part Two) Proceedings of the InternationalScientific Conference "Amir Temur Sponsor of Science and Culture", Tashkent, 1998.- Tashkent: Gafur Gulom Literature and Art Publishing House, 1999. - P. 132.)

[3] Àçèç £àþìîâ. Àëèøåð Íàâîèé. Òîøêåíò, 1976 é. - Á. 54. (Aziz Kayumov.Alisher Navoi. Tashkent, 1976 - P. 54.)

[4] Áàéêàëîí øàµðè - Àðàêñ âà £óà äàð¸ëàðè áèðëàøàäèãàí ìàâçå ÿ³èíèäàãè´ðòà àñð øàµðè; 1221 éèëè ì´²óëëàð èñòèëîñè äàâðèäà âàéðîí ³èëèíãàí âà 1403éèë Àìèð Òåìóð ôàðìîíè àñîñèäà áèð îéäà ³àéòà òèêëàíãàí. Àìèð Òåìóð ñàáî³ëàðè.(Èêêèí÷è ³èñì) 1998 éèë Òîøêåíòäà "Àìèð Òåìóð èëì-ôàí âà ìàäàíèÿò µîìèéñè"ìàâçóñèäà ´òêàçèëãàí Õàë³àðî èëìèé êîíôåðåíöèÿ ìàòåðèàëëàðè.- Òîøêåíò:¢àôóð ¢óëîì íîìèäàãè Àäàáè¸ò âà ñàúíàò íàøðè¸òè, 1999. - Á. 132. (Baikalon Cityis a medieval city near the Araks and Qua rivers; It was destroyed during the Mongolinvasion in 1221 and restored in 1403 by the decree of Amir Temur in a month. Lessonsof Amir Temur. (Part Two) Proceedings of the International Scientific Conference"Amir Temur Sponsor of Science and Culture", Tashkent, 1998. - Tashkent: GafurGulom Literature and Art Publishing House, 1999. - P. 132.)

[5] Áîëòàáîåâ Ñ.Ä. Òóðêèñòîíäàãè âà³ô ìóëêëàðè òàðèõè. ¤³óâ-óñëóáèé ³´ëëàíìà.- Íàìàíãàí, 2005. - Á. 12.(Boltaboev S.D. History of foundation properties in Turkestan.Educational-methodical manual. - Namangan, 2005. - P. 12.)

[6] Êàðèìîâ È.À. Õàë³èìèç áîð ýêàí, Àìèð Òåìóð íîìè áàðµà¸òäèð. "ßíãè÷àôèêðëàø âà èøëàø äàâð òàëàáè". 5-òîì. Òîøêåíò: ¤çáåêèñòîí, 1997. - Á. 167.

36


(Karimov I.A. While we have people, the name of Amir Temur is still alive. "Newthinking and working time requirement". 5th. Tashkent: Uzbekistan, 1997. - P. 167.)

[7] Ìèðçî Óëó²áåê. Ò´ðò óëóñ òàðèõè. Á.Àõìåäîâíèíã òàµðèðè îñòèäà. Òîøêåíò:×´ëïîí, 1994. - Á. 231, 249-250. (Mirzo Ulugbek. The history of the four ulus. Editedby B.Akhmedov. Tashkent: Chulpon, 1994. - P. 231, 249-250.)

[8] Ðàµìàòîâà Õ.¥. Õîæà Àµðîð Âàëèéíèíã èæòèìîèé-ôàëñàôèé ³àðàøëàðè.Ìîíîãðàôèÿ. - Áóõîðî, 2014. - Á. 87-88. (Rakhmatova H.H. Socio-philosophical viewsof Khoja Ahror Wali. Monograph. - Bukhara, 2014. - P. 87-88.)

[9] Ñàõîâàòëè èíñîíëàð âà ñàëîìàòëèê ïîñáîíëàðè: Ìåòîä.-áèáëèîãð.³´ëë. -Òîøêåíò: Àëèøåð Íàâîèé íîì. ¤çáåêèñòîí Ìèëëèé ê-íàñè íàøðè¸òè.- 2006. - Á.13. (Good people and health guards: Manual-bibliogr. - Tashkent: Publishing House ofthe National Library of Uzbekistan named after Alisher Navoi. - 2006. - P. 13.)

[10] Òåìóð òóçóêëàðè. - Òîøêåíò: ¢.¢óëîì íàøðè¸òè, 1991. - Á. 67.(Temur's traps.- Tashkent: G. Gulam Publishing House, 1991. - p. 67.)

[11] Óé²óí. Àëèøåð Íàâîèé. Îéáåê ìóõàððèðëèãè îñòèäà: Òîøêåíò: ¤çÑÑÐ"Ôàí", 1942. - Á. 14-16.(Uygun. Alisher Navoi. Edited by Oybek. - Tashkent: Scienceof the Uzbek SSR, 1942. - P. 14-16.)

[12] Õàéðóëëàåâ Ì.Ì. Ìàúíàâèÿò þëäóçëàðè. - Òîøêåíò: À.£îäèðèé íîìèäàãèõàë³ ìåðîñè íàøðè¸òè, 2001. - Á. 12. (Khairullaev MM Stars of Enlightenment. -Tashkent: A. Kadiri Publication Publishing House, 2001. - P. 12.)

[13] Õîëè³óëîâà ¥. ¤çáåêèñòîíäà èìêîíèÿòè ÷åêëàíãàí øàµñëàðíè µèìîÿ ³èëèøñè¸ñàòè (1991-2014 éé).: Òàðèõ.ôàí.á´éè÷à ôàëñàôà äîêòîðè (PhD) ... äèññ. -Òîøêåíò, 2018. - Á. 24-25.(Holiqulova H. Policy for the Protection of Persons withDisabilities in Uzbekistan (1991-2014): Doctor of Philosophy (PhD) in History ... diss.- Tashkent, 2018. - P. 24-25.)

[14] ×è²àòîé óëóñè õîíè Êåáåêõîí òîìîíèäàí 1321 éèëäà ïóë èñëîµîòè´òêàçèëãàí. Õóëàãèéëàð âà Îëòèí ¤ðäà òàíãàëàðèãà òà³ëèäàí èêêè õèë: Î²èðëèãè1.4. ãðàììãà òåíã êóìóø òàíãà - äèíîð âà ìàéäà êóìóø òàíãà - äèðµàì çàðáýòòèðèøíè é´ëãà ³´éãàí. Êåáåêõîí òîìîíèäàí ÿãîíà óìóäàâëàò ïóëëàðè ìóîìèëàãàêèðèòèëèá, óëàð Êåáåêõîí íîìèäàí (êåïàêèé) àñîñàí Áóõîðî, Ñàìàð³àíä âà¤òðîð çàðáõîíàëàðèäà çàðá ³èëèíèá, óíèíã ³èéìàòè 6 òà ( áèð êóìóø òàíãà 6 òàêóìóø äèðµàìãà ò´²ðè êåëãàí) êè÷èê äèðµàìãà òåíã ýäè. £àðàíã Ýøîâ Á. ¤çáåêèñòîíäàâëàò÷èëèãè âà áîø³àðóâè òàðèõè. Òîøêåíò, 2012. - Á. 218. (In 1321 the king ofChigatay ulus Kebek Khan carried out monetary reform. Two different types of coins ofthe Hulaguids and Golden Horde: Weight 1.4. grams of silver - dinar and fine silver -dirham. The only coins issued by Kebek Khan were coins in the name of Kebek Khan(kepakiy), mainly in Bukhara, Samarkand and Otrar, whose value was 6 dirams (6silver coins per silver). See Eshov B. History of statehood and governance in Uzbekistan.Tashkent, 2012. - P. 218.)

[15] Øàðàôóääèí Àëè ßçäèé. "Çàôàðíîìà". À.¤ðèíáîåâ òàµðèðëèãè îñòèäà.Òîøêåíò: Øàð³, 1997. - Á. 194. (Sharafuddin Ali Yazdi. "Zafarnoma"(Victory). Editedby A. Urinboev. Tashkent: East, 1997. - P. 194)

37




LOOK TO THE PAST

Bakhtiyorzoda OydinhonO'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi

Tarix Instituti doktorantiemail: [email protected]

ZAMONAVIY BOSQICHDA O'ZBEKISTON OLTIN QAZIBOLISH SANOATINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

For citation: Bakhtiyorzoda Oydinkhon. PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENTOF THE GOLD MINING INDUSTRY OF UZBEKISTAN AT THE MODERN STAGE.Look to the past. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 37-41

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-4

ANNOTATSIYAMaqolada so'nggi ikki yil ichida yanada rivojlanish uchun kuchli turtki olgan O'zbekiston

oltin qazib olish sanoatini rivojlantirish istiqbollari muhokama qilinadi. Oltin va boshqanodir tuproq metallarini qazib olish tajribasi va yutuqlari tahlil qilinadi.

Kalit so'zlar: Navoiy tog'-kon metallurgiya kombinati, Olmaliq Tog'-kon metallurgiyakombinati, oltin konlari, qimmatbaho va rangli metallarning geologiyasi, oltin va uranqazib olish.

Áàõòè¸ðçîäà Îéäèíõîíäîêòîðàíò Èíñòèòóòà Èñòîðèè ÀÍ ÐÓç

E-mail: [email protected]

ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÛ ÐÀÇÂÈÒÈß ÇÎËÎÒÎÄÎÁÛÂÀÞÙÅÉÏÐÎÌÛØËÅÍÍÎÑÒÈ ÓÇÁÅÊÈÑÒÀÍÀ ÍÀ ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÌÝÒÀÏÅ

ÀÍÍÎÒÀÖÈß Â ñòàòüå ðàññìàòðèâàþòñÿ ïåðñïåêòèâû ðàçâèòèÿ çîëîòîðóäíîé ïðîìûøëåííîñòè

Óçáåêèñòàíà, êîòîðàÿ ïîëó÷èëà çà ïîñëåäíèå äâà ãîäà ìîùíûé èìïóëü äëÿäàëüíåéøåãî ðàçâèòèÿ. Àíàëèçèðóåòñÿ îïûò è äîñòèæåíèÿ â ñôåðå äîáû÷è çîëîòàè äðóãèõ ðåäêîçåìåëüíûå ìåòàëëîâ.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: ÍÃÌÊ, ÀÃÌÊ, çîëîòîíîñíûå ìåñòîðîæäåíèÿ, ãåîëîãèÿäðàãîöåííûõ è öâåòíûõ ìåòàëëîâ, äîáû÷à è ðàçðàáîòêà çîëîòà è óðàíà.

38


Mrs. Bakhtiyorzoda OydinkhonPhD student, Institute of the History,

Academy of Sciences of UzbekistanEmail: [email protected]

PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF THE GOLDMINING INDUSTRY OF UZBEKISTAN AT THE MODERNSTAGE

ABSTRACTThe Article considered propects of the development of gold industry of Uzbekistan,

which has received over the past two years a powerful push for further development.Analized the experience and achievements in the extraction of gold and other rare earthmetals in Uzbekistan.

Index Terms: Navoi Mining Company, Almaliq Mining Company, gold deposits,geology of precious and non-ferrous metals, mining and development of gold anduranium.

1. Ââåäåíèå è àêòóàëüíîñòü òåìû:

Ó ñêîðåííûå òåìïû ðàçâèòèÿ ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàíà â XXI âåêåïðåäîïðåäåëåíû îáùåìèðîâûìè òåíäåíöèÿìè ðàçâèòèÿ íàóêè, òåõíèêè,

ýêîíîìèêè, ïðîìûøëåííîñòè â óñëîâèÿõ ãëîáàëèçàöèè.2. Ìåòîäû è óðîâåíü îáó÷åíèÿ:Â îñíîâå ñòàòüè ëåæàò îáùåïðèíÿòûå èñòîðè÷åñêèå ìåòîäû - èñòîðè÷åñêèé,

ñðàâíèòåëüíî-ëîãè÷åñêèé àíàëèç, ïîñëåäîâàòåëüíîñòü, îáúåêòèâíîñòü.3. Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèé:Ãåîëîãè÷åñêàÿ íàóêà Óçáåêèñòàíà, â öåëîì, çîëîòîäîáûâàþùàÿ

ïðîìûøëåííîñòü â ýòîò ïåðèîä äîëæíû ñûãðàòü ñâîþ âàæíóþ ðîëü êàê ãåíåðàòîðûðàçâèòèÿ öåëîãî ðÿäà òåõíè÷åñêèõ íàïðàâëåíèé è îòðàñëåé ïðîìûøëåííîñòè,÷òî ñîîòâåòñòâóåò îñíîâíûì öåëÿì è çàäà÷àì ïîñòàâëåííûì â "Ñòðàòåãèè äåéñòâèéïî äàëüíåéøåìó ðàçâèòèþ ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàíà íà 2017-2021 ãã.".

Òàêæå â ôåâðàëå 2017 ãîäà Ïðåçèäåíò Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí Ø.Ì.Ìèðçè¸åââûñòóïèë ñ ïðåäëîæåíèåì ñîçäàòü Åäèíóþ Ãåîëîãè÷åñêóþ ñëóæáó. Ïî çàäóìêåîíà ïîçâîëèò îáåñïå÷èòü ýêîíîìèêó Óçáåêèñòàíà ìèíåðàëüíî-ñûðüåâûìèðåñóðñàìè äëÿ ïðîèçâîäñòâà êîíêóðåíòîñïîñîáíîé ïðîìûøëåííîé ïðîäóêöèè.Ñëóæáà áûëà ñîçäàíà íà áàçå Ãîñóäàðñòâåííîãî êîìèòåòà Óçáåêèñòàíà ïî ãåîëîãèèè ìèíåðàëüíûì ðåñóðñàì. Â åå ñîñòàâ âîøëè ãåîëîãè÷åñêèå ïîäðàçäåëåíèÿ"Ãåîëîãèÿ äðàãîöåííûõ ìåòàëëîâ è óðàíà" Íàâîèéñêîãî è "Ãåîëîãèÿ öâåòíûõìåòàëëîâ" Àëìàëûêñêîãî ãîðíî-ìåòàëëóðãè÷åñêèõ êîìáèíàòîâ.

Ïî îáùèì çàïàñàì çîëîòà Óçáåêèñòàí ñòîèò íà ÷åòâåðòîì ìåñòå â ìèðå, ïîäîáû÷å çîëîòà çàíèìàåò ñåäüìîå ìåñòî, à ñðåäè ãîñóäàðñòâ ÑÍÃ - îí ñòîèò íàâòîðîì ìåñòå.

Êðóïíûé çîëîòîäîáûâàþùèé öåíòð - Íàâîèéñêèé ãîðíî-ìåòàëëóðãè÷åñêèéêîìáèíàò. Ñîçäàííîå â Çàðàôøàíå ñîâìåñòíîå óçáåêñêî-àìåðèêàíñêîå ïðåäïðèÿòèåïî äîáû÷å çîëîòà "Çàðàôøàí-Íüþìîíò" âûðàáàòûâàëî ïðîäóêöèþ ñ 1995 ãîäà.Ðóäíèê Ìóðóíòàó ÿâëÿåòñÿ ñàìûì áîëüøèì ñðåäè çîëîòîäîáûâàþùèõ ðóäíèêîâíå òîëüêî â Óçáåêèñòàíå, íî è â Åâðàçèè, òàê êàê îáúåì ìåñòà ðàçðàáîòêè

39


ñîñòàâëÿåò ïëîùàäü â 2õ4 êì è â ãëóáèíó áîëåå 400 ìåòðîâ.Áîëüøàÿ ðîëü â îòêðûòèè çîëîòîíîñíûõ ìåñòîðîæäåíèé ðåñïóáëèêå è èõ

ðàçðàáîòêå ïðèíàäëåæèò ãåîëîãàì Óçáåêèñòàíà. Ñóììà ÷èñòûõ çîëîòîâàëþòíûõðåçåðâîâ íàøåé ñòðàíû ñîñòàâëÿåò 27 ìëðä. äîëëàðîâ ÑØÀ.

Â Óçáåêèñòàíå äåéñòâóþò äâà ïðîèçâîäèòåëÿ çîëîòà - Íàâîèéñêèé èÀëìàëûêñêèé ãîðíî-ìåòàëëóðãè÷åñêèå êîìáèíàòû. Ïî äàííûì Ãîñêîìãåîëîãèè,íà êîíåö 2017 ãîäà â ðåñïóáëèêå áûëî îòêðûòî 65 ìåñòîðîæäåíèé çîëîòà. Ïîýêñïåðòíûì îöåíêàì, ðàçìåð ðàçâåäàííûõ è ïîäòâåðæäåííûõ çàïàñîâ çîëîòà âÓçáåêèñòàíå ñîñòàâëÿåò áîëåå 2500 òîíí.

Îäíàêî íà ñåãîäíÿøíèé äåíü èç èçâåñòíûõ ó÷àñòêîâ íåäð íàøåé ñòðàíû áîëåå80% íå îõâà÷åíû ñðåäíåñðî÷íûìè è äîëãîñðî÷íûìè ïðîãðàììàìè ðàçâèòèÿ, ÷òîíåãàòèâíî ñêàçûâàåòñÿ íà ðàçâèòèè ãîðíîäîáûâàþùåé îòðàñëè è ïîïîëíåíèèìèíåðàëüíî-ñûðüåâîé áàçû Óçáåêèñòàíà.

Ïî èòîãàì 2017 ãîäà Óçáåêèñòàí óâåëè÷èë äîáû÷ó çîëîòà íà 6% ïî ñðàâíåíèþñ 2013 ãîäîì äî 112 òîíí. Ïî äàííûì Ãåîñëóæáû ÑØÀ òàêîé ðîñò ïîçâîëèëÓçáåêèñòàíó ïåðåìåñòèòüñÿ ñ âîñüìîãî íà ñåäüìîå ìåñòî ñðåäè ñòðàí-ïðîèçâîäèòåëåé äðàãîöåííîãî ìåòàëëà. Â òðîéêó ëèäåðîâ ìèðîâîé äîáû÷è âîøëèÊèòàé, Ðîññèÿ è Àâñòðàëèÿ.

Â íàñòîÿùåå âðåìÿ çà ñ÷åò àêòèâèçàöèè ãåîëîãîðàçâåäî÷íûõ ðàáîò ê îñâîåíèþïîäãîòîâëåíî 26 íîâûõ ìåñòîðîæäåíèé âìåñòî 7 çàïëàíèðîâàííûõ, â òîì ÷èñëå5-äîáû÷å çîëîòà. Â 2018-2019 ãîäàõ çà ñ÷åò óâåëè÷åíèÿ çàïàñîâ 25 âèäîâ ïîëåçíûõèñêîïàåìûõ è àêòèâèçàöèè ãåîëîãîðàçâåäî÷íûõ ðàáîò áóäóò ïîäãîòîâëåíû êïðîìûøëåííîìó îñâîåíèþ 5 íîâûõ ìåñòîðîæäåíèé, â òîì ÷èñëå 22 ìåñòîðîæäåíèÿçîëîòà, 3- óðàíà, 2 - öâåòíûõ ìåòàëëîâ.

Óâåëè÷åíèå äîáû÷è ñâÿçàíî ñ ïîñòåïåííûì âîâëå÷åíèåì â ðàçðàáîòêó íîâûõìåñòîðîæäåíèé, óæå ñ 2013 ãîäà ýòî ïîçâîëèëî îáåñïå÷èòü ïðåâûøåíèåïðèðàùåííûõ çàïàñîâ çîëîòà íàä ïîãàøàåìûìè. Â íàñòîÿùåå âðåìÿ ïðàâèòåëüñòâîÓçáåêèñòàíà óòâåðäèëî ïåðå÷åíü äâåíàäöàòè ìåñòîðîæäåíèé çîëîòà äëÿ èõïðîìûøëåííîãî îñâîåíèÿ ñ ó÷àñòèåì èíîñòðàííûõ èíâåñòèöèé. Â óêàçàííûéïåðå÷åíü âêëþ÷åíû ìåñòîðîæäåíèÿ ïðåèìóùåñòâåííî çîëîòî-êâàðöåâûõ è çîëîòî-ñóëüôèäíûõ ðóä â ÷åòûðåõ ðåãèîíàõ ñòðàíû - Òàøêåíòñêîé, Ñàìàðêàíäñêîé,Íàâîèéñêîé îáëàñòÿõ, à òàêæå àâòîíîìíîé ðåñïóáëèêå Êàðàêàëïàêñòàí.Ñîâîêóïíûå çàïàñû ïðåäëàãàåìûõ ìåñòîðîæäåíèé (êàòåãîðèÿ Ñ2) ñîñòàâëÿþòáîëåå 14,5 òîííû çîëîòà.

Ê ÷èñëó ãëàâíûõ êðèòåðèåâ îòáîðà ïðåäëàãàåìûõ ìåñòîðîæäåíèé èíîñòðàííûìèèíâåñòîðàìè îòíîñèòñÿ èõ îòñóòñòâèå â äîëãîñðî÷íûõ ïðîãðàììàõ ðàçâèòèÿ ÃÏ"Íàâîèéñêèé ÃÌÊ" è ÀÎ "Àëìàëûêñêèé ÃÌÊ" - äâóõ ïðîèçâîäèòåëåé çîëîòà âÓçáåêèñòàíå. "Ïðåäëàãàåìûå ìåñòîðîæäåíèÿ òàêæå íàõîäÿòñÿ âíå ïðåäåëîâîõðàíÿåìûõ ïðèðîäíûõ òåððèòîðèé, ïðèãðàíè÷íûõ çîí, çîí ïðîÿâëåíèé îïàñíûõãåîëîãè÷åñêèõ ïðîöåññîâ è ðàçâèòèÿ ãðàäîñòðîåíèÿ, ãëóáèíà èõ ðàñïîëîæåíèéíàõîäèòñÿ â ïðåäåëàõ ýêîíîìè÷åñêè îáîñíîâàííûõ ãðàíèö", - óêàçûâàåòñÿ â òåêñòåäîêóìåíòà.

Óêàçàííûé ïåðå÷åíü ìåñòîðîæäåíèé ïîäëåæèò îáíîâëåíèþ ñ ïåðèîäè÷íîñòüþäî 5 ëåò ñ ó÷åòîì ïîëó÷åíèÿ íîâîé ãåîëîãè÷åñêîé èíôîðìàöèè â õîäåãåîëîãîðàçâåäî÷íûõ ðàáîò çà ñîîòâåòñòâóþùèé ïåðèîä ñîãëàñíî ñîîòâåòñòâóþùåìóïîñòàíîâëåíèþ.

Ñðåäè íîâûõ ïðîåêòîâ ñîòðóäíè÷åñòâà ìîæíî îòìåòèòü ñîâìåñòíóþ ðàáîòóòóðåöêèõ è óçáåêèñòàíñêèõ ãåîëîãîâ ïî ðàçâåäêå òðåõ ìåñòîðîæäåíèé íà òåððèòîðèè

40


Óçáåêèñòàíà. Ñîãëàøåíèå îá ýòîì áûëî ïîäïèñàíî ãëàâàìè äâóõ ñòðàí â õîäåãîñóäàðñòâåííîãî âèçèòà â Óçáåêèñòàí ïðåçèäåíòà Òóðöèè Ðåäæåïà ÒàéèïàÝðäîãàíà.

Îòìå÷àåòñÿ, ÷òî íà ïëîùàäÿõ Õóðîá â Äæèçàêñêîé îáëàñòè è Àéäûì-Äæåòûìòàóâ Íàâîèéñêîé îáëàñòè ðàáîòû áóäóò ñîñðåäîòî÷åíû íà ïîèñêå è äàëüíåéøåéäîáû÷å çîëîòà. Â íàñòîÿùèé ìîìåíò çàïàñû íà óêàçàííûõ ìåñòîðîæäåíèÿõ íåèçó÷åíû. Òàêæå òóðåöêèå ãåîëîãè ïîìîãóò êîëëåãàì îñâîèòü Ñàðûòàóñêîå ðóäíîåïîëå (Íàâîèéñêàÿ îáëàñòü). Çäåñü, ñîãëàñíî ïðîãíîçíûì ïîêàçàòåëÿì óçáåêñêîéñòîðîíû, ðàñïîëîæåíû çàëåæè âîëüôðàìà - 740 òûñÿ òîíí, ìîëèáäåíà - 24 òûñÿ÷èòîíí è çîëîòà - 75,2 òîííû. Ïðîâåäåíèå ðàáîò ðàññ÷èòàíî íà òðè ãîäà, çà ýòîâðåìÿ Òóðöèÿ èíâåñòèðóåò â ïðîåêò $ 5 ìëí.

Ñîãëàñíî äàííûì Öåíòðàëüíîãî áàíêà, âàëîâûå çîëîòîâàëþòíûå ðåçåðâûÓçáåêèñòàíà íà 1 àïðåëÿ 2018 ãîäà ñîñòàâëÿþò 28,4 ìëðä äîëëàðîâ ÑØÀ, èç íèõ14,5 ìëðä. àêòèâíû â èíîñòðàííîé âàëþòå è 13,9 ìëðä. ìîíåòàðíîå çîëîòî.

Â 2017 ãîäó çàðàáîòàë íîâûé çàâîä ïî äîáû÷å çîëîòà â Íàâîèéñêîé îáëàñòèÓçáåêèñòàíà ñòîèìîñòüþ 396 ìèëëèîíîâ äîëëàðîâ. Òàêèì îáðàçîì, áûë äàí ñòàðòîñâîåíèþ Àóìèíçà-Àìàíòàéñêèõ çîëîòîðóäíûõ ìåñòîðîæäåíèé. Ñîãëàñíî ïðîåêòó,íîâîå ïðåäïðèÿòèå áóäåò ïåðåðàáàòûâàòü 5 ìèëëèîíîâ òîíí ðóäû â ãîä, ðàáîòûáóäóò îñóùåñòâëÿòü ñïåöèàëèñòû Íàâîèéñêîãî ãîðíî-ìåòàëëóðãè÷åñêîãî êîìáèíàòà(ÍÃÌÊ).

ÍÃÌÊ ÿâëÿåòñÿ îñíîâíûì ïðîèçâîäèòåëåì çîëîòà è ìîíîïîëüíûìïðîèçâîäèòåëåì óðàíà â Óçáåêèñòàíå. Ïðîèçâîäñòâî çîëîòà íà ÍÃÌÊ â ïîñëåäíèåãîäû ñîñòàâëÿëî áîëåå 60 òîíí ïðè îáùåé äîáû÷å ýòîãî ìåòàëëà â ðåñïóáëèêåïîðÿäêà 90 òîíí. Ïðîèçâîäñòâåííûé êîìïëåêñ ÍÃÌÊ îáúåäèíÿåò ÷åòûðåìåòàëëóðãè÷åñêèõ çàâîäà â Íàâîè (ÃÌÇ-1), Çàðàôøàíå (ÃÌÇ-2), Ó÷êóäóêå (ÃÌÇ-3) è Çàðìèòàíå (ÃÌÇ-4).

Íà óçáåêñêîì ãîñóäàðñòâåííîì ïðåäïðèÿòèè "Íàâîèéñêèé ãîðíî-ìåòàëëóðãè÷åñêèé êîìáèíàò" âïåðâûå áûë ïðèìåíåí íîâûé ñïîñîá èçâëå÷åíèÿçîëîòà èç óïîðíûõ ñóëüôèäíûõ çîëîòîìûøüÿêîâûõ ðóä. Äàííûé ñïîñîáèñïîëüçóåòñÿ â áèîãèäðîìåòàëëóðãèè çîëîòà, à èìåííî ïðè èçâëå÷åíèè çîëîòà èçóïîðíûõ ñóëüôèäíûõ çîëîòîìûøüÿêîâûõ ðóä. Åãî çàäà÷åé ÿâëÿåòñÿ ïîâûøåíèåèçâëå÷åíèÿ çîëîòà èç óïîðíûõ ñóëüôèäíûõ çîëîòîìûøüÿêîâûõ ðóä, ñîäåðæàùèõóãëèñòûå âåùåñòâà. Íîâàÿ òåõíîëîãèÿ âêëþ÷àåò äðîáëåíèå, èçìåëü÷åíèå,ôëîòàöèîííîå îáîãàùåíèå èñõîäíîãî ñûðüÿ, áàêòåðèàëüíîå âûùåëà÷èâàíèåôëîòîêîíöåíòðàòà ïðè ðÍ 1,5-1,8, ïðîòèâîòî÷íóþ äåêàíòàöèîííóþ ïðîìûâêóïóëüïû ïðîäóêòà áàêòåðèàëüíîãî âûùåëà÷èâàíèÿ âîäîé.

Òàêæå íà ÍÃÌÊ â 2017-2026 ãîäàõ íàìå÷åíà ðåàëèçàöèÿ 27 ïðîåêòîâ. Èõ îáùàÿñòîèìîñòü - 3,063 ìëðä. äîëëàðîâ. Áëàãîäàðÿ èõ ðåàëèçàöèè ïðîèçâîäñòâåííàÿìîùíîñòü êîìáèíàòà âîçðàñòåò íà 30%. Áóäóò äîïîëíèòåëüíî ñîçäàíû îêîëî 31òûñÿ÷è ðàáî÷èõ ìåñò.

4.Âûâîäû:Îñîáî íåîáõîäèìî îòìåòèòü ðåàëèçàöèþ â áëèæàéøåå âðåìÿ íåñêîëüêèõ êðóïíûõ

ïðîåêòîâ ñ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèåé, êîòîðûå ìîãóò ÿâèòüñÿ íà÷àëîì äëÿ áóäóùèõðàáîò â ñôåðå äîáû÷è è ðàçðàáîòêè çîëîòà. Ýòî ñòàëåëèòåéíûé çàâîä âÊàðàêàëïàêñòàíå (Òåáèíáóëàêñêîå ìåñòîðîæäåíèå), ìåäíîîáîãàòèòåëüíûéêîìïëåêñ â Òàøêåíòñêîé îáëàñòè (ñîâìåñòíî ñ ÀÎ "Àëìàëûêñêèé ÃÌÊ") èìåòàëëóðãè÷åñêèé çàâîä â Òàøêåíòå.

Êàê ñëåäóåò îòìåòèòü èç âñåãî âûøåñêàçàííîãî çîëîòîðóäíàÿ ïðîìûøëåííîñòü

41


Óçáåêèñòàíà â ïîñëåäíèå äâà ãîäà ïîëó÷èëà ìîùíûé èìïóëüñ äàëüíåéøåãîïåðñïåêòèâíîãî ðàçâèòèÿ.


[1] Óêàç Ïðåçèäåíòà Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí Ø.Ì.Ìèðçè¸åâà "Î ñòðàòåãèèäåéñòâèé ïî äàëüíåéøåìó ðàçâèòèþ Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí" îò 7 ôåâðàëÿ 2017ã. // lex.uz/pages/getpage (Decree of the President of the Republic of Uzbekistan Sh.M.Mirziyoyev "On an action strategy for the further development of the Republic ofUzbekistan" dated February 7, 2017 // lex.uz/pages/getpage

[2] Ïîñòàíîâëåíèå Ïðåçèäåíòà Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí ¹ ÏÏ3004 "Î ñîçäàíèèâ ñèñòåìå Ãîñêîìãåîëîãèè åäèíîé ãåîëîãè÷åñêîé ñëóæáû" îò 24.05.2017//www.norma.uz (Decree of the President of the Republic of Uzbekistan No. PP3004 "Onthe creation of a unified geological service in the system of the State Committee onGeology" of 05.24.2017 // www.norma.uz)

[3] Ýêîíîìèêà Óçáåêèñòàíà // www.sport.uz./2018/02/03/gold (The economyof Uzbekistan // www.sport.uz./2018/02/03/gold4. According to the gold reserves ofUzbekistan ... http://m.ok.ru/zarafshan.live/topic)

[4] Ïî çàïàñàì çîëîòà Óçáåêèñòàíà/ http://m.ok.ru/zarafshan.live/topic (Accordingto the gold reserves of Uzbekistan ... http://m.ok.ru/zarafshan.live/topic)

[5] www.uzgeolcom.uz.[6] Unitet States Geological Survey Report. -N.-Y., 2018. - Ð.91.[7] Ïîñòàíîâëåíèå Êàáèíåòà Ìèíèñòðîâ Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí ÿíâàðü 2018

// www.lex.uz ( Resolution of the Cabinet of Ministers of the Republic of UzbekistanJanuary 2018 // www.lex.uz)

[8] Íàðîäíîå ñëîâî. 2018. 2 ìàÿ. (Popular word. 2018.2 May.)[9] òàì æå. (ibid)[10] www.sputnik-news.2017. èþíü(www.sputnik-news.2017. June) [11] Ïðåññ-ñëóæáû Àãåíñòâà ïî èíòåëëåêòóàëüíîé ñîáñòâåííîñòè Óçáåêèñòàíà.

- 2017, ÿíâàðü (Press services of the Intellectual Property Agency of Uzbekistan. -2017, January)

[12] Øàâêàò Ìèðçè¸åâ äàë ñòàðò ñòðîèòåëüñòâó íîâîãî çàâîäà// www.gazeta.uz/2017.29 ìàðòà. Íîâûå èíâåñòèöèè è ðàçâèòèå óçáåêèñòàíñêî-ðîññèéñêîãîñîòðóäíè÷åñòâà//www/m.ru/ sputnik.news/9/10/2018 (Shavkat Mirziyoyev launchedthe construction of a new plant // www. gazeta. Uz /2017.29 March. New investments andthe development of Uzbek-Russian cooperation // www / m.ru / sputnik.news/9/10/2018)

42




LOOK TO THE PAST

Êîìèëîâ ÎéáåêÒàðèõ ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð â.á.,

Áîáóð íîìèäàãè Àíäèæîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè,Àíäèæîí, ¤çáåêèñòîí ([email protected])

ÔÀÐ¡ÎÍÀ ÂÎÄÈÉÑÈÄÀ ÑÓFÎÐÈØ ÈØËÀÐÈÍÈÍÃÏÀÕÒÀ×ÈËÈÊÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØÃÀÉ¤ÍÀËÒÈÐÈËÃÀÍËÈÃÈ ÂÀ ÓÍÈÍÃ Î£ÈÁÀÒËÀÐÈ(XX ÀÑÐÍÈÍÃ 50-70-ÉÈËËÀÐÈ ÌÈÑÎËÈÄÀ)

For citation: Komilov Oybek. DIRECTION OF IRRIGATION WORKS IN THEDEVELOPMENT OF COTTON GROWING IN THE FERGHANA VALLEY AND ITSRESULTS (AS AN EXAMPLE 50-70-S OF THE XX CENTURY). Look to the past.2020, vol. 1, issue 3, pp. 42-48

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-5

AÍÍÎÒÀÖÈßÌà³îëàäà 1950-1970 éèëëàðè ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãè øàðîèòèäà Ôàð²îíà

âîäèéñèäàãè èððèãàöèÿ-ìåëèîðàöèÿ èøëàðè µîëàòè àòðîôëè÷à ́ ðãàíèëãàí. Áóíäàíòàø³àðè, ñîâåò µóêóìàòè òîìîíèäàí ñó²îðèø òèçèìèíè òàðà³³èé ýòòèðèø á´éè÷àîëèá áîðèëãàí ÷îðà-òàäáèðëàð âà óíèíã î³èáàòëàðè áèðëàì÷è ìàíáàëàðãà àñîñàíòàµëèë ³èëèíãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Ôàð²îíà âîäèéñè, èððèãàöèÿ-ìåëèîðàöèÿ, ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãè,ñîâåò µóêóìàòè, ñó²îðèø òèçèìè, êîëõîç, ñîâõîç, äðåíàæ, êîëëåêòîð, ³´ðè³ åðëàð.

Êîìèëîâ ÎéáåêÄîêòîð èñòîðè÷åñêèõ íàóê, è.î. ïðîôåññîð,

Àíäèæàíñêèé ãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò èìåíèÁàáóðà, Àíäèæàí, Óçáåêèñòàí ([email protected])

ÍÀÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÈÐÐÈÃÀÖÈÎÍÍÛÕ ÐÀÁÎÒ Â ÐÀÇÂÈÒÈÅÕËÎÏÊÎÂÎÄÑÒÂÀ Â ÔÅÐÃÀÍÑÊÎÉ ÄÎËÈÍÅ È ÅÃÎÏÎÑËÅÄÑÒÂÈß (ÍÀ ÏÐÈÌÅÐÅ 50-70-Õ ÃÎÄÀÕ XX ÂÅÊÀ)

43


AÍÍÎÒÀÖÈßÂ ñòàòüå ïîäðîáíî îñâåùåíà ïðîáëåìà ñîñòîÿíèÿ èððèãàöèè è ìåëèîðàöèè

Ôåðãàíñêîé äîëèíû â óñëîâèÿõ õëîïêîâîé ìîíîêóëüòóðû â 1950-1970 ãîäàõ. Êðîìåòîãî, íà îñíîâå ïåðâîèñòî÷íèêîâ ïðîàíàëèçèðîâàíû ìåðîïðèÿòèÿ Ñîâåòñêîãîïðàâèòåëüñòâà íàïðàâëåííûå íà ðàçâèòèå îðîñèòåëüíîé ñèñòåìû è èõ ïîñëåäñòâèÿ. Êëþ÷åâûå ñëîâà: Ôåðãàíñêàÿ äîëèíà, èððèãàöèÿ-ìåëèîðàöèÿ, õëîïêîâàÿìîíîêóëüòóðà, ñîâåòñêîå ïðàâèòåëüñòâà, èððèãàöèîííàÿ ñèñòåìà, êîëõîç, ñîâõîç,äðåíàæ, êîëëåêòîð, öåëèííûå çåìëè.

Komilov OybekDoctor of Sciences in History, Professor,

Andizhan State University named after Babur, Andizhan, Uzbekistan ([email protected])

DIRECTION OF IRRIGATION WORKS IN THE DEVELOPMENTOF COTTON GROWING IN THE FERGHANA VALLEY AND ITSRESULTS (AS AN EXAMPLE 50-70-S OF THE XX CENTURY)

ABSTRACTIn the article the state of irrigation-land-reclamation of Ferghana valley in the condition

of cotton monopoly in 1950-1970 is closely observed. Besides, the measures onimprovement of irrigation system by Soviet government and their results are analyzedin the article on the grounds of primary sources.

Index Terms: Ferghana valley, irrigation-land-reclamation, cotton monopoly, Sovietgovernment, irrigation system, collective farm, state farm, drainage, collector, virginlands.

1. Äîëçàðáëèãè:

Ìàúëóìêè, ñîâåò µóêìðîíëèãè éèëëàðè ¤çáåêèñòîí, ³îëàâåðñà Ôàð²îíàâîäèéñè ³èøëî³ õ´æàëèãèäà ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãè ñè¸ñàòè ´ðíàòèëèá,

ñó²îðèø èøëàðè µàì óíãà òàìîìèëà á´éñóíäèðèëäè. Ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãèíè àìàëãàîøèðèëèøè ìàµàëëèé àµîëèíè äîí, ã´øò âà ñóò á´éè÷à, ÿúíè ýíã çàðóð îçè³-îâ³àò òàúìèíîòè á´éè÷à ìàðêàçãà ³àðàìëèãèíè êó÷àéòèðäè. Àéíàí XX àñðíèíã50-70-éèëëàðè Ôàð²îíà âîäèéñèäà ìóñòàìëàêà÷èëèê òàðòèáè ́ ðíàòèëäè. Æóìëàäàí,ñîâåò µóêóìàòè àéíè³ñà ïàõòà åòèøòèðèø ó÷óí ³óëàé òàáèèé øàðîèò, è³ëèì âàèìêîíèÿòãà ýãà á´ëãàí Ôàð²îíà âîäèéñèäà ïàõòà÷èëèêíè ÿíàäà æàäàëëàøòèðèøãààëîµèäà óð²ó áåðäè. Õóñóñàí, ñîáè³ ÑÑÑÐ Ìèíèñòðëàð Ñîâåòèíèíã 1952 éèë 2ñåíòÿáðäàãè "Ïàõòà÷èëèêíè êåëãóñèäà ðèâîæëàíòèðèø ó÷óí ¤çáåêèñòîí ÑÑÐíèíãÀíäèæîí, Íàìàíãàí âà Ôàð²îíà âèëîÿòëàðèäàãè åðëàðíè ñó²îðèø âà ́ çëàøòèðèøò´²ðèñèäà"ãè ³àðîð [9,Á.14]íèíã ³àáóë ³èëèíèøè ôèêðèìèçíè ÿ³³îë äàëèëèäèð.£àðîðäà, ÿ³èí 4-5 éèë è÷èäà, ÿúíè 1953 éèëäàí áîøëàá, Ìàðêàçèé Ôàð²îíàäàãè65 ìèíã ãà ³´ðè³ åðëàðíè (øó áèëàí áèðãà èððèãàöèÿ òàðìî²èäà ìàâæóä á´ëãàí15 ìèíã ãà ³àðîâñèç ³îëäèðèëãàí åðëàðíè) ́ çëàøòèðèø ìàñàëàñè ê´ðèá ÷è³èëäè.Áèðî³, ìàúëóìîòëàðäàí ìàúëóì á´ëèøè÷à, ìàçêóð òàðèõèé ³àðîðíèíã ³àáóë³èëèíèøè ´ç íàâáàòèäà âîäèéäà ñîâåò µóêóìàòèíèíã ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãèñè¸ñàòèíèíã ÿíàäà àâæ îëãàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè.

Ñîâåò µóêóìàòèíèíã ðàµáàð îðãàíëàðè òîìîíèäàí ³èøëî³ õ´æàëèãè, àéíè³ñà

44


ïàõòà÷èëèêíè òåç ôóðñàòäà òàðà³³èé ýòòèðèøãà äîèð áèð ³àí÷à ê´ðñàòìàëàð âàâàçèôàëàð èøëàá ÷è³èëäè. ÊÏÑÑ Ì£íèíã 1953 éèëäàãè ñåíòÿáðü Ïëåíóìèäàïàõòà åòèøòèðèøíè ³èñ³à ìóääàòäà ê´ïàéòèðèø ìàñàëàñèãà àëîµèäà óð²ó áåðèëäè.Øó áèëàí áèðãà, ìàçêóð Ïëåíóìäà ³óéèäàãè âàçèôàëàð áåëãèëàá îëèíäè: "êîëõîçâà ñîâõîçëàðäà ïàõòà µîñèëäîðëèãèíè àí÷à îøèðèø âà ôîéäàëàíèëìàñäàí ¸òãàíåðëàðíè èøãà ñîëèá, ÿíãè ñó²îðèëàäèãàí åðëàðíè ´çëàøòèðèá, øó òàðè³à ýêèíìàéäîíèíè êåíãàéòèðèø, øóíèíãäåê, åðëàðíèíã ìåëèîðàöèÿ µîëàòèíè ÿõøèëàøé´ëè áèëàí ïàõòà åòèøòèðèøíè ÿíàäà ê´ïàéòèðèø ëîçèì" [7,Á.436]. Òàúêèäëàøæîèçêè, ñîâåòëàðíèíã áó òàäáèðäàí ê´çëàãàí àñîñèé ìà³ñàäè ìàðêàçíè ïàõòà õîìàø¸ñè áèëàí ÿíàäà ê´ïðî³ òàúìèíëàøäàí èáîðàò á´ëãàí. ßíãè åðëàðíèíã´çëàøòèðèëèøè íàòèæàñèäà ïàõòà÷èëèê ñîµàñè æàäàëëàøäè, áèðî³ àµîëèíèíãñàëîìàòëèãè ìàñàëàñèäà áèð ³àòîð æèääèé ìóàììîëàðíè êåëòèðèá ÷è³àðäè.

1953-1955 éèëëàðäà Íàìàíãàí âèëîÿòèíèíã êîëõîçëàðèäàãè ́ çëàøòèðóâ÷èëàðñîíè 48 íàôàðíè òàøêèë ýòèá, ÿíãè ´çëàøòèðèëàäèãàí åðëàð àñîñàí Äàìê´ë,Î³³óì, Ìîìîõîí, À÷÷è³ ê´ë, £îðà³àëïî³, Ìèíãáóëî³, Íàéìàí âà Á´çìàññèâëàðèäà æîéëàøãàí [8,Á. 3]. ¤çëàøòèðèëãàí åðëàðäà áèð ãåêòàð åðäàí 8-10öåíòíåðãà÷à ïàõòà µîñèëè îëèíäè. Çàäàð¸ (Ìèíãáóëî³) òóìàíèíèíã "Ãèãàíò"êîëõîçèäà ³àéòàäàí ´çëàøòèðèëãàí åðëàðíèíã áèðèí÷è éèëèäà¸³ ãà äàí 18 - 20ö. ãà÷à ïàõòà µîñèëè îëèíäè [10,Á. 3]. 1953 éèëäà Ìàðêàçèé Ôàð²îíàíèíã ê´÷ìàêîëõîçëàðè ïàõòàäàí ÿõøè µîñèë îëèøãà ýðèøäè. Æóìëàäàí, Á´ç òóìàíè Êèðîâíîìëè êîëõîçè ãåêòàðèäàí 25,3 ö.ãà÷à, Õîëäåâîíáåê òóìàíè (µîçèðãè Øàµðèõîíòóìàíèãà ³àðàøëè) äàãè "Ëåíèí÷è" êîëõîçè ãåêòàðèäàí 26,4 ö.ãà÷à, Çàäàð¸(Ìèíãáóëî³) òóìàíèäàãè "Ãèãàíò" êîëõîçè ýñà ãåêòàðèäàí 30,3 ö.ãà÷à ïàõòà µîñèëèîëäè [11,Á.52]. ¥îñèëäîðëèêíèíã îðòèøèãà ýñà ìàðêàçíèíã ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãèäåá íîìëàíãàí ñè¸ñàòè òàúñèð ́ òêàçäè. Óíèíã àâæ îëèøè áîø³à ýêèí ìàéäîíëàðèíèò´ëàëèãè÷à ³èñ³àðèøèãà îëèá êåëäè. Íàòèæàäà àµîëèíèíã áîø³à çàðóðèé äîíìàµñóëîòëàðè áèëàí áî²ëè³ ýµòè¸æëàðè ³îíäèðèëìàäè.

Àéíàí øó éèëäà Á´ç òóìàí õ´æàëèêëàðè øàðòíîìà á´éè÷à äàâëàòãà 10900 ò.ïàõòà òîïøèðèøè êåðàê á´ëèá, àìàëäà ýñà µàð ãà äà 16 ö.äàí ïàõòà åòèøòèðèëèá,8689 ò. ïàõòà òîïøèðèëäè µàìäà ðåæà 80 %ãà áàæàðèëãàí. Òóìàííèíã ïàõòà òàé¸ðëàøäàâëàò ðåæàñèíè áàæàðèøäà "XVII ïàðòèÿ ñúåçäè" êîëõîçè 863 ãà ïàõòà ìàéäîíèíèíãµàð ãà. äàí 21,5 ö. äàí µîñèë îëèø ́ ðíèãà 15,4 ö. äàí µîñèë îëãàí. Ïàõòà òàé¸ðëàøäàâëàò ðåæàñè 71,6 % áàæàðãàí. Òóìàíäàãè 13 òà êîëõîçäàí 5 òà êîëõîç 15 ö. ãà÷à,7 êîëõîç 15 ö.äàí 20 ö. ãà÷à âà ôà³àò áèòòà êîëõîç 25 ö. äàí 30 ö.ãà÷à ïàõòà µîñèëèåòèøòèðãàí [14,Á.7]. Êåëòèðèá ´òèëãàí ðà³àìëàðäàí µàì ê´ðèíèá òóðèáäèêè,òóìàí ³èøëî³ õ´æàëèãèäà ïàõòà÷èëèê ñîµàñè µóêìðîíëèê ³èëãàí âà ñîâåòµîêèìèÿòèíèíã áó ñîµàäàãè áóéðó³áîçëèê ðåæàñè µàì àñòà-ñåêèí êó÷àéèá áîðãàí.

2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëàäà ³è¸ñèé-òàµëèë, òàðèõèéëèê ìåòîäëàðèäàí ôîéäàëàíèëèá, ìàâçóãà

äîèð ìàòåðèàëëàð õðîíîëîãèê òàðçäà òàµëèë ýòèëäè. Õóñóñàí, Èòòèôî³ ÌèíèñòðëàðÑîâåòè âà ÊÏÑÑ Ì£íèíã 1954 éèë 9 ôåâðàëäàãè "1954-1958 éèëëàðäà ¤çÑÑÐäàïàõòà÷èëèêíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø ò´²ðèñèäà"ãè ³àáóë ³èëãàí ³àðîðèäàñó²îðèëàäèãàí ìàéäîíëàðíè (600 ìèíã ãà, øó æóìëàäàí, ïàõòàíè 300 ìèíã ãà)êåíãàéòèðèø, åðëàðíèíã ìåëèîðàòèâ µîëàòèíè ñåçèëàðëè äàðàæàäà ÿõøèëàø,êîëõîçëàð âà ñîâõîçëàðäà ñóâäàí ôîéäàëàíèøíè é´ëãà ³´éèø ê´ðèá ÷è³èëäè [6:96]. Ìàçêóð ³àðîð Ôàð²îíà âîäèéñèäà ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãèíè ÿíãè áîñ³è÷èíèáîøëàá áåðäè. Æóìëàäàí, Àíäèæîí âèëîÿòèíèíã 6-áåø éèëëèêäàãè (1956-1960)ïàõòà÷èëèêíè ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à òîïøèðè³ëàðäà êîëõîçëàðíèíã èñòè³áîëëè

45


ðåæàñèäà ñó²îðèëàäèãàí åðëàðäàãè ýêèí ìàéäîíëàðèíè 235,9 ìèíã ãà ãà åòêàçèøãàýðèøèø (óíäàí 158,6 ìèíã ãà ïàõòà ýêèëàäèãàí ìàéäîí) µàìäà ÿëïè ïàõòàåòèøòèðèøíè 482,1 ìèíã ò.ãà åòêàçèø, øó áèëàí áèðãà, âèëîÿò á´éè÷à áóòóíµîñèëäîðëèêíè ãåêòàðèäàí 30,4 ãåêòàðãà îðòòèðèø ê´ðèá ÷è³èëäè. Àíà øóòîïøèðè³íè àìàëãà îøèðèø ó÷óí ýñà 6-áåø éèëëèêíèíã ³îëãàí 4 éèëè äàâîìèäàïàõòà ýêèëàäèãàí ìàéäîíëàðíè 7,7 ìèíã ãà ãà êåíãàéòèðèø âà ïàõòà ÿëïè õîìàø¸ñèíè 84,1 ìèíã ò.ãà åòêàçèø ìàæáóðèÿòè µàì þêëàòèëäè [1,Á.32]. Áó ³àòúèéìàæáóðèÿòëàð æîéëàðäàãè ñîâåò îðãàíëàðè òîìîíèäàí éèëäàí éèëãà êó÷àéòèðèááîðèëäè.

1957 éèëäà Ôàð²îíà âèëîÿòè Òîøëî³ òóìàíèíèíã êîëõîç÷èëàðè âàìåõàíèçàòîðëàðè êâàäðàò-óÿëàá ýêèø µàìäà ²´çàíè èêêè òîìîíëàìà ïàðâàðèø³èëèø óñóëëàðèíè áàð÷à ïàõòà ìàéäîíëàðèãà æîðèé ³èëäè. Æóìëàäàí, òóìàíêîëõîçëàðè 12 ìèíã ãà äàí èáîðàò á´ëãàí ïàõòà óìóìèé ìàéäîíèíèíã 9 ìèíã ãàäà ²´çàëàðíè èêêè òîìîíëàìà ïàðâàðèø ³èëäè âà âèëîÿòäà ïàõòà òàé¸ðëàø äàâëàòðåæàñèíè áèðèí÷è á´ëèá áàæàðäè [2,Á.87]. Òóìàí á´éè÷à ´ðòà÷à µîñèëäîðëèê1956 éèëäàãè 27 ö. ´ðíèãà 28,3 ö. íè òàøêèë ³èëäè. Ìàðêàçèé Ôàð²îíà åðëàðèäàøó éèëäà òàøêèë ³èëèíãàí "Ãóëèñòîí" êîëõîçèãà áèðèêòèðèëãàí åðëàðíèíã ³èøëî³õ´æàëèãè ó÷óí ìóòëà³î ÿðî³ñèç á´ëãàíëèãè µàìäà ê´ïëàá èø÷è êó÷è, ìîääèé-òåõíèêà âà ïóë ìàáëà²ëàðè ñàðôëàíèøèãà ³àðàìàñäàí áó åðäà ïàõòàäàí ´ðòà÷àìè³äîðäà µàì µîñèë îëèá á´ëìàãàí. Æóìëàäàí, ïàõòà µîñèëè 1958 éèëäà 11,70 ö.íè, 1959 éèëäà 11,91 ö. íè, 1960 éèëäà 8,46 ö.íè âà 1961 éèëäà 9,14 ö.íè òàøêèë³èëèá, áèðîð éèë µàì ïàõòà òàé¸ðëàø ðåæàñè áàæàðèëìàäè [3,Á.6]. Øóíèíã ó÷óíµàì êîëõîçíèíã ìîëèÿâèé àµâîëè 1962 éèë 1 ÿíâàðè µîëàòèãà ê´ðà, êàðòîòåêàäàêàïèòàë á´éè÷à 48000 ðóáëü ³àðçíè òàøêèë ³èëäè.

1958 éèë 13 ÿíâàðäà ¤çÑÑÐ Ìèíèñòðëàð Ñîâåòè "Ôàð²îíà âà Àíäèæîíâèëîÿòëàðèäà µàìäà ðåñïóáëèêà á´éè÷à èððèãàöèîí-ìåëèîðàòèâ èøëàðíèíãáîðèøè ò´²ðèñèäà"ãè ³àðîðíè ³àáóë ³èëäè [4,Á.62]. Óíäà ¤çÑÑÐ ÌèíèñòðëàðÑîâåòèíèíã ³àéä ³èëèøè÷à, 1958 éèëäà ñó²îðèø òèçèìèíè âåãåòàöèÿ (´ñèø)ñó²îðèøèãà òàé¸ðëàø á´éè÷à èøëàð µîëàòè, þâèø âà çàõèðà ñó²îðèøè á´éè÷àòàäáèðëàð ò´ëà µîëäà óääàëàíìàãàí. Øó òóôàéëè ðåñïóáëèêà á´éè÷à 1958 éèëíèíã5 ÿíâàðèäàãè µîëàòãà ê´ðà, ñó²îðèø òàðìî²èíè òîçàëàø èøëàðè 58,5 % ãà áàæàðèëäè.Øó áèëàí áèðãà ðåæàäàí 68,2 % ìåõàíèçìëàð áèëàí âà 44,3 % ýñà ³´ë êó÷è¸ðäàìèäà àìàëãà îøèðèëäè. Àéíè³ñà ñó²îðèø òàðìî²èíè ³´ë êó÷è ¸ðäàìèäàòîçàëàø Íàìàíãàíäà 2,4 % ãà, Àíäèæîíäà 3,3% ãà âà Ôàð²îíàäà 7,1% ãà àäîýòèëäè. Ìàçêóð èøëàð áàæèðèëìàé ³îëèøèãà àñîñèé ñàáàá, ñîâåò µóêóìàòèñó²îðèø òèçèìèíè åòàðëè÷à òåõíèêà âà àñáîá-óñêóíàëàð áèëàí òàúìèíëàéîëìàãàíëèãèäèð.

3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Ôàð²îíà âîäèéñè µóäóäèäà 1959 éèë òàøêèë ýòèëãàí "Êîììóíèçì" êîëõîçè

ïàõòà âà áîø³à ³èøëî³ õ´æàëèãè ýêèíëàðèäàí þ³îðè µîñèë îëèøãà ýðèøäè.Æóìëàäàí, 1961 éèëäà ìàçêóð êîëõîç 670 ãà ìàéäîííèíã áèð ãà äàí 25 ö. äàíµîñèë îëäè. Øó áèëàí áèð ³àòîðäà àéíàí 1959 éèëäà òàøêèë ýòèëãàí Îõóíáîáîåâèøëàá-÷è³àðèø áîø³àðìàñèíèíã Êàðë Ìàðêñ íîìëè êîëõîçè µàì 720 ãà ìàéäîíãàïàõòà ýêèá, 1962 éèëäà ãà äàí 27,4 ö. äàí µîñèë îëèøãà ýðèøäè [12,Á.2]. 1959 -1961 éèëëàðäà Ò´ðà³´ð²îí òóìàíèíèíã "Ãóëáî²" ñîâõîçèäàãè ÿíãè åðëàðíèòàé¸ðëàø ðåæàñè 1-³óðèëèø ìîíòàæ áîø³àðìàñè òîìîíèäàí 2675 ãà íè òàøêèë³èëèá, ó àìàëäà 2407 ãà ãà áàæàðèëäè ̧ êè 89%. Ìàçêóð éèëëàðäà "Ãóëáî²" ñîâõîçèìàøèíà-ìåëèîðàòèâ îòðÿäè ðåæà á´éè÷à 597 ãà íè òàé¸ðëàøè êåðàê á´ëèá, àìàëäà

46


ýñà ó 372 ãà òàé¸ðëàíäè ¸êè 62,3 % ãà áàæàðèëäè [5,Á.77]. Áèðî³, òóìàíêîëõîçëàðèíèíã 1959-1961 éèëëàð ìîáàéíèäà ïàõòàäàí µîñèë îëèøè éèë ñàéèí³èñ³àðèá áîðäè. 1959 éèëäà µîñèëäîðëèê ãà 30 ö. íè, 1960 éèëäà 28,1 ö. íè, 1961éèëäà 25,2 ö. íè òàøêèë ³èëäè.

1963 éèë 10 ìàéäàãè µîëàòãà ê´ðà, Ìàðêàçèé Ôàð²îíàäà 9706 ãà ÿíãè åðëàðêîìïëåêñ òàé¸ðëàíäè, 7196 ãà þâèëäè, æàìè 1991 ãà óðó² ñåïèëäè. Óíèíã 463 ãàïàõòà, 1117 ãà ìàêêà âà æ´õîðè µàìäà 411 ãà áîø³à ³èøëî³ õ´æàëèãè ýêèíëàðèýêèëäè. Ìàçêóð ÿíãè åðëàðäàãè êîëõîç âà ñîâõîçëàðäà 857 êèøè âà 75 òà òðàêòîðèøëàäè [13,Á.31]. Ìàðêàçèé Ôàð²îíà ³´ðè³ åðëàðèíè ´çëàøòèðèø èøëàðèäààéíè³ñà êîëõîç ê´÷ìà áðèãàäàëàðèíèíã ´ðíè µàì êàòòà á´ëäè. "Ìàçêóðêîëõîçëàðíèíã ê´÷ìà áðèãàäàëàðè 1964 éèëäàí 1971 éèëãà ³àäàð áèð íå÷à á´ëàêêàá´ëèíãàí ó÷àñòêàëàðäà 1200 ãà ãà ÿ³èí ÿíãè åðíè ´çëàøòèðäè. Ìàñàëàí,´çëàøòèðèëãàíèäàí êåéèíãè áèðèí÷è éèë - 1964 éèëäà µàð ãà åðäàí 20 ö. äàí,1965 éèëäà - 26,3 ö. âà 1972 éèëäà 47 ö. äàí µîñèë îëèíäè" [15,Á.37]. Êåëòèðèëãàíìèñîëëàðäàí µàì ê´ðèíèá òóðèáäèêè, âîäèé µóäóäèäà ïàõòàäàí µîñèë îëèøñåçèëàðëè äàðàæàäà ́ ñèá áîðãàí. Åòèøòèðèëãàí ïàõòàíèíã àêñàðèÿò ³èñìè ìàðêàçãàòàøèá êåòèëãàí. À÷èíàðëèñè øóêè, ó ìàµàëëèé àµîëè ýµòè¸æèíè ýìàñ áàëêèñîáè³ Èòòèôî³ õèðìîíèíè áîéèòèøãà õèçìàò ³èëäè.

Ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãè ñè¸ñàòè íåãèçèäà Ìàðêàçèé Ôàð²îíà åðëàðèíè´çëàøòèðèø èøëàðè êåéèíãè éèëëàðäà µàì êó÷àéèá áîðäè. Õóñóñàí, 1973 éèë 15íîÿáðäà ¤çÑÑÐ Ìèíèñòðëàð Ñîâåòèíèíã "¤çáåêèñòîí ÊÏ Ì£ âà ¤çÑÑÐÌèíèñòðëàð Ñîâåòèíèíã Ìàðêàçèé Ôàð²îíà µóäóäèäà åðëàðíè ³èøëî³ õ´æàëèêæèµàòèäàí ́ çëàøòèðèø, ñó²îðèø, ÿíãè õ´æàëèêëàðíè òàøêèë ³èëèø âà êîìïëåêñ³óðèëèø ìàñàëàëàðè á´éè÷à ³àðîðè áàæàðèëèøèíèíã áîðèøè ò´²ðèñèäà" ìàæëèñèá´ëèá ´òäè. Ìàçêóð ìàæëèñ áà¸ííîìàñèäà ¤çáåêèñòîí ÊÏ Ì£ âà ¤çÑÑÐÌèíèñòðëàð Ñîâåòèíèíã 1971 éèë 1 íîÿáðäàãè "Ìàðêàçèé Ôàð²îíà åðëàðèíèñó²îðèø âà ³èøëî³ õ´æàëèê æèµàòäàí ´çëàøòèðèøíè æàäàëëàøòèðèø ÷îðà-òàäáèðëàðè ò´²ðèñèäà"ãè ³àðîðèãà àñîñàí èøëàá-÷è³àðèø îáúåêòëàðè, òóðàð-æîé âà ìàäàíèé-ìàèøèé îáúåêòëàð ³óðèø èøëàðèíèíã áàæàðèëèøè µàìäà 1972-1973 éèëëàðãà ðåæàëàøòèðèëãàí äàëàëàðíèíã ´ðìîí èõîòàñèíè áàðïî ³èëèøòîïøèðè²èíèíã áàæàðèëèøè òàµëèë ³èëèíäè. Øó áèëàí áèðãà, 1972 éèëäà ¤çÑÑÐ£èøëî³ õ´æàëèãè âàçèðëèãè "Óçãèïðîçåì" èíñòèòóòèíèíã êó÷è áèëàí Ñîâõîçëàðâàçèðëèãè µàìäà Ìåëèîðàöèÿ âà ñóâ õ´æàëèãè âàçèðëèãè áèëàí µàìêîðëèêäàÌàðêàçèé Ôàð²îíà µóäóäèíè òàøêèë ³èëèøíèíã áîø ñõåìàñè òàµðèð ³èëèíäè.

Ôàð²îíà âîäèéñèäàãè "Ôåðãàíàâîäñòðîé", "Àíäèæàíâîäñòðîé" âà"Íàìàíãàíâîäñòðîé" òðåñòëàðè µàìäà âèëîÿòëàðíèíã ñó²îðèø áîø³àðìàëàðè 19éèë (1953-1972 éé.) ìîáàéíèäà 1634039 ì3 µàæìäà åð ³àçèø, áåòîí âà òåìèð-áåòîí èøëàðèíè àìàëãà îøèðäè, øóíäàí 650526 ì3 Ôàð²îíà, 833821 ì3 Àíäèæîí,149692 ì3 Íàìàíãàí âèëîÿòèãà ò´²ðè êåëäè. 1977 éèëäà "Íàìàíãàíâîäñòðîé"òðåñòèíèíã ñîâåòè òîìîíèäàí ÿíãè åðëàðíè ´çëàøòèðèø á´éè÷à áåëãèëàíãàíòîïøèðè³íè áàæàðèø á´éè÷à æîðèé éèë áèðèí÷è ÷îðàãèäà 460 ãà ÿíãè åðëàðíèêèðèòèø âàçèôàñè ³´éèëäè. Æóìëàäàí, øó éèë 8 ôåâðàëü µîëàòèãà ê´ðà Ì-1êàíàëèíèíã èêêèí÷è íàâáàòè á´éè÷à 40 ãà ÿíãè ñó²îðèëàäèãàí åðëàð´çëàøòèðèëäè, 4,9 êì òðóáà ̧ ò³èçèëäè. £óðèëèø-ìîíòàæ èøëàðè ôåâðàëü îéèíèíãáèðèí÷è ́ í êóíëèãèäà 57 ìèíã ðóáëü ́ ðíèãà 16 ìèíã ðóáëü, ̧ êè 28 % ãà áàæàðèëäè.Àéíè³ñà, ôåâðàëü îéèäà òîïøèðèëèøè ðåæàëàøòèðèëãàí Çàäàð¸ (Ìèíãáóëî³)òóìàíè 184 ãà ìàéäîíëè "Êîìñîìîë" æàìîà õ´æàëèãèäàãè ñó²îðèëàäèãàí åðëàðá´éè÷à èøëàð ò´ëà áàæàðèëìàäè. Áóíäàé µîëàòëàðíèíã åòèëèøèãà ìàðêàçäàí

47


òóðëè ìàçìóíäàãè òîïøèðè³ëàðíèíã òåç-òåç êåëèá òóðèøè, óëàðíè áàæàðèø ´òàìàæáóðèéëèãè, µàëè áèð òîïøèðè³ óääàëàíèëìàñèäàí ÿíà áîø³àñèíèíãþêëàòèëèøè ñàáàá á´ëäè.

4. Õóëîñàëàð:Õóëîñà ñèôàòèäà àëîµèäà ³àéä ýòèá ´òèø æîèçêè, XX àñðíèíã 50-70-éèëëàðè

âîäèé ³èøëî³ õ´æàëèãèäà ñîâåòëàðíèíã ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãè ñè¸ñàòè µóêìðîíëèê³èëäè, áó åðäàãè ñó²îðèø èøëàðè ò´ëàëèãè÷à ìàçêóð ñè¸ñàòãà á´éñóíäèðèëäè.Àíà øó ìà³ñàä é´ëèäà ê´ïëàá ³´ðè³ åðëàð ́ çëàøòèðèëèá, óëàðíèíã ́ ðíèäà ïàõòàìàéäîíëàðè òàøêèë ýòèëäè. Ñîâåò µóêóìàòè óøáó àìàëè¸òè àñîñèäà ïàõòàäàíê´ïðî³ µîñèë îëèøãà âà ïàõòà ýêèí ìàéäîíëàðèíè ÿíàäà êåíãàéòèðèøãà ìóµèìýúòèáîð ³àðàòäè. Áóíèíã íàòèæàñèäà âîäèé âèëîÿòëàðèäà ïàõòà ÿêêàµîêèìëèãèÿíàäà êó÷àéèá áîðäè âà äåµ³îíëàð µà¸òè òîáîðà î²èðëàøà áîðäè.


[1] Àíäèæîí âèëîÿò äàâëàò àðõèâè (ÀÂÄÀ), 608 - æàì²àðìà, 1 - ð´éõàò, 844-éè²ìà æèëä (Andizhan Regional State Archive (ARSA), Fund - 608, List -1, Foldingvolume - 844).

[2] ÀÂÄÀ, 619 - æàì²àðìà, 1 - ð´éõàò, 113 - éè²ìà æèëä (ARSA, Fund - 619,List-1, Folding volume - 113).

[3] ÀÂÄÀ, 608 - æàì²àðìà, 1 - ð´éõàò, 1617 - éè²ìà æèëä (ARSA, Fund - 608,List - 1, Folding volume - 1617).

[4] ÀÂÄÀ, 612 - æàì²àðìà, 1 - ð´éõàò, 6 - éè²ìà æèëä (ARSA, Fund - 612, List- 1, Folding volume - 6).

[5] ÀÂÄÀ, 619 - æàì²àðìà, 1 - ð´éõàò, 101 - éè²ìà æèëä (ARSA, Fund - 619,List-1, Folding volume - 101).

[6] Èãàìáåðäûåâ Ð.Ñ., Ðàççàêîâ À.À. Èñòîðèÿ ìåëèîðàöèè â Óçáåêèñòàíå (íàìàòåðèàëàõ Ãîëîäíîé ñòåïè). - Òàøêåíò: Ôàí, 1978 (Igamberdiev R.S., RazzakovA.A. The history of the land reclamation in Uzbekistan (by the materials of Mirzachul).-Tashkent: Fan, 1978).

[7] ÊÏÑÑ ñúåçäëàðè, êîíôåðåíöèÿ âà ÌÊ ïëåíóìëàðèíèíã ðåçîëþöèÿ âà³àðîðëàðè. VI òîì.-Òîøêåíò: ¤çáåêèñòîí, 1985 (Decisions and resolution of theKPSS congresses, conferences, and the plenums of the Central Committee. Volume VI.-Tashkent: Uzbekistan, 1985).

[8] Íàìàíãàí âèëîÿò äàâëàò àðõèâè, 275-æàì²àðìà, 1-ð´éõàò, 1341-éè²ìà æèëä(Namangan Regional State Archive, Fund-275, List-1, Folding volume-1341).

[9] Ôàð²îíà âèëîÿò äàâëàò àðõèâè (ÔÂÄÀ), 1151-æàì²àðìà, 1-ð´éõàò, 3-éè²ìàæèëä (Ferghana Regional State Archive (FRSA), Fund-1151, List-1, Folding volume-3).

[10] ÔÂÄÀ, 1151 - æàì²àðìà, 1 - ð´éõàò, 14 - éè²ìà æèëä (FRSA, Fund-1151,List-1, Folding volume - 14).

[11] ÔÂÄÀ, 1151 - æàì²àðìà, 1-ð´éõàò, 12-éè²ìà æèëä (FRSA, Fund-1151,List-1, Folding volume - 12).

[12] ÔÂÄÀ, 1151-æàì²àðìà, 1-ð´éõàò, 78-éè²ìà æèëä (FRSA, Fund-1151, List-1, Folding volume - 78).

[13] ÔÂÄÀ, 1151-æàì²àðìà, 1-ð´éõàò, 87-éè²ìà æèëä (FRSA, Fund-1151, List-1, Folding volume - 87).

[14] ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè àäìèíèñòðàöèÿñè àðõèâè Àíäèæîí

48


âèëîÿò á´ëèìè, 155-æàì²àðìà, 1-ð´éõàò, 108-éè²ìà æèëä (Andizhan RegionalBranch of the Presidency Administration archive of the Republic of Uzbekistan, Fund-155, List-1, Folding volume-108)

[15] ¢îôóðîâ À. Èððèãàöèÿ âà ìåëèîðàöèÿíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã è³òèñîäèéïðîáëåìàëàðè. - Òîøêåíò: ¤çáåêèñòîí, 1974 (Gofurov A. Economical issues of theirrigation and land reclamation.-Tashkent: Uzbekistan, 1974).

49




LOOK TO THE PAST

Ìàòêàðèìîâ ÕàìèäæîíÓðãàí÷ äàâëàò óíèâåðñèòåòè Òàðèõ êàôåäðàñè ´³èòóâ÷èñè

ÕÎÐÀÇÌ ÂÎ¥ÀÑÈÄÀ £ÀÄÈÌÃÈ ÄÀÂÐÃÀ ÎÈÄ ÀÐÕÅÎËÎÃÈÊÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐÍÈÍÃ ÀÑÎÑÈÉ É¤ÍÀËÈØËÀÐÈ

For citation:Matkarimov Hamidjon. MAIN DIRECTIONS OF ARCHAEOLOGICALSTUDIES OF ANCIENT PERIOD IN THE KHOREZM OASIS. Look to the past. 2020,vol. 1, issue 3, pp. 49-58

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-6

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÌàçêóð èëìèé ìà³îëàäà Õîðàçì âîµàñèäà ́ òãàí àñðíèíã 50-30 éèëëàðèäà îëèá

áîðèëãàí àðõåîëîãèê òàä³è³îòëàð î÷èá áåðèëãàí. Õîðàçì âîµàñèíèíã ³àäèìãè³àëúàëàðè, óëàðíèíã ìåúìåðèé ³è¸ôàñè âà ìóäîôàà èíøîàòëàðè µà³èäàìàúëóìîòëàð òàµëèë ýòèëàäè. Øóíèíãäåê, áó áîðàäà èçëàíèøëàð îëèá áîðãàí áèð³àí÷à àðõåîëîã îëèìëàð ³àðàøëàðèãà òàÿíãàí µîëäà èëìèé õóëîñàëàð ÷è³àðèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Õîðàçì, àðõåîëîãèê òàä³è³îòëàð, Òóïðî³³àëúà, £èçèë³àëúà,íåîëèò äàâðè, Ñóâ¸ðãàí ìàäàíèÿòè, £óéè Àìóäàð¸.

Ìàòêàðèìîâ Õàìèäæîíïðåïîäàâàòåëü èñòîðè÷åñêîãî ôàêóëüòåòà

Óðãåí÷ñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà

ÎÑÍÎÂÍÛÅ ÍÀÏÐÀÂËÅÍÈß ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈÕÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈÉ ÄÐÅÂÍÅÃÎ ÏÅÐÈÎÄÀ Â ÕÎÐÅÇÌÑÊÎÌÎÀÇÈÑÅ

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ äàííîé íàó÷íîé ñòàòüå ðàññìàòðèâàþòñÿ àðõåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â

Õîðåçìñêîé îàçèñè â 50-30-å ãîäû ïðîøëîãî âåêà. Àíàëèçèðóþòñÿ ñâåäåíèÿ îäðåâíèõ êðåïîñòÿõ Õîðåçìñêîãî îàçèñà, èõ àðõèòåêòóðíîì îáëèêå èîáîðîíèòåëüíûõ ñîîðóæåíèÿõ. Òàêæå, íà îñíîâå ìíåíèé íåñêîëüêèõ ó÷åíûõ-àðõåîëîãîâ, ñäåëàíû íàó÷íûå âûâîäû.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Õîðåçì, àðõåîëîãè÷åñêèå ðàñêîïêè, Òóïðóêêàëà, Êûçûëêàëà,íåîëèò, Ñóðÿðãàíñêàÿ êóëüòóðà, Íèæíàÿ Àìóäàðüÿ.

50


Matkarimov HamidjonLecturer, Department of History, Urgench State University

MAIN DIRECTIONS OF ARCHAEOLOGICAL STUDIES OFANCIENT PERIOD IN THE KHOREZM OASIS

ABSTRACTThis scientific article discusses archaeological research in the Khorezm oasis in the

50-30s of the last century. The information about the ancient fortresses of the Khorezmoasis, their architectural appearance and defenses is analyzed. Also, based on theopinions of several archaeological scientists, scientific conclusions have been drawn.

Index Terms: Khorezm, archaeological site, Tuprukkala, Kyzylkala, Neolithic,Suryargan culture, Lower Amudarya.

1. Äîëçàðáëèãè:£àäèìãè Õîðàçì òàðèõè âà ìàäàíèÿòèãà îèä àéðèì ìàúëóìîòëàð "Àâåñòî",

þíîí-ðèì òàðèõ÷èëàðè âà ´ðòà àñðëàð ìóàëëèôëàðíèíã (Ìà³äèñèé, Áåðóíèé,Êàçâèíèé âà áîø³.) àñàðëàðèäà µàìäà Õèâà õîíëèãèäà á´ëãàí ñàé¸µàò÷èëàð,ýë÷èëèê âà äèïëîìàòèê ìèññèÿëàð àúçîëàðèíèíã µèñîáîòëàðèäà ¸ðèòèëãàí.

¨çìà ìàíáàëàð àñîñèäà ÕIX àñðíèíã 70-éèëëàðèäàí áîøëàá, ¢àðáèé Åâðîïàäàíàøð ³èëèíãàí àñàðëàðäà Õîðàçì òàðèõèãà äîèð áàúçè áèð ìàñàëàëàð (òàðèõèéãåîãðàôèÿ âà Õîðàçì àòàìàñèíèíã ýòèìîëîãèÿñè, ³àäèìãè Õîðàçì òèëè âà äèíèµà³èäà ³èñ³à ìàúëóìîòëàð) ´ç àêñèíè òîïãàí [1].

XVIII àñð - XIX àñðíèíã áèðèí÷è ÿðìè ìîáàéíèäà Ðîññèÿ âà Õèâà õîíëèãè´ðòàñèäà è³òèñîäèé àëî³àëàðíèíã êåíãàéèá áîðèøè íàòèæàñèäà, ´çàðî ýë÷èëèêìèññèÿëàð áèëàí àëìàøèá òóðèø êåíã é´ëãà ³´éèëãàí [2]. XIX àñðäà Õîðàçìãàþáîðèëãàí Ðîññèÿ ýë÷èëàðè µàìäà Õèâàãà ñàé¸µàò ³èëãàí âåíãåð øàð³øóíîñè À.Âàìáåðè òîìîíèäàí éè²èëãàí ìàúëóìîòëàð Õèâà õîíëèãèíè ´ðãàíèøäà ìóµèììàíáà á´ëèá õèçìàò ³èëäè [3]. 1873-éèëäà Ðîññèÿ àðìèÿñè Õèâàíè áîñèá îëèøãàòàé¸ðãàðëèê ê´ðèãè ïàéòèäà, Õîðàçì âîµàñèíèíã ãåîãðàôèê, ýòíîãðàôèê âàòàðèõèé-ìàäàíèé æèµàòäàí ´ðãàíèø ìà³ñàäèäà ðåæà èøëàá ÷è³èëäè [4].

2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Èëìèé ìà³îëàäà ìàíáàëàð âà ìàñàëà òàðèõøóíîñëèãèíè î÷èá áåðèø, òà³³îñëàø,

èëìèé ³àðàøëàð âà ¸íäàøóâëàðíèíã ³è¸ñèé òàµëèëè, òàðèõèé ìàúëóìîòëàðíèóìóìëàøòèðèø âà õîëèñëèê òàìîéèëëàðè óñóëëàðèäàí ôîéäàëàíèëãàí.

¤ðòà Îñè¸äà èáòèäîèé æàìîà òóçóìè âà èëê äàâëàò÷èëèê òàðèõè ìàíáàëàðè,óðó² æàìîàñè òóçóìè òàðèõèíèíã ´ðãàíèëèøè íàòèæàëàðè âà èëê äàâëàò÷èëèêòàðèõøóíîñëèãè ìàñàëàëàðè àëîµèäà äàâðëàðãà àæðàòèëãàí µîëäà áèð ³àí÷ààðõåîëîã îëèìëàð èøëàðèãà àñîñëàíãàí µîëäà î÷èá áåðèëãàí.

3.Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Ðîññèÿ èìïåðèÿñè Õèâà õîíëèãèäà ´ç õóêìðîíëèãèíè ´ðíàòèëãàíäàí êåéèí

ðóñ ìóòàõàññèñëàðè (µàðáèéëàð, òîïîãðàôëàð, ãåîãðàôëàð, ðàññîìëàð) àñàðëàðèäàÕèâà õîíëèãè ñàðµàäèíè ãåîëîãèê âà ãåîìîðôîëîãèê òóçèëèøè, µóäóääàãè ôîéäàëè³àçèëìàëàð, òðàíçèò ñàâäî é´ëëàðè µàìäà øó é´ëëàð á´éëàá æîéëàøãàí øàµàðµàðîáàëàðè âà ³àëúàëàðè µà³èäà ìàúëóìîòëàð ´ðèí îëäè. Óëàð òîïîãðàôèêõàðèòàëàðäà ³àéä ³èëèíäè µàìäà àëîµèäà àðõåîëîãèê âà ìåúìîðèé îáèäàëàðíèíãðàñìëàðè òàñâèðëàíäè.

51


Øó áîèñ Íîðèíæîí³àëúà, Òóïðî³³àëúà âà £èçèë³àëúà ò´²ðèñèäàìàúëóìîòëàð[5], ×èëïè³ òîïîãðàôèê òóçèëèøè, Ñóëòîí Óâàéñ Ãîâóð³àëúàñèíèíãìóäîôàà òèçèìèãà èëê áîð òàúðèô áåðèëãàí [6]. Øóíèíãäåê íàøðëàðäà À¸ç³àëúà,Äóìàí³àëúà âà Êàòòà Ãóëäóðñóí ¸äãîðëèêëàðè ìóäîôàà òèçèìè òàðèõèãà îèäìàúëóìîòëàð ´ç àêñèíè òîïãàí [7]. Ñóëòîí Óâàéñ òî²èäàãè òàáèèé áîéëèêëàðíèòåêøèðèø æàðà¸íèäà Æàìïè³³àëúà ò´²ðèñèäàãè ìàúëóìîòëàð ³àéä ýòèëãàí [8]âà àëîµèäà ìà³îëàäà ×èëïè³ ìóäîôàà äåâîðè µà³èäà òàðèõèé äàëèëëàð ´ðèíîëäè [9].

ÕÕ àñð áîøëàðè èøëàðèäà Êàòòà Ãóëäóðñóí âà £èçèë³àëúà ̧ äãîðëèêëàðè µàìäàÎ³÷àäàð¸ µàâçàñèäàãè Ýðåñ³àëúà, À¸ç³àëúà âà £èçèë³àëúàíèíã ìóäîôàà òèçèìèòàñâèðëàíãàí [10].

£àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòè òàðèõèãà îèä À.Ë.Êóí, Í.È.Âåñåëîâñêèé âàÊ.À.Èíîñòðàíöåâíèíã àñàðëàðèíè ³àéä ýòèá ´òèø ëîçèì [11] .

ÕÕ àñðíèíã áîøëàðèãà÷à Õîðàçì âîµàñèäà òàðèõèé îáèäàëàð ́ ðãàíèëèøèíèíãàéðèì íàòèæàëàðè Ñ. Ï. Òîëñòîâ âà Ì. Å. Ìàññîííèíã ìîíîãðàôèÿëàðèäà ³èñ³à÷àòàâñèôëàíãàí [12].

£óéè Àìóäàð¸ µóäóäëàðèäà àðõåîëîãèê ̧ äãîðëèêëàð ́ ðãàíèëèøè èëê áîñ³è÷ëàðèòàðèõèíèíã áàúçè ìàñàëàëàðè Í.Þñóïîâ âà Þ.Ï.Ìàíèëîâíèíã ìà³îëàëàðèäà¸ðèòèëäè [13].

XIX àñðíèíã ñ´íããè ÷îðàãè âà ÕÕ àñð áîøëàðèäà ³àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèêóçàòóâ âà ñ´ðîâ óñëóáè îð³àëè ´ðãàíèëèá, òàä³è³îòëàðíèíã èëìèé-íàçàðèéàñîñëàðè èøëàá ÷è³èëìàãàí, íåãàêè áó äàâðäà Òóðêèñòîíäà ìóòàõàññèñ³àäèìøóíîñëàð äåÿðëè é´³ ýäè, Òóðêèñòîí àðõåîëîãèÿ µàâàñêîðëàðè ò´ãàðàãèàúçîëàðèãà (ò´ãàðàê 1895 éèëè äåêàáðü îéèäà òàøêèëëàøòèðèëãàí) àðõåîëîãèêòàä³è³îòëàðíè îëèá áîðèø ó÷óí Ðîññèÿ äàâëàòè òîìîíèäàí ìàáëà²àæðàòèëìàãàí[14]. Øó òàðè³à Òóðêèñòîí àðõåîëîãèÿñè ́ ëêàøóíîñëèê äàðàæàñèäàðèâîæ òîïãàí.

ÕÕ àñðíèíã 30-éèëëàðèãà êåëèá Õîðàçì âîµàñè ðèâîÿòëàðè, ýòíîãðàôèÿ âààðõåîëîãèÿ ìàòåðèàëëàðèíè ìà³ñàäëè éè²èø ìàñàëàñè ð´¸áãà ÷è³àðèëäè. 1928-1929 éèëëàðäà À. Þ. ßêóáîâñêèé Ê´µíà Óðãàí÷ âà Õ´æàéëè àòðîôèäàãè Ìèçäàêµîíøàµàð µàðîáàëàðèäà äàñòëàáêè àðõåîëîãèê èøëàðíè àìàëãà îøèðäè [15].

1936 éèëè Õîðàçì âîµàñèäà ß. ¢óëîìîâ áîø÷èëèãèäà àðõåîëîãèê òàä³è³îòëàðáîøëàíäè. Óëàð µà³èäà 1936 éèëè òàøêèë ³èëèíãàí Õîðàçì àðõåîëîãèêýêñïåäèöèÿñè ðàµáàðè Ñ. Ï. Òîëñòîâ øóíäàé ¸çãàí: "1936 éèëäà òîøêåíòëèêàðõåîëîãëàð ß.¢óëîìîâ âà Ò.Ìèð²è¸ñîâëàð ýêñïåäèöèÿñè Ìàí²èò ³èøëî²èÿ³èíèäàãè £óáàòîâ òåïàëèãèäàí ÿíãè ýðàíèíã I ìèíã éèëëèãè ́ ðòàëàðèãà ìàíñóáçàðäóøòèéëèê ³àáðèñòîíèíè òîïèá, áèðèí÷è ìàðòà ³àäèìèé èñëîìãà ³àäàð Õîðàçì¸äãîðëèãèãà äó÷ êåëäèëàð.

1937 éèëè ß. ¢. ¢óëîìîâ Æàíóáèé £îðà³àëïî²èñòîííèíã "³àäèìäà ñó²îðèëãàíåðëàðè" âà àðõåîëîãèê ³àçèøìàëàðèíè ³àéòàäàí áîøëàäè âà ́ ðòà àñðëàðãà ìàíñóáÃóëäóðñóí âà Íîðèíæîí øàµàð µàðîáàëàðèíè µàìäà Øàááîç ÿ³èíèäàãèÏèë³àëúàíèíã ÿíãè ýðàíèíã äàñòëàáêè àñðëàðèãà ìàíñóá áàµàéáàò µàðîáàëàðèíèòåêøèðèá ÷è³äè.

¤øà éèëè õóääè øó æîéäà áèçíèíã ýêñïåäèöèÿìèç µàì èø áîøëàäè" [16].ß.¢. ¢óëîìîâíèíã àðõåîëîãèê èøëàðèíè Ñ.Ï.Òîëñòîâ òîìîíèäàí èæîáèé

áàµîëàø ñàáàáëàðè øóíäàêè, ÕÕ àñðíèíã 30-éèëëàðèãà÷à ³àäèìãè Õîðàçì, ÿúíèèñëîìãà ³àäàð á´ëãàí äàâðãà îèä áèðîíòà ¸äãîðëèê àðõåîëîãèê æèµàòäàí´ðãàíèëìàãàí á´ëèá, áó áîðàäà £óáàòîâ âà Ïèë³àëúàäà àìàëãà îøèðèëãàí

52


òàä³è³îòëàð äàñòëàáêè êàøôè¸òëàð ýäè.Õîðàçì àðõåîëîãèÿ ýêñïåäèöèÿñèíèíã òàøêèë ³èëèíèøè (1945 éèëäàí-

àðõåîëîãèê - ýòíîãðàôèÿ ýêñïåäèöèÿñè) ¤ðòà Îñè¸ èëìèé µà¸òèäà êàòòà âî³åàá´ëäè. ¤òãàí àñðíèíã 30 - éèëëàðè ´ðòàëàðèäà ìèíòà³à õàë³ëàðè òàðèõèíè ¸çèøâàçèôàñè èëãàðè ñóðèëäè. Ìàçêóð ìàñàëàíè å÷èø æàðà¸íè àðõåîëîãèÿìàúëóìîòëàðèíè éè²èø ìà³ñàäè áèëàí ÷àìáàð÷àñ áî²ëàíäè [17].

Õîðàçì ýêñïåäèöèÿñèíèíã èøëàðè äàñòëàáêè àðõåîëîãèê ³èäèðóâòàä³è³îòëàðäàí áîøëàíäè. Áó èøëàð 1937 éèëäà À.È.Òåðåíîæêèí òîìîíèäàíàìàëãà îøèðèëãàí [18]. Êåéèíãè ó÷ éèë ìîáàéíèäà òóðëè äàâðëàðãà îèä (íåîëèò,áðîíçà, èëê òåìèð àñðè, àíòèê äàâðè) áóãóíãè êóíäà æàµîí àðõåîëîãèÿñè ìàøµóð¸äãîðëèêëàð - Æîíáîñ 4, Êóçàëè³èð, Æîíáîñ³àëúà, Ò´ïðî³³àëúà âà áîø³àëàðêàøô ýòèëäè [19].

1948 éèëäà Ñ.Ï.Òîëñòîâíèíã "Äðåâíèé Õîðåçì" ("£àäèìãè Õîðàçì") âà "Ïîñëåäàì äðåâíåõîðåçìèéñêîé öèâèëèçàöèè" (´çáåê òèëèäàãè áó àñàð "£àäèìãèÕîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá" íîìèäà èëîâà áèëàí ò´ëäèðèëãàí µîëäà 1964 éèëäà÷îï ýòèëäè) äåãàí ìîíîãðàôèÿëàðè íàøð ³èëèíäè [20].

Ìàçêóð ìîíîãðàôèÿëàðäà £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòè, µóíàðìàíä÷èëèê,ìåúìîð÷èëèê, ñàíúàò ñîµàëàðèãà òåãèøëè ôàíäà íîìàúëóì á´ëãàí ê´ïäàí-ê´ïìàòåðèàëëàð èëê áîð òàâñèôëàíäè. Øóíèíãäåê, Õîðàçì âîµàñè èæòèìîèé-è³òèñîäèé âà ñè¸ñèé òàðèõè á´éè÷à ôèêð - ìóëîµàçàëàð áèëäèðèëäè µàìäà´ðãàíèëãàí àðõåîëîãèê ¸äãîðëèêëàð àëîµèäà ìàäàíèé ìàæìóàëàð ñèôàòèäà³óéèäàãè äàâðëàðãà àæðàòèëäè:

I. Èáòèäîèé Õîðàçì:1. Êàëòàìèíîð ìàäàíèÿòè - ìèë.àââ. IV - III ìèíãéèëëèêëàð.2. Òîçàáî²¸á ìàäàíèÿòè - ìèë.àââ. II ìèíãéèëëèê.3. Àìèðîáîä ìàäàíèÿòè - ìèë.àââ. I ìèíãéèëëèêíèíã áèðèí÷è ÿðìè.II. Àíòèê Õîðàçì:1."Äåâîðëàð è÷èäà îäàì ÿøàéäèãàí øàµàðëàð" ìàäàíèÿòè. Àµàìîíèéëàð äàâðè

- ìèë. àââ. VI - IV àñðëàð.2. £àí²óé ìàäàíèÿòè. Ýëëèíèñòèê äàâðè - ìèë.àââ. IV àñð - ìèëîäèé I àñð.3. Êóøîí ìàäàíèÿòè. Ðèì äàâðè. Ìèëîäèé II-III àñðëàð.4. Êóøîí-àôðè²èéëàð ìàäàíèÿòè. III-V àñðëàð. Õîðàçì àíòèê ìàäàíèÿòèíèíã

èí³èðîçè.III. ¤ðòà àñðëàð äàâðè Õîðàçì:[21]£àäèìãè Õîðàçì òàðèõè á´éè÷à Ñ.Ï.Òîëñòîâíèíã èëìèé ³àðàøëàðè ´ç äàâðè

ó÷óí ÿíãèëèê á´ëãàí. Óëàðíèíã áàúçè áèðëàðè òàä³è³îò÷èëàð òîìîíèäàí ³àáóë³èëèíèá ³óââàòëàíãàí, áîø³àëàðè ýñà êåéèí÷àëèê ³àéòà ê´ðèá ÷è³èëäè.

Èêêèí÷è æàµîí óðóøèäàí ñ´íã Õîðàçì ýêñïåäèöèÿñèíèíã òàä³è³îòëàðè êåíã³óëî÷ ¸éèá, ÿíãè óñëóáèé àñîñäà îëèá áîðèëäè âà êîìïëåêñ ìàçìóíãà ýãà á´ëäè.Ýêñïåäèöèÿ èøëàðèäà òóðëè ñîµà ìóòàõàññèñëàðè - àðõåîëîãëàð, ýòíîãðàôëàð,àíòðîïîëîãëàð, ãåîãðàôëàð, ãåîìîðôîëîãëàð, òóïðî³øóíîñëàð âà ðàññîìëàð -ñàíúàòøóíîñëàð èøòèðîê ýòèøäè.

Øóíèíãäåê, Õîðàçì ýêñïåäèöèÿñèäà æàµîí àðõåîëîãèÿñè òàæðèáàñèäà èëêáîð ³àäèìãè ¸äãîðëèêëàðíè àýðîñóðàòäà îëèø óñóëè àìàëãà îøèðèëäè [22].

ÕÕ àñðíèíã 50 - éèëëàðèãà êåëèá, ¤ðòà Îñè¸ àðõåîëîãèÿñèíèíã óìóìèéé´íàëèøëàðè ñèôàòèäà èáòèäîèé æàìîà òóçóìè (òîø äàâðè) ¸äãîðëèêëàðèíè´ðãàíèø, ³àäèìèé çèðîàò÷èëàð âà ÷îðâàäîðëàðíèíã ìàíçèëãîµëàðèíè êàøô ýòèøµàìäà ³àäèìèé èððèãàöèÿ-ñóíúèé ñó²îðèø èíøîîòëàðèíè ́ ðãàíèø ìóµèì ìóµèì

53


âàçèôàãà àéëàíäè [23]. Àéíàí øó ïàéòäà, ¤çáåêèñòîííèíã òóðëè âèëîÿòëàðèäàïàõòà÷èëèêíè êåíã ðèâîæëàíòèðèø ìà³ñàäèäà á´ç åðëàðíèíè ´çëàøòèðèøìàñàëàñè ð´¸áãà ÷è³àðèëãàí ýäè. Øó áîèñ ³àäèìãè ñó²îðèëèø åðëàðèäà àðõåîëîãèêèçëàíèøëàð, ÿíãè èððèãàöèÿ òèçèìèíè áàðïî ýòèø áèëàí øó²óëëàíãàí ãåîëîãëàð,ãåîìîðôîëîãëàð âà ìóµàíäèñ - èððèãàòîðëàðãà àìàëèé æèµàòäàí ê´ìàêëàøãàí[24].

1957 éèëäà Õîðàçì ñó²îðèëèøè òàðèõèãà áà²èøëàíãàí ß.¢. ¢óëîìîâíèíãôóíäàìåíòàë ìîíîãðàôèÿñè íàøð ³èëèíäè [25]. Ìàçêóð àñàð µîçèðäà µàì ´çèëìèé àµàìèÿòèíè é´³îòìàãàí âà ê´ï æèµàòäàí ìóµèì ìàíáà á´ëèá õèçìàò ³èëàäè.

Êàëòàìèíîð ìàäàíèÿòè äåá àòàëãàí Õîðàçì íåîëèò äàâðè ìàäàíèÿòèãà îèääàñòëàáêè ¸äãîðëèê Æîíáîñ³àëúà 4 ìàêîíè 1939 éèëäà òîïèëãàí. Áó ìàêîíÑ.Ï.Òîëñòîâ òîìîíèäàí êàòòà êîíóññèìîí ñèí÷ëè êóëáà (ìàéäîíè 26õ17 ì)ê´ðèíèøèäà òèêëàíãàí. Ýµòèìîë, øóíãà ê´ðà, òàä³è³îò÷è ´ç ìîíîãðàôèÿñèäàÕîðàçì âîµàñè íåîëèò äàâðèãà íèñáàòàí, øàðòëè ðàâèøäà, "Áàëè³÷èëàð ÷àéëàëàðèäàâðè" äåãàí ñàðëàâµàíè èøëàòãàí [26].

Æîíáîñ³àëúà 4 ìàêîíèíèíã è÷êè òóçèëèøèíèíã ́ çèãà õîñëèãè æèµàòäàí àæðàëèáòóðàäè. Êóëáàíèíã ìàðêàçèäà àéëàíàñè áèð ìåòð÷à êåëàäèãàí ´÷î³ æîéëàøãàí.Áîø ́ ÷î³íèíã àòðîôè á´éëàá îâ³àò ïèøèðàäèãàí ³àòîð ́ ÷î³ëàð á´ëãàí. Óëàðíèíã¸íèäà òîøäàí âà ñóÿêäàí èøëàíãàí òîø ³óðîëëàð, ñîïîë èäèøëàð ïàð÷àëàðè,¸ââîéè ³óøëàð µàìäà áàëè³ ñóÿêëàðè (÷´ðòàí, ëà³³àáàëè³) òîïèëãàí. Íàòèæàäà,¤ðòà Îñè¸ àðõåîëîãèÿñèäà èëê áîð íåîëèò äàâðèãà îèä êàòòà óðó² æàìîàñèãàòåãèøëè óé-æîé òåêøèðèëäè. Òàõìèíàí áó ìàêîíäà 100-120 êèøèäàí èáîðàòóðó²äîø æàìîàñè èñòè³îìàò ³èëãàí [27].

Èêêèí÷è æàµîí óðóøèäàí èëãàðè âà óðóøäàí êåéèíãè éèëëàðäà ¤ðòà Îñè¸äàòàä³è³îòëàð îëèá áîðãàí àðõåîëîãèÿ ýêñïåäèöèÿëàðè îëäèäà òóðãàí äîëçàðá èëìèéìàñàëà èñëîì äèíèäàí àââàëãè äàâðäà ìèíòà³àíèíã èæòèìîèé-è³òèñîäèé òóçóìèòàðèõè ýäè. ¤ç ïàéòèäà Ñ.Ï. Òîëñòîâíèíã ̧ çèøè÷à, ¤ðòà Îñè¸ õàë³ëàðè "þêñàê âà´çèãà õîñ ìàäàíèÿò ÿðàòãàí á´ëèá, óëàðíèíã òàðèõè, àéíè³ñà, ³àäèìãè äàâð ¸çìàìàíáàëàðäà æóäà êàì ¸ðèòèëãàí. Áó ìàäàíèÿòëàðíèíã èñëîì äèíèäàí àââàëãèäàâðäàãè èæòèìîèé - è³òèñîäèé áàçàñè õàðàêòåðèíèíã ´çè íîàíè³ á´ëèáêåëìî³äà"[28]. Øó áîèñ 1945-1950 éèëëàðäà àíòèê äàâðè ̧ äãîðëèêëàðè Ýëëèê³àëúàòóìàíèäà æîéëàøãàí Òóïðî³³àëúàäà (1945-1950 éèëëàðè), Ò´ðòê´ë òóìàíèäàãè£´é³èðèëãàí³àëúà âà Êîôèð³àëúàäà (1951-1957 é.) µàìäà ØèìîëèéÒóðêìàíèñòîíäà (Òîøµîâóç âèëîÿòè), £àëúàëè³èð 1, £àëúàëè³èð 2 âàÊ´çàëè³èðäà êåíã àðõåîëîãèê òàä³è³îòëàð àìàëãà îøèðèëãàí [29].

1950-1956 éèëëàðè ìîáàéíèäà Õîðàçì ýêñïåäèöèÿñèíèíã èëìèé òàä³è³îòëàððåæàñèäà Àìóäàð¸íèíã ³àäèìèé ´çàíëàðè òàðèõè âà ïàëåîãåîãðàôèÿñèìóàììîëàðèíè ́ ðãàíèø àëîµèäà àµàìèÿò êàñá ýòèá, ìàçêóð ìàâçó Àìóäàð¸ ³àäèìèé´çàíëàðè - äåëüòàëàðèíèíã øàêëëàíèøèíè âà ðèâîæëàíèøè, äàð¸íèíã Óçáîé´çàíè îð³àëè Êàñïèé äåíãèçãà ³óéèëèøè ìàñàëàñè áèëàí áî²ëàíäè. Áóòàä³è³îòëàðäà Ñ.Ï.Òîëñòîâ, À.Ñ. Êåñü, Ì.À. Èòèíà, Á.Â. Àíäðèàíîâ, Ò.À. Æäàíêî,Î.À. Âèøíåâñêàÿ âà Í.Í. Âàêòóðñêàÿ èøòèðîê ýòãàíëàð.

Íàòèæàäà, £óéè Àìóäàð¸íèíã òóðëè òàðèõèé äàâðëàðäà ðèâîæ òîïãàí ³àäèìèé´çàíëàðè ´ðãàíèëäè, æóìëàäàí, Æàíóáèé Îðîëá´éè µóäóäëàðèäà Î³÷àäàð¸ âàÎðîëá´éè ´çàíëàðè - äåëüòàëàðè, µîçèðãè Øèìîëèé Òóðêìàíèñòîí åðëàðèäàí´òãàí Äîâäîí âà Äàð¸ëè³ ́ çàíëàðè (Ñàðè³àìèøá´éè äåëüòàñè) µàìäà Ñàðè³àìèøê´ëèäàí áîøëàíèá, Êàñïèé äåíãèçèãà î³èá ³óéèëãàí Óçáîé ´çàíè [30]. Áóòàä³è³îòëàðäà µàâîäàí àðõåîëîãèê ¸äãîðëèêëàðíèíã æîéëàøèøèíè àíè³ëàø,

54


àâèà³èäèðóâ âà àýðîôîòî (àýðîñóðàò) óñóëè[31] µàìäà æîéëàðäàãè àðõåîëîãèê-òîïîãðàôèÿ óñëóáèäàí êåíã ôîéäàëàíèëãàíëèãè òóôàéëè ãåîìîðôîëîãèê âààðõåîëîãèê õàðèòàëàð òóçèëèá, Æàíóáèé Îðîëá´éèäàí Ñàðè³àìèø âà Óçáîéíèíã³óéè ³èñìèãà ³àäàð êåíã µóäóäëàðäà ÿíãè àðõåîëîãèê ìàòåðèàëëàðíè îëèøãàýðèøèëäè [32].

£àäèìãè äàâðëàðäà µîçèðãè Ø´ðàõîí àòðîôëàðèäà áîøëàíãàí øèìîëèéé´íàëèøäàãè Àìóäàð¸íèíã Î³÷àäàð¸ ´çàíè (óçóíëèãè 75 êì) ñîµèëëàðèíè èíñîíòîìîíèäàí ́ çëàøòèðèø æàðà¸íè ìóðàêêàá òàðèõãà ýãà. Íåîëèò äàâðèäà - ìèë. àââ.V-IV ìèíã éèëëèêëàðäà Æàíóáèé Î³÷àäàð¸ äåëüòàñèíèíã ñîµèëëàðèäà ³àäèìèéáàëè³÷èëàð âà îâ÷èëàð çè÷ æîéëàøèá, áó äàâðäà, Êàëòàìèíîð ìàäàíèÿòèãà îèäìàêîíëàð âóæóäãà êåëãàí.

Î³÷àäàð¸ ´çàíè ³èð²î³ëàðèäà Òîçàáî²¸á ìàäàíèÿòè ¸äãîðëèêëàðè ³àòîðèäàáðîíçà äàâðè Ñóâ¸ðãàí ìàäàíèÿòè ìàêîíëàðè (Æîíáîñ 6, £àìèøëè) àíè³ëàíãàí.ß.¢.¢óëîìîâ Ñóâ¸ðãàí ìàäàíèÿòè êåëèá ÷è³èø æèµàòäàí Êàëòàìèíîðìàäàíèÿòèíèíã ðèâîæëàíèø äàâîìè - ìåðîñè ñèôàòèäà òàâñèôëàá, ó ìàµàëëèéèëäèçëàðãà ýãà á´ëãàíëèãèíè ó³òèðèá ´òãàí [33].

Ñ.Ï.Òîëñòîâ, àêñèí÷à, Ñóâ¸ðãàí ìàäàíèÿòèíèíã Õîðàçì âîµàñèäà ïàéäîá´ëèøèíè ÿíãè ýòíèê ãóðóµëàð, Ýðîííèíã øèìîëè-øàð³èäàí ê´÷èá êåëãàí³àáèëàëàð áèëàí áî²ëàãàí [34]. Áèðî³, êåéèí÷àëèê, ñóâ¸ðãàíëèêëàð ìàµàëëèéàµîëè âàêèëëàðè ýêàíëèãè, ÿíãè àðõåîëîãèê ìàòåðèàëëàðè àñîñèäà èñáîòëàááåðèëäè. Øóíèíãäåê, Î³÷àäàð¸ ́ çàíè á´éëàá áðîíçà, èëê òåìèð âà àíòèê äàâðëàðãàîèä ê´ï ñîíëè ¸äãîðëèêëàð àíè³ëàíäè.

4.Õóëîñàëàð:Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, XIX àñðíèíã ñ´íããè ÷îðàãèäà âà ÕÕ àñð áîøëàðèäà

Õîðàçì âîµàñèäà òàðèõ âà ýòíîãðàôèÿ á´éè÷à ³´ëãà êèðèòèëãàí ìàòåðèàëëàð òóðëèñîµà ìóòàõàññèñëàðè (ãåîãðàôèÿ, ãåîäåçèÿ, òóïðî³øóíîñëèê, çîîëîãèÿ) âà µàðáèéìóµàíäèñëàð èøëàðèäà ³´øèì÷à ìàúëóìîòëàð ñèôàòèäà áà¸í ýòèëãàí (áóìàúëóìîòëàð, ê´ï µîëëàðäà ³àäèìè¸òãà, òàðèõãà ³èçè³èø ñàáàáëè éè²èëãàí),ìàçêóð äàâð øàð³øóíîñëàðíèíã òàä³è³îòëàðè ýñà ìàõñóñ ìóàììîëè ìàâçóëàðäàíéèðî³ á´ëèá, èëìèé óñóëëàðãà àñîñëàíìàãàí ýäè.

ÕÕ àñðíèíã 30-éèëëàðèäà áîøëàíãàí äàñòëàáêè àðõåîëîãèê òàä³è³îòëàð âàÕîðàçì àðõåîëîãèÿ ýêñïåäèöèÿñèíèíã òàøêèë ýòèëèøè òàðèõ ôàíè ñîµàñèäàêàòòà âî³åà á´ëäè. Ýêñïåäèöèÿ ́ ç èøëàðèíè ìà³ñàäëè àðõåîëîãèê èçëàíèøëàðèäàíáîøëàá, êåéèíãè éèëëàðäà òàä³è³îòëàð Õîðàçì âîµàñè äîèðàñèäàí ÷è³èá, êåíãµóäóäëàðíè ³àìðàá îëäè (£óéè Ñèðäàð¸, £èçèë³óì, Óçáîé ́ çàíè). Ýêñïåäèöèÿíèíãäàñòëàáêè èçëàíèøëàðè âà êàøôè¸òëàðè òàíè³ëè îëèìëàð - Ñ.Ï.Òîëñòîâ,ß.¢.¢óëîìîâ, Ñ.À.Åðøîâ âà À.È.Òåðåíîæêèíëàð èëìèé ôàîëèÿòè áèëàí áî²ëè³á´ëäè

Èç÷èë àðõåîëîãèê òàä³è³îòëàð Õîðàçì âîµàñè òàðèõèíèíã äàâðëàøòèðèø, âîµàµóäóëàðèíè èíñîí òîìîíèäàí ´çëàøòèðèø µóñóñèÿòëàðè, óé-æîéëàð ³óðèëèøè,õ´æàëèê øàêëëàðè âà ìîääèé ìàäàíèÿòíèíã ðèâîæëàíèøè, äåµ³îí÷èëèê âà÷îðâà÷èëèê òàðèõè, èáòèäîèé æàìîà òóçóìèäàí èëê äàâëàò÷èëèê ìóíîñàáàòëàðèãà´òèø, è³òèñîäèé-ìàäàíèé àëî³àëàð êàáè ìóµèì ìàñàëàëàðíè ´ðãàíèøãà èìêîíÿðàòäè.


[1] Sachau E. Zur Geschichte und chronologie von Khwarizm // Sitzungsberichte

55


der philosophishen Classe der kais. Akademie der Wissenschaften. - Wien, 1873. -S.473; Kiepert H. Lerhbuch der alten Geographie. - Berlin 1878. - S. 60 - 62;Tomaschek W. Chorasmia // Pauly's Real Encyclopaedie der klassischen Altertumswissenschaft. Bd. 3. -Stuttgart, 1894. - S. 2406.

[2]Ãóëîìîâ Õ. Äèïëîìàòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ ãîñóäàðñòâ Ñðåäíåé Àçèè ñ Ðîññèåéâ XVIII - ïåðâîé ïîëîâèíå XIX âåêà. - Òàøêåíò: Ôàí, 2005. - Ñ. 219-261.

[3]Ïóòåøåñòâèå â Òóðêìåíèþ è Õèâó â 1819-1820 ãã. Êàïèòàíà ÍèêîëàÿÌóðàâüåâà, ïîñëàííîãî â ñèè ñòðàíû äëÿ ïåðåãîâîðîâ. - Ì., 1822. ×. I. - 179 ñ.; ×.2. - 144 ñ. (Travel to Turkmenistan and Khiva in 1819-1820 Captain Nikolai Muravyov,sent to these countries for negotiations. - M., 1822. Part I. - 179 p .; Part 2.)

[4] Âîïðîñû, ïðåäëàãàåìûå ãåîãðàôè÷åñêèì îáùåñòâîì ïðè èññëåäîâàíèèÕèâèíñêîãî õàíñòâà...â ãåîãðàôè÷åñêîì, ýòíîãðàôè÷åñêîì è êóëüòóðíî-èñòîðè÷åñêîì îòíîøåíèÿõ // Èçâåñòèÿ Ðóññêîãî ãåîãðàôè÷åñêîãî îáùåñòâà. -ÑÏá., 1873. Êí. IX. - Ñ. 43-73. (Issues proposed by the geographical society in the studyof the Khiva khanate ... in geographical, ethnographic and cultural-historical relations // Bulletin of the Russian Geographical Society. - SPb., 1873. Book. IX. - S. 43-73.)

[5] Êóí À.Ë. Ïîåçäêà ïî Õèâèíñêîìó õàíñòâó â 1873 ã. // Çàïèñêè Ðóññêîãîãåîãðàôè÷åñêîãî îáùåñòâà. Ò. Õ. - ÑÏá., 1874. - Ñ. 17-58. (Kuhn A.L. A trip to theKhiva Khanate in 1873 // Notes of the Russian Geographical Society. T. Kh. - SPb., 1874.- S. 17-58.)

[6] Êàóëüáàðñ À.Â. Íèçîâüÿ Àìóäàðüè, îïèñàíèå ïî ñîáñòâåííûì èññëåäîâàíèÿìâ 1873 ã. // Çàïèñêè Ðóññêîãî ãåîãðàôè÷åñêîãî îáùåñòâà. Ò. 9.- ÑÏá., 1881. - 320 ñ.(Kaulbars A.V. The lower reaches of the Amu Darya, a description of their ownresearch in 1873 // Notes of the Russian Geographical Society. T. 9.- SPb., 1881.)

[7] Áîãäàíîâ Ì.Í. Î÷åðêè ïðèðîäû Õèâèíñêîãî îàçèñà è ïóñòûíè Êûçûëêóì.- Òàøêåíò, 1881. - Ñ. 54; Èâàíèí Ì.È. Õèâà è ðåêà Àìóäàðüÿ. - ÑÏá., 1873. - Ñ. 37-39. (Bogdanov M.N. Essays on the nature of the Khiva oasis and the Kyzylkum desert. -Tashkent, 1881. - S. 54; Ivanin M.I. Khiva and the Amu Darya River. - St. Petersburg,1873.)

[8] Áàðáîò äå Ìàðíè Í.Ï. Î ãåîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ â Àìóäàðüèíñêîìêðàå // Çàïèñêè Ðóññêîãî ãåîãðàôè÷åñêîãî îáùåñòâà. Ò. 9. - ÑÏá., 1875. - Ñ. 114-115.(Barbot de Marni N.P. On geological research in the Amudarya Territory // Notes of theRussian Geographical Society. T. 9. - SPb., 1875. - S. 114-115.)

[9] Ðîññèêîâà À.Å. Ïî Àìóäàðüå îò Ïåòðî - Àëåêñàíäðîâñêà äî Íóêóñà //Ðóññêèé âåñòíèê. - ÑÏá., 1902, àâãóñò. - Ñ. 641-643. (Rossikova A.E. On the Amu Daryafrom Petro - Alexandrovsk to Nukus // Russian Bulletin. - SPb., 1902, August. - S. 641-643.)

[10] Ãåðàñèìîâñêèé À.Ì. Äðåâíîñòè Õèâû è Àìóäàðüèíñêîãî îòäåëà //Èñòîðè÷åñêèé âåñòíèê. - ÑÏá., 1909 (Âûï. XVII, ñåíòÿáðü). - Ñ. 971-973; Äèìî Í.À.Ïî÷âåííûå èññëåäîâàíèÿ â áàññåéíå ð. Àìóäàðüè. - Ì., 1913. - Ñ. 20-21, 36-38.(Gerasimovsky A.M. Antiquities of Khiva and Amudarya Department // Historical Bulletin.- St. Petersburg, 1909 (Issue XVII, September). - S. 971-973; Dimo N.A. Soil researchin the river basin Amu Darya. - M., 1913. - S. 20-21, 36-38.)

[11] Êóí À.Ë. Êóëüòóðà íèçîâüåâ Àìóäàðüè // Ìàòåðèàëû äëÿ ñòàòèñòèêèÒóðêåñòàíñêîãî êðàÿ. - ÑÏá., 1876. Âûï. IV. - Ñ. 237-257; Âåñåëîâñêèé Í. Î÷åðêèñòîðèêî-ãåîãðàôè÷åñêèõ ñâåäåíèé î Õèâèíñêîì õàíñòâå. Îò äðåâíåéøèõ âðåìåíäî íàñòîÿùåãî. - ÑÏá., 1877; Èíîñòðàíöåâ Ê.À. Î äîìóñóëüìàíñêîé êóëüòóðåÕèâèíñêîãî îàçèñà. - ÑÏá., 1911. - Ñ. 2-29. (Kuhn A.L. Culture of the Lower Amu

56


Darya // Materials for Statistics of the Turkestan Territory. - SPb., 1876. Issue. IV. - S.237-257; Veselovsky N. Essay on historical and geographical information about theKhiva Khanate. From ancient times to the present. - St. Petersburg, 1877; Foreigners K.A.About the pre-Islamic culture of the Khiva oasis. - SPb., 1911. - S. 2-29.)

[12] Òîëñòîâ Ñ.Ï. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá.- Òîøêåíò: Ôàí,1964. - Á. 19-20.; Ìàññîí Ì.Å. Ñðåäíåâåêîâûå òîðãîâûå ïóòè èç Ìåðâà â Õîðåçìè â Ìàâåðàííàõð // Òð. ÞÒÀÊÝ. Ò. ÕIII. - Àøõàáàä, 1966. - Ñ. 202, 217-218. (TolstovS.P. Hadimghi Khorasm Madaniyatini is weak. - Toshkent: Fan, 1964. - B. 19-20 .;Masson M.E. Medieval trade routes from Merv to Khorezm and Maverannahr // Tr.Utake. T. XIII. - Ashgabat, 1966. - S. 202, 217-218.)

[13] Þñóïîâ Í. Èç èñòîðèè àðõåîëîãè÷åñêîãî èçó÷åíèÿ íèçîâüåâ Àìóäàðüè// Àðõåîëîãèÿ Ïðèàðàëüÿ.- Òàøêåíò: Ôàí, 1984. Âûï. II. - Ñ. 3-8; ́ øà ìóàëëèô. Êèñòîðèè àðõåîëîãè÷åñêîãî èçó÷åíèÿ Þæíîé Êàðàêàëïàêèè // ÀðõåîëîãèÿÏðèàðàëüÿ. -Òàøêåíò: Ôàí, 1986. Âûï. III. - Ñ. 3-11; Ìàíûëîâ Þ. Ï. Ê èçó÷åíèþãîðîäèùà Êÿò // Âåñòíèê Êàðàêàëïàêñêîãî ôèëèàëà ÀÍ ÓçÑÑÐ. - Íóêóñ, 1966.¹2. - Ñ. 51. (Yusupov N. From the history of archaeological study of the lower reachesof the Amu Darya // Archeology of the Aral Sea region. - Tashkent: Fan, 1984. Issue. II.- S. 3-8; Our muallif. On the history of the archaeological study of South Karakalpakia// Archeology of the Aral Sea region. - Tashkent: Fan, 1986. Vol. III. - S. 3-11; Manylov,Yu. P. On the study of the settlement of Kyat // Bulletin of the Karakalpak branch of theAcademy of Sciences of the Uzbek SSR. - Nukus, 1966. No. 2. - S. 51.)

[14] £óðáàíîâà Ä. Ø. Õîðàçì âîµàñèíèíã ³àäèìãè âà èëê ́ ðòà àñðëàð ìàúíàâèéìàäàíèÿòè. - Òîøêåíò: À. Íàâîèé íîìèäàãè ¤çáåêèñòîí Ìèëëèé êóòóáõîíàñèíàøðè¸òè, 2015. - Á. 54. (Kurbanova D. Sh The ancient and early medieval spiritualculture of the Khorezm oasis. - Tashkent: À. Published by the National Library ofUzbekistan named after Navoi, 2015.)

[15] Òîëñòîâ Ñ.Ï. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá. - Òîøêåíò: Ôàí,1964. - Á. 32-33. (Tolstov S.P. In search of ancient Khorezm culture. - Tashkent:Science, 1964. - B. 32-33.)

[16] Òîëñòîâ Ñ.Ï. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá... Á. 32-33. (TolstovS.P. In search of ancient Khorezm culture. - Tashkent: Science, 1964. - B. 32-33.)

[17] Òîëñòîâ Ñ.Ï. Ïî äðåâíèì äåëüòàì Îêñà è ßêñàðòà. - Ì.: ÈÂË, 1962. -Ñ. 5-6; Èòèíà Ì.À. Õîðåçìñêàÿ ýêñïåäèöèÿ - îñíîâíûå èòîãè è ïåðñïåêòèâûèññëåäîâàíèé // Êóëüòóðà è èñêóññòâî äðåâíåãî Õîðåçìà. - Ì.: Íàóêà, 1981. - Ñ. 4.(Tolstov S.P. According to the ancient deltas of Oks and Yaksart. - M.: IVL, 1962. - S.5-6; Itina M.A. Khorezm expedition - the main results and prospects of research //Culture and art of ancient Khorezm. - M .: Nauka, 1981 .-S. 4.)

[18] Òåðåíîæêèí À.È. Àðõåîëîãè÷åñêèå ðàçâåäêè â Õîðåçìå // ÑÀ. - 1940.Ò., VI. - Ñ. 168-189. (Terenozhkin A.I. Archaeological Intelligence in Khorezm // SA.- 1940.T., VI. - S. 168-189.)

[19] Òîëñòîâ Ñ.Ï. Õîðåçìñêàÿ ýêñïåäèöèÿ (ïðåäâàðèòåëüíûé îò÷åò) //ÊÑÈÈÌÊ. - Ì., 1940. Âûï. VI. - Ñ. 70-79; ´øà ìóàëëèô. Äðåâíîñòè ÂåðõíåãîÕîðåçìà (Îñíîâíûå èòîãè ðàáîò Õîðåçìñêîé ýêïåäèöèè ÈÈÌÊ. 1939 ã.) // ÂÄÈ.- Ì., 1941. ¹1. - Ñ. 155-184. (Tolstov S.P. Khorezm expedition (preliminary report) // KSIIMK. - M., 1940. Issue. VI. - S. 70-79; the same author. Antiquities of UpperKhorezm (The main results of the Khorezm expedition IIMK. 1939) // VDI. - M., 1941.No. 1. - S. 155-184.)

[20] Òîëñòîâ Ñ.Ï. Äðåâíèé Õîðåçì. Îïûò èñòîðèêî-àðõåîëîãè÷åñêîãî

57


èññëåäîâàíèÿ. - Ì.: ÌÃÓ, 1948. -352 ñ.; ́ øà ìóàëëèô. Ïî ñëåäàì äðåâíåõîðåçìèéñêîéöèâèëèçàöèè. - Ì. -Ë.: ÀÍ ÑÑÑÐ, 1948. - 328 ñ. (Tolstov S.P. Ancient Khorezm. Theexperience of historical and archaeological research. - M .: MSU, 1948. -352 p .; Ourmuallif. In the footsteps of the ancient Khorezm civilization. - M. -L .: Academy ofSciences of the USSR, 1948. - 328 p.)

[21] Òîëñòîâ Ñ.Ï. Äðåâíèé Õîðåçì. Îïûò èñòîðèêî-àðõåîëîãè÷åñêîãîèññëåäîâàíèÿ... Ñ. 32-33. (Tolstov S.P. Ancient Khorezm. The experience of historicaland archaeological research. - M .: MSU, 1948. -Ð.32-33).

[22] Èòèíà Ì.À. Õîðåçìñêàÿ ýêñïåäèöèÿ - îñíîâíûå èòîãè è ïåðñïåêòèâûèññëåäîâàíèé // Êóëüòóðà è èñêóññòâî äðåâíåãî Õîðåçìà. - Ì.: Íàóêà, 1981. - Ñ. 5.(Itina M.A. Khorezm expedition - the main results and prospects of research // Cultureand art of ancient Khorezm. - M .: Nauka, 1981 .- S. 5.)

[23] Æäàíêî Ò.À., Èòèíà Ì.À. Âòîðîå ñðåäíåàçèàòñêîå ñîâåùàíèå àðõåîëîãîâè ýòíîãðàôîâ // ÑÝ, 1957. ¹2. - Ñ. 146-163. (Zhdanko T.A., Itina M.A. The secondCentral Asian meeting of archaeologists and ethnographers // SE, 1957. No. 2. - S. 146-163.)

[24] Òîëñòîâ Ñ.Ï., Àíäðèàíîâ Á.Â. Íîâûå ìàòåðèàëû ïî èñòîðèè ðàçâèòèÿèððèãàöèè â Õîðåçìå // ÊÑÈÝ. Âûï. ÕÕVI, 1957. - C. 5-11. (Tolstov S.P., AndrianovB.V. New materials on the history of the development of irrigation in Khorezm // KSIE.Vol. XXVI, 1957. - C. 5-11.)

[25] Ãóëÿìîâ ß.Ã. Èñòîðèÿ îðîøåíèÿ Õîðåçìà ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äîíàøèõ äíåé. - Òàøêåíò: Ôàí, 1957. -313ñ.; ́ øà ìóàëëèô. Õîðàçìíèíã ñó²îðèëèøòàðèõè. - Òîøêåíò: Ôàí, 1959. - 324 á. (Gulyamov Ya.G. The history of the irrigationof Khorezm from ancient times to the present day. - Tashkent: Fan, 1957. -313ñ .; thesame author.. Horazmning su²orilish tarihi. - Toshkent: Fan, 1959.- 324 b.)

[26] Òîëñòîâ Ñ.Ï. Äðåâíèé Õîðåçì. Îïûò èñòîðèêî-àðõåîëîãè÷åñêîãîèññëåäîâàíèÿ... Ñ. 59.

[27] Òîëñòîâ Ñ.Ï. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá. - Òîøêåíò: Ôàí,1964. - Á. 74-78.

[28] Òîëñòîâ Ñ.Ï. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá... Á. 347. (Tolstov S.P.In search of ancient Khorezm culture. - Tashkent: Science, 1964. - 347ð.)

[29] Òîëñòîâ Ñ.Ï. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá... Á. 189-191; (TolstovS.P. In search of ancient Khorezm culture. - Tashkent: Science, 1964. - B. 32-33.) ́ øàìóàëëèô. Ðàáîòû Õîðåçìñêîé àðõåîëîãî - ýòíîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèè 1951-1954 ãã. // Âîïðîñû èñòîðèè. - Ì., 1955. ¹3. - Ñ. 176-177. (The works of the Khorezmarchaeological - ethnographic expedition 1951-1954. // Questions of history. - M., 1955.No. 3. - S. 176-177.)

[30] Òîëñòîâ Ñ.Ï., Êåñü À.Ñ. Èñòîðèÿ ïåðâîáûòíûõ ïîñåëåíèé íà ïðîòîêàõäðåâíèõ äåëüò Àìó-Äàðüè è Ñûð-Äàðüè // Âîïðîñû ãåîãðàôèè. - Ì. - Ë., 1956. -Ñ. 327-336. (Tolstov S.P., Kes A.S. The history of primitive settlements on the channelsof the ancient delta of Amu - Darya and Syr - Darya // Problems of Geography. - M. -L., 1956. - S. 327-336.)

[31] Èãîíèí Í.È. Ïðèìåíåíèå àýðîôîòîñúåìêè ïðè èçó÷åíèèàðõåîëîãè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ // Àðõåîëîãèÿ è åñòåñòâåííûå íàóêè. - Ì.: Íàóêà,1965. - Ñ. 257-260. (Igonin N.I. The use of aerial photography in the study of archaeologicalsites // Archeology and natural sciences. - M .: Nauka, 1965. - S. 257-260.)

[32] Íèçîâüÿ Àìóäàðüè, Ñàðûêàìûø, Óçáîé. Èñòîðèÿ ôîðìèðîâàíèÿ èçàñåëåíèÿ // ÌÕÝ. - Ì., 1960. Âûï. 3. -348 ñ. (The lower reaches of the Amu Darya,

58


Sarykamysh, Uzboy. The history of formation and settlement // MCE. - M., 1960. Issue.3. -348 p.)

[33] ¢óëîìîâ ß.¢. Õîðàçìíèíã ñó²îðèëèø òàðèõè. - Òîøêåíò: Ôàí, 1959. - Á.55-56. (Gulyamov Ya.G. The history of irrigation in Khorezm. - Tashkent: Science,1959. - B. 55-56.)

[34] Òîëñòîâ Ñ.Ï. Èòîãè äâàäöàòè ëåò ðàáîòû Õîðåçìñêîé àðõåîëîãî-ýòíîãðàôè÷åñêîé ýêñïåäèöèè (1937-1956) // ÑÝ. - Ì., 1957. ¹4. - Ñ. 41; ÒîëñòîâÑ.Ï., Èòèíà Ì.À. Ïðîáëåìà Ñóÿðãàíñêîé êóëüòóðû // ÑÀ. - Ì., 1960. - Ñ. 14-35(Tolstov S.P. The results of twenty years of work of the Khorezm archaeological -ethnographic expedition (1937-1956) // SE. - M., 1957. No. 4. - S. 41; Tolstov S.P.,Itina M.A. The problem of Suyargan culture // SA. - M., 1960. -S.14-35.)

59




LOOK TO THE PAST

Ìàõìóäîâ Áåõçîä Õàìèäîâè÷Èñëîì Êàðèìîâ íîìèäàãè

Òîøêåíò äàâëàò òåõíèêà óíèâåðñèòåòèÎëìàëè³ Ôèëèàëè ´³èòóâ÷èñè, ò.ô.í.,

E-mail:[email protected]

£ÀÐËÓ£-£ÎÐÀÕÎÍËÀÐ ÄÀÂËÀÒÈÍÈ ÞÇÀÃÀÊÅËÈØÈÍÈÍÃ ÈÆÒÈÌÎÈÉ-ÑÈ¨ÑÈÉ ÎÌÈËËÀÐÈ

For citation: Makhmudov Bekhzod Khamidovich. SOCIO-POLITICAL FACTORSOF THE EMERGENCE OF THE KARLUK STATE OF KARAKHANIDS. Look to thepast. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 59-65

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-7

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÓøáó ìà³îëàäà èëê ´ðòà àñðëàðäà ´ëêàäà ìàâæóä á´ëãàí Òóðê µî³îíëèãè âà

Òóðêàø äàâëàòèíèíã ôàîëèÿòè µàìäà èí³èðîçè ñàáàáëàðè ³èñ³à÷à òàµëèë ýòèëãàí.Øóíèíãäåê, èí³èðîçãà ó÷ðàãàí ìàçêóð äàâëàòëàðíèíã ´ðíèäà, òóðêèé³àáèëàëàðíèíã ÿíãèäàí áèðëàøóâè àñîñèäà ÿíà áèð òóðêèé äàâëàò "£àðëó³-£îðàõîíëàð" µî³îíëèãèíèíã òàøêèë òîïèøè æàðà¸íè ¸ðèòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Òóðê µî³îíëèãè, Òóðêàø äàâëàòè, £àðëó³-£îðàõîíëàð, Èøáàðàµî³îí, äóëó, íóøèáè, áåê, ýëòèáîð, æàá²ó, Ñ´¸á, ³àðëó³, ÷è²èë, ÿ²ìî, ò´õñè,óé²óð, ´²óç.

Ìàõìóäîâ Áåõçîä Õàìèäîâè÷ê.è.í., ñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü Àëìàëûêñêîãî

ôèëèàëà Òàøêåíòñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî ïîëèòåõíè÷åñêîãîóíèâåðñèòåòà èìåíè Èñëàìà Êàðèìîâà

E-mail:[email protected]

ÑÎÖÈÀËÜÍÎ-ÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÈÅ ÔÀÊÒÎÐÛÂÎÇÍÈÊÍÎÂÅÍÈß ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÀ ÊÀÐËÓÊÎÂ-ÊÀÐÀÕÀÍÈÄÎÂ

60


ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ ýòîé ñòàòüå äàí êðàòêèé àíàëèç äåÿòåëüíîñòè è ïðè÷èí êðèçèñà ñóùåñòâîâàâøèõ

â êðàå â ýïîõó ðàííåãî ñðåäíåâåêîâüÿ ãîñóäàðñòâ Òþðêñêèé êàãàíàò è Òþðãåøñêèéêàãàíàò. Òàêæå â íåé ðàñêðûò ïðîöåññ îáðàçîâàíèÿ íà ìåñòå ãîñóäàðñòâ,âñòóïèâøèõ â êðèçèñ, è íà îñíîâå âíîâü îáúåäèíèâøèõñÿ òþðêñêèõ ïëåìåí, åùåîäíîãî òþðêñêîãî ãîñóäàðñòâà - Êàðëóêñêî-Êàðàõàíèäñêîãî êàãàíàòà.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Òþðêñêèé êàãàíàò, ãîñóäàðñòâî Òþðãåø, Êàðëóêè-Êàðàõàíèäû,êàãàí Èøáàðà, äóëó, íóøèáè, áåê, ýëòèáîð, ÿáãó, Ñó¸á, êàðëóê, ÷èãèë, ÿãìî,òóõñè, óéãóð, óã

Makhmudov Bekhzod KhamidovichPhD., Senior Lecturer Almalyk branch of TSPU

named after Islam Karimov E-mail:[email protected]

SOCIO-POLITICAL FACTORS OF THE EMERGENCE OF THEKARLUK STATE OF KARAKHANIDS

ABSTRACTThis article provides a brief analysis of the activities and causes of the crisis of the

Turkic Kaganate and Turgesh Kaganate states that existed in the region in the earlymiddle Ages. It is also disclosing the process of the formation of the states that enteredthe crisis on the spot, and on the basis of the newly united Tukric tribes, another Turkicstate of the Karluk-Karakhanid kaganate.

Index Terms: Turkic Kaganat, Turgesh state, Karluk-Karakhanids, kagan Ishbara,nushibi, bek, eltibor, yagbu, Suyob, karluk, chigil, yagmo, tuhksi, uygur, uguz.


£îðàõîíèéëàð äàâëàòè òàðèõèé-èëìèé àñàðëàðäà ê´ï áîðà òèëãà îëèíñàäà,ìàçêóð äàâëàòíèíã áèð ³àí÷à ìóµèì æèµàòëàðè µàíóç òàä³è³îò÷èëàð ́ ðòàñèäà

áàµñ-ìóíîçàðàãà ñàáàá á´ëìî³äà. Æóìëàäàí, äàâëàò àéíàí ³àéñè ñàíàäà, ³àåðäàâà ³àéñè ýòíèê ãóðóµëàð òîìîíèäàí òàøêèë ýòèëäè. Äàâëàòíèíã èëìèé àäàáè¸òëàðäàâà òàðèõèé ìàíáàëàðäàãè íîìëàíèøè µàìäà áîø³àðóâ òèçèìè õóñóñèäà µàì ê´ïëàáìàñàëàëàð ́ ç å÷èìèíè êóòìî³äà. Óøáó èëìèé ìà³îëàäà àéíàí øó ìàñàëàëàð èìêîí³àäàð ¸ðèòèëãàí.

2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:£îðàõîíèéëàð äàâëàòè òàðèõè õóñóñèäà ´ç äàâðèäà Ìàõìóä £îø²àðèé, Þñóô

Õîñ ¥îæèá àñàðëàðèäà ³èììàòëè ìàúëóìîòëàð áåðèëãàí á´ëñà, àéíè øóìàúëóìîòëàð àñîñèäà ê´ïëàá îëèìëàð ´ç òàä³è³îò èøëàðèíè îëèá áîðèøãàí.Óëàð ñèðàñèãà Ãóìèëåâ Ë.Í., Áàðòîëüä Â.Â., Êîðàåâ Î., Øîíè¸çîâ Ê.Ø. êàáèòàä³è³îò÷èëàðíè êèðèòèø ìóìêèí. Øóíäàé á´ëñàäà, ìàçêóð äàâëàò òàðèõèõóñóñèäà ê´ïëàá ìàñàëàëàð µàíóç ´ç å÷èìèíè êóòìî³äà.

3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Ìàúëóìêè, ³àäèìäàí ¤ðòà Îñè¸íèíã Îëòîé æàíóáèé ̧ íáà²ðèäàí áîøëàíàäèãàí

øàð³èé ³èñìèäà, Ìàðêàçèé Òÿíøàíü ýòàêëàðèäà, ×ó, Èëà, Íîðèí, Òàëîñäàð¸ëàðè âîäèéëàðè á´éëàá òî Ïîìèðãà÷à á´ëãàí µóäóäëàðäà òóðêèé òèëäàñ´çëàøóâ÷è ³àáèëàëàð ÿøàãàí. Ìàçêóð ³àáèëàëàð VI àñðíèíã èêêèí÷è ÿðìèäàíòî VIII àñð áîøëàðèãà÷à Òóðê µî³îíëèãè òàñàððóôèäà á´ëèá êåëãàí. Òóðê µî³îíëèãè

61


òàø³è äóøìàíëàð áèëàí îëèá áîðèëãàí óðóøëàð âà è÷êè ³àáèëàâèé íèçîëàðíàòèæàñèäà 603 éèë ¢àðáèé âà Øàð³èé µóäóäëàðãà á´ëèíèá êåòàäè. ¥î³îíëèêíèíãá´ëèíèá êåòèøè äàâëàò òàðêèáèäàãè òóðêèé õàë³ëàðíèíã õîµèø èðîäàñèãà çèäðàâèøäà, ê´ïðî³ òàø³è äóøìàíëàðíèíã òàúñèð êó÷è îñòèäà þç áåðãàíëèãè ñèðýìàñ, àëáàòòà[1, C162]. ×óíêè ÿõëèò áèð ³óäðàòëè µî³îíëèêíèíã èêêèãà á´ëèíèøè,óëàðíèíã µàð èêêèñè àµâîëèíè ÿíàäà î²èðëàøòèðäè. Àíè³ðî³ àéòàäèãàí á´ëñàê,áó óëàðíèíã µàð èêêèñèíèíã µàëîêàòèíè òåçëàøòèðãàí àñîñèé îìèëëàðäàí áèðèá´ëäè.

Óìóìàí îëãàíäà, 630 éèëäà ¢àðáèé µî³îíëèêäà è÷êè ³àáèëàâèé íèçîëàðêåñêèíëàøèá êåòàäè. Áó äàâðäà µî³îíëèêäà µîêèìèÿò ó÷óí êóðàø àñîñàí èêêè,ÿúíè äóëó âà íóøèáè ³àáèëàëàðè ́ ðòàñèäà êå÷ãàí. Ìàâæóä î²èð âàçèÿòäàí ÷è³èøâà àµâîëíè ÿõøèëàø ó÷óí µî³îí Èøáàðà (634-639é.) ìàúìóðèé èñëîµîò ́ òêàçàäè.Óíãà ê´ðà, µî³îíëèê òàðêèáèäàãè ³àáèëàëàðíè èêêèãà á´ëèá, áåøòàñèíè äóëóãà,³îëãàí áåøòà ³àáèëàíè ýñà íóøèáèãà òà³ñèìëàá áåðàäè. £àáèëà èòòèôî³èíèíãµàð áèðèãà ÷îðâà ìîëëàðèíè áî³èø ó÷óí ÿéëîâ åðëàðèíè âà ê´÷èá þðàäèãàíµóäóäëàðèíèíã ÷åãàðàëàðèãà÷à àíè³ëàá áåðàäè.

Ê´ðèíèá òóðèáäèêè, áó âà³òäà äàâëàòíèíã àñîñèíè âà ÿøîâ÷àíëèê ³îáèëèÿòèíèóíèíã òàêèáèäàãè òóðêèé ³àáèëàëàðíèíã áèðëèãè âà óëàðíèíã æàíãîâàð µàðáèéêó÷è òàøêèë ýòãàí.

Ëåêèí µî³îí Èøáàðàíèíã èêêè éèðèê ³àáèëàíè ´çàðî êåëèøòèðèø é´ëèäàãèòàäáèðëàðèäàí µå÷ áèð íàòèæà ÷è³ìàéäè. Ñóëîëà òàÿí÷è á´ëãàí áó èêêè ³àáèëà´ðòàñèäàãè íèçîëàð ýñà µî³îíëèêíè çàèôëàøòèðàäè. Îäàòäà, ³àéñè äàâëàòíè è÷êèíèçîëàð ÷óë²àá îëèá, óíè êó÷ñèçëàíòèðñà, ´øà äàâëàòãà ³´øíè äàâëàòëàðíèíãáîñ³èíè ìó³àððàð á´ëèá êåëãàí. ¤ç äàâðèíèíã ³óäðàòëè äàâëàòè á´ëãàí Òóðêµî³îíëèãèíèíã µàì áóíäàé âàçèÿòäà äóøìàí-ëàðè åòàðëè÷à áîð ýäè. ×óíêè Õèòîé³´øèíëàðè µî³îíëèêíèíã áó î²èð àµâî-ëèäàí ôîéäàëàíèá, 658-659 éèëëàðäàóíèíã àñîñèé µóäóäè á´ëãàí Åòòèñóâíèíã êàòòà ³èñìèíè ýãàëëàéäè[2, C.264-265].Àììî êåéèí÷àëèê òóðêèéëàð Õèòîé ³´øèíëàðèíè ́ ëêàäàí ñóðèá ÷è³àðàäè. Óðóøíàòèæàñèãà ê´ðà, µàð èêêè òîìîí êàòòà òàëîôàòëàð ê´ðàäè. Òóðê µî³îíëèãè áóé´³îòèøëàð ýâàçèãà ́ ç µóäóäèíè ñà³ëàá ³îëàäè. Ëåêèí óçî³ âà³ò äàâîì ýòãàí è÷êèâà òàø³è óðóø-ëàð µî³îíëèêíè êó÷ñèçëàíòèðèá, óíèíã åìèðèëèøèíèòåçëàøòèðàäè. Óíãà òåãèøëè µóäóäëàðäà ýñà 707 éèëäà Òóðêàø äàâëàòè òàøêèëòîïàäè.

Òóðêàøëàðíèíã àñîñèé ³èñìè áó âà³òëàðäà (VIII àñðíèíã èêêèí÷è ÿðìèäà)Èëà äàð¸ñè âîäèéñèäà, Øèìîëèé Òÿíøàíü ̧ íáà²èðëàðèäà æîéëàøèá, äóëó ³àáèëàèòòèôî³è òàðêèáèäà á´ëèá êåëãàí[3, C.155].

Àëáàòòà, Òóðê µî³îíëèãèíèíã µàì Òóðêàø äàâëàòèíèíã µàì àµîëèñèíè òàðêèáèéàñîñèíè òóðêèé ³àáèëàëàð òàøêèë ýòãàí. Áóíäà äàâëàò´çãàðìàãàí, áàëêè äàâëàòíèáîø³àðãàí ñóëîëàëàðíè ´çàðî ´ðíè àëìàøãàí, õîëîñ.

Òóðêàøëàð µîêèìèÿòíè ýãàëëàá, ýíäèãèíà êó÷ãà êèðèá áîðà¸òãàí áèð âà³òäàÕèòîé èìïåðèÿñè ´ç ÷åãàðàëàðèíè ²àðáãà òîìîí êåíãàéòèðèø ñè¸ñàòèíè µàìæàäàëëàøòèðàäè. Øó ´ðèíäà àéòèá ´òèø æîèçêè, Õèòîé èìïåðàòîðëàðè äîèìèéðàâèøäà ´ç µóäóäëàðèíè êåíãàéòèðèø, áîñèá îëèíãàí ´ëêà àµîëèñèíèõèòîéëàøòèðèø âà áó åðäà ́ ç ìàúìóðèé áîø³àðóâ òèçèìèíè ´ðíàòèø êàáè êàòòàäàâðèé òàæðèáàãà ýãà á´ëãàí ñè¸ñàòëàðèíè èç÷èë îëèá áîðèøãàí.

Øóíèíã ó÷óí Õèòîé èìïåðèÿñè ´çèíèíã øèìîëèé âà ²àðáèé ÷åãàðàëàðè óçðàæîéëàøãàí òóðêèé ñóëîëàëàðíèíã êó÷àéèá êåòèøèíè õîµëàìàãàí. Áóíèíã ó÷óíóëàð òóðêèé ³àáèëàëàð ́ ðòàñèãà òóðëè íèçî óðó²ëàðèíè ñî÷èá, óëàðíè áèð-áèðèãà

62


³àðøè ãèæ-ãèæëàø óñóëëàðèäàí ôîéäàëàíèøãàí. Øóíèíãäåê, Õèòîéäèïëîìàòèÿñè àíúàíàâèé ðàâèøäà ́ çèíèíã ýñêè óñóëèíè, ÿúíè ìàðêàçäàí íîðîçèêó÷ëàðíè ³´ëëàá-³óââàòëàø ÷îðà-òàäáèðëàðèíè êåíã³´ëëàãàí. Áóíäàí ê´çëàíãàíìà³ñàä ýñà òóðêèé äàâëàòëàðíè çàèôëàøòèðèø îð³àëè óëàð óñòèäàí ´çµóêìðîíëèãèíè ́ ðíàòèø á´ëãàí. Àëáàòòà, Õèòîé µóêìäîðëàðèíèíã áó íèÿòèíè ́ çâà³òèäà àíãëàá, øóíãà ìîñ µîëäà ñè¸ñàò îëèá áîðãàí µî³îíëàð µàì á´ëãàí [4,C.16-30].

Óìóìàí îëãàíäà, Òóðêàø äàâëàòè ´çèíèíã ³èñ³à óìðè äàâîìèäà î²èð àµâîëíèáîøèäàí êå÷èðäè. ×óíêè àéíàí øó äàâðäà, ÿúíè øàð³èé ÷åãàðàëàðíè µèìîÿ³èëèá äóøìàíëàð áèëàí êóðàø îëèá áîðà¸òãàí áèð âà³òäà, ²àðáäàí àðàáõàëèôàëèãèíèíã Ìîâàðîóííàµðãà áîøëàãàí µàðáèé þðèøëàðè òóðêàøëàð àµâîëèíèÿíàäà î²èðëàøòèðäè.

Àðàá õàëèôàëèãèãà ³àðàøëè µàðáèé êó÷ëàðíèíã Ìîâàðîóííàµðãà êèðèáêåëèøëàðè âà ìàçêóð µóäóääà õàëèôàëèê òàðòèáîòèíè ́ ðíàòèøãà òóðêèé ñóëîëàëàðáåôàð³ ³àðàá òóðà îëìàñ ýäèëàð. ×óíêè Ìîâàðîóííàµð èæòèìîèé-è³òèñîäèé âàìàäàíèé æèµàòäàí óëàðíèíã àñîñèé òàÿí÷ µóäóäëàðè µèñîáëàí-ãàí. Áó ́ ëêàëàðäà³àäèìäàí æóäà ê´ï òóðêèéçàáîí àµîëè ÿøàá êåëãàí. Øó áîèñ Òóðêµî³îíëèãè âàÒóðêàø äàâëàòè ìàçêóð µóäóäëàðíè µèìîÿ ³èëèøíè ´ç âàçèôàñè, áóð÷è äåááèëãàí. Àðàá µàðáèé ³´øèíëàðèíèíã êèðèá êåëèøëàðè áèëàíî³, òóðêàøëàðìàµàëëèé µóêìäîðëàð áèëàí áèðëàøèá, óëàðãà ³àðøè êóðàø îëèá áîðàäèëàð.Æóìëàäàí, 707 éèë Òóðêàø µî³îíè Ñîãå ´çèíèíã àòðîôèãà êàòòà µàðáèé ³´øèíéè²èá, £óòàéáà áîøëè³ àðàá µàðáèé ³´øèíèãà ³àòòè³ òàëîôàò åòêàçàäè. Àììî øóâà³òäà òóðêàøëàðäà è÷êè ³àáèëàâèé íèçîëàð µàì àâæ îëàäè. Õèòîé èìïåðèÿñèýñà ´ç µàðáèé òàçéè³èíè ÿíàäà êó÷àéòèðàäè [5, C.384-385].

Íàòèæàäà,òóðêàøëàðíèíã µàðáèé êó÷ëàðè á´ëèíèá, óëàðíèíã áèð ³èñìè øàð³äàÕèòîé ³´øèíëàðèãà ³àðøè êóðàø áèëàí áàíä á´ëñà, èêêèí÷è áèð ³èñìè õàëèôàëèê³´øèíëàðèãà ³àðøè òàøëàíãàí ýäè. Ó÷èí÷è ³èñìè ýñà, è÷êè ³àáèëàâèé êóðàøëàðáèëàí îâîðà á´ëãàí. Àëáàòòà, µàð áèð äàâëàò ó÷óí òàø³è äóøìàíäàí ê´ðà, è÷êèíèçîëàð âà ó àñîñäà þç áåðàäèãàí ´çàðî ³èð²èí áàðîò óðóøäàí-äà êàòòàðî³ õàâôá´ëìàéäè.

Åòòèñóâäà òóðêàøëàðíèíã èêêè ýòíèê ãóðóµè "ñàðè³ëàð" âà "³îðàëàð" ́ ðòàñèäàµîêèìèÿò ó÷óí êóðàø áèð íå÷à éèëëàðäàí áó¸í äàâîì ýòèá êåëàð ýäè [6, C.382-397]. Óëàð ´ðòàñèäàãè áó íèçîëàð 738-759 éèëëàðäà íèµîÿòäà êó÷àéèá, ´çàðî³èð²èíãà àéëàíèá êåòàäè[7, C.298-300].Áóëàðíèíã áàð÷àñè Òóðêàø äàâëàòèíèçàèôëàøòèðèá, óíèíã áàðµàì òîïèøèãà ñàáàá á´ëàäè. Ìàâæóä âàçèÿòäàíôîéäàëàíãàí ³àðëó³ ³àáèëàñè 759 éèëäà òóðêàøëàð µóäóäèãà áîñòèðèá êèðàäèëàð.766 éèëãà êåëèá ³àðëó³ëàð Åòòèñóâ, Òàëîñ, ×ó âîäèéñèíè ýãàëëàá, ¢àðáèéÒÿíøàíüãà ³àäàð á´ëãàí µóäóäëàðãà êèðèá áîðèøàäè[8, C.347].

£àðëó³ ³àáèëàñè âà ³àðëó³ëàð µà³èäà æóäà ê´ï ìàíáà âà àäàáè¸òëàð ìàâæóä[9,C.192].£àðëó³ëàð ³àäèìäà Îëòîéíèíã ²àðáèé ìèíòà³àëàðèäà ÿøàãàíëàð. ÓëàðÒóðê µî³îíëèãè äàâðèäà ýñà ñè¸ñèé æàðà¸íëàðäà ôàîë èøòèðîê ýòà áîøëàøãàí.¥î³îíëèê òàøêèë òîïãàí âà³òäà ³àðëó³ëàð ¢àðáèé Îëòîéäàí ÷è³èá, Èðòèøäàð¸ñèíèíã ñîµèëëàðèãà, Îëòîéíèíã æàíóáèé ¸íáà²èðëàðèäà òî Èëà äàð¸ñèíèøèìîëèãà÷à á´ëãàí µóäóäëàðäà æîéëàøãàí ýäè.

£àðëó³ëàðíèíã Èëà äàð¸ñè á´éèäà ³îëãàí ³èñìè ó÷òà êàòòà ³àáèëàãà á´ëèíãàí.Õèòîé ìàíáàëàðèäà áó ³àáèëàëàð ìåóëî, ÷èæèñè âà òîøèëè äåá ýñëàòèëàäè. Ìàçêóð³àáèëàëàð æîéëàøãàí µóäóäëàð ¢àðáèé âà Øàð³èé Òóðê µî³îíëàðèíèíã øèìîëèé÷åãàðàëàðè òóòàøãàí ³èñìè á´ëãàí. Øóíèíã ó÷óí µàð èêêè µî³îíëèê ³àðëó³ëàð

63


æîéëàøãàí áó µóäóäëàðíè ´çëàðèãà òîáå ýòèøãà óðèíèøãàí. Íàòèæàäà, 646 éèëÎëòîé ³àðëó³ëàðèíè Øàð³èé µî³îíëèê ´çèãà á´éñóíäèðèá îëàäè. ¤ç âà³òèäà¢àðáèé µî³îíëèê µóêìäîðè Àøèíà Õåëó µàì Òàðáà²àòîéäà ÿøîâ÷è ³àðëó³ëàðíè´ç òàñàððóôèãà îëàäè[10, C.269-293]. Øóíäàé á´ëñà-äà ³àðëó³ ³àáèëàëàðè ´çýðêèíëèêëàðè ó÷óí äîèìèé ðàâèøäà êóðàø îëèá áîðàäèëàð. Óëàðíèíã áóêóðàøëàðè ´øà äàâðäàãè òîø áèòèêëàðäà µàì ìóµðëàíèá ³îëãàí[11, C.40-46].

Øóíäàé ³èëèá, ³àðëó³ëàð 766 éèëäà çàèôëàøèá ³îëãàí òóðêàøëàð óñòèäàí²àëàáà ³îçîíèá, Åòòèñóâíè ýãàëëàøàäè. Óëàðíè µîêèìëàðèíèíã ³àðîðãîµè ×óäàð¸ñè âîµàñèäàãè Ñ´¸á øàµðè ýäè. Øó âà³òäàí áîøëàá ³àðëó³ æàá²óëàðè Æóí²îðèÿòî²ëàðèäàí òî Ñèðäàð¸ãà ³àäàð á´ëãàí µóäóäëàðíè áîø³àðà áîøëàéäèëàð[12,C.300-308].Óëàð àéíè âà³òäà, ³óäðàòëè Òóðê µî³îíëèãè âà óíäàí ñ´íã ³èñ³à äàâðìîáàéíèäà µóêìðîíëèê ³èëãàí Òóðêàø äàâëàòèíèíã âîðèñè ñèôàòèäà µàì ôàîëèÿòþðèòèøãàí.

Ìàíáàëàðäà ê´ðñàòèëãàí ìàúëóìîòëàðäàí àíãëàø ìóìêèíêè, VIII àñðãà ³àäàð³àðëó³ëàðíèíã µà¸ò òàðçè ³àáèëà-óðó² øàêëèäà á´ëèá, áèð ³àí÷à óðó² áèð á´²èííè,á´²èíëàðíèíã áèðëàøìàñè ýñà ³àáèëàíè òàøêèë ýòãàí. Óðó²ëàðíè áåêëàð áîø³àðñà,óðó² áèðëàøìàëàðèíè ýñà "ýëòèáîð" óíâîíèäàãè êèøè áîø³àðãàí. Óëàðíèíãáàð÷àñèíè þ³îðèñèäà "æàá²ó" òóðãàí. Æàá²ó áóòóí ³àáèëàëàð èòòèôî³èíèíãáîøëè²è á´ëèá, óíè ³àáèëàâèé éè²èíäà ñàéëîâ é´ëè áèëàí øó âàçèôàãàòàéèíëàøãàí[13, C.35-36].

£àðëó³ëàð Åòòèñóâíè ýãàëëàãàíäàí ñ´íã (VIII àñðíèíã 60-éèëëàðè) óøáó òàðòèá-³îèäàëàð áèðîç ´çãàðèá, ýíäèëèêäà æàá²óíèíã âàêîëàò äîèðàñè èëãà-ðèãèãàíèñáàòàí àí÷à êåíãàÿäè. ×óíêè áó âà³òãà êåëèá æàá²óëàð íàôà³àò ³àáèëàèòòèôî³èíèíã áîøëè²è, áàëêè ³àðëó³ëàð ýãàëëàãàí µóäóääà ÿøîâ÷è áàð÷à³àáèëàëàð âà ´òðî³ àµîëè óñòèäàí µàì µóêìðîíëèê ³èëà áîøëàéäè. Áó äàâðìàíáàëàðèäà ³àðëó³ëàð ÿøà¸òãàí âà µóêìðîíëèê ³èëà¸òãàí µóäóäëàð "£àðëó³äàâëàòè", ïîäøîëàðè ýñà "æàá²ó" äåá ³àéä ³èëèíãàí á´ëñà-äà[14, C.35-40],òàä³è³îò÷è îëèì Ê.Ø. Øîíè¸çîâíèíã òàúêèäëàøè÷à, ³àðëó³ëàðäà äàâëàò òî IXàñð ́ ðòàëàðèãà÷à á´ëìàãàí. Áó äàâðäàãè ³àðëó³ëàðíèíã áîø³àðóâ óñóëèíè ó "éèðèê³àðëó³ ³àáèëà èòòèôî³è áèðëèãè" äåá íîìëàéäè[15, C.161].

£àðëó³ëàðíèíã ìàçêóð äàâëàò áîø³àðóâ óñóëèíè "éèðèê ³àáèëàëàð èòòèôî³è",äåá øàðòëè ðàâèøäà íîìëàøáàëêè ò´²ðèäèð. Ëåêèí ôèêðèìèç÷à, áó ´ðèíäà"äàâëàò" èáîðàñèíè ³´ëëàøäà òóðêèé ³àáèëàëàðíèíã ´çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè,æóìëàäàí, äàâëàò áîø³àðóâèäàãè óäóìëàðè, ìàôêóðàâèé ³àðàøëàðè µàìäàìàúíàâèé õóñóñèÿòëàðèíè µàì µèñîáãà îëèø êåðàê. ×óíêè òóðêèé äàâëàòëàð, òóðêèéñóëîëàëàð ýíã êó÷àéãàí äàâð-ëàðäà, æóìëàäàí, áóòóí ¤ðòà Îñè¸äàí òîðòèá, Êè÷èêÎñè¸ãà ³àäàð á´ëãàí µóäóäëàðäà ÿøîâ÷è õàë³ëàð óñòèäàí ñè¸ñèé óñòóíëèêíè³´ëãà êèðèòãàí âà äàâëàò òåïàñèäà òóðãàí µî³îíëàðíèíã âàêîëàò äîèðàñè ìóòëà³êåíãàéãàí âà³òëàðäà µàì, óëàðíèíã äàâëàòíè áîø³àðóâ óñóëèäà àíúàíàâèé ³àáèëà-óðó²÷èëèê óäóìëàðè ñà³ëàíèá êåëãàí âà òàêîìèëëàøèá, ÿíãè÷à òóñãà êèðèá áîðãàí.

4. Õóëîñàëàð:Þ³îðèäà êåëòèðèëãàí ìàúëóìîòëàðíè óìóìëàøòèðàäèãàí á´ëñàê, ¤ðòà

Îñè¸íèíã Îëòîé æàíóáèé ¸íáà²èðëàðèäàí áîøëàíàäèãàí øàð³èé ³èñìèäà,ìàðêàçèé Òÿíøàíü ýòàêëàðèäà, ×ó, Èëà âà Íîðèí äàð¸ëàðè âîäèéëàðè á´éëàá,òî Ïîìèðãà÷à á´ëãàí µóäóäëàðäà òóðêèé òèëäà ãàïëàøóâ÷è ³àáèëàëàð óþøìàñèÿøàãàí.

Áó óëêàí µóäóääà ÿøàãàí àµîëè òàðêèáèãà òóðêèé ³àáèëà âà óðó²ëàðíèíã æóäàê´ïëàá ãóðóµëàðè, ÿúíè ³àðëó³, ÷è²èë, ÿ²ìî, ò´õñè, óé²óð âà ´²óç êàáè ³àáèëàëàð

64


êèðãàí. £àðëó³ëàð ýãàëëàãàí áó µóäóäëàð ýñà £àðëó³-£îðàõîíèéëàð äàâëàòè âóæóäãàêåëãàí ´ëêàëàð µèñîáëàíàäè. Áóíäàí ³àðëó³ëàð âà óëàðãà òåãèøëè µóäóäëàðäàÿøàãàí ³àáèëàëàð £àðëó³-£îðàõîíèéëàð äàâëàòèíèíã íåãèçèíè òàøêèë ýòàäè,äåãàí ìàçìóí êåëèá ÷è³àäè.


[1] Ãóìèëåâ Ë.Í. £àäèìãè òóðêëàð / Òàðæèìîí âà íàøðãà òàé¸ðëîâ÷è Á.¤ðäàáåêëè., À.Àéðèòîìèé. - Òîøêåíò: Ôàí, 2007 éèë. - Á. 162.(Gumilev L.N.Ancient Turks / Translator and editor B. Urdabekli., A. Ayritomiy. - Tashkent: Fan,2007. - pp. 162.)

[2] Ãóìèëåâ Ë.Í. £àäèìãè òóðêëàð / Òàðæèìîí âà íàøðãà òàé¸ðëîâ÷è Á.¤ðäàáåêëè., À.Àéðèòîìèé. - Òîøêåíò: Ôàí, 2007 éèë. - Á. 264-265. (Gumilev L.N.Ancient Turks / Translator and editor B. Urdabekli., A. Ayritomiy. - Tashkent: Fan,2007. - pp. 264-265.)

[3]Øîíè¸çîâ Ê.Ø. ¤çáåê õàë³èíèíã øàêëëàíèø æàðà¸íè. - Òîøêåíò: Øàð³,2001.-Á.155. (Shoniyozov K.Sh.The process of formation of the Uzbek people. - Tashkent:Sharq,2001.-B.155.)

[4]£àäèìèé µèêìàòëàð / Òóçóâ÷è. Í. Ðàµìîíîâ., ìàõñóñ ìóµàððèð. À. £àþìîâ. -Òîøêåíò: ¢àôóð ¢óëîì, 1987. - Á. 16-30. (Ancient wisdoms/ author N.Rahmonov.,editor A. Kayumov. - Tashkent: Gafur Gulyam, 1987. - pp.16-30)

[5] Ãóìèëåâ Ë.Í. £àäèìãè òóðêëàð / Òàðæèìîí âà íàøðãà òàé¸ðëîâ÷è Á.¤ðäàáåêëè., À.Àéðèòîìèé. - Òîøêåíò: Ôàí, 2007 éèë. - Á. 384-385. (Gumilev L.N.Ancient Turks / Translator and editor B. Urdabekli., A. Ayritomiy. - Tashkent: Fan,2007. - pp. 384-385)

[6] Ãóìèëåâ Ë.Í. £àäèìãè òóðêëàð / Òàðæèìîí âà íàøðãà òàé¸ðëîâ÷è Á.¤ðäàáåêëè., À.Àéðèòîìèé. - Òîøêåíò: Ôàí, 2007 éèë. - Á. 382-397. (Gumilev L.N.Ancient Turks / Translator and editor B. Urdabekli., A. Ayritomiy. - Tashkent: Fan,2007. - pp. 382-397)

[7] Áè÷óðèí Í.ß. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íàðîäàõ, îáèòàâøèõ â Ñðåäíåé Àçèè âäðåâíèå âðåìåíà. - Ì.- Ë.: Èçä. ÀÍ ÑÑÑÐ, 1950. Ò. I. - Ñ. 298-300. (Bichurin N.Ya. Acollection of information about people who lived in Central Asia in ancient times. - M.-L.: Publ. USSR Academy of Sciences, 1950.V. I. - S. 298-300.)

[8] Áè÷óðèí Í.ß. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íàðîäàõ, îáèòàâøèõ â Ñðåäíåé Àçèè âäðåâíèå âðåìåíà. - Ì.- Ë.: Èçä. ÀÍ ÑÑÑÐ, 1950. Ò. I. - Ñ. 347. (Bichurin N.Ya. Acollection of information about people who lived in Central Asia in ancient times. - M.-L.: Publ. USSR Academy of Sciences, 1950.V. I. - p. 347.)

[9] Øîíè¸çîâ Ê.Ø. £àðëó³ äàâëàòè âà ³àðëó³ëàð. - Òîøêåíò: Øàð³, 1999. - Á.192. (Shoniyozov K.Sh. The kingdom of Karluks and Karluks. - Tashkent.: Sharq, 1999.- p.192)

[10] Áè÷óðèí Í.ß. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íàðîäàõ, îáèòàâøèõ â Ñðåäíåé Àçèèâ äðåâíèå âðåìåíà. - Ì.- Ë.: Èçä. ÀÍ ÑÑÑÐ, 1950. Ò. I. - Ñ. 269-293. (Bichurin N.Ya.A collection of information about people who lived in Central Asia in ancient times. -M.- L.: Publ. USSR Academy of Sciences, 1950.V. I. - p. 269-293)

[11] Ìàëîâ Ñ.Å. Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðêñêîé ïèñüìåííîñòè. - Ì-Ë.: Èçä. ÀÍÑÑÑÐ, 1951. -Ñ. 40-46. (Malov S.E. Monuments of ancient Turkic writing. - ML: Publ.USSRAcademyofSciences, 1951. -p. 40-46)

65


[12]Áè÷óðèí Í.ß. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íàðîäàõ, îáèòàâøèõ â Ñðåäíåé Àçèè âäðåâíèå âðåìåíà. - Ì.- Ë.: Èçä. ÀÍ ÑÑÑÐ, 1950. Ò. I. - Ñ. 300-308. (Bichurin N.Ya. Acollection of information about people who lived in Central Asia in ancient times. - M.-L.: Publ. USSR Academy of Sciences, 1950.V. I. - p. 300-308.)

[13] Øîíè¸çîâ Ê.Ø. £àðëó³ äàâëàòè âà ³àðëó³ëàð. - Òîøêåíò: Øàð³, 1999. - Á.35-36. (Shoniyozov K.Sh. The kingdom of Karluks and Karluks. - Tashkent.: Sharq,1999. - p.35-36)

[14] Áàðòîëüä Â.Â. Î÷åðê èñòîðèè Ñåìèðå÷üÿ. - Ì.: Èçä. Âîñò. ëèò.,Ò. II. ×.I. 1963. - Ñ. 35-40. (Bartold V.V. Essay on the history of the Seven Rivers. - M.: Publ. Eastlit., T. II. Part I. 1963 .-- S. 35-40)

[13] Øîíè¸çîâ Ê.Ø. £àðëó³ äàâëàòè âà ³àðëó³ëàð. - Òîøêåíò: Øàð³, 1999. - Á.161. (Shoniyozov K.Sh. The kingdom of Karluks and Karluks. - Tashkent.: Sharq, 1999.- p.161)

66




LOOK TO THE PAST

Ðóçìàòîâà Øàõîäàò Àáäóêàõõàðîâíà£´³îí ÄÏÈ, Òàðèõ ôàêóëüòåòè,

Òàðèõ ´³èòèø ìåòîäèêàñè êàôåäðà ´³èòóâ÷èñè

£¤£ÎÍ ÕÎÍËÈÃÈ ¥ÓÄÓÄÈÄÀÃÈ ØÀ¥ÀÐËÀÐ ÂÀÀ¥ÎËÈÍÈÍÃ ÃÅÎÃÐÀÔÈÊ ÆÎÉËÀØÓÂÈ

For citation: Ruzmatova Shaxodat Abdukaxxarovna. GEOGRAPHICAL LOCATIONOF CITIES AND TOWNS IN THE TERRITORY OF KOKAND KHANATE. Look tothe past. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 66-71

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-8

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÌàçêóð ìà³îëàäà XVIII-XIX àñðëàðäà Ôàð²îíà âîäèéñè øàµàðëàðèíèíã µóäóäè,

èæòèìîèé, è³òèñîäèé, ñè¸ñèé ´ðíè, àµîëèñèíèíã ýòíèê òàðêèáè, õàë³ëàðíèíããåîãðàôèê æîéëàøóâè ´øà äàâð äàâðèé íàøðëàðèãà àñîñàí ¸ðèòèá áåðèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: £´³îí, Àíäèæîí, Ìàð²èëîí, Òóç, Êîíèáîäîì, áóðóò, ´çáåê,ñàðò, ³èï÷î³, ³èð²èç, ³àéñà³, Âàìáåðè, Òóðêèñòîí ò´ïëàìè.

Ðóçìàòîâà Øàõîäàò Àáäóêàõõàðîâíàïðåïîäàâàòåëü êàôåäðû ìåòîäèêè ïðåïîäàâàíèÿ

èñòîðèè èñòîðè÷åñêîãî ôàêóëüòåòàÊîêàíäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî ïåäàãîãè÷åñêîãî èíñòèòóòà

ÃÅÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÎÅ ÏÎËÎÆÅÍÈÅ ÍÀÑÅËÅÍÈß È ÃÎÐÎÄÎÂÍÀ ÒÅÐÐÈÒÎÐÈÈ ÊÎÊÀÍÄÑÊÎÃÎ ÕÀÍÑÒÂÀ

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ äàííîé ñòàòüå ïèøåòñÿ ïðî ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîé è ïîëèòè÷åñêîé ðîëè

ãîðîäîâ Ôåðãàíñêîé äîëèíû âî âðåìÿ ïðàâëåíèÿ Êîêàíäñêîãî õàíñòâà â XVIII-XIXâ., ïðî ýòíè÷åñêèé ñîñòàâ è ãåîãðàôè÷åñêîå ðàñïîëîæåíèå íàñåëåíèÿÔåðãàíñêîé äîëèíû.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Êîêàíä, Àíäèæàí, Ìàðãèëàí, Òóç, Êàíèáàäàì, Âàìáåðè,áóðóò, óçáåê, êèðãèç, êàéñàê, êèï÷àê, ñàðò, Òóðêåñòàíñêèé ñáîðíèê.

67


Ruzmatova Shaxodat AbdukaxxarovnaKokand State Pedagogical Institute, History faculty,

teacher of history teaching methods chair

GEOGRAPHICAL LOCATION OF CITIES AND TOWNS IN THETERRITORY OF KOKAND KHANATE

ABSTRACTThe article describes the territory, social, economic, political place of the Fergana

Valley cities in the 18th-19th centuries, the ethnic composition of the population andthe geographical location of the peoples of that time periodical.

Index Terms: Kokand, Andijan.Margilan, Salt, Konibodom, burut, uzbek, sart,kipchok, kyrgyz, kaysak, Vamberi, Turkiston collection.


Ôàð²îíà âîäèéñè ìóñòà³èë ¤çáåêèñòîíèìèçíèíã ýíã ³àäèìãè µóäóäëàðèäàíáèðè µèñîáëàíèá, óíèíã òàðèõèíè ´ðãàíèø ¤çáåêèñòîí òàðèõèíè

´ðãàíèøäàãè äîëçàðá ìàâçó µèñîáëàíàäè. Õóñóñàí, Ôàð²îíà âîäèéñèíèíã £´³îíõîíëèãè òàðêèáèäàãè äàâðè òàðèõèíè ´ðãàíèø áóãóíãè êóíäà µàì ìàìëàêàòèìèçîëèìëàðè òîìîíèäàí èçëàíèø îëèá áîðèøãà óíäà¸òãàí ìóµèì ìóàììîëàðäàíáèðèäèð.

Æàìèÿò òàðà³³è¸òèäà äåìîãðàôèê æàðà¸íëàð âà óëàðíèíã ðèâîæëàíèø òàðèõèíè´ðãàíèø ñàëìî³ëè ´ðèí ýãàëëàéäè. ¤çáåêèñòîí äåìîãðàôèê µîëàòèíè ´ðãàíèø(àµîëè æîéëàøóâè, ìèëëèé òàðêèáè, òó²èëèø, óìð ê´ðèø éèëè ê´ðñàòêè÷è,äåïîïóëÿöèÿ, ìèãðàöèÿ æàðà¸íëàðè, øàµàð âà ³èøëî³ àµîëèñèíèíã ´ñèø âàïàñàéèø äàðàæàëàðè, àµîëèíè èø áèëàí òàúìèíëàíãàíëèãè, äåìîãðàôèêòèçèìíèíã øàêëëàíèøè) ÷ó³óð òàµëèë ³èëèø âà òóðëè áîñ³è÷ëàðäà óíãà áàµîáåðèø çàðóðèÿòè äîèìèé äîëçàðá ìàâçó. Áóíèíã ó÷óí àëáàòòà ìàìëàêàò òàðèõèéäåìîãðàôèÿñèíè ´ðãàíèø àéíè ìóääàî.

2. Ìåòîäëàð âà ìàâçóíèíã ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëà óìóì ³àáóë ³èëèíãàí òàðèõèé ìåòîäëàð-òàðèõèéëèê, ³è¸ñèé-ìàíòè³èé

òàµëèë, êåòìà-êåòëè, õîëèñëèê òàìîéèëëàðè àñîñèäà ¸ðèòèëãàí. Áóãóíãè êóíäà¤çáåêèñòîíäà àìàëãà îøèðèëà¸òãàí ñè¸ñèé, èæòèìîèé, è³òèñîäèé, ìàäàíèé´çãàðèøëàðíèíã áàð÷àñè àµîëè òóðìóø äàðàæàñèíè îøèðèø, ìåµíàò ôàîëèÿòèíèÿõøèëàø, µó³ó³ âà ýðêèíëèêëàðèíè µèìîÿ ³èëèø, õàë³íèíã ôàðîâîí òóðìóøêå÷èðèøèãà ³àðàòèëãàí. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè ØàâêàòÌèðçè¸åâíèíã 2017 éèë 7 ôåâðàëäàãè ÏÔ-4947-ñîí Ôàðìîíè áèëàí òàñäè³ëàíãàí2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòàóñòóâîð é´íàëèøè á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñè[1,Á.2] ìàìëàêàòíèíã äàâëàò âàæàìèÿò ðèâîæëàíèøè èñòè³áîëèíè ñòðàòåãèê ðåæàëàøòèðèø òèçèìèãà ñèôàòæèµàòäàí ÿíãè ¸íäàøóâëàðíè áîøëàá áåðäè. Äàâëàò äàñòóðèäà èæòèìîèé ñîµàíèðèâîæëàíòèðèø é´íàëèøèäà áåëãèëàíãàí âàçèôàëàðãà àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèëäè,æóìëàäàí àµîëèíè èæòèìîèé µèìîÿ ³èëèø âà ôó³àðîëàð ñî²ëèãèíè ñà³ëàøíèÿíàäà êó÷àéòèðèø á´éè÷à êîìïëåêñ ÷îðà-òàäáèðëàðíè ð´¸áãà ÷è³àðèø, èæòèìîèéäîðèõîíàëàðíèíã ðèâîæëàíãàí òàðìî²èíè ÿðàòèø, àµîëè áàíäëèãè âàôó³àðîëàðíèíã ðåàë äàðîìàäëàðèíè îøèðèøäà ìàñúóëèÿò áèëàí ¸íäàøèø,àµîëèíèíã ÿøàø øàðîèòèíè ÿíàäà ÿõøèëàø þçàñèäàí íàìóíàâèé ëîéèµàëàð

68


á´éè÷à àðçîí óé-æîéëàð ³óðèø àíè³ âà ìà³ñàäëè òèçèìíèíã [2,Á.1] ÿðàòèëãàíëèãèäàñòóð õàë³ ìàíôààòè ó÷óí õèçìàò ³èëèøèíèíã èñáîòèäèð.

Ìàìëàêàòèìèç ñè¸ñèé µà¸òèäà ³àáóë ³èëèíà¸òãàí ³îíóíëàð, ³àðîðëàð, óñòóâîðé´íàëèøëàð, èñëîµîòëàðíè àìàëãà îøèðèøäà òàðèõèé äåìîãðàôèÿ òàµëèëëàðèãàñóÿíèø ýíã ò´²ðè é´ëäèð. Òàðèõ áåðãàí ñàáî³, èæîáèé âà ñàëáèé î³èáàòëàðòàµëèëè áóãóíãè êóí âà êåëàæàêíè áåëãèëàøäà ýíã àñîñèé ê´ðñàòìàëàðäàí áèðèá´ëèøè øóáµàñèç.

Õàë³íèíã 200-300 éèë îëäèíãè µà¸òè, òóðìóø äàðàæàñè, è³òèñîäèé àµâîëè,èø áèëàí áàíäëèãè, îèëà-íèêîµ ìóíîñàáàòëàðè, ìèãðàöèÿ æàðà¸íëàðèíèíã àµîëèµà¸òèãà µàð æèµàòäàí òàúñèðè, õîíëàðíèíã àµîëèãà íèñáàòàí îëèá áîðãàíñè¸ñàòëàðè, óëàðíèíã î³èáàòè, òàµëèëè áóãóíãè êóíäà äàâëàò òîìîíèäàí îëèááîðèëà¸òãàí ñè¸ñàòíè ò´²ðè âà àíè³ áåëãèëàá îëèøäà êåðàêëè ìàíáà á´ëèá õèçìàò³èëèøè ìóìêèí.

Ìàìëàêàòíèíã ñè¸ñèé, è³òèñîäèé, èæòèìîèé, ìàäàíèé æàðà¸íëàðèíèíã êåëèá÷è³èøè, òàðà³³è¸òè ê´ï æèµàòäàí äåìîãðàôèê æàðà¸íëàðãà áî²ëè³. Äåìîãðàôèÿíèìàúëóì áèð äàâð, µóäóä, äàâëàò, àµîëèãà á´ëèá ´ðãàíèø ìóìêèí. Áèç ê´ðèá÷è³à¸òãàí ìàâçó £´³îí õîíëèãè äàâðèäà Ôàð²îíà âîäèéñè µóäóäëàðè àµîëèñèíèíãäåìîãðàôèÿñè.

£´³îí õîíëèãè XVIII-XIX àñðëàðäà ¤çáåêèñòîí µóäóäèíèíã êàòòà ³èñìèíèýãàëëàãàí äàâëàò á´ëèá, óíèíã òàðèõèíè ́ ðãàíèø ìàìëàêàòèìèç òàðèõèíè ̧ ðèòèøäàìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòàäè. Õîíëèê òàðèõè òóðëè äàâðëàðäà ê´ïëàá òàä³è³îò÷èîëèìëàð òîìîíèäàí ´ðãàíèëãàí âà ¸ðèòèëãàí, õóñóñàí XVIII-XIX àñðëàðäà ÿøàáèæîä ýòãàí ìàµàëëèé ìóàððèõëàð òîìîíèäàí áèòèëãàí ³´ë¸çìà àñàðëàð [3], àðõèâìàòåðèàëëàðè [4] áèðëàì÷è ìàíáà µèñîáëàíñà, ìóñòàìëàêà âà ñîâåò äàâðèãà îèäàñàðëàð[5], äàâðèé íàøðëàð [6] µàìäà ìóñòà³èëëèê äàâðèäà íàøð ýòèëãàíòàä³è³îòëàð [7] áóíãà ÿ³³îë ìèñîë á´ëà îëàäè.

Þ³îðèäàãè ìàíáàëàð âà àäàáè¸òëàðäà £´³îí õîíëèãè äàâðè òàðèõè,äàâëàò÷èëèãè, èæòèìîèé-è³òèñîäèé âà ìàäàíèé µà¸òè áèëàí áèð ³àòîðäà àµîëèíèíãµóäóäëàð á´éè÷à æîéëàøèøè, ýòíèê òàðêèáè, ìèãðàöèÿ æàðà¸íëàðè µàì àêñýòãàí. Óøáó ìàíáàëàðäàí áèðè "Òóðêèñòîí ò´ïëàìè" µèñîáëàíàäè. Óøáó ò´ïëàìÒóðêèñòîí ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðè Ê. Ï. Êàóôìàí áóéðó²èãà àñîñàí òóçèëà áîøëàíãàíá´ëèá, ó ¤ðòà Îñè¸íèíã 1917 éèëãà÷à á´ëãàí òàðèõè, ýòíîãðàôèÿñè, ìàäàíèÿòèâà ãåîãðàôèÿñèãà îèä ́ çèãà õîñ ýíöèêëîïåäèÿ µèñîáëàíàäè. "Òóðêèñòîí ò´ïëàìè"594 òîìäàí èáîðàò. "Òóðêèñòîí ò´ïëàìè"ãà ×îð Ðîññèÿñèíèíã ¤ðòà Îñè¸ µóäóäèäàãèìóñòàìëàêàëàðèãà îèä á´ëãàí òóðëè õèë ìàâçóäàãè µàð õèë áîñìà µóææàòìàòåðèàëëàðè (êèòîáëàð, ãàçåòà âà æóðíàëäà ÷îï ýòèëãàí ìàúëóìîòëàð, ìà³îëàëàð)êèðèòèëãàí.

3.Òàä³è³îò íàèæàëàðè:£´³îí õîíëèãè àµîëèñè ìóðàêêàá ýòíèê òàðêèáãà ýãà á´ëèá, àµîëèíèíã àñîñèé

³èñìèíè õîíëèêíèíã òóðëè µóäóäëàðèäà ÿøàãàí ´çáåêëàð òàøêèë ³èëãàí. Áóëàðàñîñàí òóðêèéçàáîí âà ôîðñèéçàáîí àµîëèíèíã àññèìèëÿöèÿñè íàòèæàñèäàøàêëëàíãàí ê´÷ìàí÷è âà ÿðèì ê´÷ìàí÷è "ñàðò"ëàð, òóðê-ì´²óë óðó²ëàðèäàí òàøêèëòîïãàí òóðêèéëàð âà Ìóµàììàä Øàéáîíèéõîí ñàáàá Äàøòè £èï÷î³ µóäóäèäàíêèðèá êåëãàí óðó²ëàðäèð.

"Òóðêèñòîí ò´ïëàìè"äà £´³îí õîíëèãè àµîëè æîéëàøóâè ãåîãðàôèÿñèò´²ðèñèäàãè ìàúëóìîòëàð àñîñàí 4, 23, 116, 185, 195, 249-òîìëàðèäà ó÷ðàéäè.

Õîíëèê µóäóäèäàãè øàµàðëàð âà àµîëè ñîíè ò´²ðèñèäàãè ìàúëóìîò ò´ïëàìíèíã23-òîìèäà êåëòèðèá ´òèëàäè, óíãà ê´ðà £´³îí øàµðè 12 ³èñìãà á´ëèíãàí á´ëèá

69


µàð áèð ³èñìèäà 50 òàäàí ìàñæèä ìàâæóä á´ëãàí âà áó ê´ðñàòêè÷ àëáàòòà á´ðòòèðèáê´ðñàòèëãàíëèãè àéòèëãàí [8,Á.34].

Àíäèæîí øàµðè õîíëèêíèíã àââàëãè ïîéòàõòè á´ëèá, Ñèðäàð¸äàí óí÷à óçî³á´ëìàãàí õóøìàíçàðà µóäóääà ³óðèëãàíëèãè, 20 ìèíã àµîëèãà ýãà ýêàíëèãè âàóøáó øàµàð ¸íèäà 1 ìèíã àµîëèãà ýãà Øàõðèõîí øàµðè æîéëàøãàíëèãè µà³èäàìàúëóìîòëàð áîð [9,Á.35].

Ìàð²èëîííè ýñà èïàê÷èëèêíèíã ìàðêàçè, óëêàí áî²ëàð âà 12 ìèíã àµîëèñèãàýãà ýêàíëèãè, Íàìàíãàí õîíëèêíèíã ýíã ÿõøè øàµàðëàðèäàí áèðè á´ëèá, 15ìèíã àµîëèñè áîðëèãè µà³èäà àéòèá ´òèëãàí [9,Á.35]. ¤ø óí÷à êàòòà á´ëìàãàíøàµàð÷à á´ëèá òî²ëàðãà òóòàøèá êåòàäè, 1òà ³àäèìèé ³àëúàñè âà 2òà ìàäðàñàñèìàâæóä, òî²äàí òóøà¸òãàí èêêè èðìî³äàí ôîéäàëàíàäè, óëàðäàí áèðè Îëòèí³îçè³ äåá íîìëàíèá òèëëî áîðëèãèãà èøîðà ³èëà¸òãàíäàé [9,Á.35].

Òóç (µîçèðãè ×óñò) øàµðè Õ´æàíä êàáè äåÿðëè áèð õèë àµàìèÿòãà ýãà øàµàðá´ëèá, áåê òîìîíèäàí áîø³àðèëàäè. Èñôàðà óí÷à êàòòà á´ëìàãàí øàµàð÷à á´ëèá,Èñôàðà äàð¸ñè î³èá ́ òàäèãàí àµîëè âîäèéñè µóäóäèäà æîéëàøãàí. Èñìàíà øàµðèýñà £´³îí õîíëèãèíèíã æàíóáèé ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàá áåðèá, Çàðàôøîíâîäèéñèãà ´òàäèãàí, ¸çäà òóÿëàð ó÷óí ìàêîí á´ëàäèãàí äîâîíëàðè ìàâæóä.

Êîíèáîäîì Õ´æàíäãà êåòàâåðèøäàãè é´ëäà æîéëàøãàí á´ëèá, àæîéèá ìåâàëèáî²ëàðè áèëàí ìàøµóð, èïàê ³óðòèíè åòèøòèðèá áåðèøäà åòàê÷è ́ ðèííè ýãàëëàéäè.£´³îíëèêëàð ó÷óí ìóµèì àµàìèÿòãà ýãà á´ëãàí ³àëúà Ìàµðàì (µîçèðãè £àéðî³³óìñóâ îìáîðè ´ðíè, Õ´æàíä âà Êîíèáîäîì îðàëè²èäà æîéëàøãàí) ³àëúàñèäèð. Óäåâîðëàð áèëàí ´ðàëãàí á´ëèá, òóçèëèøè æèµàòèäàí óçóí ò´ðòáóð÷àêíè ýñëàòàäè[10,Á.36].

Þ³îðèäà êåëòèðèëãàí øàµàðëàðäàí òàø³àðè íîìëàðè áèëàíãèíà ìàøµóð á´ëãàíÿíà áèð íå÷à øàµàðëàð ìàâæóä: ¤çãàí, Ñ´õ, Ëàéëàê âà Êîñîí. Àôòèäàí óøáóøàµàðëàð óí÷à êàòòà âà àµàìèÿòëè á´ëìàãàí [10,Á.36]. £´³îí õîíëèãè øàµàðëàðèò´ïëàìäà øó òàðçäà ̧ ðèòèëãàí.

Ò´ïëàìíèíã 4-òîìèäà âåíãð îëèìè Õåðìàí Âàìáåðèíèíã "Ýòíîãðàôè÷åñêèéî÷åðê Ñðåäíåé Àçèè" àñàðèäà õîíëèê àµîëèñèíèíã ýòíîãðàôèê ³è¸ôàñè µà³èäàìàúëóìîòëàð[11,Á.307] êåëòèðèëãàí. Óíãà ê´ðà Âàìáåðè óøáó µóäóääà ÿøàéäèãàíòóðêèé óðó²ëàðíè 5òà ãóðóµãà àæðàòàäè: 1) áóðóòëàð, ³îðà ̧ êè µà³è³àòäà ³èð²èçëàð;2) ³èð²èçëàð, ³àéñà³ óðó²èãà òåãèøëè; 3) ³îðà³àëïî³ëàð; 4) òóðêìàíëàð âà 5)´çáåêëàð (áîøè êàòòàëàð).

Áóðóòëàð Òóðêèñòîííèíã øàð³èé ÷åãàðàñèäà, àéíàí Òÿíü-Øàííèíã òî²ëèâîäèéëàðèäà, £´³îí ÷åãàðàñèäàãè Èññè³ê´ë á´éëàðèäà èñòè³îìàò ³èëèøàäè.£èï÷î³ëàð áóðóò óðó²èíèíã áèð á´²èíèíè òàøêèë ³èëãàí á´ëñà êåðàê, óëàð£´³îí µóäóäèãà ê´÷èá êåëèøè áèëàíî³ èñëîì äèíèíè ³àáóë ³èëãàí. Áóðóòëàðíèíãì´²óë-³àëìè³ òóðèãà êèðóâ÷è ³èð²èçëàð áó êåëèá ÷è³èøäàí àí÷à óçî³ëàøãàíá´ëñàëàðäà, òèë, ÿøàø òóðìóø òàðçëàðè áèëàí áóðóòëàðäàí óí÷àëèê ôàð³³èëìàéäèëàð. XIX àñðíèíã áîøëàðèäà Õèâà õîíëèãèãà ê´÷èá ́ òãàí ³îðà³àëïî³ëàðþç òóçèëèøëàðè æèµàòèäàí ³èð²èçíèíã ´çáåêëàøóâè æàðà¸íè íàìîÿíäàëàðèµèñîáëàíèøàäè.

×îðâà÷èëèê áèëàí øó²óëëàíóâ÷è òóðêìàíëàð ôîðñëàðãà àðàëàøìàñäàí µà³è³èéòóðê-ì´²óë èð³è ê´ðèíèøëàðèíè ́ çëàðèäà ñà³ëàá ³îëãàíëàð. Áóõîðî ́ çáåêëàðèýñà Áóõîðîäà ³àäèìäàí ÿøîâ÷è ôîðñëàð, Ýðîí µóäóäèäàí êåëãàí ³óëëàð áèëàíàðàëàøèá òóðê-ì´²óë èð³èíèíã ê´ðèíèøëàðèíè äåÿðëè é´³îòãàíëàð.

Õèâà ´çáåêëàðèíè ò´ëè³ þçèäàí, êè÷èê ïåøîíàñèäàí, î²èç ³èñìèíèíãêàòòàëèãèäàí, Áóõîðî ´çáåêëàðèíè ýñà ä´íã ïåøîíàñèäàí, æà² ³èñìè óçóí âà

70


ó÷ëèëèãèäàí àæðàòèá îëèø ìóìêèí. £´³îí ´çáåêëàðè ýñà ³èð²èçëàðãà ´õøàáêåòàäè.

Ò´ïëàìíèíã 23-òîìèäà ýñà £´³îí õîíëèãèíèíã ´òðî³ âà ê´÷ìàí÷è àµîëèñèàñîñàí 3òà ³àâìãà òåãèøëè ýêàíëèãè (´çáåêëàð, ñàðòëàð, ³èð²èçëàð) µà³èäàìàúëóìîòëàð [12,Á.30] ìàâæóä.

Êåëèá ÷è³èøè òóðêèé óðó²äàí á´ëãàí ´çáåêëàð £´³îíäà ê´ï÷èëèêíè òàøêèëýòèá µóêìðîí ³àáèëà µèñîáëàíàäè âà àñîñàí ́ òðî³ µà¸ò êå÷èðàäè. Áóõîðî âà Õèâà´çáåêëàðèäàí ôàð³ëè ́ ëàðî³ £´³îí µóäóäèäàãè ́ çáåêëàð æàíãîâàðëèê ñèôàòëàðèíèäåÿðëè é´³îòãàíëàð.

Òóðîííèíã òóá àµîëèñè µèñîáëàíãàí ñàðòëàð õîíëèêíèíã ²àðáèé ³èñìèäàèñòè³îìàò ³èëèá, ñîô ôîðñ òèëèäà ñ´çëàøàäèëàð. Òî²ëè µóäóäëàðäà ýñà ãîëàãëàð(³îðà ñàðòëàð) ÿøàéäèëàð, ïóë òîïèø ìà³ñàäèäà Ôàð²îíà âîäèéñèãà µàð éèëèòóøèá òóðàäèëàð.

£èð²èç àµîëèñèãà ýñà ³îðà-³èð²èçëàð âà áóðóòëàð êèðàäè, ÿúíè ³îðà ¸êè¸ââîéè ³èð²èçëàð. Óëàðíèíã ê´ï ³èñìè ´çëàðèíè ³´³îíëèêëàðäàí µèìîÿ ³èëèøìà³ñàäèäà Ðîññèÿ ³àðàìî²èãà ´òãàíëàð. Ñèðäàð¸äàí æàíóáäà ÿøîâ÷è ³îðà-³èð²èçëàð ́ çëàðèíèíã æàíãîâàðëèê ñèôàòëàðèíè ñà³ëàá ³îëèø áèëàí áèð ³àòîðäàõîíëèêêà ´ç ñ´çëàðèíè ´òêàçãàíëàð, ÷óíêè £îø²àð âà Õèòîé äàâëàòëàðèãà îëèááîðóâ÷è àñîñèé òî² é´ëëàðè øó ³àâìëàðãà òåãèøëè ýäè.

£èï÷î³ëàð ́ òà æàíãîâàð ³àâì µèñîáëàíèá 16 éèëäàí îðòè³ðî³ õîíëèê ñè¸ñèéµà¸òèíè áîø³àðãàíëàð, 1853 éèëäà ýñà ñàðòëàð òîìîíèäàí ³èðèáþáîðèëãàíëàð.£èð²èç-³àéñà³ëàðíèíã êàòòà ³èñìè ýñà Ðîññèÿ µóêìðîíëèãè îñòèäà ÿøàãàíëàð.

Þ³îðèäàãè õàë³ëàðäàí òàø³àðè £´³îí õîíëèãè µóäóäèäà áóõîðîëèêëàð,àô²îíëàð, µèíäëàð âà ÿµóäèéëàð èñòè³îìàò ³èëãàíëàð, óëàð àñîñàí ñàâäî-ñîòè³èøëàðè áèëàí øó²óëëàíãàíëàð.

Ìàíáàëàðäà õîíëèêíèíã ́ òðî³ àµîëèñè òàõìèíàí 350-600 ìèíãíè òàøêèë ýòñà,ê´÷ìàí÷è àµîëèñè 200 ìèíãäàí ê´ï ýìàñëèãèíè àéòèá ´òèëàäè âà õîíëèêíèíãóìóìèé àµîëèñè 600 âà 800 ìèíã îðàëè²èäà [13,Á.31] äåá õóëîñà ³èëèíàäè.

Õîíëèêíèíã ïîéòàõòè á´ëãàí £´³îí øàµðèäà àµîëè ñîíè 20 ìèíãäàí 30ìèíããà÷à, ëåêèí ìàµàëëèé àµîëè øàµàðäà 20 ìèíãòà óé âà 80 ìèíã àµîëè èñòè³îìàò³èëèøèíè àéòàäè. Áóíäàé íîìóòàíîñèáëèêêà ñàáàá îñè¸ëèêëàð øàµàð àòðîôèäàãè³èøëî³ëàð àµîëèñèíè µàì ³´øèá µèñîáëàãàíëèêëàðèäèð [14,Á.32], äåáìàúëóìîòëàð áåðèëãàí.

"Òóðêèñòîí ò´ïëàìè"íèíã 185-æèëäèäà ýñà õîíëèê àµîëèñè 1 ìèëëèîíãàÿ³èíëèãè µà³èäà àéòèëàäè [15,Á.242]. Âà ÿíà, õîíëèêíèíã ́ òðî³ àµîëèñè ñàðòëàðâà ´çáåêëàðäàí òàøêèë òîïãàí á´ëèá, óëàð àñîñàí øàµàð ³óðèëèøè, èøëàá÷è³àðèø âà ñàâäî áèëàí øó²óëëàíèøè, ³´øíè õàë³ëàð ³èï÷î³ëàð âà ³îðà-³èð²èçëàð ýñà òî²ëè µóäóäëàðäà ÿøàá ³àðî³÷èëèê áèëàí êóí êå÷èðèøëàðè µà³èäààéòèá ´òèëãàí.

4. Õóëîñàëàð: Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, £´³îí õîíëèãè òàðêèáèäàãè Ôàð²îíà âîäèéñè

øàµàðëàðè àµîëèñè âà óëàðíèíã ãåîãðàôèê æîéëàøóâè µà³èäà "Òóðêèñòîíò´ïëàìè"äà òóðëè õèë ìàúëóìîòëàð ìàâæóä á´ëèá, óëàðíè áîø³à áèðëàì÷è ìàíáàëàðµàìäà øó êóíãà ³àäàð ³èëèíãàí òàä³è³îòëàðäàãè ìàúëóìîòëàð áèëàí ñîëèøòèðãàíµîëäà ³àéòà ê´ðèá ÷è³èøíè òà³îçî ³èëàäè. Ìàçêóð æàðà¸íäà õîíëèêíèíã µóäóäèäîèìî ́ çãàðèá òóðãàíëèãèíè íàçàðäà òóòèø êåðàê. Áó áîðàäà òàä³è³îò îëèá áîðèøäîëçàðá âàçèôàëàðäàí µèñîáëàíàäè.

71



[1] Õàë³ ñ´çè. Òîøêåíò, "Øàð³", 2017 é. 08. 02, ¹28 (6722), 2-áåò.[2] Õàë³ ñ´çè. Òîøêåíò, "Øàð³", 2018 é. 27.04, ¹ 84[3] Muhammad Siddiq Rushdiy "Òàçêèðàò óë àâëè¸è òóðêèé"// Íèçîìèé íîìèäàãè

ÒÄÏÈ êóòóáõîíàñè ôîíäè Èíâ. ¹646; Muhammad Hakimxontura. Ìóíòàõàá óò-òàâîðèõ-¤çÐ ÔÀ ØÈ, ³´ë¸çìà, èíâ. ¹594; Mulla Niyoz Muhammad. ÒàðèõèØîµðóõèé.-¤çÐ ÔÀ ØÈ, ³´ë¸çìà, èíâ. ¹4463; Mirzo Olim Mushrif. Àíñîá óñ-ñàëîòèí âà òàâîðèõ óë-µàâî³èí / íàøðãà òàé¸ðëîâ÷èëàð A. Matgoziyev, M. UsmonovaÒîøêåíò, 1995.-Á. 128. ¤çÐ ÔÀ ØÈ, ³´ë¸çìà, èíâ. ¹1314 âà á.

[4] ¤çÌÀ ôîíä È-I, ð´éõàò-32, éè²ìà æèëä-332, âàðà³-11; ¤ç ÌÀ ôîíä È-I,ð´éõàò-16, éè²ìà æèëä-2, âàðà³-6; ¤ç ÌÀ ôîíä È-I, ð´éõàò-29, éè²ìà æèëä-7,âàðà³-22; ¤çÌÀ ôîíä È-I, ð´éõàò-29, éè²ìà æèëä-15, âàðà³-6;

[5] Velyaminov-ZernovV. Èñòîðè÷åñêèå èçâåñòèÿ î Êîêàíäñêîì õàíñòâå, îòÌóõàììåäà Àëè äî Õóäàÿðõàíà. Òðóäû Âîñòî÷. îòä. Ðóññêîãî Àðõåîë. Îáùåñòâà,1856, ÷àñòü 11, 42ñ.; ¤øà ìóàëëèô. Ñâåäåíèÿ î Êîêàíäñêîì õàíñòâå. ÂåñòíèêÈÐÃÎ, 1856, êí. V, ãë. XVIII, ñ. 107-152; Êóí À. Ë. Ñîîáùåíèå î Êîêàíäå. Èçâ.ÈÐÃÎ, 1876, ò. 12, ¹2, ñ. 72-77, Òóðêåñòàí ñá., ò. 150, ñ. 148; ¤øà ìóàëëèô.Íåêîòîðûå ñâåäåíèÿ î Ôåðãàíñêîé äîëèíå. Âîåí. ñáîðíèê, 1876, ò. 108, ¹4, ñ.417-418. Òóðêåñòàíñêèé ñá., ò. 117, ñ. 417-477 âà á.

[6] Agzamova G. A. Ðåìåñëî è òîðãîâëÿ â õàíñòâàõ Ñðåäíåé Àçèè. Äèñ., Òàøêåíò,2000ã. 348 ñòð.; BababekovX. N. Íàðîäíûå äâèæåíèÿ â Êàêàíäñêîì õàíñòâå è èõñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèå è ïîëèòè÷åñêèå ïðåäïîñûëêè (XVIII-XIX ââ.) Äèñ.,Òàøêåíò, 1991 ã., 303 ñòð.; ¤øà ìóàëëèô. Èñòîðèÿ Êîêàíäà. Èçäàòåëüñòâî "Ôàí"ÀÍ Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí, Òàøêåíò, 2006 ã., 243 ñòð.; VoxidovSh. X. Ðàçâèòèåèñòîðèîãðàôèè â Êîêàíäñêîì õàíñòâå â êîíöå XIX íà÷àëå XX âåêà. Äèñ., Òàøêåíò,1998 ã. 305 ñòð.

[7] Âîåííûé ñáîðíèê, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, 1869 ã. Òóðêåñòàíñêèé ñá., ò. 23, ñòð. 34.(Military collection, St. Petersburg, 1869 Turkestan collection, t. 23, p. 34.)



[10] Ýòíîãðàôè÷åñêèé î÷åðê Ñðåäíåé Àçèè. Âàìáåðè. Ñàíêò Ïåòåðáóðã, 1878 ã.Òóðêåñòàíñêèé ñá., ò. 4, ñòð. 307.

[11] Âîåííûé ñáîðíèê, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, 1869 ã. Òóðêåñòàíñêèé ñá., ò. 23, ñòð.30. (Military collection, St. Petersburg, 1869 Turkestan collection, t. 23, p. 30.)



[14] Êîêàíäñêîå õàíñòâî, Ãðàìîòåé, ñòð. 3, 1876 ã., Òóðêåñòàíñêèé ñá., ò. 185,ñòð. 242. (Kokand Khanate, Literacy, p. 3, 1876, Turkestan collection, t. 185, p. 242.)

72




LOOK TO THE PAST

¥àìàåâ Íîäèðáåê Ìîìóíîâè÷Ôàð²îíà äàâëàò óíèâåðñèòåòè,

Æàµîí òàðèõè êàôåäðàñè êàòòà ´³èòóâ÷èñè [email protected]

ÒÓÐÊÈÑÒÎÍÄÀ ÑÎÂÅÒ ¥ÎÊÈÌÈßÒÈÃÀ £ÀÐØÈ £ÓÐÎËËÈ

¥ÀÐÀÊÀÒ ("YENI TȔRKISTAN" ÂÀ "YAŞ TȔRKISTAN"ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ ÀÑÎÑÈÄÀ)

For citation:Khamayev Nodirbek Momunovich. ARMED MOVEMENT AGAINSTSOVIET AUTHORITY IN TURKESTAN (BASED ON MATERIALS "YENI

TȔ RKISTAN" AND "YAŞ TȔ RKISTAN"). Look to the past. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 72-78

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-9

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÌà³îëàäà ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàð íàøð ýòãàí ãàçåòà âà æóðíàëëàðíèíã ñîâåò

µîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëè êóðàøíèíã ñàáàá âà î³èáàòëàðèíè ¸ðèòèøäàãèàµàìèÿòè òàµëèë ýòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: äàâðèé ìàòáóîò, ãàçåòà, æóðíàë, ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàðìàòáóîòè, "áîñìà÷èëèê", "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè", ñîâåò µîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëèµàðàêàò, "Yeni Tȕ rkistan", "Yaş Tȕ rkistan"

Õàìàåâ Íîäèðáåê Ìîìóíîâè÷Ôåðãàíñêèé ãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò,

ñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü êàôåäðû ìèðîâîé èñòîðèè [email protected]

ÂÎÎÐÓÆÅÍÍÎÅ ÄÂÈÆÅÍÈÅ ÏÐÎÒÈÂ ÑÎÂÅÒÑÊÎÉÂËÀÑÒÈ Â ÒÓÐÊÅÑÒÀÍÅ (ÍÀ ÎÑÍÎÂÅ ÌÀÒÅÐÈÀËÀÕ "YENI

TȔRKISTAN" È "YAŞ TȔRKISTAN")

AÍÍÎÒÀÖÈßÂ ñòàòüå àíàëèçèðóåòñÿ ìåñòî èçäàâàâøèõñÿ ýìèãðàíòñêèìè îðãàíèçàöèÿìè çà

ðóáåæîì ãàçåò è æóðíàëîâ â îñâåùåíèè ïðè÷èí è ïîñëåäñòâèé âîîðóæåííîéáîðüáû ïðîòèâ ñîâåòñêîé âëàñòè â Òóðêåñòàíå.

73


Êëþ÷åâûå ñëîâà: ïåðèîäè÷åñêèé ïå÷àòü, ãàçåòà, æóðíàë, ïå÷àòü òóðêåñòàíöåâ-ýìèãðàíòîâ, "áàñìà÷åñòâî", "áàñìà÷åñêîå äâèæåíèå", âîîðóæåííîå äâèæåíèåïðîòèâ ñîâåòñêîãî ðåæèìà, "Yeni Tȕ rkistan", "Yaş Tȕ rkistan".

Khamayev Nodirbek Momunovichthe Ferghana State University,Senior lecturer at theDepartment of the World history [email protected]

ARMED MOVEMENT AGAINST SOVIET AUTHORITY IN

TURKESTAN (BASED ON MATERIALS "YENI TȔRKISTAN"

AND "YAŞ TȔRKISTAN")

ABSTRACTThe article analyzes the role of newspapers and magazines published by emigrant

organizations abroad in covering the causes and consequences of the armed struggleagainst the Soviet regime in Turkestan.

Index Terms: periodical press, newspaper, magazine, press of emigrant-Turkestans,"basmachies", "basmachies movement", armed movement against the Soviet regime,"Yeni Tȕ rkistan", "Yaş Tȕ rkistan"


Òóðêèñòîííè òàðê ýòãàí æàäèä ìóíàââàðëàðèíèíã áèð ³èñìè ´çëàðè ìàñêàíòîïãàí ìàìëàêàòëàðäà íîøèð÷èëèê ôàîëèÿòèíè äàâîì ýòòèðäèëàð. Óëàð

îììàâèé àõáîðîò âîñèòàëàðè îð³àëè Òóðêèñòîííèíã ´øà âà³òäàãè àµâîëè âàèñòè³ëîëè µà³èäàãè ́ ç ôèêð µàìäà ²îÿëàðè áèëàí ́ çàðî ́ ðòî³ëàøäèëàð. ÕîðèæäàÒóðêèñòîííèíã µà¸òè âà êåëàæàãè áèëàí áî²ëè³ ìàúëóìîòëàð äàñòëàá ãàçåòà âàæóðíàëëàð âîñèòàñèäà òàð³àëà áîøëàäè. Àéíè âà³òäà øó é´ë áèëàí Òóðêèñòîíäàãèñè¸ñèé-è³òèñîäèé æàðà¸íëàð æàµîí àµëèãà åòêàçèëàð ýäè. Ìóµîæèðòóðêèñòîíëèêëàð áóíèíã ó÷óí õîðèæ ìàòáóîòèäàí âà ´ç êó÷ëàðè áèëàí òàøêèëýòãàí ìàòáóîò îðãàíëàðèäàí ôîéäàëàíäèëàð [4,Ñ 30].

2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëàäà ê´òàðèëãàí ìàâçó áèð ³àòîð òàðèõ÷è îëèìëàð òîìîíèäàí òàä³è³

ýòèëãàí. Õóñóñóàí àéíàí òóðê òàðèõøóíîñëèãèäà ñîâåò µîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëèµàðàêàò òàðèõèíèíã ́ ðãàíèëèøè Ñ.Øàäìàíîâà òîìîíèäàí òàä³è³ ýòèëãàí á´ëñà,"Yeni Tȕ rkistan", "Yaş Tȕ rkistan" æóðíàëëàðè ìàòåðèàëëàðèäàí £.Ðàæàáîâ µàðàêàòòàðèõèíèíã ÿíãè êîíöåïöèÿñèíè ÿðàòèøäà, Ò.£àµµîð ýñà óëàðíèíã ìàíáàâèéæèµàòëàðèíè ´ðãàíãàí. Òàä³è³îòäà òàðèõèéëèê, õîëèñëèê, îáúåêòèâëèê, ³è¸ñèéòàµëèë, òèçèìëàøòèðèø êàáè ìåòîäëàðäàí ôîéäàëàíèëäè.

3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Õîðèæäàãè âàòàíäîøëàðèìèç àñîñ ñîëãàí íàøðëàðíèíã àñë ìà³ñàäè Òóðêèñòîí

îçîäëèãè ²îÿñèíè èëãàðè ñóðèø ýäè. Óëàð áó ²îÿíè è³òèñîäèé-èæòèìîèé âàñè¸ñèé îìèëëàð àñîñèäà àìàëãà îøèðèø ìóìêèíëèãèíè ìàòáóîò îð³àëè áàðàëëààéòäèëàð.

Øó ́ ðèíäà ³èñ³à÷à þðò îçîäëèãè ó÷óí îëèá áîðèëãàí ³óðîëëè µàðàêàò òàðèõèíèàêñ ýòòèðãàí ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàð ìàòáóîòèíèíã ê´çãà ê´ðèíãàí âàêèëëàðè"Yeni Tȕ rkistan", "Yaş Tȕ rkistan" µèñîáëàíèá, óëàðíèíã àñîñèé ìà³ñàäè Òóðêèñòîí

74


ìóñòà³èëëèãè âà îçîäëèãè ó÷óí êóðàø [4, Ñ.32; 9, S.46], äåá áåëãèëàíäè.Óøáó æóðíëëàðäà Òóðêèñòîíäàãè ñîâåò µîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëè µàðàêàò

òàðèõèãà îèä ìà³îëàëàð òàëàéãèíà. Óëàðäà µàðàêàòíèíã âóæóäãà êåëèø ñàáàáëàðèâà ìîµèÿòè µà³èäà ´çèãà õîñ ôèêðëàð áåðèëãàí. Æóìëàäàí, Òóðêèñòîí µóäóäèäàìóñòà³èëëèê ó÷óí êóðàø ñèôàòèäà ê´òàðèëãàí õàë³ µàðàêàòè á´ëìèø "áîñìà÷èëèêµàðàêàòè" (èñòè³ëîë÷èëèê µàðàêàòè - Í.¥.) íèíã âóæóäãà êåëèøè 1916 éèëäàí,ÿúíè òóðêèñòîíëèêëàðíèíã ìàðäèêîðëèêêà æàëá ýòèëèøèäàí ñ´íã áîøëàíèá, áóµîëàò ́ ëêà àµîëèñè ìèëëèé ²óðóðèíè òîïòàëèøèíèíã ýíã þ³îðè íó³òàñè ýêàíëèãè³àéä ýòèëàäè [10, S.1-7; 6, S. 5-9; 7, S. 21-26; 11, S. 9-14].

Æóðíàëäà áó µàðàêàòíè âóæóäãà êåëòèðãàí ýíã àñîñèé îìèëëàð ñèôàòèäà ́ ëêàíèÐîññèÿ èìïåðèÿñè òîìîíèäàí áàòàìîì ìàçëóì µîëãà ñîëèíèøè, ¤ðòà Îñè¸íèíãàñîñèé ïàõòà åòèøòèðóâ÷è µóäóäè - Ôàð²îíàäà ïàõòà÷èëèêíèíã õàðîá µîëãà êåëèøèµàìäà ìàµàëëèé àµîëèíèíã èõòè¸ðèäàãè åðíè ñîâåò äàâëàòè òîìîíèäàí òîðòèáîëèíèøè êàáèëàð ê´ðñàòèëàäè.

Ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàð ìàòáóîòèäà µàðàêàòíèíã íîìëàíèøè, ìîµèÿòè, óíèíãõàë³ µàðàêàòè äàðàæàñèãà ê´òàðèëèø îìèëëàðè µàìäà ìà²ëóáèÿòãà ó÷ðàøèñàáàáëàðè µà³èäà µàì îðèãèíàë ôèêðëàð áà¸í ³èëèíãàí. Àââàëî, ³óðîëëè µàðàêàòäàâîì ýòà¸òãàí âà³òäà óíèíã ãóâîµè á´ëãàí øàõñëàðíèíã ¸çãàí ìà³îëàëàðèäàóëàðíèíã áåðãàí ìàúëóìîòëàðè àñîñèäà òàé¸ðëàíãàí ìàòåððèàëëàðäà íåãà áóµàðàêàò "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè" äåá íîìëàíãàíëèãèãà µàì èçîµ áåðèëãàí. ßúíè, áóµàðàêàòíèíã äàñòëàáêè åòàê÷èëàðè µèñîáëàíãàí Êàòòà Ýðãàø âà Ìóµàììàä Àìèíáåêìàúëóì âà³ò µóêóìàòãà èøëàãàíëèêëàðè òóôàéëè óíè "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè" äåáíîìëàíãàíëèãè àéòèëàäè. Áèðî³, áó øàõñëàðíèíã àñë ìà³ñàäè Òóðêèñòîí îçîäëèãèá´ëãàíëèãè áîèñ, íîìëàðè î³ëàíèá, "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè" µàì µà³è³èé ìàúíîäàãèîçîäëèê êóðàøè ñèôàòèäà áàµîëàíàäè. Ìà³îëà ìóàëëèôè áóíè èñáîòëàø ó÷óíÀíãëèÿ òàðèõèãà ìóðîæààò ³èëàäè: "... ̈ ìîí èñìëàðíèíã äàâð ́ òèøè áèëàí µà³îðàòìàúíîñèíè áèëäèðãàí èáîðàñè ýíã µóðìàò ýòèëàäèãàí èáîðàãà àéëàíèøè òàðèõèéµà³è³àòäèð. Ìàñàëàí, Èíãëèç Ìóµîôàçàêîðëàð ïàðòèÿñè á´ëãàí ïàðòèÿíèíã íîìèèíãëèç÷à "Whig" ñ´çèäàí îëèíãàí. Áó ñ´ç ³àäèìäàí "áóç²óí÷è", µàòòî "òàëîí÷è"ìàúíîëàðèíè áèëäèðàð ýäè. Áóãóí ýñà áó ñ´ç "Äàâëàò òàðòèáèíè ³´ðè³ëàø"ìàúíîñèíè áèëäèðàäè. "Whig" ñ´çèíèíã îëäèíãè ìàúíîñè áóòóíëàé óíóòèëãàíäåê,ã´¸.

Áèçíèíã "áîñìà÷è" èáîðàìèç µàì øó òóøóí÷à êàáèäèð. Óíèíã òàðèõäàãè ¸ìîíìàúíîñè Ìîñêâà âà áîëüøåâèêëàð òàðàôèäàí ìèëëàòèìèçíèíã ãóíîµñèç î³³àí³îíëàðè áèëàí þâèëèá êåòäè. Áóãóíãè êóíäà "áîñìà÷è" ñ´çè "ìóæîµèä" ìàúíîñèäà³´ëëàíèëìî³äà" [12, S. 437].

ßíà áèð áèð ´ðèíäà "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè"íèíã áóíäàé íîìëàíèøè âà óíèíãâóæóäãà êåëèøè õóñóñèäà áîø³à÷àðî³ ôèêð áà¸í ³èëèíàäè. ßúíè, £ðèì âà Êóáàíäàá´ëãàíè ñèíãàðè, ðóñ áîø³àðóâèãà ê´íìàãàí ìàµàëëèé àµîëè ³´ëèãà ³óðîë îëäè.1918 éèë £´³îíäàãè ìèëëèé µóêóìàò ðóñëàð òàðàôèäàí òóãàòèëãàíäàí êåéèí ÿíàòî³³à ÷è³³èá êåòãàí ́ çáåê áîñìà÷èëàðè µàðàêàòè êåíãàéèá, áóòóí õàë³ µàðàêàòèãààéëàíäè. £´³îí õîíëèãèäà µàðáèé óíâîí á´ëãàí "³´ðáîøè" óíâîíèíè ́ çèãà îëãàíò´äà ðàµáàðëàðè ´çëàðèíè ÿõøè íàçîðàò ³èëãàí µîëàòäà õàë³³à òåãìàãàíëèêëàðèó÷óí áóòóí õàë³ óëàðíè ³´ëëàá-³óââàòëàäè. ßúíè, Òóðêèñòîí õàë³è ³óëëèê ́ ðíèãà³àðî³÷èëèêíè òàíëàäè. Øó áîèñäàí µàì óøáó µàðàêàòíè ðóñ ìàòáóîòè "áîñìà÷èëèêµàðàêàòè" äåá íîìëàãàí á´ëñà-äà, óíè ìèëëèé-îçîäëèê ó÷óí êóðàø ñèôàòèäàáàµîëàø ò´²ðè á´ëàäè [5, S.41-42].

Òàðèõ÷è îëèì £.Ðàæàáîâ ́ ç âà³òèäà òàúêèäëàãàíèäåê, Ìóõòîðèÿò µóêóìàòèíèíã

75


òîð-ìîð ýòèëèøè èñòè³ëîë÷èëèê µàðàêàòèíèíã áîøëàíèøèãà ñàáàá á´ëäè, äåáµèñîáëàìàñëèê êåðàê [2, S.85]. Àñëèäà "£´³îí ôîæåàñè" ñîâåò µîêèìèÿòèãà ³àðøèøóíäî³ µàì åòèëèá òóðãàí, áîøëàíèøè ìó³àððàð á´ëãàí ³óðîëëè êóðàøíèáîøëàíèøè ó÷óí òóðòêè, áàµîíà á´ëäè, õîëîñ.

Ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàð ìàòáóîòèäà µàì øóíãà ÿ³èí ôèêðëàð ìàâæóä. ßúíè,Ìóõòîðèÿò÷èëàð áèðèí÷è íàâáàòäà ìèëëèé-îçîäëèêêà ³óðáîíëàðñèç, µå÷ á´ëìàñà,êàì ³óðáîíëàð áåðèø ýâàçèãà ýðèøèøíè èñòàð ýäèëàð. Àììî áîñìà÷èëèêíèíãäàñòëàáêè äàâðèäà áó µàðàêàò £´³îí øàµðè ÷åãàðàñèäàí ÷è³èá, àòðîôãà ̧ éèëãà÷,êóðàøãà ðàµáàðëèê ³èëãàí øàõñëàð áóíäàé ²îÿ, íèçîì âà òàðòèáíè é´ëãà ³´ÿîëìàäè. ¥àðàêàòíèíã ýíã çàèô òîìîíè µàì øó ýäè. "Áîñìà÷èëèê µàðàêàòè"íèíãâóæóäãà êåëèøè âà äàâîì ýòèøèäà Ìóõòîðèÿò÷èëàðíèíã µå÷ ³àíäàé òàúñèðèá´ëìàãàí. Ìóõòîðèÿò÷èëèê ́ çè ³èñ³à âà³ò äàâîì ýòãàí, øó áîèñäàí áó ²îÿ ìèëëèé-îçîäëèê êóðàøèíèíã ²îÿñè á´ëîëìàäè. Ôà³àò ìóõòîð µóêóìàòíèíã áîëüøåâèêëàðòàðàôèäàí øàô³àòñèç òóãàòèëèøè Òóðêèñòîí õàë³èíèíã ìèëëèé òóé²óëàðèíè²àëà¸íãà êåëèøèãà âà µàðàêàòíèíã áîøëàíèøèãà îëèá êåëãàí.

£´³îíäà áîøëàíãàí áó µàðàêàò ê´ï ´òìàé áóòóí Ôàð²îíàãà ¸éèëäè. ¥àð åðäà³´ðáîøè ò´äàëàðè âóæóäãà êåëäè. Ôà³àò µàð áèð ³´ðáîøè ´ç ò´äàñè âà áóòóíµàðàêàòëàðèäà ýðêèí á´ëèøíè, µàòòî áîø³àëàðíè ´çèãà á´éñóíäèðèøíè èñòàäè.Ìèëëèé-îçîäëèê êó÷ëàðèíèíã ðàµáàðëàðè îðàñèäàãè áó ðà³îáàò îçîäëèê êóðàøèãàñàëáèé òàúñèð ê´ðñàòãàí ýíã ìóµèì îìèë á´ëäè. Ìàñàëàí, Ýðãàø ³´ðáîøè (Êàòòà¸êè Ìóëëà Ýðãàø - Í.¥.) £´³îíäà ìèëëèé µàðàêàò áîøëàãàí âà³òäà áàð÷à³´ðáîøèëàð óíè ´ç ³´ìîíäîíëàðè ñèôàòèäà òàí îëäèëàð âà óíèíã áóéðó³ëàðèàñîñèäà µàðàêàò ³èëäèëàð. ¥àðàêàò £´³îí ÷åãàðàñèäàí òàø³àðèãà ÷è³èá, ÿíãèµóäóäëàðíè ³àìðàá îëãàíäàí ñ´íã, áó µóäóäëàðäà ðàµáàðëèêíè Ìàð²èëîí øàµàð³´ðáîøèñè Ìóµàìàä Àìèíáåê ³´ëèãà îëäè. Óíèíã ³´ë îñòèäàãè éèãèòëàðè ñîíèíèíãêóíäàí êóí ê´ïàéèá áîðèøè ³àðøèëèê µàðàêàòèäàãè òàúñèð äîèðàñèíè µàìêåíãàéòèðèá áîðäè. Áó ýñà êóðàøãà óìóìèé ðàµáàðëèê áîðàñèäàãè ́ çàðî ðà³îáàòãàîëèá êåëäè [7: 21-26- s.]. Ìà³îëà ìóàëëèôè òàúêèäëàãàíèäåê, "áîñìà÷èëèêµàðàêàòè"íèíã åòàê÷èëàðè ́ ðòàñèäàãè ÿêêà µóìðîíëèêêà èíòèëèøíèíã ìàâæóäëèãè,ÿãîíà ñè¸ñèé áèðëèê âà ñòðàòåãèÿíèíã øàêëëàíèøèãà ò´ñ³èíëèê ³èëãàí µàìäàóëàðíèíã áàð÷àñè ìà²ëóáèÿòãà ó÷ðàãàí.

"Yeni Tȕ rkistan", "Yaş Tȕ rkistan" æóðíàëëàðèäà êåëòèðèëãàí ìàúëóìîòëàðäàíáîñìà÷èëèê µàðàêàòè âóæóäãà êåëãàí âà³òäà óíèíã àñîñèé µàðàêàòëàíòèðóâ÷èêó÷ëàðè ³èøëî³ àµîëèñè á´ëãàíëèãèíè áèëèø ìóìêèí. Òóðêèñòîí Ìóõòîðèÿòèòóãàòèëãàíäàí êåéèí µàðàêàò áîøëàãàí Êè÷èê Ýðãàø µàì ´çèíèíã ³àðîðãîµèñèôàòèäà Áà÷³èð ³èøëî²èíè òàíëàãàí. £´ë îñòèäàãè éèãèòëàðíèíã ê´ï÷èëèãèøó ³èøëî³äàí ̧ êè óíèíã àòðîôèäàãè áîø³à ³èøëî³ëàðäàí á´ëãàí. Áóíãà ³àðøè´ëàðî³ øàµàðëèê çè¸ëèëàð "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè"íè ó ³àäàð ³´ëëàá-³óââàòëàìàãàíëàð. ×óíêè áó äàâðäà áîñìà÷è ãóðóµëàðè åòàê÷èëàðè àñîñàí óëàìîëàð(³àäèì÷èëàð - Í.¥.) òàúñèðè îñòèäà ýäèëàð. Øó ñàáàáëè áîñìà÷èëèê µàðàêàòèãà³´øèëèøíè èñòàãàí âà áó µàðàêàòíèíã ìèëëèé ìóñòà³èëëèê µàðàêàòèíèíãáîøëàí²è÷ íó³òàñè á´ëèøèíè áèëãàí ê´ï çè¸ëèëàð Áóõîðî àìèðè âà ìóòààññèáóëàìîëàðíèíã ³´ëèäà ́ éèí÷î³ á´ëèøäàí ³´ð³èá, ÿêóíèé ³àðîðãà êåëà îëìàäèëàð[10, S.1-7]. 1921 éèëäà Áóõîðî àìèðè Àô²îíèñòîíãà ́ òèá êåòãàíäàí êåéèí çè¸ëèëàðîðàñèäà "áîñìà÷èëèê" µàðàêàòèãà ðàµáàðëèê ³èëèøíè ³´ëãà îëèøãà èíòèëèøêó÷àéäè. Àíèé âà³òäà ³óðîëëè µàðàêàò ðàµáàðëàðèíèíã ê´ïè, õóñóñàí, Ñàìàð³àíäâà Ôàð²îíà âèëîÿòëàðèäà "Òóðêèñòîí ìèëëèé èòòèµîäè" (êåéèí÷àëèê - "Òóðêèñòîí

76


ìèëëèé áèðëèãè") ñè¸ñèé òàøêèëîòèãà àúçî á´ëãàíëàð âà µàðàêàòãà çè¸ëèëàðáîø³àðóâèíè òàí îëäèëàð. Øó áèëàí áèð ³àí÷à çè¸ëèëàð áîñìà÷èëèê µàðàêàòèãà³´øèëäèëàð [8, S.41-42]. Àíà øó äàâðäàí ýúòèáîðàí "áîñìà÷èëèê µàðàêàòè" ìèëëèéµàðàêàòãà àéëàíäè.

Ëåêèí µàðàêàò óìóììèëëèé äàðàæàãà ê´òàðèëãàí á´ëñà µàì, ó ñîâåò äàâëàòèíèíãòàø³è ñè¸ñàòäà áàð÷à òàúñèðëàðäàí µîëè á´ëãàí äàâðèãà ò´²ðè êåëäè. Áóíäàíòàø³àðè áîëüøåâèêëàðíèíã ´ëêàäà àìàëãà îøèðãàí ìèëëèéëàøòèðèø ñè¸ñàòè,äèíèé òàú³èáëàð, "ñèíôñèç æàìèÿò" ³óðèø, ïàõòà ìàñàëàñè [7, S.21-26; 5, S.41-42], âà íèµîÿò, 1921-1922 éèëëàðäà Ôàð²îíàäàãè ³óð²î³÷èëèê î³èáàòèäà þçàãàêåëãàí äàµøàòëè î÷àð÷èëèê [3, Ñ.311-312; 1,Ñ.319-320] êàáè ñàáàáëàð òóôàéëèèñòè³ëîë÷èëèê µàðàêàòè åòàðëè÷à ðèâîæëàíìàäè. Øóíãà ³àðàìàñäàí, áó µàðàêàòÒóðêèñòîí õàë³èäà êó÷ëè ìèëëèé ðóµíèíã âóæóäãà êåëèøèíè òàúìèíëàäè.Áîñìà÷èëàðíèíã ñîí æèµàòäàí êàìàéãàí ëèäåðëàðè µàì ìèëëèé èñ¸íèíã áóíäàíêåéèí òàðòèáëè áèð òèçèì äîèðàñèäà âà çàìîíàâèé àðìèÿ áèëàí îëèá áîðèëèøèêåðàêëèãèíè òóøóíèá åòãàí ýäèëàð. Ôàð²îíàëèê Ìóµàììàä Àìèíáåê (Ìàäàìèíáåê- Í.¥.) µàðàêàòíè çàìîíàâèé µàðáèé òàøêèëîòãà àéëàíòèðèøãà âà óíèíã ñàôèãà¸øëàðíè æàëá ³èëèøãà èíòèëäè [5, S. 41].

Ìóµîæèð âàòàíäîøëàð ìàòáóîòèäà ñîâåò µîêèìèÿòèãà ³àðøè êóðàøíèíãìà²ëóáèÿòãà ó÷ðàø ñàáàáëàðè ò´²ðèñèäà µàì ´çèãà õîñ íó³òàè íàçàðëàð ó÷ðàéäè.Æóìëàäàí, ìóµîæèð âàòàíäîøëàðèìèç µàðàêàò åòàê÷èëàðèíè áèðëàøòèðèá òóðãàíàñîñèé îìèë - Òóðêèñòîí îçîäëèãè ýêàíëèãèíè òàúêèäëàãàí µîëäà, µàðàêàòðàµáàðëàðèíèíã ñè¸ñèé æèµàòäàí ïóõòà òàé¸ðãàðëèêêà ýãà ýìàñëèêëàðè âàìèíòà³àäàãè µàðàêàòíèíã ÿãîíà ñè¸ñèé ðàµáàðñèç äàâîì ýòãàíëèãè óíèíãìà²ëóáèÿòè ñàáàáëàðèäàí áèðè á´ëäè, äåá òàúêèäëàãàíëàð. Ëåêèí áó áèëàí ñîâåòµîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëè êóðàø åòàê÷èëàðèíè ñè¸ñèé æèµàòäàí ñàâîäñèçëèêâà ñàíñàëîðëèêäà àéáëàá á´ëìàéäè. ×óíêè Ìàäàìèíáåê, Øåðìóµàììàäáåê,Ìóµèääèíáåê, Èáðîµèìáåê êàáè éèðèê ³´ðáîøèëàð ́ øà ïàéòäàãè ñè¸ñèé âàçèÿòíèæóäà ÿõøè àíãëàð, "áîñìà÷èëàð"ãà íèñáàòàí æóäà ÿõøè ³óðîëëàíãàí ³èçèë àðìèÿãà³àðøè êóðàøäà õóääè øóíäàé ³´øèí çàðóðëèãèíè òóøóíàðäèëàð. Ëåêèí àôñóñêè,"áîñìà÷èëàð" ñàôèäàãè éèãèòëàðíèíã àêñàðèÿòè õàò-ñàâîäñèç âà ñè¸ñàòäàí éèðî³êèøèëàð ýäè. Óëàð áèëàí ýñà êàòòà ìàððàëàð ñàðè èíòèëèøíèíã èìêîíè é´³ ýäè.

4. Õóëîñàëàð:Ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàð ìàòáóîòèíèíã ñîâåòëàðãà ³àðøè ³óðîëëè êóðàø

µà³èäàãè ìàúëóìîòëàðè òàµëèëèãà õóëîñà ñèôàòèäà øóíè àéòèø ìóìêèí: Îòàþðòäàí óçî³äà á´ëñà-äà, ìàòáàà÷èëèê ôàîëèÿòèíè äàâîì ýòòèðãàí âàòàíäîøëàðèìèçìóíòàçàì ðàâèøäà Òóðêèñòîíäàãè âî³åàëàðíè êóçàòèá áîðãàíëàð. Àéíè³ñà, ñîâåòµîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëè êóðàø òàðèõèãà îèä ìàúëóìîòëàð îðèãèíàëëèãè áèëàíàæðàëèá òóðàäè. "¨ø Òóðêèñòîí" âà "ßíãè Òóðêèñòîí" êàáè æóðíàëëàðäà êåëòèðèëãàíìàúëóìîòëàðäà Ôàð²îíà, Ñàìàð³àíä, Áóõîðî, µîçèðãè Òîæèêèñòîí âàÒóðêìàíèñòîí µóäóäëàðèäàãè ³´ðáîøèëàð âà óëàðíèíã øàõñèÿòèãà îèä ôàêòëàðýúòèáîðãà ëîéè³. Óøáó æóðíàëëàðäà Òóðêèñòîííèíã òóðëè ìèíòà³àëàðèäàãè"áîñìà÷èëèê µàðàêàòè" èøòèðîê÷èëàðíèíã ìà³ñàäëàðè µà³èäà µàì ôèêð þðèòèëàäè.Æóìëàäàí, Ôàð²îíàäàãè µàðàêàò ³àòíàø÷èëàðè ³èçèë èìïåðèÿíèíãìóñòàìëàêà÷èëèê ñè¸ñàòè, áóíèíã î³èáàòèäà íî÷îð àµâîëãà òóøèá ³îëãàí ³èøëî³õ´æàëèãè (àñîñàí, ïàõòà÷èëèê), ³èøëî³ àµîëèñèíèíã òàëàíèøè µàìäà ìèíòà³àãàÐîññèÿ µóäóäëàðèäàí î÷ëàðíèíã ê´ïëàá ê´÷èðèëèøè ñàáàáëè ³´ëèãà ³óðîëîëãàíëèãè [8, S.21-26, 42-43, 56-65, 70-71; 10, S.1-7; 6, S.5-9] ³àéäè ýòèëàäè.

20-éèëëàð áîøèäà Ôàð²îíà ³´ðáîøèëàðè ¸íèäà èë²îð ôèêðëè ìàñëàµàò÷èëàð

77


á´ëãàíëèãè áîèñ óìóìèé áèðëèê þçàãà êåëà¸òãàíè µîëäà, Øàð³èé Áóõîðîäà âàçèÿòáóòóíëàé áîø³à÷à ýäè. Áó åðäà àìèð òàðàôäîðè á´ëãàí óëàìî âà øàéõëàðíèíãíóôóçè þ³îðè á´ëèøè áàðîáàðèäà ³àáèëàëàð ´ðòàñèäàãè êåëèøìîâ÷èëèêëàðèñòè³ëîë÷èëèê µàðàêàòèãà ñàëáèé òàúñèð ³èëäè.

Ñîâåò µîêèìèÿòèãà ³àðøè ³óðîëëè µàðàêàò ò´²ðèñèäà ìóµîæèð òóðêèñòîíëèêëàðìàòáóîòèäà êåëòèðèëãàí ìàúëóìîòëàð ³àí÷àëèê îðèãèíàë á´ëìàñèí, àéíè âà³òäààéðèì êàì÷èëèê âà ìàâµóìëèêëàðäàí µîëè ýìàñ. Ìàñàëàí, µàðàêàò òàðèõèãà îèäìàúëóìîòëàðíèíã àêñàðèÿòè àéðèì øàõñëàðíèíã õîòèðàëàðèãà àñîñëàíãàíëèãèíèµèñîáãà îëñàê, óëàðíèíã áèð òîìîíëàìà ýêàíëèãèãà ãóâîµ á´ëàìèç. Áó µîëàòìàòáóîòäà ³´ðáîøèëàðíèíã ³àäèì÷è óëàìîëàð áèëàí µàìêîðëèê ³èëãàíëàðèíèµà³è³èé áîñìà÷è, æàäèäëàð òàðàôèäà òóðãàíëàðèíè ýñà Òóðêèñòîí ìèëëèéîçîäëèãè ó÷óí êóðàø÷è ñèôàòèäà áàµîëàíèøèäà ÿ³³îë ê´çãà òàøëàíàäè. Øó áîèñáó ìàòáóîò ìàòåðèàëëàðèíè àðõèâ µóææàòëàðè, èëìèé àäàáè¸òëàð âà ́ çáåê ìàòáóîòèìàòåðèàëëàðè áèëàí òà³³îñëàãàí µîëäà ´ðãàíèø òàëàá ýòèëàäè.


[1] Бахриддинов Қ. 1921–1923 йилларда Фарғона водийсида озиқ-овқат муаммосининг кескинлашуви // “Фарғона водийси тарихи янгитадқиқотларда” мавзусидаги иккинчи республика илмий анжумани материаллари. – Фарғона, 2012. – Б. 318-320. (Bahrıddınov Q. Aggravation of the food problem in the Ferghana Valley in 1921-1923 // Materials of the Republican scientific-theoretical conference “The history of the Ferghana valley in new research”. – Ferghana, 1999. – P. 318–320.) [2] Ражабов Қ. Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати: моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари. – Тошкент: Yangi nashr, 2015. – 240 б. (The istolichilik movement in the Ferghana Valley: the essence and main stages of development. – Tashkent: Yangi nashr, 2015. – 240 p.). [3] Расулов А. Туркистонда очларга ёрдам: муаммо ва зиддиятлар (Фарғона водийси материаллари асосида) // “Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги иккинчи республика илмий анжумани материаллари. – Фарғона, 2012. – Б. 310-312. (Rasulov F. Relief of the starving in Turkestan: a problem and disagreement (based on materials from the Ferghana Valley) // Materials of the Republican scientific conference “The history of the Ferghana valley in new research”. Vol. 2. – Ferghana, 2012. – P. 310–312.). [4] Ҳамаев Н. Ўзбекистонда совет ҳокимиятига қарши қуролли ҳаракат ва ҳарбий матбуот (XX аср 20-йиллари) // Ўтмишга назар. 2019. – №10. – Б. 69-78. (Khamayev N. Armed movement and military press against soviet authority in Uzbekistan (XX century) Journal look to the past. 2019, vol. 1, issue 10, pp. 69-78.) [5] Шодмонова С. Немис ва турк тарихшунослигида совет мустамлакачилигига қарши кураш масалалари (1917–1924 йиллар). –Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2008. – 128 б. (Shadmanova S. Issues of the struggle against Soviet colonialism in German and Turkish historiography. –Tashkent: Abu matbuot-konsalt, 2008. – 128 p.) [6] Abdullahzade Tevekkül. Basmacilik – Fergana mucahitlerı // Türkistan’ın

78


[6] Abdullahzade Tevekkül. Basmacilik – Fergana mucahitlerı // Türkistan’ın bağımsızlığına hizmet eden “Yeni Türkistan” dan seçilmiş makaleler (1927–1931). – İstanbul, 2005. – 488 s. [7] Canay (Abdulvahab Oktay). Basmacılık hakkında // Yaş Türkistan. 1930. -№3-4. – 52 s. [8] Timuroğlu (Tahir Çağatay). Türkistan’da ınkılab devri: Bir yaş türkıstalı’nınhatıra defterinden // Yaş Türkistan. 1931. - № 25. [9] Türkistan’ın bağımsızlığına hizmet eden “Yeni Türkistan”dan seçilmiş makaleler (1927–1931). – İstanbul, 2005. – 488 s. [10] Tȕrkistan millȋ mucadelesi: Yaş Tȕrkistan dergisine gőre // Ercan Çelebi. – Ístanbul: Hiperlink Yayinlari, 2018. – 261 s. [11] Türkıstan milli mücadalesi’nın sebepleri va amaçları //Yaş Türkistan. 1931. - №21. [12] Yaş Türkistan. 1932. - №28. [13] “Yaş Tȕrkistan” dan ceçilmış makaleler. – İstanbul, 2006. – 487 s.

79




LOOK TO THE PAST

Òàæèìèðçàåâ Ýë¸ðáåê Àêðàìîâè÷ Áîáóð íîìèäàãè Àíäèæîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè êàòòà ´³èòóâ÷èñè,

Àíäèæîí, ¤çáåêèñòîí ([email protected])

ÔÀÐFÎÍÀ ÂÎÄÈÉÑÈ £ÈØËÎ£ ¤£ÈÒÓÂ×ÈËÀÐÈÍÈÍÃÌÀÄÀÍÈÉ-ÌÀÈØÈÉ ÒÓÐÌÓØ ÒÀÐÇÈ ÌÀÑÀËÀËÀÐÈ(1960-1980 ÉÈËËÀÐ)

For citation: Tajimirzayev Elyorbek. CULTURAL AND DOMESTIC LIVINGCONDITIONS OF VILLAGE TEACHERS IN THE FERGHANA VALLEY (1960-1980). Look to the past. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 79-84

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-10

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÌà³îëàäà 1960-1980 éèëëàðèäà Ôàð²îíà âîäèéñè ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèíèíã

ìàäàíèé-ìàèøèé òóðìóø òàðçè ìàñàëàëàðè õóñóñàí, óëàðíèíã óé-æîé áèëàíòàúìèíëàíèøè, ÿðàòèëãàí ìàèøèé øàðîèòëàð âà ñîµàãà îèä ³àáóë ³èëèíãàíõóêóìàò ³àðîðëàðè àñîñèäà îëèá áîðèëãàí òàäáèðëàð ìàíáà âà àäàáè¸òëàð àñîñèäàî÷èá áåðèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: £èøëî³, ³àðîð, óé-æîé, ́ ³èòóâ÷è, ðàéîí, ñîâõîç, êîëõîç, ìàêòàá,îçè³-îâ³àò, ìàáëà², òóðìóø òàðçè.

Òàæèìèðçàåâ Ýë¸ðáåê Àêðàìîâè÷Ñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü, Àíäèæàíñêèé ãîñóäxàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò èì.

Áîáóðà, Àíäèæàí, Óçáåêèñòàí ([email protected])

ÊÓËÜÒÓÐÀ È ÑÐÅÄÑÒÂÀ Ê ÑÓÙÅÑÒÂÎÂÀÍÈÞ ÑÅËÜÑÊÈÕÓ×ÈÒÅËÅÉ Â ÔÅÐÃÀÍÑÊÎÉ ÄÎËÈÍÅ (1960-1980)

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ ñòàòüå èññëåäóåòñÿ æèçíü ñåëüñêèõ ó÷èòåëåé Ôåðãàíñêîé äîëèíû â 1960-õ è

1980-õ ãîäàõ íà îñíîâå ðåøåíèé, ïðèíÿòûõ ïðàâèòåëüñòâîì ïî âîïðîñàì êóëüòóðûè ñðåäñòâ ê ñóùåñòâîâàíèþ, âêëþ÷àÿ æèëüå, óñëîâèÿ æèçíè è ïðîìûøëåííîñòü÷åðåç èñòî÷íèêè è ëèòåðàòóðó.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Äåðåâíÿ, ðåøåíèå, æèëüå, ó÷èòåëü, ðàéîí, ñîâõîç, êîëõîç,

80


øêîëà, åäà, äåíüãè, îáðàç æèçíè.

Tajimirzayev ElyorbekSenior teacher at Andizhan State University named

after Z.M.Bobur,Andizhan, Uzbekistan ([email protected])

CULTURAL AND DOMESTIC LIVING CONDITIONS OFVILLAGE TEACHERS IN THE FERGHANA VALLEY (1960-1980)

ABSTRACTThe article explores the life of rural teachers in the Ferghana Valley in the 1960s and

1980s based on decisions taken by the government on culture and livelihood issues,including housing, living conditions and industry through sources and literature.

Index Terms: Village, solution, residence, teacher, district, state farm, collectivefarm, school, food, finance, living condition


ÑÑÑÐ Ìèíñòðëàð Ñîâåòè âà ÊÏÑÑ Ìàðêàçèé Êîìèòåòè 1968 éèë ñåíòÿáðäà"£èøëî³äà ³óðèëèøíè òàðòèáãà ñîëèø ò´²ðèñèäà"ãè ³àðîðè ³àáóë ³èëèíãàí

ýäè. Øóíäàí ñ´íã ¤çáåêèñòîíäà µàì ³èøëî³äà ³óðèëèø èøëàðèãà àµàìèÿò áåðèëàáîøëàíäè. Áó ³àðîðãà ìóâîôè³ ðåñïóáëèêàäà ÿíãè ñîâõîç âà êîëõîç ïîñ¸ëêàëàðèòàøêèë ýòèø, ýñêè ³èøëî³ëàðíè ³àéòà ³óðèø, ³èøëî³ àµîëèñèíèíã õóòóð òèçèìèäàæîéëàøòèðèëèøèíè é´³îòèø âà óíèíã ìàèøèé óé-æîé øàðîèòèíè øàµàðíèêèãàÿ³èíëàøòèðèø á´éè÷à èøëàð àìàëãà îøèðèëäè. Æóìëàäàí, Àíäèæîí âèëîÿòèÌàäàíèÿò ñîâõîçè Á´ñòîí ïîñ¸ëêàñèäà 1,2 ³àâàòëè óéëàð ³óðèëèøè ó÷óí ëîéèµàëàðèøëàá ÷è³èëäè. 1971-1980 éèëëàðäà ðåñïóáëèêà øàµàð âà ³èøëî³ëàðèäà 52ìèëëèîí êâ.ì. ìàéäîíãà ýãà á´ëãàí òóðàð-æîéëàð ³óðèëäè. Áó àââàëãè 10 éèëëèêêà³àðàãàíäà 26,5 ôîèçãà ê´ïðî³ ýäè. Ìàñàëàí, 1965 éèëäà óìóìèé ìàéäîíè 3547ìèíã êâ.ì. á´ëãàí óé-æîé ³óðèëãàí ýäè[1,Á.50].

1948 éèë 10 ôåâðàëäà ÑÑÑÐ Ìèíñòëàð Ñîâåòè "£èøëî³äàãè ´³èòóâ÷èëàðãàèìòè¸çëàð âà óñòóíëèêëàð ò´²ðèñèäà"ãè ³àðîðèãà ê´ðà ´³èòóâ÷èëàðíèíã òóðàð-æîé øàðîèòëàðèíè ÿõøèëàø á´éè÷à ìàúëóì èøëàð àìàëãà îøèðèëäè. 1960 éèë9 ñåíòÿáðäà ¤çÑÑÐ Ìèíñòëàð Ñîâåòè âà ¤çáåêèñòîí Êîììóíèñòèê ÏàðòèÿñèÌàðêàçèé Êîìèòåòèíèíã "£èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðè ìàäàíèé-ìàèøèé øàðîèòëàðÿðàòèø á´éè÷à Áóõîðî âèëîÿòè Êîðàê´ë ðàéîíè êîëõîçëàðè âà æàìîàòòàøêèëîòëàðèíèíã ñîöèàëèñòèê ìàæáóðèÿëàðè ò´²ðèñèäà"ãè ³àðîðèíè áàæàðèøá´éè÷à ðåñïóáëèêàíèíã áàð÷à âèëîÿòëàðèäàãè ³èøëî³ëàðäàãè áàð÷à´³èòóâ÷èëàðíèíã ìàèøèé øàðîèòëàðíè ÿõøèëàøãà ýúòèáîð êó÷àéäè. 1962 éèëäàÀíäèæîí âèëîÿòè êîëõîç âà ñîâõîçëàðèäà ́ ³èòóâ÷èëàð ó÷óí 214 òà õîíàäîí ³óðèëäè,348 íàôàð ´³èòóâ÷èãà äàâëàò òîìîíèäàí ññóäà (³àðç) âà óé ³óðèøè ó÷óí åðó÷àñòêàëàðè àæðàòèëäè. 1962 éèëäà 12081 íàôàð ³èøëî³ëàðäàãè ´³èòóâ÷èäàí9838 íàôàðè ´ç óéëàðèäà ÿøàãàí. £èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèãà êîììóíàë õèçìàòê´ðñàòèø ÿõøèëàíèá, àêñàðèÿò óéëàð ýëåêòð ¸ðäàìèäà ¸ðèòèëãàí âàðàäèîëàøòèðèëãàí.

Øó áèëàí áèðãàëèêäà ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèíèíã óé-æîé øàðîèòèíè ÿõøèëàøâà ìàèøèé õèçìàò ê´ðñàòèø àµâîëèäà æèääèé êàì÷èëèêëàð ìàâæóä ýäè. Æóìëàäàí,1962 éèëäà Àíäèæîí âèëîÿòèäàãè ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèäàí 530 íàôàðè èæàðàäà

81


ÿøàøãàí. Âèëîÿòíèíã ßíãè³´ð²îí, Èçáîñêàí, £´ð²îíòåïà âà Ìîñêâà ðàéîíëàðèäàê´ï ´³èòóâ÷èëàð õóñóñèé õîíàäîíëàðäà ÿøàãàí. ¤³èòóâ÷èëàð 5 ðóáëäàí îøè³èæàðà µà³è ò´ëàøãàí. Áó ðàéîíëàðäà õóñóñèé õîíàäîíëàðäà 348 íàôàð ´³èòóâ÷èÿøàá, óëàðíèíã áàúçèëàðè õîíàäîí ó÷óí àí÷à þ³îðè ïóë ò´ëàøãàí. Ðàéîí õàë³òàúëèìè òàøêèëîòè ³èøëî³ âà ïîñ¸ëêà ñîâåòëàðè óé ýãàëàðè áèëàí øàðòíîìàòóçèø âà êâàðòèðà µà³è µàæìèíè àíè³ëàøíè é´ëãà ³´éìàãàí ýäè.

Øóíèíãäåê, ´³èòóâ÷èëàðíè óéíè èñèòèø ¸íèë²è áèëàí òàúìèíëàø µàì ÿõøèýìàñ ýäè. 1962-1963 ́ ³óâ éèëèäà 600 íàôàð ́ ³èòóâ÷è ê´ìèðíè êå÷èêèá îëãàí ýäè.Áóíèíã óñòèãà ´³èòóâ÷èëàðãà áåðèëãàí ê´ìèðíèíã ñèôàòè æóäà µàì ïàñòá´ëãàí[2,Á.450].

£èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèíèíã áàúçèëàðè æóäà ³îíè³àðñèç àµâîëãà ÿøàãàí. Ìàñàëàí,1962 éèëäà Àíäèæîí âèëîÿòè Ìîñêâà ðàéîíè Òåëüìàí íîìèäàãè êîëõîçíèíã 63-ìàêòàáíèíã áàúçè ́ ³èòóâ÷èëàðè òàúìèðëàíìàãàí, íàì õîíîäîíäà ÿøàãàí. Áîø³àáèð ýð-õîòèí ́ ³èòóâ÷èëàðè ̧ ø ôàðçàíäè áèëàí ìàêòàá ³îøèäàãè 5 êâ.ì.ëè õîíàäàÿøàãàí. Áó ìàêòàá ´³èòóâ÷èëàðè íîí âà áîø³à çàðóð îçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðèñîòèá îëèø ó÷óí 12 êì óçî³ëèêäàãè Á´ç ïîñ¸ëêàñèãà áîðèøëàðèãà ò´²ðè êåëãàí.

Áóíèíã óñòèãà õàë³ òàúëèìè òàøêèëîòëàðè âà ìàêòàá ðàµáàðëàðè ́ ³èòóâ÷èëàðãàêîììóíàë õèçìàò ê´ðñàòèø ó÷óí ìàáëà²ëàðèäàí ôîéäàëàíèøíè ÿõøè íàçîðàò³èëìàãàí. Íàòèæàäà êîììóíàë õèçìàòãà àæðàòèëãàí ìàáëà²íè êàòòà ³èñìèèøëàòèëìàé ³îëèá êåòãàí. Ìàñàëàí, ßíãè³´ð²îí ðàéîíèäà 1960-1962éèëëàðäàáóíäàé ìà³ñàääà àæðàòèëãàí ìàáëà² 117,3 ìèíã ðóáëü àæðàòèëãàí á´ëñà, àìàëäàôà³àò 85,2 ìèíã ðóáëèäàí ôîéäàëàíèëãàí. ×óñò ðàéîíèäà óøáó ìà³ñàäëàð ó÷óí70 ìèíã ðóáëü àæðàòèëãàí á´ëñà, óíèíã 45,7 ìèíã ðóëáü ôîéäàëàíèëìàñäàí ³îëèáêåòãàí. Øóíèíãäåê, Ó÷³´ð²îí. Íàìàíãàí âà áîø³à ðàéîíëàðäà ìàáëà²ëàðäàí ò´ëè³ôîéäàëàíèëìàãàí. Áó éèëëàðäà âèëîÿòäà æàìè 160 ìèíã ðóáëü èøëàòèëìàé ³îëèáêåòãàí.

Øóíèíãäåê, ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðãà êâàðòèðà ³óðèø ìàñàëàëàðèãà µàì åòàðëè÷àýúòèáîð áåðèëìàãàí. Æóìëàäàí, 1960 éèë 17 íîÿáðäà Àíäèæîí âèëîÿòè èæðîèÿêîìèòåòè âà âèëîÿò ïàðòèÿ êîìèòåòè 1961 éèëäà ́ ³èòóâ÷èëàð ó÷óí 391 òà êâàðòèðà³óðèø µà³èäà ³àðîð ³àáóë ³èëãàí ýäè. 1960-1962 éèëëàðäà àòèãà 214 êâàðòèðà³óðèá áèòêàçèëäè. Øóíèíãäåê, ññóäà îëèá óé ³óðèø æóäà êàì ó÷ðàãàí. Ìàñàëàí,áó éèëëàðäà Áàëè³÷è ðàéîíèäà áóíäàé ìàáëà² µèñîáèãà áèòòà µàì óé ³óðèëìàãàí.Áóíäàí òàø³àðè ´³èòóâ÷èëàð óéëàðè òàúìèðëàø âà óé ³óðèø ó÷óí ³óðèëèøìàòåðèàëëàðè áèëàí ÿõøè òàúìèíëàíìàãàí.

2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:¤çÑÑÐ Ìèíñòðëàð Ñîâåòèíèíã "ßíãè ³óðèëà¸òãàí ìàêòàá ´³èòóâ÷èëàðè ó÷óí

êâàðòèðà ³óðèø ò´²ðèñèäà"ãè ³àðîðè ò´ëè³ áàæàðèëìàãàí. 1960-1962 éèëëàðäàÀíäèæîí âèëîÿòèäà 46 òà ÿíãè ìàêòàá ³óðèëãàí á´ëñà, áó ìàêòàá ´³èòóâ÷èëàðó÷óí 27 òà êâàðòèðà ³óðèëãàí. Âèëîÿòäà áó éèëëàðäà 885 òà ìàêòàá ôàîëèÿò þðèòèá,óëàð àòèãà 86 òà êâàðòèðà ýãà á´ëãàí.

£èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðíè òóðàð-æîé òàúìèðëàø âà óëàðãà ìàèøèé øàðîèò ÿðàòèøáîðàñèäà æèääèé êàì÷èëàðãà é´ë ³´éèëãàíëèãè ñàáàáîè ´³èòóâ÷èëàð àéíè³ñà¸ø ìóòàõàññèñëàðíèíã ³´íèìñèçëèãè îëèá êåëãàí. 1961-1963 éèëëàðäà âèëîÿòãà1513 íàôàð ̧ ø ìóòàõàññèñ æ´íàòèëãàí á´ëñà, øó éèëëàðäà òóðëè ñàáàáëàðãà ê´ðà135 íàôàðè êåòèá ³îëãàí[2,Á.451; 3,Á.147- 149].

1964 éèëãà êåëèá Ôàð²îíà âèëîÿòè ³èøëî³ëàðèäà 9017 íàôàð ́ ³èòóâ÷è ôàîëèÿòþðèòãàí á´ëñà, óëàðäàí 7585 íàôàðè ´ç óéëàðèäà, 477 íàôàðè êîëõîç âà ñîâõîçóéëàðèäà, 233 íàôàðè ìàêòàáãà ³àðàøëè óéëàðäà âà 449 íàôàð ́ ³èòóâ÷è êîììóíàë

82


êâàðòèðàëàðäà ÿøàãàíëàð. ¤³èòóâ÷èëàð òóðàð æîéëàðèíèíã àêñàðèÿòèðàäèîëàøòèðèëãàí âà óëàð ýëåêòð ¸ðäàìèäà ¸ðèòèëãàí. Êîëõîç âà ñîâõîçëàðõóäóäèäà ÿøàãàí áàð÷à ́ ³èòóâ÷èëàðãà òîìîð³à åðè âà ÷îðâà ó÷óí æîé àæðàòèëãàí.Øóíèíãäåê, óëàðãà óé ³óðèø ó÷óí åð ìàéäîíè àæðàòèëãàí âà ññóäà áåðèëãàí.1961-1963 éèëëàðäà èíäèâèäóàë ðàâèøäà óé ³óðãàí ´³èòóâ÷èëàð 200 ìèíã ðóáëüññóäà áåðèëãàí. Ê´ï÷èëèê êîëõîçëàð, ñîâõîçëàð âà ðàéîí êîììóíàë õ´æàëèêëàðèóé ³óðèá, ́ ³èòóâ÷èëàðãà µàì êâàðòèðà àæðàòãàí. Íàòèæàñèäà éèëäàí-éèëãà õóñóñèéêâàðòèðàëàðäà òóðãàí ´³èòóâ÷èëàðè ñîíè êàìàéèá áîðãàí. Æóìëàäàí, 1961-1963éèëëàðäà ¤çáåêèñòîí ðàéîíèäàãè ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèãà 37 òà óé ³óðèëãàí âàðàéîí êîììóíàë õ´æàëèãè òîìîíèäàí 15 òà êâàðòèðà àæðàòèëãàí[4,Á.252]. £óâà,Îõóíáîáîåâ âà Êèðîâ ðàéîíëàðèäà ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèíèíã óé æîé áèëàíòàúìèíëàø áîø³à ðàéîíëàðãà íèñáàòàí ÿõøè àµâîëäà ýäè. Ôàð²îíà âèëîÿòè ³èøëî³´³èòóâ÷èëàðèãà ³èøëî³ õ´æàëèãè ìóòàõàññèñëàðè êàáè îçè³-îâ³àò áèëàíòàúìèíëàíãàí.

1963 éèëäà êàñàáà óþøìàëàðè ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèíè ñàíîòîðèÿ âà äàìîëèø óéëàðèãà 420 òà ïóò¸âêà âà 24 òóðèñòèê ïóò¸âêà áèëàí òàúìèíëàãàí. 400íàôàðäàí îðòè³ ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðè 17 ìèíã ðóáëü ìè³äîðèäà ïóë ¸ðäàìèîëèøãàí. 1964 éèëäàí Ôàð²îíà âèëîÿòè ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèíèíã 270 íàôàðèõóñóñèé õîíàäîíëàðäà èæðàäà ÿøàãàí. Æóìëàäàí Ïîï ðàéîíèäà 75 íàôàð,Ëåíèíãðàä ðàéîíèäà 37 íàôàð âà Ôàð²îíà ðàéîíèäà 45 íàôàð ´³èòóâ÷è èæàðàäàÿøàãàí. Óëàðäàí áàúçèëàðè 10 ðóáëäàí îøè³ èæàðà µà³è ò´ëàøãàí. Àììî ³èøëî³´³èòóâ÷èëàðèãà áåðèëãàí èìòè¸çëàðäàí ò´ëè³ ôîéäàëàíèëìàãàí. Óëàðíèíã óéæîéëàðèíè âà³òèäà òàúìèðëàíìàãàí âà ̧ íèë²è áèëàí òàúìèíëàíìàãàí. Øóíèíãäåêññóäà îëãàí ´³èòóâ÷èëàðíè ³óðèëèø ìàòåðèàëëàðãà á´ëãàí ýµòè¸æè êàòòà ýäè.Ëåêèí óëàð âà³òèäà ³óðèëèø ìàòåðèàëëàðè áèëàí òàúìèðëàíìàãàíëèãè ñàáàáëè³óðèëèø ìóääàòè óçî³ ìóääàòãà ÷´çèëèá êåòãàí. Âèëîÿòíèíã áàúçè ðàéîíëàðèäà´³èòóâ÷èëàðíè óéèíè èñèòèø ó÷óí ̧ íèë²è âà ̧ ðèòèø ó÷óí êåðîñèí åòêàçèá áåðèøÿõøè àµâîëäà ýìàñ ýäè. Øóíèíãäåê, ¸íèë²èíè áåïóë îëèá êåëèø òàøêèëýòèëìàãàíäè. Ìàñàëàí, 1964 éèëäà âèëîÿòíèíã ¤çáåêèñòîí ðàéîíè 48-ñàêêèçéèëëèê ìàêòàá ́ ³èòóâ÷èëàðèãà ê´ìèð óìóìàí åòêàçèá áåðèëìàãàí. Àêñàðèÿò ìàêòàá´³èòóâ÷èëàðèãà 200 êã ê´ìèð àæðàòèëãàí á´ëèá, ó µàì êå÷èêòèðèá îëèáêåëèíãàí[4:253].

3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:Ôàð²îíà âèëîÿòèäà µàì ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèãà êîììóíàë õèçìàò ê´ðñàòèø

ó÷óí àæðàòèëãàí ìàáëà²äàí éèëäàí-éèëãà ôîéäàëàíèëìàãàí. Ìàñàëàí, 1960-1962éèëëàðäà ¤çáåêèñòîí ðàéîíè ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèãà êîììóíàë õèçìàò ê´ðñàòèøó÷óí 142 ìèíã ðóáëü àæðàòèëãàí á´ëñà, àìàëäà óíèíã 71 ìèíã ðóáëèäàí ÿúíè 50ôîèçèäàí ôîéäàëàíèëäè. Øóíèíãäåê, Ôàð²îíà âà Îëòèàðè³ ðàéîíëàðèäà µàì áóìàáëà²ëàðäàí ò´ëè³ ôîéäàëàíèëìàäè. Ñàâäî òàøêèëîòëàðè íîí âà áîø³à îçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðè áèëàí âà³òèäà òàúìèíëàìàñëèãè, áàúçàí óìóìàíòàúìèíëàìàñëèãè íàòèæàñè óëàð ´ç ÿøàá òóðãàí æîéèäàí 10 âà óíäàí îðòè³êèëîìåðòãà íîì îëèá êåëèøãà áîðèøãà ìàæáóð á´ëèøãàí. Øóíèíãäåê, ìàêòàááóôåòëàðè µàì èøëàìàãàí. ¤³èòóâ÷èëàðíè óé-æîé òàúìèíëàø âà óëàðíè ìàèøèéøàðîèòèíè ÿõøèëàø áîðàñèäà íó³ñîíëàð á´ëãàíëèãè ´³èòóâ÷è êàäðëàð³´íèìñèçëèãèãà îëèá êåëãàí. Æóìëàäàí, 1962-1964 éèëëàðäà Ôàð²îíà âèëîÿòè³èøëî³ ìàêòàáëàðèäà òóðëè ñàáàáëàðãà ê´ðà 600 íàôàð ´³èòóâ÷è èøäàí êåòãàí.Áóëàð è÷èäà èøãà æ´íàòèëãàí (715 íàôàð) ¸ø ìóòàõàññèñëàðäàí 355 íàôàðè µàìáîð ýäè. Ôà³àò Îõóíáîáîåâ ðàéîíèäà 160 íàôàð ´³èòóâ÷è. Æóìëàäàí, 39 íàôàð

83


¸ø ìóòàõàññèñ èøäàí á´øàãàí. 1964 éèëäà 19 òà ³èøëî³ ìàêòàáèäà ðóñ òèëè´³èòèëìàãàí, øóíèíãäåê ôèçèêà âà ìåòàìàòèêà ´³èòóâ÷èëàðè åòèøìàãàí. 1963-1964 éèëëàðäà ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðèäà 21 íàôàð ðóñ òèëè ´³èòóâ÷èñè âà 18íàôàð ôèçèêà âà ìåòàìàòèêà ́ ³èòóâ÷èñè àñîñàí ́ ø µîõèøèãà ê´ðà èøäàí á´øàãàí.£óâà ðàéîíèäà ýñà 1962-1964 éèëëàðäà èøãà æ´íàòèëãàí 37 íàôàð ¸øìóòàõàññèñäàí, øó éèëëàð è÷èäà 36 íàôàðè èøäàí á´øàá êåòãàí[4,Á.254].

1975 éèëäà ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðè ó÷óí óé æîé ³óðèø ðåæàñèíè £ÀÑÑÑÐäà 29ôîèçãà, Áóõîðî âèëîÿòè - 36 ôîèç. Ñàìàð³àíä âèëîÿòè- 52 ôîèç, Àíäèæîí âèëîÿòè- 59 ôîèç, Ñèðäàð¸ä âèëîÿòè - 72 ôîèç, Ñóðõàíäàð¸ âèëîÿòè - 76 ôîèç, Òîøêåíòâèëîÿòè - 79 ôîèç, £àø³àäàð¸ âèëîÿòè - 84 ôîèç, Ôàð²îíà âèëîÿòè - 88 ôîèçãàáàæàðãàí. Øóíäàé ³èëèá ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàð ó÷óí 21153 êâ ì. ìàéäîíëè òóðàðæîéëàð áåðèëìàãàí[5,Á.139].

Àíäèæîí âèëîÿòèäà 14500 ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèäàí 13873 íàôàðè ́ ç óéëàðèäà,ìàêòàáãà ³àðàøëè óéëàðäà 24 íàôàðè, êîëõîç âà ñîâõîç óéëàðèäà 603 íàôàðèèñòè³îìàò ³èëãàí. Âèëîÿòäà 1976-1977 ́ ³óâ éèëèäà áèðîðòà µàì ³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èñèèæàðàãà óéäà òóðìàãàí. Àíäèæîí âèëîÿòè Ìîñêâà, Á´çñóâ, Êîìñàìîëîáîäðàéîíëàðè êîëõîç âà ñîâõîç îìáîðõîíàëàðèäàí ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðãà îçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðè ñîòèëãàí. £èøëî³ ´³èòóâ÷èëàðãà ´ç óéëàðèíè ³óðèø âàõ´æàëèêëàðäàãè êàì ê´÷òèíè ³îïëàá ó÷óí 500-700 ðóáëëèê óçî³ ìóääàòëèêðåäèòëàð áåðèëãàí. 1976 éèëà Àíäèæîí âèëîÿòèíèíã 130 íàôàð ³èøëî³´³èòóâ÷èñèãà èíäèâóäóàë óéëàð ³óðèø ó÷óí 112 ìèíã ññóäà àæðàòèëãàí[5,Á.362].

Àíäèæîí âèëîÿòèäà 1976 éèëäà ³èøëî³ ´³èòóâ÷èëàð ó÷óí 6000 ìèíã êâ ì. óé-æîé ³óðèø ðåæàëàøòèðèëãàí á´ëñà, óíäàí 3554 ìèíã êâ.ì. (59 ôîèç) ³óðèááèòêàçèëäè. ¤³èòóâ÷èëàðíèíã ¸çãè äàì îëèøèíè òàøêèë ýòèø åòàðëè ýìàñ ýäè.Æóìëàäàí, 1976 éèëäà ́ ³èòóâ÷èëàðäàí 1262 íàôàðè (6,3 ôîèç) äàì îëèø óéëàðè,ñàíàòîðèÿ âà ïàíñèîíàòëàðäà äàì îëãàí.

Øóíèíãäåê, âèëîÿòäà 1976 éèëíèíã ¸ç ôàñëèäà 7100 íàôàðäàí îøè³´³èòóâ÷èëàð òóðèñòèê ñà¸õàòãà ÷è³³àí (38,9 ôîèç). 1974-1975 éèëëàðäà Àíäèæîíâèëîÿòèäà õàë³ òàúëèìè õîäèìëàðè ìóàññàñàëàðèíèíã ³´íèìñèçëèãè ìàâæóä ýäè.Æóìëàäàí, 354 íàôàð ïåäàãîãëàð èøäàí á´øàòèëãàí á´ëñà, 37 íàôàð ìàêòàáäèðåêòîðëàðè ́ çãàðòèðèëäè, 12 íàôàðè âàçèôàñèíè áàæàðà îëìàãàíëèãè ñàáàáëèá´øàòèëäè âà áîø³à ³îëãàíëàðè áîø³à èøãà ´òêàçëèãàíëèãè ñàáàáëè èøäàíêåòäè. 1975-1976 éèëëàðäà Àíæèîí âèëîÿòèäà 208 íàôàð ïåäàãîã èøäàí á´øàòèëãàí,óëàðäàí 48 íàôàðè ìàêòàá äèðåêòîðëàðè á´ëèá, óëàðíèíã 14 íàôàðè ðàµáàðëèêíèàìàëãà îøèðèëìàãàí ó÷óí èøäàí á´øàòèëãàí[5,Á.363].

£èøëî³äà èæòèìîèé èíôðàòóçèëìàíè ìîëèÿëàøòèðèø òóðëè êàíàëëàð îð³àëèàìàëãà îøèðèëãàí. Æóìëàäàí, òóðëè âàçèðëèê âà òàøêèëîòëàð (ìàîðèô, ìàäàíèÿò,ñî³ëè³íè ñà³ëàø, ìàèøèé õèçìàò, ñàâäî âà áîø³àëàð) øóíèíãäåê, ñàíîàò(³èøëî³ õóäóäèäà æîéëàøãàí) êîðõîíàëàðè âà ³èøëî³ õ´æàëèãè òåãèøëè á´ëìàãàíòàøêèëîòëàð, ìàõàëëèé áþäæåò, áóíäàí òàø³àðè àµîëèíèíã ïóë ìàáëà²ëàðè (óé-æîé ³óðèëèøè) µèñîáèãà àìàëãà îøèðèëãàí. Èæòèìîèé èíôðàñòðóêòóðàîáúåêòëàðèíè ïóäðàò àñîñèäà ³óðèø ñîµàñèäà æèääèé êàì÷èëèêëàð ìàâæóä ýäè.Ê´ïèí÷à áèð àµîëè ïóíêòèäà òóðëè âàçèðëèê âà òàøêèëîòëàðãà ³àðàøëèïóäðàò÷èëàð ³óðèëèø èøëàðèíè îëèá áîðãàí. Íàòèæàäà ìàáëà²ëàð îðòè³÷àñàðôëàíãàí, ³óðèëèø ìóääàòëàðè ÷´çèá þáîðèëãàí âà ê´ï èøëàð òóãàòèëìàñäàíò´õòàòèá ³´éèëãàí[6,Á.17].

4. Õóëîñàëàð:Õóëëàñ, Ôàð²îíà âîäèéñè ³èøëî³ ìàêòàá ´³èòóâ÷èëàðèãà 1960-1980 éèëëàðäà

84


ÿðàòèëãàí ìàäàíèé-ìàèøèé òóðìóø òàðçè òàëàá äàðàæàñèäà á´ëìàãàí. ×óíêè³èøëî³ ́ ³èòóâ÷èëàðèãà áåðèëãàí èìòè¸çëàðäàí ò´ëè³ ôîéäàëàíèëìàãàí. £èøëî³´³èòóâ÷èëàðèãà êîììóíàë õèçìàò ê´ðñàòèø ó÷óí àæðàòèëãàí ìàáëà²äàí éèëäàí-éèëãà ôîéäàëàíèëèø µàæìè ³èñ³àðèá áîðãàí. Øóíèíãäåê, ñàâäî òàøêèëîòëàðèíîí âà áîø³à îçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðè áèëàí âà³òèäà òàúìèíëàìàñëèãè âà óé-æîé âà ìàèøèé øàðîèòèíè ÿõøèëàø áîðàñèäà íó³ñîíëàð á´ëãàíëèãè òóôàéëè´³èòóâ÷è êàäðëàð ³´íèìñèçëèãèãà îëèá êåëãàí.


[1] Áîðîâêîâ È.È. Ðàçâèòèå æèëèùíîãî ñòðîèòåëüñòâà â Óçáåêèñòàíå. -Ò.:Óçáåêèñòàí,1984. (Borovkov I.I. Housing development in Uzbekistan. -T .: Uzbekistan,1984.)

[2] ¤çáåêèñòîí Ìèëëèé àðõèâè (¤çÌÀ), Ð-94 ôîíä, 7-ð´éõàò, 574-èø (NationalArchive of the Republic of Uzbekistan (UNA), FundR-94, list 7, work 574)

[3] ¤çÌÀ, Ð-94 ôîíä, 7-ð´éõàò, 577-èø (UNA, FundR-94, list 7, work 577)[4] ¤çÌÀ, Ð-94 ôîíä, 7-ð´éõàò, 666-èø (UNA, Fund R-94, list 7, work666)[5] ¤çÌÀ, Ð-94 ôîíä, 7-ð´éõàò, 3792-èø (UNA, Fund R-94, list 7, work3792)[6] ¤çÌÀ, Ð-837 ôîíä, 41-ð´éõàò, 7061-èø (UNA, Fund R-837, list41, work7061)

85




LOOK TO THE PAST

Ýãàìáåðäèåâà Íèãîðà ÀçàäîâíàÒàðèõ ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíò, Òîøêåíò Äàâëàò

Ïåäàãîãèêà óíèâåðñèòåòè äîêòîðàíòè ([email protected])

ÀÌÓÄÀÐ¨ÍÈÍÃ £ÓÉÈ Î£ÈÌÈÄÀ ÑÓÍÚÈÉ ÑÓFÎÐÈØÒÈÇÈÌÈÍÈÍÃ ØÀÊËËÀÍÈØ ÒÀÐÈÕÈ ÂÀ ÓÍÈÍÃ ¤ÇÈÃÀÕÎÑ ÆÈ¥ÀÒËÀÐÈ (ÌÈË.ÀÂÂ.VIII- ÌÈËÎÄÈÉ IV ÀÑÐËÀÐ)

For citation: Egamberdieva Nigora Azadovna. HISTORY OF THE ORIGIN OF THEARTIFICIAL IRRIGATION SYSTEM IN THE LOW OF THE AMUDARYA AND ITSFEATURES (VIII CENTURY BC - IV CENTURY CE). Look to the past. 2020, vol. 1,issue 3, pp. 85-95

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-11

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÀìóäàð¸íèíã ³óéè î³èìèäà äàð¸íèíã òîøãàí ñóâëàðèíè áîø³àðèø îð³àëè

ñóíúèé ñó²îðèø òèçèìè øàêëëàíòèðèëãàí. Äàñòëàáêè êàíàëëàð êåíã âà ñà¸ç á´ëãàí.Ñóâëàðíè áîø³àðèø ó÷óí ñà³àëàðäàí ôîéäàëàíãàíëàð. Õóäóääà ñà³àíè äàñòëàáòîçàáî²¸áëèêëàð ³óðèøãàí. Î³÷àäàð¸ äåëüòàñèäàí ÷è³àðèëãàí êàíàëëàð ê´ïòàðìî³ëàíãàí á´ëñà, Ñàðè³àìèø äåëüòàñè àòðîôëàðèäà àñîñàí, ìàãèñòðàë êàíàëëàð÷è³àðèëãàí.

Äàñòëàáêè êàíàëëàð àìèðîáîä ìàäàíèÿòè îèä á´ëãàí. Àðõàèê, àíòèê äàâðëàðäàðèâîæëàíãàí. Ìèë.àââ. I àñð - ìèëîäèé IV àñðëàð äàâîìèäà êàíàëëàð ìàêñèìàëäàðàæàäà ê´ï òàðìî³ëàíãàí.

Êàëèò ñ´çëàð. Î³÷àäàð¸, Ñàðè³àìèø, Îðîëá´éè, Äîâäîí, Óçáîé, öèâèëèçàöèÿ,Àìóäàð¸, ñà³à, ñóíúèé ñó²îðèø.

Ýãàìáåðäèåâà Íèãîðà Àçàäîâíàêàíäèäàò èñòîðè÷åñêèõ íàóê, äîêòîðàíò

Òàøêåíòñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî ïåäàãîãè÷åñêîãî óíèâåðñèòåòà[email protected]

ÈÑÒÎÐÈß ÂÎÇÍÈÊÍÎÂÅÍÈß ÑÈÑÒÅÌÛÈÑÊÓÑÑÒÂÅÍÍÎÃÎ ÎÐÎØÅÍÈß Â ÍÈÇÎÂÜßÕ ÀÌÓÄÀÐÜÈÈ Å¨ ÎÑÎÁÅÍÍÎÑÒÈ (VIII ÂÅÊ ÄÎ.Í.Ý.- IV ÂÅÊ Í.Ý.)

86


ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ íèçîâüÿõ Àìóäàðüè èñêóññòâåííàÿ îðîøåíèÿ ñîçäàâàëñÿ íàîñíîâåóïðàâëåíèè

ïàâîäêîâûõ âîä ðåêè. Ïåðâûå êàíàëû áûëè øèðîêèìè è íåãëóáîêèìè. Äëÿóïðàâëåíèÿ ïàâîäêîâûõ âîä èñïîëüçîâàëè ñàêó. Ñàêà áûëà èçîáðåòåíàòàçàáàãÿáèíöàìè. Êàíàëû âûâåäåííûå èç Îê÷àäàðèíñêîé äåëüòû áûëè ñèëüíîðàçâåòâëåíû, à èç äåëüòû Ñàðèêàìûøà áûëè âûâåäåíû ìàãèñòðàëüíûå êàíàëû.

Ïåðâûå êàíàëû îòíîñÿòñÿ ê Àìèðàáàäñêîé êóëüòóðå. Â àðõàè÷åñêîì è â àíòè÷íîìïåðèîäå îíè ðàçâèâàþòñÿ. I âåêå äî í.ý. è IV âåêå í.ý. êàíàëû ìàêñèìàëüíîðàçâåòâëÿþòñÿ.

Êëþ÷åâûå ñëîâà. Àê÷àäàðüÿ, Ñàðèêàìèø, Ïðèàðàëüå, Äàâäàí, Óçáîé,öèâèëèçàöèÿ, Àìóäàðüÿ, ñàêà, èñêóññòâåííîå îðîøåíèå.

Egamberdieva Nigora AzadovnaAssistant professor,Candidate of the subject of history

at Tashkent State Pedagogical [email protected]

HISTORY OF THE ORIGIN OF THE ARTIFICIAL IRRIGATIONSYSTEM IN THE LOW OF THE AMUDARYA AND ITSFEATURES (VIII CENTURY BC - IV CENTURY CE)

ABSTRACTIn the lower reaches of the Amu Darya, artificial irrigation was created on the basis

of flood water management of the river. The first channels were wide and shallow. Sakawas used for flood water management. Saka was invented by tazabagyabinces. Thechannels which derived from the Akchadarya Delta were strongly branched, and themain channels were derived from the Sarikamysh Delta.

The first channels belong to the Amirabad culture. They developed in the archaic andancient period. The first century BC.ad and IV century ad channels were branched asmuch as possible.

Index Terms: Akchadarya, Sarikamis, the Aralsea, Dawdon, Uzboi, civilization,the Amu Darya, the Saka, an artificial irrigation.


£àäèìèé öèâèëèçàöèÿëàð äàð¸ëàðíèíã á´éëàðèäà øàêëëàíãàí. Äàð¸ëàðíèíã´çèãà õîñ æèµàòëàðè öèâèëèçàöèÿëàðíèíã ´çèãà õîñ ðèâîæëàíèøèíè

òàúìèíëàãàí. ¤ðòà Îñè¸íèíã ³àäèìèé öèâèëèçàöèÿñè Àìóäàð¸ âà óíèíã µàâçàëàðèàòðîôèäà øàêëëàíãàí. Èíñîíèÿò ³àäèìèé äàâðëàðäàí òî áóãóíãè êóíãà÷àÀìóäàð¸íèíã òåç î³àðëèãè, òîø³èíëàðè âà ëîé³àëèãèíè èíîáàòãà îëãàí µîëäàñóíúèé ñó²îðèø òèçèìèíè øàêëëàíòèðãàíëàð. Øó àñîñäà õóäóäíèíã è³òèñîäèéâà èæòèìîèé òóðìóø òàðçè µàì áåëãèëàãàí.

Àìóäàð¸ ¥èíäè³óøíèíã øèìîëèé ³èñìèäàí äåÿðëè 4000 ìåòð áàëàíäëèêäàíáîøëàíèá, ïàñòãà µàðàêàò ³èëãàíè ó÷óí æóäà òåç î³àäè. Ñóâ ê´ïàéãàíäà òåçëèãèñàáàáëè òîø³èíëàð á´ëèá òóðàäè. Àìóäàð¸ áàëàíääàí ïàñòãà òóøèø æàðà¸íèäàòóðëè æèíñëàðãà áîéèá áîðàäè, ³óéè î³èìèãà ê´ïëàá ëîé³à âà ³óìëàðíè îëèááîðàäè. Áó ëîé³àëàð äåëüòàäà ¸ò³èçèëèá, ³óéè Àìóäàð¸ õóäóäè òóïðî²èíèíãóíóìäîðëèãèíè îøèðàäè.

87


2. Ìåòîäëàð âà ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Òàä³è³îò÷èëàð Íèë âà Àìóäàð¸ ñóâëàðèíèíã ëîé³àëèãè âà ìèíåðàëëàðãà

áîéëèãèíè ñîëèøòèðãàíëàðäà Àìóäàð¸ ñóâëàðè Íèë ñóâëàðèãà íèñáàòàí áîéðî³á´ëèá ÷è³³àí [18, Ñ.24].

Ñó²îðìà äåµ³îí÷èëèê èíñîíëàð ñîíèíèíã ´ñèá áîðèøè áèëàí õ´æàëèêýµòè¸æëàðèíè ³îíäèðèø ó÷óí òîáîðà ðèâîæëàíèá áîðãàí. Äåµ³îíëàð äàð¸ òîø³èíèïàéòèäàãè ñóâëàðíè ÿ³èí àòðîôäàãè ³óëàé åðëàðãà áóðãàíëàð âà áó åðëàðíè´çëàøòèðèø æàðà¸íèäà ñóíúèé ñó²îðèø ñèðëàðèíè áèëèá îëãàíëàð.

Ñóíúèé ñó²îðèø òèçèìèíèíã èõòèðîñè äåµ³îí÷èëèê ìàäàíèÿòèíèíãðèâîæëàíèøèäà ìóõèì àµàìèÿò êàñá ýòãàí. Ñóíúèé ñó²îðèø òèçèëìàñè äàñòëàáòî² äàð¸ëàðèíèíã àëëþâèàë ëîé³àëàðèäàí µîñèë á´ëãàí óíóìäîð âîäèéëàðäà,òåêèñëèêäà î³àäèãàí êàòòà äàð¸ëàðíèíã ́ çàíëàðè âà èðìî³ëàðè á´éëàðèäà ëèìàíâà êàèð óñëóáèäà îëèá áîðèëãàí. Ëèìàí (ê´ëìàê) óñëóáèäà òî² ñîéëàðè ýòàêëàðèäàãèê´ëãà ´õøàá ¸òàäèãàí æîéëàðíèíã ÷´êìà ëîé³àñèãà ýêèí ýêèëãàí. £àéðäåµ³îí÷èëèãèäà äàð¸, óíèíã èðìî³ëàðè âà ñóíúèé êàíàëëàðíèíã ýòàêëàðèãà,òóïðî³ îñòè ñóâè áàëàíä á´ëãàí æîéëàðãà ýêèí ýêèëãàí. Áóíäàé åðëàðäà ïîëèçýêèíëàðèäàí ÿõøè µîñèë îëèíãàí[18,Ñ.67].

Àìóäàð¸íèíã ³óéè î³èìè Òóÿì´éèí òàíãëèãèäàí áîøëàíàäè[10]. £óéè î³èìäàäàð¸íèíã Î³÷àäàð¸, Ñàðè³àìèøá´éè âà Îðîëá´éè äåëüòàëàðè òàðêèá òîïãàí[9,Ñ.74]. Àìóäàð¸ ³óéè î³èìèãà ñóâíèíã áîðèø æàðà¸íè òåç-òåç ́ çãàðèá òóðãàíëèãèñàáàáëè óíèíã äåëüòàëàðèíèíã µóäóäè ãîµ êåíãàéèá, ãîµ ³èñ³àðèá, ñóâ òîø³èíëàðèâà òàí³èñëèãè á´ëèá òóðàäè. Ñóâ òîø³èíè âà³òëàðèäà Àìóäàð¸íèíã ́ çàíëàðè 3 êìäàí òî 5 êì ãà÷à êåíãàÿäè. Óíèíã ³èð²î³ëàðè ¸òè³ á´ëãàíëèãè ó÷óí òîø³èíâà³òèäà ñóâ 0,6-1,6 ì áàëàíäãà ê´òàðèëàäè [2,Ñ.105]. Øóíèíã ó÷óí µàð èêêè³èð²î³íèíã ¸³àñèäà áàëàíä äàìáàëàð ³óðèëàäè.

Àìóäàð¸íèíã ³óéè î³èìèäàãè ñóâëàðíè áîø³àðèá, äåµ³îí÷èëèê ³èëèø ´çíàâáàòèäà ³àäèìãè Õîðàçìíèíã ´çèãà õîñ ñè¸ñèé âà è³òèñîäèé µà¸ò òàðçèíèáåëãèëàãàí. Äåµ³îí÷èëèê ìàäàíèÿòèíèíã øàêëëàíèøè âà ðèâîæëàíèøèäà ìóµèìòóòãàí. £àäèìãè Õîðàçì öèâèëèçàöèÿñèíèíã ́ çèãà õîñ òàðà³³è¸òèíè òàúìèíëàãàí[15].

3.Òàä³è³îò íàòèæàëàðè:£àäèìãè Õîðàçìäà ³àçèëãàí äàñòëàáêè êàíàëëàð òàáèèé øàðîèòãà ìîñëàá,

ÿúíè òîø³èíëàðäàí ñóâ îëàäèãàí äàð¸ òóáèíèíã ïàñò-áàëàíäëèãèãà ìîñëàá³óðãàíëàð. £àäèìãè äåµ³îíëàð ñóâíè êåðàêëè æîéãà÷à åòêàçèø ó÷óí äàð¸ á´éèäàãèïàñò³àì åðëàðíèíã ÷åòëàðèíè òóçàòèá, äàð¸äàí ñóâ ÷è³àðãàíëàð. Íàòèæàäà ñà¸çâà êåíã êàíàëëàð õîñèë á´ëãàí. Áóíäà æîé ìèêðîðåëüåôèíèíã áàð÷à øàðîèòëàðèãààµàìèÿò áåðèøãàí. Àãàð êàíàë êåíã á´ëìàñà, óíãà áàð÷à òîø³èí ñóâëàðè ñè²ìàé³îëèøè ìóìêèí á´ëãàí, øóíèíãäåê, ñóâíèíã òåçäà èñèøèãà âà óíèíã ê´ï ìè³äîðäàáó²ëàíèøèãà ̧ ðäàì áåðãàí. Òàä³è³îòëàð æàðà¸íèäà øó íàðñà µàì àíè³ëàíãàíêè,èñòåúìîëäàí îðòè³÷à ñóâ ïàñòëèêëàðãà î³èçèá µàì þáîðèëãàí [18, Ñ.94-95].

Ìèë. àââ. VIII - VII àñðëàðäà ³àäèìãè Õîðàçì âîµàñèäà Àìóäàð¸íèíã ́ íã âà ñ´ë³èð²î³ëàðèäà èêêèòà õ´æàëèê ìèíòà³àñè øàêëëàíàäè. Óëàðäàí áèðèí÷èñè Î³÷àäàð¸µàâçàñèäàãè Æîíáîñ³àëúà, £àâàò³àëúà, Æèíãèëæè, Ê´ê÷à òî²è âà æàíóáèòîìîíäàãè Òóÿì´éèí µóäóäëàðèäà èëê äåµ³îí÷èëèê âà ÷îðâà÷èëèê áèëàíøó²óëëàíãàí àµîëè âàêèëëàðè á´ëñà, èêêèí÷èñè Ñàðè³àìèøá´éè ñ´ë ñîµèëè âàÓçá´é µóäóäëàðèäà ´òðî³ ÷îðâàäîðëàð õ´æàëèãè µèñîáëàíàäè.

Àìóäàð¸íèíã ³óéè î³èìèäà äàñòëàá Î³÷àäàð¸ äåëüòàñè øàêëëàíãàí. Ó µîçèðãèÒ´ðòêóë øàµðè ÿ³èíèäàí áîøëàíãàí. Óíèíã øèìîëãà òîìîí é´íàëãàí ê´ï ñîíëè

88


òàðìî³ëàðèäàí µîñèë á´ëãàí ó÷áóð÷àêñèìîí µàâçàñè ²àðá òîìîíäàí Àìóäàð¸,Ñóëòîí Óâàéñ òî²è, øàð³äàí £èçèë³óì áàðõàíëàðè áèëàí ÷åãàðàëàíãàí. Î³÷àäàð¸äåëüòàñè øèìîëèé âà æàíóáèé µàâçàëàðãà àæðàòèëàäè.

Î³÷àäàð¸ äåëüòàñèíèíã øèìîëèé µàâçàñèäà ìèë.àââ. II ìèíã éèëëèêíèíãáèðèí÷è ÿðìèäàí áîøëàá ñóâ ìè³äîðè êàìàéãàí. Áóíè òàä³è³îò÷èëàð øó äàâðãàîèä ìàíçèëãîµëàðíèíã êàì òîïèëãàíëèãè áèëàí àñîñëàéäèëàð. Æàíóáèé Î³÷àäàð¸µàâçàñèäà ýñà ñóâ ê´ï ìè³äîðäà á´ëãàí. Øóíèíã ó÷óí áó õóäóäëàðäà ê´ïëàá ê´ëëàðâà áîò³î³ëèêëàð µîñèë á´ëãàí. Ìèë.àââ. II ìèíã éèëëèêíèíã èêêèí÷è ÿðìè - Iìèíã éèëëèê áîøëàðèäà Î³÷àäàð¸íèíã æàíóáèé ´çàíè èðìî³ëàðè àòðîôëàðèäààµîëè çè÷ ÿøàãàí [8, Ñ.94-52] Àìóäàð¸ ´ç é´íàëèøèíè ³àéòàäàí øàð³ òîìîíãà´çãàðòèðèøè òóôàéëè Î³÷àäàð¸ ´çàíè ìèë.àââ I ìèíã éèëëèêäàí áîøëàáÎ³÷àäàð¸äà ñóâ î³èìè êåñêèí êàìàéèá, àíòèê äàâðãà êåëãàíäà ³óðèá ³îëàäè[16,Ñ.91-92].

Æàíóáèé Î³÷àäàð¸ ́ çàíè µàâçàëàðèäà ñóíúèé ñó²îðèø òèçèìè êåíã ðèâîæëàíãàí.Áó ´çàíäàí Àìèðîáîä, Êàëòàìèíîð, Ñóâ¸ðãàí, Æîíáîñ³àëúà, £èð³³èç,ßêêàïàðñîí, ³àäèìãè Ãàâõîðý, Òàøõèðìîí êàáè éèðèê êàíàëëàð, ê´ïëàá ´ðòà âàêè÷èê àðè³ëàð ÷è³àçèëèá, äåµ³îí÷èëèê ³èëèøãàí. Àðõàèê äàâðäà Êàëòàìèíîð,Æîíáîñ³àëúà, ßêêàïàðñîí, ³àäèìãè Ãàâõîðý, Òàøõèðìîí êóøîíëàð äàâðèäà£èð³³èç, ßêêàïàðñîí êàíàëëàðè ³óðèëãàí. Àðõàèê äàâðäà áóí¸ä ýòèëãàí áóêàíàëëàðíèíã ôàîëèÿòè ´ðòà àñðëàðãà÷à äàâîì ýòãàí.

Àìóäàð¸íèíã ´íã ñîµèëèäà æàíóáèé Î³÷àäàð¸ µàâçàëàðèäà áðîíçà äàâðèäà³àèð äåµ³îí÷èëèãè âóæóäãà êåëãàí [1, Ñ.103-133]. Äåµ³îí÷èëèêíèíã áó òóðè ñóíúèéñó²îðèøãà àñîñëàíìàãàí á´ëèá, ìàâñóìèé òîø³èíëàð, ³óðèá áîðà¸òãàí ´çàíëàðâà ê´ëëàð á´éèäà íàìëèê åòàðëè á´ëãàí æîéëàðäàãèíà àìàëãà îøèðèëãàí [18,Ñ.67]. Óëàðíèíã äàëàëàðè ́ çàíëàð á´éëàá æîéëàøãàí. Òàä³è³îò÷è Á.Â.Àíäðèàíîâóíè ³óéèäàãè ñèñòåìà îð³àëè èçîµëàéäè: äàð¸-ýñêè ´çàí- àðè³-äàëà [1,Ñ.108].Áóíäàé òèçèìëàð Áîçîð³àëúà âà Ê´ê÷à-3 ¸äãîðëèêëàðè àòðîôëàðèäà êåíã òàä³è³³èëèíãàí. Óëàðíèíã ¸íèäàí òîçàáî²¸áëèêëàðíèíã ê´ïëàá ñîïîë áóþìëàðèñèíè³ëàðè òîïèëãàí. £àèð äåµ³îíëèãè áèëàí øó²óëëàíãàí òîçàáî²¸áëèêëàðêàíàëëàðíèíã áîø ³èñìèãà ³óðèëìà ³óðèá, àðè³ëàðäàãè ñóâëàðíè áîø³àðãàíëàð.Êàíàëíèíã áîø ³èñìèäàãè ³óðèëìàíèíã êåíãëèãè 8 âà 13 ìåòð, áàëàíäëèãè 30-50 ñì á´ëãàí 2 òà òóïðî³ óþìè µîëäà òîïèëãàí.

Êàíàëíèíã áîø ³èñìèäàãè ³óðèëìà "ñà³à" äåá àòàëàäè. Òàä³è³îò÷èëàð ôèêðè÷à,³óéè Àìóäàð¸ µàâçàëàðèäà ñà³àíè äàñòëàá òîçàáî²¸áëèêëàð ³óðèøãàí [1, Ñ.108].Óëàðíèíã áó èõòèðîñèäàí àµîëè áóãóíãè êóíãà÷à êåíã ôîéäàëàíèá êåëàäè. Ñà³àäàð¸íèíã ñåêèí î³àäèãàí æîéëàðèãà òóïðî³ áèëàí áèðãàëèêäà òîø ò´ïëàø ¸êè´ò-´ëàíëàð ̧ ðäàìèäà áî²ëàì òàøëàø áèëàí ³óðèëãàí îääèé ò´²îíëàð µèñîáëàíàäè.Ñà³à îð³àëè êàíàë âà àðè³ëàðãà þáîðèëàäèãàí ñóâ áîø³àðèëãàí. Ñà³àëàðíè³óðèøäà èøëàòèëàäèãàí ´çèãà õîñ áî²ëàìëàð ³óéèäàãè óñëóáäà òàé¸ðëàíãàí:³àìèø âà ë´õ ´ðàìè è÷èãà õàøàê âà òîø ñîëèíèá, öèëèíäð øàêëèäà ´ðàëãàí.¤ðàìíèíã ò´ðò æîéèäàí ë´õ âà ³àìèø ³´øèëãàí µîëäà ýøèëãàí èï áèëàí áî²ëàíãàí.Áî²ëàì ó÷óí þë²óí µàì èøëàòèëãàí. Òàé¸ð á´ëãàí áî²ëàìíèíã äèàìåòðè èêêèêèøè ³óëî÷è àòðîôèäà á´ëèá, óçóíëèãè 4-6 ìåòðãà÷à á´ëãàí. Î²èðëèãè 50 êã.äàí-500êã.ãà÷à âà óíäàí µàì î²èððî³ á´ëãàí. Áóãóíãè êóíäà ñà³àíè ³óðèøäàèøëàòèëàäèãàí áî²ëàìëàð ¤çáåêèñòîí âèëîÿòëàðäà òóðëè÷à íîìëàíàäè. Çàðàôøîíâîµàñèäà íàâàëà ¸êè íîâàëà, Õîðàçìäà íîâàðäè ¸êè âàðäè, Ôàð²îíà âîµàñèäàóëóê, Ñèðäàð¸ âàÒîøêåíòäà ³îðàáóðà, Ñóðõîí âîµàñèäà í´²àëà äåá àòàëàäè [17,Ñ. 225].

89


Èëê òåìèð äàâðèäà (ìèë. àââ. IX-VIII àñðëàðäà) ³àäèìãè Õîðàçì õóäóäèäàÀìèðîáîä ìàäàíèÿòè êåíã òàð³àëãàí. Áó ìàäàíèÿòãà îèä èëê ìàíçèëãîµëàðÀìèðîáîä êàíàëè á´éëàðèäàí òîïèëãàí[16,Ñ.94-95]. Àìèðîáîä êàíàëèÎ³÷àäàð¸íèíã ýñêè ́ çàíèíè ³àéòà òèêëàø îð³àëè êàíàëãà àéëàíòèðèëãàí âà óíäàíàðè³ëàð ÷è³àðèëãàí. Áóíäàé àðè³ëàð £àâàò 2 (ìèë.àââ. IX-VII àñðëàð),Áîçîð³àëúàíèíã øèìîëèé ³èñìèäàí òîïèëãàí[18].

Àìèðîáîäëèêëàðíèíã ÿðèì åðò´ëà âà ÷àéëàëàðäàí èáîðàò ³èøëî³ëàðè êàíàëëàðá´éëàðèäà ³óðèëãàí[1,Ñ.113]. Óëàðíèíã êàíàëëàðè ýñêè ´çàí ¸êè êè÷èêèðìî³ëàðäàí ÷è³àðèëãàíëèãè ñàáàáëè, áèð æîéäà ìó³óì ÿøàìàãàíëàð. Ñà³àíèñóâ îëèá êåòèøè ¸êè àðè³ëàðíèíã ëîé³à áèëàí ò´ëèøè áèëàí áîø³à æîéãàê´÷èá, ÿíãè òàðìî³ ³óðèøãàí. ×óíêè êàíàë âà àðè³ëàð áèð íå÷à ìàðòà òîçàëàíãà÷,³èð²î³ëàðè áàëàíä á´ëèá êåòãàí âà óíè ÿíà ³àéòà òîçàëàøäàí ê´ðà ÿíãè àðè³³àçèø êàì ìåµíàò òàëàá ³èëãàí. Øóíèíã ó÷óí ýñêè àðè³ ¸íèäàí ÿíãè àðè³ëàð³àçèøãàí[1, Ñ.113].

Òàä³è³îò÷èëàð ôèêðè÷à, àìèðîáîäëèêëàð òàáèèé ñóâ èðìî³ëàðèíè äàëàëàðãàé´íàëòèðèø æàðà¸íèäà êàíàëëàð óçàéãàí, êåíãàéãàí âà òàðìî³ëàíãàí.Ñ.Ï.Òîëñòîâíèíã ¸çèøè÷à, ìèë.àââ. VIII àñð îõèðèäàí áîøëàá êåíãëèãè 40 ì ãàåòàäèãàí éèðèê ñóíúèé êàíàëëàð áóí¸ä ýòèëà áîøëàíãàí[13, Ñ. 360; 12, Ñ.183].

£àäèìãè Õîðàçìäà äåµ³îí÷èëèê ìàäàíèÿòèíèíã ðèâîæëàíèøèäà àðõàèê äàâð,ÿúíè ìèë.àââ. VI-IV àñðëàð àëîµèäà ´ðèíãà ýãà. Áó äàâðäà ³óéè Àìóäàð¸íèíã õàðèêêàëà ³èð²î²èäà äåµ³îí÷èëèê ³èëèíèá, ñóíúèé ñó²îðèø òèçèìèíè ÿíàäàðèâîæëàíòèðãàíëàð. Àõàìîíèéëàð èìïåðèÿñè äàâðèäà òóðëè äàâëàòëàð áèëàíàëî³àíèíã ÿíàäà ðèâîæëàíèøè äåµ³îí÷èëèê ìàäàíèÿòèãà µàì ´ç òàúñèðèíèê´ðñàòãàí. Áó äàâðäà, êàðòîìåòðèê µèñîáãà ê´ðà, Àìóäàð¸íèíã ´íã ³èð²î²èäàãèìàãèñòðàëü êàíàëëàð 150 êìãà÷à åòãàí[1,Ñ.136]. Àðõàèê äàâð êàíàëëàðè µàëè ñà¸çâà êåíãëèãè áèëàí (40 ì.ãà÷à á´ëãàí) îëäèíãè äàâðäàãè êàíàëëàðãà ´õøàãàí,ëåêèí îëäèíãè äàâðäàãèãà íèñáàòàí óçóíëèãè âà òàðìî³ëàíãàíëèãè áèëàí ôàð³³èëãàí.

Æàíóáèé Î³÷àäàð¸äàí ÷è³àðèëãàí Êàëòàìèíîð êàíàëè ìèë.àââ. VI-V àñðëàðäà³óðèëãàí. Ó £´é³èðèëãàí ³àëúàíèíã 10 êì. æàíóáèäàí ´òãàí. Óíäà ìèëîäèé IVàñðëàðãà÷à £´é³èðèëãàí ³àëúà àòðîôëàðèäà, Îäàìëè ³àëúà àòðîôëàðèäà ýñàìèëîäèé VIII àñðëàðãà÷à ñóâ á´ëãàíëèãè àíè³ëàíãàí[1,Ñ.118]. Êàëòàìèíîð êàíàëèêàíãþé äàâðèäà (ìèë.àââ.IV-II àñð.) ³àéòàäàí ³óðèëãàí. Êàíàë 2000 ãåêòàð õóäóäíèýãàëëàãàí. Êàíàë ´òêèð áóð÷àê îñòèäà ÷è³àðèëèá, äàðàõò øîõëàðèãà ´õøàãàíµîëäà òàðìî³ëàíèá êåòãàí[1, Ñ.125]. Óëàðíèíã àòðîôèäàí äàëàëàð, ïîëèçëàð,áî²ëàð âà óçóìçîðëàðíèíã ³îëäè³ëàðè òîïèëãàí. Á.Â.Àíäðèàíîâ òàä³è³îòëàðæàðà¸íèäà 15 êì. óçóíëèêäàãè êàíàëíè ³àçèø ó÷óí 30 êóí äàâîìèäà 5 ìèíã èø÷èêó÷ êåðàê á´ëãàí äåá ê´ðñàòãàí[1,Ñ.121]. Òîçàëàø ó÷óí ýñà, µàð éèëè 30 êóíäà2000 èø÷è êó÷è çàðóð á´ëãàí äåá µèñîáëàá, áóíäàé ñó²îðèø òèçèìèíè ³óðèø âàòîçàëàø èøëàðèíè ôà³àò ìàðêàçëàøãàí äàâëàò òèçèìèãèíà ýïëàé îëãàí äåáõóëîñà áåðãàí îëèì.

Áîçîð³àëúà, £´øïàðñîí, £èçèë ³àëúà, Äóìàí³àëúà àòðîôëàðèäàí µàì àðõàèêêàíàë èçëàðè òîïèëãàí[17, Ñ.99;1, Ñ.125]. Áîçîð³àëúà ¸äãîðëèãèíèíã ²àðáèéòîìîíèäàí òîïèëãàí àðõàèê äàâðãà îèä êàíàëíèíã óçóíëèãè 8-9 êì.íè, êåíãëèãèýñà 40 ìåòðíè òàøêèë ³èëãàí[1,Ñ.116]. Áó êàíàë ýñêè äàð¸ ́ çàíè á´éëàá ³óðèëãàíâà ôà³àò áèð òîìîíëàìà òàðìî³ëàíãàí. Àðè³ëàð ̧ íèäà 88õ90õ92õ112 ìåòð µàæìäàãèäàëà èçëàðè µàì òîïèëãàí[1,Ñ.116]. Áó åðäàí àðõàèê, ³àí² âà êóøîíëàð äàâðèãàîèä ñîïîë ñèíè³ëàðè òîïèëãàí. Áó ýñà áó õóäóäíèíã óçî³ âà³ò èíñîíëàð òîìîíèäàí

90


´çëàøòèðèëãàíëèãèäàí äàðàê áåðàäè.Àðõàèê äàâð îõèðëàðèãà êåëèá, æàíóáèé Î³÷àäàð¸ ´çàíèäà ñóâíèíã êàìàÿ

áîøëàãàíè ñàáàáëè äåµ³îíëàð êàíàëëàðíè ́ çàííèíã ́ çèäàí ÷è³àðà áîøëàãàíëàð[1,Ñ.118]. Á.È.Âàéíáåðã ñà³àëàðíè äàð¸íèíã ́ çèãà ³óðèëãàí äàâðèíè ìèë.àââ. IV-IIàñðëàð á´ëèøè äåá ê´ðñàòàäè. [6,Ñ.26].Êóøîíëàð äàâðèäà æàíóáèé Î³÷àäàð¸äàñóâ êàìàéèá, áàð÷à êàíàëëàðíèíã ñà³àñè äàð¸íèíã ´çèãà ³óðèëãàí[1,Ñ.137].

Ìèë.àââ. IV àñðäàí áîøëàá, êàíàëëàð ÷ó³óðëàøèá, ³èð²î³ëàð êåíãëèãè òîðàÿáîøëàãàí. Áó äàâðäà ³èð²î³ëàð êåíãëèãè 20 ìåòðãà êèðàéòèðèëãàí á´ëñà, ìèë.àââ.Iàñð-ìèëîäèé IV àñðëàðãà êåëèá 10-11 ìåòðíè òàøêèë ³èëãàí. Áó äàâðäà ñóíúèéêàíàëëàð àí÷à êåíã õóäóäíè, ÿúíè 250-300 êì.íè ýãàëëàãàí [17,Ñ.136]. Áó äàâðäàò´²îíëàðíè ³óðèø óñëóáè ÿíàäà ìóêàììàëëàøãàí. Ìóñòàµêàì ³óðèëãàí ò´²îíëàð¸ðäàìèäà ñóâ ÷è³àðèëãàí êàíàëëàðäàí óçî³ âà³ò ôîéäàëàíèø èìêîíè áåðãàí. Áóýñà ´ç íàâáàòèäà ýêèí äàëàëàðíèíã µàì êåíãàéèøèãà îëèá êåëãàí. Òàä³è³îòëàðæàðà¸íèäà àíè³ëàíèøè÷à, øó äàâðäàí áîøëàá äåµ³îíëàð µîñèë óíóìäîðëèãèíèîøèðèø ó÷óí äàëàëàðãà ´²èò áåðãàíëàð. ¤²èò ñèôàòèäà êàíàë âà àðè³ëàðíèíãðîøèäàãè (êàíàë, àðè³ëàðíèíã ³èð²î³ëàðèíè õîðàçìëèêëàð "ðîø" äåá àòàéäè-Í.Ý.) òóïðî³ëàðèíè, ÿúíè êàíàëëàðíè òîçàëàøäà ÷è³àðèëãàí ìèíåðàëëàðãà áîéòóïðî³ëàðíè èøëàòèøãàí[1,Ñ.137].

Èððèãàöèÿ òèçèìèíèíã ðèâîæëàíèøè äåµ³îí÷èëèê ³èëèíàäèãàí õóäóäëàðíèíãêåíãàéèøè îëèá êåëäè. Ìèë.àââ. IV àñðäàí Àìóäàð¸ µàâçàñèäà êåíã ́ çëàøòèðèëäè.Òàä³è³îò÷èëàð ôèêðè÷à, Àìóäàð¸ ³óéè î³èìèäà èððèãàöèÿ òàðìî³ëàðè õóäóäèµîçèðãèãà íèñáàòàí ò´ðò áàðîáàð êàòòà á´ëãàí [7,Ñ.30-31]. Òàä³è³îò÷èëàð ôèêðè÷à,³àäèìãè Õîðàçìäà èððèãàòîðëàð ìàêòàáè ÿðàòèëãàí, ÷óíêè êàíàëëàð ÷ó³óð áèëèìâà ìàëàêà àñîñèäà ìóêàììàë òàðçäà áóí¸ä ýòèëãàí. Áóíäàé êàíàëëàð óçî³ âà³òõèçìàò ³èëãàí. Àðõàèê äàâðäà ÿðàòèëãàí êàíàëëàðíèíã àêñàðèàòè ́ ðòà àñðëàðãà÷à,àíòèê äàâðäà ³óðèëãàí êàíàëëàð ýñà, µîçèðãè äàâðãà÷à õèçìàò ³èëìî³äà.

Êàíàëëàðíè ³óðèøäà æîé ðåëüåôè, ñóâ ñàðôè, íàçîðàòè ìàòåìàòèêà,ãèäðîòåõíèêà, êàðòîãðàôèÿ, àñòðîíîìèÿ âà êàëåíäàðü ñîµàëàðè á´éè÷à þ³îðèáèëèì âà ê´íèêìàíè òàëàá ³èëãàí. Á.Â.Àíäðèàíîâ ôèêðè á´éè÷à ñó²îðèøìàñàëàëàðè áèëàí èáîäàòõîíàëàðäà ³îµèíëàð øó²óëëàíãàíëàð[1,Ñ.137;20,Ñ.251].

Ìèë.àââ. I àñðäàí òî ìèëîäèé IV àñðãà÷à á´ëãàí äàâð ìîáàéíèäà, ÿúíè êóøîíëàðäàâðèäà êàíàëëàð ìàêñèìàë äàðàæàäà ê´ï òàðìî³ëàíãàí. Áóíè òàä³è³îò÷èëàðÊàëòàìèíîð, £èð³³èç êàíàëëàðè ìèñîëèäà ́ ðãàíèøãàí. Áó äàâðäà äàëàëàð µàæìæèµàòäàí êàòòàëàøãàí. Äåµ³îí÷èëèê ìàµñóëîòëàðè ñîíè ÿíàäà ê´ïàéãàí.£´é³èðèëãàí ³àëúà ̧ äãîðëèãèäàí òàðè³, áó²äîé, øàôòîëè äàíàãè, óçóì âà æèéäàäàíàêëàðè òîïèëãàí[20,Ñ.51-71]. Êàíàëëàðäàãè íàçîðàòíè óøëàá òóðèø ó÷óíêàíàëëàðíèíã þ³îðè âà ³óéè ³èñìèäà ìóñòàµêàì ³àëúàëàð ³óðèëãàí.

£èð³³èç êàíàëè Êàëòàìèíîð êàíàëèãà ïàðàëåë ðàâèøäà ³óðèëãàí á´ëèá, óµîçèðãè äàâðãà÷à ôàîëèÿò þðèòàäè. Óìóìèé óçóíëèãè 90 êì òàøêèë ³èëèá, óíèñà³ëàø âà òîçàëàø ó÷óí éèëèãà 6-7 ìèíã îäàì çàðóð á´ëãàí [1,Ñ.133]. £èð³³èçêàíàëèíèíã ³óéè î³èìèäà Ãóëäóðñóí ³àëúà æîéëàøãàí. Áó êàíàë àòðîôèäàíêóøîíëàð äàâðèãà îèä ê´ïëàá ¸äãîðëèêëàð òîïèëãàí: Êàòòà £èð³³èç, £óìáîñãàí³àëúà, £´ð²îøèí³àëúà, Êè÷èê £èð³³èç, Áåðêóò³àëúà, Óé³àëúà, Îòñèç ³àëúà.£´ð²îøèí³àëúà áàëàíä òåïàëèê óñòèãà ³óðèëãàí á´ëèá, óíèíã ýòàãèäà áî² âàóçóìçîð äàëàëàðè òîïèëãàí. £àëúà ÿ³èíèäà 90õ80 ìåòð ìàéäîíãà ñîïîë ñèíè³ëàðèáèëàí ò´øàëãàí æîé á´ëãàí. Òàä³è³îò÷èëàð ôèêðè÷à áó áîçîð á´ëèøè ìóìêèí[1,Ñ.132]. Êè÷èê £èð³³èç êàíàëè ³àí² äàâðèäà ³óðèëãàí á´ëèá, êàíàë á´éëàáê´ïëàá ³àí², êóøîí âà àôðèèéëàð äàâðèãà îèä ñîïîë áóþìëàð ³îëäè³ëàðè òîïèëãàí

91


[1,Ñ.132]. Óé³àëúà ¸äãîðëèãèíèíã ¸íèäàãè ê´ë ¸³àñèäàí êóøîíëàð äàâðèãà îèäõóìäîí òîïèëãàí [1,Ñ.130].

ßêêà ïàðñîí êàíàëè £èð³³èç êàíàëèíèíã òàðìî²è á´ëèá, Ãóëäóðñèí ³àëúààòðîôèäàí áîøëàíèá, ³óéè î³èìè Ñóëòàíóèçäàã òî² òèçìàëàðèãà÷à áîðãàí. £óéèî³èìèäà À¸ë³àëúà 1 ¸äãîðëèãè òåïàëèê óñòèãà ò´²ðèò´ðòáóð÷àê øàêëèäà áóí¸äýòèëãàí [1,Ñ.133; 14,Ñ.103,170]. Àÿç³àëúà 3 ¸äãîðëèãè ìóñòàµêàì ³´ð²îí á´ëèáóçóìçîð ´ðòàñèäà êóðèëãàí. ßêêàïàðñîí êàíàëè õóäóäè á´éëàá µàì àðõàèê, ³àí²,êóøîí âà àôðè²èéëàð äàâðèãà îèä ³èøëî³ëàðíèíã èçëàðè òîïèëãàí.

Î³÷àäàð¸ ´çàíèíèíã ýíã ÷åêêà øàð³èé ³èñìèäàí Æîíáîñ³àëúà êàíàëè³óðèëãàí[17,Ñ.41]. Áó âîµàäàãè àµîëèíè âà ñó²îðèëàäèãàí åðëàðíè µèìîÿ ³èëèøâà ÷åãàðà ³àëúàñè ñèôàòèäà Æîíáîñ³àëúà ³àëúàñè ³óðèëãàí. Áîçîð³àëúà,Æîíáîñ³àëúà âà £´é³èðèëãàí³àëúà Àìóäàð¸íèíã ´íã ³èð²î²èäàãè ³àäèìãèäåµ³îí÷èëèê âîµàñèíèíã ìóñòàµêàìëàíãàí éèðèê ìàðêàçèé øàµàðëàðè á´ëãàí[17,Ñ.85]. Òàä³è³îò÷èëàð £´é³èðèëãàí ³àëúà àòðîôëàðèäàí ³èøëî³ëàðíèíãèçëàðèíè òîïèøãàí. £èøëî³ëàð µàð áèð ³àëúà àòðîôëàðèäà á´ëãàí, ÷óíêè ³èøëî³àµîëèñè áèð òîìîíäàí ³àëúàíè îçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðè áèëàí òàúìèíëàñà,èêêèí÷è òîìîíäàí ÿíãè êàíàëëàð ³óðèø, òîçàëàø, êåíãàéòèðèø, áèð ìàðîìèäàóøëàá òóðèø èøëàðèäà ôàîë èøòèðîê ýòãàíëàð. Øó áèëàí áèðãà äóøìàí µóæóìèïàéòèäà ³àëúà óëàðãà µèìîÿ ó÷óí áîøïàíà á´ëãàí.

£àäèìãè Ãàâõîðý êàíàëè Î³÷àäàð¸íèíã ²àðáèé ³èñìèäàí ÷è³àðèëãàí á´ëèá,òóðëè äàâðëàðãà îèä ìàãèñòðàë êàíàëëàð ñèñòåìàñèäàí èáîðàò. Ó áèð òîìîíëàìàòàðìî³ëàíãàí. £àäèìãè Ãàâõîðý êàíàëèíèíã Æèëäè³³àëúàãà÷à á´ëãàí õóäóäè³àäèìãè äàâðãà îèä á´ëèá, êåéèíãè äàâîìè ýñà ´ðòà àñðëàðãà îèä µèñîáëàíàäè.£èç³àëúà, Òóïðî³³àëúà, Áóðëè³àëúà àòðîôèäàí êóøîí, àôðè²èéëàð äàâðèãà îèäáèð íå÷à õóìäîíëàð òîïèëãàí. Óëàðíèíã óçóíëèãè 10 äàí 50 ìåòðãà÷à, áàëàíäëèãè1,5-2 ì òàøêèë ³èëãàí [1,Ñ.135]. Áó åðäà éèðèê µàæìäàãè õóìëàð µàì èøëàá÷è³àðèëãàí.

Æèíãèëæè âîµàñèäà êóøîíëàð äàâðèäà êàòòà ´çãàðèøëàð þç áåðãàí. Àðè³ëàðÿíàäà êåíã õóäóäëàðãà òàðìî³ëàíèá êåòãàí. Àðõàèê äàâðäà ñó²îðèëàäèãàí õóäóä60-100 ãåêòàð á´ëñà, êóøîíëàð äàâðèäà 200-250 ãåêòàðíè òàøêèë ³èëãàí. Êóøîíëàðäàâðèäà äåµ³îí÷èëèêíèíã àñîñèé ³èñìèíè óçóìçîð âà áî²ëàð òàøêèë ³èëãàí[1,Ñ.130].

Àìóäàð¸íèíã ÷àï ³èð²î²èäàãè Ñàðè³àìèø äåëüòàñè ïàëåîëèò äàâðèíèíãîõèðëàðèãà êåëãàíäà òàðêèá òîïãàí. Ñàðè³àìèø äåëüòàñè æàíóá âà ²àðá òîìîíäàí£îðà³óì ñàµðîñè áèëàí òóòàøãàí. Áó ³óìëàð æàíóáäà £îïåòäî²ãà÷à, ²àðáäà Êàñïèéäåíãèçèãà÷à áîðèá åòàäè [17,Ñ.39]. Àìóäàð¸ ÷àï ³èð²î²èíèíã äåµ³îí÷èëèê âîµàñèøèìîëäà óñòþðò ÷èíêè áèëàí, ²àðáäà Ñàðè³àìèø áèëàí, æàíóáäà ³îðà³óì áèëàí÷åãàðàëàíãàí.

Ñàðè³àìèø äåëüòàñè õóäóäèäàí èáòèäîéè äàâðëàðãà îèä ìàäàíèé ³àòëàì èçëàðèòîïèëìàãàí. Àìóäàð¸íèíã ÷àï ³èð²î²è Ñàðè³àìèø áîòè²èãà íèñáàòàí 40 ìáàëàíëèêäà æîéëàøãàí. [1,Ñ.146]. Õóäóäíèíã óìóìèé ìàéäîíè 1 ìëí. ãåêòàðíèòàøêèë ³èëàäè. Õóäóääà Àìóäàð¸íèíã £àíõàäàð¸, Òóíèäàð¸, Äîâäîí, Äàð¸ëè³(£´õíàäàð¸) êàáè ê´õíà èðìî³ëàðè ìàâæóä [1,Ñ.146; 12,Ñ.147-174]. Óëàðíèíãîðàñèäàí ýíã éèðèê èðìî²è Äîâäîí âà Äàð¸ëè³ µèñîáëàíàäè. Äîâäîí µîçèðãèÕîí³à âà ßíãè Óðãàí÷ îðàëè²èäà, Äàð¸ëè³ ýñà, ßíãè Óðãàí÷äàí 15-18 êìøèìîëðî³äà Àìóäàð¸äàí àæðàëèá ÷è³³àí. Óëàð áèð áèðèãà íèñáàòàí 20-30 êììàñîôàäà ïàðàëëåë ðàâèøäà ²àðáãà òîìîí µàðàêàòëàíãàí. Äîâäîí ́ çàíèíèíã ́ ðòàâà æàíóáèé î³èìè äåëüòàëàðè ñåðòàðìî³ µèñîáëàíàäè. Øèìîëèé òàðìî²è ýñà,

92


Ñàðè³àìèøãà áîðèá ³óÿäè. Ñàðè³àìèø áîòè²è Òàðèìêîé âà Áóòåíòîâ îðàëè²èäàæîéëàøãàí.

Äàð¸ëèê èðìî²è µàì Òàøàóç øàµðèíèíã øèìîëèé ³èñìèäàí ́ òèá, Ê´µíà Óðãàí÷òîìîí é´íàëèá, Óñòþðò áóðíèäàí Øèðâàí³àëà âà Äåâêåñêåí (Âàçèð) ̧ äãîðëèêëàðîð³àëè Áóòåíòàóíèíã øèìîëèé ýòàêëàðèäàí áîðèá, Ñàðè³àìèøãà ³óÿäè [1,Ñ.146].Ñàðè³àìèø ê´ëèäà ñóâíèíã ò´ëèøè íàòèæàñèäà Óçáîé èðìî²èãà ñóâ ³óéèëãàí.Øó ñàáàá Óçáîé âà Ñàðè³àìèø ê´ëèíèíã ñóâ áèëàí òàúìèíëàíèøè Äîâäîí âàÄàð¸ëè³äàãè ñóâ ìè³äîðèãà áî²ëè³ á´ëãàí. Óëàðíèíã ñóâ ìè³äîðè ýñà, Àìóäàð¸ñóâè áèëàí áî²ëàíãàí.

Õîðàçì òàðèõèíè ´ðãàíèøäàãè ýíã ìóµèì ìàñàëàëàðäàí áèðè áó Àìóäàð¸ñóâëàðèíèíã Êàñïèé äåíãèçèãà ³óéèëèøè, ÿúíè Óçáîé ìóàììîñèäèð. Áó ìàñàëàòàä³è³îò÷èëàð òîìîíèäàí ýíã ê´ï òàõëèë ³èëèíãàí ìàñàëàëàðäàí áèðèäèð.

Ìèë.àââ. IV-III ìèíã éèëëèêëàðäà Àìóäàð¸ ñóâëàðè Êàñïèé äåíãèçèãà÷à åòèááîðãàí. Ìèë.àââ. II ìèíã éèëëèê áîøëàðèäàí êåëèá, ó åðäà ñóâ î³èìè á´ëìàãàí[8,Ñ.52;5,Ñ.22]. Øó ñàáàáäàí µàì áðîíçà äàâðèãà îèä ìàíçèëãîµëàð áó õóäóäëàðäàêàì òîïèëãàí [12,Ñ.23]. Ìèë. àââ. I ìèíã éèëëèê áîøëàðèäà Ñàðè³àìèøá´éèäåëüòàñè ñóâ áèëàí òàúìèíëàíà áîøëàéäè. Ìèë. àââ. VII àñð áîøëàðèäàíÑàðè³àìèøá´éè äåëüòàñèäà ñóâ ê´ï á´ëãàí. Áó µîëàò ìèëîäèé IV-V àñðëàðãà÷àäàâîì ýòãàí [5,Ñ.37]. ̈ çìà ìàíáàëàðäà ³àéä ³èëèíèøè÷à, øó äàâðëàðäà ÓçáîéäàíÊàñïèé äåíãèçèãà êåìàëàð ³àòíàãàí [11, XI, VII. 3].

Óçáîé õóäóäèäà ìèë.àââ. VIII-VI àñðëàðäà ñóâíèíã ê´ïàéèøè ÿíãè ³àáèëàëàðíèíãêåëèá æîéëàøèøëàðèãà çàìèí ÿðàòäè. Áó åðäà ́ òðî³ âà ÿðèì ê´÷ìàí÷è ÷îðâàäîðëàðêåëèá æîéëàøèøè íàòèæàñèäà £óéèñîé ìàäàíèÿòè øàêëëàíãàí[5,Ñ.20-23]. Óëàð³îëäèðãàí ìîääèé àø¸ëàð Àìèðîáîäëèêëàðíèêèäàí ôàð³ ³èëãàí. Òàä³è³îò÷èëàðôèêðè÷à, áó ìàäàíèÿòãà ³óéè Ñèðäàð¸ ñàêëàðè-÷îðâàäîðëàðè àñîññîëãàí.£óéèñîéëèêëàð ÷àéëà, åðò´ëàëàðäà ÿøàá, àñîñàí ÷îðâà÷èëèê, êàèðäåµ³îí÷èëèãè âà ìåòàëãà èøëîâ áåðèø áèëàí øó²óëëàíèøãàí. Êóéèñîé ìàäàíèÿòèãàîèä £óéèñîé-2, ßññè³èð ³èøëî³ëàðè, Ñàêàð÷àãà, Òóìåê-Êè÷èæèê ìîçîð-³´ð²îíëàðè, Òàðì³îÿ ³èøëî²è âà ³àáðèñòîíèäàí òîïèá ´ðãàíèëãàí [4].

Óçáîéãà ñóâíèíã äîèìèé ³óéèøè ìèë.àââ. áèðèí÷è ìèíã éèëëèêíèíãáîøëàðèäàí ò´õòàãàí, ÷óíêè øó äàâðäàí Ñàðè³àìèø ê´ëèäà ñóâ ñàòµè ïàñàéãàí.Áèð òîìîíäàí Àìóäàð¸ ñóâëàðè ê´ïðî³ Îðîë äåëüòàñèãà ³óéèëà áîøëàãàí á´ëñà,èêêèí÷è òîìîíäàí ìèë.àââ. 1 ìèíã éèëëèêíèíã èêêèí÷è ÿðìèäàí áó õóäóäëàðäàñóíúèé ñó²îðèø òèçèìàñè ðèâîæëàíèá, Ñàðè³àìèøãà áîðàäèãàí ñóâ µàæìè³èñ³àðãàí. [1,Ñ.147].

Äîâäîí êàíàëèíèíã ́ íã ³èð²î²èäàí Ê´µíà Óàç âà ÷àï ³èð²î²èäàí ×åðìîí¸áêàíàëè ñèñòåìàñè ÷è³àðèëãàí. Ê´µíà Óàç êàíàëè ìèë.àââ. IV àñðíèíã áèðèí÷èÿðìèäà Æàíóáèé âà Øèìîëèé Äàóäàí äàð¸ëàðè îðàëè²èäà áóí¸ä ýòèëãàí [6,Ñ.27].Óíèíã êàíàëëàðè ò´²ðèáóð÷àê îñòèäà òàðìî³ëàíãàí á´ëèá, óíäà ìàéäà àðè³ñîíè íèµîÿòäà êàì. Ê´µíà Óàçäà äàð¸ òîìîíëàðè äàìáàëàð áèëàí µèìîÿëàíãàí.Òàä³è³îòëàð æàðà¸íèäà äàð¸ ñóâèíèíã òîøèá êåòãàí èçëàðè òîïèëãàí. Áó äàìáàëàðäàð¸ ñóâèäàí àµîëèíè µèìîÿ ³èëèø ó÷óí ³óðèëãàí[1,Ñ.157].

×åðìîí¸á êàíàëè Äîâäîí êàíàëèíèíã ýñêè ́ çàíèíè ³àéòà òèêëàø æàðà¸íèäàìèë.àââ. IV-III àñðëàðäà ³óðèëãàí. Ó Äîâäîí êàíàëè þâèá êåòãàí äàðàñè á´éëàá³óðèëãàí. Ìèëîäèé II-III àñðëàðèãà÷à êàíàëäà ñóâ á´ëãàí. ×åðìîí¸á êàíàëè 150êì óçóíëèêêà ýãà á´ëèá, òàðìî³ëàíèá êåòãàí. Óíèíã âîµàñè 3 ìèíã ãåêòàð õóäóäíèýãàëëàãàí. [1,Ñ.161]. ×åðìîí¸á êàíàëè µàâçàñèäà Ê´çàëè³èð, Êàíãà³àëà,£àíäóì³àëúà, Ê´µíàâîñ Ãîâóð³àëúà, £àëúàëè³èð 2, Øîõñàíàì, £´íàðëè³àëúà,

93


Çìóõøèð (Çàìàõøàð), Ãîâóðêàëà êàáè ³àëúàëàð ³óðèëãàí[17,Ñ.86]. ×åðìîí¸á âàóíèíã èðìî³ëàðè á´éëàá ê´ïëàá òóðàð æîé èçëàðè ³´ð²îíëàð, àíòèê äàâð êåðàìèêàñèõóìäîíëàðèíèíã èçëàðè òîïèëãàí. Øîõñàíàì ³àëúàñè àòðîôèäàãè êàíàëíèíãòóïðî³ êåñìàñè ìîðôîëîãèê òàõëèëè àñîñèäà äåµ³îí÷èëèêíèíã áàð÷à áîñ³è÷ëàðèàíè³ëàíãàí [1,Ñ.162]. Óíãà ê´ðà áó åðäà äàñòëàá èëê ëèìàí ¸êè êàèð óñëóáèäàäåµ³îí÷èëèê ³èëèíãàí. Áó åðäà µà¸ò êóøîíëàð äàâðèãà÷à äàâîì ýòãàí, êåéèí³óðèá ³îëãàí. Ê´çàëè³èðäàí 10 êì ²àðáäà óçóíëèãè 10 êì á´ëãàí êåíã êàíàëòîïèëãàí. [1,Ñ.155]. Óíèíã øàð³ òîìîíèäàí áèð íå÷à êàíàëëàðíèíã èçëàðè òîïèëãàí.Óëàð Äàóäàíãà íèñáàòàí ïàðàëåë ðàâèøäà òàð³àëãàí [1,Ñ.162].

Àìóäàð¸íèíã èðìî³ëàðè ´ç é´íàëèøëàðèíè òåç-òåç ´çãàðòèðèá òóðãàíëèãèñàáàáëè àíòèê äàâðíèíã áîøëàðèãà êåëèá, ÿúíè ìèë.àââ. IV àñðäàí Äîâäîíêàíàëèíèíã ñóâè áîðãàí ñàðè êàìàÿ áîðãàí. Ó ôà³àò ×èðìîí¸ï êàíàëèíè ñóâáèëàí òàúìèíëàãàí. Øóíèíã ó÷óí áó äàâðäà ôà³àò £àëúàëè³èð, Ê´çàëè³èðâîµàëàðè ðèâîæëàíãàí. Ëåêèí ñóâíèíã êàìàéèøè ñóíúèé ñó²îðèø òèçèìèíè ÿíàäàòàêîìèëëàøèøèãà îëèá êåëãàí[17,Ñ.80].Êè÷èê êàíàëëàð áèðëàøòèðèëèá, éèðèêìàãèñòðàë êàíàëëàðãà àéëàíòèðèëãàí. Óëàðíèíã ñà³àñè äàð¸ áèëàí áåâîñèòàáî²ëàíãàí. [1,Ñ.158]. Áó àéíè³ñà ×åðìîí¸á êàíàëè á´éëàðèäà êóçàòèëãàí. Áó äàâðäàãèêàíàëëàð êåíãëèãè âà ñà¸çëèãè òóôàéëè òîø³èíëàð äàâðèäàãèíà ñóâ áèëàí ò´ëãàí.

×àï ³èð²î³ Àìóäàð¸ õóäóäèäà Óñòþðò ³èðëàðèäà ìóµèì ñòðàòåãèê æèµàòäàíæóäà ³óëàé æîéäà Äåâêåñêàí ³àëúàñè ³óðèëãàí. £àëúà Äîâäîí êàíàëè îð³àëè ñóâáèëàí òàúìèíëàíãàí. Áó ³àëúà ³óäó³ ñóâè áèëàí òàúìèíëàíãàí. £óäó³ µîçèðãèâà³òãà÷à ³àëúà è÷èäà ñà³ëàíèá ³îëãàí [17,Ñ.85]. Äîâäîííèíã òîø³èí ñóâëàðèíèíãÿ³èíëèãè ³óäó³äà µàð äîèì ñóâ á´ëèøèíè òàúìèíëàãàí.

Ìèë.àââ. 1 ìèíã éèëëèêíèíã îõèðëàðèäà Ñàðè³àìèø äåëüòàñèíèíã æàíóáèéÄîâäîí âà Êàíãàäàð¸ èðìî²è ³óðèãàí[5,Ñ.60]. Äîâäîííèíã ́ íã ³èð²î²èäàãè Ðàèò,£àíäóì³àëúà, Î³òåïà âà áîø³à ³àëúàëàð ìèë. àââ. III-IV àñðëàðäà µàðîáàãààéëàíãàí[17,Ñ.118].

4. Õóëîñàëàð:Àìóäàð¸íèíã ÷àï ³èð²î²èäàãè ñóíúèé ñó²îðèø òèçèëìàñè ´íã ³èð²î³äàãè

òèçèìäàí ôàð³ ³èëàäèãàí òîìîíëàðè á´ëãàí. [1,Ñ.158]. £óéèñîéãèð àòðîôëàðèäàýñêè ´çàíëàð ìàãèñòðàë êàíàëëàðãà àéëàíòèðèëãàí á´ëñà, Ê´çàëè³èð àòðîôëàðèêèñ³à, ëåêèí êåíã ñóíúèé êàíàëëàð áàðïî ³èëèíãàí. ×àï ³èð²î³äà èêêèòà èðìî³íèáèðëàøòèðãàí éèðèê êàíàëëàð ³óðèëãàí á´ëñà, ́ íã ³èð²î³äà øîäàñèìîí êàíàëëàðñèñòåìàñè áóí¸ä ýòèëãàí. Áó Êàëòàìèíîð êàíàëè àòðîôëàðèäàí òîïèëãàí.

Àìóäàð¸íèíã ³óéè µàâçàëàðèäà ´çàíëàð âà óëàðäàí ÷è³àðèëãàí êàíàë âààðè³ëàðíèíã àòðîôëàðèäà ìèêðîâîµàëàð òàøêèë òîïãàí. Ìèêðîâîµàëàð ́ çèãà õîñìàúëóì áèð áîø³àðóâ òèçèìè á´ëèá, áó åðäà áîø øàõàð, ÿúíè éèðèê ³àëúà,³´ð²îí âà áèð íå÷à ³èøëî³ëàð á´ëãàí. Àðõåîëîãèê òàä³è³îò èøëàðè íàòèæàñèäàáóíäàé ´çàí, èðìî³, êàíàë âà àðè³ àòðîôëàðèäà ³àëúà èçëàðèíèíã òîïèëãàí.

£àäèìãè øàµàðëàðíèíã øàêëëàíèøè âà ðèâîæëàíèøè ñóíúèé ñó²îðèø òèçèìèáèëàí ÷àìáàð÷àñ áî²ëè³ á´ëãàí. Áàúçè µîëëàðäà øàõàðëàð êàíàëëàðíèíã áîø âà³óéè ³èñìèíè µèìîÿ ³èëèø ìà³ñàäèäà ³óðèëãàí á´ëñà, áàúçèäà àµîëè ´çè ÿøàáòóðãàí æîéëàðãà êàíàëëàðíè îëèá êåëèøãàí. Áó àñîñàí àµîëè ñîíèíèíã ´ñèøè¸êè Àìóäàð¸íèíã ́ ç î³èìèíè ́ çãàðòèðèøè ñàáàáëè êàíàëëàðäà ñóâíèíã êàìàéèøèñàáàá á´ëãàí.

Êàíàëëàðãà ñóâ êåëèøè áèëàí àµîëè äåµ³îí÷èëèê áèëàí øó²óëëàíèá, ́ çëàðèíèîçè³-îâ³àò ìàµñóëîòëàðè òàúìèíëàãàíëàð. Äåµ³îí÷èëèê âîµàëàðè è³òèñîäèéæèµàòäàí ðèâîæëàíèá, ́ çèãà õîñ áîø³àðóâ òèçèìèãà àéëàíãàí. Øó àñîñèäà õóäóääà

94


äàâëàò òèçèìè øàêëëàíãàí.£àäèìãè Õîðàçìëèêëàð êó÷ëè î³èì âà ëîé³àãà áîé Àìóäàð¸íèíã ñóâèíè

áîø³àðèá, äåµ³îí÷èëèê ìàäàíèÿòèíè þêñàëòèðãàíëàð. Äàð¸ ´çàíëàðè á´éëàáñóíúèé êàíàëëàð áàðïî ³èëèá, èððèãàöèÿ òèçèìèíè ìóêàììàëàøòèðãàíëàð. Ñóâíèáîø³àðèø ó÷óí êàíàëëàð àòðîôèäà ìóñòàµêàì ³àëúàëàð áàðïî ³èëèá, òàáèèéøàðîèòãà ìîñ µîëäà ́ çèãà õîñ öèâèëèçàöèÿíè øàêëëàíòèðäèëàð. £àäèìãè äàâðäàøàêëëàíãàí ñóíúèé ñó²îðèø óñëóáëàðèíèíã àêñàðèàòèäàí äåµ³îíëàð áóãóíãè êóíãàóíóìëè ôîéäàëàíèá êåëìî³äàëàð.


[1] Andrianov B.V. Äðåâíèå îðîñèòåëüíûå ñèñòåìû Ïðèàðàëüÿ. -Ì.: 1969.[2] Andrianov B.V. Çåìëåäåëèå íàøèõ ïðåäêîâ. -Ì.:1978. .[3] Bolelov S.B. Ê âîïðîñó î ôîðìèðîâàíèè ðàííåé çåìëåäåëü÷åñêîé êóëüòóðû

â Íèçîâüÿõ Àìóäàðüè. // Scriptaantiqua. Âîïðîñû äðåâíåé èñòîðèè, ôèëîëîãèè,èñêóññòâà è ìàòåðèàëüíîé êóëüòóðû. Àëüìàíàõ. Òîì 5. - Ì.: 2016.

[4] Vaynberg B.I. Ïàìÿòíèêè êóþñàéñêîé êóëüòóðû. // Êî÷åâíèêè íà ãàðíèöàõÕîðåçìà. - Ì.: 1979.

[5] Vaynberg B.I. Ýòíîãåîãðàôèÿ Òóðàíà â äðåâíîñòè VII â. äî í.ý. - VIII â. í.ý. // - Ì.: 1999.

[6] Vaynberg B.I. Ýêîëîãèÿ Ïðèàðàëüÿ â äðåâíîñòè è ñðåäíåâåêîâüå. ÝÎ. ¹ 1.1997.

[7] Âîäà â Öåíòðàëüíîé Àçèè. Ïðîøëîå, íàñòîÿùåå è áóäóùåå. ÞÍÅÑÊÎ, 2018.[8] Itina M.A. Íîâûå ñòîÿíêè Òàçàáàãÿáñêîé êóëüòóðû (ðàáîòû 1956 ãã.) // ÌÕÝ.

Âûï.1. Ì.: 1959.[9] Kes A.S. Àíòðîïîãåííîå âîçäåéñòâèå íà ôîðìèðîâàíèå ðåëüåôà àëëþâèàëüíî-

äåëüòîâûõ ðàâíèí Àìóäàðüè. //Êóëüòóðà è èñêóññòâà äðåâíåãî Õîðåçìà. Ì.: 1981.[10] Pilipko B.N. Î ñâîåîáðàçèè èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ è àðõåîëîãè÷åñêîãî

èçó÷åíèÿ çåìåëü ïî ñðåäíåìó òå÷åíèþ ðåêè Àìóäàðüè. íà êîíôåðåíöèè â ÌóçååÂîñòîêà. -Ì.:2015.

[11] Strabon. Ãåîãðàôèÿ / Ïåð. ñ äð.-ãðå÷. Ã. À. Ñòðàòàíîâñêîãî ïîä ðåä. Î. Î.Êðþãåðà, îáù. ðåä. Ñ. Ë. Óò÷åíêî. 2-å èçä., ðåïð. Ì.: 1994.

[12] Tolstov S.P., Êåñü À.Ñ. Íèçîâüÿ Àìó-Äàðüè, Ñàðûêàìûø, Óçáîé - èñòîðèÿôîðìèðîâàíèÿ è çàñåëåíèÿ. -Ì.: 1960.

[13] Tolstov S.P. £àäèìãè Õîðàçì ìàäàíèÿòèíè èçëàá. -Ò.: 1964.[14] Tolstov S.P. Äðåâíûé Õîðåçì. -Ì.: 1948.[15] Tolstov S.P., Kes A.S. Èñòîðèÿ ïåðâîáûòíûõ ïîñåëåíèé íà ïðîòîêàõ äðåâíèõ

äåëüò Àìó-Äàðüè è Ñûð-Äàðüè // Ñáîðíèê ñòàòåé äëÿ XVIII ìåæäóíàðîäíîãîãåîãðàôè÷åñêîãî êîíãðåññà.Ì.Ë.: 1956.

[16] Tolstov S.P. Ïî äðåâíèì äåëüòàì Îêñà è ßêñàðòà. -Ì.: 962.[17] Kabulov E., Bakiev A. Èððèãàöèÿ òèçèìè ³èøëî³ õ´æàëèãè ðèâîæèíèíã

ìóµèì îìèëè./ Ìàòåðèàëû ìåæäóíàðîäíîé íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîé êîíôåðåíöèèïîñâÿùåííîé Ãîäó ðàçâèòèÿ òóðèçìà è íàðîäíûõ ðåìåñåë, òàêæå Ïðîãðàììûäåñÿòèëåòèÿ äåéñòâèé "Âîäà äëÿ óñòîé÷èâîãî ðàçâèòèÿ 2018-2028 ãã","Èííîâàöèîííûå òåõíîëîãèè è ïåðñïåêòèâû ðàçâèòèÿ åñòåñòâåííûõ è îáùåñòâåííî-ãóìàíèòàðíûõ íàóê â óñëîâèÿõ ãëîáàëèçàöèè", 5-8 èþëÿ 2018 ãîäà â ÒàäæèêñêîìÏåäàãîãè÷åñêîì èíñòèòóòå â ãîðîäå Ïåíäæèêåíò. 1 ÷àñòü. Ïà¸ìè Äîíèøêàäà/

95


Âåñòíèê Èíñòèòóòà, 2018, ¹ 3. [18] Gulyamov Ya.G. Õîðàçìíèíã ñó²îðèëèø òàðèõè (³àäèìãè çàìîíëàðäàí

µîçèðãà÷à). - -Ò.: 1959. [19] Yagodin B.N. Ïîñåëåíèå Àìèðàáàäñêîé Êàâàò 2. ÌÕÝ, âûï6. 1963. [20] Êîé-Êðûëãàí-êàëà - ïàìÿòíèê êóëüòóðû äðåâíåãî Õîðåçìà IV â. äî í.ý.

- IV â. í.ý.// Òð. ÕÀÝÝ. V. -Ì.: 1967.

96




LOOK TO THE PAST

Ãóë÷åõðà Óðàçàëèåâíà Àáäóëõàé¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ôàíëàð Àêàäåìèÿñè Òàðèõ èíñòèòóòè

Òàÿí÷ äîêòàðàíòè E-mail: [email protected]

ÒÓÐÊÈÑÒÎÍ ÀÑÑÐ: £ÀÍÄÀÉ ÄÀÂËÀÒ Á¤ËÈØÈ ÊÅÐÀÊÝÄÈ?

For citation:Gulchekhra Urazalievna Abdulxay. TURKESTAN ASSR: WHAT KINDOF STATE IT SHOULD BE?. Look to the past. 2020, vol. 1, issue 3, pp. 96-107

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9599-2020-1-12

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÌàçêóð ìà³îëàäà 1918-1924 éèëëàðäà ìèëëèé âà ðóñèéçàáîí íàøðëàðäà

áîëüøåâèêëàð òîìîíèäàí Òóðêèñòîíãà "Àâòîíîìèÿ" áåðèø îð³àëè ´ëêàäà ñîâåòáîø³àðóâèíè ìóñòàµêàìëàø áîðàñèäàãè ôàîëèÿòëàðè àêñ ýòãàí ìà³îëàëàð òàµëèë³èëèíàäè. Øóíèíãäåê, ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàø Òóðêèñòîí àµîëèñè ó÷óíàµàìèÿòëè á´ëãàíëèãè àììî áó ìàñàëà óëàð ó÷óí ÷åòëàøòèðèá ³´éèëãàíëèãèê´ðñàòèá áåðèëãàí. Ìà³îëàäà Ñîâåò µîêèìèÿòè ó÷óí Òóðêèñòîííè ìèëëèéµóäóäëàðãà á´ëèá, óëàðíè èäîðà ³èëèø áîðàñèäàãè ôàîëèÿòëàðè ´ðãàíèëãàí.Ìà³îëàäà Ñîâåò ìàòáóîòè á´ëãàí "Íàøà ãàçåòà", "Ãîëîñ êðåñòüÿíèíà", "ÃîëîñÑàìàðêàíäà", "Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí", "Èøòèðîêèþí", "Óëó² Òóðêèñòîí", "Õóððèÿò"íàøðëàðè àñîñèé ìàíáà á´ëèá õèçìàò ³èëàäè.

Êàëèò ñ´çëàð: "£´³îí ìóõòîðèÿòè", áóðæóàçèÿ, Òóðêèñòîí, àâòîíîìèÿ,ïðîëåòàðèÿò, ìàòáóîò, ñîâåò µóêóìàòè, áîëüøåâèê, èñëîµîò, ìèëëèé-µóäóäèé÷åãàðàëàíèø, äàâëàò, äåìîêðàòèÿ, ìèëèé, ñúåçä.

Ãóë÷åõðà Óðàçàëèåâíà ÀáäóëõàéÈíñòèòóò èñòîðèè Àêàäåìèè Íàóê Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí Áàçîâûé

äîêòîðàíòE-mail: [email protected]

ÒÓÐÊÅÑÒÀÍÑÊÀß ÀÑÑÐ: ÊÀÊÎÉ ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÎ ÄÎËÆÍÎÁÛËÀ ÁÛÒÜ?

ÀÍÍÎÒÀÖÈßÂ äàííîé ñòàòüå àíàëèçèðóåòñÿ ðàáîòà áîëüøåâèêîâ ïî óêðåïëåíèþ ñîâåòñêîé

97


âëàñòè â ñòðàíå ïóòåì ïðåäîñòàâëåíèÿ àâòîíîìèè Òóðêåñòàíó â íàöèîíàëüíûõ èðîññèéñêèõ èçäàíèÿõ â 1918-1924 ãã. Òàêæå áûëî ïîêàçàíî, ÷òî ãîñóäàðñòâåííàÿãðàíèöà Öåíòðàëüíîé Àçèè áûëà âàæíà äëÿ íàðîäà Òóðêåñòàíà, íî ýòîò âîïðîñáûë èñêëþ÷åí èç íèõ. Â ñòàòüå èññëåäóåòñÿ äåÿòåëüíîñòü ñîâåòñêîé âëàñòè âÒóðêåñòàíå ïî óïðàâëåíèþ è óïðàâëåíèþ ñâîèìè òåððèòîðèÿìè. Â êà÷åñòâåîñíîâíîãî èñòî÷íèêà ðàññìàòðèâàëèñü òàêèå ÑÌÈ, êàê "Íàøà ãàçåòà", "Ãîëîñêðåñòüÿíèíà", "Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà", "Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí", "Èøòèðîêèþí", "Óëó²Òóðêèñòîí", "Õóððèÿò".

Êëþ÷åâûå ñëîâà: "Êîêàíäñêàÿ àâòîíîìèÿ", áóðæóàçèÿ, Òóðêåñòàí, àâòîíîìèÿ,ïðîëåòàðèàò, ïðåññà, ñîâåòñêîå ïðàâèòåëüñòâî, áîëüøåâèçì, ðåôîðìà,íàöèîíàëüíî-òåððèòîðèàëüíàÿ ãðàíèöà, ñòðàíà, äåìîêðàòèÿ, íàöèîíàëüíîñòü,êîíãðåññ.

Gulchekhra Urazalievna AbdulxayInstitute of History of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan

PhD student E-mail: [email protected]

TURKESTAN ASSR: WHAT KIND OF STATE IT SHOULD BE?

ABSTRACT This article analyzes the work of Bolsheviks on strengthening Soviet rule in the

country by granting autonomy to Turkestan in national and Russian publications in1918-1924. It has also been shown that the national boundary of Central Asia wasimportant to the people of Turkestan, but this issue was excluded from them. The articleexplores the activities of Turkestan for the Soviet authorities in managing and managingtheir territories. Press medias such as "Íàøà ãàçåòà", "Ãîëîñ êðåñòüÿíèíà", "ÃîëîñÑàìàðêàíäà", "Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí", "Èøòèðîêèþí", "Óëó² Òóðêèñòîí", "Õóððèÿò"were considered as the basic source.

Index Terms: "Kokand autonomy", bourgeoisie, Turkistan, autonomy, proletariat,press, Soviet government, bolshevist, reform, national-territorial border, country,democracy, national, congress.

1.Äîëçàðáëèãè

Òóðêèñòîí Ìóõòîðèÿòèíèíã òîð-ìîð ýòèëèøè µàìäà ´ëêàäà âóæóäãà êåëãàíçèääèÿòëè øàðîèòäà áîëüøåâèêëàð Òóðêèñòîíäà ´ç µóêóìðîíëèêëàðèíè

´ðíàòèø ìàñàëàëàðèäà ìàðêàçäàí êåëãàí ê´ðñàòìà âà áóéðó³ëàð àñîñèäà µàðàêàòîëèá áîðäèëàð. Øóíäàé µàðàêàòëàðäàí áèðè Òóðêèñòîíãà ìóõòîðèÿò ÿúíè,"Àâòîíîìèÿ" áåðèø ìàñàëàñè ýäè.

Ñîâåòëàðíèíã III-IV ́ ëêà ñúåçëàðèäà Òóðêèñòîíãà ìóõòîðèÿò áåðèø ìóµîêàìà³èëèíãàí ýäè. Óøáó ñúåçäëàðäà ìèëëàòëàðíèíã ́ ç òà³äèðëàðèíè ́ çëàðè áåëãèëàøìàñàëàñè áîëüøåâèêëàðíèíã äàñòóðè àñîñèäà ê´ðèá ÷è³èëãàí ýäè. Ñîâåò µîêèìèÿòè´çëàðè áèëàí Òóðêèñòîííè áî²ëàøíèíã âîñèòàñè áó àâòîíîìèÿíè æîðèé ³èëèøýêàíëèãèíè òóøóíèá åòäè. Àììî áó ìàñàëàíè øîøìàñäàí µàë ýòèøíè ìà³óëê´ðäè. "Ñîâåò µîêèìèÿòèíèíã íàâáàòäàãè âàçèôàñè, - äåá ¸çãàí ýäè Ã.Ñòàëèí, -àâòîíîìèÿíè ðàä ³èëèø ýìàñ, áàëêè óíè òàí îëèøäèð. Ôà³àò áó àâòîíîìèÿíèìàµàëëàðäàãè Ñîâåòëàðãà àñîñëàíèá ³óðèø çàðóð, õîëîñ!" [1, Á. 32].

98


Øó ́ ðèíäà áèð ñàâîë òó²èëàäè. "Àâòîíîìèÿ" ́ çè ëó²àâèé ìàúíîñèãà ê´ðà ³àíäàéìàúíîíè áèëäèðàäè?

Àâòîíîìèÿ - (þíîí÷à autos-´çèíè, nomos ³îíóí) õóñóñèé ³îíóíèÿò òàáèàòèãàìóâîôè³, ´ç à³ëè âà êó÷è àñîñèäà, ÿøàø, ôàîëèÿò þðèòèø äåãàí ìàúíîíèàíãëàòàäè. Èæòèìîèé ìàúíîäà àâòîíîìèÿ ìóõòîðèÿòíè àíãëàòàäè [2]. Äåìàê,"àâòîíîìèÿ" áèðîí-áèð äàâëàò òàðêèáèäà ́ ç-´çèíè èäîðà ³èëóâ÷è ìèëëèé äàâëàòòóçèëèøè á´ëèá, ´ç êîíñòèòóöèÿ äîèðàñèäà ´çèíè ìóñòà³èë âà ñè¸ñèé ðàâèøäàèäîðà ýòàäè. Áóíäà µîêèìèÿò îðãàíëàðè, ñóä òèçèìè, ïðîêóòàòóðà îðãàíëàðè ìàâæóäá´ëèá, ìàêòàáëàðäà òàúëèì ìèëëàò òèëèäà îëèá áîðèëàäè.

2. Ìåòîäëàð âà ìàâçóíèíã ´ðãàíèëãàíëèê äàðàæàñè:Ìà³îëà óìóì ³àáóë ³èëèíãàí òàðèõèé ìåòîäëàð-òàðèõèéëèê, ³è¸ñèé-ìàíòè³èé

òàµëèë, êåòìà-êåòëè, õîëèñëèê òàìîéèëëàðè àñîñèäà ¸ðèòèëãàí.3. Òàä³è³îò íàòèæàëàðèÌàðêàç òîìîíèäàí 1918 éèëäà ´ëêàäàãè âàçèÿòíè ´ðãàíèø âà ñîâåò òèïèäàãè

àâòîíîìèÿíèíã ìîµèÿòèíè òàð²èá ýòèø ó÷óí Òóðêèñòîíãà Í.À.Êîáîçåâáîø÷èëèãèäà ÐÑÔÑÐ Ìèëëàòëàð õàë³ èøëàðè êîìèññàðëèãèíèíã âàêèëëàðèá´ëãàí À.Ø.Êëåâëååâ âà Õ.Èáðîµèìîâ þáîðèëäèëàð. Óëàðè ìàòáóîò ñàµèôàëàðèäàÒóðêèñòîíãà ñîâåò òèïèäàãè àâòîíîìèÿ áåðèø ²îÿëàðèíè òàð²èá ³èëèø µàìäàñîâåòëàðíèíã V ´ëêà ñúåçäè âà ñàéëîâ êàìïàíèÿñèãà òàé¸ðãàðëèê ìàñàëàñèíèìóµîêàìà ³èëèøíè áîøëàäèëàð. Óëàðíèíã òàð²èáîòè âà ́ ëêàäàãè ôàîëèÿòè àñîñàíðóñèéçàáîí ñîâåò íàøðëàðèäà[3] âà êàì ìè³äîðäà ìèëëèé ìàòáóîò[4] ñàµèôàëàðèäà÷îï ýòèëäè. Æóìëàäàí, "Õóððèÿò" ãàçåòàñèíèíã 1918 éèë àïðåëü îéèäàãè ñîíèäàøóíäàé äåéèëàäè: "Òîøêåíòäà 20 àïðåëäàí áîøëàá ñîâåòëàð ñúåçäè î÷èëäè. Óøáóñúåçääà "Òóðêèñòîí æóìµóðèÿòè" ýúëîí ³èëèíóð ýìèø. Ìóíèíã òàôñèëîòè"Õóððèÿò" íèíã êåëàñèäà ¸çàðìèç" [5]."

Áîëüøåâèêëàðíèíã íàøðè á´ëãàí "Íàøà ãàçåòà"äà ýñà "Òóðêåñòàíñêàÿ àâòîíîìèÿ"[6] íîìëè êàòòà ìà³îëàíè òàð²èáîò ìàòåðèàëè ñèôàòèäà áàµîëàø ìóìêèí. Ìà³îëàäà"£´³îí Ìóõòîðèÿòè" "... ́ çáîøèì÷àëèê áèëàí ìóñóëìîí áóðæóàçèÿñè òîìîíèäàíòóçèëãàí, õàë³ãà îêòÿáðü èí³èëîáè áåðãàí îçîäëèêíè ìóõòîðèÿò òîðòèá îëìî³÷èá´ëãàíëèãè, ìóñóëìîí ïðîëåòàðèàòè âà ìàçëóì ìåµíàòêàøëàðíè é´ëäàí óðãàíëèãè,´ç òîìîíëàðèãà î²äèðèøãà óðèíà¸òãàíëèãè" êàáè àñîññèç ôèêðëàð àéòèëäè.Øóíèíãäåê, ìà³îëàäà ´øà äàâðäà ìèëëèé èøëàð á´éè÷à õàë³ êîìèññàðèÈ.Ñòàëèííèíã ³óéèäàãè ôèêðëàðè áà¸í ³èëèíàäè: "¥å÷ ³àíäàé ìèëëàò÷èëèêêàé´ë ³´éèëìàñèí, áó ìèëëàòëàðàðî ìèëëèé íèçîëàð êåëèá ÷è³èøèãà é´ë î÷èááåðàäè.", "Òóðêèñòîí àâòîíîì ´ëêàñèíè òàøêèë ³èëèø ò´²ðèñèäà µóææàòëàðéè²èø, òàé¸ðëàø, àâòîíîì âèëîÿòëàð ñúåçäëàðèíè ÷à³èðèø, ìåµíàòêàøëàðíèñîâåò µîêèìèÿòè àòðîôèäà æèïñëàøòèðèøäàí èáîðàò. Ðîññèÿ Ñîâåò ÔåäåðàòèâÐåñïóáëèêàñè òàðêèáèãà êèðãàí õàë³ëàð è÷êè èøëàðèäà ò´ëà ìóñòà³èëëèêêà ýãàá´ëäèëàð. ¥îêèìèÿò ôà³àò âà ôà³àò ìåµíàòêàøëàðãà âà ôà³àò óëàðãà òåãèøëèá´ëèøè êåðàê" [6].

Áîëüøåâèêëàð ìàçêóð ìàñàëàíè µàë ýòèøäà ôà³àòãèíà "ìåµíàòêàø îììàñè"áèëàí ÷åãàðàëàíäèëàð. Áóòóí ìèëëàò äîèðàñèäà µàë ³èëèíàäèãàí àâòîíîìèÿ áåðèøìàñàëàñèãà ñèíôèé òóñ áåðèëäè.

"Ãîëîñ Êðåñòüÿíèíà" ãàçåòàñèäà ýñà ñîâåòëàðíèíã V ´ëêà ñúåçäèäà èøòèðîêýòàäèãàí äåëåãàòëàðíè ñàéëàø áîðàñèäàãè "ìåµíàòêàøëàð ³àòëàìèíè" êåíã æàëá³èëèø áîðàñèäà ³´éèäàãè æóìëàëàð ê´ðèø ìóìêèí: "Æîéëàðäàí êåëãàí äåëåãàòëàð´ç ñàéëîâ÷èëàðèíè òàëàá âà ýµòè¸æëàðè áèëàí ÿ³èíäàí áèëèøëàðè êåðàê. ...Äåµ³îíëàð ýµòè¸æëàðè, ìóàììîëàðèíè µà³³îíèé µàë ³èëèøäà äåµ³îíëàðäàí

99


÷è³³àí äåëåãàòëàðãèíà àíè³, òèíè³ ̧ ðèòèá áåðà îëàäè. Øóíèíã ó÷óí µàì äåëåãàòëàðñàéëàøäà ´ëêà äåµ³îíëàðè ìàíôààòèäàí ¸íäàøèø ëîçèì" [7].

1918 éèë àïðåëü îéèäà Í.À.Êîáîçåâ íîìèãà Ìèëëàòëàð èøëàðè á´éè÷à õàë³êîìèññàðè È.Ñòàëèíäàí 1329-ñîíëè òåëåãðàììà êåëàäè [8]. ÒåëåãðàììàäàÒóðêèñòîí ́ ëêàñèäàãè ³èð²èçëàð îðàñèäà ïàéäî á´ëãàí àâòîíîì-áóðæóà ãóðóµëàðíèôîø ³èëèø âà óëàðíè ñîâåò ìóõòîðèÿòèãà æàëá ýòèø, áóíäà àââàë ́ ëêàíè áóðæóàçèÿèëëàòëàðèäàí òîçàëàø êåðàêëèãè µà³èäà áóéðó³ áåðèëãàí ýäè. Øóíèíãäåê, Ìèëëèéèøëàð êîìèññàðèíèíã òåëåãðàììàñèäà òàð²èáîò âàçèôàñè µàì ³´éèëãàí. Æóìëàäàí,"Ìóõòîðèÿòíè èíêîð ³èëìàñëèê, àêñèí÷à óíè òàí îëèø ñîâåò µîêèìèÿòèíèíãíàâáàòäàãè âàçèôàñè õèñîáëàíàäè. Ôà³àòãèíà óøáó ìóõòîðèÿòíè æîéëàðäàãèñîâåòëàð àñîñèäà ³óðèø çàðóð, ôà³àòãèíà øó é´ë áèëàí µîêèìèÿò õàë³³à õèçìàò³èëàäè" [9], - äåéèëàäè.

1918 éèëíèíã 20 àïðåëèäà Òóðêèñòîí ´ëêàñè Ñîâåòëàðèíèíã V ñúåçäè î÷èëäè.Óøáó ñúåçä ìàòåðèàëëàðè ôà³àò ðóñèéçàáîí ìàòáóîòäà, "Íàøà ãàçåòà" [10], "Ãîëîñêðåñòüÿíèíà" [11] âà áîø³à íàøðëàðäà ̧ ðèòèá áîðèëäè. Ñúåçäíèíã êóí òàðòèáèäàÒóðêèñòîíãà µà³è³èé ñîâåò ðåæèìèäàãè àâòîíîìèÿíè áåðèø àñîñèé ìàñàëà ýòèááåëãèëàíäè. Ñúåçäà îç ìè³äîðäà ìàµàëëèé àµîëèíèíã êèðèòèëèøè ýñà, õàë³ áóìàñàëàíè ³´ëëàá-³óââàòëàìî³äà, äåãàí òàñàââóðíè óé²îòèø ó÷óí êåðàê ýäè.

22 àïðåëäà ñúåçä èøòèðîê÷èëàðè ñîâåò µóêóìàòè áîøëè²è Â.È.Ëåíèí âàÌèëëàòëàð èøëàðè õàë³ êîìèññàðè È.Â.Ñòàëèíäàí òåëåãðàììà îëäè. Òåëåãðàììàíèäåëåãàòëàðãà À.Ñ.Êëåâëååâ ´³èá áåðäè: "¤ðòî³ëàð, èìîíèíãèç êîìèë á´ëñèíêè,Õàë³ Êîìèññàðëàð Ñîâåòè ´ëêàíãèçäà ñîâåò íåãèçèäà òóçèëãàí àâòîíîìèÿíè³óââàòëàéäè; áîøëàãàí èøèíãèçíè òàáðèêëàéäè âà ñèçëàðíèíã áóòóí ´ëêàäàÑîâåòëàð òóçèøèíãèçãà, ìàâæóä Ñîâåòëàð áèëàí æóäà àµèë èøëàøèíãèçãà ³àòòè³èøîíàäè" [12].

1918 éèë 30 àïðåëäà ñúåçä "Òóðêèñòîí Ñîâåò Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñè ò´²ðèñèäàÍèçîì"íè ³àáóë ³èëäè. Íèçîìãà ê´ðà, Òóðêèñòîí ´ëêàñèíèíã µóäóäè "ÐîññèÿÑîâåò Ôåäåðàöèÿñèíèíã Òóðêèñòîí Ñîâåò Ðåñïóáëèêàñè" äåá ýúëîí ³èëèíäè.Ìàçêóð íèçîìäà "Òóðêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè àâòîíîì ðàâèøäà áîø³àðèëàäè, ´çµàòòè-µàðàêàòëàðèíè Ðîññèÿ Ñîâåò Ôåäåðàöèÿñè ìàðêàçèé µóêóìàòè áèëàíìóâîôè³ëàøòèðàäè" [13] äåá áåëãèëàá áåðèëäè.

Øóíäàé ³èëèá, Òóðêèñòîííè àâòîíîì ñèôàòèäà áîø³àðèëèøè ã´¸ "³îíóíèéðàâèøäà" µàë ýòèëäè. "Òàáðèê" òåëåãðàììàñèäà êåëòèðèëãàí "àâòîíîì" ñ´çè àìàëäà´ç âàçèôàñèíè áàæàðà îëìàäè. Ñúåçääà îëèé ³îíóí ÷è³àðóâ÷è îðãàí - ÒóðêèñòîíÀÑÑÐ Ìàðêàçèé Èæðîèÿ £´ìèòàñè òóçèëäè. Óíèíã ðàèñè ³èëèá, Â.È.Ëåíèíòîìîíèäàí Ï.À.Êîáîçåâ ñàéëàíäè. Àéíè ïàéòäà Õàë³ êîìèññàðëàðè êåíãàøè µàìòàøêèë ýòèëäè. Áó µà³äà "Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà" ãàçåòàñèäà "ÌÈ£ ³îíóíëàðíèìóµîêàìà ³èëèø, Òóðêèñòîí ðåñïóáëèêàñè ýµòè¸æëàðè ó÷óí ñîëè³ëàðíè µàìäàòóðëè ò´ëîâëàðíè áåëãèëàø, ðåñïóáëèêà äàðîìàäëàðè ³àé òàðçäà âà ³àéñèìà³ñàäëàðäà ñàðôëàíèøè áåëãèëàø âà ê´ðèá ÷è³èø, øóíèíãäåê, ñîâåòìàúìóðèÿòèíèíã µàòòè-µàðàêàòëàðèíè êóçàòèá áîðàäè" [14] äåéèëàäè.

ÒÀÑÑÐíèíã Õàë³ êîìèññàðëàð êåíãàøè (ÕÊÑ) òàðêèáè 1918 éèë 30 àïðåëäàãèíèçîìãà ìóâîôè³ 14 êèøè ³èëèá áåëãèëàíàäè. Áó êîìèññàðëèêëàð òàðêèáè ́ ëêàäàãèáîø³àðóâ èøëàðèíè ´ç ôàîëèÿòè äîèðàñèäà ³àìðàá îëäè. Êîìèñàðëèêëàðíèíãèø æàðà¸íèíè ¸ðèòèá áîðóâ÷è ìàòáóîò îðãàíëàðè òàøêèë ýòèëãàí. Óëàð óøáóêîìèññàðèêëàð ôàîëèÿòèãà îèä ìàúëóìîòëàðíè òàð²èá ³èëãàí. Æóìëàäàí,Òóðêèñòîí Êîìïàðòèÿñè Ì£ âà Ìèëëèé èøëàð õàë³ êîìèññàðëèãèíèíã"Èøòèðîêèþí" ("Êîììóíèñò"), Òóðêèñòîí ÀÑÑÐ Ìàîðèô õàë³ êîìèññàðëèãèíèíã

100


"Íàðîäíûé óíèâåðñèòåò", ÐÊÏ (á) ÌÊ Òóðê-áþðîñè âà Òóðêèñòîí ÊîìïàðòèÿñèÌ£ îðãàíèíèíã ðóñ òèëèäàãè ãàçåòàñè "Êîììóíèñò", Ïî÷òà âà òåëåãðàôêîìèññàðëèãèíèíã µóäóäëàðäàãè "Ðîñòà Ôàð²îíà", "Íàìàíãàí", "Ðîñòà £´³îí","Ðîñòà Òîøêåíò" ãàçåòàëàðè íàøð ýòèëäè. Õàòòîêè, Ñîâåòëàðèíèíã VI ôàâ³óëîääàñúåçäè ìàòåðèàëëàðè áèëàí áèðãà áîø ³îìóñè µàì ìàòáóîòäà ýúëîí ³èëèíàäè[15].

Ëåêèí ñúåçä èøè ÿêóíëàíãàíèäàí êåéèí ́ ëêàäà "àâòîíîìèÿ" øàðàôèãà òàíòàíàëèíàìîéèøëàð ´òêàçèëäè. Øóëàðäàí áèðè, 11 ìàé êóíè Øèð-Äîð ìàäðàñàñèäà"Èòòèôî³" ïàðòèÿñè òîìîíèäàí òàøêèë ³èëèíãàí ìèòèíãäèð. Áó µà³äà "ÃîëîñÑàìàðêàíäà" ãàçåòàñè øóíäàé áà¸í ³èëàäè: "Ìèòèíãäà Ìèëëèé èøëàð á´éè÷àÁóòóíðîññèÿ ìàðêàçèé êîìèññàðèàòè µàìäà Ìèëëàòëàð Òóðêèñòîí ´ëêàêîìèññàðèàòè àúçîñè, ́ ðîòî³ Êëåâëååâ èøòèðîê ýòäè. ...áèð îâîç áèëàí µàð ³àíäàéâà³òäà áîëüøåâèê-êîììóíèñòëàð ðàµáàðëèãèäàãè èí³èëîá ïðîëåòàðèàòè ³àòîðèãà³´øèëèøãà òàé¸ð µàìäà òàíòàíàëè ðàâèøäà ôà³àòãèíà Ñîâåò µîêèìèÿòèíè òàíîëàìèç âà µàð æîéäà ³´ëëàá-³óââàòëàéìèç" [16].

Óøáó ìóµèì òàðèõèé âî³åàíèíã äàñòëàáêè êóíëàðèäàí ́ ëêàäà ìóñòàìëàêà÷èëèêñè¸ñàòè îëèá áîðèëäè. Áóíè ìàµàëëèé ñè¸ñèé àðáîáëàð ³óéèäàãè÷à áàõîëàéäèëàð:"¥îçèðãè Òóðêèñòîí áèëàí ïîäøî Òóðêèñòîííè ´ðòàñèäà µå÷ ³àíäàé ôàð³ é´³,ôà³àò ëàâµà ´çãàðäè, Òóðêèñòîí, àââàëãèäåê, ÷îðèçì äàâðèäà ³àíäàé á´ëñà,øóíäàéëèãè÷à ³îëàâåðäè" [17, Á. 82-83].

Àñëèäà Òóðêèñòîí ÀÑÑÐ ³àíäàé äàâëàò á´ëèøè êåðàê ýäè?Òóðêèñòîíäà àâòîíîìèÿ ýúëîí ³èëèíãà÷, ´ëêàäàãè äåÿðëè áàð÷à ìàòáóîò

ñàµèôàëàðèäà êîììóíèñòèê ïàðòèÿ ìàôêóðàñè èëãàðè ñóðèëãàí µàìäà áó âî³åàµà³èäà "£´³îí Ìóõòîðèÿòèãà" ³àðàìà-³àðøè µîëäà òóðëè ìàçìóíäàãè ìà³îëàëàð[18]êåòìà-êåò áîñèá ÷è³àðèëäè.

Æóìëàäàí, "Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí" ãàçåòàñèäà ýñà Ã.Ñòàëèííèíã ìàúðóçàñèáîñèëèá ÷è³èëäè. Ó "Àâòîíîìèÿ"íè èêêè ãóðóµãà á´ëàäè. Ó Áèðèí÷è ãóðóµãà,ìèëëàò÷èëèêêà àñîñëàíãàí "ìèëëèé àâòîíîìèÿ" - áóðæóà àâòîíîìèÿñè êèðèøèíè³´éèäàãè÷à èôîäàëàéäè: "Áó àâòîíîì ãóðóµëàð (ìåí òàòàð, áîø³èðä, ³èð²èç,ãðóçèí, àðìàí ìèëëèé ñîâåòëàðè íàçàðäà òóòÿïìàí) áèòòà ìà³ñàä áèëàíàâòîíîìëèêíè òàëàá, ³èëà¸òèðëàð, ÿúíèêèì, ìèëëèé àâòîíîìèÿ òóçèëãàíäàí ñ´íãìàðêàç óëàðíè èøëàðèãà àðàëàøìàñëèãè êåðàêëèãè, óëàðíè íàçîðàò ³èëìàñëèãèêåðàê ýêàí: "Áèçãà àâòîíîìëèêíè áåðèø, øóíäàãèíà áèç ìàðêàçíè òàí îëàìèç,ëåêèí ìàµàëëèé ñîâåòëàð áèçíè èøèìèçãà àðàëàøìàñèí. Áèç ìèëëèé èø÷è âàäåµ³îíëàðíè ́ ç áèëãàíèìèç÷à áîø³àðàìèç" - áó áóðæóàçèÿ àâòîíîìèÿñèíè òàëàáèýäè".

Ñòàëèí áóíäàé àâòîíîìëèêíè: "...ìóòëî³ èø÷è äåµ³îí, äåïóòàòëàð ñîâåòèíèé´³ á´ëèøè, íîáóä á´ëèøèãà îëèá êåëàäè"-äåéäè. ¤ç - ´çèäàí ìàúëóìêè, ñîâåòµóêóìàòè áóíäàé àâòîíîìèãà é´ë ³´ìàéäè.

Èêêèí÷è ãóðóµãà ñîâåò µîêèìèÿòè ´çè òàêëèô ³èëãàí "ïðîëåòàð àâòîíîìèÿ"ñèêèðàäè. Ñòàëèí óíãà øóíäàé áàµî áåðàäè: "¥å÷ ³àíäàé ìèëëèé êàì÷èëèêëàðñèç,ìèëëèé íèçîëàðñèç "àâòîíîìèÿ" ñîâåòëàðíèêè á´ëèøè ëîçèì, ÿúíè áó äåãàíèáèð àâòîíîìèÿ µóäóäèäà áèð íå÷à ìèëëàò ÿøàø ìóìêèí, óëàðíè ³àéñè ìèëëàòãàìàíñóáëèãèãà ýìàñ, ³àéñè ñèíôãà êèðèøèãà ³àðàá àâòîíìëèêêà êèðèòèëàäè....àâòîíîìëèê èø÷è, äåµ³îíèêè, ñîâåòëàðíèêè, ³àéñè ìèëëàòãà ìàíñóáëèãèäàí³àòúèé íàçàð ïðîëåòàð àâòíîìèÿñè á´ëèøè ëîçèì. Èø÷è, äåµ³îí ìàíôààòëàðèõèìîÿ ³èëóâ÷è àâòîíîìëèêäèð". [19]

Àâòîíîìèÿíè òàëàáëàðèäàí êåëèá ÷è³èëñà, ó ôà³àòãèíà èø÷è-äåµ³îí

101


ìàíôààòëàðèíè õèìîÿ ³èëìàéäè. Áó óíèíã µå÷ ³àíäàé ³îíóíèÿòëàðèãà ò´²ðèêåëìàéäè.

1924 éèëíèíã áîøëàðèäà ¤ðòà Îñè¸äàãè ìèëëèé-µóäóäèé ÷åãàðàëàíèø ìàñàëàñèê´òàðèëäè. 1924 éèëíèíã ́ ðòàëàðèäà äàâðèé ìàòáóîò íàøðëàðèäà áîø³à ìàñàëàëàðáèëàí áèð ³àòîðäà Òóðêèñòîí, Áóõîðî, Õîðàçì ðåñïóáëèêàëàðèíèíã ìèëëèé-µóäóäèé ÷åãàðàëàíèøèãà äîèð "Òóðêèñòîí" [20], "Ôàð²îíà" [21], "Òóðêåñòàíñêàÿïðàâäà" [22] ãàçåòàëàðèäà ìà³îëàëàð ñîíè ê´ïàéäè. Ãàçåòà ñàµèôàëàðèäà áó ²îÿÿúíè, "áîëüøåâèçì ñè¸ñàòè" äè³³àò ìàðêàçäà á´ëèá, àìàëäà ³àíäàé áàæàðèëèøèìóµîêàìà ³èëèá áîðèëäè. Ìàòáóîòäà "àâòîíîìèÿ" áîø³àðóâè ÷åòãà ÷è³äè âà ñîâåòµîêèìèÿòè ó÷óí áîø³à é´íàëèø êàñá ýòà áîøëàäè. ¤ðòà Îñè¸ æóìµàðèÿòëàðèäàõàë³ëàðíèíã òóðìóøèäàãè áèð íå÷à è³òèñîäèé ñàáàáëàð çóëìè îð³àñèäà ïàéäîá´ëãàí ìèëëèé ìóíîñàáàòëàð, ¤ðòà Îñè¸ æóìµóðèÿòëàðèíè èñëîµ ³èëèø, ´ëêàäàÿøîâ÷è õàë³ëàðíè ìèëëèé æèµàòäàí ÷åãàðàëàá àéèðèø ìàñàëàñèíè æèääèéðî³³èëèá ³´éäè[23].

1924 éèëäà "Òóðêèñòîí" ãàçåòàñèäà íàøð ýòèëãàí ìà³îëàäà ñîâåò µîêèìèÿòèó÷óí Òóðêèñòîííè ìèëëèé µóäóäëàðãà á´ëèá, óëàðíè èäîðà ³èëèø àí÷à³óëàéëèêëàðíè òó²äèðèøè ³óéèäàãè÷à èçîµëàíàäè: "¤ðòà Îñè¸ õàë³ëàðè æ´²ðîôèéæèµàòäàí øóíäàé ÷åãàðàëàíñèíêèì, áóíèíã îð³àñèäà ó õàë³ëàðíèíã òóðìóøèíè,ýñêèëèêíè ñàð³èòëàðèíè é´³îòèá, ìèëëèé òóçèëèøíèíã ÿíãè äàâðèíè, ÿúíèõàë³ëàðíèíã ôåäåðàöèÿ òóçèëèøèãà âà êåëãóñèäà áóòóí ìèëëàòëàðäàãèìåµíàòêàøëàðíèíã èòòèõîäèãà ê´÷èðà îëóäóð²îí áèð øàêëäà òóçóëñóí" [23].

¤ðòà Îñè¸äà ìèëëèé-µóäóäèé ÷åãàðàëàø ò´²ðèñèäà Áóõîðî âà Õîðàçìðåñïóáëèêàëàðèäà ³óðóëòîëàð ÷à³èðèëäè. Áóõîðî µóêóìàòè íîìèäà ÔàéçóëëàÕ´æàåâ ìàòáóîòäà ìèëëèé ÷åãàðàëàíèøãà ìóíîñàáàòèíè áèëäèðèá: "...¥îçèð²èêóíäà àìàëãà ³´éèëìî³äà á´ë²îí óøáó ³àðîð, àìèð âà õîíëàð µàì ðóñèÿ äàñòìîÿñèâà ðóñèÿ æàµîíãèðëèãè îñòèäà ýçèëãàí áóõîðî õàë³ëàðèíèíã ìèëëèé µó³ó³ëàðèíèòàúìèí ³èëàäèð. Àììî ìåµíàòêàø ´çáåêëàð, ´çëàðèíè ø´ðî æóìµóðèÿòëàðèèòòèôî³è²à áèðëàøêàí áîø³à ìèëëàò ìåµíàòêàøëàðèäàí àéðèë²îí äåáµèñîáëàìàéäèðëàð âà øóíèíã ó÷óí ´çáåê æóìµóðèÿòè ø´ðî æóìµóðèÿòëàðèèòòèôî³è²à êèðøêà ³àðîð ÷è³àðäè. ¤çáåê æóìµóðèÿòè ø´ðî æóìµóðèÿòëàðèèòòèô³è²à êèðèøäà ´çèíèíã è³òèñîäèé ñàîäàòãà ýðèøãóñèíè âà ìàäàíèéòàðà³³èéñèíè ê´ðàäèð. Âà øóë ñàáàáäàí óë, ø´ðî æóìµóðèÿòëàðè èòòèôî³è ìàðêàçèæðî³´ìèíèíã øó èòòèôî³ è÷èãà îëèøè²à òàìîìàí èøîíàäèð" [24] - äåãàíôèêðëàðíè ̧ çàäè.

Õîðàçì Ðåñïóáëèêàñè ìèëëèé ÷åãàðàëàíèøãà õàéðèõîµëèê áèëäèðìàäèëàð."Òóðêèñòîí" ãàçåòàñèíèíã 1924 éèë 28 èþíü ñîíèäà: "Òóðêèñòîí, Áóõîðî µàìÕîðàçìíèíã òóðêìàí ³èñìëàðèíè àæðàòèá, óëàðäàí ìóñòà³èë Òóðêìàí æóìµóðèÿòèòàøêèë ³èëèíñóí. Òðóêìàíëàðíè àæðàòèá, Õîðàçì æóìµóðèÿòèíè µîçèð²è µîëäàñà³ëàá ³îëóíñóí âà òóðêìàíëàðíèíã Õîðàçìäàí àæðàëèø øàêëèíè ³àíäàéá´ëèøèíè, ìàõñóñ ðàâèøäà, ÿíãè òàøêèë ³èëèíàäóð²îí æóìµóðèÿòëàðíèíã÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàãàíäà µàë ³èëèíñóí"[25] - äåá òàúêèäëàíàäè. Áóíèíã àñîñèéñàáàáè îëèñäà òóðãàíëèêëàðè âà è³òèñîäèé æèµàòäàí àæðàëèá òóðèøëàðèíèê´ðñàòàäèëàð.

Îñè¸ëèê òàµàëëóñè îñòèäà "Òóðêèñòîí" ãàçåòàñèäà áîñèëãàí ìà³îëàäà ³îçî³ìàòáóîòèäà ýúëîí ³èëèíãàí ³óéèäàãè æóìëàëàð ñàëáèé ³èëèá ³àáóë ³èëèíäè:"...³îçî³ ìàòáóîòèäà áèð íå÷à çè¸ëèé óíñóðëàð áóòóí ³îçî³, ́ çáåê, òóðêìàí õàë³èíèòà³äèðè áèëàí ´éíàøèá êåëìàêäàëàð. ... óøáó óíñóðëàð áóòóí ³îçî³ ìèëëàòèíîìèäàí ´çáåêëàðíè ìóñòàìëàêà÷è äåá, òîâóø ê´òàðèøãà÷à æàñîðàò ³èëäèëàð.

102


Ëåêèí, øó ôóðñàòêà÷à ́ çáåê õàë³è âà ́ çáåê ìàòáóîòè ²èíã äåá äîâøèíè ÷è³àðìàäè.Íèµîÿò, ÿðà ç´ðàéäè, "ìèëëèé ÷åãàðàëàðãà á´ëèø" ìàñàëàñè ´ç-´çèäàí ÷è³èá,³îçî³, ´çáåê èõòèëîôè òóñèíè îëà ¸çäè" [26]. Ìà³îëàäà øóíèíãäåê, ìèëëèé÷åãàðàëàðíè áåëãèëàø ìàñàëàñèäà áàéíàëìèíàë ðóµäà õàë ýòèëèøè êåðàêëèãè,àêñ µîëäà ³îçî³-´çáåê æàíæàëèãà àéëàíèá êåòàäè[26] äåá õóëîñà ³èëèíàäè.

Òóðêèñòîí àµîëèñè ó÷óí àµàìèÿòëè á´ëãàí óøáó ìàñàëà óëàð ó÷óí ÷åòëàøòèðèá³´éèëãàíëèãèíè, ìèëëàòëàðíèíã ´ç òà³äèðëàðèíè ´çëàðè µàë ³èëèø òàìîéèëèàñîñèäà "ìèëëèé ÷åãàðàëàíèø" ìàâçóñè áîëüøåâèêëàð µóêóìàòè òîìîíèäàí óçèë-êåñèë ³àðîð ³àáóë ³èëèíäè. Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà" ãàçåòàñèäà È.Âàðåéêèñíèíãìàúðóçàñèäà áó µà³äà ³óéèäàãèëàðíè áà¸í ³èëàäè: "...÷åãàðàëàíèø êåíã äåµ³îíëàðîììàñè îíãèãà ³àíäàé ³èëèá ñèíãäèðèëèøè µà³èäà àíè³ òàñàââóð é´³. ...óçèë-êåñèë ³àðîðëàð ³àáóë ³èëèíãà÷,áèç áàð÷à àµîëèíè áó èí³èëîáèé èñëîµàò áèëàíòàíèøòèðèøèìèç áîðàñèäà êåíã êîìïàíèÿ ´òêàçèøèìèç êåðàê á´ëàäè" [27].

1924 éèë íîÿáðü îéèäà ÷îï ýèëãàí "Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà" ãàçåòàñèäà ¤ðòàÎñè¸íèíã ìèëëèé äàâëàò ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàø á´éè÷à "áóþê òàðèõèé èñëîµîòàìàëèé æèµàòäàí ò´ëè³ àìàëãà îøèðèëäè"-äåá òàúêèäëàíàäè[28]. Ìà³îëàäà ¤ðòàÎñè¸äàãè ÿíãè Ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðè µó³ó³èé æèµàòäàí áèð íå÷à áîñ³è÷äà àìàëãàîøãàíëèãèíè ýúòèðîô ýòèëàäè: "Áèðèí÷è áîñ³è÷ - Áóòóíðîññèÿ Ìàðêàçèé Èæðîèÿ£´ìèòàñè ñåññèÿñè âà ÑÑÑÐ Ìàðêàçèé Èæðîèÿ ³´ìèòàñèíèíã ìóñòà³èë¤çáåêèñòîí âà Òóðêìàíèñòîííè ýúëîí ³èëèø ò´²ðèñèäàãè ³àðîðè, èêêèí÷è áîñ³è÷- æîðèé Òóðêèñòîí ÌÈÊ, Áóõîðî, Õîðàçì ³´ìèòàëàðè âàêîëàòëàðèíè òóãàòèø âàµîêèìèÿòíè ÿíãè ðåñïóáëèêàëàðíèíã èí³èëîáèé ³´ìèòàëàðèãà ́ òêàçèø, ÿêóíèéáîñ³è÷äà ÿíãè ðåñïóáëèêàëàð Ñîâåòëàðèíèíã òàúñèñ ³óðóëòîéëàðè ´çëàðèíèíãäîèìèé áîø³àðóâ îðãàíëàðèíè ñàéëàø" [28].

Þ³îðèäà ìàòáóîò íàøðëàðèäà ÷îï ýòèëãàí ìà³îëàëàðäà áà¸í ýòèëãàí ìàñàëàëàðÑîâåò µîêèìèÿòèíè òîìîíèäàí Òóðêèñòîí ´ëêàñèäà "ïðîëåòàðèÿò µîêèìèÿòè"ýúëîí ³èëèíèøè, ôà³àòãèíà èø÷è - äåµ³îíëàðíèíã ìàíôàòèãà ýúòèáîð ³àðàòèëãàí.Óëàðäà Òóðêèñòîí "àâòîíîìèÿ"ñè ã´¸êè, õàë³íèíã àñðèé áèð îðçóñè ñèôàòèäàêàòòà õóðñàíä÷èëèê áèëàí ³àðøè îëèíãàíëèãè àêñ ýòòèðèëäè.

4. Õóëîñàëàð:Ìóõòàñàð ³èëèá àéòãàíäà, áîëüøåâèêëàðíèíã Òóðêèñòîíãà àâòîíîìèÿ áåðèø

îð³àëè ´ëêàäà ñîâåò áîø³àðóâèíè ìóñòàµêàìëàø áîðàñèäàãè ôàîëèÿòè äàâðèéìàòáóîòäà àêñ ýòèá áîðäè. Ìà³îëàëàð ìàçìóíèäà ãàð÷è ´ëêà "Òóðêèñòîí ñîâåòÔåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñè", "Òóðêèñòîí Ñîâåò Ðåñïóáëèêàñè", "Òóðêèñòîí ÑîâåòÀâòîíîì Ðåñïóáëèêàñè" äåá òóðëè íîìëàíñà-äà, àñëèäà ¸íäàøóâ ýñêè÷à ³îëèïäàýêàíëèãèãà èøîðà ìàâæóä. Ñîâåò ìàòáóîòè ñàµèôàëàðèäà ìàçêóð òàðèõèé âî³åàíèíãìîµèÿòè á´ëãàí "àòîíîìèÿ" òàëàáëàðè áóçèá ê´ðñàòèëäè.

1924 éèë ìèëëèé âà ðóñèéçàáîí íàøðëàðèäà ìèëëèé-µóäóäèé ÷åãàðàëàíèøíàôà³àò Òóðêèñòîí ÀÑÑÐãèíà ýìàñ, áàëêè Áóõîðî âà Õàðàçì Õàë³Ðåñïóáëèêàëàðèíèíã µàì òîðòèëèøè ìàñàëàëàðè îèä ìà³îëàëàð áèëàí ò´ëäèðèááîðèëäè. Ìà³îëàëàðäà ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàø áîëüøåâèêëàð òîìîíèäàí³´ëëàá-³óââàòëàíãàíëèãè ê´ðñàòèëàäè. Òóðêèñòîí àµîëèñè ó÷óí àµàìèÿòëè á´ëãàíóøáó ìàñàëà óëàð ó÷óí ÷åòëàøòèðèá ³´éèëãàíëèãè êóçàòèëàäè.


[1] Íàçàðîâ Ì. Òóðêèñòîí èíòåðâåíöèÿ âà ãðàæäàíëàð óðóøè äàâðèäà (1918-1920 éèëëàð). -Ò: ¤çáåêèñòîí ÑÑÐ äàâëàò íàøðè¸òè, 1961. 32-áåò. (Nazarov M.


103


Turkistan in the period of intervention and civil war (1918 1920 years) UzbekistanUSSR state press 1961. P.32).

[2] Áó µà³äà ³àðàíã: £èñ³à÷à ñè¸ñèé ëó²àò. -Ò: ¤çáåêèñòîí, 1975. 5-áåò; ¤çáåêèñòîíÌèëëèé Ýíöèêëîöåäèÿñè. 1 òîì. Ò.: "¤çáåêèñòîí ìèëëèé ýíöèêëîöåäèÿñè". 2000.101-áåò; Ôàëñàôà: ³îìóñèé ëó²àò (Òóçóâ÷è âà ìàñúóë ìóµàððèð £.Íàçàðîâ). -Ò:Øàð³, 2004. 12-áåò; Ì.Èñìîèëîâ., À.Øàðèïîâ. Òàðèõ àòàìàëàðè ëó²àòè. -Ò.:Akdemnashr, 2013. 557-áåò. (Look about this: Short political dictionary. -T: Uzbekistan,1975. P.5; National Encyclopedy of Uzbekistan part 1. T National encyclopedy ofUzbekistan. 2000. P.101; Philosophy: encyclopedic dictionary (compiler and editor incharge K. Nazarov) T: East 2004. P.12; M. Ismailov, A. Sharipov. Dictionaty of historicalterms. -T: Academicpress 2013. P.557).

[3] Ëèëèí. Ê ïðåäñòîÿùåìó ñúåçäó. // Ãîëîñ êðåñòüÿíèí. 1918. 6 àïðåëü (24 ìàðò);Òåëåãðàììà: Íàðîäíîãî êîìèññàðà ïî äåëàì íàöèîíàëüíîñòåé Ã.Ñòàëèíà íà èìÿ÷ðåçâû÷àéíîãî êîìèññàðà Ñðåäíå Àçèè Êîáîçåâà. // Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà. 1918. 7 (4)àïðåëü; Íàøà ãàçåòà. 1918. 13 àïðåëü; Ã. Òóðêåñòàíñêàÿ àâòîíîìèÿ. // Íàøà ãàçåòà.1918. 16 àïðåëü; Âîöêèé. Òàøêåíò. // Ãîëîñ êðåñòüÿíèíà. 1918. 17 (4) àïðåëü. (Lilin.For the upcoming congress. // The voice of the peasant. 1918. April 6 (March 24);Telegram: People's Commissar for Nationalities G. Stalin addressed to the ExtraordinaryCommissioner of Central Asia Kobozev. // Voice of Samarkand, 1918. 7 (4) April; Ournewspaper. 1918. April 13; G. Turkestan autonomy. // Our newspaper. 1918.16 April;Votsky. Tashkent. // The voice of the peasant. 1918.17 (4) April.).

[4] Ðàñìèé ³èñì. Ìèëëèé èøëàð êîìèññàðèàòèíèíã òåëå²ðàìè. // Óëó² Òóðêèñòîí.1918. 18 àïðåëü; Òóðêèñòîí æóìµóðèÿòè. // Óëó² Òóðêèñòîí, 1918 éèë 25 àïðåëü;Òóðêèñòîí æóìµóðèÿòè àðàôàñèíäà. // Óëó² Òóðêèñòîí, 1922 éèë 27 àïðåëü;Òóðêèñòîíãà ìóñóëìîí êîìèññàðëàð êåëóâ ìóíîñàáàòèëà. // Óëó² Òóðêèñòîí, 1922éèë 30 àïðåëü; Òóðêèñòîí æóìµóðèÿòè // Õóððèÿò 1918 éèë 30 àïðåëü; Òóðêèñòîíìóõòîðèÿòè ýúëîí ³èëèíäè. // Óëó² Òóðêèñòîí, 1922 éèë 3 ìàé; ¤øà ñîíäà. Õ´³àíäìóõòîðèÿò÷èëàðèíè àâô óìóìèé. (Official part. Telegram of the Commission on NationalAffairs. // Great Turkistan, 1918. April 18; The Turkestan Republic. // Great Turkistan,1918. April 25; The Republic of Turkestan is on the eve. // Great Turkistan, 1922. April27; Muslim commissioners arrive in Turkestan // Great Turkistan, 1922. April 30;Turkestan Republic // Freedom 1918. April 30; Turkistan autonomy announced //Great Turkistan, 1922. May 3; In that issue. The pardon of autonomy of the general isgeneral).

[5] Òóðêèñòîí æóìµóðèÿòè // Õóððèÿò, 1918. 30 àïðåëü. (Turkestan Republic //Freedom. 1918. April 30th).

[6] Òóðêåñòàíñêàÿ àâòîíîìèÿ. // Íàøà ãàçåòà, 1918 . 16 àïðåëü. (G. Turkestanautonomy. // Our newspaper. 1918. April 16th).

[7] Ëèëèí. Ê ïðåäñòîÿùåìó ñúåçäó. // Ãîëîñ êðåñòüÿíèíà. 1918. 6 àïðåëü (24ìàðò). (Lilin. For the upcoming congress. // The voice of the peasant. 1918. April 6(March 24).

[8] Òåëåãðàììà: Íàðîäíîãî êîìèññàðà ïî äåëàì íàöèîíàëüíîñòåé Ã.Ñòàëèíàíà èìÿ ÷ðåçâû÷àéíîãî êîìèññàðà Ñðåäíå Àçèè Êîáîçåâà. // Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà.1918. 7 (4) àïðåëü. (Telegram: People's Commissar for Nationalities G. Stalin addressedto the Extraordinary Commissioner of Central Asia Kobozev. // Voice of Samarkand.1918.7 (4) April).

[9] Òåëåãðàììà: Íàðîäíîãî êîìèññàðà ïî äåëàì íàöèîíàëüíîñòåé Ã.Ñòàëèíàíà èìÿ ÷ðåçâû÷àéíîãî êîìèññàðà Ñðåäíå Àçèè Êîáîçåâà. // Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà.

104


1918. 7 (4) àïðåëü; Ðàñìè ³èñì: Ìèëëèé èøëàð êîìèññàðèÿòèíèíã òåëå²ðàìè. //Óëó² Òóðêèñòîí. 1918. 18 àïðåëü. (Telegram: People's Commissar for Nationalities G.Stalin addressed to the Extraordinary Commissioner of Central Asia Kobozev. // Voiceof Samarkand. 1918.7 (4) April; Official part: telegram of national works commicary. // Great Turkistan, 1918. April 18).

[10] Ïÿòûé êðàåâîé ñúåçä: ðàáî÷èõ, ñîëäàòñêèé, êðåñòüÿíñêèõ, Ìóñóëüìàíñêèõè äåêõàíñêèõ äåïóòàòîâ. // Íàøà ãàçåòà, 1918. 20 àïðåëü; Îòêðûòèå ñúçäà. Ñîâåòîâðàáî÷èõ, ñîëäàò, êðåñòüÿíñêèõ, Ìóñóëüìàíñêèõ è äåêõàíñêèõ äåïóòàòîâ. (ñóáîòà,20 àïðåëÿ). // Íàøà ãàçåòà. 1918. 23 àïðåëü; 2-é äåíü êðàåâîãî ñúåçäà. // Íàøàãàçåòà. 1918. 24 àïðåëü; Zero. 3-äåíü êðàåâîãî ñúåçäà. // Íàøà ãàçåòà. 1918. 25 àïðåëü;4-é äåíü êðàåâîãî ñúåçäà. //Íàøà ãàçåòà. 1918. 26 àïðåëü; Zero. 6-é äåíü êðàåâîãîñúåçäà. // Íàøà ãàçåòà. 1918. 30 àïðåëü; 6-é äåíü êðàåâîãî ñúåçäà. // Íàøà ãàçåòà.1918. 1ìàé; Àðãóñ. Ïîëîæåíèå î Òóðêåñòàíñêîé Ñîâåòñêîé Ôåäåð. Ðåñïóáë.(Óòâåðæäåííîå ïÿòûì êðàåâûì ñúåçäîì ñîâåòîâ Òóðêåñòàíñêîãî êðàÿ 30 àïðåëÿ1918 ãîäà). // Íàøà ãàçåòà. 1918. 5 ìàé; 7-é äåíü êðàåâîãî ñúåçäà. // Íàøà ãàçåòà.1918. 10 ìàé; Çàêðûòèå ñúåçäà. // Íàøà ãàçåòà. 1918. 11 ìàé. (Fifth regional congress:workers, soldiers, peasants, Muslim and farmer deputies. // Our newspaper 1918. April20; The opening of the congress. Soviets of workers, soldiers, peasant, Muslim andfarmer deputies. (Saturday, April 20). // Our newspaper. 1918.23 April; 2nd day of theregional congress. // Our newspaper. 1918.24 April; Zero 3-day regional congress. //Our newspaper. 1918.25 April; 4th day of the regional congress. // Our newspaper. 1918.April 26; Zero 6th day of the regional congress. // Our newspaper. 1918.30 April; 6thday of the regional congress. // Our newspaper. 1918. May 1; Argus. Regulations on theTurkestan Soviet Federa. Republic (Approved by the Fifth Regional Congress of Sovietsof Turkestan Territory on April 30, 1918). // Our newspaper. 1918.5 May; 7th day of theregional congress. // Our newspaper. 1918.10 May; Closing the congress. // Our newspaper.1918.11 May).

[11] Îòêðûòèå êðàåâîãî ñúåçäà ñîâåòîâ ñîëäàòñêèõ, ðàáî÷èõ, êðåñòüÿíñêèõ èìóñóëüìàíñêèõ äåïóòàòîâ. // Ãîëîñ êðåñòüÿíèíà. 1918. 24 (11) àïðåëü. Øó ñîíäà. Ï.Çàñåäàíèå êðàåâîãî ñúåçäà ñîëäàòñêèõ, ðàáî÷èõ, êðåñòüÿíñêèõ è ìóñóëüìàíñêèõäåïóòàòîâ (21 àïðåëÿ 1918 ãîä); Ï. Çàñåäàíèå 5-ãî êðàåâîãî ñúåçäà ñîëäàòñêèõ,ðàáî÷èõ, êðåñòüÿíñêèõ è ìóñóëüìàíñêèõ äåïóòàòîâ (22 àïðåëÿ 1918 ãîä). // Ãîëîñêðåñòüÿíèíà. 1918. 26 (13) àïðåëü; Çàñåäàíèå 5-ãî êðàåâîãî ñúåçäà ñîëäàòñêèõ,ðàáî÷èõ, êðåñòüÿíñêèõ è ìóñóëüìàíñêèõ äåïóòàòîâ (24 àïðåëÿ 1918 ãîä). // Ãîëîñêðåñòüÿíèíà. 1918. 28 (15) àïðåëü; Çàñåäàíèå 5-ãî êðàåâîãî ñúåçäà ñîëäàòñêèõ,ðàáî÷èõ, êðåñòüÿíñêèõ è ìóñóëüìàíñêèõ äåïóòàòîâ (26 àïðåëÿ 1918 ãîä). // Ãîëîñêðåñòüÿíèíà. 1918. 1 ìàé (18 àïðåëü); Çàñåäàíèå 5-ãî êðàåâîãî ñúåçäà ñîëäàòñêèõ,ðàáî÷èõ, êðåñòüÿíñêèõ è ìóñóëüìàíñêèõ äåïóòàòîâ (30 àïðåëÿ 1918 ãîä). // Ãîëîñêðåñòüÿíèíà. 1918. 15 (2) ìàé. (Opening of the regional congress of councils of soldiers,workers, peasants and Muslim deputies. // The voice of the peasant. 1918.24 (11) April.Shu Sonda. P. A meeting of the regional congress of soldiers, workers, peasants andMuslim deputies (April 21, 1918); P. The meeting of the 5th regional congress ofsoldiers, workers, peasants and Muslim deputies (April 22, 1918). // The voice of thepeasant. 1918.26 (13) April; The meeting of the 5th regional congress of soldiers,workers, peasants and Muslim deputies (April 24, 1918). // The voice of the peasant.1918.28 (15) April; The meeting of the 5th regional congress of soldiers, workers,peasants and Muslim deputies (April 26, 1918). // The voice of the peasant. 1918. May1 (April 18); The meeting of the 5th regional congress of soldiers, workers, peasants and

105


Muslim deputies (April 30, 1918). // The voice of the peasant. 1918.15 (2) May).[12] Áó µà³äà ³àðàíã: Â.È.Ëåíèí î Ñðåäíåé Àçèè è Êàçàõñòàíå. -Ò: 1957. Ñ. 72;

Ïîáåäà Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè â Óçáåêèñòàíå. Ò.II. Óïðî÷åíèå ñîâåòñêîé âëàñòèâ Óçáåêèñòàíå. -Ò: "Ôàí", 1972. -Ñ.249. (Look at this: V.I. Lenin on Central Asia andKazakhstan. T: 1957. S. 72; Victory of the October Revolution in Uzbekistan. T.II. Theconsolidation of Soviet power in Uzbekistan. -T: "Science", 1972. P.249).

[13] Íàøà ãàçåòà. 1918. 5 ìàé. (Our newspaper. 1918.5 May).[14] Ñêâîðöîâ. Èñïîëíèòåëüíàÿ è çàêîíîäàòåëüíàÿ âëàñòü Òóðêåñò. Êðàÿ. // Ãîëîñ

Ñàìàðêàíä, 1918. 18 ìàé. (Starlings. Executive and legislative branch of Turkest. Theedges. // Voice of Samarkand, 1918. May 18. 1918)

[15] Òóðêèñòîí æóìõóðèÿòèíèíã ³îíóí àñîñèíèíã îõèðè (Áîøè ́ òãàí ñîíäà). // Èøòèðîêèþí. 1918. 7 íîÿáðü.; Òóðêèñòîí æóìõóðèÿòèíèíã ³îíóí àñîñèíèíãîõèðè. // Èøòèðîêèþí. 1918. 30 îêòàáðü. (End of legal base of Turkestan Republic(last issue) // Get involved. 1918. November 7; End of legal framework of TurkestanRepublic // Get involved. 1918. 30 October).

[16] Ìèòèíã â ìàòäàñå Øèð-Äîð. // Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà, 1918. 14 ìàé. (Meeting inmosque Shir-Dor. // Golos in Samarkand, 1918. May 14th.).

[17] ¤çáåêèñòîí ñîâåò ìóñòàìëàêà÷èëèãè äàâðèäà. 2-êèòîá. Òóçóâ÷èëàð:Ì.Æ´ðàåâ, Ð.Íóðóëëèí., Ñ.Êàìîëîâ âà áîø³àëàð. -Òîøêåíò: Øàð³, 2000. 82-83áåòëàð. (Uzbekistan during the Soviet colonial era. Book 2 Developers: M. Juraev, R.Nurullin., S. Kamolov and others. -Tashkent: Sharq, 2000. pp. 82-83).

[18] Ñàíêëþëîò. Àâòîíîìèÿ Òóðêåñòàíà è åãî ýêîíîìè÷åñêîå ðàçâèòèå. // ÃîëîñÑàìàðêàíäà. 1918. 12 ìàÿ; Äæåíàðè. Äâå Àâòîíîìèè. // Ãîëîñ Ñàìàðêàíäà. 1918. 14ìàé; Ë.Äà õèé. Íà íîâûõ ïóòÿõ. // Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí. 1918. 18 èþíü; Äèêòàòóðàïðîëåòàðèàòà. // Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí. 1918. 28 èþíü; Òóðîâ. Òóðêèñòîí ìóõòðèÿòèé´ëèäà. // Èøòèðîêèþí. 1918. 10 íîÿáðü; Ìèëëèé àñêàð. Ñîöèàëèçì íå íàðñà?. //Èøòèðîêèþí. 1918. 7 íîÿáðü. Øó ñîíäà: Ìèëèàòëàð âà áèçíèíã ìèëëèéïðî²ðàììàìèç. (Sanctuary. Autonomy Turkestana and ego economics razvitie. // Golosin Samarkand. 1918. May 12; Jenari. Dve Autonomy. // Golos in Samarkand. 1918. May14; L. Da Chi. Not a shit. // Sovetsky Turkestan. 1918. June 18; Dictatorship proletariata.// Sovetsky Turkestan. 1918. June 28; Turov. On the way to Turkestan autonomy. // Getinvolved. 1918. November 10; National soldier. What is socialism? // Participate. 1918.November 7th. In this issue: Miliats and our national program).

[19] Äèêòàòóðà ïðîëåòàðèàòà. // Ñîâåòñêèé Òóðêåñòàí, 1918. 28 èþíü. (Dictatorshipproletariata. // Sovetsky Turkestan. 1918. June 28th).

[20] Ðàìç. Ìèëëèé æóìµóðèÿòëàð ìàñàëàñè. // Òóðêèñòîí. 1924. 24 ìàé; Ì.Ìèðçàðàõìàòîâ. Ìèëëèé æóìµóðèÿòëàð òóçèø ìóíîñàáàòè áèëàí. // Òóðêèñòîí.1924. 27 ìàé; "Î³ Æ´ë" Òåìèðáîé. ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàðèíè ³àðàá á´ëèø.Ìàñêàâäàí ÿ³èíäà ³àéò³îí ́ ðòî³ Õ´æàåâ áèëàí ìóñîµàáà. // Òóðêèñòîí. 1924. 26èþíü; Âàðåéêèñ. ¤ðòà Îñè¸äà ìèëëèé æóìµóðèÿòëàð ìàñàëàñè. // Òóðêèñòîí, 1924.2, 3, 5 èþëü; Î.Êîðêàþí. ¤ðòà Îñè¸ æóìµóðèÿòëàðè (Òóðêèñòîí, Áóõîðî, Õîðàçì)íèìèëëèé æ´²ðîôèé æèµàòëàðèäàí ÷åãàðàëàø ìàñàëàñè ò´²ðèñèäà ìàúðóçà÷èëàðó÷óí àñîñëàð. // Òóðêèñòîí, 1924. 28 èþëü; Î. Êàðêëèí. ¤ðòà Îñè¸ æóìµóðèÿòëàðè.// Òóðêèñòîí, 1924. 29 èþëü; Èñìîèëçîäà. ¤ðòà Îñè¸íè ÷åãàðàëàø òåâàðàãèäà. //Òóðêèñòîí, 1924. 2 àâãóñò; Îñè¸ëè³. ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé æóìµóðèÿòëàðãà á´ëèø.// Òóðêèñòîí. 1924. 7 àâãóñò; Îñè¸ëè³. ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàðãà á´ëèø. // Òóðêèñòîí, 1924. 13 àâãóñò; Èñìîèëçîäà. Ìèëëèé æóìµóðèÿòëàðãà á´ëèíèøìàñàëàñè âà ôèð³à ìàòáóîòè. // Òóðêèñòîí, 1924. 18 àâãóñò; Ô.Êñåíîôîíòâîâ.

106


Ìèëëèé ÷åãàðàëàø ò´²ðèñèäà ýñêè øàµàð ôèð³à ÿ÷åéêàëàðèäà ³èëèíãàí ³àðîðëàð.// Òóðêèñòîí, 1924. 21 àâãóñò; Ç.Åôàíîâ Ìóñòàìëàêàëàíãàí Øàð³äà ¤ðòà Îñè¸íèíãìèëëèé æóìµóðèÿòëàðãà á´ëèíèøè. // Òóðêèñòîí. 1924. 27 àâãóñò; Ìóñàæîí. ¤ðòàÎñè¸íè ìèëëèé æóìµóðèÿòëàðãà á´ëèø µà³èäà. // Òóðêèñòîí, 1924. 8 ñåíòÿáðü;Èñîìóõàììåäîâ Èíîÿò. ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàðäà êàìñàìîëëàðíèíãâàçèôàñè. // Òóðêèñòîí, 1924. 20 ñåíòÿáðü; ¤ðòà Îñè¸äà ìèëëèé æóìµóðèÿòëàð. // Òóðêèñòîí. 1924. 29 îêòÿáðü; Íóðìàò. Îêòÿáðü âà ¤ðòà Îñè¸äà ìèëëèéæóìµóðèÿòëàð. // Òóðêèñòîí. 1924. 7 íîÿáðü. (Dictatorship proletariata. // SovetskyTurkestan. 1918. June 28th; Symbol. The issue of national republics. // Turkiston. 1924.May 24; M. Mirzarakhmatov. In connection with the establishment of national republics.// Turkiston. 1924. May 27; White Road Dividing the national boundaries of CentralAsia. An interview with a recent friend from Moscow, Khodjaev. // Turkiston. 1924. June26; Vareykis. The issue of national republics in Central Asia. // Turkiston, 1924. 2, 3, 5July; O.Korkayun. Grounds for speakers on national geographical separation of CentralAsian republics (Turkistan, Bukhara, Khorezm). // Turkiston, 1924. July 28; O.Karklin.Republics of Central Asia. // Turkiston, 1924. July 29; Ismailzoda. Across theborder of Central Asia. // Turkiston, 1924. August 2; I am Asian. Division of Central Asiainto national republics. // Turkiston, 1924. August 7; I am Asian. Dividing Central Asiainto national borders. // Turkiston, 1924. August 13; Ismailzoda. The issue of divisioninto national republics and the sectarian press. // Turkiston. 1924. August 18; F.Kenofontvov.Decisions about the national boundaries in old town batch cells. // Turkiston, 1924.August 21; Z. Efanov The division of Central Asia into national republics in the colonizedEast. // Turkiston, 1924. August 27; Musagon. On dividing Central Asia into nationalrepublics. // Turkiston. 1924. September 8; Isomuhammedov Inoyat. The task of thepoor on national borders of Central Asia. // Turkiston. 1924. September 20; NationalRepublics in Central Asia. // Turkiston, 1924. October 29; Thanks. October and theCentral Asian republics. // Turkiston. 1924. November 7).

[21] Àëèåô Õ. ¤ðòà Îñè¸ ìèëëèé æóìõóðèÿòëàðãà á´ëèø òåâàðàãèäà. // Ôàð²îíà,1924. 21 àâãóñò; ¤çáåêèñòîí æóìõóðèÿòè ́ ç ïîéäåâîðèíè ³óðäè. // Ôàð²îíà, 1924.24 íîÿáðü. (X. Alief. Central Asia is on the verge of dividing it into national republics. // Ferghana, 1924. August 21; The Republic of Uzbekistan has laid its foundations. //Ferghana. 1924. November 24).

[22] Íàöèîíàëüíî-ãîñóäàðñòâåííîå ðàçìåæåâàíèå Ñðåäíåé Àçèè (äîêëàä òîâ.Êàðêèíà). // Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà, 1924. 2 ñåíòÿáðü; Íàöèîíàëüíî-ãîñóäàðñòâåííîåðàçìåæåâàíèå Ñðåäíåé Àçèè. // Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà, 1924. 5 ñåíòÿáðü;Íàöèîíàëüíî-ãîñóäàðñòâåííîå ðàçìåæåâàíèå Ñðåäíåé Àçèè. // Òóðêåñòàíñêàÿïðàâäà, 1924. 8 ñåíòÿáðü; Íàöèîíàëüíî-ãîñóäàðñòâåííîå ðàçìåæåâàíèå ÑðåäíåéÀçèè. // Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà, 1924. 9 ñåíòÿáðü; Â Âîñüìîé ãîä ïî îêòÿáðüñêîéèñòîðèè. // Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà. 1924. 2 íîÿáðü; Ñîâåòñêèé ñîöèàëèñòè÷åñêèéÓçáåêèñòàí. // Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà, 1924. 21 íîÿáðÿ. (National-State demarcationof Central Asia (report of Comrade Karkin). // Turkestan truth, 1924. September 2;National-State delimitation of Central Asia. // Turkestan truth. 1924. September 5;National-State delimitation of Central Asia. // Turkestan truth, 1924. September 8;National-State delimitation of Central Asia. // Turkestan truth. 1924. September 9; Inthe eighth year of October history. // Turkestan truth, 1924. November 2; Sovietsocialist Uzbekistan. // Turkestan truth, 1924. November 21).

[23] Îñè¸ëè³. ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàðãà á´ëèø. // Òóðêèñòîí, 1924. 13àâãóñò. (Asian. Dividing Central Asia into national borders. // Turkiston, 1924. August

107


13th).[24] ¤ðòà Îñè¸äà ìèëëèé æóìµóðèÿòëàð. // Òóðêèñòîí. 1924. 29 îêòÿáðü. (National

Republics in Central Asia. // Turkiston, 1924. October 29th).[25] Êîðêàþí Î. ¤ðòà Îñè¸ æóìµóðèÿòëàðè (Òóðêèñòîí, Áóõîðî, Õîðàçì)íè

ìèëëèé æ´²ðîôèé æèµàòëàðèäàí ÷åãàðàëàø ìàñàëàñè ò´²ðèñèäà ìàúðóçà÷èëàðó÷óí àñîñëàð. // Òóðêèñòîí, 1924. 28 èþëü. (Korkayun O. Grounds for speakers onnational geographical separation of Central Asian republics (Turkistan, Bukhara, Khorezm).// Turkiston. 1924. July 28).

[26] Îñè¸ëè³. ¤ðòà Îñè¸íè ìèëëèé ÷åãàðàëàðãà á´ëèø. // Òóðêèñòîí, 1924. 13àâãóñò. (Asian. Dividing Central Asia into national borders. // Turkiston, 1924. August13th).

[27] Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà. 1924. 15 ñåíòÿáðÿ. (Turkestanskaya Pravda, 1924.September 15th).

[28] Ñîâåòñêèé ñîöèàëèñòè÷åñêèé Óçáåêèñòàí. // Òóðêåñòàíñêàÿ ïðàâäà. 1924.21 íîÿáðü. (Soviet Social Uzbekistan. // Truth of Turkestan, 1924. November 21).

108


Êîíòàêò ðåäàêöèé æóðíàëîâ. www.tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèð Òåìóð ïð.1, äîì-2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of www.tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]: (+998-94) 404-0000



LOOK TO THE PAST

¹1 (2020)

ISSN 2181-9599

Doi Journal 10.26739/2181-9599

ÂÇÃËßÄ Â ÏÐÎØËÎÅ - tadqiqot · 3 ¤ÒÌÈØÃÀ ÍÀÇÀÐ ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \...

Documents