МУНДАРИЖА - tadqiqot · nozimova nozima, fakhriev jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА...

291

Upload: others

Post on 13-Jul-2020

10 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC
Page 2: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

2

Page 3: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

3

МУНДАРИЖА1.ҲУҚУҚИЙ ТАДҚИҚОТЛАР ЙЎНАЛИШИ / THE DIRECTION OF LEGAL RESEARCHES/ НАПРАВЛЕНИЕ ПРАВОВЫХ ИССЛЕДОВАНИИ

Махмуд Махаматов. МЕҲНАТ МУНОСАБАТЛАРИГА ОИД ИШЛАРНИ КЎРИШДА ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ..........................................................................8Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir

2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF BIOMEDICINE AND PRACTICE/ НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ В ОБЛАСТИ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

PATHOPHYSIOLOGY OF STROKE ....................................................................................................................13FAYZIYEVA MUNIS DILSHOD QIZI, USMANOVA DURDONA DJURABAYEVNASURUNKALI BOSH MIYA ISHEMIYASIDA KOGNITIVBUZILISHLAR VA ULARNI DAVOLASHDA FORBREYN INNOVATSION METODINING SAMARADORLIGINI BAHOLASH ................................................................14Хакимов Абдулатиф Абдували ўғлиМухамедов Козим СобитовичРЕЗУЛЬТАТЫ КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ У БОЛЬНЫХ С ДИССЕМИНИРОВАННЫМ ТУБЕРКУЛЁЗОМ ЛЁГКИХ ..................................................................................15Багдасарова ЭльмираРасулова ВасилаИННОВАЦИОН ТАЪЛИМ - ТАЪЛИМ БЕРИШДА ЮҚОРИ САМАРАДОРЛИК ВА ИЖОБИЙ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ЭГАЛЛАШНИНГ АСОСИДИР. .....................................................................................16Хакимов Абдулатиф Абдували ўғли Мухамедов Козим СобитовичРЕЗУЛЬТАТЫ КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ У БОЛЬНЫХ С ДИССЕМИНИРОВАННЫМ ТУБЕРКУЛЁЗОМ ЛЁГКИХ ...............................................20ТОКСИКОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СТИМУЛЯТОРА РОСТА РАСТЕНИЙ «РАСТБИСО-ЛА» б.ф.н. Куриязова С. М. (Ташкентской Медицинской Академии) .................................................................21УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ЛЕЧЕНИЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ СЛЮННЫХ ЖЕЛЕЗ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ЛИМФОТРОПНОЙ АНТИБАКТЕРИАЛЬНОЙ ТЕРАПИИ.Супиев Т.К. , Нормахматов Б.Т. , Дусматов Ж. Е. , Файзуллахужаев А.А. .................................................24IQTISODIYOTDA INNOVATSIYANING TUTGAN O’RNI.

3.ИҚТИСОДИЁТДА ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ / THE ROLE OF INNOVATION IN THE ECONOMY/ РОЛЬ ИННОВАЦИЙ В ЭКОНОМИКЕ

Abdurazzoqov Shohzod Otabek o’g’li ......................................................................................................................29МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ҲИСОБОТНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ. Мaхмудoвa Нaргизa Дaвлятoвнa ..........................................................................................................................32MONETARY POLICY AND FINANCIAL STABILITY. Khamrokulov Khushbakht Sadriddinovich ............................................................................................................34 Respublikada innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish. Nabijonov Otabek Ganiyevich, Sharapova Gulchehra Rustamovna ..................................................................37O‘zbekistonda innovatsiya. Oltiboyev Mirzohid Orifjonovich, Qilichov Ramazon Tojinor o‘g‘li ..................................................................42INNOVATSION YO‘LLAR ORQALI IQTISODIY FAROVONLIKKA ERISHISH. Toshboltayeva Yulduz, Rustamova Dilbar ..............................................................................................................42INNOVATSION IQTISODIYOTNING MAMLAKAT RIVOJIDAGI O’RNIXaytqulova Zulayho, Rustamova Dilbar ................................................................................................................45РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ – СОҲА ВА ТАРМОҚЛАРДА ИҚТИСОДИЙСАМАРАГА ЭРИШИШНИНГ ИННОВАЦИОН УСУЛИ Рустамова Дилбар РустамовнаСаидахмедов Соибжон Дилшоджонович .............................................................................................................47ПОВЫШЕНИЕ УРОВНЯ ФИНАНСОВОЙ ГРАМОТНОСТИ – ЗАЛОГ ЗДОРОВОГО РАЗВИТИЯ ЭКО-НОМИКИХамрокулов Хушбахт Садриддинович ................................................................................................................50ЎЗБЕКИСТОННИ ТЕХНОЛОГИК РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ МАВЖУД МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ

Page 4: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

4

ҲАЛ ЭТИШ ЙЎНАЛИШЛАРИХаннаев Ш.Қ. .............................................................................................................................................................56УЗБЕКИСТАН НА ПУТИ ПЕРЕХОДА К ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕХолбозорова Маржона Умарова Дилфуза .......................................................................................................................................................62КОРХОНАЛАРДА ИНҚИРОЗГА ҚАРШИ БОШҚАРУВДА СТРАТЕГИК ТАДБИРЛАРНИНГ РОЛИЮлдашева Нилуфар Абдувахидовна ...................................................................................................................65PRACTICAL ANALYSIS OF ATTRIBUTIVES IN UZBEK

4.ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАР / RESEARCH ON THE DEVELOPMENT OF PHILOLOGICAL SCIENCES / ИССЛЕДОВАНИЯ ПО РАЗВИТИЮ ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК

Alimov Jamshid Ravshanovich ................................................................................................................................70PRACTICAL ANALYSIS OF ATTRIBUTIVES IN UZBEKAlimov Jamshid RavshanovichTHE ANALYSIS OF FUNCTIONS OF ATTRIBUTIVE AND SYNTAGMS IN UZBEK....................................73Б.Б. Абдувохидов ........................................................................................................................................................75“ТИЛ ВА МАДАНИЯТ” ТАЛАБАЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ СИФАТИДАДжаббарова Қизлархон Абдулаҳатовна ...............................................................................................................79ANALYSIS OF VERBS FORMED WITH A PREFEX MIS- AS AN PRESUPPOSITIONRamazonov Shokhrukh Nusratullo ugli, a master student of TSU .....................................................................82БУХОРО ТУМАН ТОПОНИМЛАРИДА ЎЗ ВА ЎЗЛАШГАН ҚАТЛАМАдизова Нодира Бахтиёровна .................................................................................................................................85БАДИИЙ МАТНДА ЎХШАТИШАлимова Эътибор ......................................................................................................................................................88СИНКЛЕР ЛЬЮИС ВА УНИНГ “ЭРОУСМИТ” РОМАНИ. ТИББИЁТ ОЛАМИГА БАДИИЙ САЙЁҲАТ.Ахмедова Азиза ..........................................................................................................................................................90СЎЗЛАРАРО МАЪНОВИЙ МУНОСАБАТЛАР ҚИСҚАЧА ТАЛҚИНИМашарипова Наргиза Отахоновна ......................................................................................................................93LEARNING AND TEACHING ENGLISH IN LAND MANAGEMENT TREND.ON EXAMPLE GEORAPHIC INFORMATION SYSTEMFattoyeva Zarina Rakhmatovna, Sulaymonova Dilnoza Hamzayevna ..............................................................97 ОБУЧЕНИЕ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОМУ ПЕРЕВОДУ В НЕЯЗЫКОВОМ ВУЗЕСулаймонова Дилора Абдурахмановна, Давлатова Мухайё Хасановна ...................................................100СЛОВАРНАЯ РАБОТА-ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОВЛАДЕНИЯ РУССКИМ ЯЗЫКОМ В УЗБЕКСКОЙ АУ-ДИТОРИАбдуллаева Набия Идрисовна, Артикова Мавжуда Максудова..................................................................103G‘AZAL JANRIDA BEGONA BAYT TUSHUNCHASI Abdusayimova Dilfuza O’ktam qizi ......................................................................................................................107USING AUTHENTIC MATERIALS IN TEACHINGAbulova Zilola, Qurbonova Dilnoza .......................................................................................................................111INGLIZ TILIDA YOZMA NUTQNI RIVOJLANTIRISHNI BOSQICHMA-BOSQICH OLIB BORISHTemirova Feruza ......................................................................................................................................................114ADABIYOT DARSLARIDA ILMIY-METODIK HAMDA TEXNOLOGIK YONDASHUVMuxlisa Hafizova .......................................................................................................................................................117ТРАНСПОЗИЦИОННЫЕ, МУТАЦИОННЫЕ И МОДИФИКАЦИОННЫЕ ТИПЫ СЛОВООБРАЗОВА-ТЕЛЬНЫХ ЗНАЧЕНИЙИномжонова Мадина Илхомжоновна ................................................................................................................119FONETIK O‘YIN TEXNOLOGIYALARI TURLARIJumamuratova Sevara Sapaarbayevna .................................................................................................................123THE IMPORTANCE OF VIDEO MATERIALS IN ENGLISH CLASSESKhamdamova Gulshan, Ahadov Shohjahon .........................................................................................................125T. JUMAMURATOV SHIǴARMALARINDA ANTONIM SÓZLERDIŃ MÁNILIK TÚRLERIKaypnazarova Móldir ...............................................................................................................................................129

Page 5: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

5

MOTIVATION IS AN ORIENTATION TOWARD A GOALNazarova Gulshod KhodjiyevnaBakayeva Maftuna Shukhratovna ..........................................................................................................................131THE ROLE OF GROUPWORK IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE Ochilova NigoraKaromov Yusufbek ....................................................................................................................................................134INGLIZ TILI O’QITISH NAZARIYASISafarova Xurshida, Shonazarova Feruza .............................................................................................................137THE ROLE OF DICTIONARIES IN LANGUAGE ACQUISITIONShukurova Nigora , Orziyeva Nargiza ...................................................................................................................139WAYS OF TEACHING SPEAKING IN ENGLISH CLASSESTolibova Nodira, Elmuradova Shahlo ...................................................................................................................142CHET TILI DARSLARINI O’QITISHDA OG’ZAKI NUTQNI RIVOJLANTIRUVCHI METODLARUmarova Dildora, Jabborova Sabohat ...................................................................................................................145SHARQ VA G`ARB OLIMLARINING MASHINASOZLIKKA OID TERMINLAR LUG`ATINI TUZISHDA OLIB BORGAN TADQIQOT ISHLARITeshaboyeva. Z.Q,Umarova.F.B ..............................................................................................................................148ЯВЛЕНИЕ ЭВФЕМИИ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ И ПОЛИТИЧЕСКИХ ТЕКСТАХАбулкасимова Нодира Мирзакаримовна ..........................................................................................................151НЕМИС ТИЛИНИ ЎРГАТИШДА “НООДАТИЙ СЎЗЛАШУВ” УСУЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ ТАРТИБИНишонова Д.Ж. ........................................................................................................................................................154ЎЗБЕК ВА НЕМИС ТИЛЛАРИДА “АЛЛИТЕРАЦИЯ”НИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИНишонова Д.Ж. ........................................................................................................................................................151“ДОКТОР ЖЕКИЛ ҲАМДА МИСТЕР ХАЙД ҲАҚИДАГИ ҒАЙРИОДДИЙ ВОҚЕАЛАР” РОМАНИДА “ЭВРИЛИШ” МОТИВИКАДИРОВА Наргиза Арифовна,Негиев Мирмуҳаммад ..............................................................................154 ПАРАЛИНГВИСТИКА МАЪЛУМОТ УЗАТУВЧИ ВА МАЪЛУМ СЕМАНТИКАГА ЭГА БЎЛГАН НУТҚНИНИНГ НОВЕРБАЛ, ПРОСОДИК ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНАДИ Эргашева Н.Н. ..........................................................................................................................................................162MADANIYATLARARO VA XALQARO MULOQOT JARAYONLARI UCHUN MALAKALI SINXRON TARJIMONLARNI TAYYORLASH MASALALARIAbdiyeva Mohigul......................................................................................................................................................164XITOY TILI GRAMMATIKASINING O’ZIGA XOSLIKLARIRaximberdiyeva F.X ..................................................................................................................................................168NAVOIY “XAMSA”SIDA SALBIY SHAXS VA TIMSOLLAR TASVIRIUmida ERGAShEVA, Nilufar SAYFIEVA ...........................................................................................................171

5.ФАЛСАФА ВА ҲАЁТ CОҲАСИДАГИ ҚАРАШЛАР/ VIEWS ON PHILOSOPHY AND LIFE/ ВЗГЛЯДЫ НА ФИЛОСОФИЮ И ЖИЗНЬ

JAHOLAT VA UNGA MA’RIFAT ILA KURASHMOQBaxtiyorova Feruza Xurshidbek qizi ......................................................................................................................173FALSAFA VA DUNYOQARASH Berdiyea Sabrina Shuxrat qizi .................................................................................................................................176АБУ НАСР ФАРОБИЙ ВА “ТИБ ИЛМИНИНГ УСТОЗИ” АБУ АЛИ ИБН СИНО АСАРЛАРИДА МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ ВА РУҲИЙ ТАРБИЯ МАСАЛАСИАтакулов Мавлонбек, Ашуров Шаҳбоз ............................................................................................................177ФАЛСАФА ВА ҲАЁТ СОҲАСИДАГИ ҚАРАШЛАРАсланова Нилюфар .................................................................................................................................................183ФАЛСАФА ВА ҲАЁТ ТУШУНЧАЛАРИНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИК ЖИҲАТЛАРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАРМашхура САЙЛИЕВА, Усмончаева Шахноза .................................................................................................184

6.ПЕДАГОГИКА ВА ПСИХОЛОГИЯ СОҲАЛАРИДАГИ ИННОВАЦИЯЛАР/ INNOVATIONS IN PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY/ ИННОВАЦИИ В ПЕДАГОГИКЕ И ПСИХОЛОГИИ

THE ROLE OF MUSIC IN PRIMARY EDUCATIONAzatbaeva Miyasar, Jalgasov Nurjan .....................................................................................................................186ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ДЕМОНСТРАЦИОННОГО ЭКСПЕРЕМЕНТА ПРИ ОБУЧЕНИЕ ХИМИИ Д.Т.Усмонова, Ф.А.Джураева ................................................................................................................................188

Page 6: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

6

INGLIZ TILIDAGI QISQARTMA SO’ZLARNI NGVOKULTURALOGIK XISUSIYATLARIGavharoy Isroiljon qizi, Vahobjonova Bahriniso .................................................................................................190THE ADVANTAGES OF USING EFFECTIVE GAMES Ochilova Nasiba, Azimjonova Sayyora .................................................................................................................196INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGEBakayeva Kamola Shuhratovna ..............................................................................................................................199O`ZBEKISTONDA AHOLI TURMUSH DARAJASINI YAXSHILASHDA BOSHLANG`ICH TA`LIM TIZIMINING AHAMIYATIDiyorova Zarnigor .....................................................................................................................................................201INNOVATIVE EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN MODERN SCHOOL IN THE CLASSROOM OF THE ENGLISH LANGUAGEFayzullayeva Sojida Ulugbekovna ..........................................................................................................................203TILNING LUG’AT TARKIBINING O’RGATISHDA YANGICHA YONDASHUV (4-SINF “ONA TILI” DARSLIGI MISOLIDA)Mavlonova Dilnoza ....................................................................................................................................................207GLOBALLASHUV JARAYONIDA YOSHLAR ONGIGA INTERNETNING TA’SIRI:MUAMMOLAR VA YECHIMPo`latova Mushtariy ..................................................................................................................................................209BOSHLANG`ICH SINFLARDA BADIIY ASAR TAHLILI VA UNDA O`QITUVCHINING O`RNIQurbonova Baxtigul ..................................................................................................................................................212INNOVATIVE EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN LEARNING ENGLISHShodieva Sitora Baxtiyorovna .................................................................................................................................214ШАРҚ МУТАФАККИРЛАРИ МЕРОСИДА КАСБИЙ МАЛАКАЛАР ВА ҲУНАР ҲАҚИДА ТАЛҚИН ҚИЛИНГАН МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФИКРЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИБегматова Дилноза Мухтаровна ..........................................................................................................................219WORKSHOP – КАК ИННОВАЦИОННАЯ ФОРМА ОБУЧЕНИЯ ПРИ ПОДГОТОВКЕ ПЕДАГОГОВ.Гайсина Рнгина ........................................................................................................................................................223МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ШАХС ШАКЛЛАНИШИДАГИ ЎРНИ Н.К.Даминова ...........................................................................................................................................................227МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ШАХС ШАКЛЛАНИШИДАГИ ЎРНИ Н.К.Даминова ...........................................................................................................................................................229ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИНИ ЛОЙИҲАЛАШ МУАММОСИРухшона ИСРОИЛОВА .........................................................................................................................................231МУТАХАССИСЛИК ФАНЛАРИ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИ ЗАМОНАВИЙ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШНИНГ ИННОВАЦИОН ОМИЛИ СИФАТИДАҚаршиев Олим Намозович ...................................................................................................................................233ПЕДАГОГИКА ВА ПСИХОЛОГИЯ СОХАЛАРИДАГИ ИННОВАЦИЯЛАР БЕШ ТАШАББУС - ИМКОНИЯТЛАР САРИ ЙЎЛШоираой Бахтиёровна Маликова .......................................................................................................................236SAVOD O`RGATISH DAVRIDA O`QUVCHILARNI O`QISHGA O`RGATISHN. N. Maxsudova, U.N. Maxsudov .........................................................................................................................238ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШДА ПЕДАГОГИК ДАСТУРИЙ ВОСИТАЛАРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИНиёзов М.Б. ...............................................................................................................................................................240INNOVATIVE FORMS OF LEARNING IN ENGLISH CLASSES AS A MEANS OF IMPROVING LEARNING OUTCOMESNuridinova Dilorom Sultonovna ............................................................................................................................242ИСЛОМ ҚАДРИЯТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИШамуратова Эльза Сапарбаевна ........................................................................................................................245YOSHLARNING YARATUVCHANLIK QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISH HAMDA RAG’BATLANTIRISH MASALALARI Sherov Alisher Bakberganovich ..............................................................................................................................248ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА АХБОРОТ – КОММУНИКАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР ФАНИНИ ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИЭрназаров М.Ю., Хуррамов Ф.Б. .......................................................................................................................252YUKSAK MA’NAVIYAT CHASHMASI TOSHMUHAMMAD NIYOZOVICH QORI-NIYOZIYX.Abdubannayev va R.Achilova .............................................................................................................................255TOPONIMIYA VOSITALARIDA YOSH AVLODNI MA’NAVIY TARBIYALASH IMKONIYATLARI (Bulung’ur tumani misolida)Saidmurodova Farangiz ...........................................................................................................................................257INFORMATIKA FANLARINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARIDAN

Page 7: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

7

FOYDALANISHM.Siddiqov, J.Solijonov ............................................................................................................................................261YOSHLARIMIZ ONGIDA MA’NAVIY QADRIYATLARIMIZNI RIVOJLANTIRISHDA O’ZBEK ADABIYOTINING O’RNITo`laganova Nigora ...................................................................................................................................................264ADABIY TA’LIMDA KONSTRUKTIVIZM NAZARIYASI MOHIYATIUbaydullayeva Umida Abdushukur qizi ................................................................................................................264ПРЕИМУЩЕСТВА УМНЫХ ДОСОК (SMART BOARDS) В КЛАССЕУсманалиев Хусниддин Муроджон угли ..........................................................................................................266MNEMOTEXNIKA VA UNING RIVOJLANISH TARIXIXasanova O.Q., Xolto`rayev K ................................................................................................................................269« YOSH O`QITUVCHILAR HAFTALIGI» NI TASHKIL ETISH BO`YICHA TAVSIYALARXudayberganova Qarshig’ay ..................................................................................................................................272ЎСМИРЛИК ЁШИДА ТАРБИЯ ЖАРАЁНИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ МУАМОЛАРИАбдуллаев Ш.Д. Бух.Ду ..........................................................................................................................................269ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ИНТЕГРАЦИОН ТАЪЛИМТошева Мохира Фармоновна ...............................................................................................................................271OLIY TA’LIM TIZIMIDA PEDAGOGIK HAMKORLIKZaripova Gulbahor Komolovna, Hayitov Umidjon Hamidovich .....................................................................274ПРИНЦИПЫ ОБУЧЕНИЯ ЧТЕНИЮАбулкасимова Нодира ............................................................................................................................................277ЎСМИРЛАРДА АГРЕССИВ ХУЛҚ-АТВОРГА ХОС ФАОЛИЯТ МОТИВЛАРҚурбонов Ж.И., Азимов.Л.А. Бух.Ду...................................................................................................................280ОСОБЕННОСТИ ИЗУЧЕНИЯ ТЕМЫ «РАСПРОСТРАНЕННОСТЬ ЭЛЕМЕНТОВ В ПРИРОДЕ» В КУР-СЕ ХИМИИ ВЫСШЕЙ ШКОЛЫО.Махсутов, З.Х.Махматкулова ...........................................................................................................................282БОЛАЛАРНИНГ ҲАҚ-ҲУҚУҚЛАРИ ВА ТАРБИЯСИ ҲАҚИДА (Ҳадислар асосида)Машарипова Насиба Рўзматовна .......................................................................................................................285

7.ТАРИХ САҲИФАЛАРИДАГИ ИЗЛАНИШЛАР / RESEARCHES ON HISTORY ИССЛЕДОВА-НИЯ ПО ИСТОРИИ

Page 8: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

8

МЕҲНАТ МУНОСАБАТЛАРИГА ОИД ИШЛАРНИ КЎРИШДА ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ

Махмуд Махаматов(Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия

университети катта ўқитувчиси)

Ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, ҳеч бир давлат демократик тараққиётни, жамиятда Конституция ва қонунлар устуворли-гини қарор топтиришни судларнинг фаол ва таъсирчан иштирокисиз таъминлай олмайди. “Судлар нафақат қонунларни қўллайди, уларга тушунтириш беради, низоларни ҳал этади, балки ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий ўзгаришларнинг фаол иштирокчиси ҳам саналади”1.

Мамлакатимизда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини янада самарали ҳимоя қилишда, жамиятда қонун устуворлигини таъминлашда давлат органлари, хусусан, судларда халқаро ҳуқуқ нормалари билан ишлаш механизмини шакллантириш, бевосита соҳа ходимларининг бу борадаги билим ва савиясини ошириш муҳим амалий аҳамиятга эга. Зеро, фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари нафақат мамлакат Конституцияси ва қонунлари билан, балки халқаро ҳуқуқ нормалари асосида ҳам ҳимоя қилинади.

Сир эмаски, бугун дунёда халқаро ҳуқуқ нормаларининг устуворлигини таъминлаш, уларнинг тўла ва қатъий ижросига эришиш барча давлатлар олдида турган долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда.

Тадқиқот доирасида дастлабки ўрганишлар натижаларига кўра шундай хулосага келдиндики, судлар томонидан ишларни кўриш ва ҳал этишда халқаро ҳуқуқий ҳужжатларга деярли хавола қилинмайди. Ишлар миллий қонун ҳужжатлари асосида Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисидаги қонунда келтирилган манбалар асосида олиб борилади. Ратификация қилинган конвенциялар нормаларининг аксарияти миллий қонунчиликка имплементация қилинганлиги боис миллий қонун ҳужжатлари орқали суд қарорлари асослантирилади.

Хорижий мамлакатлар тажрибасига эътибор қаратадиган бўлсак, кўпгина судлари меҳнат муносабатларига оид ҳуқуқ ва принциплар бузилишида албатта халқаро шартнома нормалари билан ҳам асослантирганлигини кўриш мумкин. Хусусан, ХМТ мазкур масалага алоҳида эътибор қаратиб, аъзо-давлатлар судлари томонидан ишларни кўришда ХМТ конвенцияларига хавола қилинган ишларни келтириб боради.

Бугунги кунда 65 та давлатнинг халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаган суд амалиётини кўриш мумкин2. Аргентина суди амалиётига эътибор бериладиган бўлса (2014), юқори поғонада турувчи Олий суд қуйи поғонадаги суд қарорини бекор қилишда ХМТ 111-конвенцияси қоидалари билан асослантириш келтирган. Бунга асос сифатида Аргентина Конституциясининг 31 ва 75-моддаларида халқаро шартномаларнинг миллий қонун ҳужжатларидан юқори туриши ва

1.Ҳуқуқий тадқиқотлар йўналиши

Page 9: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

9

инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган ҳужжатларни тўлдиришга хизмат қилиш мустаҳкамланганлиги келтирилган1.

Шунингдек, Озарбайжон Республикаси Конституциявий суди Меҳнат кодекси нормасининг ХМТ конвенциясига мувофиқлиги бўйича ишни кўриб чиқиб, конвенция нормаларига хавола қилган ҳолда хулоса қилган. Жумладан, Озарбайжон Конституцияси 12-моддасига 2-бандига кўра, инсон ва фуқаронинг Конституцияда мустаҳкамланган ҳуқуқ ва эркинликлари Озарбайжон Республикаси иштирокчиси бўлган халқаро шартномаларга мувофиқ амалга оширилади. Конституциянинг 148-моддаси 2-бандига кўра Озарбайжон Республикаси иштирокчиси бўлган халқаро шартномалар Озарбайжон Республикаси қонунчилик тизимининг узвий таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Низо мазмуни шунда эдики, Меҳнат кодексига кўра, агарда меҳнат шартномаси бекор қилинадиган бўлса, ходимлар хали ўталмаган ҳақ тўланадиган дам олиш кунларидан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Бироқ, ушбу қоида меҳнат шартномасини тугатиш корхонани тугатиш ёки ходим томонидан ўз мажбуриятларини бажармаган ҳолда қўлланилмайди. Олий суд раиси ушбу қоиданинг конституциявийлиги юзасидан Конституциявий судга мурожаат этади. Конституциявий суд ушбу чеклов Озарбайжон Республикаси Конституцияси ва қатор халқаро шартномалар нормаларига мувофиқ эмаслиги бўйича қарор қабул қилади. Бунда суд шахсларнинг ҳақ тўланадиган таътилга бўлган ҳуқуқларини қатор халқаро шартномалар, жумладан, ХМТнинг Ҳақ тўланадиган таътиллар тўғрисидаги 132-конвенциянинг 3-моддасига хавола қилиш орқали асослаган�.

Хорижий мамлакатлар тажрибасидан келиб чиққан ҳолда миллий судларимиз ҳам ўз ишларида халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш амалиётини йўлга қўйишлари нафақат халқаро шартномалар қоидаларини амалда тўғридан тўғри қўллаш, балки миллий қонунчилик ва халқаро норма ўртасидаги фарқли ҳолатларни ҳам бартараф этиш имконини берган бўлар эди. Чунки деярли барча қонунларимизда Ўзбекистон иштирокчиси бўлган халқаро шартномада қонундагидан ўзгача ҳолат келтирилган бўлса халқаро шартнома қоидаси қўлланилиши назарда тутилган.

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг халқаро шартномалар, конвенциялар ҳамда Ўзбекистон Республикаси меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг нисбати белгиловчи 10-моддасига кўра, агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида ёки Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган конвенциясида ходимлар учун меҳнат тўғрисидаги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга нисбатан имтиёзлироқ қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома ёки конвенциянинг қоидалари қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг ёки Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган конвенциясининг қоидалари меҳнатга оид муносабатлар бевосита қонун ҳужжатлари билан тартибга солинмаган ҳолларда ҳам қўлланилади.

Бироқ, ҳуқуқни қўлловчи органлар одатда ўз фаолиятида халқаро шартнома ва миллий ҳуқуқий ҳужжатни ўзаро қиёсини амалга оширмайди, балки тўғридан 1 Турсунов Х. Халқаро ҳуқуқ нормалари: уларни судларда қўллашнинг айрим масалалари//Ҳуқуқ ва бурч, 2011.

Page 10: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

10

тўғри миллий ҳужжатни қўллайди. Бу эса ўз ўзида миллий норматив ҳужжатдаги юқоридаги қоиданинг қўлланилмаслигига олиб келади. Бундай ҳолатларда судлар томонидан низоли ишларни кўришда халқаро нормаларга хавола қилиш амалиёти, бошқа ҳуқуқни қўллаш органларининг халқаро шартномаларни қўллаш фаолиятига ижобий таъсир этиши мумкин. Қолаверса, Ўзбекистон Республикасида суд Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва бошқа қонунларида, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда эълон қилинган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини суд йўли билан ҳимоя қилишга даъват этилган. Шундай экан, судлар томонидан халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш амалиётини кенгайтириш халқаро шартномаларнинг тўғридан тўғри ижросининг таъминлашнинг ёрқин ифодаси бўлар эди.

Фикримизча, ушбу жараённи йўлга қўйиш учун энг аввало икки муҳим қадамни амалга ошириш лозим:

Биринчиси, судлар томонидан халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш механизмини норматив жиҳатдан ишлаб чиқиш, жумладан Олий суд пленуми қарорини қабул қилиш;

Иккинчиси, юқори инстанция судлари, хусусан аппеляция ишларини кўришда халқаро ҳуқуқ нормаларидан фойдаланган ҳолда қарорларини шакллантиришлари қуйи поғона судларига ушбу йўналишда ишларни ривожлантиришга турки бўлар эди.

Page 11: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

11

СРАВТИТЕЛЬНАЯ ОЦЕНКА АНЕСТЕТИКОВ И ИХ ПРИМЕНЕНИЯ В УСЛОВИЯХ СЕЛЬСКОГО НАСЕЛЕНИЯ

Мукимов Одилжон Ахмaджанович, Исанова Диёра РовшанбековнаКафедра хирургической стоматологии и дентальной

имплантологии,Ташкентский Государственный Стоматологический Институт.

Контактная информация: Мукимов Одилжон Ахмaджанович, Ташкент-ский государственный стоматологический институт, улица Махтумкули 103, Ташкент, Республика Узбекистан, 100047, тел:+998909865399,+998909753484 факс:+998712304799, E-mail: [email protected], [email protected]

Актуальность темы: местными анестетиками называются вещества, которые при взаимодействии с нервными волокнами и их окончаниями способны обратимо угнетать образование и проведение по ним нервных импульсов. Эффект мест-ной анестезии зависит не только от свойств и концентрации препарата, но и от толщины миелиновой оболочки нервного волокна, препятствующей проник-новению анестетика через клеточную мембрану. Поиск и совершенствование методов местной анестезии является одной из важнейших задач современной стоматологии. Основной задачей местной анестезии является достижение ане-стезии необходимого участка тканей, а все остальные эффекты ее действия счи-таются побочными. Для этого мы должны знать объективную оценку анестетика.

Целью нашего исследования было: экспериментально и клинически обосновать преимущества и недостатки анестетиков. Найти оптимальной вариант использование местных анестетиков в условиях сельского население.

Материалы и методы исследования: 1.Клиническое обследование больных.2.Статистические методы обработки результатов исследования.3. Лабораторные методы исследования.Результаты исследования:Для исследования были взятии 30 пациентов, кото-

рых мы разделили на 3 группы. В I группы использовался анестетик Артикаин. Во II группе использовался препарат суперкаин форте. В IIIгруппе использовался препарат суперкам. Были выстовлени несколько критериев по которым производилось оценка состояние пациента и действия анестетика.

Первый критерий: время действии анестезии. У I группыпациентов действия анестетика началось после введения через 2±1мин. У II и III группы пациентов время действия анестетика началось также как у I группы после2±1 мин.

Второе критерий: длительность действия анестетика. У I и III группы пациентов длительность действия анестетика составляет минимум 45мин. У II группы пациентов длительность действия анестетика составляет минимум 75мин.

2.Биомедицина ва амалиёт соҳасидаги илмий изланишлар

Page 12: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

12

Третий критерий: соединение с белками крови и токсичность. Степень связы-вания с белками плазмы крови определяет период полувыведения препарата, длительность нахождения его в организме. Чем выше этот показатель, тем менее токсичным действием обладает анестетик, так как всасываться в кровь он может только в свободной форме, и тем длительнее будет анестезирующее действие. У всех групп соединения с белками крови составляет 95%, это дает нам полноцен-ная права сказать, что токсичность этих препаратов сведения к минимума.

Четвёртый критерий: константа диссоциаций (КД) характеризует степень гидролиза и ионизации анестетика и зависит от его химической структуры, растворимости и рН тканей в месте введения.

Page 13: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

13

При физиологических значениях рН (7,4), чем ниже КД анестетика, тем меньше молекул диссоциирует во внеклеточной среде и тем больше - внутри клеток. Например: КД лидокаина и мепивакаина составляет 7,7, а это значит, что 65 % анестетика ионизируются во внеклеточной среде, а 35% достигают цитоплазмы, где реализуют анестезирующее действие (скорость наступления анестезии - 2-4 минуты).Как сказано в аннотации препаратов у всех групп испытуемых анестетиков выявлено что КД равно 7,8.

Выводы: как показало результаты наших исследований все три группы препаратов схоже со своими качествами и параметрами. Поэтому мы можем использовать в условиях сельского населения все три вида анестетика.

Page 14: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

14

PATHOPHYSIOLOGY OF STROKE

Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir (Students of Tashkent Pediatric Medical Institute)

Introduction. The term «stroke» refers to focal cerebral ischemia and intracerebral hematomas as acute cerebrovascular diseases, as well as in addition subarachnoid hemorrhage. Stroke is the second most common cause of death worldwide and a significant cause of chronic disability. Stroke is defined as a sudden onset of a neurological deficit caused by an acute focal injury to the central nervous system due to a vascular cause. The incidence of strokes occurring every year worldwide is about 17 million and it is the second leading cause of death after coronary artery disease. Purpose. The aim of this study was to describe knowledge about stroke warning signs and risk factors in patients with previous stroke or transient ischemic attacks and to investigate the relationship between socio-demographic characteristics and health status and patients› knowledge about stroke. Materials and methods. However, today›s diagnosis allows a clear diagnosis of hematoma so early that despite some clinical overlap with cerebral. Ischemia a common representation no longer makes sense. The great epidemiological and economic importance of ischemic brain infarction is good known. However, the systematic review and research of therapeutic principles did not begin to take effect until this decade. The diagnostic possibilities and, at the same time, our understanding of pathophysiology have improved considerably. The efficiency of surgical and drug-based ischemic prophylaxis was proven by studies. Acute therapy has been and is being developed effective treatments. That›s it no longer justified, cerebral ischemia in general as therapeutically ungrateful to watch. While the choice of ischemia prophylaxis is mainly based on the etiology, acute therapy is dominated by pathomechanism the stage of acute parenchymal damage more important. In the typical case, the reserves of autoregulation are exhausted in the less perfused area. With fall in arterial blood pressure or increase in venous pressure the cerebral circulation decreases passively. As last compensation mechanism only stands still the increase in oxygen extraction available. Increase in demand in adjacent areas. Under CO2 increase can lead to clinically manifest ischemia. The explanation for the characteristic morphological damage pattern of Boundary zone and end stream infarcts is that the perfusion pressure first There is critically low, where the transport routes are the longest. Beyond the zones of tissue subsidence there is a reversible restriction of cerebral function. Results. Of the 123 cases of stroke, 69 (56,1%) were ischemic stroke, 28 (22.8%) were hemorrhagic stroke and 26 (21.1%) were embolic stroke. There were 86 (70%) smokers, 60 (48.8%) alcoholics, 66 (53.7%) diabetics and 89 (72.3%) hypertensives. Family history of stroke was present in 47 (38.2%) patients. Conclusion. Without being known the pathophysiology of the ischemic stroke, there is no way to treat patients

Page 15: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

15

SURUNKALI BOSH MIYA ISHEMIYASIDA KOGNITIV BUZILISHLAR VA ULARNI DAVOLASHDA FORBREYN INNOVATSION METODINING

SAMARADORLIGINI BAHOLASH

Fayziyeva Munis Dilshod qizi (Toshkent Pediatriya Tibbiyot Instituti)Usmanova Durdona Djurabayevna (Toshkent Pediatriya Tibbiyot Instituti)

Kirish. Surunkali bosh miya ishemiyasi bemorlarda sezilarli darajada klinik-emotsional hamda kognitiv buzilishlarga sabab bo’ladi. Ushbu kasallik bilan og’rigan bemorlarda kognitiv buzilishlar darajasini aniqlash juda muhim klinik ahamiyatga ega. Sababi aynan kognitiv buzilishlar bemorlar hayot sifatining pasayishiga hamda mehnat qobiliyatining to’liq yoki qisman yo’qotilishiga sabab bo’ladi. Maqsad. Ushbu ilmiy-tadqiqot ishi surunkali bosh miya ishemiyasi bo’lgan bemorlarda kognitiv buzilishlar hamda ularni davolash maqsadida qo’llaniladigan innovatsion Forbreyn metodining samaradorligini baholashga qaratilgan.Metodlar. Surunkali bosh miya ishemiyasi I va II darajasi bilan og’rigan 31 ta bemor ilmiy tadqiqot ishida qatnashdi. Bemorlarning o’rtacha yoshi 58,2±3,1 (47-71 yosh), 17 nafar ayol (54,8%) va 14 nafar erkak (45,2%) tekshiruvdan o’tkazildi. Bemorlar 2 ta guruhga bo’lindi. Birinchi guruh 15 kishidan iborat bo’lib, ushbu bemorlarni davolashda ham medikamentoz, ham Forbreyn innovatsion metodidan foydalanildi. Ikkinchi guruh esa 16 kishidan iborat bo’lib, ularga faqatgina medikamentoz davo qo’llanildi. Ikkala guruh vakillari umumiy klinik tekshiruv, nevrologik tekshiruv, MRT va TKDG tekshiruvlaridan o’tkazildi. Barcha bemorlarning kognitiv faoliyatini baholash maqsadida Monreal kognitiv baholash shkalasidan (MoCA) foydalanildi. Natija: Birinchi guruh bemorlarda 10 kun davomida Forbreyn metodikasi qo’llanildi hamda ikkala guruh vakillarida davolashdan avval va terapiya o’tkazilgan so’ng MoCA testidan foydalanib har bir bemorning kognitiv faoliyati baholandi. Davolashdan oldin ikkala guruh bemorlarda MoCA testi bo’yicha kognitiv ko’rsatkichlar deyarli farq qilmadi. 1 guruhda MoCA testi o’rtacha ko’rsatkichi 22,3 ball, ikkinchi guruhda esa 22,8 ballni qayd etdi. Davolashdan so’ng Forbreyn metodikasi qo’llanilgan bemorlarda ushbu o’rtacha guruh ko’rsatkichi 26,2 ballni tashkil etdi. Faqatgina medikamentoz davo qollanilgan bemorlarda esa o’rtacha MoCA ko’rsatkichi 24,8 ballni qayd etdi. Davolash davomida asosiy samarali dinamika bemorlarning xotira, diqqat va nutq sferasini baholashda kuzatildi. MoCA testi diqqat ko’rsatkichi birinchi guruh bemorlarda Forbreyn terapiyasidan so’ng o’rtacha 2,3 ballga ko’tarildi, nutq ko’rsatkichi esa 1,1 ballga oshdi. Xulosa: Ilmiy-tadqiqot ishi natijalariga ko’ra birinchi guruh bemorlarda MoCA testi natijalari ikkinchi guruh bemorlar, ya’ni faqatgina medikamentoz davo olgan bemorlarga nisbatan yuqori ko’rsatkichlarni qayd etdi. Forbreyn innovatsion metodining bazis medikamentoz davo bilan birgalikda qo’llanilishi davolash samaradorligining yanada oshirishini ko’rsatdi.

Page 16: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

16

РЕЗУЛЬТАТЫ КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ У БОЛЬНЫХ С ДИССЕМИНИРОВАННЫМ ТУБЕРКУЛЁЗОМ ЛЁГКИХ

Хакимов Абдулатиф Абдували ўғли (Ташкентская Медицинская Академия)Мухамедов Козим Собитович(Ташкентская Медицинская Академия)

Введение. В настоящее время туберкулёз остаётся одной из наиболее значимых проблем здравоохранения. В Республике Узбекистан заболеваемость туберкулезом за последние годы остается на высоком уровне. В связи с этим изучение частоты возникновения, клинических проявлений и лечения диссеминированного туберкулёза лёгких являются актуальной задачей фтизиатрии.Цель. Изучить результаты клинико-лабораторных исследований у больных с диссеменированным туберкулёзом лёгких.Материалы и методы. Были обследованы 30 больных с различными клинико-рентгенологическими проявлениями диссеменированного туберкулёза лёгких, которые проходили стационарное лечение в Республиканском Специализированном Научно-Практическом Центре Фтизиатрии и Пульмонологии. Материалами для исследований служили клинико-лабораторные анализы: общий анализ крови, мочи, исследование мокроты микроскопическим методам на микобактерию. Биохимические анализы крови, коагулограмма, бактериологические исследования (микроскопия по Цилю-Нильсену).Результаты. В ходе исследования выявлено, что 18 (60%) пациентов приходится на долю женщин, 12 (40%) на долю мужчин. Чаще всего диссеминированном туберкулёзом болеют больные в возрасте 38-54. Бактериовыделение наблюдается у 22 (73%) больных. При приёме противотуберкулёзных препаратов у 19 (63%) больных отмечалось повышение биохимических показателей крови – ALT, AST, щелочная фосфатаза. Это обусловливается цитологическим синдромом, увеличение этих показателей относительно нормы указывает на гибель гепатоцитов. И соответствующим образом наблюдается повышение уровня билирубинов, холестерина, липопротеидов обусловлямые холестатическим синдром. У 26 (86%) больных отмечаются изменения гематологических показателей: снижение гемоглобина (47%), эритроцитов (13%), лейкоцитоз (83%), увеличение эозинофилов (23%), повышение лимфоцитов (30%), увеличение СОЭ (90%). Наблюдается снижение антикоагуляционной активности крови (57%). При рентген-исследованиях у 77% больных определяется генерализация туберкулёзного процесса в лёгких.Выводы. Систематический мониторинг анализов, полученных лабораторных данных имеют большое значение для оценки клинического состояния больного, динамики процесса и эффективности применяемого лечения. Микробиологическая диагностика необходима при мониторинге химиотерапии и оценки лечения.

Page 17: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

17

ИННОВАЦИОН ТАЪЛИМ - ТАЪЛИМ БЕРИШДА ЮҚОРИ САМАРАДОРЛИК ВА ИЖОБИЙ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ

ЭГАЛЛАШНИНГ АСОСИДИР.

Багдасарова Эльмира (Тошкент фармацевтика институти профессори)Расулова Васила (Тошкент фармацевтика институти доценти)

Шахсни тарбиялаш – “Таълим тўғрисида”ги қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”нинг ижроси сифатида Республикамизнинг барча таълим сохасида фаолият олиб борувчи ходимлар зиммасига ўта масулиятли вазифани юклайди. Бу вазифани амалга ошириш жараёни ўқувчи ва талабаларни ўқитишга янгича ёндашув, ўқитувчиларни ўз касбига ва ўзгаларга, эъни таълим олувчиларга ўта талабчанлик билан муносабатда бўлишини тақазо этади. Педагогик жараённинг эскириб қолган технологиясини янгилашга, замонавий таълимга давр талаби асосида ёндашиш, дарс жараёнмига эса янгича самарадор усулларнинг лойихасини тадбиқ этиш асосий вазифалардан бирига айланмоқда.

Ҳозирги давр таълим тараққиёти янги йўналиш – инновацион фаолиятни майдонга олиб чиқди. Инновацион педагогик технологияларнинг афзалликлари замон синовидан ўтиб, интерфаол дарснинг сифат ва самарадорлигини оширишда муҳим омил эканлиги ўз исботини топмоқда.

«Инновацион технология» тушунчаси таълим самарадорлигини оширувчи омиллардан фойдаланиш, турли педагогик жараёнларни лойиҳалаш ва амалда қўллаш орқали билим эгаллашни такомиллаштириш усулларини қамраб олади.

Ўзбекистонда мустақилликдан сўнг инновация бошқа соҳаларга қараганда биринчилардан бўлиб таълим тизимига кириб келди ва инновацияни таълим жараёнида қандай ўз аксини топганлигини қуйидагиларда кўришимиз мумкин.

1. Таълим тизимига инновациянинг кириб келишини “Таълим тўғрисидаги Қонун” ҳамда “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”нинг қабул қилиниши мисолида кўришимиз мумкин. Бу таълим тизимини тубдан ислох қилишнинг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилди.

2. Педагогик фанлар тизимига инновациянинг кириб келишини педагогика фанлари таркибига қуйидаги фанларнинг кириб келиши билан белгиланди:

а) Гендр педагогикаси; б) Эвристик педагогика; в) Мажбурий педагогика; г) Андрогогик педагогика каби. 3. Ўқитиш тизимига инновациянинг кириб келишини таълим мазмунида,

ўқитиш методларида, дарс шакли, ўқитиш турлари, ўқитиш воситаларида кўришимиз мумкин:

– таълим мазмунига инновация анъанавий, ноанъанавий ва масофавий ўқитиш турларининг кириб келиши;

– ўқитиш методларига инновация актив, пассив ва интерактив методларининг кириб келиши;

– дарс шаклига инновацияни кириб келишини стандарт, ностандарт ҳамда вертуал дарс шакллари қўлланилиши;

Page 18: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

18

– ўқитиш турларидаги инновацияни муаммоли таълим, эвристик таълим, даражаланган таълим, интеграцияланган таълим, интерфаол таълим, информал таълим, расмий таълим, норасмий таълим турларини қўлланилиши;

– ўқитиш воситаларига инновацияни кириб келишини дарс жараёнида мультимедиа, электрон доскалар ва бошқа воситаларни қўлланилиши;

Илмий адабиётларда “янгилик” ва “инновация” тушунчалари орасида фарқ бор. Бу фарқларни 1-жадвалда келтириб ўтамиз.

1-жадвал

Педагогик инновация — педагогик фаолиятга янгиликни жорий қилиш, самарадорлигини ошириш мақсадида таълим ва тарбиянинг тузилиши ва технологиясидаги ўзгаришлар.

Юқоридагилардан келиб чиқан ҳолда, тиббий-биологик фанларни ўқитишда талабаларга самарали ва сифатли дарс бериш ва билимларни ўзлаштирилиш кўрсатгичларини кўтаришда инновацион технологиялардан фойдаланиш

Page 19: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

19

кўзланган мақсадга эришишда асос бўлиб ҳисобланмоқда. Ҳозирги кунда ҳар қандай фанга оид дарс ишланмаларини тайёрлашда, энг аввало, ахборот коммуникацион технологиялардан фойдаланилади. Бунда турли дастурларини ўз ўрнида қўллаш ишнинг самарадорлигини оширади. Республикамизда бундай дастурий таъминотнинг аксария қисмини Microsoft компаниясининг Office пакетига кирувчи дастурлар эгаллайди. Жумладан, матнларни ёзиш ва таҳрирлашда Word матн муҳарриридан, жадвалларни тайёрлаш ва ундаги маълумотларни таҳрирлашда, статистик қайта ишлашда Excel электрон жадвалидан, турли анжуманлар ва бошқа йиғинлар учун кўргазмали презентациялар тайёрлашда Power Point, маълумотлар базаларини яратиш, тўлдириш ва бошқариш учун Access дастурларидан фойдаланиш қулай.

Тиббий-биологик фанларни ўқитишда дарс ишланмаларини қуйидаги умумий тавсиялардан келиб чиқган холда тайёрлаш аҳамиятлидир:

1. Энг аввало дарс ишланмасининг режаси тузиб олинади. 2. Режа асосида дарс ишланмасининг структураси тузиб олинади. 3. Мавзуга оид барча керакли маълумотлар тўпланади. 4. Барча тўпланган маълумотлар асосида дарс ишланмасининг электрон

вариантини тайёрлашга киришилади. 5. Тайёр дарс ишланмаси тўлиқ текшириб чиқилади ва унда аниқланган

камчиликлар бартараф этилади. Ушбу тавсияларнинг 1-банди энг муҳим ҳисобланади. Чунки режанинг қай даражада тўғри тузилганлиги кейинги барча ишларга ўз таъсирини кўрсатади. 2-бандини бажаришда структурадаги ҳар бир қисмнинг нимадан иборатлиги, яъни матнлар, жадваллар, чизмалар ва ҳоказоларнинг жойи белгиланади. Бу ишни оддий қоғозда қалам билан 3-5 дақиқа ичида бажариш мумкин. 3-бандини бажаришда мавжуд материалларни тўплаш билан бир қаторда янги материалларни яратиш ҳам мумкин. Тайёр материаллар китобларда, интернет ресурсларида ва турли даврий ва бошқа нашрлардан олиниши мумкин. Янги материаллар эса ҳар бир кишининг ўз ижод маҳсули ҳисобланади. 4-бандини бажаришда ахборот коммуникация технологияларидан фойдаланиш учун барча керакли дастурлар ҳақида қисқача тушунчага эга бўлиш ва уларда ишлаш кўникмаларига эга бўлиш зарур. Асосий матнларни Word муҳарририда, жадвалларни ва графикларни Excelда тайёрлаб олинади. Кейин мавзунинг асосий вазиятларини Power Point дастурида презентация кўринишига келтирилади. Якунда тайёрланган дарс ишланмаси бошдан охиригача қайтадан текшириб чиқилади ва унда аниқланган камчиликлар бартараф этилади.

Х У Л О С А Инновацион таълим бўлажак мутахассисни янгича шароитларда ишлашга

тайёрловчи жараён бўлиб, у олдинги олган билимлари асосида таълимни такомиллаштиришга самарали янгича ёндашув қилишдан иборатдир. Инновацион таълимнинг асосий мақсади таълим беришда юқори самарадорликни ва ижобий сифат кўрсаткичларини эгаллашнинг методикасини яратиш. Бунда илғор педагогик ва ахборот технологиялари ва ҳоказолар асосий манбалар бўлиб ҳисобланади.

1. Янгилик — бу восита (янги усул, услуб, технология, дастур ва ҳоказо), иновация эса мазкур воситанинг ўзлаштирилиш жараёни. Инновация мавжуд

Page 20: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

20

тизимларнинг бошқа тизимларга ўзгаришига олиб келадиган мақсадли ўзгаришлардир.

2. Педагогик технология жараёнидаги модуллар таълим мазмуни, воситалари ва усулларининг хар бирига тегишли таркибий элементларни ташкил қилади. Бунда таълим мазмуни модуллари — ўргатилаётган ахборотнинг таркибини ташкил қилувчи бирликларни; таълим воситалари модуллари — шу воситаларнинг бирликларини; таълим усуллари модуллари — шу усулларни амалга ошириш фаолияти давомида бажариладиган ҳаракатларни ташкил қилувчи бирликларни ифодалайди.

3. Тиббий-биологик фанларнинг дарс ишланмаларини тайёрлашда қуйидаги босқичлар циклик равишда давом эттирилиши ва ишланма пухталигига эришилиши мумкин:

А. Энг аввало дарс ишланмасининг режаси тузиб олинади. Б. Режа асосида дарс ишланмасининг структураси тузиб олинади. В. Мавзуга оид барча керакли маълумотлар тўпланади. Г. Тўпланган маълумотлар асосида дарс ишланмасининг электрон вариантини

тайёрлашга киришилади. Д. Тайёр дарс ишланмаси тўлиқ текшириб чиқилади ва унда аниқланган

камчиликлар бартараф этилади. Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни. //Баркамол

авлод –Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент – Шарқ – 1997 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. //

Баркамол авлод –Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент – Шарқ – 1997 йил.

3. Ашурова Д., Юлдошев З. Таълим тизимида инновацион ва ахборот технологияларини қўллаш – замон талаби // Халқ таълими. – Тошкент: 2006. - № 1. – Б. 16-17

4. Ишмуҳамедов Р. Таълимда инновацион технологиялари. – Т. Истедод. 2008. 5.Мелибоева Ш. М. Педагогик инновацияларнинг таълим тизимида тутган

ўрни // Молодой ученый. — 2017. — №4.2. — С. 24-26.6. Ҳасанбоев Ж., Тўрақулов Х.А., Алқаров И., Усмонов Н.Ў. Исъянов Р.Г.,

Юзликаев Ф. « Педагогика назарияси (Дидактика) Тошкент –2011 йил

Page 21: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

21

РЕЗУЛЬТАТЫ КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ У БОЛЬНЫХ С ДИССЕМИНИРОВАННЫМ ТУБЕРКУЛЁЗОМ ЛЁГКИХ

Хакимов Абдулатиф Абдували ўғли (Ташкентская Медицинская Академия)

Мухамедов Козим Собитович(Ташкентская Медицинская Академия)

Введение. В настоящее время туберкулёз остаётся одной из наиболее значимых проблем здравоохранения. В Республике Узбекистан заболеваемость туберкулезом за последние годы остается на высоком уровне. В связи с этим изучение частоты возникновения, клинических проявлений и лечения диссеминированного туберкулёза лёгких являются актуальной задачей фтизиатрии.

Цель. Изучить результаты клинико-лабораторных исследований у больных с диссеменированным туберкулёзом лёгких.

Материалы и методы. Были обследованы 30 больных с различными клинико-рентгенологическими проявлениями диссеменированного туберкулёза лёгких, которые проходили стационарное лечение в Республиканском Специализированном Научно-Практическом Центре Фтизиатрии и Пульмонологии. Материалами для исследований служили клинико-лабораторные анализы: общий анализ крови, мочи, исследование мокроты микроскопическим методам на микобактерию. Биохимические анализы крови, коагулограмма, бактериологические исследования (микроскопия по Цилю-Нильсену).

Результаты. В ходе исследования выявлено, что 18 (60%) пациентов приходится на долю женщин, 12 (40%) на долю мужчин. Чаще всего диссеминированном туберкулёзом болеют больные в возрасте 38-54. Бактериовыделение наблюдается у 22 (73%) больных. При приёме противотуберкулёзных препаратов у 19 (63%) больных отмечалось повышение биохимических показателей крови – ALT, AST, щелочная фосфатаза. Это обусловливается цитологическим синдромом, увеличение этих показателей относительно нормы указывает на гибель гепатоцитов. И соответствующим образом наблюдается повышение уровня билирубинов, холестерина, липопротеидов обусловлямые холестатическим синдром. У 26 (86%) больных отмечаются изменения гематологических показателей: снижение гемоглобина (47%), эритроцитов (13%), лейкоцитоз (83%), увеличение эозинофилов (23%), повышение лимфоцитов (30%), увеличение СОЭ (90%). Наблюдается снижение антикоагуляционной активности крови (57%). При рентген-исследованиях у 77% больных определяется генерализация туберкулёзного процесса в лёгких.

Выводы. Систематический мониторинг анализов, полученных лабораторных данных имеют большое значение для оценки клинического состояния больного, динамики процесса и эффективности применяемого лечения. Микробиологическая диагностика необходима при мониторинге химиотерапии и оценки лечения.

Page 22: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

22

ТОКСИКОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СТИМУЛЯТОРА РОСТА РАСТЕНИЙ «РАСТБИСОЛА»

2. б.ф.н. Куриязова С. М. (Ташкентской Медицинской Академии)

В Республике Узбекистан на сегодняшний день основной проблемой в области охраны здоровья населения является улучшение качества окружающей среды и снижение её неблагоприятного воздействия на человека. [84, 85].

В условиях интенсивной химизации сельскохозяйственного производства важнейшая задача гигиены применения пестицидов заключается в разработке системы управления качеством окружающей среды. Для этого необходима гигиеническая оценка новых, предлагаемых к внедрению пестицидов и стимуляторов роста растений, что требует их комплексного гигиено-токсикологического изучения, для организации четкой системы санитарного контроля за их производством и применением [3, 10, 80].

Широкое применение стимуляторов роста растений только начинается, так как удельный вес всех промышленных препротивных форм регуляторов роста составляет 10%.

К настоящему времени известно около 5000 стимуляторов роста химического, микробного и растительного происхождения, но в мировой практике используется лишь 50 из них [2, 5]. Темпы расширения производства, продажи и применения регуляторов роста превосходят все остальные пестициды. Нормы расхода стимуляторов роста обычно невелики – от нескольких граммов до 2-х килограммов на 1 гектар посевной площади. Кроме того, стимуляторы роста относятся к веществам мало - и умеренно опасным.

Ростбисол разработан в институте генетики и экспериментальной биологии растений АН РУз. Ростбисол - стимулятор роста растений: хлопчатника, зерновых, риса, овощных культур и картофеля. Действующее вещество - тетраметилендиамин щавелевокислый. Кроме того, в состав препарата входят: идолилуксусная кислота, ОП – 10

Физико-химические свойства действующего вещества: Действующее вещество - тетраметилендиамин щавелевокислый. Химическое название: N-диметиламинометил-N,N-диметиламмоний оксалат. Эмпирическая формула – С5 Н16 О 4 N 2. Молекулярная масса - 192 , 22.

Агрегатное состояние – бесцветная жидкость с запахом аммония. Растворимость в воде: хорошая. Температура кипения 82,5-83 ºС, замерзания

-97,9 ºС. Не летуч. Агрегатное состояние: жидкость, бесцветная, с характерным слабым запахом

аммония. Водный раствор стабилен, потери концентрации основного вещества составляют 1,5-2% в год. рН - 8,17. Содержание влаги – 40%. Вязкость при 0 ºС – 15,2 мПа; при 10 ºС – 10,5 мПа; при 20 ºС - 7,4 мПа. Не взрывоопасен, не летуч. Разлагается при температуре 100 ºС. Коррозийными свойствами не обладает. Для определения параметров острой токсичности Ростбисола при внутрижелудочном воздействии проведены исследования на 3-х видах экспериментальных животных: белых мышах, белых крысах и кроликах. Получены нижеследующие результаты:

Page 23: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

23

средне - смертельные дозы для крыс - 1143,9 (939,4 ÷ 1348,4) мг/кг, для мышей - 446,6 (373,6 ÷ 519,6) мг/кг и для кроликов - 930 мг/кг. Коэффициент видовой чувствительности равен 2,5. Клиническая картина отравления была однотипной у различных видов экспериментальных животных и характеризовалась сильным угнетением двигательной активности, вялостью, отсутствием адекватной реакции на раздражители. Гибель животных от токсических доз отмечалась на 2-4 сутки.

Целью - установления порога острого действия и изучения некоторых сторон механизма биологического действия Ростбисола на организм белых крыс изучены следующие дозы: 500,0; 50,0 и 10,0 мг/кг.

Изучено влияние Ростбисола на развитие цитолиза в организме белых крыс. Установлено, что Ростбисол в дозе 500 мг/кг через 2 часа после введения со статистической достоверностью повышал активность щелочной фосфатазы в сыворотке крови белых крыс: через 2-ое суток после затравки активность фермента увеличивалась до 1,56�0,029 ммоль/л�ч, при контрольных уровнях 1,01�0,042 ммоль/л�ч (Р<0,001). Через 3-ое суток активность щелочной фосфатаза начинала восстанавливаться, но контрольных значений она достигла лишь к концу 2-ой недели (14 суток).

У животных 2-ой группы активность щелочной фосфатазы повышалась со статистической достоверностью через 48 часов и оставалась повышенной на протяжении 7 суток. Доза Ростбисола 10 мг/кг (3 группа животных) не вызывала изменений активности щелочной фосфатазы в сыворотке крови белых крыс (рис. 1).

Примечание: достоверно по сравнению с контрольными данными (٭ - Р<0,05; (Р<0,001 - ٭٭٭ ;Р<0,01 - ٭٭

Рис. 1. Активность щелочной фосфатазы в сыворотке крови белых крыс при остром внутрижелудочном введении Ростбисола (моль/л�ч)

Page 24: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

24

Активность ферментов АСТ и АЛТ в сыворотке крови опытных белых крыс также значительно повышалась, и у животных 1-ой группы через 48 часов достигала значений 1,49±0,31 ммоль/л•ч и 0,86±0,02 ммоль/л•ч, при контрольных уровнях 0,70±0,04 и 0,51±0,025 ммоль/л�ч соответственно (Р<0,001). У животных 3-ей группы изменений в содержании S Н – групп в крови не отмечено. Следовательно, результаты полученных исследований свидетельствуют о нарушении клеточной проницаемости и развитии эндотоксимии в организме экспериментальных животных при острой интоксикации Ростбисолом в дозах 500 мг/кг и 50 мг/кг. Доза Ростбисола 10 мг/кг при однократном внутрижелудочном введении установлена как «недействующая».

Подводя итог токсикологическим исследованиям по изучению параметров токсичности и влияния стимуляторов роста на некоторые функции и системы организма можно сделать следующие выводы:

1. Ростбисол по параметрам острой внутрижелудочной токсикометрии относится к веществам 3 класса опасности. Механизм токсического действия препарата складывается из развития цитолиза в организме, нарушения клеточной проницаемости и эндо токсемии, уровень и степень которой носит доз зависимый характер. Доза ростбисола 10 мг/кг при однократном внутрижелудочном введении установлена как «недействующая».

Таким образом, на основании полученных результатов исследований установлено, что растбисола по параметрам острой токсичности при различных путях поступления относится к веществам 3 класса опасности (СанПиН №0059-96). Ростбисол обладает кумулятивными свойствами функционального характера, не вызывает аллергии.

ЛИТЕРАТУРА1. Искандаров Т. И. Основные итоги и перспективы развития гигиенической

науки в Узбекистане //Материалы VIII съезда гигиенистов, санитарных врачей, эпидемиологов и инфекционистов Республики Узбекистан. – Т., 2005. – С. 8-14.

2. Использование химического мутагенеза в селекции озимой пшеницы на содержание белка / Ф. И. Бобрышев, В. Н. Костин, А. Е. Зубов, Н. С. Эйгес //Повышение урожайности зерновых и зернобобовых культур – М., 1985. - С. 60-70.

3. Элинская О. Л. Гигиена применения и токсикология нового стимулятора роста растений хлопчатника уророста: Автореф. дис. … канд. мед. наук. – Т., 1988. - 20 с.

4. Сухорученко Г. И. Экотоксикологический мониторинг – основа рационального применения пестицидов // Защита и карантин растений. – М., 2005. - № 1. - С. 18-21.

Page 25: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

25

УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ЛЕЧЕНИЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ СЛЮННЫХ ЖЕЛЕЗ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ЛИМФОТРОПНОЙ

АНТИБАКТЕРИАЛЬНОЙ ТЕРАПИИ

Супиев Т.К. , Нормахматов Б.Т. , Дусматов Ж. Е. , Файзуллахужаев А.А.Ташкентский государственный стоматологический институт

Актуальность. Слюнные железы оказывают большое влияние на состояние организма, органов полости рта и пищеварительную систему в целом. Велика роль слюны в защите органов полости рта от патогенного влияния различных факторов внешней и внутренней среды (Леонтьев В.К., 1983; Комарова Л.Г., Алексеева О.П., 1994; Денисов А.Б., 1993, 2003; Mandel I.D., 1989). Клинические и экспериментальные работы показали, что уменьшение количества секретируемой слюны может привести к возникновению таких патологических состояний в полости рта, как: кариес, изъязвления слизистой оболочки, стоматальгия (Гарбер и соавт., 1990; Боровский Е.В., Леонтьев В.К., 1991, Hardel M., 1967). Основными заболеваниями слюнных желез яв¬ляются сиалоадениты и сиалозы. Среди всех воспали¬тельных и дистрофических заболеваний хроничес¬кие сиалоадениты составляют 42,0—54,4%. Воспалительные заболевания слюнных желез составляют от 2 до 7% от общего числа всех стоматологических заболеваний (Денисов А.Б., 2003). Нередки и осложнения сиаладенита: расплавление ткани железы, образование слюнных свищей после хирургического вмешательства, распространение гнойного процесса на близлежащие клетчаточные пространства (височная область, шея, окологлоточное пространство, средостение) (Ромачева И.Ф. и соавт., 1987; Стручков В.И., Гостищев В.К., 1991; Супиев Т.К., 2001). Поэтому лечение воспалительных заболеваний слюнных желез и восстановление их функции имеет важное значение.

Многочисленные исследования отечественных и зарубежных авторов показывают, что до 30% антибактериальной терапии является неэффективной. Это приводит к ухудшению результатов комплексного лечения больных с воспалительными заболеваниями челюстно-лицевой области, увеличивает количество и тяжесть осложнений (Яременко А.И., 1998; Яковлев C.B., 1999; Could L.M., 1998).

В последнее время выявлено много факторов, определяющих оптимальное качество антибактериальной терапии. Максимальная эффективность и минимальная токсичность препаратов являются главенствующими требованиями антибактериальной терапии. Таким образом, проблема антибактериальной терапии инфекционно-воспалительных заболеваний слюнных желез остается актуальной.

Цель исследования: усовершенствование лечения больных с воспалительными заболеваниями слюнных желез и слюннокаменной болезнью с применением регионарной лимфотропной антибактериальной терапии.

Материал и методы. В отделение взрослой челюстно-лицевой хирургии кли¬ники Ташкентского государственного стоматологического института, за период 2017-2018 годы поступило 41 больных с данной патологией. Возраст

Page 26: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

26

пациентов составил от 18 до 62 лет. мужчин - 21 (33,8%), женщин - 41 (66%). В своей работе мы использовали классификацию И.Ф. Ромачевой (1987) Под наблюдением находились больные с острым лимфогенным сиаладенитом, обострением хронического паренхиматозного сиаладенита, слюннокаменной болезнью в стадии обострения. (таб 1)

Таб 1.

Воз

раст

Распределения больных по возрасту и диагнозу

Ост

рый

лимф

оген

-ны

й си

алод

енит

Хро

ниче

ский

па

ренх

имат

озн-

ый

сиал

оден

ит

Слю

нока

менн

ая

боле

знь

окол

оуш

ной

жел

езы

Слю

нока

менн

ая

боле

знь

подн

ижне

челю

-ст

ной

жел

езы

Все

го

муж. жен. муж. жен. муж. жен. муж. жен.До 20 1 1 1 321-40 1 2 2 1 2 1 3 4 1640-60 5 5 6 1 2 3 5 27Старше 60

1 6 1 2 6 16

Всего 1 8 8 13 3 4 9 16 62Диагноз верифицировался на основании данных клинико-лабораторных и частных методов исследования слюнных желез. Всем больным проводилась сиалосонография, обзорная рентгенография. Контрастная сиалография проводилась пациентам с хроническим паренхиматозным сиаладенитом после купирования острых воспалительных явлений. Диагнозы обострение хронического паренхиматозного сиаладенита и обострение калькулезного сиаладенита уточняли с помощью дифференциально-диагностического алгоритма (Щипский A.B., Афанасьев В.В., 2001)

При анализе сроков поступления на стационарное лечение выявлено, что на 1-3 сутки от начала заболевания поступило только 39,4% больных, на 4 - 6 сутки - 45,3%, на 7 и более - 15,3%.

Распределение больных по возрасту, полу, наличию сопутствующей патологии, клинической форме и тяжести заболевания было однородным (р<0,05). Всем наблюдаемым больным применяли клинико-лабораторные методы исследования. Выясняли жалобы и тщательно собирали анамнез. При выяснении жалоб устанавливали: характер болей, их локализация, связь с приемом пищи, иррадиацию. При осмотре пациентов обращали внимание на наличие отека и инфильтрата в области слюнных желез, на цвет кожных покровов в области воспаленной слюнной железы, на состояние слизистой оболочки полости рта, на характер и количество отделяемого секрета из протоков слюнных желез. Также проводили анализ лейкограммы. До лечения, на этапе лечения на 5-6, 10-12 сутки больным проводили определение адаптационной реакции, показателем которой

Page 27: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

27

служил индекс Гаркави-Квакиной-Уколовой, то есть соотношение лимфоцитов к сегментоядерным нейтрофилам в лейкоцитарной формуле крови (Лф/СН) (Гаркави Л.Х., Квакина Е.Б., Уколова М.А., 1975, 1978, 1979).

При воспалении слюнных желез уменьшение секреции слюны является одним из основных признаков заболевания. Скорость слюноотделения определяли по следующей методике: смешанную слюну собирали без стимуляции путем сплевывания в химические пробирки в течение 10 минут, измерялся объем собранной в пробирку слюны. Слюну собирали утром через 1,5-2 часа после еды в день поступления больных и ежедневно. Полученный объем слюны делили на 10 и получали скорость слюноотделения в мл/мин. В среднем в норме скорость слюноотделения составляет 0,24 мл/мин (Пожарицкая М.М. с соавт., 1992; Комарова Л.Г., Алексеева О.П., 1994). Вязкость слюны определяли по методике А.В. Шумского (1998).

Для лечения больных нами использовалось регионарное лимфотропное введение антибактериальных препаратов в «лимфотропные» зоны (Левин Ю.М., 2002). У пациентов с острым лимфогенным сиаладенитом и обострением хронического паренхиматозного сиаладенита околоушных слюнных желез, лимфостимуляторы и антибактериальный препараты вводили в область на 1 см ниже сосцевидного отростка подкожно на стороне, воспаленной околоушной слюнной железы. В качестве лимфостимулятора использовали лидазу. Для введения использовали 0,5 мл. (16УЕ) препарата. Спустя 4-5 минут через эту же иглу вводили антибактериальный препарат. В зависимости от клинико-микробиологических показателей использовали: линкомицин, цефотаксим, цефоперазон. Скорость введения препаратов - 0,4 мл/мин. Антибактериальный препарат использовали в количестве 1/2 разовой дозы. Процедуру проводил 1 раз в сутки. Курс лечения составлял 5-7 процедур.

При лечении пациентов с обострением хронического калькулезного поднижнечелюстного сиаладенита местом введения была избрана поднижнечелюстная область на стороне воспаленной слюнной железы. Подкожно вводили 16 УЕ лидазы, через 4-5 минут, не удаляя иглы, вводили антибиотик. Инъекцию проводили I раз в день, на курс 5-7 инъекций.

Результаты исследования. В связи с вышеизложенным, нами было проведено комплексное исследование с

целью выявления эффективности регионарной лимфотропной антибактериальной терапии воспалительных заболеваний слюнных желез. Результаты наших исследований показали, что наибольшее количество больных с воспалительными заболеваниями слюнных желез составляют больные в возрасте 38-60 лет.

Основными жалобами при поступлении у больных были жалобы на боли в области воспаленной слюнной железы, недомогание, нарушение аппетита, озноб. Боли имели острый, распирающий характер, часто иррадиировали. При проведении лимфотропной антибактериальной терапии уменьшения боли отмечалось уже на следующий день, а также температуры тела на 2-3 день лечения у всех больных. Уже на следующий день после начатой комплексной терапии с использованием лимфотропного введения антибактериальных препаратов у 51 (82,2 %) больных отмечалось улучшение общего состояния. После лимфотропной

Page 28: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

28

антибактериальной терапии наблюдалось уменьшение и ограничения зоны гиперемии кожи и слизистой оболочки на следующий день, которая полностью исчезала к 3-4 дню лечения.

Из всех признаков воспаления дольше всего сохранялся воспалительный инфильтрат. В процессе проведения лимфотропной антибактериальной терапии инфильтрат полностью исчезал на 4-5 сутки, что свидетельствовало о более выраженном регрессе воспаления. У больных с воспалительными заболеваниями слюнных желез происходит нарушение функции пораженной слюнной железы в виде отсутствия выделения слюны или выделение мутной слюны с примесью гноя.

При поступлении у больных с острым лимфогенным сиаладенитом скорость слюноотделения составила - 0,07±0,01 мл/мин, а при обострении хронического паренхиматозного сиаладенита - 0,1±0,01 мл/мин. У больных со слюн-нокаменной болезнью скорость слюноотделения была -0,09±0,01 мл/мин.

Уже к третьему дню проводимого комплексного лечения отмечалось увеличение скорости слюноотделения у больных с острым лимфогенным сиаладенитом и обострении хронического паренхиматозного сиаладенита - 0,20±0,04 мл/мин и 0,21±0,04 мл/мин, у пациентов с обострением хронического калькулезного сиаладенита - до 0,22±0,04 мл/мин, а на пятый день она составила 0,29±0,04 мл/мин, 0,30±0,04 мл/мин и 0,28±0,04 мл/мин соответственно (Р<0,05). Вязкость слюны снизились на 3-й сутки и соответствовали показателям группы здоровых лиц.

Анализ динамики изменения показателей гемограммы, а также показатель индекса Гаркави-Квакиной-Уколовой при поступлении был снижен и соответствовал 0,24±0,02, у больных с острым лимфогенным сиаладенитом и 0,25±0,03 обострением хронического сиаладенита, а после проведенного лимфотропного лечения - 0,47±0,03 и 0,40±0,04. При слюннокаменной болезни в стадии обострения индекс составил до лечения - 0,25±0,03, а через 5-6 дней - 0,47±0,05. Как видно, после проведенного комплексного лечения с использованием лимфотропного введения антибиотиков наблюдалось повышение индекса Гаркави-Квакиной-Уколовой. Лишь к 10-12 дню индекс в группе сравнения соответствовал норме.

Таким образом, клинико-лабораторные данные свидетельствуют о том, что регионарная лимфотропная антибактериальная терапия у больных с воспалительными заболеваниями слюнных желез способствует сокращению сроков лечения, быстрой нормализации показателей клинического анализа крови, восстановлению выделительной функции слюнных желез.

Проведенные нами исследования показали, что использование регионарного лимфотропного введения антибактериальных препаратов в комплексном лечении больных с воспалительными заболеваниями слюнных желез позволяет сократить сроки лечения в 1,6-1,7 раза по сравнению с традиционным лечением, где проводилось внутримышечное введение антибиотиков.

Важно отметить, что сокращение сроков лечения, в свою очередь, ведет к уменьшению стоимости лечения данных больных. Кроме этого, использование данного метода введения препаратов в 3-4 раза уменьшает затраты на

Page 29: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

29

лекарственные препараты, чем при внутримышечном применении.ВЫВОДЫ:1. Лимфотропная антибактериальная терапия в комплексном лечении

сиаладенитов и слюннокаменной болезни позволяет быстро купировать воспалительный процесс. Положительная динамика выражалась в уменьшении отека, исчезновение боли, увеличении скорости слюноотделения. К 5-6 дню лечения восстанавливаются гематологические показатели, индекс Гаркави-Квакиной-Уколовой повышается до 0,47±0,13. Воспалительные заболевания слюнных желез проявляются не только местными, но и общими признаками воспаления, подтверждающие снижением индекса Гаркави-Квакиной-Уколовой до 0,24±0,02 (Р<0,05).

2. Лимфотропная антибактериальная терапия воспалительных заболеваний слюнных желез в 1,5-1,6 раз повышает терапевтическую эффективность по сравнению с внутримышечным способом введения антибактериального препарата, позволяет сократить продолжительность лечения. Важным моментом является снижение экономических затрат на лечение в 2-2,2 раза.

ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИИ1. Для оценки тяжести воспалительного процесса в слюнных железах

целесообразно проводить гематологические и биохимические исследования. Индекс Гаркави-Квакиной-Уколовой объективно отражает степень интоксикации, которая определяет продолжительность лечения.

2. В комплексной терапии больных с воспалительными заболеваниями слюнных желез целесообразно использовать лимфотропное введение антибактериальных препаратов. В качестве лимфостимулятора следует применять 16-32 УЕ раствора лидазы, которую растворяют 1-2% раствором лидокаина (новокаина). Антибиотики следует применять в количестве 1/2 разовой дозы, такие, как линкомицин, цефотаксим, цефоперазон. Процедуру проводить один раз в день, на курс лечения 5-7 инъекций.

ЛИТЕРАТУРЫ:1. Афанасьев В.В., Абдусаламов М.Р., Мешков В.М., Брестовицкий

С.М; Слюннокаменная болезнь: диагностика и лечение с использованием сиалолитотрипсии /Под общей ред. В.В.Афанасьева. М.: ГОУ ВУНМЦ МЗ РФ. - 2003.- 96 с.

2. Денисов А.Б. Слюнные железы. Слюна. М.: РАМН. 2003. - 133 с.3. Игнатов П.Е. Иммунитет и инфекция возможности управления. М., 2002.

-350с.4. Майбородин И.В. Любарский М.С. Лойко Е.Р. Шеплев Б.В. Лимфотропная

терапия при остром гнойном одонтогенном периостите челюсти. //Стоматология. М. №6 2003. С. 27-31.

5. Поздний А.В. Оптимизация регенерации гнойной раны челюстно-лицевой области с использованием лимфотропной терапии солкосерилом. //Диссертация на соискание ученой степени кандидата медицинских наук. Самара.-2000.-179с

6. Супиев Т.К. Гнойно-воспалительные заболевания челюстно-лицевой области.-М.: 2001.- 160 с.

7. Тарасенко Л.М., Суханова Г.А., Мищенко В.П., Непорада К.С. Слюнные

Page 30: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

30

железы (биохимия, физиология, клинические аспекты). Томск: Изд-во НТЛ, 2002. - 124 с.

Page 31: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

31

IQTISODIYOTDA INNOVATSIYANING TUTGAN O’RNI

Abdurazzoqov Shohzod Otabek o’g’li, Toshkent Temir yo’l muhandislari instituti talabasi

Sharapova Gulchehra Rustamovna. asistent, ilmiy rahbarHozirgi kunda jamiyat hayotida innovatsion sohaning jadal rivojlanishi

iqtisodiyotda intelektual mahsulot axborot va ilmiy-texnik , innovatsion faoliyat ulushining o‟sishi shunga olib keldiki innovatsiyalar xuddi foydali qazilmalar, ishlab chiqarish quvvatlari va inteluktual salohiyat kabi mamlakat-ning boyligi hisoblana boshladi. Bozor islohotlarining amalga oshirilishi mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga a’zo bo’lishi, jahon iqtisodiy tizimining bilimlar va axborotlar rolining o’sishi tomon o’zgarishi , yangi texnologiyalar va kapital bozori o‟rtasidagi aloqalar kuchayishi bilan mamlakatimiz iqtisodiyotining innovat-sion rivojlanish yo’liga o’tishi dolzarb ahamyat kasb etmoqda. Xususan , O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning fikricha, innovatsiyalarsiz rivojlanib bolmaydi. Bu sohadagi o‘zgarishlarni xalqimizga keng targ‘ib qilmasak, odamlarda ko‘nikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning mislsiz yutuqlari bilan hamqadam bo‘lolmaymiz. Shuning uchun ushbu faoliyatni zamon talablari darajasida rivojlantirish yangi vazirlik, qolaversa, ushbu markazning asosiy vazifasi bo‘lishi kerak . Chindan ham xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim vazifadir. Innovatsiya bo‘lmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanish bo‘lmasligi tayindir. Milliy va xalqaro tajribadan ma›lumki, iqtisodiyot va jamiyatning taraqqiyot darajasi ko’p jihatdan innovatsion faoliyatga, hamda innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlashga ko’p jihatdan bog’liq. Binobarin, iqtisodiyotdagi samaradorlik ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalar va ixtirolarning joriy etilishi evaziga oshadi. Shu bois bugungi kunda innovatsiyalar har bir mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismiga aylangan .Zamonaviy sharoitlarda jahon fani va innovatsiya faoliyatining yutuqlaridan keng foydalanish jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini izchil va barqaror rivojlantirishning, mamlakatning munosib kelajagini barpo etishning muhim omili bo‘lib bormoqda. Shu bilan birga, quyidagi tizimli muammolarning mavjudligi, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish uchun mavjud imkoniyatlar va salohiyatdan yetarlicha foydalanmaslik ko‘zlangan islohotlarning samarali amalga oshirilishiga hamda mamlakatning jadal innovatsion rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Yangilik ishlab chiqarish va boshqaruv tizimiga joriy qilingandan so’ng bozorda iste’mol qilinadigan yangi mahsulotga aylanadi va uni sotishdan iqtisodiy , ijtimoiy yoki boshqa turdagi samaralar olinadi, - u yangi toifaga –innovatsiyalarga aylanadi. Umuman olganda, iqtisodiyotda innovatsiya tushunchasi va uning nazariy asoslari oldindan ma’lum bo’lgan. Masalan, “innovatsiya” tushunchasi birinchi bo‟lib fanga Avstriyalik (keyinchalik Amerikalik) olim Yozef Shumpeter XX asrning birinchi o’n yilligida kiritilgan. U o’zining “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” nomli asarida (1911) Y.Shumpeter ilk bora innovatsiya masalalarini ko’rib chiqdi va innovatsion jarayonga to’liq tavsif berdi.

Y.Shumpeter innovatsiyadagi 5 xil o’zgarishni ajratib ko’rsatdi:

3.Иқтисодиётда инновацияларнинг тутган ўрни

Page 32: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

32

1. yangi texnika va texnologik jarayonlar yoki ishlab chiqarishning yangicha bozor taminotidan foydalanish;

2. yangi xususiyatlarga ega bo’lgan mahsulot joriy qilish; 3. yangi xomashyodan foydalanish ;4. ishlab chiqarishni tahlil qilish va uning moddiy-texnika ta‟minotida o‟zgarishlar ;5. yangi sotuv bozorlarining paydo bo’lishi; U iqtisodiyotda innovator markaziy shaxsga aylanishini isbotlab bergan.

Y.Shumpeterning fikricha innovatsiya bu – is’temol tovarlarining yangi turlari , yangi ishlab chiqarish va transport vositalari yangi bozorlar va sanoatda tashkilotlar shaklini joriy qilish va faoliyatda foydalanish maqsa-didagi o’zgarishlardir.

Xalqaro standartlarga muvofiq innovatsiya (yangilik kiritish) bozorda joriy qilingan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot , amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashgan texnologik jarayon ko’rinishida yoki ijtimoiy xizmatlarga yangicha yondashuvda namoyon bo’ladigan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi sifatida tavsiflanadi. Innovatsion faoliyat – yakunlangan ilmiy tadqiqot va loyihalar natijalari yoki boshqa ilmiy-texnik yutuqlarni (fan-texnika yutuqlarini) yangi yoki takomillash-tirilgan mahsulotga, bozorda sotiladigan, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonga, shuningdek, shu bilan bo’g’liq qo’shimcha ilmiy tadqiqot va loyihalarga joriy qilishga yo’naltiril-gan jarayondir. Shunday qilib, innovatsiya iqtisodiy qudratni yuksaltiruvchi asosiy omil sifatida qaraladi. Darhaqiqat, har qanday iqtisodiyotni , ayniqsa, uning muhim tarmog’i bo’lgan sanoat sohasini taraqqiy toptirish yangi texnologiyalarni joriy etishni taqozo qiladi. Chunki, bu mahsulot yoki xizmatning ichki va jahon bozorlaridagi raqobatbardoshligini ta›minlovchi omildir.

Yana shuni ham ta›kidlash joizki, mamlakatimiz birinchi Prezidentining farmon va qarorlarida belgilangan vazifalarga asoslangan fan va texnolo-giyalar taraqqiyotining 2012-2020 - yillarga mo’ljallangan ustuvor yo’nalishlari respublikamiz iqtisodiyoti tarmoqlaridagi yechimini kutayotgan mavjud muammolarni hal qilishni, iqtisodiy rivojlanishda fan va ishlab chiqarish o’rtasidagi mutanosiblikni va innovatsiya faoliyatini ustuvor rivojlantirishni nazarda tutgan holda shakllantirildi. Innovatsiyalarni yaratish, tarqatish va hayotga tadbiq qilish uchun iqtisodiyotning turli sektorlarida ijobiy ishchanlik muhitini hosil qilish juda muhimdir .Buning uchun mamlakatda biznes yuritish qulay bo’lishi va iqtisodiyot shaffof hamda raqobatbardosh bo’lishi talab qilinadi. Shu jumladan, O’zbekistonda innovatsion o’zgarishlarni jadallashtirish uchun eksport-import operatsiyalariga , soliqqa tortishga oid qonunlarga va valyuta bilan ishlash bo’yicha tartib-qoidalarga tegishli o’zgartirishlar qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Xalqaro savdo uchun yaxshi sharoitlar yaratilishi nafaqat mamlakatdagi biznes muhitini yaxshilash , balki boshqa mamlakatlardan texnologiyalar transferi va zamonaviy bilimlar tarqa-lishi uchun ham o’ta muhimdir.

So’ngi yillarda, mamlakatimizda qisqa muddatda innovatsiyaga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirishga va innovatsiyalarni keng joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Respublikani innovatsion va ilmiy-texnik rivojlantirish sohasida yagona

Page 33: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

33

davlat siyosatini amalga oshiruvchi organ tashkil etilganligi, uning huzurida innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi shakllantirilganligi mazkur yo‘nalishdagi muhim bosqichlardan biri bo‘ldi.. Innovatsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini tubdan takomillashtirib, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovatsiyalarni yanada samarali joriy etish uchun shart-sharoitlarni yaratilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha “xarakatlar strategiyasi” to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari

2017 - y,6-son.2.Ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalash, tеxnik va tеxnologik qayta jihozlashni

rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni. 2007 yil 14-mart.

3.A.V.Vaxabov, D.A.Tadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev “Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar” Toshkent -2015.

4. “Kichik biznes va innovatsiyalar” moliya ilmiy jurnali,T.: TMI,4/2014.5.O’zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlarida xorijiy investetsiyalarni o’zlashtirilishi

va istiqbollari. B.Mamatov, K. D.Sharifxo’jayeva.

Page 34: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

34

МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ҲИСОБОТНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Мaхмудoвa Нaргизa Дaвлятoвнa (TIQXMMI talabasi) Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга

мурожаатномасида “Иқтисодиёт – бу ҳисоб-китоб дегани. Ҳар бир ишимизда пухта ҳисоб-китоб биринчи ўринда туриши лозим. Акс ҳолда, ҳамма ишимиз эски ҳаммом, эски тос бўлиб қолаверади” – деб таъкидлагани бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисобот ишларини замонавий даражага кўтаришни кўзда тутади. Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига ўтишининг зарурияти дунё бозорларига чиқиш, мамлакатимиз экспорт салоҳиятини юксалтириш, дунё хом-ашё ва валюта биржаларига котировка қилиш, хорижий инвестицияларни жалб қилиш, дунё банкларидан кредит олиш учун компания ва ташкилотлар томонидан МҲХСга мувофиқ молиявий ҳисобот тузишни талаб этилиши билан ҳам белгиланади. Бугунги кунда Ўзбекистонда молиявий бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини жаҳон андозалари даражасига чиқаришнинг ягона йўли бу молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларини ва илғор хорижий тажрибаларни, соҳага доир жаҳон адабиётлари ва ҳужжатларини ўрганиш ҳамда уларни мамлакатимиз иқтисодиётининг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда жорий қилишдан иборатдир. 1-сон БҲХС “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш” стандартига мувофиқ халқаро молиявий ҳисоботнинг тўлиқ комплекти қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топади:

а) Молиявий ҳолат тўғрисидаги ҳисобот (Statement of financial position); b) фойда ва зарарлар ҳамда бошқа тўплам даромадлар тўғрисидаги ҳисобот

(Statement of profit or loss and other comprehensive income); с) хусусий капиталнинг ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот (Statement of changes in

equity); d) пул маблағларининг ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот (Statement of Cash Flows); e) ҳисоб сиёсати ва изоҳлар, яъни ҳисоботга (тушунтиришлар) очиқлашлар; f) энг олдинги таққосланадиган давр бошида молиявий ҳолат тўғрисидаги

ҳисобот, агарда корхона ҳисоб сиёсатини ретроспектив қўлласа ёки ўзининг молиявий ҳисоботида моддаларни ретроспектив қайта ҳисоблашни амалга оширса ёки ўзининг молиявий ҳисоботида моддаларнинг реклассификациясини амалга оширса.

Ҳозирги кунда халқаро стандартларда киритилаётган ўзгаришлар бу молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботни тубдан такомиллаштиришни тақозо этади. Амалиётимизга жорий қилинган ушбу ҳисобот номланиши, мазмуни ва моддаларининг таркиби бўйича халқаро стандартларга жавоб бермайди.

Бундай тушунмоачиликларни бартараф этиш учун бир неча ўзгартиришларни амалга ошириш керак. “Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан тушган тушум” кўрсаткичини “Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан тушган соф тушум” деб номлаш мақсадга мувофиқ. Бундан ташқари, харидор ва буюртмачилардан товар (маҳсулот, иш ва хизматлар) қайтарилишидан ташқари унинг олдини олиш учун келишган ҳолда нархини туширишга эришиш ҳам

Page 35: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

35

мумкин. Бу ҳолат меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларимизда қайд этилмаган. Шу боис, халқаро тажрибалар асосида “қайтарилган реализация ва нархини камайтириш” деб номлаш мумкин. “Сотилган маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларнинг таннархи” кўрсаткичини тайёр маҳсулотларнинг ҳисобот даври бошидаги ва охиридаги қолдиқлари ҳамда ишлаб чиқаришдан олинган тайёр маҳсулотнинг таннархи асосида ҳисоблаш методологиясини ишлаб чиқишимиз керак. Амалиётда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг таннархи ҳамда сотилган маҳсулотларнинг таннархини ҳисоботларини жорий қилиш лозим. “Одатдаги фаолияти билан боғлиқ бўлмаган харажатлар” тушунчасини киритиш ўринлидир. Бу харажатлар корхонанинг асосий фаолияти билан боғлиқ бўлмасдан, кўп ҳолларда тасодифий юзага келадиган, олдиндан режалаштириш қийин бўлган ҳамда зарурият туфайли юзага келишини таъкидлаш лозим. Бу харажатларга фавқулотда юзага келган харажатлар, жорий бўлмаган активларни тасарруф қилиш натижасида юзага келган зарарлар, валюта курси фарқи бўйича зарарлар ва бошқа одатдаги фаолияти билан боғлиқ бўлмаган харажатларни киритиш мумкин. “Асосий фаолиятнинг бошқа даромадларига ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, пенялар; ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллардаги фойда; асосий воситалари ва бошқа мол-мулки чиқиб кетишидан олинган даромадлар; даъво билдириш муддати ўтган кредиторлик ва депонент қарзларни ҳисобдан чиқаришдан олинган даромадлар; давлат субсидияларидан даромадлар; холисона молиявий ёрдам; бошқа операцион даромадлар каби моддалар киритилган. Бу даромадларнинг биронтаси ҳам корхонанинг асосий фаолияти билан боғлиқ эмас. Шу боис, бу тушумларни одатдаги фаолияти билан боғлиқ бўлмаганлигини инобатга олиб “Асосий бўлмаган бошқа тушумлар” деб аташ мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий

Мажлисга мурожаатномаси //Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 23 декабр. №258. 2. Международные стандарты финансовой отчетности. Minfin.ru/ru/

performance/accounting/mej_standart_fo/docs\09.02.2016 3.“Разъяснения Международных Стандартов Финансовой Отчетности.

КМСФО. International Accounting Standards Board-Алматы, 2010. 4. Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари

тўплами .–Ташкент: “NORMA”, 2011.–360-бет.

Page 36: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

36

MONETARY POLICY AND FINANCIAL STABILITY

Khamrokulov Khushbakht Sadriddinovich (Tashkent Financial Institute 2-course Master Student)

The issue of using monetary policy for financial stability purposes is hotly contested. The crisis was a reminder that price stability is not sufficient for financial stability, financial crises are costly, and policy should aim to decrease the likelihood of crises, not only rely on dealing with their repercussions once they occur. It is clear that well-targeted prudential policies (including micro and macroprudential regulation and supervision) should be pursued actively to attenuate the buildup of financial risks. The question is whether monetary policy should be altered to contain financial stability risks. Should it lend a hand by temporarily raising interest rates more than warranted by price and output stability objectives? Keeping rates persistently higher is also possible, but more costly. Based on our current knowledge, and in present circumstances, the answer is generally no. But the door should remain open as our knowledge of the relationship between monetary policy and financial risks evolves and circumstances change. In principle, monetary policy should deviate from its traditional response only if costs are smaller than benefits (the principle of doing no harm on net). Costs arise in the short term, from lower output and inflation. Benefits materialize mainly in the medium term, as financial risks are mitigated, though effects are more uncertain. Based on current knowledge, the case for leaning against the wind is limited, as in most circumstances’ costs outweigh benefits. However, our current understanding of the channels through which monetary policy affects financial stability domestically, across borders, and over the business cycle is rapidly evolving. More circumstances may be uncovered in which deviations from a traditional policy response are warranted. Future research in this area is a key priority. In the interim, central banks should monitor and openly discuss financial stability risks, and carefully consider the costs and benefits of potential action.

Before the global financial crisis, a widespread consensus supported a strict division of labor between different policy levers. Price stability was the primary—and sometimes sole— mandate of monetary policy. Financial stability was the realm of prudential regulation and supervision (often managed by agencies separate from the central bank). This framework found an intellectual foundation in New Keynesian models, which implied that—under broad conditions— price stability would keep output around its natural level.

As a result, most central banks took a “benign neglect” approach to asset price and credit booms. Monetary policy was to react to movements in asset prices and credit aggregates only to the extent that they affected inflation (and output). This was reinforced by a belief that it was too difficult to distinguish fundamental-driven movements from speculative bubbles in real time. And, in any event, the policy rate was too coarse an instrument to address the associated financial risks. If monetary policy had a role, it was to respond to the macroeconomic consequences of financial instability, if and when it materialized. This debate is often summarized by the phrase “lean versus clean”.

Policy makers recognized the dangers associated with financial imbalances. Indeed, central banks tended to follow the consensus framework with some flexibility. In many

Page 37: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

37

emerging markets, concerns about financial imbalances (for instance, large foreign-exchange exposures or fast credit growth) weighed significantly on monetary policy decisions. But in most advanced economies (with Australia, Norway, and Sweden as notable exceptions) preserving financial stability was solely the job of prudential policy. Financial regulation and supervision were, however, predominantly focused on the stability of individual institutions, with relatively little attention to the stability of the financial system as whole, thus leaving an important gap in the overall policy framework. Furthermore, regulation and supervision of individual institutions was deficient.

In the run-up to the crisis, financial stability risks grew, largely undetected, beneath the surface of seemingly close-to-target inflation and output gaps. There was a sharp increase in the ratio of credit to GDP and in real estate prices—two important measures of financial vulnerabilities. Some have argued that central bank policies during this period raised incentives for risk taking, as rewards could be appropriated by individuals, while costs would be alleviated by swift policy reaction and borne by the public.

Two approaches are possible to using monetary policy. The first involves responding by keeping nominal interest rates persistently higher than implied by a traditional reaction function focused only on inflation and output stability. In other words, interest rates would be raised a bit more and faster in the upswing, and lowered a bit less and more slowly in the downswing. The second involves responding occasionally by “leaning against the wind” as needed to counter evolving financial risks. The latter could be part of a state contingent rule-based approach; for instance, one in which deviations from a traditional inflation targeting framework were guided by previously identified financial indicators (for example, credit growth, leverage, and others). This paper—as most of the policy debate—focuses on the second approach. The first does not seem especially promising. Higher rates would create persistently lower inflation. This would eventually decrease inflation expectations, and in the end leave real rates—and thus financial risks— unchanged, while aggravating risks of hitting the zero lower bound. The second approach might be difficult to communicate in the light of long and variable lags. However, it is more consistent with the view that financial risks evolve over time, and that in some cases—as discussed later—price and financial stability will require the same policy reaction.

The transmission between monetary policy and financial stability entails two links. The first is between interest rates and key financial variables. And the second is the relation between these financial variables and the probability of large disturbances to macroeconomic conditions. This is as illustrated in Figure 1.

Figure 1. From Interest Rates to Macroeconomic Conditions

Page 38: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

38

On balance, based on current understanding and circumstances, the case for leaning against the wind is limited. With substantial slack in the macroeconomy, transmission from interest rates to financial risks seems weak, costs often appear greater than benefits, and implementation hurdles are substantial. Macroprudential policies, including both cyclical and structural measures, will remain a key element of the defense against financial instability. Indeed, these measures, when well targeted and effective, can target imbalances and market imperfections much closer to their source than monetary policy does. Also, they could allow monetary policy to focus on its price stability mandate, thereby simplifying communication and enhancing accountability.

Further research is warranted. First, our understanding of the transmission mechanism from monetary policy to financial stability is limited. New evidence and analysis could identify new channels of transmission and strengthen the case for leaning against the wind. Second, even based on current knowledge (and the analysis in this paper), benefits can plausibly outweigh costs in particular, albeit relatively unlikely, circumstances. These circumstances can reflect a confluence of initial conditions pertinent to the conjunctural cycle and structural conditions characteristic of specific countries.

References1. Acharya, Viral V., and Hassan Naqvi, 2012, «The Seeds of a Crisis: A Theory of

Bank Liquidity and Risk-Taking Over the Business Cycle,» CEPR Discussion Papers 8851.

2. Cerutti, Eugenio, Stijn Claessens, and Luc Laeven, 2015, «The Use and Effectiveness of Macroprudential Policies: New Evidence,» IMF Working Paper WP/15/61 (Washington: International Monetary Fund).

3. IMF 2015, «Global Financial Stability Report,» April.4. Taylor, Alan M., 2015, «Credit, Financial Stability, and the Macroeconomy,»

NBER Working Papers 21039, National Bureau of Economic Research, Inc.

Page 39: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

39

RESPUBLIKADA INNOVATSION IQTISODIYOTNI SHAKLLANTIRISH

Nabijonov Otabek Ganiyevich Toshkent Temir yo’l muhandislari instituti talabasi

Sharapova Gulchehra Rustamovna asistent, Ilmiy rahbar

Iqtisodiyotda innovatsiyaning o’rnini bilish uchun avvalo, samarali raqobat muhitini yaratish zarur. O‘zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o‘rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o‘z egalarining qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan, ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi. Dunyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishining qaysi modelini tanlamasin milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligidagi mavqeyi uning raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi.

Keyingi yillarda iqtisodiyot sohasidagi ilmiy va amaliy adabiyotlar hamda ko’pgina ilmiy ishlarda “yangilik” va “ilg’or texnologiya” degan so’zlar bilan bir qatorda “innovatsiya” va “innovatsion texnologiyalar” atamalari ham ko’p miqyosda ishlatilmoqda. Juda ko’p minbarlarda, anjumanlarda va ilmiy kengashlarda ishlatiladigan “innovatsiya” atamasi lotincha innovus (in – novus – yangilikka qarab) degan ma’noni anglatadi va u “yangilik” va “ilg’or texnologiya” atamalari bilan sinonimlar tariqasida ishlatilishi mumkin.

Innovatsion faoliyat doirasidagi korxonalarning faolligi yuqorida keltirilgan innovatsion tashkilotlar bilan aloqasi qanchalik yaxshi yo’lga qo’yilganligi bilan aniqlaniladi. Innovatsiyalar yaratish jarayonida innovatsion firmalar fan, texnika, texnologiya va iqtisodiyot sohalaridagi ma’lumotlar bilan ta’minlanishlari hamda moliyaviy, huquqiy va siyosiy jihatdan qo’llab-quvvatlanishga erishishlari lozim. Shuning uchun ham bilimlarga asoslangan iqtisodiyotda innovatsion yoki yaratuvchanlik infratuzilmasi juda katta ahamiyatga ega bo’ladi. Shuning uchun ham iqtisodiyotning innovatsiyalarga talabgor va sezgir qilinishini oshirish zamonaviy davlatlarning, shu jumladan, O’zbekistonning asosiy maqsaqlaridan biri desak, also yanglishmaymiz. XX asrning oxirlari va XXI asrning boshlarida jamiyat hayotining barcha jabhalarida innovatsion o’zgarishlarga erishish uchun hatti-harakatlar boshlandi.

O’zbekistonda innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishda eng asosiy faktorlardan biri - shubhasiz inson kapitali va uni zamona talablariga mos ravishda rivojlantirishdir. Ushbu inson kapitali innovatsiyalarga juda sezgir va intiluvchan, yangi texnologiyalarni chuqur tushuna oladigan, bu bilan bog’liq fan asoslarini puxta o’zlashtirib olgan va o’z bilimlarni ishlab chiqarishga tadbiq qila oladigan bo’lishi lozim.Innovatsiya maqsadi aniq shaklga ega bo‘lishi va o‘lchana olishi kerak. Innovatsiyalarning paydo boʻlishi ortida uzoq yillar davomida amalga oshirilgan oʻta mashaqqatli mehnat yotadi. Ammo koʻpincha, innovatsiyani yaratishdan koʻra, uni singdirish oʻta qiyin masalaga aylanadi.

Prezidentimiz Sh.O.Mirziyoyev «Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim vazifamizdir. Innovatsiya boʻlmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanish boʻlmaydi. Bu sohadagi oʻzgarishlarni xalqimizga keng targʻib qilmasak, odamlarda koʻnikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning mislsiz yutuqlari bilan hamqadam boʻlolmaymiz», degan edilar.

Page 40: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

40

Postindustrial iqtisodiyotni yaratishning oxirgi natijasi to’laqonli innovatsion iqtisodiyotning tashkil bo’lishidir va xuddi shu mamlakatimiz iqtisodiyotining asosiy strategik rivojlanish yo’nalishi bo’lishi lozim. Yangi turdagi ilmiy-amaliy bilimlar hosil qilish va ular asosida yaratilgan innovatsion texnologiyalarni davlatning ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishi yo’nalishida samarali ravishda ishlatish mamlakatimizning jahon xamjamiyatidagi o’rni va milliy hafsizlikning asosi hisoblanadi. Rivojlangan davlarlarda yalpi ichki mahsulot (YIM) o’sishining 80-95%-i texnika va texnologiyada aks etgan bilimlarga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham zamonaviy innovatsion iqtisodiyotning asosiy belgilarini quyidagilardir deyishimiz mumkin:

• Iqtisodiyotning barcha sohalarida zamonaviy information texnologiyalar va kompyuterlashtirilgan tizimlarning mavjudligi;

• Rivojlangan milliy information zahiralar yaratishni ta’minlab beradigan rivojlangan zamonaviy infratuzilmaning borligi;

• Jamiyat hayotining barcha sohalardagi ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini tezkorlik bilan kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish amalga oshirilganligi;

• Jahon miqyosidagi zamonaviy innovatsion talablarga mos ravishda malakali ilmiy-texnik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashning o’ta moslashuvchan tizimini yaratish.

Muxtaram birinchi Prezideitimiz I.A. Karimov ta›kidlab o›tganlaridek, «Tarkibiy tuzilishda chuqur o›zgarishlarni amalga oshirish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning, istiqbolda O›zbekistonning barqaror iqtisodiy o›sishini va aholi farovonligini ta›minlashning, jahon iqtisodiy tizimi qo›shilishning eng asosiy shartlaridan biridir.» Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o›zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishni orqaga ketishiga barham berish eng muhim maqsad bo›lib qoladi. Bebaho boyliklarimiz behuda yo‘qotilishining oldini olish uchun texnologik qoloq hamda samarasiz ishlab chiqarish jarayonidan voz kechishimiz darkor. Zero, kapital yangilanmas ekan, texnologik rivojlanish ham bo‘lmaydi. Ammo kapital yangi bo‘lgani bilan uning ishlash texnologiyasi eski bo‘lsa, uning ham samarasi sezilmaydi ya’ni rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ham iinnovatsiyaning o’rni beqiyos ekanligini bilib olishimiz mumkin.

Iqtisodiyotni rivojlantirishda zamonaviy yondashuvlar muhim hisoblanadi. 2017−2021-yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ham Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yoʻnaltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy oʻsish surʼatlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xoʻjaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish boʻyicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini ragʻbatlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish nazarda tutilgan.

Ushbu yo‘nalishda quyidagi ustuvor vazifalar belgilangan:� iqtisodiyotning ochiqligi va raqobatbardoshligini oshirish;� iqtisodiy mustaqillikni rivojlantirish;

Page 41: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

41

� makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash;� yetakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish;� moliya-bank sohasini isloh etish;� tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish;� xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish.Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda O’zbekiston Respublikasida

innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish bo’yicha mening nuqtai-nazarimdan qilinishi kerak bo’lgan bir qancha asosiy ishlar va chora-tadbirlar majmuini qisqacha yoritib o’taman:

Respublikada Innovatsion Iqtisodiyotni shakllantirishni tezlashtirish bo›yicha Vazirlararo idora tashkil qilish va uning moliyaviy faoliyatini yuritish uchun mahsus innovatsion soliq (masalan, har bir korxona daromadidan 1% miqdorida) turini kiritish hamda unga respublikada innovatsiyalarni jadallashtirish bo’yicha quyida ko’rsatilgan ko’pchilik ishlarni bajarishda asosiy vakolatlarni berish;

• Rivojlangan mamlakatlardagi biz uchun muhim bo’lgan barcha texnologik yangiliklarni o’rganish, yig’ish, keng aholi ommasiga bildirish va ularni o’zlashtirib, respublika iqtisodiyoti tarmoqlariga tezkorlik bilan tadbiq qilish;

• Respublika iqtisodiyoti tarmoqlariga kiritilgan innovatsion yangilklarni imkoniyat boricha barcha boshqa tarmoqlarga tezkorlik bilan nusxalash, ya’ni, texnologiyalar ichki transferini amalga oshirish;

• Yangilanadigan, arzon va ekologik toza energiya manba’lari va uskunalarini yaratish bilan shug’ullanadigan tashkilot yoki firmalarga eng yaxshi ish sharoitlari, moddiy va moliyaviy resurslar ajratib berish;

• Ommaviy axborot vositalarida bilimlarga asoslangan innovatsion iqtisodiyot yangiliklari va afzalliklarini hamda zamonaviy innovativ asbob- uskunalar haqidagi barcha yangi ma’lumotlarni keng aholi ommasiga doimiy ravishda yetkazish;

• O’zbekistonning innovatsion faoliyat yo’liga tezkorlik bilan o’tishining iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlarini ta’minlab beradigan samarali milliy inniovatsion tizimni yaratish;

Foydalanilgan adabiyotlar:

1) Iqtisodiyot nazariyasi. B.Y.Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov; Toshkent- 2017.2) Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. A.V. Vaxabov,

Page 42: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

42

O‘ZBEKISTONDA INNOVATSIYA

Oltiboyev Mirzohid Orifjonovich, Qilichov Ramazon Tojinor o‘g‘li(Toshkent temir yoʻl muhandislari instituti talabasi)

Innovatsiyalarning paydo boʻlishi ortida-uzoq yillar davomida amalga oshirilgan oʻta mashaqqatli mehnat yotadi. Ammo koʻpincha, innovatsiyani yaratishdan koʻra, uni singdirish oʻta qiyin masalaga aylanadi. Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev Oʻzbekistonda innovatsiyalarga “yashil chiroq”ni yoqish maqsadida, “Oʻzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish toʻgʻrisida”gi farmonni imzolangandi. Yangi vazirlik vazifalari mamlakatda ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatining istiqbolli yutuqlarini targʻib qilish, bu borada samarali mexanizmlarni ishlab chiqish, ilmiy-eksperimental ixtisoslashgan laboratoriyalar, yuqori texnologik markazlar, texnoparklar va boshqa innovatsion tuzilmalarni mustahkamlashdan iborat.

Maʼlum qilinishicha, innovatsiyalarni tatbiq etish ilmiy-amaliy markazida buning uchun barcha sharoit yaratiladi. Ushbu muassasada ilmiy-konsultativ, iqtisodiyot tarmoqlari innovatsion ehtiyojlarini oʻrganish, yoshlar innovatsion gʻoyalarini qoʻllab-quvvatlash xizmatlari, masofaviy taʼlim kurslari yoʻlga qoʻyiladi. Iqtidorli yoshlar bu yerda yangi ishlanma va texnologiyalar bilan tanishish barobarida start-up loyihalarida ishtirok etish imkoniyatiga ega boʻladi.

O‘zbekiston iqtisodiga pul tikadigan tadbirkorlar tekshirilmaydi-prezidentimiz bugungi kunda Oʻzbekistonni kelajakda boy qiladigan tadbirkorlik sohasini misol tarzida oladigan boʻlsak, oʻz biznesida yangi, noanʼanaviy yoxud bozorda allaqanday yangi tovarni taklif qilgan tadbirkor xaridorlar eʼtiborini qozonish singari noyob imkoniyatga ega boʻladi. Bunday tadbirkorlar «innovatorlar» deyiladi. Bozorning qolgan ishtirokchilari vaziyatni obdon oʻrganib, mijozlarga muqobil tovarni taklif eta boshlagach, ushbu tovar yangilik safidan chiqariladi va qoʻshimcha daromad keltirmay qoʻyadi. Demak, innovatsiya oʻz davrini yakunlaydi va anʼanaviy tovarga aylanadi. Endilikda qoʻshimcha daromad manbai uchun navbatdagi innovatsiya zarur boʻladi.

2018-yil “Faol tadbirkorlik, innovatsion gʻoyalar va texnologiyalarni qoʻllab-quvvatlash yili”, deb eʼlon qilingach “Innovatsiya” soʻzi koʻp yangraydigan boʻlib qoldi, uni elektron va bosma nashrlarda, radio orqali, aksariyat vazirliklar yillik ish dasturlarida ham uchratish mumkin. Eʼtibor bersam, yaqinlarim davrasida ham bu soʻz tez-tez jaranglay boshlabdi. Bu atamaning maʼnosi nima va uning kundalik hayotimizga singdirilishi mamlakat taraqqiyoti uchun naqadar muhimmi?

Toshkentdagi Talabalar shaharchasida Innovatsiyalarni tatbiq etish ilmiy-amaliy markazi barpo etilishi haqida eʼlon qilgan prezident Shavkat Mirziyoyev “Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim vazifamizdir. Innovatsiya boʻlmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanish boʻlmaydi. Bu sohadagi oʻzgarishlarni xalqimizga keng targʻib qilmasak, odamlarda koʻnikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning mislsiz yutuqlari bilan hamqadam boʻlaolmaymiz”1, degan edi.

Postindustrial iqtisodiyotni yaratishning oxirgi natijasi toʻlaqonli innovatsion 1 Toshkentdagi Talabalar shaharchasida Innovatsiyalarni tatbiq etish ilmiy-amaliy markazi barpo etilishi haqida eʼlon qilgan prezident Shavkat Mirziyoyevning ma’ruzasidan

Page 43: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

43

iqtisodiyotning tashkil boʻlishidir va xuddi shu mamlakatimiz iqtisodiyotining asosiy strategik rivojlanish yoʻnalishi boʻlishi lozim. Yangi turdagi ilmiy-amaliy bilimlar hosil qilish va ular asosida yaratilgan innovatsion texnologiyalarni davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yoʻnalishida samarali ravishda ishlatish mamlakatimizning jahon xamjamiyatidagi oʻrni va milliy xavfsizlikning asosi hisoblanadi. Rivojlangan davlarlarda yalpi ichki mahsulot oʻsishining 80-95 % texnika va texnologiyada aks etgan bilimlarga toʻgʻri keladi. Shuning uchun ham zamonaviy innovatsion iqtisodiyotning asosiy belgilarini quyidagilardir deyishimiz mumkin:

• Iqtisodiyotning barcha sohalarida zamonaviy informatsion texnologiyalar va kompyuterlashtirilgan tizimlarning mavjudligi;

• Rivojlangan milliy informatsion zahiralar yaratishni ta’minlab beradigan rivojlangan zamonaviy infratuzilmaning borligi;

• Jamiyat hayotining barcha sohalardagi ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini tezkorlik bilan kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish amalga oshirilganligi;

• Jahon miqyosidagi zamonaviy innovatsion talablarga mos ravishda malakali ilmiy-texnik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashning oʻta moslashuvchan tizimini yaratish.

Oʻzbekistonda innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirishda eng asosiy faktorlardan biri shubhasiz inson kapitali va uni zamona talablariga mos ravishda rivojlantirishdir. Ushbu inson kapitali innovatsiyalarga juda sezgir va intiluvchan, yangi texnologiyalarni chuqur tushuna oladigan, bu bilan bogʻliq fan asoslarini puxta oʻzlashtirib olgan va oʻz bilimlarni ishlab chiqarishga tadbiq qila oladigan boʻlishi lozim. “Masalan, ilmiy xodim-izlanuvchi qoʻlbola usulda yangi uskunaning maketini yasagan-u, yarmarkaga olib kelavergan. Ammo bu hali innovatsiya emas. Chunki mahsulotning na standarti, na sertifikati, na qiymati bor. Biz shu paytgacha har qanday ixtiro yoki ishlanmani innovatsiya, deb chuqur yanglishib keldik”2 – deydi, Innovatsion rivojlanish vaziri Ibrohim Abdurahmonov. Innovatsion inson, talaba yoki ilmiy xodim quyidagi asosiy maʻnaviy koʻrsatgichlarga ega boʻlishi zarur:

• Vatanparvar, ilmda chanqoq va vatan manfaatlari yoʻlida puxta bilim olishga tayyor boʻlishi lozim;

• Doimiy bilim olishga intiladigan, oʻz ustida muttasil ishlaydigan, tinimsiz malakasini oshiradigan va bu yoʻlda oʻqish-oʻrganishga tayyor boʻlishi kerak;

• Oʻz malakasini va ilmiy qobiliyatini mukammalashtirishga, yangiliklarni oʻrganishga, ilgʻor xorijiy ilmiy-amaliy tajribalarni, asbob-uskunalarni va texnologiyalarni oʻzlashtirib, resbublikaga olib kelishga muttasil intilishi lozim;

• Mantiqiy, ilmiy, amaliy va tanqidiy fikrlash qobiliyati yuqori darajada rivojlangan boʻlishi zarur;

• Aqlga muvofiq boʻlgan tavakkalchilik qilishga, tadbirkorlikka va mustaqil ishlashga layoqatli boʻlishi kerak;

• Raqobat sharoitlarida boshqalardan doimo ustunlikka erishishga va jamoa bilan ishlash koʻnikmalariga ega boʻlishi zarur.

Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda Oʻzbekiston Respublikasida innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish boʻyicha mening nuqtai-nazarimdan qilinishi kerak boʻlgan bir qancha asosiy ishlar va chora-tadbirlar majmuini 2 Innovatsion rivojlanish vaziri Ibrohim Abdurahmonovning 8 noyabr 2018 dagi ma’ruzasidan

Page 44: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

44

qisqacha yoritib oʻtaman:• Respublikada Innovatsion Iqtisodiyotni shakllantirishni tezlashtirish boʻyicha

Vazirlararo idora tashkil qilish va uning moliyaviy faoliyatini yuritish uchun maxsus innovatsion soliq (masalan, har bir korxona daromadidan 1% miqdorida) turini kiritish hamda unga respublikada innovatsiyalarni jadallashtirish boʻyicha quyida koʻrsatilgan koʻpchilik ishlarni bajarishda asosiy vakolatlarni berish;

• Rivojlangan mamlakatlardagi biz uchun muhim boʻlgan barcha texnologik yangiliklarni oʻrganish, yigʻish, keng aholi ommasiga bildirish va ularni oʻzlashtirib, respublika iqtisodiyoti tarmoqlariga tezkorlik bilan tadbiq qilish;

• Respublika iqtisodiyoti tarmoqlariga kiritilgan innovatsion yangilklarni imkoniyat boricha barcha boshqa tarmoqlarga tezkorlik bilan nusxalash, ya’ni, texnologiyalar ichki transferini amalga oshirish;

• Yangilanadigan, arzon va ekologik toza energiya manbaalari va uskunalarini yaratish bilan shugʻullanadigan tashkilot yoki firmalarga eng yaxshi ish sharoitlari, moddiy va moliyaviy resurslar ajratib berish;

• Ommaviy axborot vositalarida bilimlarga asoslangan innovatsion iqtisodiyot yangiliklari va afzalliklarini hamda zamonaviy innovativ asbob-uskunalar haqidagi barcha yangi ma’lumotlarni keng aholi ommasiga doimiy ravishda yetkazish;

• Oʻzbekistonning innovatsion faoliyat yoʻliga tezkorlik bilan oʻtishining iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlarini ta’minlab beradigan samarali milliy inniovatsion tizimni yaratish.

•Foydalanilgan adabiyotlar:1. Toshkentdagi Talabalar shaharchasida Innovatsiyalarni tatbiq etish ilmiy-

amaliy markazi barpo etilishi haqida eʼlon qilgan prezident Shavkat Mirziyoyevning ma’ruzasidan.

2. Innovatsion rivojlanish vaziri Ibrohim Abdurahmonovning 8-noyabr 2018-yildagi ma’ruzasidan.

Page 45: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

45

INNOVATSION YO‘LLAR ORQALI IQTISODIY FAROVONLIKKA ERISHISH

Toshboltayeva Yulduz ( TIQXMMI talabasi)Rustamova Dilbar ( TIQXMMI katta o’qituvchisi)

Jahon iqtisodiyotining istiqboldagi innovatsion rivojlanish yo‘na lishlarini belgilov-chi asosiy omillar hisoblangan fan-texnologiya taraqqiyoti, inson intellektual salohiyati va uning bilim darajasi asosiy iqtisodiy foyda keltirish omili sifatida o‘rtaga chiqmo-qda, ilm-fanning rivoji raqamli axborot texnologiyalarini yanada takomillashtirmoq-da va texnika taraqqiyotini yuksaltirmoqda, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va texnika taraqqiyoti, o‘z navbatida, ilm-fanni yanada eng yangi cho‘qqilarga olib chiqishga zamin yaratmoqda. Aholi orasida texnik ta’limni tizimli targ‘ib qi lish va onlayn texnologik bilim olishning keng ommalashuvi, zamonaviy innovatsion texnologiyalar yordamida hamda professional standartlar orqali xodimlarning malaka-sini oshirish, biznes va oliy texnik ta’lim muassasalari o‘rtasidagi yaqin o‘zaro aloqa-dorlik, shu ningdek, ilm-fan ustida izlanish, innovatsion texnologiya va yangi material-larni kashf etishga sarflanadigan mablag‘larning ko‘payishi jahon iqtisodiyotida inson kapitalining salohiyati va rolini jadal o‘stirmoqda, bu esa kapital mablag‘lar foydasini tez oshirmoqda.

Innovatsiyalar - iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, uning jadal sur’atlar bilan rivojlanishini va raqobatbardoshligini ta’minlash, mamlakatning jahon hamjamiyatidagi o’rni va nufuzini yanada oshirishning eng muhim omillaridan hisoblanadi. Shu sababli bugungi kunda har bir davlat o’z iqtisodiyoti barqarorligini ta’minlash, aholi farovonligini oshirishda innovatsiya imkoniyatlaridan keng foydalan-ishga katta e’tibor qaratmoqda.

Mamlakatda innovatsiyalar darajasi qancha yuqori bo‘lsa, YaIM ko‘rsatkichlari ham shuncha baland bo‘ladi. Innovatsion rivojlanishning global indeksi mamlakatdagi innovatsion salohiyatni tahlil qilish uchun dastlabki bosilgan qadam bo‘ldi. Innovatsi-yalarning global indeksi (The Global Innovation Index), bu – innovatsiyalar rivojlan-ganligi darajasiga oid ko‘rsatkich bo‘yicha global tadqiqot va unga hamrohlik qiluvchi jahon davlatlari reytingi. Indeks 81ta ko‘rsatkichdan iborat bo‘lib, ular iqtisodiy rivo-jlanishning turli darajalarida bo‘lgan dunyo davlatlarining innovatsion rivojlanganlig-ini batafsil ta’riflaydi.

O‘zbekiston 2030 - yilda dunyodagi 50ta innovatsion iqtisodiyot qatoridan o‘rin olishni rejalashtirmoqda. Ushbu vazifa yaqinda qabul qilingan va ishlab chiqilishi ja-rayonida BMTTD ishtirok etgan mamlakatni innovatsion rivojlantirish strategiyasida qayd etilgan. Xususan, Toshkentda bo‘lib o‘tgan «O‘zbekiston iqtisodiyotini innovat-sion rivojlantirish: xorijiy tajriba, trendlar va istiqbollar» nomli ilmiy-amaliy anjuman-dagi muhokamalarda ham strategiyaning asosiy vazifalari va O‘zbekistonda innovat-sion iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘llari asosiy mavzuga aylandi.

Global iqtisodiy rivojlanishning turli yo‘nalish va darajadaligi hamda iqtisodiyot boshqaruvining byurokratlashganligi (innovatsion g‘oya va ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etish jarayoni qiyin kechishi hamda bu borada kuchli raqobat natijasida global texnologik kompaniyalar o‘rtasidagi hamkorlikning sustligi; mamlakatlar o‘rtasidagi tashqi savdoda to‘siq va cheklovlarning haddan ziyod ko‘payishi; soliqlar bazasining yuqoriligi va murakkabligi), ishlab chiqarish, xom ashyo va mehnat zahiralarining turli taqsimlanishi va joylashuvi, jahon yalpi mahsulotiga nisbatan global moliya bozorlarda

Page 46: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

46

kapital mablag‘lar ning kengayishi va qarzdorlik hajmining yuqoriligi kabi tizimli mu-ammolar bugungi kunda global iqtisodiy nomutanosiblik larga olib kelmoqda. Raqamli iqtisodiyot shakllanishi va ilmiy-texnika rivojidan keng foydalanish natijasida jahon iqtisodiyotining alohida jabhalarida transmilliy kompaniyalarning yiriklashuvi yuzaga keldi va ularning kapitallashuv darajasi keskin oshib ketdi.

Shunday qilib, innovatsion iqtisodiyot quyidagi tayanch printsiplar, belgilar va indi-katorlar bilan xarakterlanadi: Iqtisodiy erkinlikning yuqori indeksi, ta’lim va fan rivo-jlanishining yuqori darajasi, milliy iqtisodiyotning 4–6 texnologik ukladga muvofiq kelishi, yuqori raqobatbardoshli hayot kechirish sifati, inson kapitalining yuqori sifati va qiymati, iqtisodiyotning yuqori raqobatbardoshlik darajasi, innovatsion korxonalar va mahsulotlarning yuqori ulushi (60 foizi), bilimlar industriyasining rivojlanish dara-jasi, past inflyatsiya (3 foizdan yuqori bo‘lmagan), qulay tadbirkorlik iqlimi, iqtisodi-yotning diversifikatsiyalashganligi, jozibali investitsion iqlim, samarali, davlat tomon-idan qo‘llab-quvvatlanadigan venchur tizimi, ijtimoiy-siyosiy barqarorlik mavjudligi. Bu mezonlarning ko‘pchiligi O‘zbekistonda bor. Ammo, bu boradagi to‘siqlar ham talaygina. Moliyaviy vositalar, malakali innovator, venchurist kadrlar, yangi texni-ka va texnologiyalar haqidagi axborotlarning yetishmasligi innovatsion korxona va mahsulotlar ulushining past darajasi, inflyatsiyaning yuqoriligi, innovatsion mahsu-lotlar bozorining nisbatan torligi, yangilikni joriy etish xarajatlarining yuqoriligi, ko-rxonalarning innovatsiyalarni joriy etishga tayyor emasligi ana shunday muammolar jumlasidandir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Alikulov M. M. “Investitsiyalarni boshqarish” (tarmoqlar va sohalar bo’yicha)

dissertatsiyasi. Toshkent - 2015.2. Ravshan Soliyev, «O‘zkimyosanoat» AJ axborot texnologiyalari boshqarmasi

boshlig‘i. “Jahon iqtisodiyoti tarkibiy innovatsion islohotlarga yuz tutmoqda”. Tosh-kent - 2017.

3. Nurislom To‘xliyev, iqtisodiyot fanlari doktori, professor. “Zamonaviy rivojlan-ish omili”. Toshkent – 2018.

4. Uzreport.News

Page 47: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

47

INNOVATSION IQTISODIYOTNING MAMLAKAT RIVOJIDAGI O’RNI

Xaytqulova Zulayho( TIQXMMI talabasi)Rustamova Dilbar ( TIQXMMI katta o’qituvchisi)

Bugungi kundagi murakkab innovatsion texnologiyalar rivoji, global raqamli iqti-sodiyotning shakllanishi va unda eng muhim omil sifatida inson intellektual kapital salohiyatining oshishi, shu ningdek, jahon iqtisodiyotining innovatsion globallashuvi jarayoni (shu jumladan, erkin tashqi savdo, elektron onlayn savdo va raqamli moliya kapitalining kengayishi) nafaqat ilg‘or texnologik kashfiyot hamda innovatsion ilmiy g‘oyalarni amalda tatbiq etib, yangi tovar-xizmatlar yaratayotgan eng yuqori malakali va iste’dodli ijodiy texnik muhandislar, aniq tabiiy fanlar bilan shug‘ullanuvchi olim-lar, IT-mutaxassislari (rivojlangan mamlakatlar aholisining 10 foizini tashkil etmoqda) daromadlarining keskin o‘sishini ta’minladi, shu bilan birga, bu texnik soha vakillari mehnat qilayotgan innovatsion texnologik kompaniyalar ning kapital mablag‘larini had-dan ziyod oshirib yubordi, natijada iqtisodiy daromadlar jamiyatning yollanma mehnat tabaqalaridan yirik molk-mulk va kapital mablag‘ egalarida ko‘proq yig‘ilishiga olib keldi, mamlakat milliy daromadida ishchi-xodimlarning ish haqi ulushi kes kin qisqa-rdi, kapital ko‘lami va foydasi hissasi esa tez oshdi.

Innovatsion iqtisodiyot — bilimga tayanadigan intellektual iqtisodiyot. Milliy xo‘jalik yuritishning ilg‘or turi sifatida yangiliklarga asoslanadi. Doimiy texnologik takomillashuvga, yuqori va o‘rta yuqori texnologiyali tovar va xizmatlar ishlab chiqar-ish va eksport qilishga yo‘naltiriladi. Ma’lumki, industrial iqtisodiyotda foyda olish moddiy ishlab chiqarish va moliyaning to‘planishi hisobiga shakllanadi, innovatsion iqtisodiyotda esa foyda (daromadlar) asosan olimlar va innovatorlar intellekti, axborot sohasi hisobidan yaratiladi. Fukuyama, Bell kabi futurolog olimlarning fikricha, hozir-gi dunyoda innovatsion iqtisodiyot ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarning ustunligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Innovatsion iqtisodiyot va rivojlangan venchur bizne-siga ega mamlakatlar qatoridan AQSh, Germaniya, Yaponiya, Avstriya, Kanada, Sh-vetsiya, Finlyandiya, Singapur va Isroil kabi davlatlar joy olgan.

Iqtisodiyotida erkin bozor kuchi va mexanizmlarining ustunligi, institutsional rivo-jlanishning takomillashganligi (davlat bosh qaruvi va qonunchilik sifatining yuqoriligi va shaffofligi, ularning uzoq muddatga mo‘ljallangan maqsadining ishonchliligi va an-iqligi), biznes va sarmoyachilar uchun qulay innovatsion ish raqobat muhiti yaratilgan-ligi hamda raqamli iqtisodiyot va zamonaviy internet-infratuzilma sifati yuqoriligi (in-novatsion g‘oya va ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etishga ajratilgan mablag‘larning hajmi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 3–4 foizini tashkil etishi), shu ningdek, ijti-moiy yo‘nalishli innovatsion erkin bozor iqtisodiyoti poydevori shakllanganligi (bola parvarishi uchun samarali nafaqa tizimini joriy etish, aholining barcha tabaqalarini qa-mrab oluvchi majburiy maktabgacha tarbiya muassasalari va sifatli sog‘liqni saq lash tizimi bilan to‘liq ta’minlash evaziga o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim tizimida hamda oliy ta’lim muassasalarida aniq fanlar bo‘yicha yuqori sifatli o‘qitish darajasiga erishilgan-ligi) sababli bir qator mamlakatlarda raqamli iqtisodiyot taraqqiyoti yuqori darajada o‘smoqda va yangi iqtisodiy ko‘tarilish salohiyati oshmoqda.

Ko’plab mamlakatlarda, fundamental - amaliy fanni rivojlantirish birinchi vazifa hi-soblanadi. Innovatsion faoliyatni turli usullar bilan rag’batlantirish kerak va infratuzil-mani yaratish zarur. Shuningdek, tijoratlashtirish masalasini ham ko’rib chiqish kerak, chunki innovatsion mahsulot yoki xizmat iste’molchisi bo’lishi lozim. Jahon tajriba-

Page 48: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

48

sidan kelib chiqqan xolda, innovatsiyali tadbirkorlikni ham rivojlantirish lozim, ya’ni biznes-inkubatorlar, venchurli moliyalashtirish va boshqalarni yaratish kerak.

Hozirgi davrga kelib insoniyat shiddat bilan ilgarilab bormoqda. O‘tgan asrning ik-kinchi yarmida ilmiy-texnik jihatdan yetakchi mamlakatlar innovatsion iqtisodiy sek-tor va xizmat ko‘rsatish sohasi yetakchi bo‘lgan postindustrial jamiyatni qurgan edilar. Mana shu jamiyatni innovatsion jamiyat deb atash qabul qilingandi. Ammo, hozir IV-intellektual, axborot jamiyatiga o‘tish ravshanlanmoqda. Ilgari beshta texnologik uk-ladni (ishlab chiqarishning rivojlanish darajasini belgilaydigan texnologiyalar majmui) bilardik. Bugun IX texnologik uklad hisoblanadigan kosmik tsivilizatsiya haqida gap bormoqda. Odamlar nano va biotexnologiyalar, genlar injeneriyasidan keng foydalan-moqda.

To‘g‘ri, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish oson ish emas. Unga faqat shior va chaqiriqlar bilan erishib bo‘lmaydi. Buning uchun yuqori texnologiyali sektor barpo etilishi, davlatning investitsiya va soliq siyosatiga tegishli o‘zgartishlar kiritilishi, na-noindustriya, biotexnologiya va genlar injeneriyasini rivojlantirish, axborot-kommuni-katsiya texnologiya darajasini keskin ko‘tarish, mablag‘ni nafaqat ilmiy, tajriba-kon-struktorlik, balki tayyor mahsulot va xizmatlarni tijoratlashtirishga ham yo‘naltirish kerak. Chunki, agar ilmiy tadqiqot ishlari bozordan mustahkam joy olmasa, u inno-vatsiya bo‘la olmaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. “Jahon iqtisodiyoti tarkibiy innovatsion islohotlarga yuz tutmoqda” - Ravshan Soliyev, Toshkent – 2017.

2. “Zamonaviy rivojlanish omili”. Nurislom To‘xliyev, iqtisodiyot fanlari doktori, professor, Toshkent – 2018.

3. Uzreport.News

Page 49: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

49

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ – СОҲА ВА ТАРМОҚЛАРДА ИҚТИСОДИЙСАМАРАГА ЭРИШИШНИНГ ИННОВАЦИОН УСУЛИ

Рустамова Дилбар Рустамовна (ТИКХММИ катта ўқитувчиси)Саидахмедов Соибжон Дилшоджонович (ТИКХММИ талабаси)

Глобаллашув жараёнида мамлакатлар рақобатбардошлигини белгилашда

иқтисодиётда рақамли иқтисодиётнинг ўрни муҳим аҳамият касб этади. Иқтисодиётнинг қайси бир тармоқ ёки соҳасига назар ташламайлик, барчасида рақамли технологияларнинг ўрнини кўрамиз. Мамлакат банк тизимидаги хизматлардан тортиб, давлат хизматлари даражасида ҳам инновацион рақамли технологияларнинг улушини кўришимиз мумкин.

Аммо дунё мамлакатларининг барчасида ҳам рақамли технологияларнинг ривожланиши учун яратилган шароитлар бир хил эмас. Жумладан, ривожланаётган ҳамда ўтиш иқтисодиётидаги мамлакатларда интернетга уланиш сифатининг юқори э маслиги ҳамда интернет нархларининг баландлиги рақамли иқтисодиётнинг ривожланишига тўсқинлик қилаётган асосий муаммолардан бири ҳисобланади.

Шунингдек, аҳолининг рақамли технологиялардан фойдаланишга тайёр эмаслиги, билим даражасининг юқори эмаслиги, алоҳида эътибор талаб қиладиганмуаммолардан асосийси ҳисобланади. Ўзбекистонда ҳам бу борада чуқур ислоҳатлар олиб бориляпти. Бунинг яққол мисоли сифатида президентимизнинг олиб бораётган сиёсатларини айтиб ўтишимиз мумкин. Президентимиз Ш.Мирзиёев 2018йил 21-декабр куни Олий мажлисга қилган мурожаатномаларида шу масалага алоҳида эътибор берганлар. Мурожотномада куйидагилар таькидлаб ўтилди: “Иқтисодиётнинг барча соҳаларини рақамли технологиялар асосида янгилашни назарда тутадиган Рақамли иқтисодиёт миллий концепциясини ишлаб чиқишимиз керак. Шу асосда “Рақамли Ўзбекистон-2030” дастурини ҳаётга татбиқ этишимиз зарур. Рақамли иқтисодиёт ялпи ички маҳсулотни камида 30 фоизга ўстириш, коррупцияни кескин камайтириш имконини беради. Нуфузли халқаро ташкилотлар ўтказган таҳлиллар ҳам буни тасдиқламоқда. Шунинг учун Ҳукуматга икки ой муддатда рақамли иқтисодиётга ўтиш бўйича “йўл харитаси”ни ишлаб чиқиш топширилади. Бу борада ахборот хавфсизлигини таъминлашга алоҳида эътибор қаратиш зарур. Иккинчидан, иқтисодиётимиз ривожининг муҳим шарти бўлган фаол инвестиция сиёсатини изчил давом эттирамиз. 2019 йилда барча манбалар ҳисобидан қарийб 138 триллион сўмлик ёки 2018 йилга нисбатан 16 фоиз кўп инвестицияларни ўзлаштириш мўлжалланмоқда. Бу борада тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар миқдори жорий йилга нисбатан қарийб 1,5 баробар оширилиб, 4,2 миллиард долларга етказилади. Натижада 142 та замонавий корхона ишга туширилади.”

Page 50: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

50

1-расм. Ривожланган мамлакатларда уй хўжаликларининг интернетданфойдаланиш даражаси: 2018 йил Манба:

Цифровая экономика. Краткий статистический сборник. Москва 2018.Жумладан, Корея Республикасида уй хўжаликларининг интернетдан

фойдаланиш даражаси 2018 йилда 99 фоизни, Японияда 97, Францияда эса 86 фоизни ташкил этишини кўрамиз. Ривожланаётган мамлакатларда бу кўрсаткич ўртача 55-60 фоизни ташкил этади. Уй хўжаликларининг интернет тармоғига уланганлик даражаси мамлакатда рақамли иқтисодиётнинг ривожланганидан далолат беради. Ривожланаётган мамлакатлардан бири бўлган Қозоғистонда АКТ ҳамда рақамли иқтисодиётнинг ривожланиш даражасига назар ташласак. Қозоғистонда «Электрон ҳужжат ва рақамли имзо тўғрисида», «Ахборотлаштириш тўғрисида», «Ахборот ва ахборот ҳимояси тўғрисида» ги қонунлар ва ахборотнинг тенгсизлигини камайтириш бўйича давлат дастурлари сингари кўпгина қонунчилик ва меъёрий ҳужжатлар; саноатни инновацион ривожлантириш; ахборот-коммуникация технологиялари жорий этилди. «Глобал ахборот технологиялари бўйича 2010-2011 йилдаги ҳисобот» халқаро жамоатчиликнинг миллий рақобатбардошлиги учун АКТнинг аҳамияти ва бу соҳадаги тараққиёт стратегияси миллий тараққиётни мониторинг қилиш воситаси бўлиб хизмат қилди. Қозоғистон Озарбайжонни Ҳамдўстликнинг энг яхши ижрочиси деб топди. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) мамлакатлари орасида Қозоғистон ҳозирги пайтда рейтингнинг юқори қисмида ягона МДҲ вакили ҳисобланади ва у 70 ўринни эгаллаб турибди. Қозоғистон ҳукумати Интернетдаги мавжудлиги (24-чи) ва унинг фуқаролари билан ҳамкорлик даражаси (18-чи) сифати диққатга сазовордир. Жаҳон хўжалигида инновацион иқтисодиётнинг асосий омили бўлган рақамли иқтисодиётни ривожлантириш учун қуйидагиларга эътибор беришни талаб этади:

� Ривожланаётган мамлакатларда интернет тезлигини ошириш ҳамда нархини оптималлаштириш;

� аҳолининг компьютер ҳамда компьютер дастурлари билан ишлаш билим ва кўникмасини ошириш. Жумладан, текин компьютер курсларини ташкил этиш;

� электрон савдо майдончалари фаолиятини ривожлантириш, электрон ҳужжат

Page 51: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

51

алмашиш тизимини такомиллаштириш; � ривожланган мамлакатларда эса аҳолига инновацион рақамли технологиялар: крепто вальюталар, давлат хизматларининг инновацион турлари (е ҳукумат) ҳақида кўпроқ ва кенгроқ маълумот бериш; Юқоридагиларни амалга ошириш жаҳон хўжалигида рақамли иқтисодиётнинг ўрнини оширишга, ахборот алмашинув тизимини тезлаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, уй хўжаликларининг интернет тармоқларидан кенг фойдаланиши тармоқ ва соҳаларнинг самарадорлиги ошишида ҳамда вақт сарфининг қисқариб, иқтисодиётда инновацион технологияларнинг улушиши ошишида муҳим аҳамият касб этади.

Фойдаланилган адабиётлар1. Dean, D. And Zwillenberg, P., (2012). The Internet Economy in the G- 20.bcg.

persperctives. 2. The New Digital Economy. How it will transform business. Oxford economics.

(pp.1-7). 3. Криптографические протоколы в системах с ограниченными ресурсами /

Р.В. Мещеряков *и др.+ // Вычислительные технологии. 2007. 12.1. С. 51-6. 4. Цифровая экономика: мифы, реальность, перспектива В.В. Иванов, Г.Г.

Малинецкий. Российская академия наук, Москва, 2017. 5. Калужский М.Л. Маркетинговые сети в электронной коммерции:

институциональный подход / М.Л. Калужский. – М.; Берлин: Директ-Медиа, 2014. – 402 с.

6. Сидорова О.В.(2011).Определение степени готовности страны к электронной экономике. Journal “ Креативная экономика” 89-93.

Page 52: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

52

ПОВЫШЕНИЕ УРОВНЯ ФИНАНСОВОЙ ГРАМОТНОСТИ – ЗАЛОГ ЗДОРОВОГО РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИКИ

Хамрокулов Хушбахт Садриддинович (Магистрант 2-курса Ташкентский Финансовый Институт)

Понятие «финансовая грамотность» выходит за пределы политических и географических границ, а потребность в финансовом просвещении населения возрастает в геометрической прогрессии. Проблема развития финансового образования и повышения уровня финансовой грамотности населения является относительно новой, очень интересной и чрезвычайно сложной для Республики Узбекистан, потому что отсутствие элементарных финансовых знаний и навыков ограничивает возможности граждан по принятию правильных решений для обеспечения своего финансового благополучия. Экономические последствия и угрозы низкой финансовой грамотности населения иногда выражаются в росте числа финансовых злоупотреблений, в накоплении населением избыточной кредитной задолженности, неэффективном распределении личных сбережений. Кроме того, недоверие граждан к финансовым рынкам, непонимание контрактных отношений, базовых основ финансов, также сдерживают развитие предпринимательской деятельности малого и среднего бизнеса: люди не знают, как начать свое дело и грамотно оформить свой бизнес-план. В настоящее время, рынок финансовых услуг представлен различными участниками, начиная от небольших микро-финансовых организаций до крупных коммерческих банков, включая страховые и лизинговые компании, которые предлагают большой спектр финансовых услуг, направленных на удовлетворение потребностей различных групп населения. К сожалению, финансовая грамотность среди населения очень низка. Этим объясняется все еще сохраняющийся низкий уровень доверия к финансовым учреждениям, что, в свою очередь, сдерживает развитие и рост финансового сектора, который характеризуется невысоким уровнем депозитов и использования других финансовых услуг. Необходимо отметить, что большая часть населения нашей страны, прежде всего в регионах, имеет ограниченные знания о методах управления своими финансами (сбережения, инвестирование, риски), пренебрегает необходимостью долгосрочного финансового планирования семейного бюджета, недостаточно информирована о существующих финансовых услугах и условиях финансирования. При наличии большого разнообразия финансовых услуг население сталкивается с трудностями понимания их сущности и это приводит к недостаточному пользованию населения финансовыми услугами различных финансовых институтов. Опыт изучения вышеуказанных проблем показывает, что данная ситуация обусловлена двумя факторами - низкой финансовой грамотностью населения и недостаточным пониманием финансовых услуг. Доступ к различным финансовым услугам - таким, как накопление сбережений, доступ к кредитам, осуществление денежных переводов, – дает возможность малоимущим семьям вкладывать средства в предприятия, расходовать их на улучшение питания и условий жизни, охрану здоровья и образование детей. Мы уверены, в том, что рост финансовой грамотности населения поддержит тенденцию к снижению наличного денежного оборота и позволит более активно развиваться сектору безналичных финансовых транзакций, что также будет вести к увеличению собираемости налогов, прозрачности и подконтрольности

Page 53: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

53

финансового сектора. Обладание населением финансовой грамотностью по своей сути является основным средством наиболее полного удовлетворения своих потребностей даже при ограниченности ресурсов. Обеспечение доступа широких слоев населения к финансово-кредитным услугам страны может стать движущей силой в развитии предпринимательства в республике, в особенности в сельской местности, а также способствовать повышению благосостояния и качества жизни населения. Люди, «умеющие грамотно планировать свой личный бюджет, более эффективны и в работе, вне зависимости от того, на каких позициях и в какой сфере они работают. Поэтому повышение уровня финансовой грамотности – это ключ к финансовому благополучию граждан и повышению производительности труда и залог здорового развития экономики в целом». Другими словами, финансово грамотный человек — это человек со сформированным экономическим мышлением, способный действовать в ситуации выбора, сознающий собственную ответственность и разделяющий общественные ценности. Понимание, что финансовая грамотность неотделима от человека, как многокомпонентного фактора развития, буквально диктует системный и комплексный подход при разработке концепции развития финансового образования и финансовой грамотности населения. Действительно, основными элементами, определяющими структуру человеческого капитала, принципиально важными для оценки его качества, выступают: врожденные способности; трудовые (профессиональные) навыки; приобретенные специальные знания, включая финансовые; мотивация (ценностные ориентации); здоровье (физическое, психическое, социальное); качество среды (институциональной и экологической)». Тесная взаимосвязь всех элементов указывает на то, что недостаточное развитие любого из них негативно отразится и на продуктивности финансовых знаний. Надо сказать, что сегодня основной подход к преподаванию финансовых знаний и основные доказательства того, как финансовая индустрия может реально улучшить жизнь людей, выстраиваются через призму концепции человеческого капитала. Таким образом, финансово грамотное население: ежемесячно ведет учет расходов и доходов семьи, живет по средствам – без излишних долгов, финансово планирует на перспективу (готовность к непредвиденным обстоятельствам и подготовка к пенсии), приобретает финансовые продукты и услуги на основе выбора, ориентируется в вопросах финансовой сферы. К сожалению, уровень финансовой грамотности населения в настоящее время чрезвычайно низок, и его повышение - актуальная потребность для всех игроков рынка. На наш взгляд, основным барьером является то, что игроки не заинтересованы в том, чтобы за свои деньги создавать общественное благо для всего рынка, а договориться между собой и преодолеть «проблему бедных людей», они даже не пытаются. Однако в случае появления координатора в лице государства, участники рынка готовы участвовать в данной программе. Государство помимо выработки целей программы и способов их достижения должно:

• стать организатором публичной дискуссии по этой теме;• следить за тем, чтобы программы повышения финансовой грамотности не

свелись к рекламным и маркетинговым действиям по продвижению продуктов и привлечению клиентов;

• наладить сбор и анализ информации, например, по тем жалобам от населения, которые поступают в организации, контролирующие и регулирующие финансовые рынки;

Page 54: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

54

• совершенствовать законодательную базу для того, чтобы недобросовестные участники не имели возможности предоставлять финансовые услуги населению;

• проводить политику повышения прозрачности работы финансовых институтов: раскрытие информации, унификация договоров.

Повышение финансовой грамотности обязательно должно сопровождаться как повышением прозрачности финансовых институтов, так и доступности информации об их услугах, сравнимости условий по различным продуктам. На наш взгляд, финансовая грамотность как понятие разбивается на три взаимосвязанных части: установки, знания и навыки. Первая часть – установки – это базис финансовой грамотности. Далее речь идет о формировании культуры финансового поведения, которая начинается с планирования семейного бюджета, причем на длительную перспективу, и выработки стратегии реализации потребностей жизненного цикла. Однако пока знания и навыки долгосрочных стратегий финансового планирования не развиты, сохраняется привычка думать только о сегодняшнем дне. Именно эту установку можно и нужно изменить в ходе реализации программы повышения финансовой грамотности населения через формирование в сознании людей понимания того, что жизненный цикл любого человека включает определенные события, к которым необходимо подойти финансово подготовленным. Это создание семьи, рождение детей, покупка квартиры или дома, образование детей, пенсия. Решение всех этих задач невозможно без использования инструментов финансового рынка. Другой важной установкой, препятствующей развитию финансовой активности населения, является недоверие населения финансовым институтам. Преодоление такого отношения необходимо через убеждение людей в том, что существование данных институтов является нормой для любого современного общества, неотъемлемым и функциональным элементом рынка. Государственная программа должна сосредоточиться в первую очередь на формировании установок и базисных знаний и навыков на финансовом рынке, финансового минимума, причем делать это через информирование о моделях поведения рассчитанных на удовлетворение определенной потребности. Необходимые знания должны включать: понятие риска и доходности, дисконтирования, инфляции, понимание различий между реальным и номинальным измерениями, наличными и безналичными платежами, принципы и схемы функционирования финансового рынка. Необходимые навыки: умение искать и находить информацию о рынке, привычка следить за основными показателями рынка, умение читать договор и понимать содержащуюся в нем информацию, сравнивать между собой предложения различных компаний, умение подавать претензию или жалобу в том случае, если его права нарушены и т.п. На первый взгляд, программа повышения финансовой грамотности «обречена» на успех: сегодняшний уровень финансовой грамотности очень низок и любые действия приведут к его повышению, а любое повышение уровня финансовой грамотности населения пойдет на пользу рынку. В последнее десятилетие во всем мире наблюдался бурный рост спроса на финансовую грамотность. Этот сдвиг также вызван следующими фундаментальными факторами:

• в современном мире планирование событий жизненного цикла серьезно зависит от личного планирования собственных финансов и благосостояния,

необходимого для обеспечения дохода после выхода на пенсию, финансирования образования детей, оплаты жилья и создания страховки на случай кризисных ситуаций;

Page 55: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

55

• усложнение финансовых продуктов, предлагаемых финансовым сектором;• повышение доходов, продолжительности жизни, а также, возможно, желание

граждан иметь более разнообразный выбор.Стремительный рост кредитов населению в последнее десятилетие

сопровождается ростом числа домохозяйств, которые не вполне понимают возникающие у них в связи с получением кредита риски и обязательства, а также и все имеющиеся у них варианты выбора. Сложные финансовые услуги предлагались и продолжают предлагаться потребителям, в том числе гражданам с недостаточно надежными кредитными историями. Для государства низкий уровень финансовой грамотности является одним из препятствий развития финансового сектора в целом, ограничивает возможности и снижает эффективность регулирования финансовых рынков, защиты прав потребителей, препятствует переходу к пенсионной системе, основанной на большем индивидуальном участии. Для частных организаций,

предоставляющих финансовые услуги, низкий уровень финансовой грамотности потребителей способствует росту отрицательных внешних эффектов, производимых недобросовестными поставщиками финансовых услуг, что приводит к снижению уровня доверия к сектору в целом. С точки зрения экономики в целом недостаточный уровень знаний в области финансовых услуг означает низкую степень вовлечения широких слоев населения в их потребление, что ограничивает уровень и качество сбережений и инвестиций, определяющих потенциал экономического роста. Во многих развитых странах повышение финансовой грамотности является элементом государственной политики. Государство должно вырабатывать цели программы и способы их достижения – быть единым координационным центром, организатором публичной дискуссии по этой теме, определить единые стандарты, помочь игрокам рынка договориться между собой и преодолеть «проблему безбилетника», которая заключается в том, что если кто-то из участников рынка начинает тратить свои ресурсы на повышение финансовой грамотности населения, то тем самым создается общественное благо, кото-рым пользуются все, а не только те, кто его создал. Государство также должно следить за тем, чтобы обеспечить реализацию программы на всей территории страны, даже в тех регионах, где в повышении грамотности населения в данный момент участники рынка не заинтересованы. Именно государство способно аккумулировать информацию о проблемных зонах рынка финансовых услуг для населения. Государство как регулятор рынков обеспечивает лицензирование, мониторинг и защиту, следит за тем, чтобы недобросовестные участники не имели возможности предоставлять услуги населению, проводит политику повышения прозрачности работы финансовых институтов: раскрытие информации, унификация договоров, своевременное обеспечение законодательной базы. Государство имеет в своем ведении образовательные учреждения и способно оказать влияние на то, какие знания будут доноситься до школьников и студентов в их стенах. Только в рамках средней школы можно достичь максимального охвата различных слоев населения. Поэтому если в школьной программе удастся найти место знаниям о финансовых институтах и услугах, то велика вероятность того, что молодежь, выходя во взрослую жизнь, будет лучше осведомлена о финансовом рынке, при этом родители школьников также будут отчасти вовлечены в этот процесс. Государство может: выступать «центральным агентом», координируя деятельность субъектов, реализующих информационно-образовательные

Page 56: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

56

программы, обеспечивая функционирование единых информационных баз и каналов распространения информации; финансировать (полностью или частично) реализацию информационно-образовательных программ; обеспечивать формирование стандартов распространяемой производителями финансовых услуг информации, характера процедур ее раскрытия; полностью реализовывать всю техно-логическую цепочку действий по развитию финансовой грамотности. С точки зрения характера программ действия как государственных, так и негосударственных организаций сосредоточены в рамках трех основных направлений:

1) создание достоверных и доступных источников информации для потребителя финансовых услуг;

2) реализация образовательных программ (семинары, тренинги и т.п.); 3) обеспечение поддержки консультационного характера и защиты прав

потребителей непосредственно при выборе и потреблении финансовых услуг. В развитых странах используются следующие критерии для выделения

целевых групп: возраст – школьники, студенты, индивиды предпенсионного возраста, пенсионеры; пол – выделяются специализированные программы для женщин; место проживания – жители городов с высоким уровнем развития финансовой инфраструктуры, жители пригородов и деревень; уровень дохода – индивиды с низким, средним и высоким уровнем дохода; социокультурные особенности – язык, религиозные представления, приверженность обычаям; степень вовлечения в потребление финансовых услуг – индивиды, имеющие опыт потребления финансовых услуг, индивиды, исключенные из потребления финансовых услуг. В международной практике существуют программы, ориентированные на различные категории населения и целевые аудитории. Большая часть из них ориентирована на систему школьного и высшего образования. Другие – на экономически активное население, начинающих предпринимателей и представителей малого бизнеса. Отдельным направлением деятельности является повышение финансовой грамотности категории граждан с низким доходом или без высшего образования. Ряд ведущих международных финансовых институтов и финансовых компаний активно участвуют в различных программах повышения финансовой грамотности, имеющих образовательные и социальные цели. Основные целевые аудитории, на которые направлены подобные программы: молодежь, начиная со старших классов; студенты университетов; дети школьного возраста и их родители; активные люди среднего возраста, потенциальные и начинающие предприниматели; социально уязвимые группы: женщины, этнические меньшинства и др. Основные механизмы участия бизнеса в подобных программах: финансирование программ через гранты компаний; партнерство с некоммерческими организациями, занимающимися этой проблемой; создание специальных фондов, институтов, специализирующихся на вопросах повышения финансовой грамотности, как корпоративных, так и национальных; вовлечение сотрудников компаний в информирование, проведение семинаров, разработку учебных курсов; сотрудничество со СМИ. Таким образом, повышение финансовой грамотности населения является важнейшей задачей для Узбекистана. Уровень и темпы социально-экономического развития зависит от уровня развития финансовых рынков, который в свою очередь зависит от грамотности населения в финансовой сфере, что способствует увеличению спроса на финансовые продукты. В совокупности все эти факторы работают на

Page 57: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

57

повышение благосостояния населения.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Андрей Кондратьев «Основы финансовой грамотности» / М.: Бизнес и

экономика, 2018. – 32 с.2. Аксенов, А. П. Гид по финансовой грамотности / А. П. Аксенов и др. - М.:

КНОРУС: ЦИПСиР, 2015. - 456 с.3. Анализ мировой практики развития финансового образования и повышения

финансовой грамотности населения / А. А. Столярова, Г. Э. Шахназарян // Финансы и кредит. - 2014. - N 34. - С. 72-784. Финансы: Учебник/В.А.Слепов, А.Ф.Арсланов, В.К.Бурлачков и др. - М.:

Магистр, НИЦ ИНФРА-М, 2015. - 336 с.

Page 58: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

58

ЎЗБЕКИСТОННИ ТЕХНОЛОГИК РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ МАВЖУД МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ

Ханнаев Ш.Қ. – Ўзбекистон Республикаси Банк-молия академияси «Инвестициялар»

кафедраси катта ўқитувчисиТехнологик ривожланиш саноатни, қишлоқ хўжалигини ва иқтисодиётнинг

бошқа тармоқларини модернизация қилишда асосий рол ўйнайди. Янги капитал билан кириб келадиган технологик ривожланишлар иқтисодий ўсишга ижобий таъсир этиши ҳам назарий ҳам эмпирик тадқиқодларда ўз исботини топган. Янги ва фаннинг сўнгги янгиликлари асосида барпо этилган капиталлар учун инвестиция қилиниши ва уларнинг ишлаб чиқариш жараёнларига тадбиқ этилиши биринчи галда маҳсулдорлик ва самарадорликни оширади ва булар ўз навбатида иқтисодий ўсишга ижобий таъсир кўрсатади. Инвестицион дефицит мавжуд бўлганда эса капиталнинг ҳолати нафақат ёмонлашади балки технологик эскиради ҳам.

1- чизмадан кўриниб турибдики, айрим давлатлар мисолидаги асосий воситаларнинг ўсиши ва ЯИМнинг ўсиши ижобий боғлиқликка эга, яни асосий фондларга инвестициялар ҳажмининг ортиши юқори бўлган даврларда ЯИМнинг ҳам ортиши юқори бўлган. Эътиборли томони шундаки, Осиёнинг кучли иқтисодиётга эга давлатлари сифатида кўриладиган Малайзия, Жанубий Корея ва Хитойдаги асосий воситаларга инвестицияларнинг ўсиши 20% дан кўп бўлган даврлар сони анча кўп. Айниқса Жанубий Корея ва Хитой ушбу соҳага йўналтирилган инвестицияларни агрессив тарзда 60% ва 80% гача ошириб юборганини кўришимиз мумкин. Шунингдек, Хитойда асосий фондларнинг охирги 25 йил давомида доимий кўпайиб борганлигини ушбу соҳага қилинган инвестицияларнинг изчил равишда ижобий бўлганлигидан билиш мумкин. Малайзиянинг ҳам асосий воситаларга инвестицияларнинг ўсишини 10% дан 30% гача бўлган оралиқда мунтазам равишда ушлаб турилганлигини кўриш мумкин. Бундай кўламдаги инвестициялар албатта ушбу уч мамлакатнинг технологик модернизация бўлишига катта ҳисса қўшиб уларнинг иқтисодий тараққиётини таъминлаган. Ўзбекистонда асосий воситаларга қилинган инвестицияларнинг етарли тарзда амалга оширилмаганлигини ушбу соҳага қилинган инвестицияларнинг ўсиши асосан 0 – 10% орасида бўлганлигидан ҳам билиш мумкин. Таҳлил қилинаётган 25 йиллик даврда асосий воситаларга қилинган инвестицияларнинг ўсиши 20% дан юқори бўлган учтагина давр мавжуд бўлиб энг юқори ўсиш суръати 32% га ҳам етмаган. Бундан ташқари, собиқ Совет Иттифоқи умрининг сўнгги 10 – 15 йилларида Афғонистондаги уруш ҳамда табиий ресурсларнинг жаҳон бозоридаги нархиниинг тушиб кетиши сабабли иқтисодий қийин аҳволга тушиб қолганди ва асосий воситаларни янгилаш учун инвестицион дефицит юзага келиб улгурган эди. Фикримизнинг исботи сифатида, 1976 – 1980 йилларда Ўзбекистон иқтисодиётидаги асосий воситалари янгиланишининг ўсиши ўртача 8% бўлган бўлса, 1981 – 1985 йилларда ўртача 0.1% ни, 1986 – 1990 йилларда эса ўртача 2.8% ни ташкил этганлигини келтириш

Page 59: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

59

мумкин�.Чизма 1. Асосий воситаларга инвестициялар ўсиши ва ЯИМ ўсиши ўртасидаги

боғлиқлик.

Манба:http://databank.worldbank.org маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.

Асосий фондларнинг инвестицион «очлиги» бу қадар узоққа чўзилиши мавжуд капиталларнинг ҳам манан ҳам жисмонан эскиришига олиб келган. 1-жадвалда иқтисодиётимиздаги капиталларнинг эскириш даражасини келтириб ўтамиз. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, охирги 5 йилда жами асосий фондларнинг эскириш даражаси мутаасил ўсиб қарийиб 40% га тенглашмоқда. Асосий фондларнинг эскириш кўрсаткичи Россиядан ташқари БРИКС гуруҳидаги давлатлар учун ўртача 35% дан ошмайди, ривожланган давлатларнинг машинасозлик саноатида эса 20% дан ошмайди. Асосий фондларнинг бу даражада эскириши нафақат бошқа давлатлардан технологик қолоқлик даражасини оширади балки ишлаб чиқариш жараёнида узилишларнинг кўпайишига ҳамда бахтсиз ҳодисалар сони ортишига олиб келади. Шунингдек, ишлаб чиқаришда асбоб – ускуналарнинг эскириши маҳсулотларнинг даромадлилигини ошириб юборади.

Жадвал 1. Айрим иқтисодиёт тармоқлари бўйича асосий фондлар эскириши, 2010 - 2015 йиллар.

Page 60: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

60

Эскириш даражаси, %2010 2011 2012 2013 2014 2015

Асосий фондлар жами 35.7 36.9 37.1 37.2 37 38.5Саноат 39.6 39.6 39.4 38.5 38.2 38.6Қишлоқ хўжалиги 33.8 33.3 35 33.1 32.1 28.6Қурилиш 23.9 38.6 40.6 39.7 40.5 40.7Темир йўл транспорти 30.5 29.1 29.7 30.9 32.8 36.2Қувур йўли транспорти 22 27.1 29.8 34.2 33.1 38.3Автомoбил 37.4 41.2 42.9 43.6 42.9 44.3Ҳаво транспорти 45.4 45.9 44.6 44.8 48 52.4Алоқа 35.3 39.7 43.5 48.6 46 52.8Ахборот-хисоблаш хизмати 34.8 38.1 35.6 40.6 42 50.3Геология ва ер ости бойликларини қидириш

39.6 46.7 51.3 55.2 53.9 55.8

Уй-жой хўжалиги 46.6 47.9 45.7 42.6 42.1 44.2Соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот

30.3 29.8 29 31.1 33.7 34.5

Халқ таълими 17.8 21.9 25.3 27.7 31.3 32.6Маданият ва санъат 36.9 35.4 41.5 44.3 43.8 43.4Фан ва илмий хизмат кўрсатиш 47.1 50.2 50.4 51.2 50.1 49.6

Манба: Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди1,2.

Жадвал маълумотларидан кўриш мумкинки, геология ва ер ости бойликларини қидириш тармоғидаги ускуналарнинг ярмидан ортиғи эскириб бўлган. Бу ҳол албатта ишнинг сифати, савияси ва самарадорлигига салбий таъсир этади. Яна шундай ҳолнинг фан ва илмий хизмат кўрсатиш соҳасида мавжуд эканлиги жудда аянчли ва ачинарли ҳолатдир. Чунки дунёга не – не олиму уламоларни етказиб берган ватанимиз фан даргоҳларида ўртача 50% дан ортиқ жисмонан эскирган (маънан, яъни технологик эскириш балки бунданда кўпроқдир) асосий фондларнинг бўлиши ўнлаб йиллардан бери нега оламшумул илмий кашфиётларда ватанимиз олимларининг ҳиссаси бўлмаётганлигининг ва чет элларга чиқиб кетаётганлигининг фундаментал сабабларидан бири бўлиши мумкин.

Деярли барча тармоқдаги асосий фондларнинг эскириш даражаси ошиб бораётганини жадвал маълумотларидан кўриш ва етарли инвестициялар амалга оширилмаётганлигини хулоса қилиш мумкин. Яна шуни таъкидлаш керакки, масалан, транспорт соҳасидаги асосий воситаларининг эскириши 2010 йилда ўртача 30% га етмаган бўлса 2015 йилга келиб 40% га яқинлашиб қолганлиги фақатгина шу соҳанинг ривожланишига салбий таъсир этибгина қолмай бошқа тармоқларга ҳам узилишлар бўлиши, самарадорлик пасайиши ва таннархнинг 1 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси «Ўзбекистонда асосий фондлар», Статистик тўплам, Тошкент, 2013 2 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси «Ўзбекистонда асосий фондлар», Статистик тўплам, Тошкент 2016

Page 61: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

61

ошиши каби салбий таъсирларини кўрсатади. Худди шунингдек, бошқа тармоқларда эскириш даражасининг ошиши транспорт соҳасига салбий таъсир этади.

Шуни қайд этиш керакки, капитал янги бўлгани билан ишлаш технологияси эски бўлса унинг самараси бўлмайди. Чунки эски технология асосида бўлаётган ишлаб чиқаришда рақобатбардош маҳсулот бўлмайди, самарадорлик бўлмайди, шунингдек, нуқсонли маҳсулотлар ва ишлаб чиқаришда узилишлар кўп бўлади. Бундан ташқари капитал қариб бориши билан унинг эксплутация ва созлаш харажатлари кўпайиб ишлаб чиқариш жараёни харажатларини кўпайтиради. Капитал эскиришининг яна бир салбий жиҳати шуки капитал эскириши билан малакали кадрларга бўлган талаб ҳам пасайиб боради ва бу ўз навбатида мамлакатдан малакали кадрларнинг чиқиб кетишига олиб келади. Бебаҳо бойликларимизни исроф бўлишини олдини олиш учун технологик қолоқ ва самарасиз ишлаб чиқариш жараёнларидан воз кечишимиз ва қайта тикланувчи энергия манбаларидан кенг миқёсда фойдаланишни йўлга қўйишимиз даркор. Қуйидаги жадвалда воз кечилган, яъни тугатилган асосий фондларнинг йил бошидаги умумий фондлардаги улуши берилган.

Жадвал 2. Айрим иқтисодиёт тармоқлари бўйича асосий фондлар тугатилиш коэффициенти, 2010 - 2015 йиллар.

Тугатилиш коэффициенти, %2010 2011 2012 2013 2014 2015

Асосий фондлар жами 1.7 1 1.3 1.3 1.3 1.1Саноат 1.4 1.2 1.5 1.2 1.3 1.3Қишлоқ хўжалиги 2.3 0.8 0.7 1.9 0.8 0.8Қурилиш 3.0 2.5 3.0 2.5 2.3 1.9Темир йўл транспорти 2.1 0.5 0.6 0.8 0.4 0.4Қувур йўли транспорти 8.9 2.5 4.7 2.2 0.1 0.3Автомoбил 0.0 0.0 0.0 0.02 0.3 0.01Ҳаво транспорти 3.3 3.1 6.5 5.2 5.0 3.5Алоқа 3.4 0.3 0.5 0.3 0.1 0.2Ахборот-хисоблаш хизмати 1.7 1.3 1.9 2.7 7.5 1.7Геология ва ер ости бойликларини қидириш 25.6 3.1 6.4 1.9 1.2 5.8Уй-жой хўжалиги 1.4 5.5 4.0 2.0 3.1 2.6Соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот 0.0 0.0 0.1 0.2 0.2 0.3Халқ таълими 1.5 0.6 1.6 1.5 1.2 1.7Маданият ва санъат 1.3 0.6 0.8 2.9 0.9 1.3Фан ва илмий хизмат кўрсатиш 2.3 2.2 1.0 0.9 1.4 1.0

Манба: Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан

Page 62: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

62

тайёрланди3,4.Юқоридаги жадвал маълумотларидан билиш мумкинки, жами асосий

фондларнинг тугатилиш коэффициенти охирги беш йилда ўртача 1.3% га тенг бўлган. Таққослаш учун, 1985 – 1990 йиллар оралиғида ушбу кўрсаткич ўртача 2.6% га тенг бўлган. Аслида бу ҳам уша даврдаги технологик ривожланиш даражасига етиб олиш учун етарли даражада эмас. Ҳозирги замон технологик ривожлниш даражасига етиб олишимиз учун эса асосий фондлар жисмонан ишга яроқсиз бўлиб қолишини кутиб ўтириш эмас балки уларнинг иқтисодий самарадорлик ва технологик янгилигидан келиб чиқиб қарор қабул қилишимиз керак. Бунинг учун бизга иқтисодиётимиз имкониятларидан ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб қайси тармоқларни, қанча муддатларда ва қандай шаклга модернизация қилишимизда ҳамда технологик рақобатбардош қилишимизда майёқ каби бизга йўл кўрсатадиган дастур, ғоя керак бўлади.

Шундай дастур ёрдамида ривожланган давлатлардан бири Жанубий Корея давлати бўлиб, 1960 йилларда дунёнинг қашшоқ мамлакатларидан бири бўлган давлат технологик ривожланиш ва иқтисодиётини модернизация қилиш орқали дунёда кучли иқтисодиётга эга 20 та давлатнинг бирига айланди. Жанубий Корея ўз иқтисодиётини модернизация қилишнинг беш йиллик дастурлари асосида 1962 йилдан 1992 йилга қадар ислоҳотларнинг илк даврларида енгил саноатга сўнгра оғир саноатга ва ниҳоят юқори технологияларга асосланган иқтисодиётни барпо этди. Қуйида ушбу миллий технологик ўсиш дастурлари ёрдамида Жанубий Корея иқтисодиётининг трансформация бўлганлигини келтириб ўтамиз.

Саноатни ривожлантириш дастурларининг асосий йўналишлари:1960 йиллар Экспортга асосланган енгил саноатни ривожлантириш

- Ишлаб чиқариш омилларига асосланган босқич.

- Арзон ишчи кучи рақобатбардошликнинг асосий манбаи. 1970 йиллар Оғир ва кимё саноатини ривожлантириш

- Ишлаб чиқариш омилларига ва инвестицияга асосланган босқич.

- Арзон ишчи кучи ва саноат имкониятлари рақобатбардошликнинг асосий манбаи

1980 йиллар Технология интенсив саноатни ривожлантириш- Инвестицияга асосланган босқич.

- Саноат имкониятлари рақобатбардошликнинг асосий манбаи. 1990 йиллар Юқори технологияли инновацияларни қўллаб қувватлаш

3 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси «Ўзбекистонда асосий фондлар», Статистик тўплам, Тошкент, 2013 4 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси «Ўзбекистонда асосий фондлар», Статистик тўплам, Тошкент 2016

Page 63: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

63

- Инвестиция ва инновацияга асосланган босқич.

- Саноат ва инновацион имкониятлар рақобатбардошликнинг асосий манбаи.

2000 йиллар Илмга асосланган иқтисодиётга ўтиш- Инновацияга асосланган босқич.

- Инновацион имкониятлар рақобатбардошликнинг асосий манбаи.

Ушбу миллий инновацион дастурларни амалга ошириш орқали Жанубий Корея Осиёнинг энг кучли тўртта иқтисодиётининг бирига айланди. 2013 йилгача Жанубий Корея миллий дастурларининг асосий мақсади инновацияларнинг самарали эргушувчиси бўлиш бўлган бўлса ҳозирги пайтдаги креатив иқтисодиёт дастурларининг асосий мақсади Жанубий Кореяни асосий инновация яратувчиси қилиш ҳамда илмий инқилобларларга ҳисса қўшиш орқали ривожланган давлатлар қаторидан жой олишдир.

Иқтисодиётларини технологик ривожлантириш дастурлари орқали қолоқ ва аграр иқтисодиётдан ривожланган ва саноатга асосланган иқтисодиётга айлантирган давлатлар сифатида яна Малайзия, Хитой ва бошқа ривожланаётган давлатларни келтириб ўтиш мумкин. Ривожланаётган давлатлар ўзларининг иқтисодиётни модернизация қилиш дастурлари орқали ривожланган давлатлар сафидан ўрин олиш учун кучли рақобатга киришишса, ривожланган давлатлар ўз позицияларини йўқотиб қўймаслик учун ўзларининг миллий дастурлари орқали иқтисодий самарадорликни оширувчи технологик ўзгаришларни давомли тарзда амалга оширишади. Бунга мисол қилиб Европа Иттифоқининг “Horizon 2020” дастурини келтириш мумкин.

“Horizon 2020” дастури Европа Иттифоқининг илмий тадқиқод ва инновация дастури бўлиб у 7 йилни, яъни 2014 йилдан 2020 йилгача бўлган даврни ўз ичи-га олади. Унинг асосий мақсади энг сўнгги илмий янгиликларни ва инновацион ғояларни лабараториялардан бозорларга олиб чиқишдир. Бу ўз навбатида иқтисодий ўсишни рағбатлантиради ва янги иш ўринларини яратади.

Page 64: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

64

УЗБЕКИСТАН НА ПУТИ ПЕРЕХОДА К ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ

Холбозорова Маржона (студентка бакалавриата ТашИИТ)

Умарова Дилфуза (ассистент кафедры «Экономика и менеджмент», ТашИИТ)

Начиная с 1950-х годов, страны мира пережили постиндустриальную экономику, за которой последовала информационная экономика в 1990-х. С 2000 года, как мы наблюдаем, мир меняется, наступает эпоха, одним из фундаментальных драйверов которой является цифровое преобразование. По своей сути цифровая трансформация не подразумевает только появлений социальных сетей. Речь идет об использовании новейших технологий, чтобы делать то, что вы уже делаете – только лучше. Глобальная экономика также претерпевает цифровую трансформацию и это происходит с бешеной скоростью[2].

Революционные изменения на сегодняшний день вызывают дискуссию о том, были ли эти изменения к лучшему или к худшему пониманию экономического контекста; какие правовые, экономические, социальные и технологические проблемы возникают, и какие решения необходимо принимать для увеличения выгоды.

Цифровые платформы восстанавливают отношения между клиентами, работниками и работодателями, поскольку сфера охвата кремниевого чипа пронизывает практически все, что мы делаем - от покупки продуктов в Интернете до поиска партнера на сайте знакомств. Поскольку вычислительная мощность значительно улучшается, и все больше и больше людей по всему миру участвуют в цифровой экономике, мы должны тщательно продумать, как разработать политику, которая позволит нам в полной мере использовать преимущества цифровой революции, сводя к минимуму смещение рабочих мест.

Узбекистан как одна из стран Азии занимает очень скромное место в развитии электронной коммерции. Доля электронной коммерции в Узбекистане за 2018 год составила меньше 1 %. Тем не менее, в 2018 году через электронную коммерцию прошел 663,5 млрд. сумов, рост, по сравнению с 2017 годом, составил 30 %[1].

Анализ перспектив развития цифровой экономики в Узбекистане требует раскрытия сущности не только этого типа экономики, но и сути глобальной реконструкции экономического устройства человеческого общества. Люди в Узбекистане все еще не отошли от древней привычки деловых отношений. По системе караванных путей узбекистанцам прежде, чем что-то купить, нужно обязательно потрогать, примерить.

Итак, что такое цифровая экономика? Это экономическая активность, которая возникает в результате миллиардов ежедневных онлайн-соединений между людьми, предприятиями, устройствами, данными и процессами. Основой цифровой экономики является гиперконнективность, то есть растущая взаимосвязанность людей, организаций и машин, которая является результатом развития Интернета и мобильных технологий[3].

Page 65: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

65

Цифровая экономика формируется и подрывает традиционные представления о том, как структурированы предприятия; как фирмы взаимодействуют; и как потребители получают услуги, информацию и товары.

Эта цифровая трансформация является технологией общего назначения, то есть той, которая способна постоянно трансформироваться, постепенно расширяясь и повышая производительность во всех секторах и отраслях. Такие преобразования редки. Текущая технологическая революция зависит от компьютеров, технической основы Интернета, поисковых систем и цифровых платформ. Из-за задержек, связанных с адаптацией к новым процессам, например заменой традиционной печати онлайн-публикацией, требуется некоторое время, чтобы ускорить рост выпуска. На ранних стадиях таких революций все больше и больше ресурсов направляется на инновации и реорганизацию, преимущества которых реализуются только намного позже.

По своей природе технологические революции общего назначения также очень разрушительны. Цифровая экономика ведет к сбоям в четырех областях, которые должны решать бизнес-лидеры:

1) Сотрудники: они должны управлять все более динамично распределенными рабочими силами. Например, миллениалы - самые молодые на сегодняшний день работники - являются движущей силой растущей тенденции в сфере труда, поскольку они ожидают, что смогут работать удаленно или одновременно работать на нескольких работах. Организации также должны разработать цифровые бизнес-процессы нового поколения и обучить всех сотрудников их эффективному использованию в любом месте и в любое время.

2) Клиенты. Сегодня клиенты B2B и B2C хотят, чтобы компании взаимодействовали с ними беспрепятственно, по требованию, в любое время и в любом удобном для них месте. Они также жаждут прямого, контекстуального, персонализированного опыта. Вот почему все сотрудники должны быть вооружены данными, которые им необходимы для принятия решений в режиме реального времени.

3) Поставщики: чтобы обеспечить действительно торговлю нового поколения, предприятия должны безопасно собирать, анализировать и обмениваться данными в режиме реального времени и в нескольких точках контакта.

4) Активы: сближение физического и цифрового миров приводит каждый актив в цифровую область. Организации, которые понимают как свои материальные, так и цифровые запасы активов, могут работать на новом уровне точности, что позволяет им лучше обслуживать клиентов и быстро, эффективно сотрудничать как с внутренними, так и с внешними заинтересованными сторонами[3].

Цифровизация также изменит работу людей. Исследование также оценивает, что около половины всех оплачиваемых видов деятельности могут быть автоматизированы с использованием существующих робототехники и технологий искусственного и машинного обучения. Например, компьютеры учатся не только водить такси, но и проверять наличие признаков рака - задача, которую в настоящее время выполняют относительно хорошо оплачиваемые радиологи. Хотя мнения

Page 66: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

66

различаются, ясно, что будут значительные потенциальные потери рабочих мест и преобразования во всех секторах и уровнях заработной платы, включая группы, ранее считавшиеся безопасными от автоматизации.

Одно можно сказать наверняка: сейчас пути назад нет. Цифровые технологии будут распространяться и дальше, и попытки игнорировать их или издавать законы против них, скорее всего, потерпят неудачу. Вопрос заключается не в том, наше государство «за» или «против» искусственного интеллекта, а в разработке разумной политики, которая максимизирует преимущества новой технологии и минимизирует неизбежные краткосрочные сбои. Ключ должен сосредоточиться на политике, которая реагирует на организационные изменения, вызванные цифровой революцией.

Надо переосмыслить бизнес-модели. Расширение за пределы традиционных отраслевых границ. Сделать переход от предприятий, основанных на активах, к организациям, ориентированные на услуги или результаты. Сосредоточиться на том, какая организация предлагает в цепочке поставок и что имеет смысл для аутсорсинга.

Кроме того, требуется определить ценные стратегические партнерства. То есть, переосмыслить бизнес-процессы. Обновить или удалить процессы, которые не поддерживают оцифровку. Использовать гиперконнективность, гибкость и доступ в реальном времени к цифровым ресурсам для регулярного переосмысления бизнес-процессов, а не только сейчас и потом. Например, адаптировать процессы управления запасами и производства, чтобы не отставать от меняющихся предпочтений клиентов, и улучшить сотрудничество со стратегическими партнерами.

Про производительность труда тоже не стоит забывать. Улучшение существующих процессов для предоставления информации в режиме реального времени для более эффективного принятия решений. Использовать свое цифровое ядро, чтобы расширить возможности сотрудников и сократить количество шагов, которые они должны предпринять для выполнения своей работы. Надо дать им лучшие, самые передовые инструменты с простейшими интерфейсами.

Таким образом, цифровая революция должна приниматься и совершенствоваться, а не игнорироваться и подавляться. История более ранних технологий общего назначения показывает, что даже при кратковременных нарушениях реорганизация экономики на основе революционных технологий приносит огромные долгосрочные выгоды.

Список литературы:1. www.spot.uz/e-commerce2. Галия Мертай Кызы Бердыкулова и др. / Процедия - Социальные и

поведенческие науки 109 (2014) 1287 – 12913. Иванов В.В. Теория долгосрочного технико-экономического развития//

Экономичсекие стратегии. 2011. №2

Page 67: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

67

КОРХОНАЛАРДА ИНҚИРОЗГА ҚАРШИ БОШҚАРУВДА СТРАТЕГИК ТАДБИРЛАРНИНГ РОЛИ

Юлдашева Нилуфар Абдувахидовна (Фарғона политехника институти мустақил изланувчиси)

Инқирознинг хавфини олдиндан кўриш, унинг симптомларини таҳлил қилиш, инқирознинг салбий оқибатларини камайтириш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш инқирозга қарши бошқарувнинг асосий элементлари ҳисобланади.

Н.В.Бакшанинг фикрича, инқирозга қарши бошқарув – бу инқирознинг потенциал зарарини камайтириш ва вазиятни назоратга олишни таъминловчи функциядир. Инқирозга қарши бошқарув маълум турдаги фаолият ва принци-плар, белгиланган методика асосидаги бошқарув жараёнларининг йиғиндиси са-налади [1, c.9].

Бунда методикага нисбатан инқирозга қарши бошқарув ҳамда курашга йўналтирилган ҳаракатлар йиғиндиси нуқтаи назаридан ёндошилган.

Инқирозга қарши бошқарувнинг асосий мақсади корхонанинг ривожлани-ши ва молиявий фаолияти барқарорлигини таъминлашдир.

Фикримизча, инқирозга қарши бошқарувни самарали ташкил этишга таъ-сир этувчи омиллар жумласига бошқарувда тезкорлик асосида вазиятни баҳолаш, бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, натижани мониторинг қилиш, персонални бошқаришдаги унумдорлик каби омиллар мансуб.

Инқирозга қарши бошқарув воситалари дейилганда, инқирознинг олдини олишга қаратилган тадбирларни тушуниш мумкин. К.В.Кондратьева инқирознинг олдини олиш чораларини икки гуруҳга бўлиб кўрсатган. Биринчи гуруҳга инқирознинг пайдо бўлиш инструментлари мансубдир. Улар: корхонанинг молиявий ҳолати таҳлили, банкротлик ҳолатини ташхислаш, корхонанинг ички ва ташқи муҳит омиллари таҳлили (турли усул ва моделлар ёрдамида) сингари таҳлил турларига гуруҳланади. Иккинчи гуруҳга инқирозни бартараф этиш инструментлари: бизнес жараёни реинжиниринги, инновацияни жорий этиш, информацион тизим жорий этиш, контроллинг каби тадбирлар киради [2, c.59].

Корхонада содир бўлиши мумкин бўлган хавф-хатарлар тўғрисидаги маълумотлар манбаси уч гуруҳга бўлинади: ташқи муҳит омиллари, ички муҳит омиллари, иқтисодий кўрсаткичлар. Шу боисдан ташқи ва ички муҳит омиллари ўзгаришини узлуксиз кузатиб бориш зарурдир. Чунки ушбу ўзгаришлар кўрсаткичларга бевосита таъсир кўрсатмасада, бироқ юзага келган номувофиқликлар корхонанинг ташкилий инқирозига сабаб бўлиши мумкин.

Фикримизча, корхонада доимий мониторинг тизими ташкил этилсада, ушбу ўзгаришларга муносиб тарзда чора кўриш қийин масала ҳисобланади. Зеро, ички ва ташқи муҳит омиллари, фаолият кўрсаткичлари корхонанинг соҳавий, ҳудудий ва индивидуал хусусиятларига боғлиқдир. Шунга кўра, баҳолаш ва мониторинг натижаларига қараб мутахассислар томонидан тадбирлар ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ. Бошқарув самарадорлигини баҳолаш ўз вақтида инқироз ҳолатларини

Page 68: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

68

бартараф этиш имкониятини беради. Инқироз ҳолатларида айниқса, умумий мақсадни аниқлаб олиш муҳим ўринни

эгаллайди. Умумий мақсад корхонани сақлаб қолиш сабабларини акс эттириши ва учта асосий элементлардан ташкил топиши зарур: умумий вазифалар, миссия ва аҳамиятлилик [3, c.176].

Умумий вазифалар иқтисодий категориялар билан тавсифланади. Миссия фаолият кўламини, маҳсулот тури ҳамда технологик тизимни англатади. Аҳамиятлилик ишлаб чиқаришнинг жамият учун зарурлиги билан характерланади.

Инқирозни бартараф этиш мақсадни қўйиш – инқирозга қарши стратегияни ишлаб чиқишдан бошланади. Мақсад бошқарувчининг билими ва олдиндан кўра олиш қобилиятига асосан қўйилади. Олдинда кўра олиш мақсадни аниқ амалга ошириш имконини беради.

Стратегияни ишлаб чиқишда илм фанни пухта эгаллаш, мақсадни тўғри қўйиб, ушбу мақсад йўлидаги барча маълумотларни жамлаш, таҳлил қилиш ҳамда баҳолай олиш қобилияти зарур.

Инқирозга қарши бошқарув бўйича ишончли стратегияни ишлаб чиқишда корхона ички ва ташқи муҳитининг комплекс таҳлили ўтказилади. Бир қатор мутахассислар ташқи муҳитнинг асосий омилларига рақобатчилар, истеъмолчилар, таъминотчилар, меҳнат ва молиявий ресурсларни киритадилар. Ташқи муҳит омиллари бир-бирига боғлиқ бўлади. Бир омилнинг ўзгариши иккинчисига салбий ёки ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Масалан текстил маҳсулотлари нархининг ўсиши мамлакатда ялпи ички маҳсулотнинг ўсишига, шунингдек, молиявий барқарорликка сабаб бўлади. Ташқи муҳитни таҳлил қилган ҳолда корхонада инқироз ҳолатлари олдини олиш бўйича кучли ва кучсиз имкониятларга эътибор қаратадилар. Кучли ижобий имкониятлар сифатида корхонадаги янги ишлаб чиқариш технологияси, маҳсулот сифатининг нисбатан юқорилиги ҳисобланади. Стратегик имкониятларини аниқлашда SWOT-таҳлил ўтказилади.

Фикримизча, инқирозга қарши бошқарув стратегиясини ишлаб чиқишда инсон ресурсларидан фойдаланиш имкониятларини кўриб чиқиш лозим. Корхонанинг жойлашуви ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Масалан, Хитой, Жанубий Корея давлатларидаги корхоналар ўзининг ишлаб чиқариш базасини кенгайтиришга ҳаракат қиладилар. Ўз маҳсулотларини сотмоқчи бўлган компанияларнинг олдига сотиладиган маҳсулот ўз давлатларида ишлаб чиқариш лозимлиги талабини қўядилар. Ушбу ёндошув бандлик муаммосини ҳал этиш ва техника-технологиянинг такомиллашувига хизмат қилади.

Стратегик режа тузиш таркибига коммуникация тизими, персонални бошқариш, мотивация қилиш тизими, бошқарув қарорларини қабул қилиш, назорат тизими каби элементлар киради. Инқирозга қарши бошқарув самарадорлиги мувофиқ стратегия ва тактикани танлашга боғлиқ.

Бу борада ҳимояловчи стратегик бошқарув ҳамда инқироздан чиқиш бўйича стратегик тадбирлар қуйидагилардан иборат бўлади:

Page 69: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

69

1-жадвалИнқирозга қарши бошқарувда ҳимояловчи ва стратегик тадбирлар�

Ҳимояловчи стратегик бошқарув Инқироздан чиқиш бўйича стратегик тадбирлар- харажатларни камайтириш

- фаол маркетинг

- бўлимларни ёпиш

- ишлаб чиқариш ва таъминот заҳираларидан фойдаланиш

- персонални қисқартириш

- молиявий кўмакни қисқартириш

- модернизация

- зарарни бартараф этиш

- корхона фаолиятини таҳлил қилиш ва баҳолаш

- заҳираларни аниқлаш

- мутахассисларни жалб этиш

- инқироздан чиқиш бўйича дастурлар ишлаб чиқиш

- кадр ўзгаришлари

- тўловлар муддатини узайтириш

- техник таъминот ҳисобига даромадни ошириш

- кредитлар олиш

- интизомни мустаҳкамлаш

- бошқарув фаолиятини такомиллаштиришСтратегик режа тузилгач, қабул қилинган концепцияни амалга ошириш,

реализация қилиш босқичига ўтиш лозим. Ушбу жараён ўз ичига инқироз ҳолатларини келтириб чиқарган, тизимни издан чиқарган элементларни аниқлаш бўйича механизм ишлаб чиқиш, бошқарув усулларини аниқлаштириш, бошқарувда инновацион жараёнларни қўллаш, бошқарувда янги тизимни лойиҳалаш, инқирозга қарши бошқарув бўйича тадбирларнинг бажарилишини назорат қилиш ва баҳолаш каби тизимни ўз ичига олади.

Хулоса тарзида шуни таъкидлаш жоизки, инқирозга қарши стратегияни ишлаб чиқишда корхонанинг ички муҳити омилларини таҳлил этиш лозим. Ушбу омиллар мақсад, структура, вазифа, технология ва инсонлар саналади. Стратегиянинг одатий режадан фарқловчи асосий хусусияти – бу унинг узоқ муддатга мўлжалланишидадир. Стратегия бошқарувда мақсадга эришиш воситаси сифатида намоён бўлади. Шунингдек, стратегик режа ишлаб чиқаришда барча омиллар, хусусан вақт, ресурслар ва ижрочилар ҳисобга олиниши даркор.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Бакша Н.В. Антикризисное управление: учебное пособие. Тюмень:

Издательство Тюменского государственного университета, 2013.2. Кондратьева К.В. Механизм опережающего управления развитием

предприятия в условиях организационного кризиса.Дисс. на соискание ученой степени кандидата экономических наук. Екатеринбург. 2017.

3. Экономические кризисы, кризисные явления и антикризисное управление: учеб. пособие / под ред. Г.В. Давыдовой. – Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2006.

Page 70: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

70

PRACTICAL ANALYSIS OF ATTRIBUTIVES IN UZBEK

Alimov Jamshid Ravshanovich

Attributives and its expression: An attributive is a part of a character that defines the object, such as the character, the quantity, the order.1 The first part of the qualitative combination defines a characteristic of the second part (qualitative) and usually serves to narrow the meaning of the concretization of the subject, which is expressed in the noun.2

For example, Shiypondan narida jazillab kabob pishar, undan ko‘tarilgan ko‘kimtir tutun shabadaga yetib, daraxtlar orasiga kirib ko‘zdan yo‘qolar edi (A.Q.).

When the qualifier is expressed in words, it is expressed by the fact that the sub-ject is understood from the definition. For example, Go‘dak cho‘chib yig‘lab yubordi. Ko‘zlarida mumchoq-mumchoq yoshlar (darakchi gazeta). Jangga kirgan ne-ne yigitlar.

The qualifier is the attributive characterizing the character, the quantity, the order of the subject. He joins the ruler through compromise. The word that he associates is called qualifying. For example ,Muloyim qo‘llarda ivib, suvga aylangandan keyin go‘zal so‘zlarning surasida yonboshlashni muncha yaxshi ko‘rar ekan bu ko‘kat!

The Attributive is characterized by the following words.1. By adjective: In this case, the identifier represents the symbols of the color, taste,

shape-size, nature, psychic state, place or time attitude of the prince. . Yo rabbim, bu lazzatli bodani talabim jomiga ko‘proq qo‘y! (N). Ertalabki ish ko‘ngilni qilar xush (M).

2.By number. In this, the qualifier represents a quantitative and orderly indication of the subject: U esa ikki qo‘li ko‘ksida, rangi o‘chgan, o‘zini Zebining quchog‘iga tashladi. (Ch).

3. By adverb. At the same time it is used in the adjective function: Ko‘p mehnat kishiga xuzur bag‘ishlaydi. (M).

4. By pronoun;Here is a hood that is of a quality, number, and adverb : Shu so‘zlarni aytarkan, uning bulutli yuzlarida jindakkina achinish alomatlari ko‘rindi. Shuncha davlatni kimga ishonib qoldiraman? (Ch).

5. By participle; In this case, the attributes represent the attributes of the object in relation to the behavior of the subject. . Maqtangan qiz to‘yda buzilar (M). Qaytgan qo‘yga qashqir o‘ch (M).

6. By repeated words. Ikkala xotin ovozlari barcha xotinlarning qiy-chuv ovozi orasida baralla eshitilib turardi (Ch).

The qualifier word is also expressed in the word combination. At times, this can happen. The adjectives and the quality combination of the words are all very different. This will add the first adjective standard. Gul tanli sumanbar shom paytida bog‘dan uyi sari qaytar ekan, o‘z chexrasidan olamga gul ochib, yuzdagi ter bilan yerga qulab sochib, shu gul va gulobni namoyish etar, ishq o’tidan yuzlari juda boshqacha bo‘lib 1 Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати.- Т: Ўқитувчи, 1985, 77-бет.

2 Ғуломов А, Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис) .-Т: Ўқитувчи, 1987, 102-103 бетлар.

4.Филология фанларини ривожлантириш йўлидаги тадқиқотлар

Page 71: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

71

ketgan edi (N).The second type of Attributive is a genitive attributive One type of attributive is genitive : something that is of a particular type or a object

that identifies a subject. This fragment is represented by the word in the form of ex-planatory and decisive focus.3

The clarifying thing is the identifier that applies to the subject or the subject. It is primarily the identifier relationship of the noun+noun. At the same time, the noun geni-tive or the apostrophe in the first part will be added, the second will receive the affix: Uning qasdiga jadallab, minglarcha yashinlaring bilan qasos olmoqchimisan (N).

The genitive attributive is represented by the following word sequences. 1. With noun:Umrisinobibining darchasidan xatlar-xatlamas xungurak olib

yig‘lab yuborgan edi: 2.With adjective: in which quality is substantiated: Botirning mushti ishongan

do‘sti (M). Zolim ishi jafodir, Mardning ishi vafodir (M). 3. Finally, the number is also substantially the same: Ikkalasining yuzlari

yulduzday charaqlagani holda, darichadan ichkariga xatlagan vaqtlarida Zebining “qoro sochim” kuyiga aytayotgan ashulasi quloqlariga shirin-shirin qitiqlamoqda edi (Ch).

4. With pronoun:Bunda ko‘pincha ot xarakteridagi olmoshlar qo‘llanadi. Sifat va son xarakteridagi olmoshlar qaratuvchi vazifasida kelganda otlashgan bo‘ladi: Mening qo‘limga shikast yetkazishdan muroding nima? Sening qo‘l ostingdagi yosh jonimga shikast yetkazib nima qilmoqchisan? (N).

5. With participle:attributive should be as a noun . Kerilganning to‘yiga bor, maqtanganning uyiga (M).

Explanatory noteThe explanatory is distinguished by its specific features in other syntactic catego-

ries. These properties appear in their interplay in the interpretation and second part combination. Both types of definitive combinations of explanatory+ explanatory com-binations and its expressed methods are different from genitive and qualitative associ-ations. Academic A.A. Shakhmatov, Professor A. Gulyamov interpreted the explana-tory as a grammatical category representing gender and type points.

In addition to the noun naming of the nouns, the judgment and qualitative features of this substance are also embodied. Hence, the interpretative + interpretation is closely linked to predictive relationships, and in some cases it occurs in these relationships. For example, Turdali-usta. The word ustaTurdali is a specialist (predikative), confirm-ing that he is a specialist in his profession. Turdali usta quda bilan ilgari durust edi, uch yarim yashar qizchasi o‘ldi-yu, orasi buzildi (A.Qahhor).This is also the attribute that captures the characteristic of the explanatory (interpretative + interpretation). Prof. A.Gulomov has shown that the interpreters are different from the genitive and quali-fiers, and interpreters are also a form of identifiers that acknowledges that they are dependent on a given name.

As you know, the explanatory structure is a syntactic design in the head and the second part of speech, which is a part of the structure, the subject, the predicate, the attributive, the object and the modifier. The identifier is a type of attributive and repre-3 Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985, 118-бет.

Page 72: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

72

sents a different name of a subject. This title will be the peculiarities of an object.4The characteristic of interpretation is determined by the commentator. So, the syn-

tactic-semantic task of the explanatory is to determine. A commentary can be used to describe a horse that is expressed in the structure of the word. This and other attribute-specific characteristic of the verifier indicates that the commentator belongs to this group. However, the characteristic of the commentary is different from those identi-fied. That is, the commentator identifies the identification with a different name. The commentator interprets the interpretation in various ways.

Thus, as a form of an identifier, the subject is defined by a different name; that is, the subject itself is named another, and thus has certain characteristics. Thus, in the commentator, a noun defines and explains the second noun, which expresses the rela-tion between the subject and the pretmet. For example, Mingboshi dodhoning xotinlari munaqa yolvorishlarga juda balanddan turib qarardilar (ch).

The explanatory communicates through and forms a combination of explanatory notes. Some commentators are very close with the noun. explanatory are divided into two parts: independent commentators and independent interpreters.

Independent interpreters generally have a status of separation, freedom, usually followed by a commentary. They are distinguished by the sound of the connected nouns: there are two explanatories. Zebi, qizim ko‘zlarini mo‘ltillatib, qo‘li ko‘ksida, bedarmon yotardi (Ch).

Independent interpreters have a very close relationship between explanatories and explanation, but on the one hand, they are used as a reminder. Independent interpreters can not be so slight in terms of sound. Some of they are said with a high accent. These features draw on independent interpreters to the identifier. This is a time when they are the sort of task, discipline, and accent, so in many cases there is a close relationship between the attributive and the explanatories.

REFENCES:1.Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). -Т:

Ўқитувчи, 1987, 102-бет2.Ломтев Т.П.Структура предложение в современном русском языке. МГУ,

1979, с 60 3.ОмонтурдиевЖ. Ҳозиргиўзбекадабийтилидагапбўлакларитипологияси. -Т:

Ўқитувчи, 1988, 75-бет. 4. Хожиев А. Лингвистик терминларнингизоҳлилуғати. -Т: Ўқитувчи, 1985,

118-бет.

4 Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т: Ўқитувчи, 1985, 118-бет.

Page 73: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

73

THE ANALYSIS OF FUNCTIONS OF ATTRIBUTIVE AND SYNTAGMS IN UZBEK

Alimov Jamshid RavshanovichThe attributive does not, like the rest of the parts of a sentence, be a direct head,

follow any part of the word, and appear with them in the structure. The attributives explain the quality, quantity, social status, identity, and other features of the topic that he or she is responsible for. The significance of the attributive is important. Attributives typically come before (sometimes after) they are identified in terms of meaning, are divided into the following types:

1) Identifier attributive(sifatlovchianiqlovchi );2) Indicator attributive (qaratqichlianiqlovchi)3) InterpretationAttributive is a symbol of the subject. At the same time, the character is determined

by an attributive method rather than a predictive one. The attributive refers to a marker, such as quantity or dependency. It is because of the fact that the attributive refers to the sign of the subject (in the broad sense) and its connection with the noun. It can be any part of the sentence. This does not affect the identifier. The attributive will be tightly connected with the detected part. Both of them are a definite combination of unity.

Determination is based on a synthetic relationship with a detected phenomenon. Therefore, the shape of the identifier and the function of the subject (noun) are inter-preted in terms of the form and the meaning of the definition. Their syntactic relation-ships are expressed through the binding means between the components. These con-necting means are mainly characterized by the fact that the identifier of the noun is directly related to the identifier, the absence of a specific conjunction .

Attributives that are attached to an noun may be quality or property. Determined by different ways. In other words, the words in this task differ, according to semantic and grammatical features. What is the meaning of the subject is its expression, character, taste, shape, character, motion sign (quality), identifying quality, participle.

When referring to a person or object , the identifier is represented by a word that comes from a noun or attributive noun.1

For example, Yo‘lakning qoq o‘rtasida, devor tagidagi yig‘ma karavotda ikki bukilib o‘tirgan, rangi sarg‘ayib ketgan mushtdekkina chol Sherzodning ko‘z o‘ngiga keldi.

The Attributive does not deal with the predicate as an argument. It expresses and broadens the arguments of the predivate and its vacancies, and creates a complex name of the thing . The Attributing and determinate attitudes have the same syntax as the whole one. Therefore, the target audience is the third level of separation. For exam-ple, in the above-mentioned discourse, we come to the forefront of Predikat-Sherzod, which was originally the center of its creation .

It then fills up its vacant position, which is directly related to the predikat parts are identified. Particularly, there is an object that fills the subject :yo‘laknnig qoq o‘rtasida, devor tagidagi yig‘ma kravotda ikki bukilib o‘tirgan, rangi sarg‘ayib ketgan mushtdekkina chol.1 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). -Т: Ўқитувчи, 1987, 102-бет

Page 74: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

74

Then, the part filled up by the subject is divided into parts again.Particularly, chol-with the syntactic task of filling the mushtdekkina rangi sarg‘ayib ketgan, with the thickness of the pupil in the middle of the corridor, extending the substance and form-ing the complex name of the substance discription. Therefore, in the third section of the division the descriptive component is separated.

It is apparent that the Attributive is part of the internal structure of the descriptor, which is interpreted as an element of the composition rather than the composition. Therefore, these elements are indefinable for the constructive relationship between the preceding and its arguments.While some parts sentence are part of the composition, it can not be a part of sentence because it is part of the structure of the descriptive, but not the complexity of the narrative.2 The syntax forms used in the detecting function serve to represent the characteristic of a object or predetermined part. There are two types of attributives:

A) Simple (one word)attributive;B) ingrediental (combinations) attributives.3Simpler identifiers are described as follows.1.ByNoun: Umaralining ko‘zlaridagi quvonchini ko‘rganda, Zumradning qalbi

qattiq urib ketdi. (O); Shunday qilib, temir qo‘llar yaratdi bu baxtni. (As. M).2. By adjective: Beg‘ubor vijdon, pok qalb hamma narsadan yuksak va asldir (O).

Haqiqiy ishq juda nodir (O).3. By participle :Aytar so‘zni ayt, Aytmas so’zdan qayt (maqol). Oqqan ariqqa oqar

suv (maqol).4. By number: Alisher beshinchi sinfni tugatdi.5. By pronoun: Senig ko‘z ilg‘amas maydonlaringda jahannam qo‘rqajak janglarni

ko‘rdim. (N.O).6.By adverb: Ozgina talabalar a’lo bahoga o‘qimoqdalar.Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin, shunday o‘lka elga yor bo‘lsin (H.O).The expression material of the attributive consists of syntactic structures of the ana-

lytical form of the word or analytical work.Compound attributives are represented by the following forms.1. Leading component, auxilary nouns such as +ost, ust, yon, ich, bosh, etak.Bo‘riboy qishloqni chetlab, to‘qayning etagidagi so‘qmoqdan yurdi (A.Q.).2. Leading component, auxilaries such as+kabi,singari.Siz kabi onalar dunyoda kamdan-kam keladi.3. Leading component ,auxilaries such as + haqida, xususida, to‘g‘risida, sohasida,

borasida. Sadoqatli do‘stlar haqidagi rivoyatlarni ko‘p eshitganman.4. Leading component : auxiliaries of time such as +avval, burun, keyin, so‘ng.

Yomg‘irdan keyingi musaffo osmonni ko‘rsang diling yayraydi.5. The Leading componen:auxiliaries such as, +nomidagi, nomlinomli, degan, ismli:

Ozod Sharoffuddinov Beruniy davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan. Dilfuza filologiya fanlari nomzodi degan ilmiy darajani oldi.

6. The Leading Component :such as ,tuyulgan, tuzilgan, ko‘rilgan, o‘xshagan: 2 Ломтев Т.П.Структура предложение в современном русском языке.МГУ, 1979, с 60

3 Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. -Т: Ўқитувчи, 1988, 75-бет.

Page 75: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

75

Nihoyat uzoq tuyulgan bu og‘ir damlar ham intihosiga yetdi. (O.Yo).7. Auxiliary words of degree:+ a leading component: Bobur yosh bo‘lsa ham nihoyatda iste’dodli, nihoyatda dovyurak sarkarda ekanini

Shayboniyxon amalda ko‘rdi (P.Q.).8. Combinated attribute can also be expressed through constant and free combina-

tions. For example, the open door is open. (article). Ko‘ngli ochiqning qo‘li ochiq. (maqol). Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q-deyishadi.

Attributive for identifiable combinations can be either qualifier genentive case.A) Combination of qualifier Attributives : Haligi tushkun kayfiyat, oqshomgi

voqealar hozirgina ko‘ringan tushday yo‘qoldi (A.M.). Pidjagining taqidagi kiyilgan oq sadafli tugmali rangdor katak ko‘ylak arzongina kostyumga juda mos kelgan.

B) Using attributives of genitive determiner :Ko‘chaning ikkinchi boshida parajili bir ayol ko‘rindi (G‘.G‘.). Tog‘larning qorli cho‘qqilari ko‘kka tutashgan.

Though the genitive attributives appear to be linked in the form of a compound as-sociation, the content of the whole compound belongs to it. Such associations may also include unity within the identifier.Forexample,Uning lo‘nda va aqlli gaplari hammasini hayratga soldi (Gazeta). Aniqlovchi uyushiq bo‘lakli tarkibning hamma komponentiga tegishli bo‘lishi mumkin. Masalan, tog‘ cho‘qqilari, yon bag‘irlaridagi xushqomat archalar, yong‘oq va boshqa daraxtlar chiqib kelayotgan quyosh nurlaridan zardek tovlanar edi.

The Attributive resides with connected word. Determination and attributive orga-nizes a combination of attributives. If there is no noun, there will be no attributive.

There are different types of expressive attributives. According to the semantic and grammatical characteristics of the word, the words in this task are also different. The character, the taste, the nature of the form, the sign of the motion, attributive are char-acterized by the adjective and parrticiple : for example, Bir ozdan so‘ng katta uydan Zebining bidratma dutori va shirin ashulasi eshitildi (Ch). When referring to the com-bined object, the identifier is represented by a noun or a word of the same function.

For example,Sultonxonning ovozida xech qanday qaltirash, qo‘rqish va tortinish asarlari yo‘q edi, xuddi qichqirganday chiqardi (Ch).

The Attributive sign is 3 different according to the lexical-semantic and grammati-cal features in the description. It is mentioned in two rows of «Uzbek Grammar». A.G’ulomov, M.A. Askarov’s book, «Modern Uzbek Literature,» is an explanatory and decisive, and a form of attributive.

Page 76: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

76

REFENCES:1.Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). -Т:

Ўқитувчи, 1987, 102-бет2.Ломтев Т.П.Структура предложение в современном русском языке. МГУ,

1979, с 60 3.ОмонтурдиевЖ. Ҳозиргиўзбекадабийтилидагапбўлакларитипологияси.-Т:

Ўқитувчи, 1988, 75-бет.4. Хожиев А. Лингвистик терминларнингизоҳлилуғати. -Т: Ўқитувчи, 1985,

118-бет.

Page 77: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

77

ЯЗЫКОВОЙ АНАЛИЗ – ЭФФЕКТИВНЫЙ МЕТОД ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ. РОЛЬ ПРАКТИЧЕСКИХ ЗАДАЧ И УПРАЖНЕНИЙ

К ИЗУЧЕНИЮ КУРСА РУССКОГО ЯЗЫКА ДЛЯ СТУДЕНТОВ ВСЕХ НАПРАВЛЕНИЙ БАКАЛАВРИАТА НЕФИЛОЛОГИЧЕСКИХ ВУЗОВ.

Б.Б. Абдувохидов – старший преподаватель Термезского филиала

Ташкентского государственного технического университета имени Ислама Каримова.

Цель данной работы - помочь студентам по привитию интереса к языку как средству коммуникации. Для своих сообщений, рассказов и бесед студент может практически использовать свои знания. В текстах заданий практической части содержаться сведения, интересные в языковом плане и даются дидактические материалы. Наряду с серьезными языковыми заданиями даются и стихотворения, шуточные вопросы, а также ребусы, просто загадки, шутки. Главное их назначение – развитие языкового чутья. Шутки, каламбуры требуют языкового анализа, а языковой анализ – это один из эффективных методов обучения русскому языку.

Самая большая ценность народа - его язык. С самого раннего детства и до глубокой старости вся жизнь человека неразрывно связана с языком. Знание двух языков во все времена было признаком образованности и высокой культуры. Известно также, что для лучшего овладения русским и узбекским языками необходимо развивать устную разговорную речь. Старайтесь больше говорить на русском языке дома, с друзьями, друг с другом, за столом. На прогулке и т.д. В этом вам поможет наша книжка, в которой мы постарались записать различные варианты задач и упражнений. Языком овладевают не только на уроках, но и в общении, во время работы, на отдыхе. Если вы будете активно заниматься, то расширите свой кругозор и приобретёте знания и необходимые навыки в разговорной речи. Слушайте по радио и смотрите по телевидению передачи на узбекском и русском языках.

Мы знаем, что как отрицательно действуют на студентов стандарты, шаблоны, однообразие при отборе материала и в построении занятия. Самые распространенные стилистические ошибки связаны с неточным употреблением слов. Причин такого явления много, но одна из них – это непонимание значения слова. Выбор единственно необходимого и единственно возможного для данного контекста слова – залог правильной и точной речи. Без владения языком невозможна никакая познавательная работа, потому что язык неразрывно связан с мышлением. Прежде всего надо отчетливо осознать, что знание русского языка способствует лучшему усвоению других предметов. Не зря в народе говорят, что « вначале аз да буки, а потом другие науки ». Растет также и живой интерес студентов к слову. Студенты ежедневно по радио, телевидению, в университете, со страниц газет и журналов узнают о возрастающем значении русского языка в современном мире, о языке как показателе общей культуры человека. Сборник задач и упражнений по русскому языку имеет свою специфику в организации и

Page 78: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

78

проведении, свои формы и методы и ставит перед собой следующие цели: привить любовь к великому русскому языку, повысить общую языковую культуру, развить интерес к языку как учебному предмету.

Указанными целями и определяются задача самостоятельной работы, а именно: развить творческие способности студентов, расширить, дополнить и углубить языковые знания, умения и навыки, получаемые студентами на уроках; научить их самостоятельно работать с книгой и другими пособиями и добиться того, чтобы они полюбили и язык и книгу как источник знания; развить творческие способности студентов.

Предложенные материалы послужат и образцом, по которому студент создает свои нужные теоретические и практические сведения.

Задание Ответьте на вопросы. 1. Какие личные местоимения имеют значения любого рода? (я, ты, мы, вы)2. Какие местоимения читаются одинакова слева направо и справа

налево?(оно. тот)3. Какие местоимения не имеют именительного падежа?(себя, некого, нечего)4. Какое местоимение превращается в союз, если его прочесть справа налево?

(он, но)5. Какое местоимение может быть суффиксом? ( то, как-то, где-то)6. «Я попросил брата передать товарищу свою книгу. Чья же это своя книга-

моя или брата?» Ответьте на вопросы. 1. Подберите такие слова которые слева направо или справа налево читаются

одинаково: Казак, доход, заказ, потоп, топот, комок, довод, кок, боб, тот, тут, поп, Ада.

2. Подобрать такие слова, которые, если их написать слева направо, имеют одно значение, а справа налево – другое: топор –ропот, ворон – норов, шорох – хорош, шелк- клеш, кот-ток, нос- сон, ау- уа, колесо – оселок.

3. Подобрать десять таких слов, из частей которых можно получить два совер-шенно разных слов: Полдома ( пол, дома ),волокно (вол, окно ), верхушки ( верх,, ушки ), вышли ( вы, шли),трудно ( тру, дно), призрак( приз, рак), сторож

( сто, рож), сеновал ( сено, вал).4. Подобрать две- три пословицы со словом речь. Хлеб-соль кушай, а умные

речи слушай. По речи узнают человека. Хорошую речь хорошо слушать.5. Может ли в слове быть сто одинаковых букв? (сто-л, сто-г, сто-п, сто-к )6. Чем кончится день и ночь? (мягким знаком.) Ответьте на вопросы.

1. Какую строчку не может прочитать ни один ученый? ( строчку, прошитую на машинке)

2. Какой бор никогда не имеет листвы? ( бор - химический элемент)3. Всякий ли пар способен подниматься? (не может подняться пра – пашня,

оставленная без посева)4. Всякий ли барабан – музыкальный инструмент? (барабаном называют

еще детали, имеющие форму целого цилиндра.)5. Какое коромысло летать может? ( Коромысло – род крупных стрекоз)

Page 79: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

79

6. Каким ключом нельзя открыть замок? ( ключом – источником, музыкальным знаком)

7. У каких башмаков не бывает каблуков? ( У башмаков – приспособленных для затормаживания вагонов)

8. Какое животное и какой военный корабль имеют одинаковое название? (Броненосец)

ЗаданиеПодберите к вопросам подходящие ответы с правой колонки.

1. Когда был утвержден государственный флаг Узбекистана?

Лазурный цвет почитаем на Востоке, его избрал когда-то для своего флага и великий Амир Тимур.

2.Что означает небесно-голубой цвет? Белый цвет является символом мира и чистоты.

3.Кто избрал лазурный цвет для своего флага?

Полумесяц отражает многовековые традиции народа Узбекистана.

4.Символом чего является белый цвет? Зелёный цвет – олицетворение благодатной природы.

5.Что обозначает красные полосы и Число 12 изначально считается знаком совершенства, поэтому на нашем флаге 12 звёзд.

6. Что обозначает зелёный цвет? Государственный флаг Узбекистана был утвержден 18 ноября 1991 года на седьмой сессии Верховного Совета Республики Узбекистан двенадцатого созыва

7.Чему соответствует полумесяц? Красные полосы – жизненные силы, пульсирующие в каждом живом существе, символ жизни.

8.Почему на флаге 12 звёзд? Небесно-голубой цвет на флаге - символ голубого неба и чистой воды.

ЗаданиеОтветьте на вопросы.

Установить по данным ниже предложениям, какие значения имеет слово ГОЛОВА.

1. От бессоницы у него заболела голова.2. Голова у него работает хорошо, любую задачу решает быстро.3. Он в неравном бою сложил свою голову.4. Голова пехотной колонны.5. Фермер – миллионер продал государству сто голов рогатого скота. Голова – 1 - верхная часть тела человека или животного; 2 - ум, рассудок;3 - жизнь; 4 - передовой отряд; 5 - единица счета скота.

Page 80: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

80

Решите кроссворд:1 П2 Р3 О4 Т5 И6 В7 О8 П9 О10 Л11 О12 Ж13 Н14 О15 С16 Т17 ь

Решите кроссворд, подбирая к данным словам антонимы. Лёгкий, Старый. Несправедливый. Невиновный. Закрытый. Тёмный.

Отважный. Тревожный. Злой. Зрячий. Длинный. Прекрасный. Ночной. Чужой. Тупой. Молодой. Прямой (о волосах).

Слова для справок: родной, вьющийся, ужасный, справедливый, робкий, старый, дневной, острый, прекрасный, слепой, открытый, трудный, виновный, новый, светлый, спокойный.

Список рекомендуемой литературы.

1. Григорян Л. Т. Язык мой – друг мой. Москва “Просвещение” – 2-е издание и исправленное и дополненное. -1988.

2. Джураева З.Р, Кучаров Т.У. Русский язык. Типография “Шарк”.700083, г. Ташкент.-.2002.

3. Усманова Р. М, Кадиров К. Н. Русский язык. Ташкент – “Узбекистан”- 2014.

Page 81: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

81

“ТИЛ ВА МАДАНИЯТ” ТАЛАБАЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ

СИФАТИДАДжаббарова Қизлархон Абдулаҳатовна, катта ўкитувчи, ЎзДЖТУ

Мамлакатлар ва халқлар ўртасидаги маданий ва иқтисодий алоқаларни ривожланиб борши билан чет тилларини ўрганишга бўлган талаб ортиб бормоқда ва ҳар йили хорижий тилларни биладиган мутахассисларга бўлган талаб ҳам ошиб бормоқда. Ҳозирги кунда таълимни ривожлантиришнинг энг муҳим йўналишларидан бири–таълим олувчиларнинг мулоқот қобилиятларини, маданий, ижтимоий ва информацион компетецияларини шакллантириш ва уларни амалда қўллаш билан боғлиқ малака ва кўникмаларини ривожлантиришга асосланган ёндашувлардан фойдаланиш, уларни такомиллаштиришдир.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 11 август, 610-сонли “Таълим муассасаларида чет тилларини ўқитишнинг сифатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорига кўра узлуксиз таълим тизимининг барча босқичларида ўсиб келаётган ёш авлодни чет тилларига ўқитиш сифатини таъминлаш, чет тилларида эркин сўзлаша оладиган мутахассисларни тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш, ушбу йўналишдаги ўқув дастурларининг узвийлиги ва узлуксизлигини таъминлаш, чет тилларини билиш даражасини баҳолашнинг миллий тест тизимини ривожлантириш асосида малака сертификатига эга бўлган ўқувчилар, талабалар ва педагогларга имтиёзлар бериш ҳамда уларни рағбатлантириш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси томонидан қатор чора тадбирлар белгилаб берилди�.

Чет тилни эгаллашга бўлган иштиёқ қуйидаги жиҳатлар орқали кўриб чиқилиши мумкин: тилни оғзаки ўрганишга бўлган иштиёқ яъни, дунёни саёҳат қилиш, бошқа мамалакатлар урф-одатлари, яшаш тарзи ёки тарихини ўрганиш мақсадида тил ўрганиш ва таълим мақсади. Масалан, чет тилни ўрганилаётганда оғзаки нутқ таълим мақсади сифатида алоқа воситаси хисобланади. Оғзаки нутқдан фойдаланиш жараёни чет тили ўрганилаётганини англатади ва бу эса таълим олувчиларда чет тилда берилган мавзуга қизиқиш ва у билан шуғулланишда муайян малакага эришаётганини англаши мумкин.

Чет тилни ўрганишда муайян қийинчиликларга дуч келинади ва уларни хисобга олаётганда тилнинг концепциясини ҳисобга олиш лозим. И.А.Зимняя тилни қуйидагича таърифлайди: “Тил -бу инсоннинг оғзаки фикрлаши асосида шаклланадиган ва унинг барча руҳий, ақлий вазифаларини ривожлантириш воситаси бўлган ва инсон мулоқотининг асосий воситаси бўлган мураккаб таълим тизимидир».

В.Гумбольдтнинг таърифига кўра “тил миллатнинг руҳи, у бутун «миллий» характерни намоён этади ва у жтимоий-тарихий жараён бўлиб, тил турли авлодлар ўртасидаги алоқани ҳам таъминлайди. Тил - ўтмиш аждодлар ва келажак авлод ўртасидаги энг жонли, энг мустахкам боғликликни амалга оширувчи муҳим алоқа воситасидир».

Page 82: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

82

Хорижий тилларни маданият ташувчи восита сифатида ўқитиш, ўргатиш ҳозирги замон талабидир ва ҳар бир хорижий тил дарси бу маданиятлар учрашуви чорраҳасидир. Ҳозир анча шаклланиб улгурган лингвомаданиятшунослик тушунчаси бизга хорижий тилларни ўша тилда гапирувчилар каби гапиришимиз ва идрок қилишимизга жуда катта ёрдам беради.

Хорижий тилларни ўрганувчилар одатда мулоқотга киришишнинг яна бир усулини эгаллашга интилишади. Тилни ўзлаштириш юқори даражага етганда, инсон айни вақтда тилда сақланаётган жуда катта руҳий бойлик орқали янги миллий маданиятга ҳам кириб боради. Хорижий тилларни ўрганишнинг бу аспекти лингвомамлакатшуносликда (лингвострановедение) кўриб чиқилади..�

Профессор Ў. Қ. Юсуповнинг фикрича, Лингвомаданиятшунослик учун халқ маданиятини лисоний кўринишда намоён этиш асосий вазифа ҳисобланади. Унингча, «лингвокультурема» тушунчаси қиёсий тилшунослик учун фойдали, «зеро тил – маданий факт, биз мерос қилиб оладиган маданиятнинг таркибий қисми ва айни пайтда қурол ҳамдир. Халқ маданияти тил орқали вербаллашади, айнан тил маданиятнинг таянч, асосий тушунчаларини ҳаракатга келтиради ва уларни белгилар кўринишида, яъни сўзлар воситасида ифода этади»1. Биз хорижий тилларини ўрганаётганимизда ўша мамлакат маданиятини ҳам қайсидир даражада ўзлаштирамиз.

Миллат маданиятининг нозикликлари тилда акс этади, у ўзига хос ва ноёбдир. Дунё ҳақидаги кўплаб ахборотни биз тилшунослик соҳаси орқали оламиз, чунки, ахборот сўз орқали ифодаланади. Зеро, инсоннинг жамиятдаги муваффақиятлари омили бўлиб тилни яхши билиши, сўзларни тўғри ифодалай олиши ҳисобланади. Тил маданият билан чамбарчас боғлиқдир: у маданиятда ўсади, ривожланади ва уни ифодалайди. Мана шу ғоя асосида XX асрнинг 90 – йилларида шаклланган тилшуносликда мустақил йўналиш деб ҳисобланган – лингвомаданиятшунослик йўналиши пайдо бўлди.

Ҳозирги замонда ўз она тилидан ташқари бошқа бир неча тилларни ўрганишга қизиқиш жуда ортган. Чунки, таниқли руҳшунос Ч.Депью таъкидлаганидек, инсонни тезликда муваффақиятларга эришиши ва ҳурматга сазовор бўлишида яхши гапира олиш қобилиятидан бошқа ҳеч қандай қобилият унга бундай имкониятни бермайди. Бу фикрни мулоҳаза қиладиган бўлсак буни айни ҳақиқат эканлигига тан берамиз.

Чунки, бизнинг ҳаётимиз – мулоқотдан ташкил топган. Шунинг учун шахсий ҳаётда, ўқишда, ишда, сиёсатда, бизнесда нутқи бекаму – кўст, мукаммал бўлган инсонлар кўпроқ муваффақиятларга эришадилар. Бундай одамлар бошқалардан бир поғона юқорида туришади. Ҳамма инсонлар гапира оладилар – ҳаттоки гўдаклар ҳам. Лекин аниқ, равон, чиройли, мантиқли, мафтункор, эҳтиросли қилиб ҳамма ҳам гапира олмайди. Нутқини тушунарли, маъноли бўлишини кўпроқ сўзлар билишни кўплар хоҳлайди. Яхши нутққа – гапириш орқали эришилади, шундай эмасми? 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 11 август, 610-сонли “Таълим муассасаларида чет тилларини ўқитишнинг сифатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори. 2017 йил 11 август, 610-сон

Page 83: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

83

Шунингдек, бугунги авлод вакили тилни мукаммал эгаллаш билан чекланиб қолмай, тил эгасининг маданияти, тили ўрганилаётган мамлакат тарихи, урф одатлари, турмуш тарзи ва бошқа тиллар билан муносабати каби масалаларга ҳам алоҳида қизиқиш билан қарамоқда.

Шундай экан, олий таълим тизимида бўлажак мутахассиснинг лингвомаданий компетентлигини шакллантириш жараёнининг самарадорлиги, таълим олувчиларнинг ўз-ўзини англаш, ўз-ўзини ривожлантириш ва университетни маданий ва таълим соҳасидаги ривожланиши учун ўзининг муносиб ҳиссасини қўшишда зарур шарт-шароитларни яратилиши билан боғлиқдир.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 11 август,

610-сонли “Таълим муассасаларида чет тилларини ўқитишнинг сифатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори. 2017 йил 11 август, 610-сон

2. Теоретическое основы методики обучения иностранным языкам в средней школе. Под ред. А.Д.Климентенко, А.А.Миролюбова.-М.: Педагогика, 1981

3. ЮсуповЎ.Қ. Тилшуносликда янги йўналишлар ва уларда ишлатиладиган айрим истилоҳлар // Филология масалалари.– 2011. – № 2. 9-15 б

Page 84: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

84

ANALYSIS OF VERBS FORMED WITH A PREFEX MIS- AS AN PRESUPPOSITION

(Ramazonov Shokhrukh Nusratullo ugli, a master student of TSU)

Pragmatics, or, to be more exact, linguistic pragmatics, is a branch of linguistics concerned with the use of language in the situation.

It is known that affixation is one of the most productive ways of word-building throughout the history of English. It consists in adding an affix to the stem of a definite part of speech. Affixation is divided into suffixation and prefixation.

There are more than 100 affixes in Modern English. Among them, few ones form adverbs. The present qualification work gives information about the English word-building system and the types of productive affixes in English.

In modern English language there is a plenty of affixes as native, and borrowed. However, not all of them are used now in quality of word-forming elements. As the academician V.V. Vinogradov, affixes which have lost the value, becoming unproduc-tive and recognizing only as a sign of this or that part of speech marks, cease to be af-fixes and only potentially keep properties of being distinguished.

Prefixation is the formation of words by means of adding a prefix to the stem. In English it is characteristic for forming verbs. Prefixes are more independent than suf-fixes. Prefixes can be classified according to the nature of words in which they are used : prefixes used in notional words and prefixes used in functional words. Prefixes used in notional words are proper prefixes which are bound morphemes, e.g. un- (unhappy). Prefixes used in functional words are semi-bound morphemes because they are met in the language as words, e.g. over- (overhead) ( over the table ).

The main function of prefixes in English is to change the lexical meaning of the same part of speech. But the recent research showed that about twenty-five prefixes in Modern English form one part of speech from another (bebutton, interfamily, postcol-lege etc).

In the process of communication, they undergo actualization or concretization. The process of reference is in fact the process of actualization whereby the speaker ‘local-izes’ the said components of the situation, i.e. he or she must tell the addressee which or what process, participant or circumstances are meant. To localize the situation, the speaker makes use of deictics. It will be obvious that deictics merely ‘set the situation in a frame’ and do not say why the speaker uses one or another type of ‘frame’. Con-sider, for instance, the utterance Mary is a student. Mary presents given information and the rest of the utterance, new information. Before framing the situation, the speaker assumes that the addressee knows the person called Mary and what he or she does not know is that Mary is a student. This prior information that the speaker uses in making an utterance is presuppositional information or presupposition.

The term presupposition derives from the verb presuppose meaning “assume be-forehand”. In works on pragmatics, presupposition is generally defined as “something the speaker assumes to be the case prior to making an utterance”. In point of fact, the speaker may presuppose two types of information: shared(given) and non-shared(new).

Page 85: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

85

Consider the sentence He did it again. In uttering the sentence, the speaker knew al-ready that the person in question did it. He also assumed that this is what the addressee knew. Thus the fact that the person did itis known to both the speaker and the addressee. On the other hand, the speaker also assumed that the addressee did not know that the person had done it again. This suggests that we have two types of information: share features of presuppositions. non-shared. Any sentence, then, has two parts: presupposi-tional and assertive. The assertive part conveys the most important information. It is for this type of information that the speaker constructs a sentence. Assertive information is a tool by which he or she expresses this information.

Shared information is the basis for the sentence; it is the common ground of an interaction. Although a presupposition is generally defined as the information shared by both the speaker and the addressee, the so-called background belief (i.e. the speaker believes that what he or she knows is also known to the addressee), there seems to be nothing that prevents us from giving it a wider interpretation, i.e. from including the “negative type” of information, i.e. the information that is known to the speaker but un-known to the addressee. The logic of this is that prior to making an utterance the speak-er is guided by shared information and by the information familiar to the speaker but unfamiliar to the addressee. If a presupposition is the speaker’s assumptions, then this latter type of information (i.e. unshared information) is also the speaker’s assumption. In this course, however, we will adhere to the classical treatment of presupposition, ac-cording to which a presupposition is information mutually known by the speaker and the addressee. Consider:

John’s sister miswrote the text.Jonning singlisi matnni xato yozdi.What is the shared information in this sentence? The speaker and the addressee

know (i.e. the speaker thinks that the addressee knows) that there exists a person named John, that John has a sister. What the addressee does not know (but the speaker does) is the fact that she miswrote the text.

Such are the presuppositions of the speaker and the addressee.As already said, presuppositions underlie all sentences: it is impossible to utter a

sentence without first making some kind of assumption.Presuppositions have the following features:1) Presuppositions remain constant under negation. Consider:John’s wife misunderstood Helen.John’s wife presupposes John has a wife. John’s wife misunderstood Helen. John’s wife expresses the same presupposition as

in the first sentence despite the negation.2) Presuppositions can be projected (inherited).Consider:Mary did not realize that John’s wife misunderstood Helen.The presupposition “John has a wife” is projected to or is part of the whole sentence.

In other words, the presupposition of the sentence John’s wife misunderstood Helen survives upon its inclusion in the matrix clause Mary thinks, i.e. the clause that accepts (embeds) another clause.

Page 86: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

86

Their actual behavior is determined by the context: they may function as holes. Consider:

A. Mary misjudged me.B. What did you do?A. I said that Mary had misjudged me.The verb said is clearly a hole: it does not destroy the presupposition Mary mis-

judged me. In another context, this presupposition can be destroyed by an entailment. Consider:

A. You said that Mary misjudged you, didn’t you.B. Yes, I did.A. But Mary judged rightly.Mary judged rightly is an entailment of Mary did rightly.Even whole clauses may act as holes and plugs: they may block some presupposi-

tions and allow others to project.Pragmaticists are trying to understand when and how presuppositions project: a sig-

nificant amount of current work in pragmatics is devoted to this very problem. Presupposition is what the speaker and the addressee assume prior to making an

utterance. As already indicated, the speaker’s assumptions involve two types of infor-mation: shared and non-shared. Formally, shared information is the more important; it is the so-called common ground for the sentence. If it is not the common ground, the utterance is not felicitous, i.e. unsuitable to the occasion. Consider:

The man miscalls me every day.The utterance, if made without any pre-text, will sound strange since the addressee

does not know anything about the person. Sometimes, however, such a presupposi-tion may be adjusted, or accommodated to the situation.

To sum up, presupposition is something the speaker assumes to be the case prior to forming a sentence. But the speaker does not talk to himself or herself: he or she speaks to the addressee who must decode the assumed (presupposed) information in the speaker’s sentence.

USED LITERATURE:1. Shahriyor Safarov. Pragmalingvistika. Toshkent, 2008.2. Nurmonov A. Hakimov M. Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi. O’zbek tili va adabiyoti. 2001.3. Gazdar, Gerald. 1979. Pragmatics.New York: Academic Press.

Page 87: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

87

БУХОРО ТУМАН ТОПОНИМЛАРИДА ЎЗ ВА ЎЗЛАШГАН ҚАТЛАМ

Адизова Нодира Бахтиёровна (БДУ ўзбек тилшунослиги кафедраси таянч докторанти)

«Кўл қуриса ҳам номи қуримайди» дейди халқимиз. Шу ўринда айтиш керакки, жой номлари тарих даракчилари, мозий жарчилари, овозсиз хабарсиз элларнинг бағридаги кечмишини ўқиш ва уқиш зарур. Тарих далиллари ўтмиш ҳақиқати билан йўғрилсагина жарчининг овози баралла янграйди. Бағридаги халқ кечмишини кўз-кўз қилиб намоён этишга қодир.

Номларнинг даракчилиги шундаки, ном қачон, қаерда, кимлар томонидан нима учун ва нима сабабдан, ҳамда нима мақсадда яратилган деган сўроқларга жавоб топишни талаб қилади.

Жой номларини ўрганишда топоним учун асос бўлган сўзнинг тарихий-генетик нуқтаи назардан қайси тилга мансублигини аниқлаш ва унинг маъносини очиб бериш муҳим аҳамиятга эгадир. Бинобарин, Бухоро туман географик номлари тизимига назар ташласак, уларнинг турли тиллар лексикасига оид сўзлардан ташкил топганлигининг гувоҳи бўламиз. Умумтуркий ва ўзбекча сўзлар билан бир қаторда бошқа тиллардан кирган ўзлашмалар орқали ҳам жой номлари шаклланганлигини кўрамиз. Топонимларни қайси тилларга мансуб сўзлардан ташкил топганлигига кўра икки қатламга бўлиб ўрганиш мумкин:

1. Ўз қатламга мансуб топонимлар. 2. Ўзлашган қатламга оид топонимлар. Ўз қатлам. Ўз қатламга умумтуркий ва ўзбекча сўзлардан вужудга келган

топонимлар киради. Бухоро туман ўз қатламга мансуб сўзлар билан аталган топонимлар асосий ва муҳим ўринни эгаллайди. Бу хил топонимлар ўзида ўзбек тилининг тарихий ҳамда ҳозирги лексикасининг тараққиётини акс эттиради. Ўз қатлам гуруҳидаги топонимлар турли даврларда яратилган бўлиб, улар асосидаги сўзлар ҳар хил қимматга эгадир. Кўплаб жой номлари ҳозирги ўзбек тилида фаол ишлатилувчи сўз ва грамматик шакллар орқали ифода қилинган: Бешариқ, Давлатобод, Олмазор, Сувчиқар, Юқори Ўба сингари.

Ўзбекча топонимларни мавзуий жиҳатдан қуйидаги гуруҳларга бўлиб ўрганиш мумкин:

1. Жойнинг рельеф хусусиятини ифодаловчи жар, қир, дўнг, тўқай, тепа сўзлари асосида яратилган топонимлар: Тойтепа

2. Гидрографик атамалар, яъни сой, ариқ, булоқ, кўл, сув, қудуқ, кўприк, ке-чик сўзлари билан алоқадор топонимлар: Кўлюрун, Бешариқ, Кўлиштрум, Кўлишағолон, Қоракўлиён кабилар.

3. Айрим ўсимлик, дарахт номлари (арча, ёнғоқ, олма, терак, тол, тут, узум, ўрик, қамиш, қайрағоч, арпа) билан аталган ўзбекча топонимлар: Мошкорон, Ол-мазор, Пиёзкор, Тикончи, Чарос, Шалғамхўрон, Қуйи Олмазор сингарилар.

4. Касб-ҳунарни ифодаловчи сўзлар билан аталган ўзбекча топонимлар: Бах-малбоф, Кулонхона, Мешкарон, , Сандиқли, Товуқчи, Уста Чармгар, Ҳалвогарон кабилар.

Page 88: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

88

5. Ер ости бойликларининг ўзбекча номлари – кумуш, кўмир,олтин, қўрғошин, темир, пўлат сўзлари билан боғлиқ топонимлар: Оқ пўлат, Темирхўжа сингари-лар.

6. Ранг-тус билдирувчи ўзбекча оқ, қора, қизил, сариқ, кўк сўзларига алоқадор топонимлар: Оқ работ,Оқ пўлат, Қора кўлиён, Қора жери, Қорабобо ва бошқалар.

7. Ҳажм, шакл, масофа, юза, ўлчов, ўрин маъносини билдирувчи ўзбекча сўзлар иштироки билан номланган топонимлар: Кичик Арабхона, Кичикбой, Чуқур работ, Юқори Кобдун, Ўрта работ, Ўрта Ўба, Қуйи Қумработ, Қуйи Олма-зор ва бошқалар.

8. Сонни, микдорни ифодаловчи сўзлар ёрдамида ҳосил қилинган ўзбекча то-понимлар: Бешариқ, Бешбўри, Юзон сингарилар.

Ўзлашма қатлам. Ўзбекистон топонимиясида генетик жиҳатдан бошқа тилларга мансуб бўлган сўзлардан таркиб топган топонимлар бирмунча учрайди. Ана шундай ўзга тил сўзлариасосида яратилган ўзлашма қатламга форс-тожик тили, араб тили, рус тили лексикасига алоқадор сўзлар воситаларида ясалган топонимлар киради.

Форсча-тожикча қатлам. Ўзбекистон топонимиясида форсча –тожикча топонимлар анчагина қисмни ташкил этади. Бу табиий ҳолдир,чунки ўзбеклар билан тожиклар қадим замонлардан бери ёнма-ён яшаб, ўзаро иқтисодий, сиёсий, маданий алоқада бўлиб келганлар. Бундай муносабатлар икки халқ тарқалган ҳудуднинг жой номлари тизимида ҳам ўз аксини топган. Бинобарин, Бухоро вилоятининг айрим туманларида айниқса Бухоро туманида форсча-тожикча топонимлар салмоқли ўринни эгаллайди. Қуйида уларнинг баъзилари ҳақида фикр юритамиз: «Об» компонентли топонимлар. «Об» сўзи тожик тилида «сув» деган маънони билдиради ва бир қанча топонимлар таркибида иштирок этади. Мисол: Обиторат

«Жўй» сўзли топонимлар. «Жўй» сўзининг луғавий маъноси «ариқ» демак-дир. Жўйи одоқ, Лабижўй, Сарижўй топонимлари шу сўз воситасида вужудга келган.

«Деҳ» сўзига алоқадор номлар. «Деҳ» сўзи «қишлоқ» маъносини билдиради ва жой номлари таркибида фаол қатнашади. Мисоллар: Деҳичаибаланд, Деҳчабеги, Деҳча.

«Осиё» сўзли топонимлар. Осиё «тегирмон» маъносида қўлланилади. Галаосиё, Деосий топонимлари шу сўз воситасида юзага келган.

«Рўд» сўзли номлар. Рўд «катта ариқ» маъносини ифода қилади: Шаҳррўд, Лабирўд (ариқ лаби) кабилар.

Булардан ташқари, Бухоро туманида санг (тош), рег (қум), пул (кўприк), себ (олма), кўҳ (тоғ), хор (тикон), най (қамиш) сўзлари билан аталган бир қанча тожикча топонимлар мавжуддир: Сангсабз, Регзор, Регистонак кабилар.

Тожикча топонимларнинг маълум бир қисми касб-ҳунарни ифодаловчи сўзлар билан аталган. Мисоллар: Бахмалбоф, Гилембоф, Мокисоз, Саллоҳ, Қорвакўлиён, Ҳаовогарон.

Шундай қилиб, Бухоро туман топонимлари икки қатлам: ўз ва ўзлашган

Page 89: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

89

қатлам негизида вужудга келган. Ўз қатламга мансуб топонимлар асосий ўринни эгаллайди. Ўзлашма қатлам форсча- тожикча, арабча, русча сўзлардан ташкил топган топонимлардан иборатдир. Ўзлашма қатлам тиллар орасидаги ўзаро алоқалар натижасидир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:1. Aslonov A. Shofirkon tumani mikrotoponimiyasining lingvistik tahlili. Filol.

fanlari.nomzod.dis.avtoref. -Toshkent, 2005.2. Nayimov S.N. Oykonimi Buxarskoy oblasti. Avtoref. disser. kand. filol. nauk. -

Tashkent, 1984. 3.QoraevS.Geografik nomlar ma’nosi.- T.: O‘zbekiston, 1978.4.QoraevS.O‘zbekiston viloyatlari toponimlari – T.: O‘ME, 2005.

Page 90: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

90

БАДИИЙ МАТНДА ЎХШАТИШ

Алимова Эътибор (ТермДУ талабаси)

Тилнинг тасвирий воситалари нутқ жараёнида вужудга келадиган, ўзининг образли, таъсирчанлиги билан алоҳида ажралиб турадиган нутқ бирлигидир. Шу боисдан тасвирий воситаларнинг нутқий қиммати нутқнинг жозибадорлигини таъминлашдаги бадиий таъсирчанликни оширишдаги имкониятлари билан белгиланади.

Бадиий асарда қўлланилувчи энг муҳим тасвирий воситалардан бири ўхшатиш эканлиги шубҳасиздир. Кўпгина ижодкорлар тасвирий воситанинг бу турига алоҳида эътибор қаратади. Ўхшатишлар бадиий асарнинг ифодавийлигини, таъсирчанлигини ошириш орқали китобхонга эстетик таъсир этишни кучайтирувчи тасвирий воситалардан бири ҳисобланади. Ўхшатишлар нарса ёки воқеа ҳодиса ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, уларнинг бири орқали иккинчисининг белгисини бир-бирига қиёслаш орқали уларни моҳиятини тўлароқ, бўрттириб кўрсатиб беради.

Ўхшатишнинг нутқдаги вазифаси унинг характерига боғлиқ, шунинг учун оддий ва бадиий ўхшатишларнинг экспрессивлик хусусиятларини ҳисобга олиб уларни тадқиқ этиш жараёнида унинг ифодаланиш усули, тузилиши ва бадиий асарларда қўлланилиш чегарасини аниқлаб олиш мақсадга мувофиқдир. Масалан, маймундек чаққон, тулкидай айёр, қўйдай ювош, асалдай ширин, осмондай тиниқ, тошбақадай секин, темирдек қаттиқ, айиқдай қўпол каби оддий ўхшатишлар ҳам бадиий асарларда кўп учрайди. Бундай ўхшатишлар бадиий-образлиликка асосланмаган. Негаки, бу ўхшатишлар нарса-ҳодисанинг муайян белгисини бошқа белгига оддий қиёслаш мақсадида қўлланилади. Шу сабабли, бу ўхшатишларни таъсир этиш даражаси унчалик кучли эмас, улар кўпинча одатий ифодалар сирасига кириб қолган. Шунга қарамай, бу ўхшатишлар фикрнинг ифодадорлигини ошириш имкониятига эга. Чунки бу ўхшатишлар негизидаги муболаға, киноя, нарса-предметдаги белгиларнинг чоғиштирилиши, қиёсланиши маънолари таъсирчанликни оширади. Бу ҳолат шуни кўрсатадики, ўхшатишнинг ҳар қандай тури бадиий адабиётда маълум услубий вазифада қўлланила олади. Зеро, ўхшатиш, уни қандай ҳолатда ҳосил бўлишидан қатъий назар тасвирийликни вужудга келтирувчи бадиий воситалардан бири бўлиб, бадиий асарда фикрни образли ва таъсирчан ифодалашда муҳим аҳамиятга эгалиги билан алоҳида ажралиб туради. Ўзбек тилшунослигида ўхшатишларнинг лисоний, мазмуний ва услубий хусусиятлари анча кенг ўрганилган�. Тадқиқотчиларнинг кўрсатишларича, ҳар қандай ўхшатиш муносабати тилда ифодаланар экан, албатта, тўрт унсур кўзда тутилади, яъни: ўхшатиш субъекти, ўхшатиш эталони, ўхшатма белги, ўхшатиш ҳосил қилувчи восита. Бадиий асарларда учрайдиган ўхшатишларнинг бадиий кўламдорлик жиҳатдан алоҳида ажралиб турадиган кўринишлари бадиий ўхшатишлар бўлиб, улар асар бадииятини кучайтиради, асар таъсирчанлигини оширишга хизмат қилади. Масалан, Ўртароқда булутдек баланд оқ от миниб бораётган йигитнинг ёши йигирма уч-йигирма тўртта. (Х.Тўхтабоев. “Қасоскорнинг олтин боши”) Бу ўхшатишда отнинг баҳайбатлиги булутга қиёсланган, ташқи жиҳатдан олиб кўрадиган бўлсак, от билан булут ўртасида ўхшашлик йўқ, лекин отнинг баҳайбатлиги булутнинг баландлигига образли қиёслаш асосида вужудга келган. Улар ўртасида ранг белгисида ҳам ўхшашлик бор, яъни булутнинг рангига отнинг ранг белгиси ўхшатилган ҳолда фикр ифодаланган. Бу ўхшатиш учун асосий белгилар шакл ва ранг. Шакл ва ранг белгиси тингловчига аввалдан маълум бўлган белги бўлса-да, бу ўхшатиш асосида образлилик мавжудлиги учун у бадиий ўхшатишдир. Чунки бундай ўхшатишлар дастлаб оғзаки нутқда вужудга келган ва матнга бадиий бўёқ касб этиш мақсадида бадиий нутққа олиб кирилган. Бу ўхшатишда ўхшатиш субъекти от, ўхшатиш эталони булут, ўхшатма белги шакл ва ранг, ўхшатиш ҳосил қилувчи восита -дек қўшимчаси.

Ўхшатишнинг бадиий вазифаси нутқнинг бадиий образлилигини ошириш, шу орқали

Page 91: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

91

кишига эстетик таъсир этишдир. Бадиий асарларда учрайдиган барча ўхшатишларга шу асосда ёндашиб бўлмайди. Чунки ўхшатишлар экспрессивликни ифодаланиш даражаси билан ўзаро фарқланади. Шу жиҳатдан бадиий асарда учрайдиган ўхшатишларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: оддий ўхшатиш ва бадиий ўхшатиш.

1. Оддий ўхшатишлар. Ўхшатишларнинг бу турида ўхшатиш субъекти ва эта-лони орасидаги белги аввалдан маълум бўлади. Масалан, сутдай оқ, ипакдай майин, осмондай тиниқ, тошдай қаттиқ ва бошқалар. Ўхшатишнинг бу тури-дан барча бадиий асарларда фойдаланилади. Улардаги бир предметнинг бирор белгисига кўра бошқасига ўхшатилишининг ўзи тасвирийликни вужудга кел-тиради. Бироқ бу ҳолатда бадиийлик ва образлилик даражаси у даражада куч-ли бўлмайди. Шу боисдан, бадиий матндаги ўхшатишларнинг вазифалари хусусида фикр юритилганда асосан, бадиий ўхшатишларни объект қилиб олиш мақсадга мувофиқдир.

2. Бадиий ўхшатишлар. Бадиий ўхшатишларда ўхшатма белги кутилмаган ҳолатда вужудга келади, у аввалдан маълум бўлмаган ўхшаш белги асосида ҳосил бўлади. Бундай белги кўпинча предметларга хос белги бўлмай ижодкорнинг топқирлиги асосида ҳосил қилинади. Шунинг учун ҳам ўхшатишнинг бу тури-нинг бадиий-образлилик даражаси кучли. Масалан, Лолалар қийғос очилган, тоғ ортидан эндигина кўтарилиб келаётган қуёш лолаларга қизил нур тўкяпти, бутун водий ял-ял ёнаётгандек. (Х.Тўхтабоев. “Сариқ девни ўлими”) Ушбу матн гўзал образли ифодалар орқали безатилганлиги, тасвирнинг бўёқдорлиги билан характерланади ва бадиий матн сифатида қабул қилинади. Унда бир водийнинг тасвири берилган.

Матндаги ял-ял ёнаётгандек бирикмасидаги ёнаётгандек сўзи қўлланилиши жиҳатидан характерли. Ундаги ёнаётгандек сўзи “ёнмоқ” маъносида эмас, балки кўчма маънода қўлланилиб, водийни қирмизи рангга кириб товланиши ифодаланган. Шу ифода натижасида фикрнинг бадиийлиги таъминланиб, эстетик таъсирчанлиги ошган. Ёки: Ўша заъфарон юзли, қоқ суяк одам, худди нариги дунёнинг дарчасидан мўралагандек ҳали-ҳали Умиданинг кўз олдидан кетмасди. (А.Мухтор. “Чинор”) Мазкур матнда касалликдан ўлим ёқасида турган одамнинг ҳолатини ифодалаш учун худди нариги дунёнинг дарчасидан мўралагандек ўхшатиши ҳосил қилинган. Аслида ўхшатилувчи предметлар орасида муайян ўхшашлик белги мавжуд эмас. Ўхшашлик ёзувчининг маҳорати асосида вужудга келган. Ўлим соатлари яқинлашиб қолган инсоннинг, нариги дунёдан мўралаган кишига ўхшатилиши унинг ўлими муқаррар эканлиги, саноқли кунлари қолганлиги қаҳрамон кўзларидаги қарашларида акс эттирилган. Предметларни ўхшатиш учун асос бўлган ушбу белгилар аввалдан мавжуд эмаслиги учун ифодада бадиий-образлилик кучли.

Ўхшатишнинг бадиий восита сифатида моҳияти асосан, индивидуаллиги билан белгиланади. Юқорида кўриб ўтилган ўхшатишнинг барча кўринишлари индивидуал услубга хослиги билан характерланади. Шу боисдан келтирилган ўхшатишлар эмоционал-экспрессивлиги, образлиликнинг ёрқин гавдаланиши жиҳатидан алоҳида ажралиб туради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: 1976. 2. Маҳмудов Н., Худойберганова Д. Ўзбек тили ўхшатишларининг изоҳли

луғати. – Тошкент: 2013. 3. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: 1977.

Page 92: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

92

СИНКЛЕР ЛЬЮИС ВА УНИНГ “ЭРОУСМИТ” РОМАНИ. ТИББИЁТ ОЛАМИГА БАДИИЙ САЙЁҲАТ.

Ахмедова Азиза Катта илмий ходим, Ўзбекистон Давлат Жаҳон тиллари Университети

Америкалик ёзувчи Синклер Льюис ( 1885-1951) Миннесотанинг Соук-Сентере шаҳарчасида, врач оиласида дунёга келган. Мактаб даврларидаёқ Синклер ўзининг бой хаёлоти, шеъриятга ошнолиги билан ажралиб турарди.Талабалик йилларида илк шеърлари ва балладаси университет журналида босилиб чиқди. “ Аэропланда сайр” деб номланган биринчи насрий асари (1912) болаларга аталган бўлиб, Синклер уни Том Грен тахаллуси билан чиқарган. Ёзувчининг илк романлари “Бизнинг мистер Ренн”(1915), “ Бургут парвози” сезиларли муваффақият қозонмади. “ Бош кўча” романи Синклер Льюисга ҳақиқий шуҳрат олиб келди. Кейинчалик ёзилган “ Бэббит” (1922), “ Эроусмит” (1925), “ Элмер Гентри”(1927), “Додсворт” (1929), “ Энн Викерс” (1933) романлари ўз даврининг қайноқ ижтимоий муаммоларини юксак бадиий маҳорат билан акс эттиради. 1930 йили Льюисга “ Бақувват ва ифодали ҳикоячилик санъати, янги типлар ва характерларни сатира ва юмор билан яратишдаги нодир маҳорати учун” Нобель мукофоти берилди [ 1.87].

Синклер Льюиснинг “ Эроусмит” романи, уч йиллик меҳнатдан сўнг, 1925 йил мартида нашр эттирилган. Романнинг бош қаҳрамони Мартин Эроусмит—бактериолог олим бўлиб, асар воқеалари ёш олимнинг камолотга эришиш йўлидаги машаққатлари, аччиқ касбий тажрибасини бадиий акс эттиради. Роман реалистик методда ёзилган бўлиб, америка адабиётида илк марта фан оламини, олимларнинг маънавий дунёсини, талабалар ва профессорлар муносабатларини кенг кўламда тасвирлаб берган. Маълумки, ўтган аср бошларида америка жамиятида барча соҳалар каби тиббиёт ҳам жадал тижоратлаштирилади. Инсониятнинг энг қиммат бойлиги—саломатлиги учун масъул соҳа вакилларининг буржуа мафкураси таъсирига берилиши мисли кўрилмаган ижтимоий фожеаларга сабаб бўлиши мумкин. Ушбу ҳақиқатни жиддий идрок этган романнавис ўзининг олимлар, фидоий тиббиёт ходимлари, уларнинг бурчга содиқлик ҳақидаги қарашларини асар қаҳрамонлари воситасида ифода этади.

Ёзувчи “Эроусмит”даги бадиий оламни гўё икки қатлам кураши асосига қуради: илмга содиқ чин олимлар ва тижоратчи, сохта олимлар. Мукамал сатирик характерлар яратиш маҳорати Льюснинг айниқса ушбу романида яққол намоён бўлади. Сюжет воқеалари бош қаҳрамон Мартин Эроусмитнинг Уоннемак тиббиёт университетидаги талабалик ҳаёти тасвири билан бошланади. Мартин ўзининг тиришқоқлиги, меҳнатсеварлиги билан бошқа талабалардан ажралиб туради. Унинг устози Макс Готлиб шогирдларига илм йўли шунчаки касб эмаслигини, олимлик муайан тамойилларга, қонуниятларга таянадиган эътиқод эканлигини нафақат уқдиради балки шахсан ибрат кўрсатади.

Университетни тамомлагач, Мартинниг касбий саргузаштлари бошланади: у Уитсильванияда қишлоқ врачи, Наутилус шаҳарчасида соғлиқни сақлаш бўлимининг ходими, Чикаго шаҳрининг Раундсфильд клиникасида лаборатория

Page 93: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

93

ходими, Нью-Йоркда эса Мак-Герковск институтининг биологи сифатида фаолият олиб боради. Қаерга бормасин, Мартин ўзи ишонган тиббий ахлоқ қоидаларига тескари вазиятларга ва шу вазиятни яратувчи сохта олимларга, тижоратчи врачларга дуч келади. Жумладан, соғлиқни сақлаш бўлимининг бошлиғи Альмус Пиккербо маҳоратли нотиқ, жасоратли йўлбошчи сифатида тасвирланади. Пиккербонинг Конгрессга сайлов олди кампаниясида “соғлиқ ярмарка”си ҳақида муаллиф қўйидагича ёзади: “дунёда ҳеч бир ярмарка бунчалар ўгитбозликни кўрмаган ва ҳеч бир ярмарка реклама учун бунчалар мўл имконият бермаган..” [2. 264.таржима муаллифники]. Пиккербо кўзбуямачи, дабдабабоз олим образи бўлиб, уни яратишда ёзувчи твенча сатира таъсирида бўлганлиги сезилади. Мартин Пиккербонинг ўрнига бошлиқ бўлгач, Пиккербо “асосий вақтини нотиқлик ва оммани таъсирлантириш”га сарфлаганини англайди.

Ангус Дьюрер, Мартинниг курсдоши, олифталиги, ҳашаматга ўчлиги билан ажралиб туради. Синклернинг ўзига хос кинояли тасвир маҳоратини Дьюрернинг клиникаси мисолида кўриш мумкин: Йигирма қаватли бинонинг ўнтўртта хонасини эгаллаб турган клиника Мартинга мармар, тилла ва ёқутдан тиклангандек туюлди. Кўпроқ нефть қиролларининг меҳмонхонасини эслатувчи қабулхона йирик камин томонга йўналган бўлиб, асло дам олиш хонаси эмас. [ 2.133]. Шифони кўпроқ ҳашаматли, қиммат жойлардан изловчи беъморларга Мартин ҳайрат билан қарайди. Мартин ёш олим сифатида кескин ички курашни бошдан кечиради: шифокорнинг бурчи холис инсонпарварликми ёки тижоратчикми? Нега Дьюрерга, Пиккербога ўхшаганларнинг доимо ошиғи олчию, ўзига ўхшаган юксак идеалларга ихлосмандларнинг жамиятда ўрин топиши қийин? Нега инсонлар даво топишдан кўра, клиникаларнинг қимматбаҳо гиламлари учун пул тўлашга тайёр туришади? Аслида ушбу саволлар ўтган аср бошларида жадал суръатлар билан тижоратлашаётган бутун америка жамиятининг олдида турган эди. Романда талабаларга маъруза қилувчи отолоринголог Роско Гик “чинакам тижоратчи” деб таништирилади. У бўлғуси шифокорларга кўпроқ гонорар ундириш йўлларини ўргатади: Тиббиёт оламида билим, шубҳасиз буюк ҳодиса; бироқ билимни пуллай олмас экансиз, унинг чақалик қадри йўқ. Бунинг учун аввало пулдорларга таъсир қилишни ўрганишингиз лозим. Олдингизга янги беъмор келадими ёки эски танишингиз, ишингизга доим тижорий ёндашишни унутманг. Унга ва унинг ғамдан адо бўлган беҳаловат оиласига дардни даволашга нечоғли машаққат ва диққат сарфлашингизни билдиринг. Улар англасинки, сиз бераётган ёки бермоқчи бўлган даво ҳар қандай тўловдан юқори туради. Шундагина беъмор сиздан ҳисоб қоғозини итоаткорона қабул қилади [ 2.97]. Буржуача мафкуранинг тиббиётнинг ёзилмаган қоидаларига, олимлик этикасига салбий таъсир қилиши роман сюжетининг турли ҳаётий воқеаларида, хилма-хил характерлар тасвирида моҳирона сингдирилган.

Сюжет кульминацияси Кариб денгизидаги Сент-Гувер оролида вабо тарқалиши воқеалари билан боғлиқ. Мак-Герк институтида бактериолог сифатида Мартин вабони енгувчи бактериофаг яратади. Аввало дунёвий машҳурликни кўзлаган институт жамоаси, Мартинни Сент-Гуверга илмий тадқиқот учун жўнатади.

Page 94: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

94

Макс Готлиб, Мартининг илмий раҳбари бактериофаг билан оролнинг фақат ярим аҳолисини эмлашни қатъи талаб қилади. Айни шу йўл билангина бактериофагнинг ҳақиқий илмий аҳамиятини исботлаш мумкин. Аммо офатга дучор бўлган орол, у ердаги аҳолининг қашшоқ, нажотсиз ҳаёти Мартинга кучли таъсир қилади. Ёш олим, ҳар қандай тажриба кузатувларини йиғиштириб, бутун орол аҳлига вакцина қилишдан ўзини аранг тийиб туради. Бутун орол аҳолисини дарҳол вабодан қутқариш афзалми ёки бутун инсониятни абадий вабо офатидан холос этишми? Ушбу савол Мартинни оролга келган илк кунлар қийнаган бўлса, хотини Леоранинг вабодан вафот қилиши уни ҳеч иккиланмай ҳаммани ёппасига эмлашга мажбур қилади. Мартиннинг ушбу ҳаракати инсонпарварлик фандан устун туриши кераклигига ишора қилади. Илм-фан тобора тараққий этаётган йигирма биринчи асрда илмий этика умумбашарий қадрият сифатида долзарблик касб этар экан, “Эроусмит” романиниг аҳамияти ошиб бораверади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:1. Дўстмуҳаммад, Қудрат. Нобел мукофоти олган адиблар (1901—2000

йиллар). –Т.: “Маънавият”, 2002.—256 б.2. Льюис С. Эроусмит: Роман/ Пер. С англ. Н. Вольпин;--М.: Правда, 1990.—

480 с.

Page 95: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

95

СЎЗЛАРАРО МАЪНОВИЙ МУНОСАБАТЛАР ҚИСҚАЧА ТАЛҚИНИ

Машарипова Наргиза Отахоновна (2-босқич таянч докторант (PhD), Урганч давлат университети)

Сўз ва бошқа лисоний бирликлар бирор киши бошқаларга маълум қилишни мўлжаллаётган предмет ва ҳодисани номлаш, ифодалаш учун хизмат қилишини инобатга олган ҳолда маъно тил бирликларининг воқелик билан муносабатини акс эттирувчи ҳодиса эканлигини ҳам алоҳида таъкидлаш зарурдир.

Зеро, “маъно” калимасининг ўзи нақадар сеҳрли, пурмазмунли эканлигини унутмаслигимиз лозим. Этимологик тадқиқотлар кўрсатишича, немис тилидаги bedeutung “маъно” сўзининг ўзагида қадимги герман тилларидаги diot “қабила, халқ” туради ва ҳозирги тилдаги deutch “немисча” даставвал “ўз қабиласига, халқига оид, тегишли” мазмунига эга бўлган. Шунингдек, венгер тилидаги maguards “изоҳламоқ, тушунтирмоқ” феъли қабиланинг номи (maguar)дан олинган ва унинг илк мазмуни “венгер тилига таржима қилинмоқ ва шу аснода тушунарли бўлмоқ” қабилида англашилган. Рус тилидаги “смысл”нинг негизини “мысль” сўзи (қиёсланг: с+мысль; за+мысль; до+мысль) ташкил қилади ва бу сўзнинг санскритдаги муқобили – manas, яъни “маъно”, “маъни”. Венгер тилидаги ertelem “онг, мазмун” сўзининг ўзагини ташкил қилувчи er-; ўзб.- эриш – туркий тиллардан ташқари, муғул ва қалмоқ тилларида ҳам сақланган. Ўзбекча “маъно” калимаси “маъни” ва “маънавий” сўзларига бевосита боғлиқ бўлиш орқали ақлан ҳамда руҳан бойиш, моҳият ва аҳамият касб этиш мазмунига яқинлашади.

Тил лексик қатламларининг систем характерга эга эканлиги узоқ йиллар давомида тилшунослар ўртасида баҳсу мунозараларга сабаб бўлиб келган. Ўзбек тилшунослигида ҳам тилнинг луғат қатламини яхлит бир тизим сифатида ўрганиш соҳасида қатор тадқиқотлар амалга оширилган. Систем лексикология асослари фан тараққиётининг турли даврларида амалга оширилган бир қатор ил-мий тадқиқотларда ўз аксини топди. Бинобарин, ўзбек тилшунослигида систем лексикологиянинг шаклланиб, тараққий этиш йўлларини Сафарова Р. ўз ишлари-да қуйидаги босқичларга бўлади:

а) биринчи босқич. Сўз ва лексема орасидаги фарқ, семалар ва уларни таркибий қисмларга ажратиш йўллари, айрим сўз жуфтларининг семантик таркибини (структурасини) аниқлашда намоён бўлади

б) иккинчи босқич. Систем лексикологиянинг тараққиёт босқичи сўзларни тематик ва лексик-семантик гуруҳларга бирлаштириб, маънони тарки-бий қисмларга ажратиб ўрганиш билан характерланади. Худди шу босқичда ўзбек тили лексикологиясида ҳам сўзларни лексик-семантик гуруҳларга бирлаштириб ўрганиш, яъни систем тилшунослик, систем лексикология асослари шакллана-ди. Худди шундай асосга таянган ҳолда систем лексикологияда алоҳида лексик-семантик гуруҳлар сифатида асосан синонимик маънолар асосида боғланган лексик парадигмалар, антоним маънога эга бўлган сўзлар гуруҳи, турли тематик ва лексик-семантик қаторлар, лексик парадигмалар тадқиқот манбаи бўлиб келди.

Page 96: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

96

Олтмишинчи йилларнинг охирига келиб, Ғарбий Европа ва кейинчалик рус тилшунослигида ҳам систем лексикологияда маълум бўлган лексик-семантик гуруҳлар синонимик ҳамда антонимик парадигмалар билан бир қаторда, луғавий бирликлар орасидаги лексик-семантик муносабатнинг янги бир тури- гипони-мия ажратилади.

Тил таркибидаги лексик маънолар доимо ўзаро маълум муносабатда бўлгани боис, сўзлар англатган маъноларига кўра бир-бирига яқин, бир- бирини инкор қилиши, бир-бирига қарама қарши маъно англатиши ва ҳок. лисоний ҳодисалар ривожини кузатиш мумкин. Лисоний ҳодисалар нуқтаи назаридан улар англатган маъно, мазмун кесимида айрим тилшунослар назарияси тадқиқини ўрганиш жараёнида тилшунос олим Д.А.Круз ўзининг Lexical Semantics (1986:86-88) асарида синф (гуруҳ)лар ўртасидаги муносабатлар тадқиқини қуйидагича баён қилган:

Congruence (мувофиқлик, уйғунлик) категорияси остида: 1. identity (ўхшашлик, бир хиллилик): class A and B have the same members; А ва В синф (гуруҳ)нинг бир хил бирликларга эга бўлиши.

2. inclusion (ўз ичига олиш, қамраб олиш): сlass B is wholly included in class A; В синф (гуруҳ) тўлалигича А синф (гуруҳ) таркибида.

3. overlap (бир-бирини (қисман) қопламоқ, қисман ўхшамоқ): class A and class B have members in common but each has members not found in the other; A синф (гуруҳ) ва B синф (гуруҳ)нинг умумий бирликларга эга бўлиши билан бир қаторда умуман бир-биридан фарқланувчи бирликларининг мавжуд бўлиш ҳодисаси.

Page 97: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

97

4. disjunction (алоқадор бўлмаслик, фарқли бўлиш): class A and class B have no members in common; А синф (гуруҳ) ва В синф (гуруҳ) умумий бирликларга эга эмас.

Юқоридаги синф (гуруҳ)лар ўртасидаги 4 та асосий муносабатлар нафақат

маъновий муносабатларнинг асос гуруҳини яратишда, балки деярли барча бошқа маъновий муносабатларга тегишли бўлган тизимли вариантлар гуруҳини белгилаш учун ҳам моделни шакллантиришга хизмат қилади. Асосий (туб) лексик муносабатлар умумий маънода мувофиқлик муносабатларига ва вариантлар эса мувофиқлик вариантларига алоқадорлиги билан изоҳланади.

Эътиборингизга ҳавола этилган модел сўзлараро муносабатлар гуруҳи изоҳи, таърифини келтиришга асосан 2 та усул (йўналиш) орқали ёндашишни тақозо этади. Биринчи усул доирасида референт нуқтаи назаридан фойдаланиш назарда тутилади. 2 та А ва В лексик бирликларга аниқлик тубандагича белгиланади, яъни улар тегишли бўлган гуруҳлар биттаси бошқаси таркибида бўлиши ёки қисман фарқли, фарқли ёки бир хил гуруҳлар сирасига кириши аниқланади. Бу ёндошув жуда қулайлиги ва кўп ҳолларда манба (ресурс)га эга бўлиши билан бир қаторда бир нечта камчиликлардан ҳам иборатдир (ҳатто “итлар синф (гуруҳ)и” тушунчасига етарли миқдорда тафсилот берилган ҳолатда ҳам). Ёндошувнинг талаб доирасида умумий эмаслиги унинг яна битта қийинлик даражасини белгилайди. Маълумки, кўплаб сўзлар тўғридан-тўғри маълум бир референтлар синфини ифодаламайди (масалан, air, some, usually, however). Яна unicorn, elf, dragon сўзларини ҳам таҳлил қилиб кўрайлик. Айтайлик, unicorn (афсонавий бир шохли от) ва animal (ҳайвон) сўзлари ўртасида семантик боғлиқлик, алоқа бор, аммо афсонавий бир шохли от ҳайвонлар синфига кирмаслиги масалага янада чуқурроқ ёндошишни тақозо этади. 2 та лексик бирлик X ва Y ўртасидаги маъновий муносабатлар тадқиқига ойдинлик киритиш усулларидан бири бу, тўғридан-тўғри маъно нуқтаи назаридан муносабат билдириш, X ва Y бир хил структуравий позицияни эгаллаган параллел гаплар ўртасидаги семантик

Page 98: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

98

муносабатларни таҳлил қилишдир. Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш зарурки, семантика соҳаси мавзулари қанчалик

муҳокама қилинишига қарамасдан, уларнинг ҳудуд доираси тобора кенгайиб бораяпти ва бошқа фан соҳалари билан муносабати янада мустаҳкамланиб, ўз долзарблиги ва қўҳналигини ҳеч қачон йўқотмасдан, ҳар доим баҳс-мунозарага чорлаши билан аҳамиятлидир. А.Е. Кибрик айтганидек, «тиллар оламининг охири йўқ ва бундай турли-туманлик шу даражадаки, ҳеч қандай илмий-назарий фантазия лисоний воқелик билан баҳслаша олмайди». Семантика тарихи масаласи ҳақида сўз юритар эканмиз, юқорида келтирилган қисқа таҳлил асносида шуни айтиш мумкинки, у бошқа тилшунослик тармоқлари тарихи каби бир текис жараёнда кечмаган. Шунга қарамасдан, замонавий тилшуносликда кечаётган «инқилобий» ўзгаришлар йўлидан бораётган семантика фанининг барча соҳалари бир миқёсда ёритилмаганлиги мазкур тадқиқот майдонининг янада чуқурлашиши, кенгайиши зарурлигидан далолатдир.

Фойдаланилган адабиётлар1. Cruse D.A. Lexical Semantics. Cambridge. Cambridge University Press. 19862. Ulrych M. Translating texts from theory to practice. Cideb Editrice. Rapallo,

Italy. 19923. Сафаров Ш. Семантика. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти. Тошкент. 20134. Бутаев Ш. Инглизча-ўзбекча, ўзбекча-инглизча луғат. 80 000 сўз ва ибора.

English-Uzbek, Uzbek-English Dictionary 80 000 words and expressions. Ўқитувчи. Тошкент. 2013

5. Апресян Ю.Д. Лексическая семантика–Синонимическая средствa языка. –M.: Наука,1974. –C. 56.

6. Кибрик А.Е. Константы и переменные языка. –СПб.: Алетейя, 2003. –C. 33.7. Кобозева И.М. Лингвистическая семантика: Учебное пособие. –M.: Эдито-

риал УРСС, 2000. –C. 74.8. Lyons J. Semantics. 2 vols. –Cambridge: Cambridge University Press, 1977. p.

82.9. Lyons J. Structural semantics: An Analysis of Part of the Vocabulary of Plato.

–Oxford: Oxford University Press, 1963. p. 127.10. Kronasser H. Handbuch der Semasiologie: kurze Einführung in die Geschichte,

Problematik und Terminologie der Bedeutungslehre. –Heidelberg, 1952. p. 76.

Page 99: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

99

LEARNING AND TEACHING ENGLISH IN LAND MANAGEMENT TREND.

(ON EXAMPLE GEORAPHIC INFORMATION SYSTEM)

Fattoyeva Zarina Rakhmatovna, Sulaymonova Dilnoza Hamzayevna (assistants of Tashkent institute of irrigation and agricultural mechanization of

Bukhara branch)

Studying English as a world language is developing day by day. Where you go, you will come across with this language. If you know English well you will be able to solve your problems without any difficulties. Before only ELT teaching was the main part of leaning English but now ESP teaching is also developing rapidly.

As with most disciplines in human activity, ESP was a phenomenon grown out of a number of converging trends of which we will mention three most important: 1) the ex-pansion of demand for English to suit specific needs of a profession, 2) developments in the field of linguistics (attention shifted from defining formal language features to discovering the ways in which language is used in real communication, causing the need for the development of English courses for specific group of learners), and 3) educational psychology (learner’s needs and interests have an influence on their moti-vation and effectiveness of their learning).

An organized collection of computer hardware, software, Geographical data and personnel designed to efficiently capture, store, update, manipulate, analyze & display all forms of Geographically referenced information.

GEOGRAPHIC implies that locations of the data items are known, or can be cal-culated, in terms of Geographic coordinates (Latitude, Longitude)

INFORMATION implies that the data in a GIS are organized to yield useful knowl-edge, often as coloured maps and images, but also as statistical graphics, tables, and various on-screen responses to interactive queries.

SYSTEM implies that a GIS is made up from several inter-related and linked com-ponents with different functions. Thus, GIS have functional capabilities for data cap-ture, input, manipulation, transformation, visualization, combinations, query, analysis, modeling and output.

A map represents geographic features or other spatial phenomena by graphically conveying information about locations and attributes COMPUTERISED CARTOG-RAPHY- performing cartographic functions by means computer hardware and soft-ware.

Page 100: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

100

Computer Assisted Mapping Map(graphic) information * only graphic data is available and retrieval

* networks are not defined. Map publication * spatial relationship not defined

ADVANTAGES OF VECTOR MODEL DISADVANTAGES OF VECTOR MODEL

PRECISE EXPRESSION

LESS DATA VOLUME

FULL TOPOLOGY

FAST RETRIEVAL

FAST CONVERSION

• COMPLICATED STRUCTURE

• DIFFICULTY IN OVERLAY

• DIFFICULTY IN UPDATING

• EXPENSIVE DATA CAPTURE

ADVANTAGES OF RASTER MOD-EL

DISADVANTAGES OF RASTER MODEL

Page 101: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

101

• SIMPLE DATA STRUCTURE

• EASY FOR OVERLAY AND

MODELLING

• SUITABLE FOR 3D DISPLAY

• INTEGRATION OF IMAGE DATA

• AUTOMATED DATA CAP-TURE

• LARGE DATA VOLUME

• LOW PRECISION

• DIFFICULTY IN NETWORK

ANAYLYSIS

• SLOW CONVERSION

Students learn English for a specific purpose, represented by studying subject mat-ter, to gain and develop appropriate knowledge and skills through English. Students study ESP not only they are interested in English language but because they have to perform a task in English. Their command of the English language must be such that they can reach a satisfactory level in their specialist subject studies. In other words, stu-dents who have studied English for Specific Purposes during their universities years, would be easy for them to adapt to their work conditions and would be easily employed in their fields.

USED LITERATURE1. Paul Longley et al. Geographic Information Systems and Science.-UK 2nd Edi-

tion “Joxn wiley & Sons Ltd., 2005. – 517 p2. C.V. Garbuk, I.E.Gershenzon. Kosmicheskie sistemы distantsionnogo zond-

irovanie zemli. M.: izdatelstvo A i B, 1997.-296 s3. European Scientific Journal January 2014 edition vol.10, No.24. http://gis.iitam.omsk.net.ru/5. http://gisa.ru

Page 102: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

102

ОБУЧЕНИЕ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОМУ ПЕРЕВОДУ В НЕЯЗЫКОВОМ ВУЗЕ

Сулаймонова Дилора Абдурахмановна, Давлатова Мухайё Хасановна ( ассистенты Бухарского филиала Ташкентского института инженеров

ирригации и механизации сельского хозяйства)Аннотация: статья раассматрывает вопросы формирования и развития

навыков перевода специализированной литературы у студентов неязыковых вузов.

Ключевые слова: специализированная литература, перевод, техника перевода, переводческая компетенция, компьютерный перевод, экстралингвистические знания

Благодаря крупным изменениям во всех сферах современного общества, возросла потребность в переводческой деятельности. Новое отношение к иностранному языку в последние годы стало заметно набирать силу и приобретать значение профессиональной необходимости для будущих специалистов. Все больше выпускников вузов стали работать в сферах большого и малого бизнеса, так или иначе связанными с иностранными партнерами или новыми технологиями, требующими знания иностранного языка. Участие специалистов в непосредственных и опосредованных контактах потребовало от них умения адекватного понимания и перевода специализированной литературы, необходимой для эффективного осуществления их профессиональной деятельности.

Основным направлением в изучении специальности на иностранном языке в неязыковом ВУЗе принято считать формирование навыков чтения специальной литературы и беседы по специальности, но для того, чтобы точно понимать иноязычный текст, необходимо уметь переводить его с иностранного языка на родной. И степень владения навыками и умениями перевода текстов по специальности напрямую зависит от обучения технике перевода.

Существуют различные методы обучения «правильному» переводу. При этом главную роль играет формирование у студентов переводческой компетенции, под которой понимается совокупность знаний, навыков и умений, позволяющих переводчику успешно решать свои профессиональные задачи. Формирование переводческой компетенции включает в себя развитие рационального компонента: объяснение общей цели перевода, постановка и отработка задач переводчика, знакомство с возникающими при переводе противоречиями и способами их разрешения; развитие интуитивного «языкового чутья»; наличие экстралингвистических знаний из различных специальных областей. 1

Дифференциация и классификация различных видов перевода ( устный и письменный, последовательный и синхронный, вольный, дословный, реферативный и др.) связаны со специальными требованиями и задачами и предполагает наличие у переводчика определённых навыков и умений.

Перевод – сложный мыслительный процесс. В связи с этим, преподавателю надлежит иметь достаточный опыт работы и уровень владения языковым материалом, чтобы выстраивать каждое занятие в интенсивной форме с привлечением различных дидактических методов и информационных технологий.

Прежде чем переходить непосредственно к обучению переводу, с первого же

Page 103: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

103

занятия следует обратить внимание на умение студентов пользоваться двуязычным словарем. Зачастую выясняется, что нечеткое знание алфавита создает основные трудности в поисковой работе со словарем. Многие студенты уверены в том, что электронный переводчик полностью заменил двуязычные словари, поэтому на первых этапах внеаудиторной работы с текстами они полностью полагаются на компьютерный перевод.

В условиях неязыкового вуза целесообразно говорить об овладении навыками перевода научного текста по специальности с иностранного языка на родной, что требует наличия у специалиста специфических языковых навыков и умений. Следует отметить, что при этом формирование и развитие навыков перевода специализированной литературы подразумевает преодоление лексического барьера и, соответственно, необходимость владения частотным словарем по специальности. Также следует иметь в виду необходимость владения определенной лексикой терминологического характера, которая существенно облегчает понимание иноязычного текста. 3

Основным объектом работы становится иноязычный текст по изучаемой специальности, и эта работа должна включать следующие этапы:

- ознакомление с наиболее сложной незнакомой лексикой до прочтения текста, ее фонетическая отработка, транскрибирование, запись;

- прочтение текста про себя и вслух (не менее 2-х раз) для понимания основной идеи текста;

- поиск знакомой лексики, интернациональных слов и терминов, содержание которых понятно из контекста;

- определение основного содержания текста на основе понимания интернациональной и знакомой лексики;

- чтение абзацев и отдельных предложений;- определение значения незнакомых слов из контекста;- перевод отдельных предложений путем определения в нем главных

и второстепенных членов, что подразумевает хороший уровень владения грамматическим материалом;

- составление краткого и подробного плана для изложения содержания текста;- заметки, аннотации для изложения содержания.2Таким образом, можно отметить, что подобный подход к работе над иноязычным

текстом является наиболее эффективным для его полного понимания.В современном мире в последнее время, благодаря возросшим контактам и

сотрудничеству на самых разных уровнях и в самых различных областях, требуется не только знание иностранного языка, но и умение адекватно интегрироваться в межкультурное пространство, умение свободно взаимодействовать с представителями другого языка и другой культуры. Таким образом, межкультурная и межъязыковая коммуникации являются обязательным условием эффективного общения с помощью перевода, поэтому обучению переводу в неязыковом вузе следует уделять больше внимания и выделять по возможности больше часов на отработку практических задач.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1.Латышев Л.К., Технология перевода, 2005, «Академия»2.Рейс К. ,Классификация текстов и методы перевода, сб.ст. М., 1973

Page 104: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

104

3.Смольянина Е.А.Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике, журнал «Историческая и социально-образовательная мысль», №3/2012

Page 105: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

105

СЛОВАРНАЯ РАБОТА-ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОВЛАДЕНИЯ РУССКИМ ЯЗЫКОМ В УЗБЕКСКОЙ АУДИТОРИ

Абдуллаева Набия Идрисовна, Артикова Мавжуда Максудова ( ассистенты Бухарского филиала Ташкентского института инженеров

ирригации и механизации сельского хозяйства)Аннотация:в статье, опираясь на существующую литературу и собственный

опыт преподавания русского языка, автор представляет особенности словарной работы.

Ключевые слова: словарный состав, словарный запас, русское произношение, активный словарь, пассивный словарь, перевод, активизация.

Общепризнано, что для практического овладения русским языком немаловаж-ную роль играет словарная работа. Словарный состав – основа изучения языка. Работа над словом является трудоёмким для учащихся процессом, направлен-ным на развитие речи и развитие мышления. Словарная работа в обучении не-русских русскому языку – это большой и сложный комплекс различных видов и методических приёмов, применяемых на занятиях по развитию речи, изучению и усвоению практических правил грамматики, по привитию навыков русского произношения, при чтении художественной и специальной литературы и т.п. Не-обходимость в специальной работе по обогащению словарного запаса учащихся определяется, во-первых, исключительно важной ролью слова в языке: являясь центральной единицей языка, оно несёт разнообразную функционально-сти-листическую и грамматическую информацию, занимая определённые позиции в коммуникативных единицах-предложениях, слово обеспечивает акты речево-го общения людей; во-вторых, потребностью в постоянном пополнению запаса слов.

Для практического овладения русским языком недостаточно только знакомство с большим количеством русских слов. Каждое вновь усвоенное слово должно войти в активный словарь ученика, чтобы ученик его понимал, знал и умел употреблять в речи во всех формах. Этого можно добиться, систематически повторяя изученные слова. Закрепление новых слов и словосочетаний требует большого количества упражнений творческого характера. Некоторые преподаватели при изучении нового текста ограничиваются заданиями, данными после учебных текстов. Но, как показывает опыт, при чтении каждого учебного текста, во время вопросно-ответных бесед по изученным текстам и на темы, близкие к ним, следует применять самые разнообразные приёмы активизации. Словарная работа в ее планомерной и систематической реализации состоит из следующих аспектов:

1) понимание русских слов;2) анализ связи слов в предложении;3) выработка умений строить предложения, правильно употребляя русские

слова;4) логико-грамматическая связь отдельных предложений, т.е. последовательное

изложение мысли.Реализовать эти аспекты можно как последовательно: первый будет служить

фундаментом для второго, второй для третьего и т.д. – так и одновременно на различном лексическом материале. Например, на одном занятии сочетается усвоение новых слов (первый аспект) и упражнения в составлении предложений на ранее усвоенном лексическом материале (третий аспект).

Page 106: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

106

На занятиях по русскому языку применяются такие основные способы семантизации русских слов:

1) толкование лексического значения слов по-русски;2) подбор синонимов и антонимов;3) перевод на узбекский язык.Перевод – один из основных способов объяснения значения русских слов, но

не единственный. Он используется в том случае, если нет других средств, точно и быстро раскрывающих содержание незнакомого русского слова.

Пользуясь переводом на родной язык как средством объяснения новых слов, учитель учитывает:

а) возможность точного по значению перевода;б) целесообразность перевода отдельного слова или целого словосочетания, в

которое это слово входит;в) необходимость перевода слова, несмотря на то, что оно уже объяснилось,

но в другом сочетании и в ином значении;г) целесообразность объяснения на родном языке.Обычно для заучивания и активного усвоения преподаватели дают отдельные

слова. Хотя ученики и заучивают эти слова, но в речевой практике они не умеют ими пользоваться. Правильное и прочное усвоение значения слова лучше всего достигается при введении его в предложения и словосочетания.

В пополнении словарного запаса нерусских студентов большое значение имеет внеаудиторное чтение.

При чтении литературы, как показывает практика, на каждой странице среднеподготовленному студенту встречается от 3 до 10 незнакомых слов. Студент должен выписать в тетрадь и усвоить не менее 200-250 слов. Во время приёма домашнего чтения проверяется тетрадь с записью слов и словосочетаний, выясняется, все ли непонятные слова выписаны студентом; выборочно с каждой страницей проверяется знание нескольких слов. Во время пересказа содержания текста обращается особое внимание на умение строить предложения, правильно излагать содержание прочитанного.

При приёме домашнего чтения проверяется также степень знания студентами терминов, специальных оборотов речи. С этой целью студент составляет предложения по образцам. Подобная же работа проводится по газетным статьям: студенты готовят трёхминутный рассказ о содержании прочитанной газетной статьи, используя термины.

Полноценная и эффективная словарная работа по русскому языку не мыслится без умения обучающихся пользоваться словарями разного типа. Для успешного пользования словарем обучающийся должен отлично знать, во-первых, русский алфавит и, во-вторых, порядок в систему построения словарных статей, различные словарные пометы.

Чтобы студенты не только свободно и быстро, но и самостоятельно пользовались словарем, необходима выработка у них навыков работы со словарем: выполнение в аудитории упражнений на нахождение в словаре указанных слов. работая со словарем, студенты приобретают навыки быстрого отыскивания в словаре нужных слов. Затем даются упражнения на проверку понимания условных обозначений, встречающихся в каждой словарной статье. Для успешной работы со словарем студенты должны также уметь легко восстанавливать начальную форму слов, которые им встречаются в тексте в разных (косвенных) формах.

Студент должен хорошо ориентироваться внутри каждой словарной статьи, разбираться в обозначении грамматических форм слова. Так, например, русские

Page 107: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

107

существительные имеют грамматическую характеристику: форма родительного падежа единственного числа, ударение и его перемещение; отсутствие формы множественного или единственного числа у некоторых существительных и др. Глагол, например, в словарной статье обычно получает такую грамматическую характеристику: формы 1-го и 2-го лица единственного числа настоящего времени (или будущего простого), прошедшего времени, управления и т.п.

Приводим образцы заданий по работе со словарями.Выпишите из текста существительные и глаголы; существительные поставьте

в форме именительного падежа единственного числа, а глаголы – в инфинитиве. Все эти слова запишите в алфавитном порядке.

Дома студенты должны отыскать эти слова в словаре и записать их перевод. На доске записывается ряд слов или фамилий, начинающихся с одинаковой

буквой, например: Владимиров, Виноградов, Васильев и др.Кроме русско-узбекских словарей студенты пользуются и толковыми

словарями, напрмер, словарем С.И.Ожегова. Студенты получают параллельное задание: одни и те же слова находить и в русско-узбекском, и в толковом словарях. В первом они находят перевод данных русских слов на узбекский язык, во втором – их толкование. Потом заполняют специальные таблицы такого типа.

Русское слово Перевод ТолкованиеСвободолюбивый

-ая, -ое, -ые

Деятель (м.р.), -я

Поджигатель (м.р.), -я

Отчетливый, -ая. –ое,-ые

Эрксевар

Арбоб

Ўт ўювчи, олов ёқувчи

Аниқ, равшан, очиқ, ойдин, яққол

Любящий свободу, проникнутый стремлением к свободе, к независимости

Лицо, проявившее себя в какой-нибудь о б щ е с т в е н н о й деятельности

Тот, кто совершил поджог со злым умыслом

1) раздельный, четкий, раз-борчивый

2) ясный, точный, вполне понятный

Таким образом нерусские студенты приобретают умения и навыки работы со словарем. расширять свой словарный запас студенты могут в легкой игровой

Page 108: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

108

форме: решая крассворды, лексические задачи, придумывая диалоги, тем самым они упрощают себе учебный процесс и обогощают свой язык.

Конечной целью словарной работы является использование cстудентами новых слов в собственных высказываниях. Поэтому в методике говорят об активном и пассивном словаре. Основное отличие активного словаря от пассивного проявляется в уровне владения словом. Слово входит в активный словарный запас студента если он осознаёт значение этого слова, умеет правильно сочетать его с другими словами и уместно употреблять в своей речи.

Словарная работа является непростой задачей для нерусского студента.Предложенные методы и приёмы могут помочь студенту понять принцип работы со словом и применять их при самостоятельном изучении языка.Таким образом, все этапы работы с лексическим материалом взаимосвязаны и представляют собой процесс овладения лексикой русского языка как иностранного. Для того чтобы избежать забывания слов, преподавателю необходимо постоянно повторять слова, использовать их на занятиях, возвращаться к ним и активизировать их.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1.Бабаджанов Словарная работа при обучении русскому языку учащихся-уз-

беков. – Т; Укитувчи, 19892.Шанский Н.М. Что значит знать язык и владеть им.-Л.: Просвещение, 1989.

Page 109: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

109

G‘AZAL JANRIDA BEGONA BAYT TUSHUNCHASI Abdusayimova Dilfuza O’ktam qizi

(Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti talabasi)

Ilmiy rahbar: Iqboloy Adizova ( Filologiya fanlari nomzodi, dotsent)

Annotatsiya: Ushbu maqolada g’azalshunoslikda muammo bo’lib kelayotgan “be-gona bayt” tushunchasi va aynan shu baytning “begona” atamasi bilan atalishi qa-nchalik haqiqatga muvofiqligi keng yoritilgan. Undan tashqari g’azalda sujet va kom-pozitsiyaning qay darajada o’rni borligi ham izohlab o’tilgan va g’azal turlariga ham alohida to’xtalgan.

Kalit so’zlar: matla’, maqta’, begona bayt, sujet, kompozitsiya, parokanda g’azal, yakpora g’azal, musalsal g’azal, voqeaband g’azal, lirika, lirik chekinish.

G‘azal- mumtoz adabiyotda eng ko‘p tarqalgan lirik janr. G‘azal atamasi dastlab VI-VII asrlarda paydo bo‘lib, X asrda fors adabiyotiga, XIV asr boshlarida turkiy ad-abiyotga kirib kelgan. Turkiy tildagi ilk g‘azal namunalarini Xorazmiy va Rabg‘uziy yaratgan. Turkiy adabiyotda g‘azalning ilk namunasi “Qissasi Rabg‘uziy” da uchraydi. G‘azal adabiy atama sifatida aruz vaznida ishq-muhabbat haqida yoziladigan , a-a, b-a, d-a, e-a… tarzida qofiyalanadigan, baytlardan tashkil topgan, matla’ va maqta’ga ega bo‘lgan she’rni anglatadi. G‘azalda uchta baytning alohida nomi bor: birinchi bayt –“ mat’la” deyiladi; oxirgi bayt – “maqta’”; agar maqta’dan oldin keladigan baytda lirik chekinish qilingan bo‘lsa bunday bayt – “begona bayt” deyiladi.

Begona baytning o‘ziga xosligi shundaki, u g‘azalning oldin kelgan baytlaridagi umumiy tasvir yoki bayonga bevosita bog‘lanmasligi, nisbatan erkinroq fikr – muloha-zani ifodalashi mumkin. Ammo bu yerdagi begona so‘zini nisbiy ma’noda tushunish kerak. Shoir begona baytda ham oldingi baytlarning umumiy ma’no-mazmuni imkon bergan darajada, boshqacha aytganda, qaysidir ma’noda ulardan kelib chiqib lirik che-kinish qiladi. Atoqli shoirimiz Abdulla Oripov shunday deydi: “Bu baytda shoir kimni maqtagisi kelsa, maqtaydi, kimni yomon ko‘rsa, undan alamini oladi, g‘azal umum yo‘nalishiga u qadar bog‘lanmaydiganroq gapi bo‘lsa, shu yerda aytib qoladi”.1

Adabiyotshunoslikda “lirik chekinish” degan tushuncha mavjud. Lirik chekinish bu – asar davomida mazmuniy jihatdan biroz chetga chiqqanday bo‘lib, kutilmagan birorta fikr yoki mulohazani aytish, bayon yoki tasvirini keltirib o‘tish, qo‘shimcha ma’no kiritish. Begona bayt ham lirik chekinishning aynan o‘zi. Begona bayt aynan g‘azalgagina xos, ya’ni g‘azal uchun xos bo‘lgan termin. Asosiy xususiyatlari shun-daki, “begona bayt”ning o‘rni va hajmi aniq. O‘rni g‘azalning oxirgi bayti bo‘lgan “maqta’”dan oldin joylashadi. Hajmi esa aniq belgilangan: bir bayt ya’ni ikki misra.

G‘azalchilikda “begona bayt”ning o‘rni va ahamiyati aynan Navoiy g‘azallarida navoiyshunoslar tomonidan yaqqol kuzatilganligi va tahlil etilganligi olimlarimiz to-monidan ko‘p ta’kidlangan. Va bu o‘rinda “begona bayt” atamasini qo‘llash Navoiy g‘azallariga nisbatan g‘arizlikni keltirib chiqaradi. Chunki Navoiy g‘azallarida asar mazmuni bilan bog‘lanmagan baytning o‘zi mavjud emas. Buni esa Navoiy g‘azalning

1 Adabiyot darslik. 8-sinf uchun o’quv qo’llanma. G’azal haqida nazariy ma’lumot.

Page 110: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

110

aynan parokanda (baytlar o‘rnini o‘zgartirib qo‘ysang ham hech narsa o‘zgarmaydigan g‘azallar) turini qattiq tanqid qilganidan bilish mumkin. Ya’ni g‘azal quyidagi turlarga bo‘linadi:

• Parokanda g‘azallar(bunda baytlar bir-biridan o‘ta mustaqil bo‘ladi, ularning o‘rni almashtirilsa ham unchalik sezilmaydi);

• Yakpora g‘azallar( bunda baytlar mantiqan ketma-ketlikka ega);• Voqeaband g‘azallar( bunda baytlar ketma-ketligini sujet, ya’ni muayyan

voqea tasviri boshqaradi);• Musalsal g‘azallar(bunda baytlar o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘ladi,

ma’no-mantiq jihatidan kuchli tarzda biri ikkinchisini taqozo etib keladi). G‘azalning bunday turlanishi baytlar mustaqilligi, ya’ni qo‘shmisralarning o‘zaro

bog‘liqligi, mantiqiy ketma-ketligi va bir-birini taqozo etish darajasiga asoslangan. Ammo bunday turlanishning g‘azal asosiy qonuniyatlariga zid kelgan holatlarini kor-ish mumkin va bu kabi turlanish g‘azal uchun muammoli holatlarni keltirib chiqaradi. Va bu turlanish qanchalik mutanosibligini tahlil davomida ko‘rib chiqamiz.

Aslida esa g‘azal baytlari nisbiy ma’noda mustaqillikka ega. Ya’ni har bir bayt imkon qadar til talablariga ko‘ra tugallangan alohida jumladan iborat bo‘lishi, umumiy matndan yulib olib o‘qiganda ham tugal ma’no-mazmunni anglatishi lozim. Navoiy g‘azallarini tahlil qilganda esa baytlarning g‘azal ichida chambarchas bog‘liqligini va yuqorida aytib o‘tilganidek umumiy matndan yulib olib o‘qiganda ham tugal va sermazmun ma’no ifodalay olishini kuzatishimiz mumkin. Navoiy g‘azaliyotining mu-kammalligi va diltortarligi ham ana shunda. Shoir g‘azallarida baytlar umumiy matnda bir-biridan aslo uzoqlashmaydi, baytlar o‘zaro chambarchas bog‘lanadi va shu bilan bir qatorda Navoiyning har bir baytini umumiy matndan yulib olib uni shohbayt da-rajasida ko‘rish mumkin. Navoiy g‘azalshunoslikda mana shu ikki asosiy xususiyatni jipslashtira olgan. G‘azalning tub mohiyatini ochib berishda Navoiy g‘azaliyotidan unumli foydalanib kelingan va hozirda ham Navoiy g‘azallarini o‘rganish mumtoz adabiyotimiz uchun eng dolzarb masalalardan biri.

Endi esa asosiy mavzuga qaytsak: ya’ni g‘azaldagi lirik chekinish tushunchasini «begona bayt» deb atash qanchalik to‘g‘ri?

G‘azalda lirik chekinish xarakterini olgan bu bayt g‘azal tuzilishiga zo‘rma- zo‘raki kiritilgan emas, ular g‘azal mazmunini to‘la yoritishga xizmat qiladi va bu bayt g‘azalga begona bo‘lmaydi. Chunki lirik chekinish zimdan asosiy mavzu bilan bog‘liq. Va eng asosiysi, g‘azalga yanada falsafiy qarash va mazmun baxsh etadi.

Lirik chekinishda san’atkor asarida yaratayotgan syujet voqealaridan o‘zi ham ta’sirlanib ketadi, qalbida tug‘yonlar, hislar, fikrlar quyilib kelaveradi. Shu jarayon-da syujet voqealarini ma’lum ma’noda to‘xtatadi-da, shu syujetdan kelib chiqib ana shu kechinmalarni ifodalaydi. Bu holat esa lirik chekinishni keltirib chiqaradi. Aynan lirikadagi lirik chekinish ham albatta asar syujeti va kompozitsiyasiga bog‘liq va un-ing mahsulidir. To‘g‘ri, lirikaning asosini belgilovchi xususiyati sifatida uning tuyg‘u va kechinmalarni ifodalashi tushuniladi, ya’ni nasrdan farqli o‘laroq lirika voqeilikni tasvirlamaydi. Adabiyotshunos olim Dilmurod Quronov aytganidek: “ Lirika uchun voqeilik lirik qahramon ruhiy kechinmalarining asosi, ularga turtki beradigan omil

Page 111: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

111

sifatidagina ahamiyatlidir”.2 Lirika voqeilikni tasvirlamasa-da, u ham ma’lum syujet chizig‘ida tiziladi va lirik asarda voqeilik lirik qahramon kechinmalari orqali ifodala-nadi va kechinmani ifodalash uchun yetarli miqdorda voqeilik detallari olinadi. Shu jumladan lirik turning bir qismi bo‘lgan g‘azal ham xuddi shunday ma’lum bir kom-pozitsion ruhga ega bo‘ladi. U shunchaki lirik qahramonning his tuyg‘ularini ifodalab-gina qolmay, balki tub ma’nosida albatta biror voqeilikni yashirib izohlaydi. Va bunda shoir yo o‘z hayotidan yoxud o‘z hayotiga taluqli bo‘lmagan biror manzarani lirik kuyga soladi. Aynan g‘azal lirik qahramon kechinmalarini nozik tasvirlaydi va shu jarayonda shoir ham to‘lqinlanib o‘z fikr va qarashlarini kiritib o‘tadi natijada lirik chekinishni keltirib chiqaradi. Va aynan “begona bayt” lirik chekinishning g‘azaldagi ko‘rinishi hisoblanadi. “Begona bayt” ning kuchi shundaki, lirik qahramonning ho-latini anglashga va shu kayfiyat asosida ko‘ngil kechinmalarini, o‘y-fikrlar oqimini tushunishda o‘quvchi ruhiyatiga tartib beradi, to‘g‘rirog‘i yo‘ldan og‘ishtirmay olib chiqadi. Shoir begona baytda g‘azalning syujetidan kelib chiqib fikr ifodalaydi. Shu bois ham bunda “ begona” atamasini qo‘llash lirik chekinish tushunchasi uchun noa-niqlikni keltirib chiqaradi.

Shu o‘rinda, g‘azalda ham syujet bo‘ladimi degan savol tug‘iladi. Negaki, ba’zi adabiyotshunoslarning fikricha syujet epik hamda dramatik asarlarga xos bo‘lib, lirik asarlar syujetga ega emas, ya’ni ular o‘y-fikrlar, his, kechinmalar rivojini kompozitsiya bilan bog‘lab tushuntiradilar. Aslida esa lirik asar kompozitsiyasi syujet o‘rnini bosadi, o‘y-kechinmalarni muayyan tartibda uyushtiradi. Va bu masalada adabiyotshunos olim Dilmurod Quronov tadqiqotlaridan yaqqol javob topish mumkin. Olim aytadiki: “Umu-man syujetlilik bu badiiy adabiyotning xos xususiyatlaridan biri bo‘lib, barcha turdagi badiiy asarlarda ham syujet mavjuddir. Faqat shunisi borki, har bir turda, janrda syujet o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, aksariyat lirik she’rlarda voqealar tizimi mavjud emas, biroq ularda o‘y-fikrlar, his-kechinmalar rivoji kuzatiladiki, bu ularn-ing syujetini tashkil etadi”. G‘azal syujeti va kompozitsiyasi masalasiga to‘xtalishimiz boisi shuki, asosiy masala bo‘lgan “begona bayt” terminiga oydinlik kiritishda, al-batta, g‘azal syujetini his qilish joiz. Chunki, g‘azaldagi lirik chekinishni bunday ter-min bilan nomlash g‘azalning yuqorida ko‘rib o‘tilgan xususiyatlariga mutlaqo mos kelmaydi. G‘azaldagi hech bir lirik chekinish g‘azalga yot unsur emas, shunday ekan “begona” so‘zini o‘z ma’nosida tushunish noto‘g‘ri. Ta’lim jarayonida esa bunga alo-hida to‘xtalib o‘tmasdan jo‘ngina qilib “begona bayt” deb o‘rganilib kelinmoqda. Bu masalaga esa filolog olim Nusratilla Jumaxo‘jayev tadqiqotlaridan asl yechimni topish mumkin. Olim aytadiki:“Bunday bayt oddiy g‘azalxon mutolaasi uchun birmuncha murakkabroqdir. Ammo Navoiy davri o‘zbek tili va she’riyat tilining o‘ziga xos gram-matik qurilishini bilgan odam uni osongina tushunib oladi. Ushbu baytni tog‘ri tus-hunmasdan maktab darsliklarida “begona bayt” deya talqin etish holatlari ham bor. Ammo, adabiyotshunoslikda ham, xususan, g‘azalshunoslikda “begona bayt” degan tushuncha mavjud emas. Odatda, maqta’dan oldingi baytda shoir lirik chekinish tar-zida biror falsafiy xulosa, teran umumlashma fikr bayon etadi. Lekin u g‘azal baytlar-ining mazmunan izchilligiga rahna solmaydi. Oldingi baytlarga mazmunan bog‘langan 2 Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. Tosh.2004. A.Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti

Page 112: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

112

bo‘ladi. Bunday baytda izchil yoritilayotgan mavzu yuzasidan xulosa, hukm chiqa-riladi. Muammoning falsafiy yechimi bayon etiladi”.3

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent.2004. A.Qodiriy

nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2. Yoqubjon Is’hoqov. So‘z san’ati so‘zligi. “Zarqalam” nashriyoti. Toshkent.20153. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkent “O‘qituvchi” nashriyoti 1996.4. Hotam Umurov. Adabiyot qoidalari.5. Nusratilla Jumaxo‘jayev. Navoiy g‘azallari tahlili.6. Nasimxon Rahmonov. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. 7. Yoqubjon Is’hoqov. Navoiy poyetikasi.Toshkent.1983. “Fan” nashriyoti.8. Abduqodir Hayitmetov. Navoiy lirikasi. Toshkent.1961.”Fan” nashriyoti.

3 Nusratilla Jumaxo’jayev. Navoiy g’azallari tahlili.

Page 113: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

113

USING AUTHENTIC MATERIALS IN TEACHING

Abulova Zilola (a teacher of Bukhara state university)Qurbonova Dilnoza (a student of Bukhara state university)

The teaching of any subject is usually based on an analysis of the nature of the subject, teaching and learning principles rooted in research and theory related to psy-chology of education and philosophy of education. Any teaching-learning enterprise deals with syllabus, approaches/methods, materials and evaluation. In this article we shall deal with teaching-learning materials. Materials play an important role in teach-ing any subject. In teaching a language, two types of materials are used: Materials for Classroom Teaching: These materials are exclusively prepared for teaching a language, for example textbooks. Authentic materials such as pamphlets and brochures, which are meant for purposes other than teaching but are also used in a language classroom.

Authentic materials are print, video, and audio materials students encounter in their daily lives, such as change-of address forms, job applications, menus, voice mail messages, radio programs, and videos. Authentic materials are not created specifically to be used in the classroom, but they make excellent learning tools for students pre-cisely because they are authentic. There are two main categories of authentic materi-als—print and auditory. Students all can benefit from using authentic print materials

Some examples of the many types of authentic print materials include • Utility bills • Packing slips • Order forms • ATM screens • ATM receipts • Web sites • Street signs • Coupons • Traffic tickets • Greeting cards • Calendars • Report cards • TV guides • Food labels • Magazines • Newspapers Examples of authentic auditory materials include • Phone messages • Radio broadcasts • Podcasts • E-books • Movies

Page 114: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

114

• Videos and DVDs • Television programsAuthentic materials have real language. In order to achieve the objectives of Eng-

lish language teaching it is important for the English language teachers to exploit other materials around them according to the needs of learners and to create interest in them. These materials are effective and easily available.

Authentic materials provide resources for ELT teachers and offer them the opportu-nity to expose learners to materials produced for real life and out of classroom contexts. The focus is on the message and means and context are often used to help to communi-cate it. If teachers use authentic texts sensibly, they provide learners with alternatives to learn real English usage. Authentic materials help students bridge the gap between the classroom and the outside world. Many students enroll in school to learn or improve a language-related task, such as helping a child with homework or speaking English at work. Others enroll because they have personal long-term goals that involve education, such as becoming an engineer or business owner. In working with new students, teach-ers need to identify why students have come to class. When teachers know learners’ motivations, they can target instruction to meet those goals. A key way to help learners reach their goals is to use authentic, goal-directed materials.

There are a lot of sources for authentic materials, which are economic and eas-ily available every time and everywhere. They are: Agony Columns, Audio Cassettes, Brochures, Cartoons, Comics, Currency, Directories, Greeting Cards, Images, Inter-net, Invitation Cards, Advertisements, Journals, Magazines, Maps, Menus, Movies, News Papers, Notices, Post-Cards, Pictures, Product Labels, Puppets, Recipe, Songs, Stamps, TV Programmes, Tickets, Wall Papers, Weather Reports etc. There are a lot of advantages of using authentic materials in English language classrooms. They provide situational language and students are exposed to real discourse. Not only are they in-teresting for learners but are also very helpful in developing social language skills. Au-thentic materials develop creativity among teachers as well as learners and are highly motivating. They provide knowledge of real situations of life and make the learners aware of these situations. They develop ability of interpretation and are very economic and easily available everywhere. These are helpful in minimizing the level of hesitation among the learners and not only can the same material can be used to teach different classes but also encourage the learners to read for pleasure.

Ways of incorporating authentic materials in teaching:Always start with needs assessment. The first step in using authentic materials is

identifying students’ needs and goals. Teachers can do this in a variety of ways: sched-uling one-on-one intake interviews with students, conducting weekly learner focus groups and discussions, administering written needs assessment surveys, etc. Regard-less of the method of assessment, the key objective is to pinpoint each student’s goals. Teachers may need to make several attempts and reframe questions many times before students narrow their responses from a vague, “I want to learn to read” to a more pre-cise, “I want to be able to read road maps and freeway signs so I can travel outside my neighborhood.”

Page 115: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

115

Invite students to participate in the process of identifying authentic materials. Stu-dents may be puzzled when teachers ask them to bring order forms, coupons, recipes, and other non-school materials to class. They may consider these materials inappropri-ate for school, based on their earlier academic experiences or their cultural perspec-tives. Teachers can engage them in conversations about the rationale for using authen-tic materials and ask them to collect and bring authentic materials to class to support their learning goals. Collect local materials. Many teachers have a habit of collecting authentic materials wherever they go in the community. Authentic texts vary by type, region, and context. Research tells us that students will benefit more from using local authentic materials than using ones that are a step removed from their lives. For ex-ample, generic charts and maps from life skills textbooks may not be as motivating to students as the local theater schedule, local rainfall charts, or the municipal bus map. There is a wealth of local authentic materials available online, such as city council meeting agendas, library schedules, and recipes for favorite regional dishes.

Use authentic materials in authentic ways. It is important to use materials in authen-tic ways, not in traditional school-based ways. The purpose or function of authentic materials often will determine how teachers use them. For example, it is far more ben-eficial to use a current newspaper to search for relevant information, such as what the weather will be tomorrow or the best place to buy new tires, than it is to use an outdated newspaper to locate proper nouns. The first example shows authentic use of materials; the second is a school-based approach. Keeping authenticity at the forefront, teachers can help students

In conclusion, authentic materials promote ability of conversation and explanation of the students. these materials make the teaching learning process interesting.

References:

1. Bose, N. V. (2009). Using authentic materials in ESL classrooms. The Journal of English Language Teaching, 49 (3), 18-20.

2. Foppoli, J. (2002). Authentic vs graded materials in second languages. Retrieved March 26, 2011, from http://www.eslbase.com.

3. Koul, L. (2010). Methodology of educational research.Noida: Vikash Publishing House.

4. Morton, R. (1999). Abstracts as authentic materials. ELT Journal, 52 (3), 177-182.

Page 116: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

116

INGLIZ TILIDA YOZMA NUTQNI RIVOJLANTIRISHNI

BOSQICHMA-BOSQICH OLIB BORISH

Temirova Feruza

Islom Karimov nomidagi TDTU Olmaliq filiali ingliz tili o’qituvchisi

Ingliz tilida yozma va og’zaki (speaking and writing) nutq kompetensiyala-rini shakllantirish uchun til o’rganuvchilarning lug’at boyliklari inobatga olinishi muhim. Yozuv jarayonida mavzu tanlashni o’rganuvchilar ixtiyoriga qoldirish yoki aynan o’qituvchi tomonidan biron mavzu tavsiya qilinsa tanlangan mavzu yuzasidan yo’nalish berilishi va kerakli iboralar bilan tanishtirib chiqilishi lozim. Bunda ularning umumiy bilim va ko’nikmalarini e’tibordan chetda qoldirmaslik va osondan murakk-abga tomon siljish kerak.

Ingliz tilida yozish (writing) eng muhim faoliyat hisoblanadi va bu jarayonda til o’rganuvchining deyarli barcha imkoniyatlari haqida ma’lumotga ega bo’lish mumkin. Jumladan, uning so’z boyligi (vocabulary), grammatik qoidalarga rioya qilishi (gram-mar skills), ya’ni zamonlarni tog’ri qo’llay olishi, gap tuzilishida yo’l qo’yadigan xato va kamchiliklari (sentence structure).

Yozishni shakllantirish bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Avvalo talaba quyidagi so’zlar bilan tanishib chiqishi va ularning ma’nolarini o’rganishi yozma nutq haqida boshlang’ich ma’lumotga ega bo’lishi uchun muhim hisoblanadi.

Step One thing in a series of things you doTopic Subject: what the piece of writing is aboutGather To find and collect togetherOrganize To arrange in a clear, logical wayParagraph A group of related sentencesEssay A short piece of writing, at least three paragraphs longProofread To check a piece of writing for errorsEdit To change or correct a piece of writing

Ko’rganimizdek yozish bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Ya’ni, mavzu tanlash, tanlangan yo’nalishga oid fikr va mulohazalarni bir joyga yig’ish iloji bo’lsa yozib borish, paragrafni mantiqan qoralama nusxasini shakllantirish, xato va kam-chiliklarni tog’irlash. Bu jarayon pre-writing deyiladi. Quyidagi jadvalda pre-writing xaqida ma’lumot olishimiz mumkin [1.7-11]

Page 117: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

117

Pre-writing

Pre-writing aynan bir mavzuda nimalarni yozishni aniqlab olish jarayoni hiso-blanadi. Yozish uchun mavzu tanlayotganda umumiylikdan qochishga xarakat qilish kerak. Masalan ta’lim tizimi xaqida yozish tanlangan bo’lsa, maktab deb mavzu tan-lash notog’ri bo’ladi va bu mavzu paragrafimiz uchun kattalik qiladi. Chunki maktab mavzusini yana bir nechta kichik mavzularga bo’lib tashlashimiz mumkin. Masalan,

O’rganuvchilar o’zlarini qiziqtirgan mavzuni tanlaganlaridan so’ng brainstorm-ing ya’ni aqliy hujum usuli orqali fikr va mulohazalarini qog’ozga tushirishni bosh-lashlari mumkin [2.24-27]. Bu xuddi klaster usuliga o’xshaydi va ayni shu jarayon-da til o’rganuvchilar yig’ilgan fikrlarni paragrafning rejasi degan xulosaga kelishlari

Page 118: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

118

mumkin. Ularga bu reja emas, aksincha fikrlar ketma-ketligi ekanligini va ulardan qay tarzda foydalanish kerakligi xaqida yo’nalish berish lozim.

Eng so’ngida esa erkin yozish ya’ni free writing boshlanadi [1.7-11]. Bunda o’rganuvchilar o’z fikrlarini qog’ozga tushirishadi. Free writing tezkorlik va aniqlikni rivojlantirishga yordam beradi. Yozish jarayonida orfografik, grammatik xatoliklarga e’tibor bermagan holda faqatgina fikrlar ketma-ketligini qog’ozga tushirishga xarakat qilish kerak. Tayyor bo’lgan qo’lyozma paragraf bo’lishi uchun ma’lum qolipga solini-shi darslar davomida o’rgatib boriladi.

Aynan texnika oliygohlari talabalarining yozish kompetensiyalarini rivojlanti-rish esa ko’p muddat talab etadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek jarayonni olib borish-da osondan murakkablikka tomon harakat qilish lozim. Bunda o’qituvchidan bilim, ko’nikma, malaka va pedagogik mahorat talab etiladi.

Adabiyotlar :

1. Macmillan. Academic writing from paragraph to essay 2005. 7-11b

2.Saidaxmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. - .: Moliya, 2006. 24-27b

Page 119: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

119

ADABIYOT DARSLARIDA ILMIY-METODIK HAMDA TEXNOLOGIK YONDASHUV

Muxlisa HafizovaAlisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU magistri

Bugungi kunda milliy hamda jahon adabiyotining nodir namunalarini o‘qitish orqali o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy dunyosi, adabiy-estetik didini shakllantirish hamda ularda mustaqil fikrlash, obrazli tafakkurga oid bilim, ko‘nikma, malakalarni hosil qilish va rivojlantirish, shu bilan bir qatorda o‘quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o‘rgatish jarayonida olam va inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek, kitobxonlik madaniyatini shakllantirish orqali o‘quvchilarning ma’naviyatini, dunyoqarashini kengaytirib, mustahkamlab borishdan iborat.

Zero, Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ham bu borada alohida ta’kidlaydilar. “Hozirgi paytda hammamizning oldimizda juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan masala, ya’ni kitobxonlikni keng yoyish va yoshlarimizning kitobga bo‘lgan muhabbatini, ularning ma’naviy immunitetini yanada oshirishga qaratilgan ishlarimizni yangi bosqichga olib chiqish vazifasi turibdi”.[1]

Ta’lim tizimini rivojlantirish uchun olib borilayotgan islohatlar barcha uchun muhim va ahamiyatlaridir. Umumiy o‘rta ta’lim uchun mo‘ljallangan dasturlarimizga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, jahon ta’limida foydalaniladigan dasturlar darajisidadir.

B1badiiy ijod namunalarini (nasriy, she’riy, dramatik asarni) ifodali o‘qiydi, ularning

ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunadi, anglaydi va idrok etadi;badiiy asar syujetida aks etgan nutq tiplarini, tasvir, mulohazalarni o‘zgalarga

tushuntirib beradi, tasvirlangan voqea-hodisalar, obrazlar tizimiga munosabat bildiradi;shaxs sifatida adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to‘g‘ri va tushunarli

so‘zlaydi, o‘z fikrini boshqalarga yetkaza oladi;xalq maqollari, matallari, aforizmlardan og‘zaki nutqda o‘rinli foydalanadi;she’riy matn yoki uning parchasini ifodali yod ayta oladi. [2]Bu talablar bilan bir qatorda, umumiylik va xususiylik tushunchalariga ham e’tibor

qaratilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi:Birinchidan: O‘rganuvchi markazda bo‘lishi lozim;Ikkinchidan: Dasturlar individual hamkorlikda yaratilishi lozim;Uchinchidan: Pragmatik kompotentlik ta’minlanganligiga ahamiyat berish lozim;Bu talablar ham yuqorida berilgan talablar bilan bir qatorda ta’lim sifatining

samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu usulimiz ham dars samaradorligini taminlaydi.

O‘zbek adabiyotining zabardast vakili Erkin Vohidov ijodi ham davr talab qilmas ijoddir, darslikka kiritilgan asar yoki adib muayyan darajada vaqt sinovidan o‘tgan va soha mutaxassislarining e’tirofini qozongan bo‘lishi lozim. Chunki muayyan millatning badiiy-estetik tafakkuri darsliklar yordamida shakllantiriladi va shularga muvofiq bo‘ladi. Shunday ekan, bu darsliklarga kiritilgan asarlarning yuksak badiiyatga egaligi isbot talab etmaydigan haqiqat maqomida bo‘lishi lozim.

O‘quvchining Erkin Vohidov hayoti va ijodi haqida qanday ma’lumotlarga ega ekanligini tekshirish uchun, quyidagi usuldan qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi, usulni kompyuter texnologiyalaridan foydalangan yoki maxsus jadvalni qog‘ozga

Page 120: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

120

tushirib tarqatma material sifatida foydalanish mumkin. Unda o‘quvchilarga E.Vohidov adabiy merosi bo‘yicha dastur va darslikda berilgan asarlari mohiyati yuzasidan ularni shaxmat taxtasiga joylashtirish vazifasi beriladi. Ya’ni o‘quvchilarga asar nomlari hamda shaxmat taxtasiga joylashtirish shartlari izohlanadi. O‘quvchilar berilgan topshiriqni aniq va to‘g‘ri bajarsalar quyidagi ko‘rinish aks etadi. Ta’kidlash kerakki, topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilar tomonidan turli xil variantlar vujudga kelishi mumkin. Shuning uchun ham yakuniy xulosadan oldin o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning mulohazalari tinglanib, bahs-munozara tashkil etilgan holda asl mohiyat izohlanadi.

E – shoh D – vazir C, F – fil

B, G – ot A, H – rux 2 dan 2 gacha bo‘lgan qator – piyoda

44

3 3

2 „Tong lavhasi“

„Buloq“she’ri

„Sevgi“she’ri

„Iztirob“to‘plami

„Lirika“to‘plami

„Dostonlar“to‘plami

„Orzu chashmasi“

„Ona tuproq“ 2

1 „Nido“dostoni

S.Yesenin she’rlari

„Oltin devor“

„Yoshlik devoni“

„O‘zbegim“qasidasi

„Istanbul fojiasi“

Gyotening „Faust“

„Ruhlar isyoni“ 1

A B C D E F G HBu usul orqali o‘quvchi o‘zini bilimini namoyish etishi bilan bir qatorda, uni

fikrlashga o‘rgatadi, hamda asarlarning janr jihatdan turlarini ajratishga, tarjima asarlarni aniqlashga yordam beradi. Mashg‘ulot davomida barcha o‘quvchilar ishtirok etib, baholanadi.

Adabiyotlar:1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –

har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: O‘zbekiston, 2017. 49-bet

2. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi ona tili adabiyot (5-9-sinf) o`zbek tili (2-9-sinf) T. : 2017

Page 121: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

121

ТРАНСПОЗИЦИОННЫЕ, МУТАЦИОННЫЕ И МОДИФИКАЦИОННЫЕ ТИПЫ СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ

ЗНАЧЕНИЙ

Иномжонова Мадина Илхомжоновна(ТашГИВ, 2-курс китайская филология)

доцент филологических наук (PhD), Хашимова С.А.

Под словообразовательным значением понимается «значение словообразовательного ряда, выражаемое тем или иным формантом при наличии словообразовательных связей между производящим и производным словом. Словообразовательное значение – это типовое значение ряда одноструктурных образований» [1, с. 71].

Выделяют три основные типы словообразовательных значений – транспозиции, мутации и модификации, впервые предложенных М. Докулилом [2, с 128]. М. Докулил понимал под транспозицией перевод слова из одной части речи в другую при отсутствии изменения лексического значения, при этом образование относительных прилагательных является ярким примером транспозиции. По мнению ученого, модификация является процессом, отличным от транспози-ции, и являет собой частичное изменение или уточнение значения исходного слова. А мутация предполагает возникновение абсолютно нового лексического значения на базе исходного. Данная теория получила развитие в трудах Е. А. Земской, В. В. Лопатина, И. С. Улуханова, в последние десятилетия упомянутые словообразовательные процессы исследовали С. Г. Бабич, Н. А. Бекетова, Л. А. Вараксин, Т. К. Иванова, В. А. Косова, Г. К. Касимова, Е. Ю. Лизунова, О. И. Лыт-кина, В. И. Теркулов. Как отмечает С. Г. Бабича «в основе классификации семан-тических изменений, связанных с процессом словообразования, лежат два основ-ных критерия: степень тождества семантики мотиватора и деривата и тождество их синтаксической позиции» [3, с. 123]. Несмотря на то, что существуют некоторые расхождения в определении основных деривационных процессов, большинство лингвистов понимают под транспозицией изменение частеречной принадлежности деривата с сохранением или изменением семантики мотиватора, слова с транспозиционными словообразовательными значениями тождественны во всех компонентах своей семантики со значением мотивирующего слова и от-личаются от своих производящих только частеречной принадлежностью [4, с. 87].

Е. С. Кубрякова считает, что при модификационном словообразовании «происходит лишь частичное изменение или уточнение семантики исходного слова» [5, с. 147] и слова с модификационными словообразовательными значениями содержат в своей семантике дополнительный мотивирующий (модификационный) признак. Наконец, мутационные процессы приводят к значительным изменениям в семантике деривата и не зависят от его частеречной принадлежности, называют субстанцию, признак, действие, полностью отличные

Page 122: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

122

от того, что названо мотивирующим словом, например: “чай” – “чайник”, “белый” – “белеть”, “жир” – “жирный”.

Семантика производных слов, а особенно единиц композитопроизводства, является настолько сложно структурированной, что помимо основ-ных трех типов словообразовательных отношений ученые выделяют так-же мутационно-модификационные, транспозиционно-модификационные и транспозиционномутационные значения для полной реализации базовых функций языка – номинативной, синтаксической и прагматической.

Имена прилагательные, по мнению Е. С. Кубряковой, обладают свойством двойной референции: «…референции к миру действительности, типичной для класса слов вообще, и референции к миру слов, типичной для вторичных единиц номинации». Первое свойство свидетельствует о наличии у производного слова (прилагательного-композита) индивидуального лексического значения, второе же указывает на источник этого значения и особую форму его существования. Наличие собственного лексического значения позволяет считать производное слово самостоятельным номинативным знаком и дает возможность его лексико-графического оформления.

Е. Ю. Лизунова отмечает, что сложность в описании производной адъективной лексики кроется в нескольких причинах, а именно в том, что в транспонированном прилагательном аффикс зачастую выполняет лишь роль категоризатора, то есть маркирует принадлежность слова к адъективной лексике, и релятора, то есть указывает на соотнесенность признака с какой-либо другой сущностью или явлением. По мнению ученого, описание словообразовательных значений производных адъективных единиц «основывается на выявлении скрытых предикатов, не выраженных в поверхностной структуре производного». В труде Е. Ю. Лизуновой транспонированное прилагательное употребляется в значении «относительное прилагательное» [6, c. 9].

Ученый В. И. Теркулов предлагает использовать формулировку эквивалентный мотивационный тип, отмечая, что он так же, как и модификационный, мутацион-ный и транспозиционный типы, «указывает на особенности семантических отно-шений между производящим и производным» [7, с. 87], демонстрируя при этом их полное семантическое тождество.

Л. А. Вараксин выделяет у дериватов конвертирующее словообразовательное значение. Это терминологическое обозначение явления «порождения производных слов, когда несколькослоговое слово заменяется менее многослоговым, а несколькословное наименование заменяется однословным» [8, с. 146]. По мне-нию Л. А. Вараксина, подобные производные слова, образованные разными способами (аббревиацией, субстантивацией, усечением, суффиксацией), име-ют одно словообразовательное значение конвертирующее. В. И. Теркулов же высказывает мысль о том, что термином “конвертирующий тип” отражаются лишь формальные, а не семантические отношения между языковыми единицами, тем более что исследователи Л. А. Вараксин и Л. С. Филиппова в качестве примеров мотивации конвертирующего и эквивалентного типов приводят одни

Page 123: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

123

и те же примеры.Изучая особенности межкатегориальной деривации, Е. С. Кубрякова

приравнивает ее к понятию синтаксической деривации. По ее мне-нию, примеры, иллюстрирующие у М. Докулила модификацию и мутацию, являются одновременно примерами явной транспозиции, поскольку подавляющее большинство процессов словообразования в разных языках носит характер транспозиции, то есть осуществляется между разными частями речи.

В. А. Косова считает данное понимание транспозиции (подразумевающее образование на базе слов одних частей речи дериватов с другой частеречной характеристикой) теоретически убедительным и логически обоснованным [9, с. 144].

В качестве примера транспозиции И. С. Улуханов дает такие пары слов, как “невежество” – “невежественный”, “жир – жирный”, т. к. «они тождественны во всех компонентах своего значения со значением мотивирующего слова, за исключением части речи».

Или же другие примеры, “железобетонный” от “железобетон”, “верноподданнический” от “верноподданничество”, “трагикомичный” от “трагикомедия”. Производящие слова являются деривационными композитами и претерпевают изменения мутационного характера, несмотря на оформленность производного слова парадигматическим формантом прилагательного, «мутаци-онная деривация охватывает соотношения, при которых производное отличает-ся от производящего тем, что обозначает совершенно иной феномен внешней действительности».

Мутационный тип приводит к значительным изменениям в семантической структуре производного слова и считается наиболее сложным в русском языке, «поскольку он, в отличие от модификации и транспозиции, характеризуется как внутрикатегориальными, так и межкатегориальными отношениями меж производящим и производным словами.

Мутация, по мнению С. Г. Бабича, обладает двумя особенностями: а) появлением новой интегрирующей семы; б) изменением иерархического статуса сем деривата.Данный словообразовательный процесс фиксируем только в деривационных

композитах, поскольку в их семантику входит как часть семантика базового словосочетания, а в форму как часть особым образом сочлененные планы выражения всех его компонентов. Так, прилагательное “черноморский” является производным от словосочетания “Черное море”, фиксируемо сочленение двух основ [черн-] и [мор-], соединенных интерфиксом и оформленных суффиксом [-ск-] и парадигматическим формантом [-ий].

Таким образом, трактовка транспозиционного, мутационного и модификационного типов словообразовательных значений является наиболее универсальной, но вместе с тем демонстрирует отсутствие единого понимания всех составляющих, особенно транспозиционного компонента.

Page 124: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

124

Список использованной литературы1. Балалыкина Э. А. Русское словообразование. – Казань: КГУ, 1985. – 184 с.2. Dokulil M. Tvoreni slov v ceštine. I. Teorie odvozováni slov. – Praha: CAV,

1962. – 263 p.3. Бабич С. Г. Изменение семантической структуры деривата в процессе

словообразования // Русское языкознание. – Вып. 22. – С. 123–127.4. Улуханов И. С. Единицы словообразовательной системы русского языка и

их лексическая реализация. – М.: ЛКИ, 2008. – 232 с.5. Кубрякова Е. С. Типы языковых значений. Семантика производного слова.

– М.: Наука, 1981. – 199 с.6. Лизунова Е. Ю. Семантика транспонированных (относительных)

прилагательных в разноструктурных языках. На примере французского и русского языков: автореф. дис. … канд. филол. наук: 10.02.19. – М., 2002. – 24 с.

7. Теркулов В. И. Композитопостроение деривационного типа // Восточноукраинский лингвистический сборник: сборник научных трудов. – До-нецк, 2006. – Вып. 10. – С. 284–291.

8. Вараксин Л. А. Функции словообразования в языке и типы словообразовательных значений // Вестник Тюменского государственного университета. – 2011. – Вып. 1. – С. 143–147.

9. Косова В. А. Деривационно-семантическая типология словообразователь-ных категорий // Ученые записки Казанского университета. Серия: Гуманитарные науки. – 2013. – Вып. 5, т. 155. – С. 141–151.

Page 125: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

125

FONETIK O‘YIN TEXNOLOGIYALARI TURLARI

Jumamuratova Sevara Sapaarbayevna (Ajiniyoz nomidagi NukusDPI Filologiya fakulteti O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi 3-kurs talabas)

Ma’lumki, orfografiya bolimi to‘g‘ri yozish qoidalarini,orfoepiya bo‘limi esa to‘g‘ri talaffuz qoidalarini o‘rganadigan bo‘lim hisoblanadi.

Ona tilini o‘qitishda zamonaviy ilg‘or pedagogik texnologiyalardan, xususan, ta’limiy o‘yinlardan keng foydalanilmoqda. Chunki hozirgi vaqtda turli xil o‘yin texnologiyalaridan dars jarayonida foydalanish yaxshi samara bermoqda. O‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini orttirmoqda.

Shu o‘rinda, Fonetika bo‘limida o‘rganiladigan mavzularni o‘tish jarayonida qo‘llaniladigan o‘yin turlarini biz o‘z navbatida quyidagicha ikki turga ajratsak bo‘ladi:

1.Orfografik topshiriqlarni, mashqlarni bajarishga doir o‘yinlar. Bunga misol tariqasida quyidagi o‘yin turini kiritish mumkin:

“Orfagrafik estafeta” o‘yini. Kichik maktab yoshdagi bolalar bilan ishlashning qiziqarli shakli bo‘lib,u o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur qobilyatini rivojlantiruvchi guruhlarda ishlash ko‘nikmasini,shuningdek xotirani rivojlantirish imkoniyatini beradi..Ozgina moslashuvdan so‘ng undan birinchi sinf o‘quvchilariga alifboni tanishtirishdan boshlab, 5 va 6 sinflarda ham foydalanish mumkin.

Mashqning borishi :1.O‘qituvchi o‘quvchilarni 3-5 ta guruhga ajratadi.Ularning har birida o‘quvchilar

quyidagilarni tanlaydilar:*yozuvchi (har bir guruhda bitta)*yuguruvchilar(guruhda 1-3 ta )*musahhix (har bir guruhda bittadan)O‘qituvchi sinfdan tashqarida ,10-30metr masofasida(masalan,karidor oxirida)dik-

tant matni yozilgan doskani osib qo‘yadi.2.Har bir guruh o‘z joyiga ega bo‘lib ,shu joyda yozuvchi va musahhix o‘tiradi.3.Mashq o‘qituvchi ishorasi bilan boshlanadi.Guruhning vazifasi doskadagi matnni

bexato ko‘chirib yozishdir. Yuguruvchilar doska yoniga yugurib boradilar, doskadagi yozuvni o‘qidilar va yozuvning mumkin qadar ko‘proq qismini eslab qolishga harakat qiladilar(ularga birorta yozuvlar qilishga ruxsat etilmaydi).Yozuvchilar yuguruvchi-lar eslab qolib aytgan matnlarni yozadilar. Musahhix yozuvchi butun matnni yozib bo‘lgan,uni tekshiradi, xatolari bo‘lsa to‘g‘irlaydi. Tayyor matn o‘qituvchiga tan-ishtiriladi.

Uch kishilik (1yozuvchi, 1musahhix, 1ta yuguruvchi) guruhlar tuzaladi.O‘qituvchi guruhni shunday tuzadiki,guruhlar darajasida katta nomutanosibliklar bo‘lmasligi ker-ak.Diktant matni yaxlitligicha eslab qolish oson bo‘lishi uchun qisqa(2-3 ta qisqa ga-plar)bo‘lishi kerak.Yuguruvchilarning vazifasi matnni eslab qolish hisoblanadi (matnn iqisimlarga ajratish va sinfda bir necha marta chiqishga ruxsat etilmaydi).Musahhix-lar matnni doskadagi yozuvga qiyoslab tekshiradilar,xatosi bo‘lsa qizil ruchka bilan to‘g‘irlaydilar.

Ko‘pincha birinchi mashq davridayoq, o‘quvchilar topshiriqni yuguruvchilar yaxshi sportchi bo‘lganlar emas,balki matnni yaxshi eslab qolish qobilyatiga ega bo‘lganlar

Page 126: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

126

guruh yaxshiroq bajarishini bilib oladilar (zarur bo‘lganda mashq natijalarni muhoka-ma qilishda o‘qituvchi ularga savollar berib shunday xulosaga kelishga undashi kerak).

Mashqlar vaqtida o‘qituvchi asosiy xavfsizlik choralarini taminlash kerak.Ham koridorda,ham sinfda o‘quvchilar uning nazorati ostida bo‘lishlari kerak.Estafetalar ko‘p marta o‘tkazilganda so‘ng o‘qituvchi unga o‘z ixtiyoricha o‘zgartirishlar kiritishi mumkin.Ammo bu o‘zgartirishlar estafetaning asosiy prinsplariga xilof bo‘lmasligi kerak [1].

“Bexato yozamiz” o‘yini. Ushbu o‘yinda o‘quvchilar 3 ta guruhga ajratiladi har bir guruhga alohida topshiriq beriladi. Ular quyidagicha:

1-topshiriq. H va x undoshlarining so‘zlarning boshida qo‘llanilishiga 5 ta so‘z yoz-ing.

2-topshiriq. H va x undoshlarining so‘zlar o‘rtasida kelishiga 5 ta misol yozing.3-topshiriq. H va x undoshlarining so‘zlar oxirida kelishiga 5 ta misol keltiring.Har qaysi harfga alohida 5 ta so‘z yoziladi va jami 10 ta so‘z yoziladi. Guruhlar

yozib bo‘lganlaridan so‘ng qog‘ozlar almashiniladi va boshqa guruhning yozganlarini tekshiriladi. Tekshirilib bo‘lgandan so‘ng yozilgan so‘zlardagi xato va kamchiliklar o‘qib eshitiriladi. Qog‘oz almashishdan maqsad boshqa guruhlar ham h va x undoshin-ing so‘zlarning qaysi o‘rnida, qay holatda kelishini o‘rganib oladilar. Qaysi guruh bex-ato va to‘liq yozganligiga qarab baholanadi. Ushbu metod

o‘quvchilarni topqirlikka, chaqqonlikka undaydi. Ushbu metod orqali ham x va h undoshlarining qo‘llanilish doirasini bilib olish mumkin.

2.Orfoepik turdagi o‘yinlar. Ushbu bo‘limga doir o‘yin turi sifatida: “Izquvar o‘quvchi” o‘yini. Ushbu o‘yinda ham o‘quvchilar guruhlarda faoliyat

olib boradi. Sinf doskasiga o‘qituvchi bir nechta unli tovushlari tushirib qoldirilgan so‘zlar yozilgan kartochkalarni ilib qo‘yadi. Masalan, z...ra, q...tiq, ...smon, q...yiq. Stolda esa bir nechta unli harflar yozilgan kichik kartochkalar turadi. Har bir guruhdan tayinlangan izquvar o‘quvchi so‘zda yetishmayotgan harfni topib, so‘z hosil qilgach, qolgan guruh a’zolari mazkur harf haqidagi ma’lumotlarni aytadilar va guruh uchun bir ballga ega bo‘ladilar. Boshqa guruhlarda variantlar bo‘lsa, ko‘rib chiqiladi va izohlanadi [2].

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, fonetik o‘yinlarni orfografik va orfoepik turga ajratishdan maqsad dars jarayonida ushbu o‘yinlarni foydalanishda xatoliklarga yo‘l qo‘ymasdan foydalanish lozimligi nazarda tutiladi.

Foydalangan adabiyotlar:1.Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan interfaol metodlar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma.

Toshkent,20162.Tovushlar jilvasi. Til va adabiyot ta’limi – Toshkent, 2018. - № 6.

Page 127: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

127

THE IMPORTANCE OF VIDEO MATERIALS IN ENGLISH CLASSES

Khamdamova Gulshan (a teacher of Bukhara state university)Ahadov Shohjahon(a student of Bukhara state university)

The rapid growth of technology has brought many innovations in education and es-pecially in language teaching. In order to offer and create successful classes language teachers, especially English language teachers are using different audio-visual tools to facilitate the teaching process, besides textbooks and other interesting and engaging activities, which ensure student centeredness, autonomy, interaction and connectivity to a certain theme, and videos such as: movies, songs, power point presentations are widely used in ESP classrooms. Then will bring theories and practice related to the use of audio- visual tools in language learning especially in ESP classes at a university level and the reason why videos can be considered as valuable pedagogical tools, to facilitate the teaching process.

Video materials nowadays are not only part of everyday life activities, but they are shown as an effective method in teaching English language as a foreign language for all learners both inside and outside classroom. Everchanging technological advance-ments present new opportunities for instructors to incorporate online materials, videos into traditional classroom situations, allowing both learning and teaching to become more interesting and meaningful. A great advantage of the video materials is that they provide original and authentic input as they are produced originally for native speakers such as films, different TV programs, songs,.

Videos can be used in variety of instructional and teaching settings in classroom, as a way of presenting content, initiating discussion, for providing

illustration for a certain topic and content, self-study and evaluation situations. When teachers bring video materials into their English classrooms, students can

directly acquire a great amount of cultural background information and emotional at-titudes about the learning materials. Therefore, they could employ their autonomy in language learning. While viewing the video materials, students can put themselves in the vivid atmosphere created by the video materials and understand the pragmatics of the language used by the characters.

Compared with traditional English teaching, such courses truly put into practice the student-centered teaching strategies.Video materials and films greatly contribute to understanding of another culture and mentality. Video materials

show the students how people behave in the culture whose language they are learn-ing by bringing into the classroom various communicative situations. Watching vid-eos in class should not just be a passive activity. The tasks in which the teacher should involve the students should include the four skills: reading, writing, speaking and lis-tening. Li and Hart advance the Internet, with its multimedia capabilities and inter-active functions, as an attractive medium to conduct instruction, while Meloni cites increased student motivation, authentic language, and global awareness as reasons for its use in language learning. According to Paulsen the effective use of online materials

Page 128: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

128

may provide positive spin-offs for learners much the same as if they were immersed in the language and culture while studying abroad. Two important reasons cited for such positive performance are authenticity and motivation. Furthermore, Beatty presents a clear overview of the increasingly important role of computers in language learning and points out how computer-assisted language learning is continually evolving with the advent of new technologies. Sherman presents a convincing argument for incor-porating authentic video material into language classrooms. She provides a variety of practical classroom activities showing how to use video to bring real world language and culture into the classroom in contemporary, engaging and productive ways. There are lot of documentaries, educational films, interviews and sites containing a large body of material created and posted by people all over the world to communicate their ideas and beliefs, and allow for interaction with others through the commenting fea-ture. Thus, YouTube has the potential to connect learners with authentic English input through what is quite possibly already a part of their life experience.

Videos of all kinds, as mentioned, are one readily available source of authentic pop culture material. Encouraging students to interact in an educational capacity with popular culture through English language video clips may act as a

motivating factor for students wishing to further develop their language skills as they endeavor to gain a deeper understanding of content they willingly access online. Moreover, it is also available for students to engage in outside of class in some form of student-centered, self-directed learning. According to W. Rivers, many media and many styles of visual presentation are useful for the language learner. That is to say “all audiovisual materials have positive contributions to language learning as long as they are used at the right time, in the right place. In language learning and teaching process, learners use their eyes as well as their

ears; but their eyes are basic in debate in English on topics, plot details, or even characters. Two minutes of presenting video material being that a news release or an ad, can provide an hour of classroom work, or it can be used to introduce a range of activities and exercises.

Another important factor for teachers that makes video materials more interest-ing and enjoyable is that they help to promote comprehension. Video makes the mean-ing clearer by illustrating everything in a way that is not possible with words, which proves the well-known saying “a picture is worth thousand words”.

According to Tomalin’s research, language teachers like video because it motivates learners, brings the real world into the classroom, contextualizes language naturally and enables learners to experience authentic language. Students like it because video presentations are interesting, challenging, and stimulating to watch. Stempleski states, “a rich and exciting source of video software for EFL/ESL classes is authentic mate-rial.” Authentic video material, especially that which represents what goes on in a non ELT environment, designed for its entertaining value rather than language teaching is a rich and exciting source of video software for instruction in English as a second lan-guage classroom.

Using the appropriate video materials in many situations, in teaching a language les-

Page 129: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

129

son is aimed at helping ESP learners get oriented both in language use and some cross-cultural interactions with native speakers of English. Besides, the lesson and the ac-companying activities are intended to improve ESP learners’ communicative language skills. By using the videotaped segments, the main focus is on developing the learners’ fluency in the process of language acquisition in a natural ongoing day-to-day inter-action with native speakers. Usually the teachers should be focused on the language, content, and production so as to meet the objectives of the learning process.

In conclusion, it may be suggested that both teachers and students can be involved in creative ways to incorporate different video materials in a variety

of classroom activities to enhance learning outcomes and provide a positive class-room environment. However, using videos in class to motivate students to use websites as a medium to study English outside of class and develop some degree of learner au-tonomy remains less clear. While teacher guidance is recommended, it is important to allow students freedom to explore on their own and take the first steps toward a journey of learning English through videos. Video can help in promoting the language learners’ listening comprehension also. The structure of language is in the form of ungrammati-cal features that are not similar to the written language, which can enhance learners’ comprehension as well as entertaining them. The connection between the classroom and real world encourage students to understand the relationship between learning and practicing. Video is widely accepted as more powerful and more comprehensible than other media for second and foreign language students.

References:1. Campbell, A. P. (2004). Using LiveJournal for Authentic Communication in EFL

Classes.The Internet TESL Journal, 10 (9). RetrievedNovember 18, 2004. 2. Christopher, E., & Ho, S. (1996). Lights, camera, action: exploring and exploit-

ing films in self-access learning’. Taking control: Autonomy in language learning, 185-200. 3. Meloni, C. (1998). The Internet in the classroom: A valuable tool and resource for

ESL/EFL teachers. ESL magazine, 6(1), 21-30. 4. Nunan, D. (2003). Listening in a second language. The English Centre, Univer-

sity of Hong Kong. Retrieved September 18-2008.5. Paulsen, P. (2001). New era trends and technologies in foreign language learning:

An annotated bibliography. Interactive Multimedia Electronic Journal of Computer-Enhanced Learning, 4(6), 36-48. 6. Sherman, J. (2003). Using authentic video in the language classroom. Ernst

KlettSprachen. 7. Stempleski, Susan, Morgan, James R., and Douglas, Nancy (2005). World Link:

Developing English Fluency. Thomson Heinle. 8. Rivers, W. M. (1981). Teaching foreign-language skills.University of Chicago

Press, 5801 S. Ellis Ave., Chicago, IL 60637.

Page 130: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

130

T. JUMAMURATOV SHIǴARMALARINDA ANTONIM SÓZLERDIŃ MÁNILIK TÚRLERI

Kaypnazarova Móldir Berdaq atındaǵı QMU studenti

Antonimler – qaraqalpaq til biliminde eń az izertlengen máselelerdiń biri. Bi-raq, bunnan qaraqalpaq tilindegi antonimler ulıwma izertlenbedi degen juwmaqqa kelmew kerek. Sebebi, bul máselege arnalǵan e’n dáslep E.Berdimuratovtıń qa-raqalpaq tiliniń leksikologiyasına arnalǵan miynetlerin, ayrıqsha onıń «Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili. Leksikologiya» miyne-tin, ilimpaz A.Bekbergenovtıń «Qaraqalpaq tiliniń stilistikası» miynetin, «Sinonimler hám antonimler» maqalasın, M.Qudaybergenov hám T.Bashirovtıń «Qaraqalpaq tili antonimleriniń qisqasha sózligi» miynetin, Sh.Xojanovtıń antonim sózlerge arnalǵan bir qatar ilimiy maqalaların kórsetiwge boladı. Al, basqa túrkiy tillerinde antonimler boyınsha, máselen ózbek tilinde R. Shukorovtıń, qazaq tilinde J.Musinniń, túrkmen tilinde B. Bayjanovtıń monografiyaların atap ótiwimizge boladı.

Antonimler tilde, ásirese kórkem ádebiyatta úlken xızmet atqaradı. Joqarıda atı kór-setilgen miynetlerde antonimlerdiń stilistikalıq qollanılıw ózgeshelikleri boyınsha bir qatar bahalı pikirler aytılǵan. E.Berdimuratov «Ádebiy tuldiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı» degen miynetinde antonim-lerge toqtap, olardıń leksika-semantikalıq qural sıpatında qarap, kórkem ádebiyatta an-titeza jasaw ushın tildegi tiykarǵı súwretlew quralı xızmetin atqaratuǵınkıǵın kórsetip bergen. Al, A.Bekbergenov kontekstlik antonimlerge, antonimlerdiń oksyumoron, ironiya xızmetinde keliwine, juplasıp kelgen antonimlerdiń mánisine toqtaǵan bolsa, A.Najimov antonimlerdiń xızmetin joqarı bahalap: «Antonimlerdi gáp ishinde atar qoyıp qollanǵanda olar arasındaǵı qarama-qarsılıq jaǵday bizge tásirlik tuyǵısınday seziledi» dep kórsetedi. Demek, antonimler kórkem ádebiyatta ápiwayı ǵana ushırasıp qoymastan, ózleriniń hár qıylı stilistikalıq xızmetleri menen kórinedi.

Antonimler tildegi kúshli stilistikalıq qurallar bolǵan antiteza, ironiya, parallelism, sinekdoxa xızmetinde kóp paydalanıladı. Antonimlerdiń tábiyatına tán bolǵan bunday ózgeshelikler Tilewbergen Jumamuratov shıǵarmalarında da ushırasadı. Bul maqalada olardı anıqlaw tiykarǵı maqset bolıp tabıladı. Biz bul ilimiy maqalamızda antonim-lerdi mánilik jaqtan hár qıylı mazmunda qollanılıw ózgesheligine itibarımızdı qarattıq.

Hár bir jazıwshi, shayır kórkem obraz jasawda tildegi sózlerge súyenedi. Olardıń hár biri tilden, ondaǵı hár bir sózden súwretlep atırǵan waqıyasına, sheberligine sáykes paydalanadı.

Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde mánisi jaǵınan bir-birine qarama-qarsı keletuǵın sózlerdiń bir neshe túrlerin kóriwge boladı. Sonday-aq, olar T.Jumamuratov shıǵarmalarında da qollanılǵan. Mısalı:

Turmısta adamlar arasındaǵı qarım-qatnastıń xarakterine, turmıs jaǵdayına baylanıslı qollanılǵan antonimler. Mısalı:

Adamǵa jamanlıq-qurallı urıs,

Page 131: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

131

Jaqsılıq-sıylıqqa Bergen gúldáste.(«Adam keler, keter dúrkin hám dúrkin…») Waqıtqa, mezgilge, máwsimge baylanıslı antonimler.Mısalı:Jas urpaqlar jazdıń qızıl gúlindey, Oqıw menen ótti qısı bilinbey («Miynet báhári») Keleshegim bolǵay taǵı, Búgingiden ullıraq («Jańa jılda»),Kolxozshılar jılım saldı, Qısı-jazı awlap aldı («Kórgen isti ettik bayan») Háreketti, hal-jaǵdaydı ańlatatuǵın antonimler.Mısalı: Qasında bir kelip-ketti. Mashinadan zuwlap ótti. («Kórgen isti ettik bayan») Geyde jamanladı, geyde maqtaldı, Geyde sharıqladı, geyde toqtaldı. («Qaraqalpaq at qaldı»), Adam keler-keter dúrkin hám dúrkin, Júrek qıymas emes dúnyanıń kórkin («Adam keler-keter dúrkin hám dúrkin») Zattıń yaki qubılıstıń belgili bir tárepin, keńislikti, orındı bildiriwshi antonim-

ler. Mısalı:Mısal alıń oń qol menen sol qoldan, Birin-biri sıypalaydı juwadı («Tatıw turmıs elge abat keltirer»), Aytıp bergen aljasıqtı, maquldı. Kórip turǵan jıraq penen jaqındı («Adam keler-keter dúrkin hám dúrkin») Zattıń qubılıstıń, belginiń sapasın, qásiyetin hám t.b belgilerin bildiretuǵın an-

tonim sózler. Mısalı:Buyımnıń jaqsı jańası,-Mútájińdi pitkergen. Doslıqtıń jaqsı gónesi,-Sınaqlardan ótkergen («Bul dúnyanıń atqan jaqtı tańıda»). Hár biriniń oy-qıyalı bir jáhán, Birewleri jarıq, biri qarańǵı. («Sabırlılıq-jaqsılıqtıń nıshanı») Sezimge, kewil-kúyge baylanıslı qollanılǵan antonimler. Mısalı:Bir waqıtta japa shegip otırsam, Bir jaǵınan quwanıshtı kóremen.

Page 132: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

132

Bul dúnyada qayǵı-shadlıq bar eken, Áwelinde egiz bolıp dóregen («Arıslan jatır hár júrektiń ishinde»)Muǵdardı, kólemdi, sapalıq belgini bildiriwshi antonimler. Mısalı: Ashshı menen dushshılardı tatqanman,Quwanıtpaydı táǵdir qayta jasartıp («Aqshamǵı oy»), Úlken-kishi, qatar-qurbı, zamanlas,Qartlar menen, jaslar menen jasayın («Ómirimniń lirikasınan») Adamnıń jasına, jınısına baylanıslı antonimler: Mısalı:Qanlar burqıp, domalanǵan gellesi, Talay-talay ǵarrınıń da, jastın da («Biziń uran») «Xosh keldiń!» dep qol bılǵaydı ǵarrılıq, («Mennen qashıq ákem kórgen jarlılıq»). Gúl jaslıqtıń adam bilmes qádirin, Ketkeninshe oyın-kúlki tarılıp, («Xosh keldiń!» dep qol bılǵaydı ǵarrılıq»)“Bar”, “joq” sózleri de antonim bolıp qollanıladı.Mısalı:Keń jáhánnıń qay jerinen qarasań, Joq nárseden bar eteseń jaratıp («Aq kúnim»).Bunnan basqa da, qubılıslardı reń arqalı beriw jaǵdayları da bar. Mısalı:“Sınshıman”-der, ishten bolǵan soqırday, Aq-qaranı durısraq bilmeydi. Mine, T.Jumamuratov shıǵarmalarında antonimlerdiń mánilik túrleri keń túrde

qollanılǵan. Bul bolsa, T.Jumamuratov shıǵarmaları tiliniń bay ekenliginen derek beredi. Biz bul maqalamızda shayırdıń ayırım qosıqlarına toqtap óttik. Keleshekte arnawlı túrde izertenedi degen úmittemiz.

Paydalanılǵan ádebiyat1. Жумамуратов Т. Өмиримниң өзи философия. Нөкис, «Қарақалпақстан»,

2005. Б-335;2. Жумамуратов Т. Аралға келдим оралып. Нөкис, «Қарақалпақстан». 2016.

Б-322;3. Сейтназарова И, Сейтмуратова А. И.Юсупов шығармаларында

антонимлердиң қолланылыӯы. Нөкис. 2004. Б-64;4. Хожанов Ш. Қарақалпақ тилинде антонимия қубылысы. Нөкис, «Билим».

Б-146;

Page 133: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

133

MOTIVATION IS AN ORIENTATION TOWARD A GOAL

Nazarova Gulshod Khodjiyevna (a teacher of Bukhara state university)Bakayeva Maftuna Shukhratovna (a student of Bukhara state university)

Motivation is a very common concept and is regarded as important to starting or taking action, and is a concept widely used in a variety of situations. The search of its empirical verification produced an enormous amount of research.

According to Blatchford, Peter: “Motivation is considered to be one of the main de-termining factors of success in developing a second or foreign language”. Motivation is one of the most frequently used words in psychology. It refers to the factors which move or activate the organism. We infer the presence of motivation when we see that people work toward certain goals. For example, we might observe that a student works hard at almost every task that comes to him/her; from this we infer that the person has motive to achieve.

All human behavior appears to arise in response to some form of internal (physi-ological) or external (environmental) stimulation. The behaviors, however, are not ran-dom. They often involve some purpose or goal. It is often held that behaviors take place as a result of the arousal of certain motives. Thus motivation can be defined as the process of activating, maintaining and directing behavior towards a particular goal. The process is usually terminated once the desired goal is attained by the person [1;38].

The process of initiating action is technically called ‘motivation’. Directing behav-ior towards certain goal is the essence of motivation. Motivation is not always directly observable. It is inferred and used to explain behavior. When we ask “What motivates a person to do a particular task?” We usually mean why does she behave as she does. In other words, motivation, as popularly used, refers to the cause or why of behavior.

Interestingly, we are not aware of all our motives. Behavior can be governed by unconscious motives too. If our understanding of motives is correct, we have a power-ful tool for explaining behavior. We explain our everyday behavior in terms of various motives [2; 129].

Motives also help us make predictions about behavior. We may tell what a person will do in future. Motives may not tell exactly what will happen but they give us an idea about the range of activities a person will do. Thus a person with a need to achieve in academics will work hard in school, an individual with a strong need to excel in sports will put in a lot of hard work in that field; similarly in business and in many other situ-ations.

Everybody needs to have motivation and a reason for action. Second and foreign language learners should be offered the opportunity to be motivated and fulfill their learning orientations. “Attitude and motivation are key points in second language ac-quisition.” “Without motivation, success will be hard to come by, and the case of learn-ing a second or foreign language is little different” English is a foreign language and is not used in daily life; however there are aspects of second language environment. Many students have developed passive attitudes towards learning English due to previ-

Page 134: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

134

ous experiences that English is hard to learn and it is observed that students in current school systems feel de-motivated and hopeless because they lack the skills needed to help them to develop motivation. Harmer has reported from Dornyei that, “ A de-mo-tivated person is someone who initially had a motivation to fulfill a goal or to engage in an activity and has lost the motivation to do so because of negative external factors which are related to the environment in which learning takes place such as the class-room or school.”[3, 40].

Attitude and motivated behavior is most important for language learning. “It is a common-place belief in language pedagogy and second language acquisition research that language-related attitudes and motivated behavior play a highly important role in second and foreign language learning”. Motivation is often connected with levels of aspiration, which is defined as the standard that individuals set themselves in target-directed activities. It is generally assumed that previous success in some activity raises the level of aspiration, while previous failure lowers it. In other words “motivation con-cerns what moves a person to make certain choices, to engage in action, and to persist in action”. Similarly were of the view that motivation is a repulsive power to conduct organism attaining to certain goal and being able to do necessary actions in particular conditions, giving energy and a guide to behaviors causing an affective advance.

Motivation in learning English can be explained with the help of Gardner’s Socio-psychological Model of Second Language Acquisition. Gardner proposed a model of motivation in second language learning called as the socioeducational model. The model is concerned with various individual differences in the learning of the second language (L2). In this model two classes of variables integrativeness and attitudes to-wards the learning situation contribute to the learners’ level of motivation. It was sug-gested that greater L2 competence would be achieved as a result of integrative orient-edness which is characterized by learners’ demonstration of greater motivational effort in learning of an L2.

When the learning of a second language takes place at home with the support of the neighborhood and local schools, it seems to be learned with relative ease, sometimes automatically. But when the process happens in the classroom, the school social con text and the special conditions under which such learning takes place have a decisive influence. That is one of Gardner’s hypotheses.

For most psycholinguists, either in a language learning situation or in a second language acquisition context, the importance of the learner’s attitudes and motivation plays a major role. A quick look at the major theories of language acquisition will suf-fice to demonstrate this.

“Motivation represents one of the most appealing, yet complex, variables used to explain individual differences in language learning”. These words succinctly describe the multifaceted issue that researchers, classroom instructors and language learners themselves have faced since Gardner and Lambert brought to light the complexities of motivation via their studies in the late 1950’s. The number of factors involved in motivating persons to acquire a foreign language has increased tremendously during the past four decades and attempting to address all of these components in one paper

Page 135: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

135

is impractical. Prior to exploring motivation and its function in language acquisition, one must first

understand the term in its general sense. Harmer defined motivation as “an attribute of the individual describing the psychological qualities underlying behavior with respect to a particular task”. This goal-directed behavior shows itself through distinct actions of the motivated individual. Dörnyei described this explicitly when he wrote the fol-lowing:

The motivated individual expends effort, is persistent and attentive to the task at hand, has goals, desires and aspirations, enjoys the activity, experiences reinforcement from success and disappointment from failure, makes attributions concerning success and or failure, is aroused, and makes use of strategies to aid in achieving goals.“The integratively motivated student,” wrote Masgoret et al., “is one who is motivated to learn the second language, has an openness to identification with the other language community, and has favorable attitudes toward the language situation” [5; 286]. But classroom students have to embrace the target language on a much deeper level. Flow-werdew, John. (1972) wrote:

The acquisition of a new language involves much more than mere acquisition of a new set of verbal habits. The language student must be willing to adopt appropriate fea-tures of behavior, which characterize members of another linguistic community. The words, grammatical patterns, mode of pronunciation, and the sounds themselves should have a significance for the learner that goes beyond simple translations or equivalences given by a teacher, grammar book, or dictionary.

In conclusion, motivation is an orientation toward a goal. Motivation provides a source of energy that is responsible for why learners decide to make an effort, how long they are willing to sustain an activity, how hard they are going to pursue it, and how connected they feel to the activity. Because igniting and sustaining a source of posi-tive energy is so vital to ultimate success, everything the teacher does in the language classroom has two goals. One is, of course, to further language development, and the other is to generate motivation for continued learning.

References:1. Burroughs, S. G. Peer Effects on the Motivation of Adolescents with Learn-

ing Difficulties, International Journal of Adolescence and Youth, 2:1, 13-29, DOI: 10.1080/02673843.1989.9747657. 1989

2. Deci, E. L., & Ryan, R. M. Intrinsic Motivation And Self-Determination In Hu-man Behavior. New York: Plenum. 1995. 151p.

3. Dörnyei, Z. Conceptualizing motivation in foreign language learning. Language Learning, 40, 46-78. Retrieved from http://www.zoltandornyei.co.uk/

4. Dörnyei, Z., Csizér, K., & Németh, N. Motivation, language attitudes and glo-balisation: A Hungarian perspective. Clevedon, England: Multilingual Matters. 2006. 329p.

5. Gardner, R. C. & Lambert, W. E. (1972). Attitudes and Motivation in Second Language Learning. Rowley, MA: Newbury House, 273p.

Page 136: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

136

THE ROLE OF GROUPWORK IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE

Ochilova Nigora (a teacher of Bukhara state university)Karomov Yusufbek (a student of Bukhara state university)

For many years English teachers have been using a variety of techniques to en-courage interaction and participation among learners. One of the most common activi-ties that teachers do is groupings. It is important to start by defining what group work is. According to Brown, group work is a generic term covering a multiplicity of tech-niques in which two or more students are assigned a task that involves collaboration and self-initiated language. It implies small group work, that is, students in groups of perhaps six or fewer. Working in small groups is one of the most popular strategies, as it gives all stu-dents (including shy) the opportunity to participate in activities, practice the skills of cooperation, interpersonal communication (in particular, the ability to listen actively, develop a common opinion, resolve emerging disagreements). All of these are often impossible in a large team. Working in a small group is an integral part of many inter-active methods, such as debates, public listening, almost all types of imitations, etc. When instructors assign group projects and collaborative learning experiences, it re-quires students to work with one another to learn the content and apply it to the project at hand, while at the same time learning important lessons regarding cooperation and teamwork. Research shows that group work can have a very positive impact on learn-ing outcomes for many reasons. Group work essentially creates an environment where students “teach” and explain concepts to each other. This reinforces the information provided by the instructor and also provides students the opportunity to “hear” or learn the material from a peer, who may be able to explain it in a way that makes more sense to the other students. The concept of students working in groups also promotes a setting where collaboration and cooperation are valued and produce better results, teaching the students valuable life-long skills that are important in the professional workplace. There are some group activities that language teachers can incorporate in their classes.

• Discussions• Debates• Problem-solving situations• Simulations / role plays• News forecast creation of a story, fashion show, talk show dramatization

creation of a survey or interview• Information gap activities / jigsaws• Board games and concentration games• Detecting differences from pictures• Picture / sentence sequence

Obviously, the selection of these activities will highly depend on the topic be-

Page 137: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

137

ing studied, the level of the students, the dynamic of the group and the class time. It is also important to remember that choosing one of the activities above entails a great deal of work for the teacher since s/he needs to find an appealing content, to make a good connection between the content of the activity and the topic of the unit, to write clear instructions, to think about useful expressions for students to carry out the task, and finally, to define the roles of each team member, making sure students have equal responsibilities. There are a lot of advantages of group working in teaching:Students are encouraged to become active rather than passive learners by devel-

oping collaborative and co-operative skills, and lifelong learning skills. It encourages the development of critical thinking skills. It requires the establishment of an environment of support, trust and co-operative

learning can be nurtured. It promotes student learning and achievement. Students have the opportunity to learn from and to teach each other. Deep rather than surface approaches to learning are encouraged. It facilitates greater transfer of previous knowledge and learning. The focus is on student centered approach to teaching and learning, and assess-

ment. Students are involved in their own learning. It enhances social skills and interactions. Learning outcomes are improved. Large numbers of students can be catered for and work on task simultaneously. Interaction and co-operation on a micro scale is facilitated thus decreasing a

sense of isolation felt by some. Quiet students have an opportunity to speak and be heard in small groups thus

overcoming the anonymity and passivity associated with large groups. Teaching, learning and assessment options are increased. Teaching effectiveness and efficiency increases, and as a result there is increased

enjoyment of teaching by staff (and students). Students get the chance to work on large projects (larger in scope or complexity

than individual tasks).Students from diverse backgrounds are provided with the opportunity to be

heard, share experiences and skills, and to participate in unique ways (may pro-vide a new perspective).

It can save time and requires a shared workload. Alternative ideas and points of view can be generated. It provides a structured learning experience that can prepare students for the re-

alities and diversity of the workplace, working with people with different skills, cultures, approaches and from different places.

Students develop and practice skills in: decision making, problem solving, val-ues clarification, communication, critical thinking, negotiation, conflict resolu-tion, and teamwork.

Page 138: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

138

The opportunity exists to nurture and develop Graduate Student Attributes. It makes the Unit of Study challenging, interesting, motivating, engaging, and

fun for everyone. As everything in teaching, group work has also some disadvantages.Assignments must be designed carefully to ensure that all members of the group

will be active participants.Assignments must directly meet the learning objectives of the course and relate

directly to the content that has been taught. For some material, there are a lim-ited number of viable projects.

Instructors need to monitor each group, provide feedback and assist when nec-essary. This may prove to be more time-consuming than traditional teaching formats.

The project must be designed in a way to promote assessment that is valid, fair and accurately reflects the knowledge and performance of all group members. Grading complexities can make group assignments difficult for instructors.

Students may sometimes struggle with making decisions in a group setting.Students have varying attitudes regarding collaborative work in the classroom.

In conclusion, Group work helps students and teachers to bridge the gap between input and output. In other words, students show what they have learned by playing and using language with their peers. They also have the chance to have a small piece of reality in their classes by negotiating, turn-taking, suggesting, and getting to a final result.

References:1. Brown, D. Teaching by Principles: an interactive approach to language pedagogy. New York: Addison Wesley Longman, Inc. 2001. 356p.2. Harmer, J. The Practice of English Language Teaching. Oxford: Longman. 2003. 289p.3. Nunan, D. Second language teaching and learning. Boston: Newbury House. 1999. 247p.4. www. google. uz.

Page 139: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

139

INGLIZ TILI O’QITISH NAZARIYASI

Safarova Xurshida (Buxoro davlat universiteti o’qituvchisi)Shonazarova Feruza (Buxoro davlat universiteti talabasi)

Hozirgi kunda chet tili o’qitish metodikasining nazariy asoslari ishlab chiqil-gan. O’tgan asrgacha ayrim olimlar chet tili o’qitish qiyosiy tilshunoslikning amaliy targ’ibidir deb qarashganlar, boshqalar uni pedagogika fani deb qaradilar.

Chet tili o’qitish metodikasiga chet tillarini o’qitishning maqsad va mazmuni, qo-nuniyat , metod, vositalari,yo’l va usullari , o’qitish tizimini o’rganish ham o’rgatish bilan shug’ullanuvchi shuningdek, chet tili orqali o’quvchilarni tarbiyalash, jarayon-larni amalga oshiruvchi fan sifatida qaradilar.

Metodika fanining rivojlanishida pedagogika, psixologiya, tilshunoslik kabi fanlar bilan aloqasi kata rol o’ynaydi.Chet tili o’qitish metodikasi barcha fanlar bi-lan shug’ullanish mavzusi, obyekti, tuzilishi, ilmiy-tadqiqod metodlari, metodik tush-unchalari va metodologik asosiga ega

Chet tili o’qitishning nazariy asosi o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi.1. Chet tili o’qitish maktab metodikasining asosiy qismlarini yaratish va uning aso-

sida talabalarga ta’lim berish2. Talabalarga chet tili o’rganishning ilg’or g’oyalarini tanishtirish3. Hozirgi zamon metodikasining tarkibiy qism , vositalarini yoritish4. O’qituvchilarni ilg’or tajribalarini o’rganish5. Amaliy mashg’ulotlar orqali mutaxassislik uchun zarur ko’nikma va malaka-

larni shakllantirish6. Bo’lajak mutaxassislarni maxsus ilmiy- metodik adabiyotlar bilan ishlashga tar-

biyalash

Chet tili o’qitish metodikasining asoschisi akademik L. V. Sherba hisoblanadi. Bu sohada I.V. Raxmanov, A.A Miromonov, V.S Ketlin,, V.D Aroxin, S.F Shatilov, N.I Gez, G.V. Rogova, L.I. Bim va boshqa olimlar mahsuldor ishlashdi.

O’zbekistonda ham metodikaning nazariy asoslari ustida talaygina ishlar qilindi. Bu borada dissertatsiyalar, ilmiy maqolalar, monografiyalar yozildi. O’qitishning barcha jihatlarini qamrab oluvchi mukammal darslik ham , qo’llanma ham chop etildi.

O’rta maktabda chet tili o’qitish metodikasining o’z obyekti bo’lib, asosiy obyektiga o’quv fanlari bo’yicha ta’limni amalga oshiruvchi dastur, darslik, o’quv qo’llanmalari va o’qitish jarayonining tashkiliy shakllarini kiritadi.

Har bir fanning o’rganish obyekti bo’lgani kabi , metodikaning ham o’rganish obyekti mavjud. U obyekt deganda kimlarni o’qitishni nazarda tutadi. Metodikaning nazariy asoslari haqida fikr yuritar ekanmiz uning umumiy va xususiy metodikaga bo’linishini anglash zarur deb hisoblaymiz.

Xususiy metodikada bitta chet tilini o’qitish metodika masalasi bilan shug’ullanish tushuniladi. Bunga misol qilib J.Jalolov , G.V. Rogova , S. F. Shatilovlarni alohida olingan metodikalarini misol qilib keltirish mumkin.

Page 140: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

140

Chet tili o’qitish nazariyasi va uning nazariy asoslari haqida gap borar ekan , o’qitish metodikasining tayanadigan metodologik asosi, ilmiy- tadqiqot metodlari ma-vjud. Shu metodlardan biri test “ sinov” usulidir. Test inglizcha so’z bo’lib sinash , sinov degan ma’nolarni beradi. Bu usul AQSHda birinchi qo’llanilgan. Testlar bilan shug’ullanuvchilarni testologlar deyiladi . Testda hammaga bir xil sharoit yaratiladi, shart qo’yiladi, faollashtiriladi. Metodikada testning Tekshirish, didaktik, psixologik testlar va o’quvchilarning bilish, ko’nikma va malakalarini baxolash testlari kabi tur-lari mavjud.

Fan- texnika taraqqiyoti jadallashgan davrda o’quv jarayonining yozib borish , taxlil qilish o’rganiladi.Bu metodikada xronometrlash deb yuritiladi. Xronometrlash – ta’lim jarayonini yozib taxlil qilishdir. Metodikaning nazariy asoslarini yoritishda xronometrlashdan foydalanish kata ahamiyatga ega. Tilni o’rganish jarayonida talaffuz normasiga qat’iy rioya qilish maqsadga muvofiqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Jalolov J. “Chet tili o’qitish metodikasi”, Toshkent “O’qituvchi nashriyoti”. 1996

y. 256b.2. Eshmuhammedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. “Ta’limda innovatsion

texnologiyalar” Toshkent 2008. 121b.3. www. ziyonet. uz. 4. www. google. uz.

Page 141: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

141

THE ROLE OF DICTIONARIES IN LANGUAGE ACQUISITION

Shukurova Nigora (a teacher of Bukhara state university)Orziyeva Nargiza (a student of Bukhara state university)

Nobody denies the importance of learning an international language. There isal-so little doubt that without vocabulary, the story of language learning is hardlyworth telling. Until recently, the only available dictionary in the market was thetraditional pa-per dictionary which was huge, fragile and limited in the number ofvocabulary. Nowa-days, these bulky paper dictionaries are being replaced with thesmall, light, stylish and hi-tech electronic dictionaries. They include millions ofwords which can be renewed by linking to the internet free of charge. Modernlearners, instead of being bewildered by browsing among papers of an old paperdictionary, just bear the insertion of an unknown word in the special slot throughkeyboard and then navigate in clear and col-orful LCD to find the word’s meaning,part of speech, synonym, antonym, as well as its pronunciation and much more.Generally, dictionaries are classified into paper and electronic dictionaries.This article is an attempt to assess their advantages and disad-vantages in the field of second/foreign language learning.

The term electronic dictionary can be used to refer to any referencematerial stored in electronic form that gives information about the spelling, meaning, or use of words. Before the advent of electronic science and thedevelopment ofelectronic dic-tionaries, traditional paper dictionaries were prevailing. Specialadvantages of paper dictionaries have encouraged publishers to continue using themthen and now. To name some of the specifications of paper dictionaries, reference canbe made to the following:

Advantages of paper dictionaries • They are easy to browse; you just flip the papers alphabetically and look the

word up.• They are easy to buy; cheaper than some usual book.• They are easy to replicate in different size and word volumes.• They are easy to use; all you require is the power of vision and knowledge of the

order of alphabet.• You can touch them, write on them, and when we pay for them we acquire

something very tangible in return. These features cause learners to keep using paper dictionaries. However using-

paperdictionaries may have a number of downsides. Some of thedisadvantages of paperdictionaries include the following:

Disadvantages of paper dictionaries• Abridged paper dictionaries are not comprehensive.• Comprehensive ones are bulky.• Bulky ones tear off easily.• Weight makes them difficult to handle.• Difficult to make them more than bilingual.• Addition of context is expensive.

Page 142: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

142

• Users must know the exact spelling to refer to.• After publication, a paper dictionary becomes dated whereas the concerned lan-

guage is ever-evolving.• Size restriction hampers the coverage.• Working on two models at a time is difficult.• Working with bilingual is also time-consuming for translators. Electronic dictionaries do not have a long history. They have beeninvented a

few years ago but due to their remarkable facilities and particular abilitiesthey have become popular very fast. The first electronic dictionary was released in theJapanese market in 1979 under the name of ‘Pocket Electronic TranslationMachine’. It was like those of today. Through the 1980s to 1990s paperdictionaries’market was damaged due to the mass production of electronic dictionaries. Massproduction of electronic dictionaries and human inclination towards convenience hasurged students to use elec-tronic dictionaries more than ever before. In short, theadvantages and disadvantages of electronic dictionaries are listed below.

Advantages of electronic dictionaries• Many volumes get compressed into one electronic dictionary.• Storage and retrieval become quick and easy.• They are light, compact and faster than any paper dictionary.• One can easily update some of the brands by using internet and software.• They have certain unique functions, such as error tolerant input which helps us-

ers to look up words with wrong spelling.• They have cross-referencing as well as colorful pictures word and spelling games.• They encourage cooperative attitude among users because a view of the screen

is more easily shared than a view of the page.• You can easily change them from one dictionary to another, for example from

law to mechanics.• They provide users with authentic recorded voice facilities for better pronuncia-

tion.• Psychologically, they are prestigious and stylish.• They can provide access to large amounts of data, and they are interactive. Disadvantages of electronic dictionaries• Electronic dictionary is fragile; you should take good care of it, you can’t put

them in your backpack as you do with your paper dictionary.• You need to prepare extra battery; no power means the electronic dictionary is

useless so you have to spend some money every time.• They are far more expensive than their paper counterpart and so they are subject

to theft.• They cause users to forget alphabetical order gradually.• They decrease student ability in pronunciation and spelling because machine

does this for them.• Working with e-dictionary on computer requires that users have some computer

abilities.

Page 143: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

143

• It takes time to learn how to use the functions of an e-dictionary. • Using internet dictionaries are too costly and time-consuming and computer fa-

cilities are not available everywhere.• Nobody takes responsibility for the accuracy of the information Internet diction-

aries provide. In conclusion, taking into account students’ interest in the use of electronic dic-

tionaries and theirbenefits for EFL learning, the use of electronic dictionaries would improve students’motivation to learn EFL. EFL teachers can play a considerable role in raisingstudents’ awareness of the appropriate use of electronic dictionaries in order tomaximize the effects of the affordances which were perceived by the EFL students.Definitely, it is the efficient and wise use of technology which helps languageteachers and students to achieve their educational goals effectively.

References:1. Guilliot. M.N., Kenning M.M. Electronic monolingual dictionaries as language

learning aids: A Case Study. Computers in Education. 23.1994. P.63-73.2. Sharpe P. Electronic dictionaries with particular reference to the design of elec-

tronic bilingual dictionary for English speaking learners of Japanese. International journal of Lexicography. 23. no 3.2010. 257p.

3. www.wikipedia.com

Page 144: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

144

WAYS OF TEACHING SPEAKING IN ENGLISH CLASSES

Tolibova Nodira (a teacher of Bukhara state university)Elmuradova Shahlo (a student of Bukhara state university)

Speaking is the most distinguishing feature of human beings from the otherliving creatures because it is the natural state of language that all human beings are born to speak their native language. In learning a second or foreign language, most of the learners find speaking the most difficult skill to have a success because it needs oral communication that consists of both speaking and listening.

What does it mean to “teach speaking”?In the ESP classes, teaching speaking refers to many things:✦produce the English speech sounds and patterns✦use word and sentence stress, intonation patterns and the rhythm of the sound

language✦select appropriate words and sentences according to the proper social setting, au-

dience, situation and subject matter✦organize thoughts in a meaningful and logical sequence✦expressing values and judgements✦using the language quickly and confidently with few unnatural pauses (fluency)Nowadays there are a lot of methods and techniques in education for improving

speaking skills of students. Some of them are given in this article:DiscussionsAfter a content-based lesson, a discussion can be held for various reasons. The stu-

dents may aim to arrive at a conclusion, share ideas about an event, or find solutions in their discussion groups. Before the discussion, it is essential that the purpose of the discussion activity is set by the teacher. In this way, the discussion points are relevant to this purpose, so that students do not spend their time chatting with each other about irrelevant things. For example, students can become involved in agree/disagree discus-sions. In this type of discussions, the teacher can form groups of students, preferably 4 or 5 in each group, and provide controversial sentences like “people learn best when they read vs. people learn best when they travel”. Then each group works on their topic for a given time period, and presents their opinions to the class. It is essential that the speaking should be equally divided among group members. For efficient group discus-sions, it is always better not to form large groups, because quiet students may avoid contributing in large groups.

Role PlayOne other way of getting students to speak is role-playing. Students pretend they

are in various social contexts and have a variety of social roles. In role-play activities, the teacher gives information to the learners such as who they are and what they think or feel. Thus, the teacher can tell the student that “You are David, you go to the doctor and tell him what happened last night, and…”

Simulations

Page 145: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

145

Simulations are very similar to role-plays but what makes simulations different than role plays is that they are more elaborate. In simulations, students can bring items to the class to create a realistic environment. For instance, if a student is acting as a singer, she brings a microphone to sing and so on. Role plays and simulations have many ad-vantages. First, since they are entertaining, they motivate the students. Second, they increase the self-confidence of hesitant students, because in role play and simulation activities, they will have a different role and do not have to speak for themselves, which means they do not have to take the same responsibility.

Information GapIn this activity, students are supposed to be working in pairs. One student will have

the information that other partner does not have and the partners will share their infor-mation. Information gap activities serve many purposes such as solving a problem or collecting information. Also, each partner plays an important role because the task can-not be completed if the partners do not provide the information the others need. These activities are effective because everybody has the opportunity to talk extensively in the target language.

BrainstormingOn a given topic, students can produce ideas in a limited time. Depending on the

context, either individual or group brainstorming is effective and learners generate ideas quickly and freely. The good characteristics of brainstorming is that the students are not criticized for their ideas so students will be open to sharing new ideas.

StorytellingStudents can briefly summarize a tale or story they heard from somebody before-

hand, or they may create their own stories to tell their classmates. Story telling fosters creative thinking. It also helps students express ideas in the format of beginning, devel-opment, and ending, including the characters and setting a story has to have. Students also can tell riddles or jokes. For instance, at the very beginning of each class session, the teacher may call a few students to tell short riddles or jokes as an opening. In this way, not only will the teacher address studentsʼ speaking ability, but also get the atten-tion of the class.

InterviewsStudents can conduct interviews on selected topics with various people. It is a good

idea that the teacher provides a rubric to students so that they know what type of ques-tions they can ask or what path to follow, but students should prepare their own inter-view questions. Conducting interviews with people gives students a chance to practice their speaking ability not only in class but also outside and helps them becoming so-cialized. After interviews, each student can present his or her study to the class. More-over, students can interview each other and “introduce” his or her partner to the class.

Story completionThis is a very enjoyable, whole-class, free-speaking activity for which students sit

in a circle. For this activity, a teacher starts to tell a story, but after a few sentences he or she stops narrating. Then, each student starts to narrate from the point where the previ-ous one stopped. Each student is supposed to add from four to ten sentences. Students

Page 146: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

146

can add new characters, events, descriptions and so on.ReportingBefore coming to class, students are asked to read a newspaper or magazine and, in

class, they report to their friends what they find as the most interesting news. Students can also talk about whether they have experienced anything worth telling their friends in their daily lives before class.

Picture describingOne way to make use of pictures in a speaking activity is to give students just one

picture and having them describe what it is in the picture. For this activity students can form groups and each group is given a different picture. Students discuss the pic-ture with their groups, then a spokesperson for each group describes the picture to the whole class. This activity fosters the creativity and imagination of the learners as well as their public speaking skills.

Find the differenceFor this activity students can work in pairs and each couple is given two different

pictures, forexample, picture of boys playing football and another picture of girls play-ing tennis. Students inpairs discuss the similarities and/or differences in the pictures.

In conclusion, language is a tool of communication. If you cannotspeak, all your effort is in vain. Thus we have to give importance to speaking in ourEnglish lessons right from the beginning because there is no use of knowledge abouta language without having the skill of using it.

References:1. Abbott, G. and Wingard, P.The Teaching of English as anInternational Language.

New York: Nelson. 1992. 256p.2. Allen, E. D. and Valette, R. M. Classroom Techniques: ForeignLanguages and

English as a Second Language. New York: Harcourt Brace Jovanovich Inc. 1972. 243p.3. Brown, G. and Yule, G. Teaching the Spoken Language.Cambridge University

Press. 1983. 335p.4. Richards, J.C. & Rodgers, S.Approaches and Methods in Language Teaching.

Cambridge: Cambridge University Press.2001. 298p.

Page 147: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

147

CHET TILI DARSLARINI O’QITISHDA OG’ZAKI NUTQNI RIVOJLANTIRUVCHI METODLAR

Umarova Dildora (Buxoro davlat universiteti o’qituvchisi)Jabborova Sabohat (Buxoro davlat universiteti talabasi)

Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlov-chi pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba to’plangan bo’lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda.

“Fikriy hujum‟(“Mozgovaya ataka”) metodiMazkur metod o’quvchilarning mashg’ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta’minlash,

ularni erkin fikr yuritishga rag’batlantirish hamda bir xil fikrlash inersiyadan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g’oyalarni to’plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo’lgan fikrlarni yeng-ishga o’rgatish uchun xizmat qiladi.

“Fikriy hujum” metodi A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg’ulot (bahs)ning har bir ishtirokchisi tomonidan o’rtaga tash-lanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo taqiqlash, har qanday luqma va hazil-mu-toyibalarni rag’batlantirishdan iboratdir. Bundan ko’zlangan maqsad o’quvchilarning mashg’ulot (bahs)jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta‟lim jarayonida ushbu metodning samarali va muvaffaqiyatli foydalanilishi o’qituvchining pedagogik maho-rati va tafakkur ko’lamining kengligiga bog’liq bo’ladi.

“Fikriy hujum” metodidan foydalanish chog’ida o’quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg’ulotlar bir soatga qadar tashkil etilishi mumkin.

“Yalpi fikriy hujum” metodiUshbu metod J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib,uni bir necha o’n

(20-60_nafar o’quvchilardan iborat sinflarda qo’llash mumkin. Metod o’quvchilar to-monidan yangi g’oyalarning o’rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o’quvchilarni o’z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo’lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida gu-ruh a’zolaridan biri axborot beradi.

Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o’qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg’ulot yakunida o’qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarn-ing yechimlari orasida eng yaxshi va o’ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg’ulot jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko’ra baholab boriladi.

“Aqliy hujum” metodiMazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng

qo‟llaniladigan metod sanalib, u mashg’ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng

Page 148: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

148

va har tomonlama fikr yuritish hamda o’z tasavvurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalan-ish borasida ma’lum ko’nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag’batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg’ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuza-sidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi. ”Aqliy hujum” metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo’lgan g’oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi.

Dars jarayonida “Aqliy hujum” metodidan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi:

1.O’quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishiga undashuvlarning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish.

2.Har bir o’quvchi tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag’batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag’batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug’ilishiga olib keladi.

3.Har bir o’quvchi o’zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o’zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o’zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi.

4.Mashg’ulot jarayonida o’quvchilar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo’l qo’yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, o’quvchilar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo’llashdan ko’zlangan asosiy maqsad o’quvchilarni muammo bo’yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga mu-vofiqdir.

“Klaster”metodi Klaster (g‟uncha,bog‟lam) metodi pedagogik, ditaktik strategiyaning muayy-

an shakli bo‟lib,u o’quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin,ochiq o’ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g’oyalar o’rtasidagi aloqalar to’g’risida fikrlash im-koniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi.”Klaster”metodi aniq obektga yo’naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog’liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mav-zuning o’quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o’zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo’lishini ta’minlashga xizmat qiladi.

Stil g’oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan “Klaster”metodi puxta o’ylangan strate-giya bo’lib, undan o’quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladi-gan mashg’ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh asosida tashkil eti-layotgan mashg’ulotlarda o’quvchilar tomonidan bildirilayotgan g’oyalarning majmui tarzida namoyon bo‟ladi. Bu esa ilgari surilgan g’oyalarni umumlashtirish va ular o’rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi.

“Videotopishmoq”metodi So’ngi yillarda pedagogik faoliyatda turli axborot vositalar (kompyuter, televi-

deniya, radio, nusxa ko’chiruvchi qurilma, slayd, video va audio magnitofonlar) yor-damida ta’lim jarayoni tashkil etilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’qituvchilar

Page 149: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

149

oldida ta’lim jarayonida turli axborot vositalaridan o’rinli va maqsadga muvofiq foy-dalanish vazifasi turibdi. ”Videotopishmoq” metodidan foydalanishda quyidagi hara-katlar amalga oshiriladi:

O’quvchilar e’tiboriga o’rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy yoritishga yor-dam beruvchi izohlarsiz bir nechta videolavha namoyish etiladi; o’quvchilar har bir lavhada qanday aks ettirilganligini izohlaydilar;jarayonlarning mohiyatini daftarlariga qayd etadilar;o‟qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytaradilar.

“Ven diagrammasi” strategiyasi (metodi)Ushbu strategiya o’quvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar

negizida mavzuning umumiy mohiyatini o’zlashtirish (sintezlash) ko’nikmalarini ho-sil qilishga yo’naltiriladi. Strategiya kichik guruhlarni shakllantirish asosida sxema bo’yicha amalga oshiriladi.

Strategiya o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan o’zaro yaqin nazariy bilimlar, ma’lumotlar yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Ushbu strategiyadan muayyan bilim yoki boblar bo’yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir.

Strategiyani qo’llash bosqichlari quyidagilardan iborat:Sinf o’quvchilari to’rt guruhga bo’linadi; yozuv axtasiga topshiriqni bajarish mo-

hiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi; har bir guruhga o’zlashtirilayotgan mavzu (bo’lim, bob) yuzasidan alohida topshiriqlar beriladi; topshiriqlar bajarilgach, guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi; liderlar guruh a’zolari tomonidan bildirilgan fikr-larni umumlashtirib, yozuv taxtasida aks etgach diagrammani to’ldiradilar.

Har bir pedagog mutaxassis ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil etsa, talaba yoshlarda o’zlashtirish darajasining samaradorligi yanada yuqori bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Jalolov J. “Chet tili o’qitish metodikasi”, Toshkent “O’qituvchi nashriyoti”. 1996

y. 256b.2. Eshmuhammedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. “Ta’limda innovatsion

texnologiyalar” Toshkent 2008. 121b.3. www. ziyonet. uz. 4. www. google. uz..

Page 150: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

150

SHARQ VA G`ARB OLIMLARINING MASHINASOZLIKKA OID TER-MINLAR LUG`ATINI

TUZISHDA OLIB BORGAN TADQIQOT ISHLARI

Ilmiy rahbar: Teshaboyeva. Z.Q Filologiya fanlari bo`yicha falsafa doktoriO`zbekiston davlat jahon tillari universiseti 1- bosqich magistranti

Umarova.F.B

Hozirgi zamonni bejizga texnika asri deb atamaymiz, ko`rinib turibdiki XXI asr bizga ko`plab texnik qulayliklarni olib keldi va inson vaqti tejalishining asosiy omili bo`lib xizmat qilmoqda. Shu o`rinda har bir texnik qurilma yaratilishi bilan unga atal-gan nom va yoki funksiyasiga bog`liq bo`lgan terminlari mavjud bo`ladi, bu esa termi-nologik lug`atlarga bo`lgan ehtiyojning ko`payishdan dalolat beradi.

Termin- ma’lum fan yoki hunar sohasiga oid tushunchalarni qayt qilish, saqlash va bu sohada to`plangan bilim, tajriba, texnik mahorat va malakani boshqalarga berish vositasidir. Shuning uchun ilm - fan, texnika ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi atamalarning nazariy va amaliy qimmatini oshiradi. Hozirgi texnikaning yuqori taraqiy etgan bir paytda til yanada zakovatli bir shakilga ega bo`lib muhitning ma’lum bir so-halar bo`yicha ixtisoslashi ro`y beradi. Shu sababli ham mutaxasisilar bilan tilshunos-lar va oddiy til ixlosmandlarini manfatlari va qiziqishlalri to`qnashadi. Bu toqnashish munozara masalani tog`ri xal bo`lishiga muvofiq manzur atamani tanlab olishga yor-dam beradi va yagona yo`nalishni vujudga keltiradi.

Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohan-ing muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, aso-san, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... ter-minlar – bu maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi. A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kira-di. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini ol-ganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi. Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yoʻllari har xil: boshqa tillardan soʻz ol-ish, yangi soʻz yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, soʻz birik-masining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda oʻzbek terminalogiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki soʻz yasash hisobiga roʻy bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barkaror-ligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Terminalogiyaning oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda si-nonimiya, omonimiya va kup maʼnolilik tilning boyligi boʻlsa, Terminalogiyada bu-

Page 151: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

151

lar salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun oʻzbek tilida yarimoʻtkazgich — chalaoʻtkazgich — nimoʻtkazgich terminlari qoʻllanmoqda. Bu, oʻz navbatida, oʻqishoʻqitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli ham terminalogiyasi maʼlum darajada barqarorlashgan barcha tillarda ter-minlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish maʼlum terminologik meʼyorlar asosida amalga oshiriladi. Terminalogiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus lugʻatlarni nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega.

Sharqda ilk bor 15 asrda Alisher NAvoiy asarlarini tushunishga ko`maklashuvchi lug`at tuzilgan bo`lib “Abushqa” deb nomlangan va keyinchalik boshqa ko`plab til-larga tarjima qilingan. Bundan ko`rinib turibdiki o`sha asrlarda ham ma`lum bir sohaga doir bo`lmasa ham biron bir asarni tushunish uchun ham izohli lug`atlar yaratilgan va bu esa terminologik lug`atlarning paydo bo`lishining bir ko`rinishi desak ham bo`ladi. Terminologik lug`atlar asosan ma`lum bir soha vakillariga va olimlarga asbob usku-nalarni, konsepsiyalarni aniqroq va tezkorlik bilan yetkazib berishga yordam beradi. Eugen Wusterning fikricha bir sohaga oid terminlarni standartlashtirish orqali sohada faoliyat yuritayotgan mutaxassislarni o`zaro bir birlarini tushunish tezlashadi. Wuster o`zining bu nazariyasi bilan terminlarni standartlashtirishning xalqaro prinsiplarini il-gari surdi va bu g`oya ko`plab texnika va tibbiyot mutaxassislari tomonidan qo`llab quvvatlandi.

Bu borada o`zbek tilshunos olimi G Shuhrad ham takidlab o`tgan uning fikricha “atamashunoslikdagi noaniqlik, chalkashlik tuman ichidagi paroxodni boshqarish bilan barobar” degan edi. Atama qo`lashdagi aniqlik darxol ro`y bermaydi, yillar davomida tanlash, tartibga solish, nixoyat umumlashtirish, standartlashtirsh orqali ro`y beradi.

Terminologiya 1930 yillarda shakllana boshlagan. Oxir-oqibat, 1931 yilda termi-nologiya alohida fan sifatida o`z taraqqiyot davrini boshladi. O’sha yili rus olimi D.S. Lotte terminologiya maktabini tashkil etdi. U avval standart terminlarni yaratdi va ter-minologiya bo’yicha izlanishlar olib bordi. Agar rus terminologiyasi haqida gapiradigan bo’lsak, D. Lotte, tilshunos GO Vinokur, A.F.Lesoxin, P.A. Florenskiy terminologiya faniga birinchilardan bo`lib o`z hissalarini qo`shishgan. Misol uchun, rus tilshunos P. Florenskiy atamalarning funktsiyalarini o’rganadi, GV Vinokur Moskvadagi ter-mi-nologiya va terminologiya maktablarining asosiy vazifalarini aniqladi. Avstriyaning yana bir tilshunosi E. Vuster “Umumiy atamalar nazariyasi”, “Mantiq, Ontologiya, In-formatika va Biznes fani” kitobining muallifi sifatida o`z kitoblarida terminologiyani nazariy asoslarini izohlab bergan.

Yuqorida keltirilgan ilmiy nazariyalar mashinasozlikka oid terminlar lug`atining ham paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Mashinasozlik yoki texnika paydo bo`lganiga juda ko`p asrlar bo`lmagan bo`lsada, qisqa fursat ichida jadallik bilan rivojlanib kelayotgan sohalardan biridir. Tarixiga nazar soladigan bo`lsak mashinsozlik sohasi 18- asrda yev-ropa sa`noatining rivojlanishi natijasida paydo bo`lgan ammo rivojlanish bosqichlari esa ko`p ming asarlar ilgariga borib taqaladi.

Mashinasozlikka va texnik qurilmalarning ma`lum bir detallariga oid terminologik lug`atlar hozirgi kungacha Yevropa va O`zbek olimlari tomonidan yaratilib kelinmoq-da. Bulardan biri Tony Atkins va Marcel Escudier tomonidan tuzilgan bo`lib “ Mashi-

Page 152: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

152

nasozlikka oid terminlar lug`ati” deb nomlangan. Bu lug`at ko`plab yillardan buyon qayta nashrdan chiqariladi, buning asosiy sababi shundaki, lug`atda 8,500 dan ortiq mashinasozlikka oid terminlar A dan Z harfigacha bo`lgan tartibda analogiya sistemasi asosida tuzilgan. Lug`atda asosan mexanika, dinamika, termodinamika, issiqliq uza-tish dvigetellari, boshqaruv, robotlashtirilgan texnika asboblari va o`lchov asboblariga doir terminlarni o`z ichiga qamrab olgan.

Yana bir o`ziga xos qulayliklarni o`zida jamlagan terminologik lug`atlardan biri bu Goedan. H. Nayleyning “Mashinasozlikka doir atamalar lug`ati” bo`lib, 4,500 ga yaqin termindan iborat. Lug`atda asosan kichik hajmli mexanik qurilmalarga oid terminlar ya`ni nanotexnologik va mikromexanik asboblarga tegishli terminlar jamlangan. Bun-dan tashqari V. Shvart tomonidan yaratilgan ko`p tilli mashinasozlikka doir terminlar lug`ati ham mavjud bo`lib, to`rtta tilda terminlar berilgan bular ingliz, nemis, nider-land va rus tillaridir. Lug`at mashinasozlikka oid terminlarni chet tillarida endigina o`rganayotgan izlanuvchilar uchun juda as qotadi.

O`zbek olimlarimizdan T.R.Rashidov “ Politexnika lug`atini” tuzgan va bu lug`atda 4000 dan ortiq terminlar izohlab berilgan. Bu lug`atda texnikaning turli sohalarining shuningdek ba`zi tabiiy fanlarga doir tushuncha yoki terminlar ta`rifi, tushuntirishlar, zarur hollarda esa etimologik ma`lumot, protsess, mexanizmlar, asboblar, apparat, ma-teriallar va ularning vazifasi yoki qo`llanilish sohasi qisqacha berilgan.

Xulosa qilib aytadigan bo`lsak muayyan sohaga oid terminologik lug`atlar paydo bo`lishi bir xil sohada faoliyat yuritayotgan hamkasblar va olimlarning o`zaro tushun-ish aniqligini va yetqazib berish tezligini oshirdi. Shu o`rinda mashinasozlikka oid bir qancha terminologik lug`atlarni ko`rib tahlil qilishimiz orqali biz bu sohada ham bir qancha Yevropa va Sharq tilshunoslari tomonidan ko`plab ishlar olib borilganligiga va lug`atlar tuzilganligiga guvoh bo`ldik.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:1. Tony Atkins va Marcel Escudier “ Mashinasozlikka oid terminlar lug`ati” 2. T.R.Rashidov “ Politexnika lug`ati”3. Goedan. H. Nayley “Mashinasozlikka doir atamalar lug`ati”4. D. Protopopescu. “Theories of terminology- past and present”. University of

Bucharest. 20135. Wüster, E. “The structure of the linguistic world of concepts and its representa-

tion in dictionaries”.

Page 153: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

153

ЯВЛЕНИЕ ЭВФЕМИИ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ И ПОЛИТИЧЕСКИХ ТЕКСТАХ

Абулкасимова Нодира Мирзакаримовна, преподавательУзГУМЯ, 1 факультет английского языка, кафедра

теоретических аспектов английского языка №1

Настоящая статья посвящена проблеме определения роли эвфемизмов в художественном и политическом текстах. Эвфемизмы в художественном тексте выполняют многочисленные прагматические интенции: заинтересовать, сказать так, чтобы не обидеть, приукрасить, создать адресату условия для сотворчества, ввести в заблуждение, сделать речь убедительной, выразить ироническое отношение, проявить вежливость и т.д.

Ниже мы попытаемся проанализировать несколько примеров, взятых из художественного теста. Как всем нам известно, У. Шекспир был «мастером эвфемизмов». Эфемизмы, созданные им употребляются и в нынешнее время. Так, в “The Merry Wives ofWinsdor” был употреблен следующий эвфемизм:

“I cannot tell what the Dickens his name is.” “Dickens” в данном контексте употребляется в значение “devil” (дьявол). Он

появился как результат религиозного табу. Данный эвфемизм в тексте выполняет с одной стороны функцию смягчения, замены грубого слова, с другой- ироническую функцию, связанную с использованием имени хорошо известного автора.

Основная масса эвфемизмов в английских художественных текстах появляются в соответствие с принципом вежливости. Эвфемизмы, заменяющие ругательства и грубость выполняют функцию вежливости. В качестве примера приведем отрывок из романа Бернарда Шоу:

Mrs. Pears: But there is a certain word I must ask you not to use. The girl used it herself when she began to enjoy the bath. It begins with the same letter as bath. She knows it better: she learnt it at her mother’s knee. But she must not hear it from your lips.

В этом примере вуалируется одно из ругательств. Коммуниканты принадлежат к высшему британскому обществу. По нравственным и моральным критериям представители высших сословий не могут называть имена, имеющие негативную коннотацию и являющимися неприличными, это считается не вежливым по отношению к адресату.

Подвергается эвфемизации тема также физических и психических недостатков и отклонений. Лингвистический анализ эвфемизмов названной тематической группы показал, что многие из них представляют собой не специфическую медицинскую номинацию, а разговорную – номинацию «от противного», содержат отрицание или являются гиперонимом.

Политический эвфемизм маскирует политические табу , с целью преподнесения какого-либо неприятного факта или информации , не оскорбляя аудиторию. А сферы употребления политических табу разные. Здесь указаны названия

Page 154: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

154

предметных областей употребления эвфемизмов в политическом языке по словарю эвфемизмов Р. Холдера.

1. наименования, относящиеся к сферы политики2. наименования, относящиеся к военной сфере3. наименования, относящиеся к сфере экономики и бизнеса4. наименования, относящиеся к криминальноя сфере5. наименования, связанные с бедностью6. эвфемизмы, употребляемые для описания физических и умственных

недостатков человека7. эвфемизмы, относящиеся к сфере образования8. наименования, относящиеся к сфере этнических, возрастных и половых

различий9. наименования человеческих пороков (Холдер, 1995).Политическая эвфемия является частью явления эвфемии, и факторы, опре-

деляющие мотивы эвфемизации также определяют и мотивы политической эвфемизации. Однако, политические эвфемизмы обладают определенными осо-бенностями, которые некоторые лингвисты, ведущие исследования в области эвфемии сформулировали следующим образом:

1. если эвфемизмы создаются как замены слов табу, то политические эвфемизмы создаются как приемлемые замены политических табу

2. ситуация общения в сферах, где употребляются политические эвфемизмы, отличается публичным характером (СМИ, выступления политиков)

3. в силу особенностей языка политики, политические эвфемизмы могут использоваться и как средство воздействия на аудиторию.

Принимая во внимания указанные особенности политической эвфемии и изучив классификации мотивов политической эвфемизации, мы попытались дать следующую классификацию:

- наименования, относящиеся к сфере расовых, возрастных, половых и других особенностей

senior citizen an old personI told them to send half a dozen senior citizens who look a bit sad and just a little

threadbare. (L. Thomas, 1979)- наименования понятий, связанных с понятием бедностиexcluded poor peopleThey will not be told it is their social duty to serve drink to the excluded. (Daily

Telegraph, 9 July 2001)- наименования, относящиеся к политикеemergency a political suspension of civil rightsMrs Gandhi locked up the opposition, suspended the Constitution and declared an

Emergency. (Dalrymple, 1998, writing of events in India in 1975)- наименования, относящиеся к военной сфереfallen those killed in warSince Monday the Dresdener Zeitung is only printing mass graves, so to speak...

Page 155: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

155

and not much more remains than the earlier lists of the fallen. (Klemperer, 1999)Исходя из всего вышесказанного, можно сделать вывод о том, что эвфемизмы

часто встречаются в художественном тексте, играют значительную роль, даже когда речь идет о таких вещах, как болезнь или смерть. Эвфемизмы в художественном тексте выполняют различные функции, нацеленных выразить вежливость, создать иронический эффект, скрыть правду, заменить слов - табу, избегать повторения и т.д. А в политическом тексте употребление эвфемизмов в СМИ является очень частым случаем, так как прямое название неприличного понятия не эстетично и может вызвать не спокойствия в обществе. Наши лингвистические исследования показали, что в политическом тексте эвфемизмы классифицируются чаще всего по наименованиям, относящимся к сфере расовых, возрастных и половых особенностей; по названиям понятий, связанных с бедностью; по наименованиям, связанным с коммерцией; по названиям некоторых профессий и учреждений; по наименованиям, относящимся к политической, военной, криминальной сферам; по наименованиям, связанным с безработицей.

Список использованной литературы:1. Алтунян А.Г. Анализ политических текстов: Учеб. пособие. М.: Логос,20062. Гальперин И.Р. Текст как объект

лингвистического исследования. М.:Наука,1981.-131с. 3. Темирбаева, Е.К. Эвфемизмы в языке политики и художественной литературе Текст. / Е.К. Темирбаева // Слово в словаре и тексте. М., 1991. -С. 13-21.

4. Тюрина Е.Е.Семантический статус эвфемизмов и их место в системе номинативных средств языка (на материале современного английского языка): Автореф. дис. …канд. филол. наук. Нижний Новгород, 1998. –18 с.

5. Rowson, H.A. Dictionary of Euphemisms and Other Doubletalk. New York, 2002.

Page 156: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

156

НЕМИС ТИЛИНИ ЎРГАТИШДА “НООДАТИЙ СЎЗЛАШУВ” УСУЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ ТАРТИБИ

Нишонова Д.Ж. (ФарПИ)

Анъанавий усул билан дарс олиб борилганида катта-катта гуруҳ иштирокчиларини бир дарс давомида ҳеч бўлмаса бир марта гапиртира олишни деярли имконияти йўқ. Биз биламизки, анъанавий дарс жараёнида ўқитувчининг нутқи кўп вақтни эгаллайди. Қуйида бутун бир гуруҳни бир йўла дарсга жалб қилиш учун мисол келтириб ўтилади.

Грамматик мавзу: Сабаб эргаш гап боғловчилари. ( weil, da, denn, aber, um zu, ohne zu ва бошқалар).

“Deutsch konkret” дарслигида қуйидаги машқлар типи кўп учрайди:

Übung 23. Konjunktionen ein und bilde längere Sätze.

1. nachdem, 2. damit. 3.obwohl. 4, bevor, 5. als 6. während. 7. um zu 8.ohne zu 9.weil 10.so lange 11.seit 12.wenn 13.als ob 14. sobald 15.bis

1. Die Prinzessin küsste den Frosch, sie verwandelte sich in eine Froschfrau. 2. Ich werde jetzt immer freundlich zu meinem Lehrer sein. Ich will eine bessere Note bekommen. 3. Ich habe noch nie einen grünen Hund gesehen. Ich weiß, dass sie rote Augen haben. 4. Zuerst schaut man sich die Grammatik an. Dann macht mal die Übung…5……………

Кўпинча ўқитувчиларнинг ҳаёлига қуйидагича гаплар келади: Ich habe Geld. Ich kaufe ein Auto. Ва бундай гапни талабалар тўлдирадилар.wenn ich Geld habe, (dann) kaufe ich ein Auto. Бундай нарсаларнинг ҳаммаси вақтни бекор сарф қилишга сабаб бўлади. Фақат бир гуруҳ талабаларга жавоб бериш навбати етиб келади ва бундай ҳолат кўпинча талабаларга ҳузур багишламайди.

Биз эса қуйида бошқачароқ ўйин наъмунасини келтирмоқчимиз. Талабаларингизга бирон-бир ноодатий воқеани сўзлаб беринг. Масалан: Als ich heute am Bus saß, habe ich etwas seltsames beobachtet. Mir gegenueber

saßen zwei Herren. Der eine schwarze Socken an, der andere weiße. Plötzlich zog jeder von ihnen eine Socke aus und tauschte sie mit dem anderen Mann. An der nächsten Haltestelle stiegen sie aus, und jeder hatte eine weiße und eine schwarze Socke an.

Иштирокчиларга рўй берган воқеани асослаш ёки баён қилиш учун турли гаплар ёзиши ҳақида топшириқ беринг. Бунда улар дастлаб мияларига қандай фикр ва гаплар келса, шуни ёзишлари мумкин. (5 ёки 10 та гап). Улар фойдаланиши учун доскага керакли грамматик структурани аввалдан ёзиб тайёрлаб қўйинг. Бунинг учун кўчма доска ҳам тайёрлаб қўйинг. Сўнгpа талабаларингизга гаплар тузишда улардан фойдаланишлари мумкинлигини айтинг.

Die Männer haben die Socken getauscht, ….(um zu, weil, damit, denn, obwohl )…..Ҳар бир иштирокчи ўз изоҳини ёзиб тугатгандан сўнг, 4 та гуруҳ тузинг. Энди

ҳар бир гуруҳнинг иштирокчилари ўзаро ёзган изоҳ ва баёнларини ўқишлари мумкин. Ҳар бир гуруҳга барча изоҳлар орасида гуруҳнинг барча иштирокчиларга энг кўп манзур бўлган 3 тадан мисолни танлашлари ҳақида топшириқ беринг. Ҳар бир гуруҳ ўзи энг яхши деб топган бу мисолларини доскага ёзадилар. Бу ҳақида яна бир марта ўйлаб кўриш ҳам мумкин. Агар сиз бу ўйинни айнан

Page 157: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

157

ўзингизни гуруҳингиз учун танласангиз: нимани ўзгартириш керак, нималарни янада кенгайтириш керак деган саволларга жавоб беришингизга тўғри келади. Чунки ҳар бир гуруҳнинг ўзига хос ҳусусиятлари мавжуд бўлиб, улар алоҳида ёндашишни талаб этади.

Яна бунинг учун сизда қуйидагича йўлларни танлаш имкони бўлади: Заруратга қараб бир структурага эга бўлган гапларнинг аниқ миқдорини беришга тўғри келади. Гуруҳ иштирокчилари берилган наъмунага қараб ўзларининг ҳикоясини ёзадилар. Улардан энг яхшиси танлаб олинади ва кейин худи юқоридаги наъмунадагидек қайта ишланади.

Иштирокчилар изоҳларини карточкаларга ёзадилар. Кейин эса карточкалар тўпланиб, аралаштириб юборилади. Ҳар бир гуруҳ улардан учтадан тортиб олади. Кейин улардан фақат бири жойига қайтиб қўйилади. Карточкалар яна аралаштириб юборилади. Ҳар бир гуруҳ яна биттадан карточка тортадилар. Тўрттала гуруҳ ҳам энди қайси гап ҳаммаларига фикр ва ғоя жиҳатидан мақбул бўлганини ҳал қиладилар.

Кўряпсизки, бу билан ўйин қисмларини турли йўллар билан вариантларини яратиш мумкин. (Қанча вақт бу ўйин ёрдамида ўргатилган мавзу ўрганувчиларнинг кўз олдида сақланишини эътиборга олиш ҳам муҳим.)

Бундай ўйинда ҳам барча талабалар бир вақтнинг ўзида иштирок этадилар. Муҳими шундаки, асосий мақсад талабалар орасидаги шахсий назоратнинг бўлишидир. Гуруҳ иштирокчилари ўз гуруҳларида гапларини ўқиб берар экан, албатта гапларини хатосиз бўлишига иштиёқлари жуда баланд бўлади, агар бунга эриша олсалар, бу айнан шу иштирокчининг тузган гапи доскага ёзилишини билдиради. Ўқитувчи бу вазиятда бошқарувчиликка яқин функцияни бажаради. У гуруҳдан-гуруҳга ўта бориб, уларнинг осойишта иш бажаришларини таъминлаши керак, агар бирон гуруҳга ёрдам керак бўлса, ёрдам кўрсатади.

Бунинг учун яна қуйидаги йўлни қўллаш мумкин: Бу борада ўйинга яна бироз ўзгартириш киритмоқчи бўлсангиз, ноодатий

ҳикоянингўрнига бирон-бир қизиқарли предмет ёки расмни тасвирлашни ташкиллашингиз мумкин, Бунинг учун исталган предмет ёки расмни танлашингиз мумкин.

Шу усулда суҳбатлар ташкил этилса, паст ўзлаштирувчилар ҳам дарсда иштирок этишига эришилади.

Page 158: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

158

ЎЗБЕК ВА НЕМИС ТИЛЛАРИДА “АЛЛИТЕРАЦИЯ”НИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ

Нишонова Д.Ж. ФарПИ ўқитувчиси

Бугунги кунга қадар дунё тилшунослигида лингвопоэтикага доир қатор илмий изланишлар олиб борилди, улар ҳозир ҳам давом этмоқда. Лингвопоэтика лингвистик поэтиканинг қисқарган шакли бўлиб, бадиий асарларда қўлланилган фонетик, лексик ва морфологик бирликларнинг бадиий-естетик вазифаларини, тилнинг коннотатив вазифасини ўрганувчи соҳа ҳисобланади. Ўзбек тилшунослигида лингвопоэтиканинг оёққа туриши ва ривожланишида Х.Дониёров, С.Мирзаев, Қ.Самадов, И.Қўчқортоев, Х.Абдураҳмонов, Н.Маҳмудов, Б.Умурқулов, И.Мирзаев, М.Йўлдошев каби олимларнинг ишлари катта ахамияти касб этади.1 Немис тилшунослигида эса Г.К.Албрехт, П.Бегеман, М.Биервиш, П.Блументал, Р.Якобсон, Э.Холенштайн каби олимлар лингвопоэтикага доир тадқиқотлар олиб боришган.2

Ўзбек тилида ҳам, немис тилида ҳам бадиий матннинг оҳангдорлиги ва экспрессив таъсир кучини таъминлашда турли фонетик ҳодисалардан кўп фойдаланилади. Уларнинг ичида аллитерация ҳодисасининг аҳамияти катта ҳисобланади. Ўзбек назмий асарларида мисралар, ундаги сўзлар ҳамда бўғинлар бошида ёки охирида бир хил ундош товушларнинг такрор қўлланишига аллитерация дейилади. Товушлар мусиқийлигига асосланган бу усул Шарқ шеъриятида кенг қўлланилади. Кўҳна бадииятшуносликда эса аллитерация «тавзиъ санъати» деб ҳам юритилган. Бугунги кунда эса тилшуносларимиз маьлум товушларнинг поэтик нутқ учун хосланиши, товушларнинг поэтик салмоғи, уларнинг турли ҳиссий ассоциациялар билан боғланиши масалаларини лингвостатистик метод асосида ўрганиб, поэтик фонетика юзасидан қизиқарли фикрларни ўртага ташламоқдалар. Бадиий матннинг таъсирини кучайтиришда ундошлар асосида юзага келадиган аллитерациянинг ўрни жуда қадим замонлардаёқ англаб етилганлигини ҳам алоҳида қайд этиш мумкин.3 Аллитерация барча тилларнинг шеърият ва риторикасида кенг тарқалган. Шу билан бир қаторда немис тилида ҳам. Масалан, немис тилида адабий аллитерация бугунги кунга қадар жуда кўп қўлланиб келинган, айниқса XIX асрнинг иккинчи ярмида бу ҳолат кўп кўзга ташланади. Бу даврда ижод қилган ёзувчилардан бири Уилям Жордан ижодида қуйидагича аллитерация наъмунасини кўришимиз мумкин: „ Da wallen und wogen die Wipfel des Waldes“; Ричард Вагнер эса қуйидагича аллитерацияни қўллайди: „ Weia! Waga! Woge, du Welle, walle zur Wiege! Wagala weia! / Wallala weiala weia!“. Лекин бугунги кунга келиб, аллитерация немис тилли муҳитда кўпроқ „еркин ҳажв“ни кучайтиришга хизмат қилмоқда. Ҳайнз Эрҳардтнинг „ D-Sketch“ номли асарида барча сўзлар G ҳарфи билан бошланади. Женс Шпаршу эса ўзининг Waldwärts (2004) номли асарида А дан Z гача бўлган ҳарфларни шундай маҳорат билан қўллайди. Бу асар болаларга мўлжалланган. Алекс Дреппек эса 2003-йилда жамланма шеърий тўпламини китобхонларга

Page 159: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

159

ҳавола этади. Асар бошидан охиригача аллитерация билан бойитилган. Масалан: Bienenkönigin шеърида b ҳарфи ёрдамида аллитерация ҳосил қилинган: „Bist bestenfalls bedenkenlos / Bedeckender Bekleidung bloß … / Bestaune bezaubernde Beinarbeit. / Bettlaken besudeln? / Bin bereit.“ Бундай усулдаги аллитерациялардан фойдаланишни янги давр ҳажвий асарлари муаллифлари ҳам ёқтиришади. Бунга мисол қилиб, Роберт Гернҳардтнинг „ Hell und Schnell “ асари мисол бўлади. Павла Желíнковá1 ўзининг „ Lexikalisch-stilistische Charakteristik der Sachtexte vom Bereich des Reiseverkehrs“ мавзусидаги диплом ишида фонетик ҳодисалардан ҳисобланган аллитерация наъмуналарини реклама матнлари асосида таҳлил этади. Аллитерациянинг мижозлар руҳига тез сингишини айтиб ўтади. Наъмуна сифатида қуйидаги реклама матнларини келтиради:

mit Bahn und Bus; berühmt und beliebt; Blumen und Blüten; besonders beeindruckend; bewaldetes Bergland; hügeliges Hinterland; bunte Boote – einmal sogar bunt bemalte Boote; wunderschöne Waldgebiete für weite Wanderungen; Sonne, Sand und Strand; Erholen und Entspannen; Wasser und Wald; Wein und Wasser zu den Mahlzeiten; Kaffee und Kuchen;

Павла Желíнковá келтирган мисолларнинг орасида Erholen und Entspannen сингари мисоллар ҳам учрайди. Лекин ўзбек тилшунослигида аллитерация бир хил ундошларнинг такрори сифатида кўп учрайди. Рус тилидаги маълумотларда ҳам „Аллитерация — это повторение одинаковых согласных звуков.“ каби маълумотлар учрайди. Бундан кўринадики аллитерация бир хил ундошларнинг такрори экан. Немис тилида эса сўзнинг биринчи товушининг ўхшашлигига аллитерация дейилади. Бундан ташқари немис тилида икки хил ёзилсада, бир хил талаффуз қилинадиган товушлар борки, уларнинг қўлланилиши ҳам аллитерацияга мисол тариқасида келтирилади: „Der frühe Vogel fängt…“ [deɐˈfʁy:əˈfoːglˈfɛŋt]. Бу ерда кўриб турганингиздек, f ҳамда V ҳарфлари бир товушдек таллаффуз қилиняпти ва транскрипцияда ҳам бир хил белгилар билан ифодаланмоқда. Лекин айни пайтда бир хил ҳарф билан бошланган „schön und sauber“ сўзлари аллитерацияга мисол бўлолмайди. Чунки sch немис тилида графема ҳисобланиб, ўзбек тилида ш тарзида талаффуз қилинади. S нинг ўзи эса з тарзида таллаффуз қилинади. Шундан келиб чиқиб бу сўзлар аллитерация наъмунаси эмас деб қатъий таъкидлаш мумкин. Бу мисол немис тили фонетик ҳодисаларининг ўзига хослигини ифодалайди. Ўзбек тилида ҳам кўп бўлмасада бундай ҳодисалар кузатилади: Масалан х ва ҳ ҳарфларининг иштирокидаги сўзлар ҳам аллитерацияга мисол қилиб келтирилади: Халқ ҳукми – ҳақ ҳукми. 1 G. K. Albrecht (1980) Poetik und Linguistik: Eine linguistisch-literarische Erklärung Heißenbüttels Text ‚Einsätze‘. Ann Arbor / Mich. u.a.: Univ. Microfilms Internat. P. Begemann (1991) Poetizität und Bedeutungskonstitution. Ein Modell poetischer Textverarbeitung unter besonderer Berücksichtigung der Rolle der Lautäquivalenzen. Hamburg: Buske (= Papiere zur Textlinguistik, 66) M. Bierwisch (1971) Poetik und Linguistik. In: J. Ihwe (Hg) (1971) Literaturwissenschaft und Linguistik. Ergebnisse und Perspektiven. Frankfurt/Main: Athenäum, S. 568-586. P. Blumenthal (1983) Semantische Dichte. Assoziativitätin Poesie und Werbesprache. Tübingen: Niemeyer K. Bührig / A. Redder (Hg.) (2000). E. Holenstein (1976) Einführung: Linguistische Poetik. In: R. Jakobson (1976) Hölderlin. Klee. Brecht. Zur Wortkunst dreier Gedichte. Frankfurt/Main: Suhrkamp, S. 7-25 .

Page 160: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

160

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, аллитерация китобхонларга кучли таъсир этиб, бадиий асарнинг эстетик қийматини оширади. Нафақат бадиий адабиётда, балки кундалик ҳаётда ҳам аллитерациядан унумли фойдаланиш кучли таъсир қуролига эга бўлиш демакдир.

Фойдаланилган адабиётлар1. Burkhard Moennighoff: Alliteration. In: Günther Schweikle, Dieter Burdorf

(Hg.): Metzler Lexikon Literatur. Begriffe und Definitionen. Metzler, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-476-01612-6, S. 15.

2. Pavla Jelínková. Lexikalisch-stilistische Charakteristik der Sachtexte vom Bereich des Reiseverkehrs. Diplomová práce . Brno 2005.

Page 161: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

161

“ДОКТОР ЖЕКИЛ ҲАМДА МИСТЕР ХАЙД ҲАҚИДАГИ ҒАЙРИОДДИЙ ВОҚЕАЛАР” РОМАНИДА “ЭВРИЛИШ” МОТИВИ

КАДИРОВА Наргиза Арифовна(БухДУ ўқитувчиси)Негиев Мирмуҳаммад (БухДУ талабаси)

Шотландиялик ёзувчи Роберт Луис Стивенсоннинг готик жанрда ёзилган “Доктор Жекил ҳамда мистер Хайд ҳақидаги ғайриоддий воқеалар” (1886) романида илм-фан ютуқларини эътироф этиш, инсон ўз ақлу заковати асосида кашф этган дори-малҳамини қабул қилиши билан кўринишини ўзгартириши анъанавий эврилиш мотиви воситасида ёрқин тасвирланган. Романда сирли дори тайёрлаб, ўз кўринишини ўзгартирган ва Эдуард Хайд қиёфасига кириб олган Генри Жекил образи учрайди.

Асар воқеалари учинчи шахс, нотариус Габриэл Жон Аттерсон томонидан баён этилади. У табиатан ўзига нисбатан қаттиққўл, лекин ўз атрофдагиларининг заиф томонларига ёмон муносабатда бўлган, айбни эмас, балки ёрдам беришни афзал кўрадиган шахс эди. Айнан шунинг учун у кўпинча аксарият нуфузли одамларнинг сўнгги дўсти ва улар ҳаётида яхши таъсир кўрсатувчи шахс эди. Асардаги воқеалар ХIХ асрнинг охирларида Лондонда бўлиб ўтади. Юз берган воқеа жуда ғаройиблиги боис катта шов-шувларга сабаб бўлади.

Эдуард Хайд шайтономуз киши бўлиб, у ким билан мулоқот қилмасин, албатта, тушунарсиз туйғусини қўзғатар, бир қатор жирканч хатти-ҳаракати, бемаъни ва шавқатсиз ишлари билан ёмон от чиқарганди. Асарнинг кейинги қаҳрамони жамиятда ҳурматли доктор Генри Жекил ҳисобланади. У Хайд билан сирли равишда боғлиқ эди. Бу боғлиқлик нотариус Аттерсонни қизиқтириб қўяди. Хайд вақт-вақти билан доктор Жекилнинг уйида пайдо бўларди ва хизматчиларга унинг буйруғини сўзсиз бажаришлари лозимлиги талаб қилинарди. Бундан ташқари, доктор вафот этганда ёки ғойиб бўлиб қолган тақдирда, унинг барча бойликлари Хайдга васият қилингани – энг қизиқарлиси эди. Митти бўйли, қўрқинчли қиёфага эга бўлган Хайд ора-ора шаҳарда пайдо бўлиб қоларди. Лондондаги шов-шувли қотилликда Хайд гумондор бўлиб чиқди. Аммо унинг қотил эканлиги исботланмай қолди, ҳеч қандай далиллар топилмади. Доктор Жекил Аттерсондан Хайдга ёрдам беришликни, Хайд унинг қадрдони эканини айтди. Бир куни Жекилнинг сарой ходими Аттерсоннинг олдига келиб, доктор Жекил ўз кабинетида қулфланиб олганлиги ва бир ҳафтадан буён ҳеч кимни қабул қилмаётгани, ҳатто овқат ҳам тановул этмаётгани, хонадан бошқа бир овоз турли хилдаги дориларни топиб келишликни буюраётгани ҳақидаги хабарни етказади. Шунда Аттерсон зудлик билан доктор Жекилнинг лабораториясига келади. Хизматкорлар Хайд уларнинг хўжайинини ўлдириб, энди уйни тарк эта олмаётганини гумон қилишади.

Аттерсон хона эшигини очишни талаб этиб, акс ҳолда уни бузиб ичкари киришини таҳдид қилади. Хонадан нотаниш бир овоз унга раҳм қилишларини сўрайди. Шунда Аттерсон қўлига темир мослама олиб, эшикни бузади. Хонадаги

Page 162: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

162

митти одам уларни кўриб, зинқирраб бурчакка қоча бошлайди. Стол устида Аттерсон номи ёзилган мактубни топиб олади. Бу доктор Жекилнинг Аттерсонга қолдирган васияти эди. Унда доктор Жекил илмий кашфиёт ўтказганлиги ҳақида ёзганди. Жекилнинг ёзишича, бир вақтнинг ўзида инсон психикасида бир нечта одамнинг хусусиятлари мавжуд бўлиши мумкин экан. Зеро, унинг хатти-ҳаракати шу жамламанинг натижасидир. У муваффақиятли илмий тажриба эмас, балки салбий “мен”нинг вақтинчалик устунлик мавқеига эга бўлиш йўлини топа оланлиги ҳақида ёзганди. Мензуркадаги атиги бир неча томчи дори уни бошка бир инсонга айлантириб қўйгани ва яна шу дорини ичгандан сўнг қайтиб асл қиёфасига эврилгани, Аттерсонни ҳайратга солади. Хайд қилган жиноятлари ҳақида маълум қилган эди.

Аслини олганда асарнинг икки қаҳрамони бир киши ҳисобланади. Барчанинг ҳурматига сазовор бўлган доктор Жекил жамиятда кишилар нафратига учраган Хайд қиёфасида вақтинча намоён бўлиш имконини берадиган, яъни инсон кўринишини ўзгартирадиган дори яратган эди. Бу қиёфада доктор тақдирнинг жирканч амалларини бажаради.

Ёзувчи асарда икки хил характердаги қиёфа тасвирини усталик билан ярата олган. Жекил – меҳрибон, Хайд – қасоскор, Жекил – ўзгаларни ўйлайдиган, Хайд – худбин, Жекил – ҳиссиётларга берилмайдиган, Хайд эса жирканчликлар рўёси эди. Асарнинг фантастик жиҳати шундаки, ундаги эврилиш инсон ақли чегарасидан анча узоққа чиқади. Дорини ичгандан сўнг қаҳрамоннинг нафақат ҳатти-ҳаракатлари, балки ташқи кўриниши, ҳаттоки, қаддининг кичрайиб қолиши, сочлари ўсиб, қўрқинчли қиёфага ўзгаришини кузатиш мумкин. Доктор Жекил илм-фан учун ўзида турли хил тажрибаларни ўтказишга тайёр эди. Оддий тажриба бўлиб бошланган иш секинлик билан докторнинг ўлимига олиб келади; ҳар гал раҳмдил доктор дорини ичганда шавқатсиз исёнкорга айлана бошлайди. Шу ниқобда осонлик билан ёвуз амалларни бажара олади. Аммо доктор ўзининг Хайдга эврилиш жараёнини бошқара олмайди ва охир-оқибат ўз-ўзини ёлғизлик, тушкунлик ва ўлим сари олиб келади.

Ёзувчи асарда инсон табиатига пессимистик назар билан боқади, яъни атиги бир томчи дори ёки кимёвий модда меҳрибон, ҳар доим ёрдамга қўлини чўзадиган инсонни ёвуз, исёнкор шахсга айлантириб қўяди.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ушбу асардаги эврилиш мотиви фантастик мазмун касб этса-да, қаҳрамонларнинг руҳий ўзгаришлари билан боғлиқ барча томонларни яққол намоён этишда катта аҳамият касб эта олган.

ФОЙДАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Субъективный словарь фантастики. Роман Арбитман. “Время”, 2018.The Writer›s Journey: Mythic Structure for Writers Christopher Vogler. Michael

Wiese Productions, 2007.2. Ханютин Ю. Странная историядоктора Джекиля и мистера Хайда //Реальность фантастического мира. ПроблемыЗападной кинофантастики. –

Page 163: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

163

М.: Искусство, 1977.3. Боринских Л.И. Метод раскрытия характера работах Р.Л.Стивенсона.Странная история доктора Джекила и мистера Хайда. Проблема характера в

литературе. – Челябинск: Изд-во Челябинского Государственного Университета, 1990.

Page 164: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

164

ПАРАЛИНГВИСТИКА МАЪЛУМОТ УЗАТУВЧИ ВА МАЪЛУМ СЕМАНТИКАГА ЭГА БЎЛГАН НУТҚНИНИНГ НОВЕРБАЛ, ПРОСОДИК

ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНАДИ

Эргашева Н.Н.ФарПИ “Тилларни ўргатиш” кафедраси

Психиатор бемор билан мулоқотининг биринчи дақиқаларидаёқ кўрикдан ўтувчи нутқининг ижтимоий-биологик ҳарактеристикасини билиб олиш имкониятига эга. Мисол учун унинг ёши, жинси, ижтимоий ҳолати (ва уларнинг ташқи кўриниши билан хулқ атворига мос келишини), шеваси, акценти; маконга оид ҳарактеристикани (сўзловчининг турган жойи, унинг ҳаракати); тиббий ҳолати – ҳам физик ҳам психик жихатдан соғлигининг умумий ҳолати, нутқ системаси ва овоз аппаратининг ҳолати ва бошқалар.

Паралингвистик воситаларнинг фонацион турига тўхталадиган бўлсак, фонация ( юнончадан – phone товуш,овоз) – эшитиш органлари орқали қабул қилинадиган, нутқ товушларини шакллантирадиган физик ҳодисадир; товуш ишлаб чиқаришни таъминловчи нутқ органлари ҳаракатининг йиғиндисидир.1 Паралингвистиканинг фонацион турига қуйидагилар киради: овоз тембри, темпи, тезлиги, баландлиги, интонация, пауза, нутқнинг куйчанлиги, товушнинг диалектик, социал артикуляцион хусусиятлари ва ҳоказолар.

Нутқ жараёнида фоноцион воситалардан бири темпдир. У нутқ тезлигини кўрсатади ва суҳбат давомида унинг тезланиши ё акси, ўзида маъно ифодалайди ёки шахснинг психологик ҳолатини намоён этади. Нутқ тезлигини ошириш ёки тушириш ёрдамида тингловчининг диққатини жамлаш мумкин. Бундай манипуляциялардан мактабгача таълим тарбиячилари, педагоглар тез тез фойдаланишади. Турли хил психологик ўзгаришлар оқибатида баъзи инсонларда мутизм (mute) ҳолати кузатилади, бу инсонни умуман тилдан қолиши, сукут ҳолатига ўтишидан далолат беради. Мулоқот ижобий кечишини истасангиз мулоқотдошингиз темпи (тезлиги) да гапириш тафсия этилади.

Овоз тониНутқдаги тон, овознинг баланд ёки пастлиги билан ўлчанади. Мисол учун,

америкаликнинг баланд гапириши Европа халқлари томонидан агрессивлик, ҳурматсизлилик ва вазминсизлик сифатида ўлчанса, Америкалик учун бу оддий ҳолат ҳисобланади. Худди шундай япон ва немис тилини ўрганишни бошлаган ўзбек талабалари учун ҳам ўша халқнинг тил ташувчиларини эшитишганда, дастлаб у қўпол ва агрессивга ўхшаб туйилади, чунки уларнинг тони ўзбек тилига ўхшаш эмас ва қисман бизникидан баландроқ. Овоз тони орқали жахл, ҳаяжон, умидсизлик, бахт, хурсандчилик каби ҳиссиётларни намоён қилиш мумкин. Юқори тонли овоз одатда чийиллаган ёки болаларча жаранглайди. Кўплар паст тонни ишончлилик, етуклик, ўктамлик ва ҳукмронлик билан тасаввур этадилар. Кўп эркаклар паст баритон ёки бас (дўриллаган) овоз соҳиблари бўлишиб, аёлларга хос юқори даража тонини камдан кам қўллашади. Бизнес билан шуғулланувчи аёллар овоз тонларига боғлиқ дилеммага дуч келишади ва бизнес оламида яхшироқ қабул қилиниш, ўз ишининг устаси бўлиб кўриниш мақсадида

1 Еникеев М.И. Общая и социальная психология – М.: Издательская группа Норма-Инфра. М,1999

Page 165: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

165

ўзларининг табиий овозларини пастлатишга, тон ва тембрларини ўзгартиришга ҳаракат қилишади. Касби санъат билан боғлиқ бўлган кишилар учун ҳам овоз тони жуда ҳам муҳим ахамиятга эгадир.

Овоз тембриҲар бир инсон ўз овоз тембрига эга, овоз тембри ёрдамида, гапирувчини

кўрмасдан уни кимлигини билиб олишимиз мумкин бўлади. Инсон овози пастми, аёлники ёки вибрацияликми; йўғон, ғириллаган ёки ётми; кескин, текис, сокин, чийиллаган, назал, қўпол ёки таъсирчанлигини англаб олиш мумкин. Буларнинг барчаси ритм, тон ва овоз баландлигининг турли хил вокал комбинацияларини намоёндаларидир. Лекин, овоз тембримизни ҳолатга қараб ўзгартиришимиз мумкин.

Нутқимизда ритмнинг ҳам ўрни баланд, нутқимизнинг куйчанлиги, унинг бир текислилиги, равонлиги руҳий ҳолатимизнинг меъёрдалигидан далолат беради. Нутқнинг узилиши, дудуқланиш ва паузалар миядаги афазия ва логонервоздан далолат. Руҳий ҳолатдан ташқари, ҳар бир халққа мос ва хос ритм бўлиб, чет тилида гапирган у ёки бу халқ вакили, айнан ўзининг она тилидаги ритмда гапиради. Баъзида паузаларни, қандайдир маънони кучайтириш ёки ҳолатни юмшатиш учун ҳам қўллашимиз мумкин. Интонация, айнан бир фикрга урғу бериш учун, фикрни кучайтиришга кўмаклашади. Унинг психологик хусусияти эса, интонация орқали гапирувчини ҳолатга, фикрга эмоционал муносабатини билиб олишга хизмат қилади. Интонация овознинг ифодалилиги билан боғлиқ бўлиб, етказилаётган фикрнинг қандай маъно юклатмоқчилигини англатади. Мисол учун агар биз, “Сиз буни хозир бажаришингизни истайман!” деб айтсак, овозимиздаги интонация ва тон қандай муносабатдалигимиз ва буйруқ беряпмизми?, илтимос қиляпмизми? каби қўшимча маълумотларни беради. Паралингвистик воситаларни чуқурроқ ўрганган ҳолда, ўз ҳаракатларимиз ва овозимизнинг сифатини назорат қилиш имкониятига эга бўламиз, бу эса ўз борасида коммуникантлар ўртасида ишонч, хурмат ва илиқ муносабатларни ўрнатишга имкон яратади.1

Адабиётлар рўйхати:1. Еникеев М.И. Общая и социальная психология – М.: Издательская группа Норма-

Инфра. М,19992. Trager, G. L. (1958). Paralanguage: A first approximation. Studies in Linguistics.3. Nygaard, L.C., Lunders, E.R. (2002). Resolution of lexical ambiguity by

emotional tone of voice. Memory & Cognition.

Page 166: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

166

MADANIYATLARARO VA XALQARO MULOQOT JARAYONLARI UCHUN MALAKALI SINXRON TARJIMONLARNI TAYYORLASH

MASALALARI

Abdiyeva Mohigul, TerDU talabasi

Til xalqlarni bir-biriga bog’lovchi, shuningdek madaniy munosabatlarning shakllanishida muhim vosita bo’lib xizmat qiluvchi ijtimoiy hodisa hisoblanadi. E.Sepirning ta’kidlashicha: “Til – bu madaniyatni ilmiy o’rganishda yetakchilik, boshlovchilik qilishi bilan muhim ahamiyatga egadir”. Darhaqiqat til va madaniyat bir-biri bilan bog’liq tushunchalardir. Dunyoda jamiki millat va elatlar o’z tili, dini, madaniyati turmush tarziga ega. Ular bir-biri bilan ma’lum tilda muloqotga kirishadilar. Madaniyatlararo va xalqaro munosabatlarning taraqqiylashuvi aynan bir tilga bog’liq hodisa emas.

Mamlakatimizda olib borilayotgan qator o’zgarishlar va yangilanishlardan biri sifatida chet tillarni rivojlantirishga qaratilgan imkoniyatlarni ta’kidlab ko’rsatish mumkin. Insonlar o’rtasidagi o’zaro muloqotning vujudga kelishi ham aynan tilning voqelikka asoslanganligidandir. Demak, muloqot-odamlarning birgalikdagi faoliyatlari ehtiyojlaridan kelib chiqadigan turli faolliklari mobaynida bir-birlari bilan o’zaro munosabatlarga kirishish jarayonidir. Muloqot birgalikda faoliyat ko’rsatuvchilar o’rtasida axborot ayirboshlashni o’z ichiga oladi. Muloqot jarayonida kommunikativ (axborot uzatish), interaktiv (o’zaro birgalikda harakat qilish) va perseptiv (o’zaro birgalikda idrok etish) vazifalar amalga oshiriladi. Muloqot o’z-o’zidan paydo bo’lib, rivojlanib qolmaydi. Inson o’z “men”i ham atrofdagi shaxslar bilan o’rnatgan muloqot orqaligina shakllanadi. [2, 13-17] Demak, inson atrofdagi insonlar bilan muloqotga kirishish chog’ida o’rganayotgan tili bilan birgalikda madaniyatni ham shakllantirib borishi zarurdir.

Mustaqil O’zbekistonimiz ko’pgina xaqaro tashkilotlarga a’zo bo’lgan davlatlar safidan o’rin olgan. Shu boisdan dunyoning ko’plab mamlakatlaridan tashrif buyuruvchi mehmonlar soni ham yildan yilga tobora ortib bormoqda. Ushbu tashrif buyurgan mehmonlarga davlatimizning buguni va o’tmishi, milliy qadriyatlarimiz, an’analarimiz, urf-odatlarimiz, tarixiy shaxslarimiz hamda buyuk bobolarimiz amalga oshirgan buyuk ishlarni yetkazmoq uchun malakali tarjimonlarni tayyorlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi.

Bugungi kunda yurtimizda chet tillarni o’rgatishga doir ko’plab tadbiriy va tashkiliy ishlar amalga oshirilmoqda. Tilni o’rgatish bilan birgalikda madaniy tarbiya va muloqot shakllantirilib boriladi. Ammo shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, yoshlarga ta’lim berish va ularni malakali mutaxassis bo’lib yetishishida pedagogik texnologiyalar va metodlar biroz eskirib qolgan. Nazariyaning ko’p qo’llanilishi, amaliyotning esa yaxshi tizimga solinmaganligi bo’lajak yosh tarjimonlarning bilim salohiyatining rivojlanmasligiga sabab bo’lishi mumkin.

Asosan tarjimonlikka tayyorlash umuman olganda yoshlarga chet tilini o’rgatishda to’rt maqsadni amalga oshirish zarur. Birinchisi amaliy maqsad ustuvor. Bu ustuvorlik shunday izohlanadi. “Amaliyotni “og’zaki nutq” yoki “gapirish” deb yuritish kabi xato

Page 167: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

167

fikrlar ham mavjud. Chet tili metodikasida “maqsad” atamasi quyidagicha izohlanishi mumkin. Nutq faoliyatining turi maqsad maqomini olishi uchun, albatta, birinchidan, uning o’z ta’lim mazmuni (nutq mavzui, nutq malakalari, til materiali) mavjudligi, ikkinchidan til materiali dastavval shu nutq faoliyati turida o’rganilishi, uchinchidan, unga vaqt va kuchning asosiy qismi sarflanishi va to’rtinchidan, mashqlarning aksariyati ushbu nutq faoliyati turida bajarilishi shart”. [1, 35-38] Darhaqiqat, gapirish birinchi pallada maxsus mavzu va til materiali asosida o’rgatiladi.

Tarjimonlik nazariyasining ikki xil shakli mavjud. Og’zaki tarzdagi tarjimonlik hamda yozma tarzdagi tarjimonlik. Og’zaki tarjimonlik o’z ichiga bir nechta turlarni qamrab olgan. Ulardan biri Sinxron usulidagi tarjimonlikdir. Sinxron tarjima-bu og’zaki tarjima turlari orasida eng murakkabi bo’lib, mazkur turdagi tarjimada maxsus jihozdan foydalanib tarjima amalga oshiriladi. Bu notiq nutq so’zlayotgan chog’ida tarjimonning uni bo’lmasdan uzluksiz nutq mazmunini tinglovchilarga yetkazib berishning og’zaki tarjima usulidir. [3, 5-8]. Sinxron tarjima birinchi marta 2-jahon urushi yakunlangach 1946 yili Germaniyada uyushtirilgan Nyurenberg xalqaro Harbiy sud fashistlarning jinoyatlarini sudlash jarayonida foydalanilgan. Jumladan, BMT tashkilotida bo’lib o’tadigan konferensiyalar va jarayonida oltita tilidan foydalaniladi. Hozirgi kunda ingliz tili keng ommaviylashib bo’lgan bo’lsada, lekin asl “sinxronist” bo’luvchi juda ham oz. Ingliz, fransuz, rus tillaridan boshqa barcha ,,kichik tillar’’dan sinxron tarjimonlarni uchratish qiyin. Sinxronistga tarjima qilish mobaynida diqqatli, tezkor, fikri teran eng muhimi “chaqmoqday tafakkur” ga ega bo’lish talab etiladi. Sinxron tarjimada kichik unsurlarni ham chetda qoldirib bo’lmaydi. Shuni ham ta’kidlab o`tish kerakki, dunyo bo’yicha sinxron tarjimonlarni tayyorlash eng mushkul sohalardan biri hisoblanadi. Eng yaxshi sinxron tarjimonlar asosan BMT da emas balki Yevropa Ittifoqida mavjuddir. Davlatimizda ham sinxron usulidagi tarjimonlarni tayyorlash uchun alohida markazlar tashkil etish, yuqori tajribaga ega bo’lgan malakali xorijiy mutaxassislarni jalb etish, sinxron tarjimonlarning soni ortishiga zamin yaratgan bo’lar edi. O’tkaziladigan xalqaro konferensiyalar chog’ida tarjimonlar asosiy til sifatida ingliz tili va ishchi tili sifatida esa rus, nemis va fransuz tillarini tarjimonlar o’rganish kerakligini ham e’tiborga olishlari zarur. Negaki, mavjud bo’ladigan xalqaro konferensiyalarda Yevropa Ittifoqidan tashrif buyuruvchi a’zolar uchun bu ishchi tillarda tarjimani yetkazib berish holatlari ham yuzaga kelishi mumkin.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, har bir sohada amaliyot yetakchi hisoblanadi. Shuningdek, hozirgi kunda zamonaviy texnologiyalar ko’plab samarali natijalar ko’rsatmoqda. Kadrlarni tayyorlashda va ta’lim sifatini oshirishda sinxron tarjimaga oid har bir tarjimonlikka asoslangan oily o’quv yurti tizimida keng ko’lamli joriy etish va ularni yetarli jihozlar va kabinetlar bilan ta’minlash zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. J. Jalolov. Chet tili o’qitish metodikasi. Toshkent 1996,2. M. Maxsudova. Muloqot psixologiyasi. (muammoli ma’ruzalar matni) N. 2004.3. N Ismatullayeva. Sinxron tarjima masalalari, (ma’ruzalar matni) Toshkent 2013

Page 168: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

168

XITOY TILI GRAMMATIKASINING O’ZIGA XOSLIKLARI

Raximberdiyeva F.XO’zDJTU Tarjima nazariyasi va amaliyoti fakulteti

Sharq filologiyasi kafedrasi o’qituvchisi

Xitoy tili grammatikasini o’rgatishdagi o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar bilan cheklanadi:

1- Grammatik shakl, ularning ma’nosini va qo’llanishini o’zlashtirish;2- Ushbu shakllarga oid qoidalarni bilish va muloqot vaziyati va kontekstda ular-

dan foydalana olish;3- Og’zaki va yozma fikr bayon etganda grammatik ko’nikmlarni qo’llay olish. Xitoy tili grammatikasini o’rgatishning o’ziga xosliklardan yana biri uni ona

tili bilan taqqoslaganda, o’qitishning turli usullaridan foydalanishdir. Boshqacha qilib aytganda , xitoy tili grammatik hodisalarini anglab yetishdan boshlab, so’ngra ularni nutqda intuitiv ravishda qo’llashga o’rganib borish tartibi o’rnatilgan. Ona tili esa bu yo’nalishning aksini ko’ramiz.1

Xitoy tili grammatikasida morfema odatda bir bo’g’inlidir. Eskirgan bir bo’g’inli so’zlarning bir qismi sintaktik mustaqil bo’lmay, faqatgina murakkab va yasama so’zlarning komponenti sifatida ishlatiladi. Ikki bo’g’inli (ikki morfemali) so’zlar bu jihatdan ustunlikka egadirlar. So’zlarning yasalishi so’zlarning o’zaro qo’shilishi, af-fiksatsiya va konversiya orqali amalga oshiriladi. Xitoy tili bevosita o’zlashtirmalarga ega emas, ammo semantik o’zlashtirmalardan keng foydalaniladi, masalan: 电- elektr, o’z ma’nosi “chaqmoq”, 电脑 – kompyuter, o’z ma’nosi “elektr miya”, 笔记本电脑 – noutbuk, o’z manosi “kompyuter daftar”.

Xitoy tilini o’ziga xosliklari, boshqa tillardan farqli jihatlari bir qancha bo’lib, ulardan asosiylarini sanab o’tsak:

1. Birinchi navbatda xitoy tili grammatikasi. Xitoy tili grammatikasi ingliz tili grammatikasiga qaraganda ancha soddaroq, onsonroq. Grammatikani o’rganishga un-chalik ko’p vaqt ketmaydi, maktab yoshidagi bolalarda esda qolishi ham juda tez. Le-kin xitoy tilida tuziladigan gaplar so’zma so’z tarjima qilganda boshqacharoq tarjima qilinadi, bizning ona tilimizdagi grammatikaga to’g’ri kelmaydi. Gap tuzilish sturuk-turasi boshqacha. Masalan: “U“ ren min re bao” gazetasini o’qiyapti ” deb xitoy tilida aytishimiz uchun:他看的报是人民日报。Ni kan de bao shi “ren min ri bao” deymiz.So’zma so’z tarjima qilganda: “U o’qiyatgon gazeta bu “ ren min ri bao”.” deb tarjima qilinadi .

2. Xitoy tilining keyingi o’ziga xosligi bu ton mavjudligi. Xitoy tilida barcha un-lilik so’zlarda 4 xil tovush mavjud bo’lib ular turlicha talffuz qilinadi, va ular xitoy tilida ton deb aytiladi. Har bir so’zning o’zini turli tonlari mavjud bo’lib ular har xil ma’nolarni anglatadi. Bunga misol qilib “ma” iyeroglifini olsak:

妈 – ma – birinchi tonda – ona degan ma’noni anglatadi.麻 – ma – ikkinchi tonda – kunjut ma’nosida keladi.

1 T.Sattarov.Bo’lajak chet tili o’qituvchisining uslubiy omilkorligini shakllantirish tehnologiyasi.-Toshkent,2003:135-bet.

Page 169: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

169

马 – ma – uchinchi tonda – ot(hayvon)deb tarjima qilinadi.骂 – ma – to’rtinchi tonda - urishmoq, qarg’amoq ma’nosini anglatadi.Ko’rib turganingizdek barchasini ma’nosi har xil. Shuning uchun xitoyliklar bilan

so’zlashayotganda tonga alohida ahamiyat berishadi. 3. Xitoy tili iyerogliflari 6 mingtadan oshiq bo’lsa ham, undan foydalanadiganimiz

200 ta. Yangi so’zlar, iyerogliflar birikuvidan tashkil topgan bo’ladi. 4. Xozirgacha iyerogliflarning aniq soni aniqlanmagan. Tarixiy yozuv bo’lganligi

tufayli hanuzgacha aniq hisoblab chiqilmagan. Xitoy universiteti bitiruvchisi 6 mingta so’z bilishi kerak. Shunda u xitoy gazetalarini ham bemalol, qiynalmay o’qiy oladi.

5. Xitoy tilidan tarjima qilayotganda asosiy qiyinchilikni undagi iboralar, frazeo-logizmlardan foydalanilgan gaplarni tarjima qilishda yuzaga keladi. Chunki iboralar, frazeologizmlar o’zlarining qadimiy ertaklardagi personajlar , xalq qahramonlari nom-laridan kelib chiqqan. Buning uchun tarjima qilayotganda shu shaxslarning nomlarini, tarixini bilishimiz kerak bo’ladi. Shunda tarjimada qiyinchiliklar kamroq yuzaga ke-ladi. Xitoy tilini boshqa tillardan ajratib turadigan yana bir xususiyati ana shunda.

6. Xitoy tilida mustaqil so’zlarning keng qo’llanishi o’ziga xosligidir. Hattoki zamon ifodalamoqchi bo’lgan paytimizda biz qo’shimchalardan emas aksincha mus-taqil ma’noga ega so’zlardan foydalanamiz.

7. Rus tilida urg’u bir so’zga bir bo’g’inga tushadi, bizning o’zbek tilida ham huddi shunday. Xitoy tilida esa aksincha 2 ta iyerogliflardan tashkil topgan so’zlarning har ik-klasi ham urg’u bilan talaffuz qilinadi. Ikkala bo’ginni ton bilan o’qish shart , bo’lmasa xitoyliklar sizni tushunmay qolishlari mumkun.

8. Talaffuz jarayonida xitoy tilini yana bir ajralib turadigan xislati shundaki xitoy-liklarda bo’g’in degan tushuncha mavjud emas. Ular bog’inlarga bo’lib talaffuz qila olishmaydi. Bitta bo’g’in xitoy tilida bitta so’zni anglatadi.

9. Xitoy tilida so’zlashayotganda so’zlarni yozayotganda faqatgina iyerogliflardan foydalanib o’zimizni fikrimizni bayon qila olishimiz mumkun. Iyeroglifni lotin harf-larda yozsak bu xitoyliklar uchun tushunarsiz tilga aylanib qoladi, ular buni o’qiy ol-ishmaydi, hattoki “bu qanday til?” degan savol ham xitoyliklarda uyg’onishi mumkun. Shuning uchun faqatgina iyerogliflarni yozilishini hamda o’qilishini yodlash orqali o’zimizning fikrimizni to’g’ri, aniq, to’liq yorita olamiz.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:1. 对外汉语教学语法探索/ 国家汉办教学处编。- 北京:中国社会科学出版

社,2003.2. T.Sattarov.Bo’lajak chet tili o’qituvchisining uslubiy omilkorligini shakllanti-

rish tehnologiyasi.-Toshkent,2003

Page 170: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

170

NAVOIY “XAMSA”SIDA SALBIY SHAXS VA TIMSOLLAR TASVIRI

Umida ERGAShEVAAlisher Navoiy nomidagi IDUM ona tili va

adabiyot fani o‘qituvchisi (Navoiy),Nilufar SAYFIEVA

Alisher Navoiy nomidagi IDUM ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi (Navoiy)

Navoiy o‘z “Xamsa”sida unutilmas va rango-rang qahramonlarning obrazlari turkumini yaratdi. Ayniqsa, u ideal ijobiy qahramonlarning obrazlarini yaratishda o‘z davridan juda yuqori ko‘tarildi va insoniyat uchun asrlar bo‘yi taqlid qilishga loyiq Farhod, Majnun, Iskandar, Layli, Shirin, Shopur kabilarning obrazlarini yaratdi (1). Shundan kelib chiqib aytish o‘rinliki, ularning har biri o‘zida insoniyatning eng olijanob fazilatlarini va intilishlarini gavdalantiradi, yomonlikning ustidan yaxshilikning g‘alabasi uchun kurashadi. O‘z yuksak maqsadi va ideallari uchun kurash, mardlik va qahramonlik ko‘rsatish, har qanday qiyin sharoitda ham fidokorlik va chidam, go‘zallikka muhabbat, yomonlikka nafrat ularning yorqin romantik xususiyatlaridir. Shoirning she’riy mahorati ham birinchi galda shu obrazlarni chizishda namoyon bo‘ladi, u o‘zining haqiqiy san’atkorga xos hech bir takrorlanmas ajoyib shoirlik mo‘jizalarini ko‘rsatdi va shu xilda o‘z asarlarida insonlardagi ijobiy sifatlarni ulug‘lash bilan birga, salbiy xususiyatga ega bo‘lgan holatlarni keskin tadqid qildi.

Navoiy “Xamsa”da o‘nlab tarixiy va afsonaviy qahramonlar obrazini yaratdi va shu yo‘l bilan mansub voqelikka yaqin bo‘lishga, uning ziddiyatli, ayni vaqtda, boshqa davrlarga o‘xshamaydigan ichki ruhini jonli manzaralarda badiiy tadqiq qilib bergan(2)ligini qayd etadi adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqulov o‘zining “Abadiyat farzandlari” kitobida.

Alisher Navoiy asarlarida foydalanilgan zarqparast, jobir, zulmpesha, zulmkesh, zolim kabi so‘zlar insonlar fe’l-atvorlarining salbiy tomonlarini ifodalaydi. Alisher Navoiy insonlarni yaxshilikka, zolim, zulmkash ya’ni adolatsiz, birovlarga zulm qilishga odatlangan, sitamgar, riyokor, hiylakor bo‘lmasliklari va zehnli, zarif va ziyrak bo‘lsalar hayotda hurmat-ehtiromga ega bo‘lishlarini ta’kidlaydi.

Navoiy barcha asarlarida zulm-u zo‘ravonlik yoki yomon xislatga ega bo‘lgan kishilarni qoralaydi, ularga keskin salbiy munosabatda bo‘ladi. Xusrav, Sheruya (“Farhod va Shirin”), Mudbir, Jobir (“Sab’ai sayyor”), Doroning munofiq vazirlari (“Saddi Iskandariy”) kabi timsollarda munofiqlik, xudbinlik, xiyonatkorlik kabi salbiy illatlarni fosh etadi.

Navoiy ijodining, jumladan, “Xamsa” dostonlarining ijtimoiy mohiyati, o‘z davri ruhi, tarixiy sharoit, siyosiy-iqtisodiy voqea-hodisalari bilan mustahkam aloqasi, ayniqsa, undagi turli shakllarda ifodalanuvchi (“yaxshi” va “yomon”, “odil” va “zolim”, “munosib el” va “nomunosib el” va hokazo) qarashlar yetuk Inson va odamiylik haqidagi konsepsiya yotadi (3).

Ulug‘ shoir barcha asarlarida salbiy xislarlarni: munofiqlik, yolg‘onchilik, ikkiyuzlamachilik, ochko‘zlik, nafsga qullik, sotqinlik kabilarni keskin tanqid qiladi. Shoir ijodida bu kabi illatlarni fosh etish, shuningdek, jamiyatdagi zo‘ravonlikni

Page 171: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

171

qoralash, “zamona ahli”ning jubr-u zulmidan, fisq-u fasodidan nola aralash shikoyati yetakchi o‘rin tutadi. Chindan ham, zamonda salbiylik ijobiylikdan ustunlik qilganligini shoir “yomonlik, qabohat ko‘prak”liginidan yozg‘iradi.

Ustod Sadriddin Ayniy “Xamsa”dagi bu xususiyatlarni nazarda tutib, Navoiy “dostonlaridagi salbiy tiplarni o‘z zamonasidan olgan va ularga qarama-qarshi qilib o‘z xayol va orzusidagi ijobiy tiplarni yaratib, taqlid va ibrat namunasi sifatida bergan” deb o‘rinli ta’kidlaydi.(4) Abdurashid Abdug‘afurovga ko‘ra, “Tamagir, xasis, ochko‘z, fosiq, hudbin, firibgar shaxslar fosh qilinishi bilan birga oqil, sodiq, shafqatli, halol, saxiy kishilarning madh etilishi Navoiy dunyoqarashining yetuk nuqtalaridan biri bo‘lib, ijodiga dolzarblik va chuqur ijtimoiylik baxsh etgan”. (5)

Navoiyning yaramas odat va xulq-atvorini shafqatsiz qoralashi, olijanob insoniy fazilatlarni hormay-tolmay targ‘ib etishi, donishmandona o‘gitlari, shubhasiz, katta ijtiimoiy ahamiyatga egadir.

Hazrat Navoiy salbiy sifatlarga ega bo‘lgan kishilar obrazini “Xamsa”ning barcha dostonlari tasvirlash orqali, ularga o‘zining keskin munosabatini bildiradi hamda o‘quvchiga bu kabi salbiy sifatlarning oqibatini ko‘rsatishga harkat qiladi. Sharq adabiyotiga xos an’anaviy obrazlardan biri “Xamsa”da Qorun nomi ham tez-tez namoyon bo`ladi. Qorunning behad xazinaga ega ekanligi, kibrga berilib, butun mol-mulki bilan yer yutganligi haqida ma’lumotlar ko‘p uchraydi. Buni adabiyotshunos T.Xo‘jaev shunday izohlaydi: “Mumtoz adabiyotda ham Qorun, avvalo, ana shu tomonlari bilan namoyon bo`ladi. Agar bu obraz “Hayrat ul-abror”da o`zining behisob xazinasi, johilligi, xalq e’tiboridan qolishi kabilar bilan tasvirlansa, “Farhod va Shirin”da “yuz ganji Qorun” tarzida boshqa obrazlarga qiyos, yer osti xazinalari sohibi ekanligi bilan namoyon bo`ladi. “Sab’ai sayyor”da ham mislsiz xazinasi, bu ganjni boshqalar davlatiga qiyoslash, bir o`rinda esa “Xamsa”ni Qorun ganjiga o`xshatish bor” (6).

Bo`lub ikisi Musoyu Horun, Ganj ila lek ani qilib Qorun. “Hayrat ul-abror”dan olingan mana bu baytda Qorunga xos yana bir jihatga

e’tibor qaratilgan: Ilgida Qoruncha bo`lub ganju mol, Topmoq erur xalq rizosin mahol. Qorun badavlat edi. Ammo o`ta xasis. Birovga ehson qilmaydigan baxil.

“Yana Jabroil yorlig` tegurdi: Ey Muso, Qorung`a ayg`il molining beshda birini chig`oylarg`a (qashshoqlarga) bersun... O`n ancha mol berayin...” Qorun narsa bermaydi. Muso duoyi ba’di bilan uni yer yutadi. Yuqoridagi bayt “Hayrat ul-abror”dagi “Bu faqr kulbasi...” bobidan olingan. Unda Navoiyning ichki kechinmalari, hayot va inson haqidagi mulohazalari bayon qilinadi. Shoir ta’kidicha, kimniki Rustamcha quvvati, Hotami Toyicha saxovati, Qorunnikidek xazinasi bo`lsa ham, xalq rizosiga erishishi qiyin1.

Navoiy “Xamsa“da sabr, qanoat, kamtarinlik (Muqbil va Mudbir), vafo, hayo, karam (muruvvat), saxovat, himmat, oliyjanoblik, mardlik, hilm (muloyim tabiatlilik), do‘stlik, ilmga amal qilish, shirinso‘zlik, rostgo‘ylik kabi fazilatlarni ulug‘laydi,

1 Ko‘rsatilgan asar, 38-bet.

Page 172: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

172

aksincha, baxillik, badfe’llik, hasadgo‘ylik, chaqimchilik, xasislik, yolg‘onchilik, tamagirlik, nodonlik (bilimsizlik), takabburlik, mayxo‘rlik (badmastlik), badnafslik (ochko‘zlik) kabi yomon illatlarni qattiq qoralaydi.

Ulug‘ shoir barcha asarlarida salbiy xislarlarni: munofiqlik, yolg‘onchilik, ikkiyuzlamachilik, ochko‘zlik, nafsga qullik, sotqinlik kabilarni keskin tanqid qiladi. Shoir ijodida bu kabi illatlarni fosh etish, shuningdek, jamiyatdagi zo‘ravonlikni qoralash, “zamona ahli»ning jubr-u zulmidan, fisq-u fasodidan nola aralash shikoyati yetakchi o‘rin tutadi.

Donishmand shoir asarlarida taxminan yuzdan ziyod salbiy tipga mansub kimsalar xususida bahs yuritilish orqali insoniylik xislatlariga yomon ta’sir ko‘rsatuvchi salbiy xususiyatlarni keskin qoralaydi va o‘quvchini undan ogoh etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Mallayev N. Navoiy ijodiyotining xalqchil negizi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1980. 45-bet.

2. I.Haqqul. Abadiyat farzandlari. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990 yil, 24-bet.

3. Qarang: Abdug’afurov A. “Xamsa»ning ijtimoiy mohiyati. // Kitobda: Alisher Navoiy “Xamsa»si. Toshkent, “Fan». 1986.20-bet.

4. Sadriddin Ayniy. Asarlar. 8-tom. Toshkent, 1967. 322-bet. (Manbaning elektron namunasi uchun qarang: www.ziyouz.uz sayti )

5. Qarang: Abdug’afurov A. “Xamsa”ning ijtimoiy mohiyati. // Kitobda: Alisher Navoiy “Xamsa”si. Toshkent, “Fan”. 1986. 22-bet.

6. Xo‘jayev T. Alisher Navoiy “Xamsa”sini o‘rganish. (O‘quvchilar, talabalar, o‘zbek tili va adabiyoti fani o‘qituvchilari uchun o‘quv-uslubiy qo‘llanma).-Toshkent, 2014. 25-26-betlar.

Page 173: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

173

5.Фалсафа ва ҳаёт cоҳасидаги қарашлар

JAHOLAT VA UNGA MA’RIFAT ILA KURASHMOQ

Baxtiyorova Feruza Xurshidbek qiziO’zbekiston davlat jahon tillarni universiteti 1-ingliz tili fakulteti 3-bosqich

talabasi

Barchamizga ayon bo’lishi kerakki, qayerdagi beparvolik va loqaydlik hukm sur-sa, eng dolzarb masalalar o’zi bo’larchilikka tashlab qo’yilsa, o’sha yerda ma’naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga aylanadi. Va aksincha, qayerdaki hushyorlik va jonkuyarlik, yuksak aql-idrok va tafakkur hukmron bo’lsa, o’sha yerda ma’naviyat qudrati kuchga aylanadi.

O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti Islom Abdug’aniyevich KarimovMamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so’ng, qilinayotgan har qanday islohotlar

zamirida, eng avvalo, inson, uning ma’naviy va ma’rifiy yuksalishi, uning kamoloti turganligini aytsak hech mubolog’a bo’lmasa kerak. Haqiqatdan ham, shuni aniq ayta olishimiz mumkinki, har qanday rivojlanish markazida ma’rifiy yuksalish tushunchasi turadi. Shu boisdan, Vatanimiz ham azal-azaldan komil inson, ma’naviy va ma’rifiy ulg’aygan inson tushunchalariga alohida e’tibor berib kelmoqda, hamda ma’naviyat va ma’rifat masalalari ijtimoiy hayotimizning asosiy qismiga ham aylanib ulgurgan. Hazrat Mir Alisher Navoiyning fozil inson, komil inson haqidagi yozib qoldirgan fikr-lari, ma’naviyat va ma’rifat yuksalishi bobida bildirib o’tgan hikmatli so’zlari va ibratli hikoyalari hozirgi kun ma’naviyat masalasi uchun qimmatli dastur vazifasini o’tab kel-moqda. Shoirlarning sultoni bo’lmish Alisher Navoiy o’z davrida komil insonlarni, ya’ni ma’naviyati yuksak, ma’rifiy ulg’aygan insonlarni “ahli ma’ni” deb nomagan. “Ahli ma’ni” bu fikrli odamlar demakdir. Fikrsiz odamning ongida ma’ni, ya’ni ma’noli gaplar bo’lmaydi, fikrlash esa haqiqatni anglash, hamma narsaga mushohada ila qarash, tahliliy hamda tanqidiy fikr yurita olish va o’zining mustaqil va ma’noli fikrlariga ega bo’lish demakdir. Odamzotning boshqa tirk jonzotlardan ajratib turadigan farqli jihati ham uning fikrlay olishida, tafakkur qilishida, tahlil qila olish qobiliyatidadir. Chun-ki, inson har qanday xatti-harakatni amalga oshirishdan oldin uni puxta rejalab oladi, mantiqan tafakkur qiladi, sabab va oqibatlarini tahlil qiladi. Agar shu jarayon to’g’ri amalga oshirilsa, bu ma’naviy va ma’rifiy fikrlash hisoblanadi. Shu o’rinda, mutafak-kir Navoiy hazratlarining purma’no so’zlarini misol tariqasida keltirib o’tmoqchiman: “Ahli suratlarga shoh bo’lguncha, ma’ni ahli yig’inida gado bo’lmoqliging yuz karra afzalroqdir”.

Hozirgi kunda ko’proq yoshlarimizning ma’naviyatiga qaratilgan har qanday tah-did va tajovuzlar, avvalo, yurtimiz xafsizligiga, kelajak avlodimizning porloq istiqbo-liga, mustaqil vatanimizning yuksalishiga qaratilgan, desak ham bo’ladi. Ma’rifat bu insonga in’om etilgan ne’matlar orasidagi eng ulug’laridandir. Zero, ma’naviyati porloq xalqning, yurtning hayoti mehr-muhabbatga to’la bo’ladi, zaminida quyoshi hech qachon so’nmaydi, osmonida doimo humolar parvoz qilib yurishadi, tinchlik bu xalqning doimiy hamrohi bo’ladi. Taniqli yozuvchi Khaled Hosseini ta’kidlaganidek, “Hozirgi kunda ham biz “bolalari ko’p-u, ammo bolalik topa olmaydigan” yurtlarni

Page 174: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

174

uchratishimiz mumkin”. Haqiqatdan ham, hali hanuz ertangi tongining erkin va tinch-osuda bo’lishi uchun har doim qo’lini duoga tutib yashaydigan bolakaylarni, ota-yu onalarni, xalq-u millatlarni uchratishimiz mumkin. Mamlakatlarning bunday jaholatga yuz tutishiga asosiy sabab ham aynan ma’naviyat va ma’rifat masalarining sustligi, insonlar ongida ma’rifat tushunchalarining yo’qligidandir.

Shu alohida aytib o’tish joizki, dinimiz, islom dini, ham bizni doimo ma’naviyatga, ma’rifatga chorlagan. Islom dini insonparvarlik dinidir, poklik, tinchlik va barkamol-likni targ’ib qiluvchi dindir. Ammo ming afsuslar bo’lsinkim, bugungi globallashuv zamonida turli tajovuziy g’oyalar, islom dinini niqob ostidagi fitna va buzg’unchiliklar dinimizning asl ma’no-mazmunini, mohiyatini yashirib, dunyoda salbiy fikrlar uyg’otishiga sabab bo’lmoqda. Prezidentimiz Mirziyoyev Shavkat Miromonovich-ning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assembleyasining 72-sessiyasida yuksak minbardan turib, butun dunyoga qarata aytgan fikrlari bu borada alohida ahamiyatga egadir: “Biz butun jahon jamoatchiligiga islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini yetkazishni eng muhim vazifa, deb hisoblaymiz”. Ushbu ezgu maqsad yo’lida dav-lat rahbarimiz tashabbuslari bilan yurtimizda diniy masalalarga ham alohida e’tibor berilmoqda. Xususan, yurtimiz sayqali Samarqand shahrida Imom Buxoriy nomidagi Xalqaro Ilmiy-tadqiqot markazining tashkil etilganligi, poytaxtimiz Toshkentda Islom sivilizatsiyasi markazi va uning qoshida Islom akademiyasining yo’lga qo’yilganligi, Buxoroda Mir Arab oliy madrasasining ochilganligi, masjid va madrasalar qurilib, ma-vjudlarining rekonstruksiya qilinganligi, muqaddas qadamjolarimizning obod qilinay-otganligi, har bir viloyatlarda Islom huquqshunosligi, hadisshunoslik, tasavvuf, kalom va aqida ilmi kabi diniy-ma’rfiy bilimlar beradigan maktablar tashkil etilganligining o’zi katta e’tibor va hurmatga loyiq tashabbus namunalaridandir. Ayniqsa, davlatimiz rahbarining terrorizm va ekstremiz g’oyalari ta’siriga adashib tushib qolgan, ma’rifat emas, jaholat yo’lini tanlagan fuqorolarni qayta reabilitatsiya qilish, ularni ma’naviy va ma’rifiy hayotga qaratish, sog’lom turmush tarzini tanlashlari uchun ko’maklashishga qaratilgan chora-tadbirlari ham yurtimizda olib borilayotgan islohotlarning tub zami-rida insonparvarlik, bag’rikenglik tushunchalarining mavjudligi hamda jaholatga faqa-tgina ma’rifat bilan kurashish tamoyillari asosida ish olib borilayotganligidan dalolat beradi. Ammo bu jaholat kurashida biz, hammamiz, birdek kurashishimiz, ma’naviyat va ma’rifatning doimo g’alaba qozonmoqligi uchun birdek xizmat qilmog’imiz lozim-dir.

Ekstremistik hamda terroristik tahdidlarning ko’proq yoshlarga qaratilayotganligi ham bejiz emasdir, o’zining o’yinqaroq davrida faqat hayotining mazmunini o’yin-kul-gu bilan ifodalayotgan bugungi yoshlarimizning ijtimoiy tarmoqlarga, Internet hamda “ommaviy axborot vositalari”ga haddan ortiq ruju qo’yayotganligi ular ma’naviyatining sustlashuviga va ongida ma’naviy-ma’rifiy bo’shliqning vujudga kelayotganligiga sa-bab bo’lmoqda. Hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri ham aynan yoshlarimizning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etishdan iboratdir. Eng avvalo, yoshlarimiz ongida kitobga bo’lgan muhabbatni oshirmog’imiz lozim. “Kitob bilan oshno bo’lgan inson-dan hech qachon yomonlik chiqmaydi”, deydi ona xalqimiz, zero, kitob ma’naviyat va ma’rifat o’chog’idir. Yoshlarimiz orasida kitobxonlikning yanada targ’ib qilinishi

Page 175: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

175

ularning bu kabi tajovuziy tahdidlardan doimo yiroq bo’lishlarini kafolatlaydi. Yana shu o’rinda Mahmudxo’ja Behbudiyning “teatr bu - ibratxonadur” deya

ma’naviyat markazi bo’lmish teartlarni alohida ulug’lab o’tganligini ta’kidlab o’tmog’imiz lozim. Teatr – bu ma’naviyat ko’zgusidir, shu boisdan ham yoshlar-imizni ko’proq teatrlarga borishga, ma’naviy ozuqa olgan holda ma’rifat olamlarini yanada boyitishga chorlamog’imiz ham lozim. Shuni ming afsuslar ila ayta olamiz-ki, informatsion davrning hozirgi avlodlari teatr, kutubxonalardan ko’ra, o’zlarining tillarida aytadigan bo’lsak, “play station”, “club”larga borishni afzal ko’rishmoqda. Bu juda achinarli holat albatta. Yoshlarimiz tafakkurida paydo bo’layotgan bu kabi jaholat belgilariga qarshi biz birgalikda kurashmog’imiz, ularni ma’naviyat gulshani sari yetaklamog’imiz lozimdir. Ta’kidlab o’tilganidek, bu kurashda biz birdek harakat qilmog’imiz zarur.

Shuni shukrona ila ayta olamizki, yutimiz tinch, osmonimiz musaffo, tunimiz os-uda, hattoki zaminimiz uzra chumolilar ham erkin-ohista qadam tashlaydi; buvijon-larimizning qo’llari duoda, onajonlarimizning shuuri allada, otalarimiz xalq ravnaqi-yu farovonligi yo’lida mehnat og’ushida, bolajonlarmizning yuzida doimiy tabassum. Shuning o’zi katta baxt, yuksak ne’mat emasmi? Biz shu bizga taqdim etilgan ne’matga munosib avlod bo’la olyapmizmi? Jannatmakon yurtimiz uchun shukronalar aytib, un-ing ravnaqi yo’lida o’z hissamizni qo’sha olyapmizmi? Bizdan katta mashaqqat yoinki og’ir mehnat ham talab qilayotganligi yo’q, biz o’zligimizni yo’qotmagan holga jaholat urug’larini sochayotganlarga qarshi kurashib, o’z ma’naviyatimiz hamda ma’rifatimiz ila butun xalqlarga namuna bo’la oladigan, Vatanimiz farovonligi, xalqimiz yuksali-shi uchun munosib farzand bo’la olsak bo’lgani. Buning uchun esa biz doimiy diniy hamda dunyoviy izlanishda bo’lmogimiz lozim. Xulosa so’ngida shuni ta’kidlab o’tish lozimki, jaholatni faqatgina ma’rifat yenga oladi, ma’naviyati kuchli xalq esa hech qachon yengilmaydi, aksincha doimiy farovonlik hamda tinchlik qurshovida bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Sh.M.Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom

ettirib,yangi bosqichga ko’taramiz”- Toshkent: O’zbekiston, 2017. – 56 b. 2. I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” asari, - Ma’naviyat.

2016, 176 b.3. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi ( 2000-2005), O’zbekiston milliy ensik-

lopediyasi davlat ilmiy nashriyoti.

Page 176: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

176

FALSAFA VA DUNYOQARASH

Termiz davlat universiteti Maktabgacha ta’lim fakulteti Maktabgacha ta’lim yo’nalishi 1-bosqich talabasi Berdiyea Sabrina Shuxrat qizi

Falsafa mifologik tasavvurlar bag’rida yuzaga kelgan. Miflar (yunoncha mythos

– so’z, doston, rivoyat), ya‘ni rivoyatlar qadimgi odamlarning birlamchi dastlabki ma‘naviy madaniyat shakllari edi. Rivoyatlar barcha xalqlar ham bir bo’lib, tabiat va jamiyatni tushunishning asosiy vositalari bo’lib hisoblanar edi. 7 Kosmologik (kosmos-ning, ya‘ni olamning kelib chiqishi haqidagi) va kosmogonik (kosmosning tuzilishiga tegishli) rivoyatlar olam va odamning kelib chiqishi haqidagi; inson yashayotgan dun-yoning qanday tuzilganligi haqidagi; ezgulik va yomonlik nimaligi, odamlarning g’am-u tashvishlari qayerdan kelib chiqadi, o’lim nima, o’limdan so’ng nima bo’ladi va h.k. odamdagi falsafiy tasavvurlarning proobrazlari edi. Qadimiy odamlar uchun rivoyatlar o’ylab chiqarilgan va bilish usuligina bo’lib qolmay, ular hayotning shakli ham edi. Qadimgi yunon falsafasining dastlabki matnlari olamning afsonaviy tasavvurlarini aql-lilik asosida ifodalashga intilgan birinchi tajribalardir Aristotel barcha bilimni nazariy fanlarga (masalan, geometriya, arifmetika, astronomiya, fizika, biologiya) va amaliy (masalan, etika, psixologiya ritorika, poetika) va ijodiy fanlar (masalan, hunarmand-chilik va san‘at) ga bog’ladi. xarakterlovchi jihatlari bilan belgilanar edi. Dunyoqarash insonning borliqqa sistemali-nazariy, ma‘naviy munosabatidir. Dunyoqarash konkret ilmiy bilimlardan farqli ravishda, umumlashgan qarashlar sistemasi, borliq va unga insonning munosabati to’g’risidagi fundamental tasavvurlar sifatida namoyon bo’ladi. Inson qarashlari, bilimlarini nazariylashtiruvchi falsafaga qaraganda dunyoqarash an-cha keng tashkiliy tuzilmadir. U o’ziga nafaqat ratsional jihatlarni, balki shu bilan birga kishilarning hayotiy nuqtai nazarlarini, e‘tiqodlarini, orzu-intilishlarini, axloqiy tam-oyillarini, butun ma‘naviy-madaniy olamini qamrab oladi. Bunda dunyoqarash tarki-bida kishilarning individual va ijtimoiy tajribalari umumlashmalari, o’zaro muloqot va amaliyot jarayonida paydo bo’ladigan tasavvurlari muhim o’rin egallashini ta‘kidlash lozim. Demak, dunyoqarash insonning tashqi dunyoni amaliy jixatdan o’zlashtirishdagi umumlashgan shakldagi faoliyatining nazariy in‘ikosi sifatida ham namoyon bo’ladi. Dunyoqarash va dialektik metod birligi falsafaning barcha tamoyillarida o’z ifodasini topgan.

Page 177: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

177

АБУ НАСР ФАРОБИЙ ВА “ТИБ ИЛМИНИНГ УСТОЗИ” АБУ АЛИ ИБН СИНО АСАРЛАРИДА МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ ВА РУҲИЙ ТАРБИЯ

МАСАЛАСИ

Атакулов Мавлонбек – Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети Термиз филиали Гуманитар ва ижтимоий –

иқтисодий фанлар кафедраси ўқитувчиси. Ашуров Шаҳбоз - Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат

техника университети Термиз филиали талабаси.

Ўсиб келаётган ёшларни баркамол инсон сифатида тарбиялаш мақсадида, ўтмишдан бизга насиб этган инсон тафаккурининг дурдоналарини, яъни улуғ мутафаккирларимизнинг илғор фикрларини ўрганиш – муҳим аҳамиятга эга бўлган замон талабидир.

Юртбошимиз Шавкат Мирзиёев ҳам ушбу масалага алоҳида эътибор қаратганлар: “..Бизни ҳамиша ўйлантириб келадиган яна бир муҳим масала – бу ёшларимизнинг одоб-аҳлоқи, юриш-туриши, бир сўз билан айтганда, дунёқараши билан боғлиқ. Бугун замон шиддат билан ўзгармоқда. Бу ўзгаришларни ҳаммадан ҳам кўпроқ ҳис этадиган ким – ёшлар. Майли, ёшлар ўз даврининг талаблари билан уйғун бўлсин. Лекин айни пайтда ўзлигини ҳам унутмасин. Биз киммиз, қандай улуғ зотларнинг авлодимиз, деган даъват уларнинг қалбида доимо акс садо бериб, ўзлигига содиқ қолишга ундаб турсин. Бунга ниманинг ҳисобидан эришамиз..? Тарбия, тарбия ва фақат тарбия ҳисобидан� ”.

Инсон ва унинг камолотига хизмат қилувчи қомусий таълимот Абу Наср Фаробий асарларида ўз изчиллиги ва мукаммаллиги билан ҳозирги давргача ўз кучини, ҳаққонийлиги, долзарблиги ва аҳамиятини йўқотмаган. Фаробий инсон ва ҳайвон психикаси ўртасидаги фарқни ўз замонасининг илми даражасида тўғри тушунган ва ҳозирги псиҳология илми томонидан ўрганилаётган деярли барча руҳий жараёнлар тўғрисида анчагина мукаммал тасаввурга эга бўлган. Ҳайвон ва инсон псиҳикасида, маълум жиҳатдан умумийликка эга бўлган ва уларни кескин фарқ қилдириб турувчи маълум ҳусусиятлар, психик жараёнларнинг асосий турларини талқин этган. Фаробий “Илм ва санъатнинг фазилатлари” рисоласида барча психик жараёнларни қувватлар деб номлаб, уларни иккита катта: ташқи ва ички қувватлар гуруҳига ажратишган. Ташқи органларга бевосита боғлиқ бўлмаган, ташқаридан олинган образлар асосида ички психик жараёнлар натижасида вужудга келадиган қувватларни эса ички қувватлар деб номланган. Буларнинг қаторида хис – туйғу ҳам ўз ўрнига эгадир:

1. Хотира – тасаввур қуввати – “қувваи мутахайнила”.2. Хаёл қуввати – “қувваи ҳаёлийя”.3. Ҳиссиётлар, ҳис – туйғу қуввати – “қувваи назъийя”.4. Нутқ қуввати – “қувваи нотиқа”.5. Қувваи нотиқа ичида мантиқий фикрлаш қуввати – “Қувваи фикрийя”. Мутафаккир ташқи беш сезги ва хотиранинг ҳайвонда ҳам мавжудлигини,

Page 178: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

178

ҳаёл қилиш ва сўзлаш, фикр юритиш, ақл қувватини фақат инсонгагина хослигини таъкидлайди.

Алоҳида таъкидлаш лозимки, Фаробий ўша давр мутаффаккир олимлари қатори руҳий жараёнларни психолог сифатида эмас, балки файласуф сифатида талқин этган. Ана шу сабабли, унинг таълимотидаги асосий марказда инсон, инсоннинг бахти – камолати, ана шу комилликка эришув йўлида руҳий жараёнларни ўрганиш туради. Ушбу сўзларимизга мутафаккирнинг мазкур рисоласидаги (яъни, “Бахт-саодатга эришув йўллари ҳақида” рисоласи) мушоҳадалари далил бўлади: “Бундан кейин, инсонни ўрганишга киришамиз ва инсоннинг инсон бўлишида кутилган мақсад ва муддаони ўрганамиз ва шунинг натижасида инсоннинг нима ва қандай нарса эканлигини билиб-аниқлаб оламиз. Шундан кейин биз инсоннинг ҳозирги камолатга эришувига сабаб бўлган нарсаларни ўрганишни бошлаймиз. Бу нарсалар эса хайр- эхсонли ишлар, гўзал инсоний фазилатлар бўлиб, бу фазилатларни инсонни шу камолотга эришувдан маҳрум қиладиган салбий хислатларни ўрганиш йўли билан ажратиб оламиз”.

Фаробий айтишича, жасурлик – бу яхши ахлоқий сифатдир ва у ўртача дадиллик ҳисобига эришилади. Аммо, шу билан бирга, ушбу ишларда ортиқча дадиллик бемулоҳазаликка, етишмаслиги эса - қўрқоқликка олиб келади, бу эса ёмон аҳлоқий сифатдир.

Фаробий шунингдек дўстлик туйғусига аниқлик киритиб ўтган. Унинг таъкидлашига кўра, дўстоналик – бу яхши аҳлоқий фазилат бўлиб, бу туйғу бир одам бошқа одам билан, ўзаро сўзлашув ёки хатти – ҳаракатидан мамнун бўлган ҳолда, ўртамиёна мулоқоти боис пайдо бўлади. Бу нарсадаги ортиқчалик эса ўз ортидан итоатгўйликка, етишмаслиги эса – димоғдорликка олиб келади. Бу билан бирга бошқаси ҳафа бўладиган ишларни ҳам қилса, унда бу ўз кетидан хуш кўрмасликни етаклайди.

Фаробий ўз асарларида аҳлоқийликни нафақат гўзал (ижобий) томонини, балки ярамас (салбий) томонларини ҳам эътиборсиз қолдирмагани алоҳида эътиборга моликдир: Улар инсон ҳали шаклланмаган ҳулққа эга бўлган вақтда, шахс бўлиб шаклланиш жараёнида орттирилади, яхши ёки ёмон хулққа тўқнаш келганида, у ўз ҳоҳишига кўра қарама-қарши хулққа ўтиши мумкин. Шунга кўра инсон маълум бир хулққа эга бўлади ёки у тўқнашган бир хулқдан иккинчисига ўтади, - бу айнан одатдир. Одат деганда эса, у бахтни тушунади, яхши хулқни ҳам, шунингдек ёмон хулқни ҳам инсонлар одат орқали орттирдилар. Бундан келиб чиқадики, одатнинг кучига кўра инсон яхши хулққа эга бўлиши – бу яхши хулқли инсонларга хос бўлган харакатлардир, биз эга бўладиган ёмон хулқ эса, - бу ёмон хулқли шахсларга хос, харакатларнинг ўзидир.

XI-XIII асрларда араб Испаниясида Фаробий йўлини давом эттирган илғор файласуф олимлар Ибн Бажжа Ибн Рўшт кабилар шухрат қозонган бўлса, Ўрта Осиёда X асрларда Фаробий таълимотини, айниқса фасласа ва психологияга оид фикрларини олий босқичга кўтарган, уларни мукаммал бир тизим даражасига олиб чиққан олим, файласуф сифатида Ибн Сино машхур бўлди. Бутун Ғарб ва Шарқда шуҳрат топган Бухоролик қомусий олим Абу Али Ибн Сино

Page 179: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

179

дунёқарашининг шаклланишида Фаробийнинг илмий мероси муҳим аҳамиятга эга бўлганлигини ўзининг автобиографиясида айтиб ўтган. Ўрта аср тариҳчиси Мирҳонд ўзининг “Равзатус сафо” асарида қайд қилишича, Ибн Сино Бухорода, Нуҳ бинни Мансур Сомонийнинг китоб хазинасида Фаробийнинг жуда кўп номи эшитилмаган асарларини учратиб, ундан ниҳоят даражада кўп фойдаланганини зикр қилади.

Шарқ таълимоти тариҳида кўпинча Фаробий ва Ибн Сино бир йўналишдаги мутафаккир сифатида ёнма-ён тилга олинади. Ибн Сино дунёни билишда материалистик позиция турган. Тажрибавий билиш табиатни билишнинг бошланғич йўлидир, ҳиссий билиш сезгиларимиз орқали билишдир. Ибн Сино Фаробий сингари сезги органларининг билишдаги ролини ҳар томонлама ва чуқур ўрганади. Ҳамда таҳлил қилади. У кишига таъсир этувчи нарса ва ҳодисалар аввало сезгиларимиз орқали билинади, яъни ташқи оламдаги мавжуд нарса ва ҳодисалар бизнинг сезги аъзоларимизга таъсир этгач биз уни қабул қиламиз. Ибн Сино сезгиларни: ташқи ва ички сезгиларга ажратиб, уларни нафсоний қувватлар деб атаган.

Ёшларни маънавий – аҳлоқий жиҳатдан баркамол қилиб тарбиялаш миллий истиқлол ғояси ва мафкурасининг асосини ташкил этади. Бу борада биринчи президентимиз И. Каримовнинг “Маънавият жуда нозик тарбиявий соҳа” деган ҳикматли сўзлари таълим-тарбиянинг методологик йўналишини аниқлаб беради. Шу боис биз учун қадрли бўлган Абу Наср Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий, Баҳоуддин Нақшбанд, Нажмиддин Кубро ва Юсуф Хос Ҳожиб каби мутафаккирларнинг таълим – тарбияда аҳлоқ одоб сабоқлари, комил инсон ҳақидаги беназир фикрларидан фойдаланиб ёшларда юксак ҳис туйғуларни шакллантириш, пировард натижада уларни баркамол шахс қилиб тарбиялашда фойдаланишимиз мақсаждга мувофиқдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙXАТИ1. Аль-Фараби. Философские трактаты / Перевод с арабского. - Алма-Ата:

Наука, 1972.-429 с.2. Аль-Фараби. Существо вопросов / Избранные произведения мыслителей

стран Ближнего и Среднего Востока IX-XV вв.-М.:Соцэкиз,1969.С.165-175.3. Богоутдинов A.M. Эпоха Абу Али Сина и формирование его научных взгля-

дов //Ибн Сина. Дониш-намэ. - Дущанбе: Таджикгосиздат, 1957.

Page 180: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

180

“ФАЛСАФА ВА ҲАЁТ СОҲАСИДАГИ ҚАРАШЛАР

Асланова Нилюфар (талаба) Фалсафа – бу чегарасиз ва чексиз фандир. У инсон тафаккурининг энг олий

нэъматларидан бўлиб инсонга “Инсон” эканлигини эслатиб туради. Фалсафа кенг тушунча бўлиб, ҳар бир инсон бу борада ўз тушунчаси ва ўз фалсафасига эгадир. Инсон ўз ҳаётини ва ҳаёт эканлигининг моҳиятини фалсафий англаб етиши – бу борлиқни ва ўз-ўзини англаб етишидир. Шундай экан ҳар бир шахс ва жамиятнинг дозарб вазифаларидан бири бу масалага у талаб қилган эътиборни қаратишдир. Ахир, ҳар бир халқга унинг фалсафий комиллигига қараб муносиб баҳо бериш мумкин. Қолаверса, токи инсон мавжуд экан фалсафа ҳам мавжуд. Инсон ва фалсафа тушунчалари ўзаро боғлиқ тушунчалар бўлиб, улар бир-бирларисиз тирик бўлиша олмайдилар. Миллат ва халқ ривожи учун эса ҳар- бир шахсда “фалсафа ва ҳайот соҳасидаги қарашлар”ни ривожлантирилиши даркор. Бунинг учун эса қуйдагиларга амал қилиш ва этибор бериш лозимдир:

1. “Фалсафа ва ҳайот соҳасидаги қарашлар”га зинхор чегара қўймаслик. 2. Хар бир инсон бу борадаги ўз қарашларини намойон қилишига кенгроқ

имкониятларни яратиш.3. Ҳар бир инсон ўз қарашларига эга эканлигини билган ҳолда, бу қарашларини

ва изохлаб берилган фалсафий фикрларини ҳурмат қилиш.4. Бу борадаги муносиб қарашлар ва фикрларининг мутлоқ эркинлиги.5. Бу борадаги қарашлар ва фикрлар билдирувчиларининг психологик

хсусиятлари ва йошларини инобатга олиш.6. “Фалсафа ва ҳаёт соҳасидаги қарашлар”ни ҳар бир фан ва ҳар бир соҳага

боғлаш.7. Шу мавзуларда ўзаро суҳбатлар ва очиқ мулоқотлар сонини кўпайтириш.8. Бу борадаги ҳар бир восита,соҳа ва оқимларгаэтибор қаратиш.9. Ҳар бир шахс, миллат, жамият ва давлатнинг бу борадаги қарашларини

ўрганиш.10. Ҳар бир инсоннинг “фалсафа ва ҳаёт сохасидаги қарашлар”ига эга бўлиши.

Page 181: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

181

ФАЛСАФА ВА ҲАЁТ ТУШУНЧАЛАРИНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИК ЖИҲАТЛАРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР

Машхура САЙЛИЕВА(Тошкент Вилояти Чирчиқ Давлат Педагогика институти

2 боскич талабаси ) Усмончаева Шахноза

(Тошкент Вилояти Чирчиқ Давлат Педагогика институти 2 боскич талабаси)

Мустақиллик мустақил фикрлаш эркинлигини берганлиги туфайли биз фалсафани, умуман ҳаёт фалсафасини, унинг тарихини ўрганиш имкониятига эга бўлдик, десак муболаға бўлмайди. Жамият ҳаётини демократлаштириш жараёни қанчалик кенгайса ва чуқурлашсажамият аъзоларининг хусусан биз каби ёшларнинг фалсафий иқтидорига бўлган талаб шунчалик ортиб боради. Яъни бугунги кун ёш авлоднинг ҳаётга нисбатан фалсафий қарашлари муҳим аҳамият касб этади. Агар тарихга назар ташласак, қадимдан то ҳозирги кунга қадар яшаб ижод қилиб кетган барча файласуфлар ҳаёт, унинг мазмун – моҳияти тўғрисида кўплаб фалсафий фикрларни билдириб кетганлар. Мисол учун, Пифагорнинг фикрича, фалсафанинг маъноси – ҳақиқатни излашдир. Бундай фикрлар қадимги юнон файласуфи Гераклитнинг асарларида ҳам илгари сурилганлигини кўрамиз. Афлотуннинг айтишича, фалсафанинг вазифаси борлиқдаги умумийликни очиш, предметни эса, борлиқнинг бирламчи асослари ва сабабларидан иборатдир1.

Шарқда ҳам фалсафа ва ҳаёт ҳақидаги қарашлар жуда қадимдан юзага келган.Буюк мутафаккир Фаробий “фалсафа” сўзини “Ҳикматларни қадрлаш” деб талқин этган2. Шундай қилиб, фалсафанинг моҳияти ҳақида сўз кетганда айрим мутафаккирлар уни ҳақиқатни излашда, бошқалари – ҳақиқатни ўз шахсий манфаатларига мослаштиришда деб тушунганлар .

XIX аср охири XX аср бошларида Европада яшаб ижод қилган файласуфлар ҳаёт - биринчи ўриндаги воқелик, кейинчалик маънавият ва моддиятга, онг ва борлиққа бўлинадиган узвий яхлитликдир дейишган. Умуман олганда, ҳаммамиз номи китобларда қайд этилмаган файласуфлармиз. Ҳаёт оқимига тушган эканмиз, ўзимизда бошимиздан ўтганларни, кўзимиз кўрган воқеа-ҳодисаларни, билиб-билмай мушоҳада қила бошлаймиз, хулоса чиқарамиз, шу зайлда яшашда давом этамиз. Бизни айнан мана шу қараш ва тафаккур тарбиялайди ҳамда улғайтиради. Ҳаётнинг ўзи фалсафа. Агар менга ҳаётга синоним сўз топ дейиш-са, ҳеч иккиланмай фалсафа деб жавоб берган бўлардим. Атрофимиздаги ҳамма нарсанинг моҳиятида фалсафий қарашлар ётади. Ҳаёт бу инсонларга синов учун белгилаб берилган умрдир. Энг муҳими бу ҳаётда яшаш у чунгина емас , балки бу ҳаётда максад сари йэтмок ,ўзидан яхши ном колдириш учун яшаш. Ҳаётда доимо яхшиликка интилиш шундагина ҳаёт ҳам инсонга кулиб бокади. Шуни унутмаслик керакки ҳаётда ҳамма нарса бўлади ҳаётнинг ўзида катта ҳикмат бор. Инсон учун берилган ҳаётни асраш , бу ҳаётда яна кимгадир йоки кимларгадир 1 2

Page 182: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

182

кераклигини билиш. Нега ҳаёт бу чигал ва мураккаб десак албатта , кимдир кулади , кимдир йиғлайди. Кимдир бахни топади , кимдир армонларга кўмилади орзулари ҳудди шиша каби чил чил синади. Кимдур яхшилик килса , кимдур йомонликни ўйлайди. Ҳар бир инсонни ҳаётда топган ўз хакикати бўлади. Инсон жахлини сабр билан йэнгиши , ҳаётда ёомонликни яхшилик билан йенгиши, орзуларни армонлар билан безаши , эртанги кунга умид килиб , ўтган кундан сабок чикариш. Ҳаёт ҳакида сўз борган унга канча сўз ва тарифнинг ўзи камлик килса керак албатта. Инсон ўйламай яшаши мумкин эмас. Шунинг учун ҳаёт ҳақидаги қарашлар турфа. Уни ҳаршр ким турлича тасаввур қилади ва ҳар бир инсон ўз ҳаёт йўлларини турлича босиб ўтади. Кимдир оз муддат яшаган бўлса, ҳам одамларга яхшилик қилиб ўзидан ҳаётда нимадир қолдиради ва одамлар уни абадий эслаб юришади. Яна кимдирлар эса, ҳеч кимга яхшилик қилмай ном-нишонсиз ҳаётдан ўтиб кетади. Бу дегани инсон ҳаётни қадри қанча яшагани билан эмас, қилган яхши амаллари билан қадирланади. Ҳар кимнинг ҳаёти ўзи учун қадирлидир. Бир куни донишманд Луқмони Ҳакимдан сўрашибди: “Сиз бунчалик доноликни қаердан ўргангансиз ва кимдан сабоқ олгансиз?”, деб.Шунда Луқмони Ҳаким жавоб берибди: “Мен ҳамма нарсани ҳаётдан ўрганаман, чунки ҳаёт ўзи бир ҳикматли муаллим. Сабоқни ҳам ҳаётдан оламан, чунки ҳаётда ҳамма нарса бўлади. Мен шуларни кузатиб сабоқ чиқараман. Менимча минг йил яшаган бўлганимда ҳам ҳаётни тўлиқ ўргана олмасам керак, чунки ҳамманинг ҳаёти ҳар хил. Мен шу ёшимгачаҳали ҳаётни бутунлай тушунолмадим. Шунинг учун бу саволингизга тўлиқ жавоб бера олмайман. Чунки ҳаёт қанчалик узун бўлмасин, кўз юмиб очгунча ўтиб кетади”, деб жавоб берган экан.

Дарҳақиқат, одам умри қанчалик узун бўлмасин, шунчалик қисқадек. Кечагина энди-энди қадам ташлаётган бола эдик. Бугун эса, ҳаётни аччиқ–чучугини тотган, уни тушунишга ва ҳаётда ўз ўрнини топишга уринаётган одамлармиз. Фалсафани ҳаётдан айро ҳолда ҳолда тарифлаш ҳаёт конунига мутлако зид жумлаларни яралишига олиб келади. Ҳаётнинг моҳияти фалсафа.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:1. Ўзбекистон Республикаси Конситутсияси. – Т . Ўзбекистон 2017.2. Давлат тили ҳақида ( яни тахрири). Ўзбекистон Республикасининг Қонуни

.- Т . Ўзбекистон 1997. - 22 б.

Page 183: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

183

THE ROLE OF MUSIC IN PRIMARY EDUCATION

Azatbaeva Miyasar (NSPI 1st year student of English language and Literature Department)

Jalgasov Nurjan (scientific advisor, teacher of English Language and Literature Department, NSPI)

Abstract: This passage gives overview of the vital role of music in primary classes. Distinguish reasons for conducting lessons with specific type of art. Result of choosing appropriate kind of music to certain age of learners.

Key words: effect, appreciate, deep, meaning, sense, risk-taking, imagination, aim, develop, curriculum, individual, experience, genre, interest, sensitive, certain.

Music is an art form deeply rooted in human nature. It is a discrete body of knowledge, a unique form of communication and a means by which feelings and interests are organized and expressed. It is a profoundly satisfying area of individual and shared experience, fostering a deep sense of well-being. Music offers lifelong op-portunities for the development of imagination, sensitivity, inventiveness, risk-taking and enjoyment. As Aristotle mentions “Music has a power of forming the character and should therefore be introduced into the education of the young”. Music educa-tion is part of a balanced curriculum which aims to develop the whole spectrum of the child’s intelligence. In well- organized teachers’ programs for primary schools major part takes music. Without a doubt, we will be for the effectiveness of music in teaching any subject in a certain syllabus.

The aims of the music curriculum are• to enable the child to enjoy and understand music and to appreciate it

critically • to develop the child’s openness to, awareness of and response to a wide range of musical genres, including local music

• to develop the child’s capacity to express ideas, feelings and experiences through music as an individual and in collaboration with others

Primary schools play an important role in fostering pupils’ interest in music, and secondary schools in developing that interest further. It is on this foundation that broader opportunities in music, including those delivered by music education hubs, rest. This is why high quality music education, as part of the school curriculum, is so vital. Primary school pupils are the ones with thoughts of entertaining games. Taking this idea into consideration teachers must find the ways of teaching with proper style of understanding. The child’s understandings and experi-ence of music can be broadened and enriched in various ways through the use of infor-mation and communication technologies (ICTs). While conducting a lesson teachers can face to ICT tools to perform their work in an efficient and simple way.

It can hardly ever seen children, who is learning by hard a song in native language or even in second language by reading the text, because it is easier to learn through

6.Педагогика ва психология соҳаларидаги инновациялар

Page 184: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

184

listening the music several times. This approach may be used as a teaching method. As an example let’s take teaching vocabulary (Russian or English) with a help of music. During the lesson by playing it no more than twice saves time, will be more interesting and effective in comparison with traditional method. It also improves memory which is important in early age of growth. Music education also recognizes similarities among children and the joy of shared experiences which demand collaboration, concentration and discipline. Musical activity, alone or with others, contributes to the child’s devel-oping creativity and self-esteem.

Neuroscientists have found that music learning activities create powerful connec-tions across the brain and nervous system providing a basis that supports the develop-ment of other skills such as speech, language, memory and attention. So, using music in the class influence not only the effectiveness of specific subject, however increases ability of thinking, creativity.

“Music performance also teaches young people to conquer fear and to take risks…anxiety over performing (is) perfectly normal and something that would help (children) overcome the challenge of being in front of a crowd in later life. Dealing with it early and often makes it less of a problem later. Risk-taking is essential if a child is to fully develop his or her potential. Performing allows children to increase their self- esteem and self-belief in a supportive and caring environment.” Kia Leong. Music perfor-mance gives students something that they can own, that they can share with friends, family and strangers and that provides them with an identity. Graffiti is a display of a socially unacceptable form of an individual’s identity, but music is cohesive it can include all members of society and recognizes the part a musician plays in its perfor-mance.

In conclusion I would like to point out that music has always been and should con-tinue to be an invaluable part of every school’s curriculum because it opens the hearts of performers and listeners alike, it brings students, families, teachers, and the com-munity together and allows the youth of today to become the fruitful members of our society in the future.

Reference:1. Chandler, P., O’Brien, A., and Unsworth, L. (2010). Towards a 3D digital mul-

timodal curriculum for the upper primary school. Australian Educational Computing, 25(1), pp. 34-40.

2. Conlon, T. (2004). A Failure of Delivery: the United Kingdom’s New Opportuni-ties Fund programme of teacher training in information and communications technol-ogy. Journal of In-service Education, 30(1), 115-139.

3. Making more of music: an evaluation of music in schools 2005/08, Ofsted, Febru-ary 2009

4. Marcinek, A. (2014). Technology and Teaching: Finding a Balance. Retrieved from http://www.edutopia.org/blog/technology-and-teaching-finding-balance-andrew-marcinek.

Page 185: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

185

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ДЕМОНСТРАЦИОННОГО ЭКСПЕРЕМЕНТА ПРИ ОБУЧЕНИЕ ХИМИИ

Д.Т.Усмонова (ТГПУ имени Низами) Ф.А.Джураева (преподаватель школы №201)

Химия – экспериментальная наука. Большинство химических знаний получено посредством искусственно осуществляемых процессов, а именно – путем экспериментов. При этом опыты ставят в специальной аппаратуре, проводят в короткие сроки в строго определенных повторяемых условиях. Обучение химии, как экспериментальной науке, должно быть наглядным и основанным на химическом эксперименте.

Химический эксперимент занимает важное место в обучении химии. Особенность его как средства познания состоит в том, что в процессе наблюдений за демонстрацией опытов и при самостоятельном их выполнении учащиеся не только быстрее усваивают знания о свойствах вещества и химических процессах, но и учатся подтверждать теоретические знания химическими опытами. Через наблюдение и опыт учащиеся познают многообразие природы веществ, накапливают факты для сравнений, обобщений, выводов. Ученик, проводящий опыты и наблюдающий химические превращения в различных условия, убеждается, что сложными химическими процессами можно управлять, что в явлениях нет ничего таинственного, они подчиняются естественным законам, познание которых обеспечивает возможность широкого использования химических превращений в практической деятельности людей. [1]

Эксперимент – важнейший путь осуществления связи теории с практикой при обучении химии, путь превращения знаний в убеждения. Однако в современных программах для химического эксперимента нередко отводится слишком мало учебного времени для того, чтобы сформировать у учащихся определенные практические умения. Химия – наука экспериментальная. Усиление теоретической стороны современного курса химии не должно означать ослабления внимания к химическому эксперименту. Напротив, необходимо вести поиск различных форм экспериментального подтверждения теорий и законов, изучаемых учащимися, а также шире применять приемы и методы обучения, которые способствуют самостоятельному осуществлению учащимися химического эксперимента.

Эксперимент позволяет выделить и изучить наиболее существенные стороны объекта или явления с помощью различных приборов, инструментов, технических средств в заданных условиях. Эксперимент может быть повторен исследователем в случае необходимости. Это в значительной мере определяет основную функцию научного эксперимента: получение достоверных данных об окружающей действительности. Учебный эксперимент отличается от научного тем, что результаты его известны, условия его проведения подобраны так, что в процессе проведения опытов или их наблюдения учащиеся должны обнаружить известные признаки реакции и прийти к ожидаемым результатам. Учебный

Page 186: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

186

химический эксперимент следует рассматривать, прежде всего, как дидактический инструмент для достижения главных целей обучения. С помощью химического эксперимента в школе можно учить детей наблюдать явления, формировать понятия, изучать новый учебный материал, закреплять и совершенствовать знания, формировать и совершенствовать практические умения и навыки, способствовать развитию интереса к предмету, формировать мировоззрение учащихся и естественнонаучную картину мира в их сознании; осуществлять трудовое, нравственное, экологическое воспитания. Особо следует подчеркнуть роль учебного химического эксперимента в формировании познавательного интереса у учеников как мотива познавательной деятельности, поскольку им определяются и направляются все психические процессы учения: восприятие, память, мышление, внимание и др. [2]

Велика значимость применения химического эксперимента при использовании учителем метода проблемного изложения материала. Деятельность педагога здесь заключается в постановке проблемы и раскрытии доказательного пути её решения через постановку эксперимента. При этом важно, чтобы ученики сами пришли к выводу о необходимости постановки соответствующих опытов, приняли бы участие в их разработке и проведении. И эксперимент здесь может выступать как важнейший метод доказательства истинности или ложности выдвинутых гипотез. [3]

Основная цель демонстрационных опытов – это развитие наблюдательности, формирование новых знаний и понятий химии. Ключевые достоинства демонстрационных опытов – их наглядность, возможность своевременно направлять внимание учащихся на главное звено процесса, экономия времени и реактивов. Однако этот вид эксперимента не дает возможность формирования у учащихся специальных навыков.

Использование демонстрационного эксперимента в учебно-воспитательном процессе способствует не только активизации познавательной деятельности, но и повышает уровень знаний учащихся по химии. Таким образом, демонстрационный эксперимент должен являться неотъемлемой частью процесса преподавания химии. И важнейшая задача для учителя – систематически повышать свой уровень мастерства в области экспериментальной химии.

ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА1. Чернобельская Г.М. Методика обучения химии в средней школе. – М.:

ВЛАДОС, 20002. Общая методика обучения химии / Под ред. Р. Г. Ивановой. – М.: Дрофа,

20073. Внеурочная работа по химии в средней школе: Методические рекомендации

/ М. С. Пак. – СПб.: Образование, 1993

Page 187: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

187

INGLIZ TILIDAGI QISQARTMA SO’ZLARNI NGVOKULTURALOGIK XISUSIYATLARI

Gavharoy Isroiljon qizi Vahobjonova Bahriniso

Andijon davlat universiteti

Til kishilarning fikrlari, o’ylari, istak va maqsadlarini yuzaga chiqaruvchi asosiy vositadir. Til o’zining bu xislati bilan kishilarning fikr almashinuvini ta’minlaydi, jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qiladi.

Ma’lumki, tilni lug’at boyligini o’sishini tamoyillaridan biri qisqartma so’zlarga ham bo’gliqdir, ko’pchilik talaba va shaxslar ingliz tilini o’rganar ekanlar, qisqa so’zlashishni hamda, huddi ulardek (native speakers) ravon, tez va qisqa so’zlashishni afzal biladilar va shunday qiladilar ham. Ho’sh, bu borada, bilimlarimiz etarli-mi? Qisqartma so’z (Abbreviations and Acronyms), Qisqa birikmalar (Reduced Forms) haqida qanday ma’lumotlarga egamiz?

Qisqartma so’zlar bu so’z va frazalarning qisqartirilgan, bosh yoki ohirgi harflarinigina talaffuz qilinadigan shaklidir. Ba’zi so’zlar yoki frazalar, deyarli, har doim oddiy matnda qisqartiriladi. Masalan:

Murojaat so’zlarda (Courtesy titles): Dr., Mrs., Mr. (Doctor, Xonim, Janob) Vaqt va zamonlar ifodasida (Time and period designations): am, pm, bc, ad Oquv darajalarida (Academic degrees): B.A., M.D., Ph.D. Oddiy yoki taniqli akronumlar (Familiar acronyms): FBI, UN, RSVP

Qisqartma so’z (Abbreviations and Acronyms) lardan faqat norasmiy yozuvda: jadvallarda, izohlarda hamda bibliografiyalarda foydalaniladi. qisqa birikmalar (Reduced Forms) dan esa, faqat so’zlashuvda qo’llaniladi. [2.36.]

Qisqartma so’zlarning yozuvda aks etishida hech qanday qoidalar mavjud emas. Ba’zilari harflarni talaffuzi bilan bog’liq bo’lsa, ayrimlari bosh harflar yig’indisidan iborat bo’ladi. Bunday muammoni bartaraf qilish uchun lug’atlardan foydalanishimiz zarur. Qisqartma so’zlar punktuatsiyasi orada hech qanday pauza tashlamay yozishdan, ayrimlari esa, qisqartma harflar orasida chziqcha (slash \ ) ishlatishdan iborat bo’ladi. Masalan: USA - United States of America w\o without.

Ba’zi holatlarda, qisqartmalar orasida va (and) so’zi (an ampersand & ) ishlatiladi. Masalan: S&L savings and loan (tarjimasi: matallar va o’zlashma so’zlar) B&B bed and breakfast (tarjimasi: yotog’i va nonushtasi birga mehmonxonadagi imkoniyatlardan ). Ayrim holatlarda qisqartma harflar orasida tire ishlatiladi. Masalan: CD-ROM, AFL-CIO. Qisqartirilgan so’zlar esa, nuqtasiz pauza bilan belgilanadi. Masalan: We took the math exam in the lab of the science building.

Qisqartma so’zlar qadimdan beri qo’llanilib kelingan bo’lib, ularning ko’pi Lotin tilidan kirib kelgan. Eng ko’p qisqartma so’zlar san’at va ilmiy simvollar yoki belgilardan iborat bo’lib, ular barcha tillar uchun universal hisoblanadi va birdek tushunarlidirlar, shuning uchun ham, ularning ayrimlari standart holatga kelgandir.[3.23.]

Page 188: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

188

1) oddiylari birinchi va ohirgi harflari qisqartirilgan so’zlar. Masalan:PA for Pennsylvania; 2) ma’noni beruvchi kalit harflari olingan qisqartma so’zlar. Masalan:apt. for apartment; 3) bo’g’in orqali qisqartirilgan so’zlar. Masalan: anon. for anonymous;4) qisqartma so’zlar initsiallardan iborat bolgan uzun sarlavha va ismlar. Masalan:

OAS for Organization of American States. Initsiallardan iborat bo’lgan qisqartma so’zlar tilda AKRONUM atamasi bilan

nomlanadi, odatda, pauzasiz talaffuz qilinadi. Akronum, odatda, so’zlarning initsiallari yig’indisi bo’lib, ular faqat yozuvda emas, balki, so’zlashuvda to’liq talaffuzi orqali qo’llaniladi. Masalan:

NATO [nauto] North Atlantic Treaty Organization. WAVES [weives] Women Accepted for Volunteer Emergency Service.TEFL [tifol] Teaching English as a foreign languageTESL [tisol] Teaching English as a second languageTESOL [tisal] Teaching English to speakers of other languagesTOFEL Am. [tou:fol], Brit. [toifol] Test of English as a foreign language

Kundalik, umumiy hamda universal tarzda ishlatilayotgan qisqartma so’zlar:abbr. abbreviated

acct. accountad anno Domini (in the year of our Lord)am ante meridiem (before noon)ASAP as soon as possibleB.A. bachelor of artsB.S. bachelor of sciencebc before Christbros. brothersc. circa, centC Celsiuschap. chaptercm centimeterc/o in care ofCOD cash on deliveryco. companycorp. corporationCST central standard timedept. departmentdol. dollardoz. dozenDr. doctor

Page 189: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

189

DST daylight-saving timeea. eached. edited, editor, editione.g. exempli gratia (for example)esp. especiallyEsq. esquireEST eastern standard timeet al. et alii (and others)etc. et cetera (and so forth)F Fahrenheitfig. figurefl oz fluid ounceFOB freight (free) on boardft foot, feetFYI for your informationg gramgal gallonGMT Greenwich mean timeGNP gross national productHMS Her (His) Majesty’s ship (service)hr hourht heightibid. ibidem (in the same place)i.e. id est (that is)in. inch, inchesinc. incorporatedJ.D. Juris Doctor (doctor of law)J.P. justice of the peaceJr. juniorK Kelvinkg kilogramkl kiloliterkm kilometerl literlb poundLL.B. Legum Baccalaureus (bachelor of law)ltd. limitedm meterM.A. master of artsM.D. Medicinae Doctor (doctor of medicine)mdse. merchandisemfg. manufacturingmfr. manufacturer

Page 190: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

190

mg milligrammgr. managermi milemin minutemisc. miscellaneousml millilitermm millimetermo monthmph miles per hourM.S. master of sciencen/a not applicable, not availablen.b. nota bene (take careful note)no. numbernos. numbersoz ounce, ouncesp. pagepd. paidpkg. packagepp. pagesPh.D. Philosophiae Doctor (doctor of philosophy)pl. pluralpm post meridiem (after noon)pt pintpt. partqt quartRev. reverendRSVP répondez, s’il vous plaît (please respond)SASE self-addressed stamped envelopesec second, secondssing. singularsq squareSr. seniorSS steamshipSt. saint, streettbsp. tablespoontsp. teaspoonU.S. United StatesUSS United States shipv. versusviz. videlicet (namely)vs. versusvol. volumeW watt, watts

Page 191: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

191

w/o withoutyd yard, yardsYTD year to date

Ko’plikni ifodalagan harfli va raqamli qisqartmalar, odatda, harflar bilan ifodalanadi, bulardan o’lchov birliklari mustasno, chunki ular o’z birliklari orqali ifodaladi:

RSVPs ps and qs 1980sApostrofdan foydalaniladi, aks holda chalkashib ketish munkin. Masalan: Confusing:ss Better: s’sAgar pauza tashlansa, apostrof qo’llanadi. Masalan: Ph.D.’sAgar yuqoridagi holat bo’lmasa, so’ qisqartmasiga S qo’shilib, nuqta qo’yiladi.

Masalan: depts. vols.An’anaga ko’ra, koplikdagi so’zlar harflari ikkilantiriladi. Masalan:pp.(pages) cc. (copies)Qisqartma shakllar bu reduksiya deb atalishi bilan ma’lum. Ular odatda, oddiy

va qisqa shaklda so’z boshidan, ayrim hollarda, so’z ohiridan qisqartirilgan so’zlar birikmalari bo’lib, asosan, harflarni qisqartirib yasaladi, faqat so’zlashuvdagina qo’llaniladi. Qisqa shakldagi so’zlar yozuvda emas, balki sozlashuvda ishlatiladi. Ba’zan norasmiy yozuvda qo’llanilishi ham mumkin, biroq rasmiy yozuvlarda emas. [2. 45. ] Masalan :

Yozuvdagi Qisqartirilgan Misollarshakli shakli

And ‘n’ bacon ‘n’ eggsAre ‘re who’re you ? Can c’n I c’n swim well. Can not can’t can’t I can’t swim.Can’t you can’tcha Can’tcha do it?Come on c’mon C’mon, let’s go!Could have could’ve coulda I coulda do it.Could not couldn’t could’n I could’n see it.Couldn’t you could’ncha Could’ncha go?Could you couldja Couldja help?

Demak, yuqorida aytib o’tganimizdek, qisqartma so’zlar va qisqartma shakllar tilimizda so’zlashuv vositasi sifatida akronumlar esa yozuvda ham keng qollanilar ekan. Bu so’zlarni o’rganish tilda ravon, tez va qisqa so’zlashni ta’minlaydi. Qisqa so’z, fraza va akronumlarni o’rganish ularni tadqiq etish tilni lug’at boyligini oshishiga sabab bo’ladi. Qisqartmalarni va akronumlarni o’rganish hamisha til organuvchilarda qiziqish uyg’otishi tabiiydir, chunki bu jarayon tilni mukammal o’zlashtirishning bir qismidir.

Page 192: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

192

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Pinxasov Ya.D., Hozirgi O’zbek Adabiy Tili, Toshkent, O’qituvchi, 1969.2. ABC Encyclopedia. 1st volume, Oxford, 1993. 3. WWW. Acronymfinder.com.

Page 193: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

193

THE ADVANTAGES OF USING EFFECTIVE GAMES

Ochilova Nasiba, Azimjonova Sayyora

Andizhan State University, Faculty of Foreign Languages, Department of English and Literature

Annotation: In this article devoted to teach games in conversational lessons effectively. We recommended the several games which teachers may use in their conversational lessons. Using games encourage, entertain, teach, and promote fluency. If not for any of these reasons, they should be used just because they help students see beauty in a foreign language and not just problems.

Key words: conversational, vocabulary game, promote fluency, encourage, entertain, lower anxiety, highly motivating.

Аннотация: В этой статье, посвященной, чтобы преподавать игры в диалоговых уроках эффективно. Мы рекомендовали несколько игр, которые учителя могут использовать в их диалоговых уроках. Используя игры поощряют, развлекают, преподают, и продвигают беглость., Если бы не любая из этих причин они должны использоваться только, потому что они помогают студентам видеть красоту на иностранном языке и не только проблемах.

Ключевые слова: диалоговый, игра словаря, продвигают беглость, поощряют, развлекают, более низкое беспокойство, высоко мотивируя.

During the lesson we need to elicit and encourage the students activities and we never to give a way to bother them. Many experienced textbook and methodology manuals writers have argued that games are not just time-filling activities but have a great educational value. W. R. Lee holds that most language games make learners use the language instead of thinking about learning the correct forms. He also says that games should be treated as central not peripheral to the foreign language teaching programme. A similar opinion is expressed by Richard-Amato, who believes games to be fun but warns against overlooking their pedagogical value, particularly in foreign language teaching. There are many advantages of using games. «Games can lower anxiety, thus making the acquisition of input more likely».[3.34.] They are highly motivating and entertaining, and they can give shy students more opportunity to express their opinions and feelings. They also enable learners to acquire new experiences within a foreign language which are not always possible during a typical lesson. Furthermore, to quote Richard-Amato, they, “add diversion to the regular classroom activities,” break the ice, “ they are used to introduce new ideas”. In the easy, relaxed atmosphere which is created by using games, students remember things faster and better. Further support comes from Zdybiewska, who believes games to be a good way of practicing language, for they provide a model of what learners will use the language for in real life in the future.

Games encourage, entertain, teach, and promote fluency. If not for any of these reasons, they should be used just because they help students see beauty in a foreign

Page 194: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

194

language and not just problems.Choosing appropriate games are useful in teaching language well. There are many

factors to consider while discussing games, one of which is appropriacy. Teachers should be very careful about choosing games if they want to make them profitable for the learning process. If games are to bring desired results, they must correspond to either the student’s level, or age, or to the material that is to be introduced or practiced. Not all games are appropriate for all students irrespective of their age. Different age groups require various topics, materials, and modes of games. For example, children benefit most from games which require moving around, imitating a model, competing between groups and the like. Furthermore, structural games that practice or reinforce a certain grammatical aspect of language have to relate to students’ abilities and prior knowledge. Games become difficult when the task or the topic is unsuitable or outside the student’s experience. Another factor influencing the choice of a game is its length and the time necessary for its completion. Many games have a time limit, but according some Methodists, the teacher can either allocate more or less time depending on the students’ level, the number of people in a group, or the knowledge of the rules of a game etc.

When we must to use games or where we use them? Games are often used as short warm-up activities or when there is some time left at the end of a lesson. Yet, as Lee observes, a game “should not be regarded as a marginal activity filling in odd moments when the teacher and class have nothing better to do”. Games ought to be at the heart of teaching foreign languages. Rixon suggests that games be used at all stages of the lesson, provided that they are suitable and carefully chosen. [7.23.] At different stages of the lesson, the teacher’s aims connected with a game may vary: 1.Presentation. Provide a good model making its meaning clear; 2.Controlled practice. Elicit good imitation of new language and appropriate responses; 3.Communicative practice. Give students a chance to use the language .

Games also lend themselves well to revision exercises helping learners recall material in a pleasant, entertaining way. All authors referred to in this article agree that even if games resulted only in noise and entertained students, they are still worth paying attention to and implementing in the classroom since they motivate learners, promote communicative competence, and generate fluency. However, can they be more successful for presentation and revision than other techniques? The following part of this article is an attempt at finding the answer to this question. In the beginning we present vocabulary presentation. After the teacher chooses what items to teach, Haycraft suggests following certain guidelines.[4.24.] These include teaching the vocabulary “in spoken form first” to prevent students from pronouncing the words in the form they are written, placing the new items in context, and revising them. We shall now proceed to present practical examples of games we have used for vocabulary introduction and revision.

Than we organize for the groups. For the purpose of vocabulary presentation, I chose two groups of third form students. With one of them I used a presentation game and with the other translation and context guessing. In both groups, students’ abilities varied-ranging from those whose command of English was very good, able to

Page 195: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

195

communicate easily using a wide range of vocabulary and grammatical structures, and those who found it difficult to communicate. We want to write the following games for your choice:

Say it quickly (A word game). All players sit in a circle. The leader stands in the middle of it, and asks questions. The players have to answer them with words beginning with R or S. (You can choose any other letters of the alphabet.) But the players have to do it quickly, before the leader counts ten. For example, the leader may ask, “What is your favorite food?” The answer can be “sugar” or even a “salt”. And to the question “I saw a strange animal in your garden yesterday – what was it?” the answer can be “squirrel”. A player who is not able to answer a question quickly must pay a forfeit.

Opposites (A word game). Any number of players can play this game. The players sit in a row. The leader stands in front of them. Whatever the leader tells the player to do, the player must do the exact opposite. Of the leader tells the players to stand up, he must, of course, sit down. If the leader tells the player to smile, he mustn’t smile, though it is very difficult, of course. If the leader tells the player to cry, he must laugh, and so on. The player who cannot do that drops out of the game. The last player in the game is the winner.

In conclusion, I’d want to write each of the two games’ methods has its own advantages and disadvantages and their aims are quite different, that’s why I included them both in this single work. Games help students to relax, entertain and encourage them and help to develop their communicative competence, while note-taking is a very serious work demanding an amount of concentration and developing and writing practice. Both of them are to be used in a write time and in a write place. For some students games are a bit unserious while the other part of students may find note-taking too fatiguing so the teacher must take into account all these points. All in all with all these spots to think over I find them necessary in teacher’s work. While some of the methods are let be omitted by the teacher (like silent way, synthetic or analytic (every teacher choose his own way to work with students)) the two of these in my opinion must be included in the learning process. They act like general concepts giving you a full length of techniques to apply within one method. They don’t give strict directions of how to apply them but a wide space for creative work.

References:1. French Allen, V. 1983. Techniques in teaching vocabulary. Oxford: Oxford

University Press. 2. Gear, J. and R. Gear. 1988. Incongruous visuals for the EFL classroom. English

Teaching Forum, 26, 2. pp.43. 3. Vocabulary picture puzzle. English Teaching Forum, 23, 4, pp. 41-42. Gulland,

D. M. and D. Hinds-Howell. 1986. The penguin dictionary of English idioms. London: Penguin Books Ltd.

Page 196: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

196

INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE

Bakayeva Kamola Shuhratovna (is a teacher of English language at elementary school - 35)

The country has stepped into the third millennium, which puts forward fundamentally new requirements for the training of specialists. They must have market thinking, enterprise, the ability to make bold decisions, know three languages qualitatively - two state (Tatar and Russian) and a foreign one.

The processes of globalization, the intensive development of communications, the Internet, distance education form a basic requirement for modern workers to have a good knowledge of languages. Therefore, learning a foreign language is considered as a necessary link in the general program of humanization of education.

Modern specialists need personal qualities based not only on logic, but also on intuition and creativity: rational and image-sensual thinking, reflection, prompt response to the situation, purposefulness, ability to make decisions in conditions of uncertainty, competitiveness. Competitiveness presupposes that a specialist possesses such qualities, skills, and abilities as health, intelligence, high performance, organization, creativity, discipline, business connections, communication skills, and communication skills.

Mastering a foreign language is necessary both in everyday life and at work: contacts with foreign partners, business trips abroad, equipment for production with imported equipment, business correspondence, computers. For no reason, everything requires knowledge of mainly English.

Language, whether native or foreign, serves as a means of communication, allowing people to interact with each other, to influence each other in the natural conditions of social life.

Considerable success of the work depends on teaching methods. A huge variety of activities of teachers and students in the classroom - this is the teaching methods.

In recent years, teaching methods, which by their content and methods of implementation are impossible without a high level of external and internal activity of students, are drawing increasing attention to pedagogical science and practice. Usually they are called “active learning methods.”

Of these methods, the most common are didactic games. Didactic games are a collective, purposeful learning activity, when each participant and the team as a whole are united by solving the main task and orienting their behavior towards winning. A game organized for training purposes can be called a training game.

Can’t find what you need? Try our literature selection service.In the conditions of training skilled workers and specialists, business games are

widely used. Their goal - the formation and testing of specific skills to act in well-defined situations. Students are trained to quickly analyze the specified production conditions, make optimal decisions, solve economic problems.

Active methods include problem-based learning. Students face educational, life and work situations.

Out-of-class work also applies to active methods: holding contests, competitions, KVNov, quizzes, press conferences, for example, holding a week of natural sciences. Competition for the best reader, revealing the correctness of pronunciation and the

Page 197: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

197

general expressiveness of speech. Competition for the best simultaneous interpreter, which makes it possible to reveal the understanding of speech by ear. The competition for the best translator-referent reveals the ability to understand a foreign language text while reading. Competition for the best storyteller provides an opportunity to identify the ability to build a coherent statement. Competition for the best interlocutor reveals the ability to conduct a dialogue, exchange remarks.

The quiz can be conducted at any stage of learning a foreign language. Its subject can be cross-cultural knowledge. Conversation circle is a huge field of activity of the teacher, where you can use the techniques inherent in intensive methods. This and the creation of an atmosphere conducive to communication.

The processes of renewal in the field of teaching foreign languages in a modern school create a situation in which teachers are given the right and opportunity to independently choose textbooks and other teaching aids. The modern teacher refuses the ready-made methodical “recipes” that strictly regulate the activity in the framework of a specific methodological system, in favor of analyzing the current situation of learning foreign languages, in favor of the effective use of new technologies in the educational process. The task of the teacher is to create conditions for practical mastering of the language for each student, to choose such teaching methods that would allow each student to show their activity, their creativity. The task of the teacher is to activate the student’s cognitive activity in the process of learning foreign languages. Modern pedagogical technologies such as learning in collaboration, project methodology, the use of new information technologies, and Internet resources help to implement a student-centered approach to learning, provide for the individualization and differentiation of learning, taking into account the abilities of children, their level of learning, aptitudes and so on. d.

Modern technologies are undoubtedly computer technologies that have a number of advantages over traditional methods.

Computer learning carries a huge motivational potential. One of the most revolutionary achievements in recent decades, which significantly influenced the educational process throughout the world, was the creation of world computer network, called the Internet, which literally means “international network” (English international net). The use of cyberspace for educational purposes is an absolutely new direction of general didactics and private methodology, since the changes affect all aspects of the educational process, ranging from the choice of techniques and work style to the changing requirements for the academic level of students.

Communicating in a true language environment provided by the Internet, students find themselves in real life situations. Involved in solving a wide range of meaningful, realistic, interesting and achievable tasks, students learn to respond spontaneously and adequately to them, which stimulates the creation of original utterances, and not routine manipulation of language formulas.

Primary importance is attached to the understanding, transmission of content and the expression of meaning, which motivates the study of the structure and vocabulary of a foreign language that serves this purpose. Thus, students’ attention focuses on the use of forms, rather than on themselves, and learning grammar is carried out indirectly, in direct communication, excluding a pure study of grammatical rules.

Can’t find what you need? Try our literature selection service.The computer is loyal to the diversity of students ‘answers, it does not accompany

Page 198: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

198

O`ZBEKISTONDA AHOLI TURMUSH DARAJASINI YAXSHILASHDA BOSHLANG`ICH TA`LIM TIZIMINING AHAMIYATI

Diyorova Zarnigor(Nizomiy nomidagi TDPU Termiz filiali talabasi)

O`zbekiston Respublikasida uzluksiz ta`lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta`minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning, ijodkor, ijtimoiy faol, ma`naviy boy shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning jadal tayyorlanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.

Ta`lim-tarbiya sohasining yaxlit, uzluksiz tizimini shakllantirish va mustahkamlash, jumladan, boshlang`ich ta`limdan boshlab umumiy o`rta ta`lim, o`rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta`limgacha bo`lgan barcha bosqichlarda yuksak bilimli va malakali kasb tayyorgarligiga ega bo`lgan avlodni tarbiyalash jarayonini takomillashtirish ishlarini izchil davom ettirish lozim.

Darhaqiqat, uzluksiz ta`lim jarayoni shaxsning har tomonlama qaror topishi uchun eng qulay davr sanaladi. Mazkur davrda muhim ahamiyatga ega bo`lgan boshlang`ich ta`lim va kasb-hunar ma`lumotlarini o`zlashtiradi, yuksak ma`naviy-axloqiy sifatlarga ega shaxs va malakali kadr sifatida kamol topib boradi. Unda dunyoqarash shakllanadi. Albatta, bunda boshlang`ich ta`limning o`rni beqiyosdir.

Ma`lumki, ta`lim-tarbiya insonga borliqni anglash sir-asrorlarini tushunish, tinimsiz rivojlanayotgan dunyoga moslashish, dunyoqarashini shakllantirish, nihoyat, jamiyatni insonparvarlantirishga hissa qo`shish imkonini yaratadi. Har qanday davlatning qudrati va rivojlanish darajasini aynan ta`lim tizimi aniqlab beradi. Davlatning ushbu tizimga munosabati, uning kelajagini belgilaydi. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasida uzluksiz ta`lim quyidagi turlarini o`z ichiga oladi:

- maktabgacha ta`lim; - umumiy o`rta ta`lim; - oliy ta`lim; - oily o`quv yurtidan keyingi ta`lim; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; - maktabdan tashqari ta`lim. Bugungi kunda ta`lim tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish

maqsadida bir qancha zamonaviy tizimlar yo`lga qo`yildi. Bunga misol qilib Aeries Blackbaud tizimlarini misol qilsak bo`ladi. Aeries o`quvchilar axborot tizimi maktablar, hududiy va ta`lim muassasalarining turli xil va o`zgaruvchan talablarini qondirish uchun bir nechta texnologiyalarni o`z ichiga oluvchi yechimlar majmuasidir. Aeries Blackbaud tizimi xususiy maktablar uchun o`ziga xos va mos tarzda kelajakni taqdim etishga mo`ljallangan. Bu tizimlarni ishlab chiqarish aholi turmush darajasini yaxshilash mamlakatimizga malakali kadrlar yetkazib berishda dasturamal bo`lib xizmat qiladi.

O`zbekiston Respublikasida ta`lim tizimining bunday turlarini har bir bosqichida katta ishlar amalga oshirimoqda. Bunday ishlarni tarixan qisqa davr uchun misli ko`rilmagan rivojlanish sifatida baholash mumkin. Bunga misol qilib 2019-yilda

Page 199: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

199

mamlakatimizni rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Parlamentga Murojaatnomasidagi nutqida “Yoshlarimizga munosib ta`lim berish, ularning ilm-fanga bo`lgan intilishlarini ro`yobga chiqarishimiz kerak. Shu maqsadda, maktabgacha ta`lim tizimini rivojlantirishimiz, o`rta va oily o`quv yurtlarining moddiy-texnik bazasini, ilmiy va o`quv jarayonlari sifatini tubdan yaxshilashimiz kerak. Yetuk kadrlarni tayyorlashda boshlang`ich ta`lim tizimining o`rni beqiyos ahamiyatga ega ekanligi uzluksiz ta`limning bu bo`g`iniga qaratilayotgan e`tibordan ham bilib olishimiz mumkin.

O`zbekiston Respublikasi ta`lim tizimida olib borilayotgan keng ko`lamli islohotlarni dunyoning barcha davlatlari baholashmoqda. Ko`plab xorijiy davlatlarning nufuzli shaxslari bizning ta`lim tizimimiz to`g`risida ijobiy fikrlarni bildirishmoqda. Xususan, Dortmund texnika universiteti professori Gabriele Mentges ta`kidlaganidek: “Mamlakatimizda iqtidorli o`quvchi va talabalarni davlat tomonidan keng miqyosida qo`llab-quvvatlash tizimi samarali yo`lga qo`yilgan. Imtiyozli stipendiyalar va mukofotlar joriy etilgan, ko`rik tanlovlarni muntazam o`tkazish yaxshi an`anaga aylangan.

Shunday qilib, kadrlar tayyorlash Milliy dasturi asosida mamlakatimiz ta`lim tizimining imkoniyatlaridan foydalanish, bunda ilk qadamlarni buyuk davlatimizning fundamental qismi bo`lgan boshlang`ich ta`lim tizimini isloh qilishdan, o`sib kelayotgan yosh avlodning huquqiy ongini, savodxonligini oshirishdan boshlashimiz lozim. Uzluksiz ta`limni yanada takomillashtirish asosida malakali mutaxassislarni tayyorlash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.

Page 200: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

200

INNOVATIVE EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN MODERN SCHOOL IN THE CLASSROOM OF THE ENGLISH LANGUAGE.

Fayzullayeva Sojida Ulugbekovna (is a teacher of English language at elementary school - 35)

At the end of the 20th century, humanity entered a stage of development, which was called post-industrial or informational.

Compared with the last century, the living conditions, the formation and training of the individual, are dramatically changing. Now, in the 21st century, great attention is paid to man as a person - his consciousness, spirituality, culture, morality, as well as highly developed intellect and intellectual potential. It is obvious that the need for such training of the younger generation, in which high school would be completed by educated intellectual personalities with knowledge of the fundamentals of science, a common culture, ability to think independently and flexibly, to proactively and creatively solve life and professional issues is quite high.

One of the important directions in the education system at school is the development and introduction of pedagogical technologies that meet the requirements of the time. Nowadays, the rapid development of technology has led to the technicalization of modern society, which, expanding human capabilities, entails changes in the system of life values and norms. The consequence of this transformation was the development of the Internet, which was the beginning of a new evolutionary process, called informatization.

Several years have passed, and we no longer imagine a modern lesson without the use of information technology. ICT is becoming an indispensable aid in increasing students’ interest in the problems being studied and develops visual-figurative thinking. All this leads to a new system of knowledge, a change in consciousness, a rethinking of the whole picture of the world: there is an automation of the person himself, who manifests himself in different ways with people.

The use of ICT in the process of learning in school makes it possible to activate students’ cognitive, mental and independent activity, to intensify the learning process. Information technologies make it possible not only to change the forms and methods of educational work, but also to substantially transform and enrich the educational paradigms.

Experience shows that English represents a fertile field for the formation and development of the child’s personality. When learning the English language develops intelligence, imagination, attention, observation, speech-thinking and creative abilities.

The use of computer technology in English lessons is becoming a highly effective creative implementer of the use of various forms of development, education and training.

This way of organizing educational activities allows not only to solve all the tasks of the lesson in a fascinating creative form, but also to carry out educational communicative cognitive activities.

A teacher with a computer has a unique opportunity to intensify the learning process,

Page 201: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

201

to make it more visual and dynamic. Now practically in all schools there is a sufficient amount of computer equipment, multimedia installations, interactive boards, there is free Internet access. Therefore, the use of information technology in teaching English has become not only necessary but also quite possible. It is not a secret that learning of the English language at the initial stage of education is difficult for many students, the assimilation of the material is usually based on learning. Using a computer greatly facilitates the process of learning a language through the implementation of one of the principles of learning - visualization. English at the initial stage of education in a greater degree than other school subjects requires clarity, which entails the use of a large number of explanatory drawings. My goal as a teacher is to teach my students to navigate in this limitless information space.

Moreover, using a computer, I organize individual, steam room and group forms of work in class. However, I also remember that a computer cannot replace a teacher in a lesson. Therefore, I carefully plan the time of working with a computer and use it exactly when there is a real need for it.

An important aspect of the use of ICT in English lessons is project activities in combination with a multimedia presentation.

It is well known that multimedia presentations are actively included in the process of learning English. Students use the Internet to collect material. One of the possibilities of using multimedia technologies in a lesson is the preparation and conduct of combined, integrated lessons. Creating presentations involves subject-object relationships: teacher-creator or student-creator.

Modern approaches to teaching English emphasize the importance of using a computer in the classroom, and the project and presentation is an opportunity to express your own ideas in a creative and thoughtful way convenient for children.

The use of information technologies in combination with the project method allows students to practically apply their knowledge and skills, and therefore is one of the forms of organization of research and cognitive activity, in which cooperative collective activities are successfully implemented, allowing to increase the motivation to learn English.

The focus of this workflow is the student himself with the possibility of free expression of his opinion. Children find practical application of knowledge of foreign language speech.

For me, the teacher, this method opens up a limitless field of activity for organizing work on a wide variety of topics, at different steps of learning, with children of different ages. Using my personal experience, I can say that such an organization of educational activities gives every child an opportunity not only to express himself, to show his skills, knowledge and skills, but also to receive a positive assessment.

Moreover, in my pedagogical activity I came to the conclusion that in modern conditions, given the great and serious interest of students in information technology, I can use this opportunity as a powerful tool for developing motivation in English classes.

From my experience, I can say that a teacher who uses educational computer

Page 202: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

202

programs in English classes must know that any educational technology must meet the following methodological requirements:

- conceptuality: a scientific concept, including psychological and socio-pedagogical substantiation of the achievement of educational goals;

- consistency: the presence of all signs of the system (the logic of building the process of the relationship of all its parts integrity);

- effectiveness: a guarantee of results that meet educational standards;- flexibility: the possibility of varying the content to ensure the comfort and freedom

of interaction between the teacher and students, taking into account the specific conditions of pedagogical activity;

- dynamism: the possibility of development or transformation of the technology used;

- reproducibility: the possible use of technology by other teachers in this educational educational institution or in others.

At the same time, I want to note that the undoubted advantage of using computer technology is to shift the center of gravity from verbal teaching methods to the methods of search and creative activity of the teacher and students. This seems reasonable and promising, since the methods I use help to actively influence the formation and development of the language competence of students, listening skills, speaking, reading, improving writing, raising a creative, socially active person.

In English classes, I adhere to the use of “penetrating technology,” in other words, for me, using a computer is not an end in itself, but an effective tool for developing children’s skills.

In addition, in the process of work, I use non-standard teaching methods: role-playing games, discussions, interactive discussions, round tables, integrated lessons that develop students’ language competence and their socially active position.

The use of computer presentations in the educational process allows students to intensify learning of the educational material and conduct classes at a qualitatively new level, using instead of the classroom board projecting slide films from a computer screen onto a large wall screen or personal computer (laptop) for each student.

The effectiveness of the impact of educational material in the form of presentations on students depends largely on the degree and level of illustrativeness of the material. The visual richness of the educational material makes it bright, convincing and contributes to the intensification of the process of its learning. Computer presentations allow students to focus attention on significant points of the presented information and create visual spectacular samples in the form of illustrations, diagrams, diagrams, graphic compositions, etc. The presentation allows you to work on several types of memory: visual, auditory, emotional, and in some cases motor.

Possessing such an opportunity as interactivity, computer presentations allow you to effectively adapt educational material to the characteristics of students. Increased interactivity leads to more intensive participation in the learning process of the student himself, which contributes to the efficiency of perception and memorization of educational material.

Page 203: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

203

Working at the lessons of English in grades 2-11, I noticed that it is possible to use it in the educational process at different stages of the lesson, while the essence of it as a visual means remains unchanged, only its forms change, depending on the intended purpose of its use.

Is it worth it to create presentations for each lesson and does it take too long?In my opinion, it is not necessary to constantly use presentations, but in some

cases, when the lesson material contains a large amount of illustrative material, the use of a computer presentation will significantly improve the effectiveness of the lesson. Presentation tools available on the software market allow you to create computer presentations without any programming in a short time. One of the most effective presentation software is Microsoft Power Point. It allows the teacher to create their own presentations in a short time. Considering the large didactic possibilities of computer knowledge, in the near future we should expect more intensive use of computer presentations in education.

In this case, the computer serves as a means for finding the necessary information, as well as a stimulus for the formation of speech statements.

In my teaching practice, I widely use presentations. Colorfully designed presentations cause great interest at the initial stage of training.

Presentations solve the problem of using visual material. For example, if before you had to cut and paste pictures onto a board, now with the help of the Internet you can find pictures and drawings and immediately paste them onto a slide. If there are a lot of pictures, arrange a few slides. Children love presentations.

Creating presentations requires a creative approach on the part of the teacher and just a good computer knowledge.

Thus, the computer does not replace the teacher in English lessons, but is an effective assistant, allowing to improve the quality of training and the effectiveness of control. Currently, computer use in the learning process is very important.

Moreover, when organizing a lesson using BAT, information is provided to the student in a colorful way, using animation effects, in the form of text, diagram, graphics, drawing. All this makes it possible to more clearly and accessiblely than verbally explain the educational material. It is also very important that in such lessons the student can work individually, moving forward in comprehending new material at his own pace, returning if it is required, or running ahead.

Page 204: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

204

TILNING LUG’AT TARKIBINING O’RGATISHDA YANGICHA YONDASHUV

(4-SINF “ONA TILI” DARSLIGI MISOLIDA)Mavlonova Dilnoza

(Nizomiy nomidagi TDPU Termiz filiali talabasi)

Jamiyat o’z taraqqiyotining har bir bosqichida ta’lim tizimi oldiga ham aniq maqsad va vazifalarni yuklaydi. Shunga muvofiq ta’lim ham jamiyatning rivojlanish qonun-qoidalariga tayangan holda taraqqiy etadi. Bugungi kunda mana shu jarayon ayni avj pallasiga chiqdi. “Ta’lim to’g’risida” gi qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da yosh avlodni milliy istiqlol mafkurasi ruhida tarbiyalash, darsliklar, o’quv-metodik qo’llanmalarni milliy ta’lim tarbiya an’analariga asoslanib yaratish ma-salalari ko’tarilgan va shu muammolarni hal qilish yo’l-yo’riqlari ko’rsatilgan. Shu bi-lan birga O’zbekistonning davlat mustaqilligini mustahkamlash va amalga oshirishga tayyor farzandlarni tarbiyalab, voyaga yetkazish, o’zining o’zbek ekanligini, “o’zbek xalqi” tushunchasini ma’naviy mohiyatini tushuna oladigan, o’zini o’z millatining far-zandi deb bilib, milliy burchlarini anglay oladigan, ona tilini cheksiz sevadigan,shu tilda to’g’ri so’zlay va fikrlay oladigan farzandlarning kamol topishi uchun pedagog-o’qituvchilar zimmasiga ham bir qancha vazifa va mas’uliyat yuklangan. Jumladan, o’quvchilarning ilmiy dunyo qarashini kengaytirishda darslarni to’g’ri tashkil etish, o’rgatish usullarining xilma-xilligi hamdayana bir qancha vazifalar talab etiladi.

O’quvchi ma’lum fanni o’rganish davomida mazkur fanga oid atamalarga, tus-hunilishi qiyin bo’lgan so’zlarga duch keladi. So’z va atamalarning ma’nosini tush-untirish mazkur so’z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Fikr yuritishda ham tushuncha bilan so’z o’zaro bog’liq holda namoyon bo’ladi. Misol qilib 4-sinf “Ona tili” darsligida keltirilgan matrap so’zini olaylik. Bu so’zni tushunti-rish bilan o’quvchi bedana, kaptar tutish ishlatiladigan asbob, to’r matrap deyilishini bilib oladi. So’zning ma’nosi mashq tagida keltirilgan, ammo so’z haqida ma’lumot bo’lmasa, butun bir gapning yoki matnning mazmunini tushunish qiyin. O ’ q i s h darsliklarining tarixiy mavzudagi bo’limlarida eski qatlamga mansub chopar, maktub, qal’a, fors, munajjim, mo’g’ul, amr, g’ulom, mashriq, zabon, devon, onhazrat, mas-saget, lashkarboshi kabi so’zlar ishlatilgan. Darslikda bu so’zlarga izoh berilmagan. Bunday mavzular o’tilayotganda o’qituvchi yuqoridagidek so’zlarni nazardan chetta qoldirmasligi juda muhim. Chunki o’quvchilar matnda ma’nosi tushunarsiz so’zlarga qancha ko’p duch kelsa, uni o’qish shunchalik zerikarli tuyuladi. Natijada, bu kabi yo’nalishdagi asarlar o’quvchini qiziqtirmay qo’yadi. Qiziqishning bo’lmasligi bora-bora tarixiy asarlarni o’qimaslikka, tarixiy asarlarni o’qimaslik esa o’z-o’zidan muqad-das diyorimizda yashab, ijod qilgan ulug’ adiblar, buyuk olimlar, ustozlarimiz haqida, ularning ilmiy faoliyati, bizga qoldirgan boy merosi haqida bilim va ma’lumotning yo’qolib borishiga olib keladi. Bu o’rinda ham o’qituvchilar zimmasiga kata mas’uliyat yuklangan. Zero, tarixiy yo’nalishdagi mavzularni boshlashda o’quvchilar ongiga, ruhiga ulug’ ma’rifatparvar ajdodlarimizning ziyo tarqatish va ilm ulashish yo’lidagi sa’y-harakatlari qanchalik mashaqqatlari, ammo sharafli bo’lganligini singdirish

Page 205: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

205

asosiy maqsad qilib olinadi. O’qish darsliklaridagi matnlarda ilk bor uchragan, bolalar ma’nosini bilmaydigan so’zlar matnni o’qishdan oldin tushuntiriladi, chunki bu holat bolalarning diqqatini bo’lib, tasavvuridagi asarning voqealar rivojidan chalg’itishga, o’zlashtirish sifatiga ta’sir qiladi. Shu yo’sinda o’qituvchi har bir vazifaning bajarish-ning mavjud metodik usullaridan o’z o’rnida foydalanishni bilishi muhimdir. Metodi-kada so’zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi:

1. So’zni konteks asosida tushuntirish;2. So’z ma’nosini lug’atlarda, o’qish va ona tili kitoblarida berilgan izohdan foy-

alanib tushuntirish. Masalan, 4-sinf “Ona tili” darsligidagi bazi mashqlarda quyidagi-cha:

qopqa-darvoza (1-mashq)xarsang- katta tosh (13-mashq)iqbol-baxtli taqdir (19-mashq)olqish-maqtash, ulug’lash (19-mashq)konstitutsiya-davlatning asosiy qonuni (24-mashq) kabi so’zlar izohli lug’ati bilan

berilgan.3. So’z ma’nosini shu so’zning ma’nodoshi yordamida tushuntirish. Hozirgi dars-

liklarda bu metoddan topshiriq va savol ko’rinishida foydalanilmoqda. Misol uchun 4-sinf “Ona tili” darsligining 7-mashq matnida “Ko’pchilikka yolg’iz kishi salom be-radi. Otliq yoki mashinadagi kishi piyodaga salom berishi kerak”, degan gap keltirilib, mashq so’nggidagi topshiriqda piyoda so’zini qaysi so’z bilan almashtirish haqida savol berilgan. Bunday topshiriqlarni bajarish o’quvchilar lug’at boyligining ko’p qir-rali bo’lishida samarali yordam beradi.

4. Tanish bo’lmagan so’z bilan ifodalangan tushunchani tanish so’z bilan ifodalan-gan tushunchaga (uning antonimiga) taqqoslash orqali tushuntirish. Bunda ko’chma ma’noda ishlatilgan so’z va so’z birikmalar, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqos-lash usulidan foydalanib tushuntiriladi.

5. So’zni o’ziga yaqin tushuncha bilan, ya’ni boshqacha ifoda etish bilan tushunt-iriladi. Masalan, maosh-xizmat, ish uchun beriladigan pul.

Ba’zi so’zlar ularning vazifasini izohlash orqali ham tushuntiriladi: kombayn-bir vaqtning o’zida donni o’radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo’jaligi mashi-nasi.

6. So’zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali: gultoji-gulning o’rtasidagi changchi va urg’chini o’rab turuvchi gulning asosiy qismi. U har xil rangda bo’ladi. (159-mashq). Nashtarsimon-o’tkir, sanchiladigan shaklli (197-mashq).

7. Axloqiy mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi so’zlarning ma’nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o’quvchilar o’rgangan badiiy asardan qandaydir fazilatga yoki nuqsonga ega bo’lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil qilinadi. Aytaylik, 4-sinf “Ona tili” kitobining 202-mashq matnidagi “fayz” so’zini tushunti-rishga e’tibor qaratilganda:

Barnoning lunjlari osildi. U buvisining oldiga keldi:-Buvi, Munira yomon qiz ekan. Ko’chamizdagi gulni ko’chirib ketdi.-Munira ko’chamizning fayzini buzibdi-da, -dedi buvisi.

Page 206: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

206

Bunda so’z matn mazmunidan kelib chiqib Muniraning qilgan ishining oqibatini tahlil qilish orqali tushuntirib beriladi.

Yuqoridagi usullarni amaliyotda qo’llash, yangicha yondashish o’qituvchining bilim va mahoratiga bog’liq holda samara beradi.

Page 207: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

207

GLOBALLASHUV JARAYONIDA YOSHLAR ONGIGA INTERNETNING TA’SIRI:MUAMMOLAR VA YECHIM

Po`latova Mushtariy(Nizomiy nomidagi TDPU Termiz filiali talabasi)

Insoniyat hozirga qadar o’ta mashaqqatli yo’llarni bosib o’tgan holda, hayot sur’atlarining shiddat bilan o’tayotgan, shuningdek, o’tmish zarvaraqlaridan tubdan farq qiladigan murakkab, shu qatorida mafkuraviy kurashlar zamonida yashamoqda. Bu borada ba’zi insonlar iqtisodiy tomondan investitsiya va sanoatlashishning yuksak asri desalar, ayrim olimlar ilg’or texnologiyalar, tezkor axboratlashuv va tafakkur davri sifatida fikr yuritadilar.

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Bugungi kunda har qaysi davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat yaqin va uzoq qo’shnilar, balki jahon miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday bog’lanib boryapdiki biror mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga olib kelmasligini tushunish, anglash qiyin emas, shu ma’noda globallashuv-bu avvalo hayot sur’atlarining beqiyos darajada tezlashuvi demakdir “ deb bejizga ta`kidlamaganlar. Darhaqiqat, globallashuv jarayonida jahon axborot maydonining barcha mamlakat va millatlarga oid ma’lumotlari asosida muayyan holat yoki voqea hodisalar to’g’risidagi turli xil fikr va munosabatlar almashinuvi jamiyatda ijobiy va salbiy tomonlarini ko’rsatmoqda. Shiddat bilan kirib kelayotgan globallashuv jarayoni, ayni damda, o’ta xushyorlikni talab etadi. Hozirda globallashuv jarayoni barcha sohalarga, barcha jamiyat qatlamlariga o’z tasirini o’tkazmoqda. Inson bir ko’zini yumib ochishi jarayonida sanab ado etolmaydigan ne’matlarga guvoh bo’ladi. Olloh in’om etgan bu ne’matlarni esa o’z o’rnida va o’z vaqtida sarflashi lozim. Butun dunyoda soat, balki daqiqa sayin yangiliklar kashfiyotlar ro’y berayotgani ayni haqiqat. Bu esa ko’zlarni quvontiradi. Shu jumladan, siz-u bizning og’irimizni yengil qiluvchi, izlangan ma’lumotlarga erishish imkoniyati bo’lgan internet tarmog’i yuqoridagi ne’matlardan biridir. Ne’matni qadrlash ham farz ham qarz hisoblanadi. Shunday ekan biz undan o’z o’rnida foydalana olyabmizmi?

Internetda axloq normalariga to’g’ri kelmaydigan ishlar avjiga chiqib yana qandaydir g’arazli kimsalar yod g’oyalari bilan internet olamini ham asosiy qurollariga aylantirishga urinmoqdalar. Ular oq-qorani ajratishga ulgurmagan yoshlarimizni turli islomiy tushunchalar bilan aldab o’z tarafiga og’dirishga intilmoqda. Biz, ota–onalar hamda oq-qorani ajratadiganlar bu fitnalarga indamay ko’z yumib turishimiz o’ta achinarli hol, albatta. Internet - bu ommaviy kommunikatsiya turi dastlab paydo bo’lganda, aksariyat ishlarning elektron shaklga o’tishi oqibatida ko’plab ish o’rinlari boy beriladi, degan havotir bo’lgan, chunki internetdan oldin bu ishlar qog’ozlar orqali yoki ofis-idoralarda ishchi-xodimlar qo’li bilan amalga oshirilardi. Ammo internetning iqtisodiyot uchun, keltirgan ulkan foydasi bu xavotirlarni yo’qqa chiqardi. Endigi xavotir internetning tahdid va shaxsiy ma’lumotlarning daxlsizligini ta’minlash bilan bog’liq bo’ldi. Internetda foydalanuvchi uchun eng katta tahdid ularning shaxsiy ma’lumotlari boshqalarning qo’liga tushishi yoki

Page 208: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

208

oshkor qilinishi xavfi hisoblanadi. Bitta misol keltiramiz. Masalan, siz ijtimoiy tarmoqda faqat do’stimga yuboryapman, degan ishonch bilan ayrim shaxsiy surat yoki ma’lumotlarni hamma ko’radigan joyga joyladingiz. Yoki hech kim ko’rinmaydi, deb ijtimoiy tarmoqlarda ayrim saytlarga qo’yilgan shubhali havolalarda ustiga bosdingiz, bilmasdan uni o’z sahifangizga baham ko’rdingiz yoki ehtiyotsizlik bilan shubhali saytni ochganingiz uchun sizning roziligingizsiz bu sayt haqida ma’lumotlar hammaga ko’rinadigan sahifangizda paydo bo’lib qoldi. Shaxsiy hayotingizga taalluqli bo’lgan bunday ma’lumotlarning boshqalarga oshkor bo’lishi sizning obro’yingizga putur yetkazishi yoki siz haqingizda boshqalarda salbiy tasavvur hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin. Biz yuqorida internetning muammolari yoshlar ongiga ta’siri kabi mavzular haqida suhbatlashdik, internet bilan bog`liq muammolarning yechimi haqida so’z yuritganda nima deya olamiz?

Inson tug’ilibdiki, u qulaylikka intiladi. Shuning uchun ham internetdan foydalananishadi. Yoshlarimiz internetdan foyfalanish qonunyatlarini bilmaganliklari, ayni paytda tez og’uvchanligi sababli ham tez chalg’ib o’zlari izlayotgan ma’lumot qolib, boshqa narsalarga etibor qaratishadi. Har bir yosh avlod kelajakda jamiyatning a’zosi bo’lib voyaga yetadi. Undagi har bir xislatlar yoki illatlar uning atrofidagi jamiyat a’zolariga ta’sir etmay qolmaydi. Biz bu muammolarga qanday qilib yechim topamiz? Avvalo, ota-ona bunga ma’sul bo’lmog’i lozim. Oilada bolalarni to’g’ri tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri tarbiyadagi birlikdir. Bunda ota-ona, oiladagi kattayyu kichik, hamma bir yoqadan bosh chiqarishi, harakat qilishi kerak. Ota-ona farzandiga bergan yaxshi tarbiya uchun kelajakda rahmatlar eshitadi. Shunday ekan farzandlarimizni yetuk, komil inson qilib voyaga yetkazish bizning hozirgi globallashgan zamonda juda ma’sulyatli vazifamizdir. Qaysi oilada kitobga mehr uyg’ongan bo’lsa o’sha oilada hurmat-izzat, tarbiya, yuqori darajada rivojlangan bo’ladi. Biz internetga beriladigan bo’sh vaqtni kitob o’qishga sarflasak juda kata yutuqlarga erishardik.

Bu borada prizedentimiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltirishni lozim topdik: “Hozir bitta kitob o’qiyotgan bola kelajakda o’nta televizor ko’rayotgan bolani boshqaradi’’. Shunday ekan, har bir ota-ona bolaning foydali mashg’ulot bilan shug’ullanishini nazorat qilishi kerak. Bolaning bo’sh vaqtini nazorat qilish uning kelajagini ta’minlashdir. Bu tarbiyalarni olgan voyaga yetgan bolalar bunday globallashuv jaroyonida internetning salbiy oqibatlaridan ongli ravishda o’zi xulosa chiqaradi va o’zini-o’zi boshqara oladi. Abdulla Avloniyning bundan bir asr oldin aytilgan: “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo halokat, yo saodat masalasidir” degan so’zlari bugungi kunda ham o’z dolzarbligini yoqotmagan.

Xulosa o’rnida shuni aytmoqchimanki, jamiyatimiz tez taraqqiy topayotgan vaqtda har bir jamiyat fuqarosi atrofdagi bo’layotgan siyosiy, iqtisodiy o’zgarishlarga loqaytlik bilan qarashmasligi, har bir bildirilayotgan fikr mamlakatimiz kelajagini aniqlashi mumkinligini biroz bo’lsada his qilishini istar edik. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. Kelajak esa biz, yoshlarning qo’lidadir!

Page 209: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

209

BOSHLANG`ICH SINFLARDA BADIIY ASAR TAHLILI VA UNDA O`QITUVCHINING O`RNI

Qurbonova Baxtigul(Nizomiy nomidagi TDPU Termiz filiali talabasi)

Badiiy asar ustida ishlash va uning bosqichlarini belgilashda o`qituvchi juda katta vazifani bajaradi. Ayniqsa, boshlang`ich sinflarda o`quvchi dunyoqarashi shakllanishida o`qituvchining o`rni beqiyos. Sababi hali turli voqea-hodisalarga o`z shaxsiy munosabatini bildirishda 7-10 yashar bola subyektiv bo`la olmasligi, asarning bosh g`oyasini to`liq tushuna olmasligi tabiiy holdir. Aynan shu vaziyatda boshlang`ich sinf o`qituvchilaridan chuqur bilim va mahorat talab qilinadi.

O`tgan asrning mashhur adiblaridan biri Herman Hessi kitob mutolaasi haqida shunday fikrlarni bildirgan edi. “Shunchaki dam olish, vaqt o`tkazishni istagan va o`qimishli bo`lishni xohlagan kitobxon kitobdagi dilni poklovchi, kishini ruhlantiruvchi qandaydir noma’lum bir kuchni u aniq tasavvur eta olmaydi. Bunday kitobxon tibbiyotdan mutlaqo bexabar tabibga o’xshaydi, ya`ni qaysi dori kerakligini bilmaydi” degan ma’noli so’zlarni bor. Badiiy asar tahlilini bilmaslik ham unga sovuqqonlik, beparvolik bilan qarash singaridir.

Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok qilishdagi psixologik jng va tafakkur bilan bog’liq bo’lgan bir nechta xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqicharini belgilashda o’qituvchi shaxsining o’rni benihoyadir. Negaki, badiiy asarning san’at asari sifatida yetkazib berish, asarning o`ziga xos xususiyatlarini yoritish o`qituvchi zimmasiga kiradi.

Darhaqiqat, o`qituvchi o`quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o`rgatib qolmasdan, o`quvchilarning fikrlash qobiliyati, ongi, tafakkuri, kitob o`qishga bo`lgan mehr-muhabbatini uyg`otadi desak mubolag`a bo`lmaydi. Agar o`qituvchi badiiy asarlarni tahlil qilish jarayoniga beparvolik, sovuqqonlik bilan qarasa o`quvchida nafaqat o`quvchi, o`z farzandlarida ham, bog`cha bolalarida ham kitob o`qishga ishtiyoq, kitob bilan do`stlashishni tobora yiroqlashtirib boradi. Bola yozishdan oldin o`ylaydi, fikrini jamlaydi, so`ng uni qog`ozga tushirishga kirishadi. O`z fikrini bayon qilish, yo`l qo`yilgan xato yoki biror savol yuzasidan mushohada yuritish uchun badiiy asarlar, ertak, hikoya, she’r haqida bir qancha savollar tug`ilaveradi. Bu jarayon og`zaki tarzda yuzaga keladi. Albatta, bu paytda o`qituvchi yordamga keladi.

Asar yoxud ertak, hikoya, she’r haqida tushuntirishlar beradi. O`quvchilar badiiy asarlar qahramonlaridan o`zlariga andoza olishadi. Asar qahramoni yaxshi bo`lsa xuddi shunday bo`lgisi, hatto harakatlari ham bir muncha o`xshab qolishi mumkin. Agarda badiiy asar tahlili yaxshi tushuntirilib berilsa o`quvchilarda o`z maqsadlarini belgilashda, savollarga oson javob topa olishni o`rganadilar.

Shu o`rinda shuni aytib o`tish kerakki, xalq og`zaki ijodi ham farzand tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq og`zaki ijodiyotidagi eng qiziqarli va

Page 210: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

210

rang-barang janr ertakdir. Biz bilamizki, ertakni bobo-buvilarimiz, ota-onalarimiz farzandlarni kichkinaligidanoq hali maktab va bog`chalarga chiqmasdanoq ularga aytib berishadi. Ertak ham alla kabi kichik yoshlardanoq o`quvchilar tanishadigan xalq og`zaki ijodiyoti namunalaridan biri hisoblanadi. Ertak folklorning nasriy janrlaridan biri hisoblanib, uning maxsus ijrochisi yo`q, ya`ni istagan kishi uni aytishi mumkin. Hammamiz yoshligimizdanoq turli ertaklarni tinglab ulg`ayganmiz. Shu o`rinda, Hamid Olimjon quyidagi misralarini eslashni lozim topdik:

Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda. Ko`p ertak eshitardim, So`ylab berardi buvim.

Har bir ona o`z farzandiga alla, ertak aytmasdan turib uning dunoqarashini, ichki ruhiy olamini, axloqi va ma’naviyatini shakllantira olmaydi. Ertaklarning yana bir muhim xususiyati shuki, u kichik maktab yoshidagi bolalarni tabiatni sevishga, jonivorlarni asrab-avvaylashga, yaxshilik va yomonlik, mehr-muhabbat tuyg`ularini shakllantirishga juda katta yordam beradi.

“Zumrad va Qimmat ” ertagini yuqoridagi fikrlarimizning yaqqol isboti hisoblanadi. Zumradni aqlli, mehnatsevar, muloyim, chiroyli, xushfe’l hislatlarini o`quvchilarga ibrat namunasi qilib ko`rsatishimiz mumkin.

Qimmatni esa aksincha tantiq, qo`pol, ochko`z, dangasa hislatlarini, bu hislatlar oxirida yomon oqibatlarga olib kelishi tushuntiriladi. Ertak so`ngida hamma ishlar yaxshilik bilan tugashi, Zumradga yaxshi hislatlari uchun unga sovg`alar solingan sandiq tuhfa etiladi.

Ertaklar zamirida har doim yaxshilik yotadi. Bu badiiy asarlarni tahlil qilish jarayonida yaqqol ko`zga tashlanadi. Buning uchun o`qituvchilardan badiiy asar tahlilini kengroq ochib berish talab qilinadi.

Page 211: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

211

INNOVATIVE EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN LEARNING ENGLISH

Shodieva Sitora Baxtiyorovna (is a teacher of English language at elementary school - 35)

The development of the education system requires that pedagogical science and practice study and introduce new methods of teaching and raising children. Innovations in pedagogy are connected with general processes in society, global problems, integration (lat. Integratio - restoration, integration into a whole of individual elements) of knowledge and forms of social being. Now a new pedagogy is being created, a characteristic feature of which is innovation - the ability to renew, openness to new things.

It is known that the innovation process is a complex activity for the creation, assimilation, use and dissemination of innovations. In order to arouse students’ interest in learning a foreign language, we, English teachers, should look for new, interesting and effective forms and methods of teaching. During study you need to use such methods in which:

- students have a desire for creative, productive work;- students become active, relaxed, trying to succeed, while not violating classroom

behavior. The specificity of a foreign language as an academic subject is that communication

is not only the ultimate goal of learning, but also a means of achieving it. It is the teacher who does everything possible and impossible for it.

Since speech remains the only universal base of thinking, knowledge of a foreign language should be considered from the point of view of improving intellectual abilities (memory, imagination, critical, logical, creative thinking). Creativity is the highest manifestation of the development of the human mind. Creative ability is the ability to wonder and learn, the ability to find solutions in non-standard situations, it is a focus on the discovery of new things and the ability to have a deep awareness of one’s experience. Thanks to the creative activity of the child develops the ability to independently realize their potential, self-realization leads to personal growth.

The implementation of this idea is impossible without the development and implementation of appropriate learning technologies. The school should not be a preparation for life, the school should be life. This can be achieved through an innovative approach, creating an interactive environment. The word interactive (translated from English and “mutual”, act - “to act”) means interaction. The interactive method is a way to interact with students through conversation, dialogue.

Interactive learning is learning in a dialogue mode, during which the participants in the pedagogical process interact with the goal of mutual understanding, jointly solving learning tasks, and developing the personal qualities of students.

It is important for the modern teacher to know the newest methods of teaching a foreign language, special educational technologies and techniques in order to optimally choose one or another teaching method in accordance with the level of students’ knowledge, needs and interests. Rational and motivated use of teaching methods in the classroom in a foreign language requires a creative approach on the part of the teacher.

High-quality language training of students is impossible without the use of modern

Page 212: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

212

innovative educational technologies. Modern innovative technologies in education are the use of information and communication technologies in training, employment in training, work with educational computer and multimedia programs, distance technologies in teaching foreign languages, creating presentations in the Microsoft PowerPoint software environment, using the resources of the worldwide Internet.

These technologies provide an individualization and differentiation of education, taking into account the abilities of children, their level of knowledge.

To achieve communicative competence - communicative skills formed on the basis of language knowledge, skills and abilities - I use the latest teaching methods that combine communicative and cognitive goals.

Innovative methods of teaching foreign languages, based on an innovative approach, aimed at the development and self-improvement of the individual, on the disclosure of its reserve capabilities and creative potential.

The main princes of modern methods are: movement from the whole to the particular, orientation of the classes to the student, purposefulness and pithiness of the classes, their focus on achieving social interaction if the teacher has faith in the success of his students, integrating the language and learning it through knowledge from other fields of science.

Modern communicative methodology offers a widespread introduction into the educational process of active non-standard methods and forms of work for better conscious learning of the material. In practice, such forms of work turned out to be quite effective: individual, pair, group and teamwork.

Modern technologies include technology cooperation, which I actively lead in the educational process. The main idea is to create conditions for active joint activity of students in various educational situations. Children unite in groups of 3-4 people, they are given one task, and the role of each is discussed. Each student is responsible not only for the result of his work, but also for the result of the whole group. Therefore, weak students try to find out from the strong that which is incomprehensible to them, and the strong - so that the weak understand the task. And the whole class will benefit from this, as they jointly eliminate gaps in knowledge.

During various types of work, students are faced with the problem of increasing their knowledge, vocabulary or communication skills, so they step up their activities and try to solve these issues in the process of communication. This has a positive effect on the development of the thinking and attentiveness of students, it motivates them and encourages cooperation.

Therefore, all exercises and tasks should be communicatively justified by the lack of information, choice and response (Information gap, choice, feedback). For their implementation, students will need additional information and make some efforts to achieve it, and thus will be able to better and more effectively organize their activities.

The most effective forms of steam and group work:• internal (external) circles (inside / outside circles);• brainstorming (brain storm);• zigzag reading (jigsaw reading);• exchange of views (think-pair-share);• pair interviews and others. These forms of work contribute to the expansion of knowledge and skills of students.

In the process of communication, students learn to solve complex problems based on

Page 213: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

213

the analysis of relevant information, to express alternative opinions, to make informed decisions, to communicate with different people, to participate in discussions.

One of the technologies that provide student-centered learning is the project method as a way to develop creative, cognitive activity and independence. Projects can be subdivided into mono-projects, collective, oral-language, written and Internet projects. Work on the project is a multi-level approach to learning the language, covering reading, listening, speaking and grammar. The project method contributes to the development of active independent thinking among students and orients them towards joint research work. In my opinion, project-based learning is relevant in that it teaches children to cooperate, fosters such ethical values as mutual assistance and the ability to empathize, forms creative abilities and activates students.

An important means of innovative learning is also the use of a multimedia complex (MK) as part of an interactive whiteboard, a personal computer, and a multimedia projector. Such a complex combines all the advantages of modern computer technology and takes the learning process to a new level. Thanks to the clarity and interactivity, MK allows me to engage the entire class in active work.

Using an interactive whiteboard in a classroom greatly increases the effectiveness of student learning in school.

I have identified the key areas of application of MK:• presentation, demonstration and simulation of situations;• increased student activity in the classroom;• increase the pace of the lesson. So, MK provides unique opportunities for work and creativity with significant ease

of management. It is necessary to take into account an important psychological point: modern schoolchildren, who have computers with numerous games and televisions at home, are getting used to taking it as something ordinary. Opportunities MK allow students to switch to the understanding that video and game programs are successfully used for learning, contribute to the development of creative activity, fascination with the subject, create better conditions for learning listening and speaking skills, which ensures, in the end, the efficiency of learning in English class language.

I believe that using MCs in classes allows you to actively involve students in the learning process, increases the motivation of learning, stimulates creative activity and contributes to the development of the child’s personality, expands the possibilities of presenting educational information, it is the most efficient and time-saving, helps students prepare for tests. exams. MK is a powerful tool that can be adapted for use in learning a foreign language with a wide range of topics.

The following advantages of innovative education can be distinguished:• establishing a friendly atmosphere and relationships between the participants of

communication;• students can be more independent and self-confident;• the teacher encourages students to cooperate, encourages them, they are not afraid

to make mistakes;• students can overcome the fear of the language barrier;• teacher does not dominate;• weak students can get help from stronger ones;• Each student involved in the work has a specific task;• Students can use their previous knowledge and experience.

Page 214: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

214

Thus, learning foreign languages will be effective precisely due to the integrated use of the means of the latest innovative technologies and depends on the ability of the teacher to apply a humanistic approach to learning.

Methods of teaching foreign languages, based on a humanistic approach, help unleash the creative potential of students and contribute to their development and improvement during the learning and communication process.

From my own experience, I can firmly assert that the learning process is not an automatic investment of educational material in the student’s head. It requires a child’s intense mental work and his active participation in this process.

The teacher will succeed only in his lessons when he realizes that children like everything new and interesting. We, the teachers, should remember that the same model of lessons, does not allow children to reveal themselves completely, stops the development of the creative potential of learning.

Page 215: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

215

ШАРҚ МУТАФАККИРЛАРИ МЕРОСИДА КАСБИЙ МАЛАКАЛАР ВА ҲУНАР ҲАҚИДА ТАЛҚИН ҚИЛИНГАН МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ

ФИКРЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ

Бегматова Дилноза Мухтаровна – СамДЧТИ катта ўқитувчиси

Касбу кор, касбий малакаларни эгаллаш лозимлиги тўғрисидаги ақидалар, ҳунарнинг қадри ҳақидаги тасаввурдар Ўрта асрлар Шарқ халқлари, Шарқ мутафаккирлари ижодида кенг ривожлантирилган. Бизнинг заминимиздан ҳам жуда мўътабар ва улуғ мутафаккирлар, энциклопедист олимлар, давлат арболари, мутасаввуф уламолари, ислом маданиятига улкан хисса қўшган дин пешволари ва арбоблари, шоиру адиблар, тараққийпарвар инсонлар етишиб чиққан. Уларнинг адабий-илмий ва ахлоқий меросида касбий билим ва малакаларни, ҳунар ва меҳнат қилиш сирларини эгаллаш бўйича ўз замонасининг маънавий-маърифатпарвалик ақидалари ифода этилган.

Мутафаккирларнинг касбу кор сиру-асрорларини ўрганиш, ҳунар эгаси бўлиш борасидаги қарашлари ҳар бир даврда инсоният маънавиятининг ўчмас ва ардоқли қадриятларидан ҳисобланиб, бу борада энг қадимги даврларда шаклланган ҳаётий тажрибалар асосида замонамиз тафаккури юзага келган.

Ўрта асрларда яратилган кўпчилик илмий-адабий манбаларда меҳнат қилиш фойдаси, фарзанд тарбиясида меҳнатнинг аҳамияти, ҳунар ва билимли бўлиш, турли илмларни қадрлаш масалалари таъкидлаб ўтилган. Инсоният маънавий қадриятларига айланган “Калила ва Димна”, “Синдбоднома”, “Минг бир кеча”, “Қобуснома”, “Гулистон” ва “Бўстон”, “Баҳористон”, “Шоҳнома”, “Донишнома”, “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, “Саодатнома”, “Сиёсатнома”, “Рушнома”, “Қутадғу билиг”, “Девону луғотит турк”, “Ҳибат ул-ҳақойиқ”, “Ахлоқи Жамолий”, “Хамса” каби асарларда инсоният этик-эстетик қадриятлари тизимида меҳнат тарбияси, касбу ҳунарларни эгаллаш талаби ва уларнинг жамият ҳаётида тутган аҳамияти, фарзандларни касбий тарбиялаш мажбуриятлари эътиборли ўрин олган.

Шарқ маданиятининг буюк энциклопедист олимлари ва мутафаккирларидан Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий (782-847), Абу Наср Фаробий (870-910), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али ибн Сино (980-1037) кабилар ҳаётга реалистик назар ташлаб, касбу ҳунарга эга бўлишликни энг муҳим ҳаётий эҳтиёжлардан бири сифатида боҳолашган. Уларнинг қарашларига кўра, касбу ҳунар эгаллашда устоз ўрни ва нималарни ўрганиш муҳим бўлиб, касб ва ҳунар танлашда жамоа эҳтиёжлари ва оила анъаналарини эътиборга олиш даркор.

Туркий тили билимдонлари Юсуф Хос Ҳожиб (XI аср), илк туркий асар муаллифи Маҳмуд Қошғарий (XI аср ), Аҳмад Югнакий (XII-XIII асрлар) каби уламолар ҳам халқ фалсафий мероси асосида касбу ҳунарни ўрганишнинг ҳар бир йигит ва қиз учун зарур эканлигини таъкидлаш билан баробарида, касбу ҳунарни эгаллаш қўним, қаноат, шажоат талаб этишини таъқидлашган.

Паҳлавон Маҳмуд (1247-1325) фалсафий-ижтимоий қарашларида инсонни

Page 216: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

216

инсонга айлантирувчи омиллардан бири инсоннинг меҳнат қила олишида жамланган бўлиб, меҳнат инсон ҳаётини таъминлаш воситаси саналади.

Ўзбек адабий тилининг асосчиси, буюк мутафаккир шоир Алишер Навоий (1441-1501) айтадики:

Илм уқуб қилмаган амал мақбул, Дона сочиб кўтармади маҳсул, дейди. Яъни, илмни олиб, олган илмига тўғри амал қилмаган инсон, ерга

дон уруғи сочилганидан сўнг, унинг униб ўсиши учун ҳеч бир тадбир қилмаган инсонга ўхшайди, дейилади. Илм олиш, ҳудди ҳунар олиш, касбга эга бўлиш каби инсондан маълум жисмоний, ақлий, руҳий ва иродавий меҳнатни талаб қилиши таъкидланади.

Маърифатпарвар уламолар ва адиблар илмий-назарий қарашлари сирасида ҳар бир авлодни касбли, ҳунарли қилиб тарбиялаш мезонлари, касбнинг инсон маънавияти ва ҳаёт тарзидаги ўрни, касбий билимлар асослари, касб ва ҳунарли бўлишнинг инсон баркамоллигида тутган ўрни масалалари дидактик асосда кўриб чиқилган.

Ўрта асрлар мутафаккирлари меросида касбий малакалар ва ҳунар доирасидаги маълум талаблар силсиласи ишлаб чиқилган бўлиб, уларда касбий таълимнинг бош мезонларининг дидактик асослари намоён бўлади. Мазкур дидактик ахлоқий талаблар куйидагича белгиланган:

а) ҳар бир қобил ва мўмин мусулмон инсон бирор касб кор ёки ҳунар эгаси бўлмоғи лозим;

б) касбу кор ва ҳунар инсонга ўз халол меҳнати орқали кун кечириши учун имконият яратади ва бундай инсонни Аллоҳга яқин этади;

в) икки олам яратувчиси касбу корни, ҳунарларни инсонга унинг ҳаётини тартиблаштириш учун берган ва қобил инсон мана шу берилган имкониятдан фойдаланиб яшаши даркор, касбу кор ва ҳунар асосида покиза ҳаёт кечирмаслик жазоланади;

г) ҳар қандай касбу кор, ҳунарни эгаллаш илмдан бошланади. Илмлар дунёда кўп. Зарур илмларни эгаллашда қунт қилган одам илмнинг самарасини кўришга албатта мушарраф бўлади;

д) меҳнат, илмларни эгаллашда, касбу кор эгаси ва ҳунарли бўлишда инсондан энг катта талаб этиладиган нарса бу қунт ва сабр ҳисобланади, қунтсиз одам бирор бир нарсанинг моҳиятини англашдан маҳрум инсондир;

е) ҳаётда билишдан кўра, амал қилиш муҳимроқдир. Билиб туриб, ўз билимига амал қилмаган инсон, мева бермаган дарахт каби ҳосилсиздир;

ё) илм устоз орқали олинади. Касбу кор, ҳунарга ҳам устоз орқали эришилади. Шунга кўра, инсонининг тараққий этишида устозларнинг ўрни ва аҳамияти жуда катта. Устозлар меҳнатига доим миннатдор бўлмоқ жойиз. Устозларни сийлаш, уларга марҳамат кўрсатиш, улар меҳнатини улуғ деб билиш даркор.

Ҳунарларни эгаллаш, касбга эга бўлиш, ўз меҳнати орқали унинг самараларини кўриб яшаш қадимги таълимотларнинг барчасида улуғланган. Агар Ўрта асрлар мутафаккирларининг касбга доир айтган фикр ва қарашларини таҳлил қиладиган

Page 217: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

217

бўлсак, уларда ҳунарли бўлиш, касбга эга бўлиш бевосита илм ва илм ортидан эргашиш, илмли бўлиш учун зарур бўлган хислатларни эгаллаш билан узвий боғланган ҳолда тарғиб қилинган.

Касбий таълим ва ҳунарга ўргатиш жараёнида фарзандларда куйидаги хусусиятлар шаклланишини аждодларимиз яхши билишган:

- ҳар бир касбга доир маълум тартиб-қоидаларига риоя қилишни ўрганиш; - фарзандларни сабр, қаноат ва чидамлиликка ўргатиш;- фарзандлар ҳаётини мазмун билан бойитиш;- фарзандлар ҳаётини мақсад билан бойитиш асосида улар келажагини

таъминлаш;- фарзандларда ўз-ўзини бошқариш малакаларини тарбия қилиш;- фарзандларда мустақиллик малакалари ва ўз имкониятларига ишончни

тарбиялаш;- фарзандларда ўз сўзида туриш, берган ваъдаси устидан чиқишни тарбия

қилиш;- ўз мажбуриятларини бажаришда қатъийлик кўникмаларини ҳосил қилиш;- фарзандларда қўним, мулоҳазакорлик, фикрлаш, фикрий топқирлик,

янгиликларни яратишга бўлган қизиқишни тарбия қилиш;- фарзандни жамоа билан мулоқот ўрнатишга, жамоа ичида ўз мавқеига эга

бўлишга ўргатиш;- атрофдвги инсонларни ҳурмат қилишга ўрганиш, айниқса устозлар

меҳнатига миннатдор бўлиш.Ўрта асрлар маънавий қарашлари тизимида касб, ҳунар сўзлари ҳар вақт илм,

илмли бўлиш зарурияти, устоз илмини олиш, устоз измига бўйсуниш, устозларни чуқур ҳурмат қилиш, сабр ва тоқатли бўлиш, қатъият кўрсата олиш, ўз амаллари орқали ўз ижтимоий мавқеини юқори тутиш каби хислатлар мажмуиасига тенг келтирилган.

Ўзбек халқининг маънавий хислатлари таркибида ҳар вақт устоз ўрни мўътабар ўринлардан бирини эгаллаган. Устоз жуда ҳам улуғланган. Устоз меҳнати эъзозланган. Улуғ ўзбек шоири Алишер Навоий сўзи билан айтганда:

Ҳақ йулинда ким сенга бир ҳарф уқутди юз ранж ила, Айламоқ осон эмас ҳаққин адо минг ганж ила. Бинобарин , ўзбек миллати маънавий қадриятлари тизимида касбу ҳунар

эгаллаш зарурий эҳтиёж ва талаб сифатида тараннум этилар экан, унинг билан бир қаторда улуғланган қадриятлар ичида устоз, илм, маърифат, олиму фозиллик ҳамда устозларга чуқур ҳурмат тараннум этади.

Чунки устоз ва шогирд муносабатларида ҳам ақлий, ҳам руҳий-психологик англаш жараёни кетиши, мазкур жараёнида на фақат шогирд учун, балки шунингдек устоз учун ҳам жуда катта қалб ва юрак меҳнати юзага келиши тушунилган. Устоз ўз қалбини шогирдига берсагина, шогирди устоз даражасидаги инсонга айланиши инобатга олинган. Устоз ўз “жигар қони”дан шогид яратиши, устознинг сабрли, қаноатли, бағри кенг бўлиши лозимлиги айтилган. Шунга кўра, ҳар бир мутафаккир устоз ва унинг меҳнати аслида жамият учун шахс, инсонни

Page 218: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

218

тарбия қилиб етиштириб беришга тенг эканлигини алоҳида уқтириб келишган. Устоз сўзи ҳар вақт устоз илм билан боғлиқликда, илм сўзи эса олим сўзи билан камарбасталикда, илм, олим, устоз сўзлари эса сабр, қаноат, чидам, бардош, бағрикенглик, меҳр сўзлари билан узвий боғлиқликда талқин қилинган. Мана шу сайи-ҳаракатлардан келадиган самара эса шогирд, яъни маълум касб эгаси, ёки ҳунар эгаси эканлиги алоҳида уқтирилган. Масалан, Маҳмуд Қошғарий айтадики,

Олим кишини эзгу тутиб сўзин эшит, Ҳунарини ўрганибон амал қилғил.Бинобарин, илм олим ва устозлардан олинади, улардан турли ҳунарлар

ўрганилади, аммо ҳунар ўрганишнинг ўзи камлик қилади, ҳунарни олгандан сўнг, унга амал қилиб яшамоқ жойиз. Маҳмуд Қошғарийнинг фикрига кўра:

Олим киши сўзидан олгил ўғит, Яхши сўзлар таъсири дилга сингар.Олимлар сўзларига қулоқ тутмоқлик, аслида мазкур тўғри сўзлар орқали

қалбни безатмоқлик эканлигини шоир таъкидлаб ўтмоқда.Форс адабиётининг улуғ намоёндаси, матасаввуф шоир, Алишер Навойининг

салафларидан бири Фаридиддин Атторнинг таъкидлашига кўра ҳам, Кимда бўлса донишу, ақлу, тамиз, Илм ила ҳилм аҳлини тутган азиз. Сен хатолардан ўзингни тут узоқ, Эй ўғил! Оқил эсанг солгил қулоқ!Мазкур тўртликда илгари сурилаётган ғоя шундаки, энг аввало, ўзини

донишманд, ақлли деб англаган инсон илм аҳлининг этагини тутмоғи даркор. Илм аҳлига яқин юрмоқлик инсонларни турли ҳаётий хатоликлардан асрайди, шунга кўра, ўзини оқил деб англаган инсон олимларга таъзим бажо айлаб, уларга қулоқ тутмоғи жойиз.

Асрлар оша ўзбек миллатида фарзандлар оилавий муҳитда мана шундай оддий ҳақиқат асосига қурилган шеърлар, байт ва тўртликлар ёрдами билан қатъий ахлоқий нормалар бўйича маълум педагогик талабларни ўз тафаккурига жойлаб тарбия қилинганлар. Мазкур маънавий мерос нима яхшию нима ёмон эканлигига доир аниқ, қатъий, очиқ кўриниб турган чегарани ёш авлодга чизиб бериб, очиқ намоён этган. Шунга кўра ҳам фарзандлар кичиклик вақтиданоқ чиройли сўз билан айтилган мана шундай ахлоқий нормаларни ўз тафаккурига жойлаб ўсганлар, мана шундай аниқ ахлоқий табулар негизида катта бўлганлар.

Фойдаланилган адабиётлар:1.Хайруллаев М.М. Абу Али ибн Сино меросини ўрганиш – долзарб

вазифалардан бири. // Ибн Сино халқаро ўқишлари. –Т. 2000. 2.Абу Али Ибн Сино. Тиб қонунлари.Уч жилдлик сайланма. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1992. 3.Н.Комилов. Тасаввуф. Биринчи китоб. –Т.: Ёзувчи, 1996. 4.Н.Комилов. Тасаввуф. Иккинчи китоб. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт

Page 219: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

219

ва санъат нашриёти, 1999. –5.Буюк алломаларимиз // Таҳрир ҳайъати: Ҳ.С. Кароматов, З. Ҳуснитдинов, А. Мансуров ва бошқ.; масъул муҳаррир: З. Исломов. – Т.: Тошкент ислом университети, 2002.

Page 220: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

220

WORKSHOP – КАК ИННОВАЦИОННАЯ ФОРМА ОБУЧЕНИЯ ПРИ ПОДГОТОВКЕ ПЕДАГОГОВ.

Гайсина Рнгина (Педагог кафедры «Дизайн одежды» НИХД им. К. Бехзада )

Развитие образования как процесс перехода в качественно новое состояние не

может быть реализовано иначе, чем через освоение инноваций и инновационные процессы.

В современных условиях инновационность образовательного процесса является постоянным состоянием, реализующимся через: содержание образования, которое закреплено в учебных планах и программах; внутреннюю организацию деятельности учебного заведения; совокупность методов и технологий обучения. Основными задачами процесса подготовки преподавателей к освоению и применению образовательных инноваций являются:

–формирование потребности в овладении современными психолого педагогическими, методологическими и дидактическими знаниями как личностно и профессионально значимыми;

–развитие сознательности при овладении преподавателями системой современных знаний о проектировании инновационного образовательного процесса, методического сопровождения дисциплин, отвечающих инновационным тенденциям в образовании;

–развитие комплекса соответствующих организационных и педагогических умений, необходимых для активного включения в инновационную образовательную деятельность;

–создание условий для личностного и профессионального развития преподавателей, повышения уровня их само эффективности. [2]

Одним из инновационных подходов решения этих задач является метод проведения занятий в форме Workshop. В переводе с английского, workshop - это цех, мастерская. Но практика применения Workshop наполнила это понятие более богатым содержанием. Из наиболее распространенных характеристик можно воспользоваться, например, определением одного из наиболее известных исследователей workshop - Клауса Фопеля:

-Интенсивное учебное мероприятие, на котором участники учатся, прежде всего, благодаря собственной активной работе;

-Учебная группа, помогающая всем участникам стать по окончании обучения более компетентными, чем в начале;

-Учебный процесс, в котором каждый принимает активное участие;-Учебный процесс, во время которого участники много узнают друг от друга;-Тренинг, результаты которого зависят, прежде всего, от вклада участников и в

меньшей степени - от знаний ведущего;-Учебный процесс, на котором в центре внимания - переживания участников,

а не компетентность ведущего;

Page 221: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

221

-Возможность открыть для себя, что знаешь и умеешь больше, чем думал до сих пор, и научиться чему-то от людей, от которых этого не ожидал. [1]

Предлагаемый тренинг включает несколько этапов: организация группового взаимодействия, самодиагностика, развитие парциальной готовности к профессионально педагогическому саморазвитию, проектирование и моделирование развития профессиональной компетентности в будущем, контроль эффективности. Структура тренинга отражает ряд содержательных позиций:1. Принятие важности инновационной деятельности (установка, ценность). 2. Мотивация к развитию собственной готовности. 3. Оценка собственной компе-тентности (диагностика и рефлексия). 4. Опыт презентации собственных ком-петенций. 5. Развитие способов компетентного поведения в области освоения и применения инновационных методов и технологий обучения. 6. Прогности-ческая отработка (проектируемых) моделей дальнейшего развития компетент-ности с опорой на реальную педагогическую практику. 7. Рефлексия динамиче-ских изменений в представлениях о себе как носителе инновационных идей и решений в профессионально педагогической деятельности, фиксирование воз-можных путей саморазвития, оценка полученного интерактивного опыта. Боль-шое значение для проведения эффективного Workshop имеет: – грамотное научно методическое сопровождение, которое может реализоваться посредством научно методических консультаций, проводимых на групповом и индивидуальном уровне специалистами психологической службы вуза, преподавателями психологии;–проведение научнометодических семинаров по ведущим вопросам психологизации педагогической деятельности и образовательного процесса.

Для Workshop важны идеи, эмоции, личные контакты, доверительная атмосфера. Несомненно, каждый Workshop уникален, он складывается из таких компонентов, как режиссура, эксперимент, передача мастерства, риск, изменение ситуации, демократическое принятие решений.

Для разработки плана Workshop можно схематично определить движущие процессы этого мероприятия и определить, в каких формах они реализуются. (рис.1)

(рис.1)

Page 222: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

222

Программа подвижна, модули в ней можно комбинировать в любом порядке.Workshop может выполнять действительно уникальные задачи. К основным из

них можно отнести следующие:-Workshop является площадкой для реализации новых идей в

обучающих проектах.-Способ командного образования в учебных группах. Укрепление «командного

духа» на доверительных, личностных взаимоотношениях, где много нововведений, творчества, впечатлений, удовлетворения от проделанной работы. Повышение мотивации, как организатора, так и участников.

-Способ «обратная связь» и участники диалога лучше узнают друг друга.-Workshop в учебной программе способен регулировать специфические

запросы и ожидания отдельных потребителей или их групп.-Workshop – это инструмент внедрения новых технологий, он дает хороший

импульс в работе.-Workshop способен повысить интерес к курсу.-Развитие навыков и компетенций участников. Типы WorkshopВыбирая направление работы Workshop, важно иметь представление о его ти-

пах. Такой обзор помогает более точно сориентироваться в нахождении соответ-ствия программы Workshop и цели проекта.

Дискуссионный клубЭто наиболее распространенная форма Workshop, где он становится площад-

кой для обмена мнениями, опытом, достижениями профессионалов. Данный Workshop – это комбинирование таких мероприятий, каждое из которых, как пазл, составит единую картину программы Workshop. В программе, в любом порядке (в зависимости от тематики) можно выстроить комбинации: конференция – тренинг – семинар – практикум – круглый стол – коллоквиум – конкурс. Все это структурируется в разных конфигурациях. Распространение подобные мероприятия получили в сфере образования, консалтинга, маркетинга и рекламы.

МастерскаяWorkshop «Мастерская» абсолютно необходим при обучении работы с

клиентами. Другая сфера применения этого Workshop в среде быстрорастущей категории фрилансеров, особенно тех, кто занимается дизайном, рукоделием, созданием Hand made – товаров, типа изготовления сувениров, украшений, игру-шек и т.п.

Мозговой штурмГрупповой поиск решения поставленной задачи, направлен на развитие

творческого потенциала, раскрытие скрытых способностей и умений. Брейнштурмом дело не ограничивается: в конце – тщательный анализ новых идей, возникших в ходе работы и общения. Мозговой штурм применим при разработке стратегий, где Workshop направлен на решение проблемных ситуаций, связанных со сложностями интерпретации стратегии в коммуникациях, на формулировки

Page 223: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

223

актуальных потребительских инсайтов. Для решения указанных задач доступ-ных исследований и кабинетной методики недостаточно.

СтудияУчастники работают в одном конкретном проекте, который будет иметь

законченный товарный вид. Это фильм, видеоролик, фотосессия и т.д...Игровая площадкаПо сути это Тимбилдинг. В достаточно азартной атмосфере соревнования участ-

ники борются за победу, осваивая альтернативные мыслительные модели. Это по-зволяет каждому раскрепоститься, получить навыки работы в команде, подбирая себе новые роли, ставить и оперативно решать сложные задачи, используя новые методики. В результате Workshop участники получают большой эмоциональный заряд, они делятся впечатлениями и эмоциями в своей профессиональной среде и проще налаживают полезные связи.

Workshop -круиз / марафонНовый формат делового общения, который реализуется во время путешествия

в круглосуточном режиме. Программа рассчитана на то, чтобы в самых разных формах взаимодействия участники установили связи и выявили перспективы своего взаимодействия. Формат Workshop -круиза в первую очередь создает осо-бый микроклимат общения, дает достаточное время для неторопливых бесед, ин-тересных обменов идеями и создания надежных платформ для взаимовыгодного стратегического сотрудничества.

При такой форме обучения упор делается на динамическое знание. Ответственность за результат учебного процесса распределяется между участниками и ведущим. Каждый участник Workshop получает индивидуальное решение конкретной задачи. Результативность мероприятия определяется вкладом участников. [3]

Из всего вышесказанного можно сделать вывод, что Workshop, как форма проведения занятий в процессе образования является инновационной, что дает основание применять ее в процессе обучения как учащихся так и в повышении квалификации педагогов.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:1. Фопель, К. Эффективный воркшоп. Динамическое обучение. Пер. с нем.

[Текст] / К. Фопель. − М.: Генезис, 2003. −368 с.2. https://e-koncept.ru/2017/970292.htm3. http://ru.osvita.ua/vnz/add-education/glossary/7701/

Page 224: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

224

МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ШАХС ШАКЛЛАНИШИДАГИ ЎРНИ

Н.К.Даминова – СамДЧТИ Педагогикава психология кафедраси катта ўқитувчиси

Ўтмиш аждодларимизнинг таълим-тарбия соҳасидаги кўп асрлар давомида орттирилган бой тажрибасини ўзлаштириш асосида ёш авлодни баркамол инсон қилиб тарбиялаш ҳозирги кунда ғоят муҳим ва долзарб масаладир. Шунинг учун халқ педагогикаси манбаларини ҳаётга тадбиқ этиш, болалаларни миллий-маданий анъаналар, урф-одатлар ва миллий қадриятлар асосида тарбиялаш бизнинг олдимизга қўйилган асосий вазифалардандир. Бу тарбия халқимизнинг узоқ даврлар мобайнида яратган ва авлодларга қолдирган тарбия соҳасидаги сара миллий-маданий меросини таълим муассасаларида ва оилада қўллашни талаб этиши табиий ҳолдир. «Ҳар қайси халқ ёки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари ҳаётий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди» деб таъкидлаган эдилар биринчи президентимиз И.Каримов. Маълумки, ёш авлодни ҳаётга тайёрлашда кўп асрлар давомида қўлланилган, синалган усул ва воситалар, хилма-хил тадбирлар шакллари, миллий анъана, урф-одатлар, тарбия ҳақидаги ғоялар ўзбек халқ педагогикаси хазинасидаги бебаҳо маънавий бойлик ҳисобланади. Халқ яратган мазкур қадриятлар, ғоялар, тажрибалар халқнинг ўзи яратган афсоналарда оғзаки ижод намуналарида ўз ифодасини топган.

Миллий қадриятлар улуғ мутафаккир олимларнинг илмий асарларида ҳам ўз ифодасини топган. Буни айниқса, буюк аждодларимиз Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Маҳмуд Қошғарий ва бошқа буюк алломалар асарларида кўришимиз мумкин. Бу улуғ алломалар ўзларидан олдин ўтган авлод-лар донишмандлигини келгуси авлодлар учун кўзгу деб билдилар ва ўзларидан кейинги авлодга тақдим этдилар.

Шу боисдан ўзбек халқи яратган манбаларда тарбия тўғрисидаги қарашларни таҳлил қилиб, муайян назарий ва амалий хулосаларга келиб, шунингдек, илмий педагогик тадбиқ этиш муҳим вазифадир. Бу ҳолат энг аввало, ота-оналар, ўқитувчилар ва кенг жамоатчилик томонидан халқ педагогикаси манбаларидан амалий педагогик фаолиятларида кенг қўллаш имконини беради.

Замонавий таълим назарияси шахсни мунтазам самарали ривожлантириш учун ўқув материаллари мазмунида таълим-тарбия элементларини уйғунлаштирган ҳолда ифодалашни тақозо қилмоқда. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг талабларидан бири ҳам узлуксиз таълимнинг мазмунини миллий ва умуминсоний қадрият узвийлигига бойитишга эришишдан иборат.

Дасрлик ва ўқув қўлланмаларининг матнини халқимизнинг асрлар синовидан ўтган урф-одатлари, ахлоқий қарашларини ифодаловчи қонун-қоилалар, панд-насиҳатлар, ҳадислар билан бойитиб, ўқувчи шахси маънавиятини

Page 225: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

225

шакллантиришда интерфаол усуллардан фойдаланиб муваффақиятга эришиш мумкин. Зеро, шахснинг ривожланганлик даражасини, биринчи навбатда, унинг маънавий қиёфаси белгилайди.

Ўзбек халқи, Ўзбекистон деб аталган мустақил давлатнинг фидоийсини тарбиялаш истиқболда миллий ва умуминсоний қадариятларнинг жамиятда қай даражада устунлик қилишини таъминловчи мукаммал шахсларнинг шаклланиши билан белгиланади.

Таълим-тарбия жараёнида ўқувчиларда жаҳондаги бошқа халқларнинг қадриятлари, урф-одатларига кучли ҳурмат ва қизиқишни шакллантириш мақсади устуворлик қилиши керак. Шунинг учун ҳам дарсликлардан бошқа халқларнинг тарихи, урф-одатлари, қарашлари ифодаланган матнлар ўрин олиши мақсадга мувофиқдир. Энг муҳими мазкур халқларнинг тараққиёт даражасини, юксалишини тан олишга, уларнинг турмуш тарзидаги ижобий жиҳатларини ижодий ўзлаштиришга ёшларни одатлантириб бориш, бағрикенглик, толерантликни тарбиялашга алоҳида эътибор бериш лозим.

Ёшларда миллий ахлоқий хислатларни таркиб топтириш учун аждодларимизнинг ҳаётий ибратларидан кенг фойдаланиш ўринлидир. Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Амир Темур, Мирзо Улуғбек каби буюк шахсларнинг адабиёт, санъат, фан, маданият, Ватан мудофааси, юрт ободонлиги соҳасида кўрсатган фидокорона жонбозлиги билан ўқувчиларни таништириб бориши лозим. Шуни айтиш керакки, шахс тараққиётининг суръати турли даврларда турлича бўлади. Бу, ўз навбатида, фан-техника тараққиёти ҳамда шахс қабул қиладиган ахборотлар оқимининг жадал ривожланиши билан боғлиқ.

Шуни алоҳида ҳисобга олиш керакки, таълим-тарбия жараёнида барча ёшларни бир хилда маънавий ахлоқий жиҳатдан баробар шакллантириб бўлмайди. Таълимнинг муайян босқичларида психологик тестлар ёрдамида далилий таҳлил методидан фойдаланиб ёшларнинг дунёқараши, руҳиятини, хулқ-атворидаги ўзига хос жиҳатларни мунтазам, аниқлаб бориш лозим. Агар ёшларнинг миллий хулқ-атвори ва дунёқарашида салбий қирралар, чекинишлар сезилган тақдирда, бундай ёшлар билан алоҳида дастурлар асосида иш олиб бориш тавсия этилади. Бир сўз билан айтганда, шахс маънавиятини шакллантиришда таълим мазмуни, ўқитиш методлари ҳамда педагог фаолиятининг уйғунлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”, 2008.2. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” /Барка-

мол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. –Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни, 1998.

3. Абу Нарс Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Т., 1993.4. Абу Али ибн Сино. Ҳикматлар. – Т., 1980.

Page 226: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

226

МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ШАХС ШАКЛЛАНИШИДАГИ ЎРНИ

Н.К.Даминова – СамДЧТИ Педагогикава психология кафедраси катта ўқитувчиси

Ўтмиш аждодларимизнинг таълим-тарбия соҳасидаги кўп асрлар давомида орттирилган бой тажрибасини ўзлаштириш асосида ёш авлодни баркамол инсон қилиб тарбиялаш ҳозирги кунда ғоят муҳим ва долзарб масаладир. Шунинг учун халқ педагогикаси манбаларини ҳаётга тадбиқ этиш, болалаларни миллий-маданий анъаналар, урф-одатлар ва миллий қадриятлар асосида тарбиялаш бизнинг олдимизга қўйилган асосий вазифалардандир. Бу тарбия халқимизнинг узоқ даврлар мобайнида яратган ва авлодларга қолдирган тарбия соҳасидаги сара миллий-маданий меросини таълим муассасаларида ва оилада қўллашни талаб этиши табиий ҳолдир. «Ҳар қайси халқ ёки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари ҳаётий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди» деб таъкидлаган эдилар биринчи президентимиз И.Каримов. Маълумки, ёш авлодни ҳаётга тайёрлашда кўп асрлар давомида қўлланилган, синалган усул ва воситалар, хилма-хил тадбирлар шакллари, миллий анъана, урф-одатлар, тарбия ҳақидаги ғоялар ўзбек халқ педагогикаси хазинасидаги бебаҳо маънавий бойлик ҳисобланади. Халқ яратган мазкур қадриятлар, ғоялар, тажрибалар халқнинг ўзи яратган афсоналарда оғзаки ижод намуналарида ўз ифодасини топган.

Миллий қадриятлар улуғ мутафаккир олимларнинг илмий асарларида ҳам ўз ифодасини топган. Буни айниқса, буюк аждодларимиз Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Маҳмуд Қошғарий ва бошқа буюк алломалар асарларида кўришимиз мумкин. Бу улуғ алломалар ўзларидан олдин ўтган авлод-лар донишмандлигини келгуси авлодлар учун кўзгу деб билдилар ва ўзларидан кейинги авлодга тақдим этдилар.

Шу боисдан ўзбек халқи яратган манбаларда тарбия тўғрисидаги қарашларни таҳлил қилиб, муайян назарий ва амалий хулосаларга келиб, шунингдек, илмий педагогик тадбиқ этиш муҳим вазифадир. Бу ҳолат энг аввало, ота-оналар, ўқитувчилар ва кенг жамоатчилик томонидан халқ педагогикаси манбаларидан амалий педагогик фаолиятларида кенг қўллаш имконини беради.

Замонавий таълим назарияси шахсни мунтазам самарали ривожлантириш учун ўқув материаллари мазмунида таълим-тарбия элементларини уйғунлаштирган ҳолда ифодалашни тақозо қилмоқда. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг талабларидан бири ҳам узлуксиз таълимнинг мазмунини миллий ва умуминсоний қадрият узвийлигига бойитишга эришишдан иборат.

Дасрлик ва ўқув қўлланмаларининг матнини халқимизнинг асрлар синовидан ўтган урф-одатлари, ахлоқий қарашларини ифодаловчи қонун-қоилалар, панд-насиҳатлар, ҳадислар билан бойитиб, ўқувчи шахси маънавиятини

Page 227: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

227

шакллантиришда интерфаол усуллардан фойдаланиб муваффақиятга эришиш мумкин. Зеро, шахснинг ривожланганлик даражасини, биринчи навбатда, унинг маънавий қиёфаси белгилайди.

Ўзбек халқи, Ўзбекистон деб аталган мустақил давлатнинг фидоийсини тарбиялаш истиқболда миллий ва умуминсоний қадариятларнинг жамиятда қай даражада устунлик қилишини таъминловчи мукаммал шахсларнинг шаклланиши билан белгиланади.

Таълим-тарбия жараёнида ўқувчиларда жаҳондаги бошқа халқларнинг қадриятлари, урф-одатларига кучли ҳурмат ва қизиқишни шакллантириш мақсади устуворлик қилиши керак. Шунинг учун ҳам дарсликлардан бошқа халқларнинг тарихи, урф-одатлари, қарашлари ифодаланган матнлар ўрин олиши мақсадга мувофиқдир. Энг муҳими мазкур халқларнинг тараққиёт даражасини, юксалишини тан олишга, уларнинг турмуш тарзидаги ижобий жиҳатларини ижодий ўзлаштиришга ёшларни одатлантириб бориш, бағрикенглик, толерантликни тарбиялашга алоҳида эътибор бериш лозим.

Ёшларда миллий ахлоқий хислатларни таркиб топтириш учун аждодларимизнинг ҳаётий ибратларидан кенг фойдаланиш ўринлидир. Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Амир Темур, Мирзо Улуғбек каби буюк шахсларнинг адабиёт, санъат, фан, маданият, Ватан мудофааси, юрт ободонлиги соҳасида кўрсатган фидокорона жонбозлиги билан ўқувчиларни таништириб бориши лозим. Шуни айтиш керакки, шахс тараққиётининг суръати турли даврларда турлича бўлади. Бу, ўз навбатида, фан-техника тараққиёти ҳамда шахс қабул қиладиган ахборотлар оқимининг жадал ривожланиши билан боғлиқ.

Шуни алоҳида ҳисобга олиш керакки, таълим-тарбия жараёнида барча ёшларни бир хилда маънавий ахлоқий жиҳатдан баробар шакллантириб бўлмайди. Таълимнинг муайян босқичларида психологик тестлар ёрдамида далилий таҳлил методидан фойдаланиб ёшларнинг дунёқараши, руҳиятини, хулқ-атворидаги ўзига хос жиҳатларни мунтазам, аниқлаб бориш лозим. Агар ёшларнинг миллий хулқ-атвори ва дунёқарашида салбий қирралар, чекинишлар сезилган тақдирда, бундай ёшлар билан алоҳида дастурлар асосида иш олиб бориш тавсия этилади. Бир сўз билан айтганда, шахс маънавиятини шакллантиришда таълим мазмуни, ўқитиш методлари ҳамда педагог фаолиятининг уйғунлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”, 2008.2. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” /Барка-

мол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. –Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни, 1998.

3. Абу Нарс Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Т., 1993.4. Абу Али ибн Сино. Ҳикматлар. – Т., 1980.

Page 228: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

228

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИНИ ЛОЙИҲАЛАШ МУАММОСИ

Рухшона ИСРОИЛОВАНавоий давлат педагогика институти Бошланғич таълим методикаси

кафедраси ўқитувчиси

Ушбу мақолада таълимни самарадор лойиҳалаш муаммоси илмий жиҳатдан тадқиқ қилинган.Педагогик ҳодисаларнинг бориши, ривожланишидаги ўзгаришларни лойиҳада акс эттириш, лойиҳада кўзланган мақсад, восита, натижаларни ўкувчи фаолиятига нисбатан тасаввур қилиш, лойиҳални тайёрлаш лойиҳа муаллифи педагогик билимлари такомиллашувига, педагогик амалиётдаги янги боғланишларни сезиш ва ажратиш ҳақида фикр юритилган.

Калит сўзлар: лойиҳа, дидактик билим, дидактик лойиҳа, дидактик назия.Ижтимоий – иқтисодий, маънавий ҳаётда, халқнинг турмуш тарзи ва

онгида юз бераётган ўзгаришлар янгиликларни ўқувчилар онгига сингдириш, ёшларни ҳаётга, ишлаб чиқаришга илм ва фанга йўналтириш таълимнинг асосий мақсадларидан бирига айланади.

Таълим жараёнида амал қиладиган тескари алоқа моҳияти янги илғор ғоялар билан бойитилди. Натижада ўқувчиларнинг билими, кўникма-малакалари, ижодий фаолият кўрсатиш, табиат, жамият, онг ҳодисаларини эмоционал баҳолаш қобилиятларини объектив назорат қилиш имкониятлари ортди. Бу, ўз навбатида, таълим-тарбия ишларини ривожланган мамлакатлар педагогик амалиётига қиёслаган ҳолда Ўзбекистон Республикасининг ўзига хос таълим тизимини ташкил этиш, бошқариш, назорат қилишга илмий-амалий жиҳатдан замин яратди.

Ривожланган мамлакатлар билан ўрнатилган алоқа, ўзаро тажриба алмашиш педагогика фани тариққиётига ҳам ижобий таъсир эта бошлади. Илғор педагогик технологиялар мутахассис олимлар, мактаб ўқитувчиларининг фаолиятига сингиб бормоқда.

Бугунги кунга келиб, таълимга технологик ёндашиш тамойили энг долзарб мавзу бўлиб қолди. Таълим амалиётига кириб келаётган педагогик технологияларнинг таркибий қисми сифатида таълимни самарадор лойиҳалаш муаммоси илмий жиҳатдан тадқиқ қилишга ҳамда амалий жиҳатдан ўзлаштиришга муҳтож масала сифатида кириб келмоқда. Шу билан бир қаторда, таълимни лойиҳалаш муаммосининг жуда кўп кемтик, атрофлича таҳлил қилинмаган томонлари мавжуд. Аввало, таълим жараёнини лойиҳалаш алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганилган эмас. Шунингдек, таълим жараёнини лойиҳалашнинг йўналишлари, вазифалари, воситалари уйғунлиги тасниф қилинмаган.

Лойиҳалаш таълимнинг амал қилиш намунасини тайёрлаш жараёнидир. У жараён сифатида лойиҳалаш фаолияти, воситаси, предметидан иборат. Бу жараёнда маълумот мазмуни ёки унинг бир қисми - ўқув материали лойиҳалаш предмети вазифасида ўатнашади. Ўқув материалига педагогик ишлов берилиб,

Page 229: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

229

дарсликдаги ҳолатдан янги шаклга олиб кирилади. Ўқув топшириқлари, муаммолари, тестлар тизими ва шу кабилар ўқув материалининг ўқитиш ва ўқиш эҳтиёжларига кўра ўзгартирилган - лойиҳалаштирилган шаклларидир. Лойиҳа муаллифининг дидактик билимлари, орттирган ҳаётий тажрибаси лойиҳалаш воситалари бўлиб, улар лойиҳа сифатини белгиловчи омиллардир. Дидак-тик билимлар кўлами, ҳажми, аниқлигига, педагогик тажрибанинг етуклиги ва унинг пухта эгаллаганлигига кўра дидактик лойиҳалар бир-биридан фарқ қилади. Бинобарин, дидактик лойиҳаларнинг самарадорлиги ва сифати пировард натижада лойиҳа муаллифининг билими, тажрибаси, маҳоратига бориб тақалади. Лойиҳалаш - бу таълим субъектлари ўзаро таъсирининг таълим мазмунига йўналган акт, босқич, давр шаклидаги ҳаракатларини келгусида амалга ошириш намунаси ёки тимсолини тайёрлаш демакдир.

Дидактик лойиҳа таълим субъектлари фаолиятида амалга оширилади. Бинобарин, дидактик лойиҳа ҳам ўқитиш, ҳам ўқиш фаолиятига тааллуқлидир. Г.И.Щчукина инсоннинг «Ташкилий – бошқарув фаолиятини технологиялаштириш» атамасини ишлатиб, билимларни ўқув предметлари - лойиҳаларда қайд этишни кўзда тутган эди [1]. Агар ўқув предметларига оид дарсликларда билим, кўникма-малака, ижодий фаолият тажрибаси ва муносабатларнинг моддийлашганлигини эътироф этадиган бўлсак, дидактик лойиҳаларнинг таълимни ихтисослаштириш, касблаштиришга оид қимматини ҳам тан олишга тўғри келади. Лойиҳаларни тайёрлаш жараёнларида муаллифлар турли дидактик назария, қарашлардан келиб чиқиб лойиҳалаш предмети - маълумот мазмунига педагогик ишлов беришади. Маълумот мазмунига педагогик ишлов бериш йўли билан таълимнинг кенг қамровли, катта, универсал лойиҳалари концепция, дастур, таълим стандартлари тўплами, дарслик шаклида тайёрланади. Катта, универсал дидактик лойиҳаларни амалга оширишда иккиламчи лойиҳалар - дарс ишланмалари, режалари, конспектлари, таълим эталонлари сифатида ишлаб чиқилади. Лойиҳалашнинг иккинчи йўли ҳам бор. Бу лойиҳалаш муаммосини «ўқув материали ва дидактик лойиҳа» тизимида ўрганишдир [2].

Ўқув материали қилади хусусиятларга эга: у билимларнинг ўқитувчидан ўқувчиларга силжишини акс эттиради; унда маълумот ва таълим мазмуни моддийлашади; ўқув материали дарсликнинг бир қисми бўлиб, таълим шу ўқув материалини ўрганишдан бошланади..

Хулоса килинганда, лойиҳалашнинг барча кўринишлари маълумот мазмуни, таълим мазмуни тушунчалари билан боғланган. Бу тушунчаларнинг маънолари-ни аниқламасдан туриб, лойиҳалаш тўғрисида фикр юритиб бўлмайди.

Адабиётлар 1. Щчукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в

учебном процессе -М.: «Просвещение»,1979,160 с. 2. Маҳмудов М. Таълимни лойиҳалаш принциплари. –Т.: Абдулла

Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. – 58 б.

Page 230: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

230

МУТАХАССИСЛИК ФАНЛАРИ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИ ЗАМОНАВИЙ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШНИНГ

ИННОВАЦИОН ОМИЛИ СИФАТИДА

Қаршиев Олим Намозович (Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети Термиз филиали)

Олий техник таълимни ривожлантиришнинг замонавий босқичи муҳандис ва технолог йўналишидаги мутахассислар тайёрлаш тизимида компетент ёндошув етакчилик қилмоқда. Бу интеллектуал меҳнат бозоридаги кучли рақобат шароитида олий таълим муассасалари (ОТМ) битирувчиси агар у кенг фанлар доирасида компетент ва маҳоратга, асосий ва таянч касбий компетенцияга, касбий мобилликка, ўзгарувчан шароитга тез мослашиш кўникмасига эга бўлса, касбий муваффақиятга эришиши мумкинлиги билан боғлиқдир.

Бугунги кунда Республикамизда кенг касбий маҳоратга эга бўлган мутахассисларга эҳтиёж юқори. Меҳнат бозорининг динамик ўзгарувчанлиги касбий ихтисосликни прогнозлашни қийинлаштиради ва мутахассисларнинг касбий вазифалари янада хилма-хиллигини талаб этади. Турли хилдаги фаолиятларнинг интеграцияси билан кечадиган фан-техника тараққиёти муҳандис ва технолог мутахассисларни тайёрлаш муаммосини долзарб масала сифатида илгари суради. Ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларидаги мутахассисларнинг нафақат касбий фаолияти тузилмасини, балки техника соҳасидаги мутахассисларни тайёрлаш мазмуни ва технологиялари йўналишини ҳам ўзгартириш заруратини келтириб чиқаради.

Мутахассислик фанларини ОТМ ва коллежларда ўқитиш жараёни илғор фан ва ишлаб чиқариш ютуқлари билан чамбарчас боғланган ҳолда ўтилиши керак. Бунга «Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида» катта эътибор, шунингдек кадрлар тайёрлаш тизимига илм-фан ютуқларини узвий равишда кириб бориши, илм-фаннинг ва ўқитиш жараёнини таълим амалиёти, лаборатория ишлари билан алоқасини яқинлаштириш, илмий изланишлар натижаларини ўқув-тарбия жараёнига жорий этиш асосий мақсадлар деб белгиланган [1].

Мутахассислик фанларини ишлаб чиқариш жараёнлари билан узвийлигини таъминлаш, бу педогогик технологияни қўллаш, ўқитиш технологияларини ишлаб чиқариш жараёнлари билан узвийлигини таъминлаш, илмийликни асосланишини таъминлаш, илмий-тадқиқот ишлар натижалари билан ўқитиш материалларини бойитиш, фаннинг назарий қисми билан амалиёт бирлигини таъминлаш, таълимни ташкиллаштиришда илғор ишлаб чиқариш жараёнларидан фойдаланиш; талабаларга мустақил ҳаётий тажриба орттириш, ишлаш, касбий ва шахсий сифатларини ривожлантириш, кўникма ва амалий малакаларини шакллантириш, замонавий ва самарали усулларни танлаш; таълимнинг қизиқарли ва тарбиявий томонларини кучайтиришдан иборат.

Мутахассислик фанлари ва уларнинг ишлаб чиқариш билан интеграциясини таъминлаш коллеж, инсититут ва университетларда дарс берувчи маҳоратли

Page 231: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

231

педагоглар томонидан лойиҳаланиши керак. Дастлаб ўқув ва тақвим-мавзуий режалар ишлаб чиқилади. Ҳар бир фаннинг мутахассис тайёрлашдаги ўрни ва аҳамияти аниқланади. Бунинг учун Давлат таълим стандартлари ва ўқитилаётган бўлажак мутахассисларнинг касбий фаолиятига қўйилаётган малакавий талаблар ўрганилади ва таҳлил қилинади. Ташкил этиладиган машғулотлар (маъруза, се-минар, амалий ва лаборатория ишлари, курс иши ва лойиҳаси, мустақил ишлар)нинг нисбатини белгилашда фаннинг касбий тайёрлашдаги ишлаб чиқариш узвийлиги эътиборга олиниши керак.

Мутахассислик фанларини ўқитилишида, амалий ва лаборатория машғулотларига ажратилган ўқув соатлари маъруза учун ажратилганидан кўпроқ бўлиши керак. Амалиёт ва амалий машғулотларда олинган билимларини таҳлил этиш (амалиёт нуқтаи назардан) синтез қилиш, талабанинг ўзи томонидан жараённи бажара олиши, қўллаши ва баҳолаш муҳим ҳисобланади [2].

Мутахассислик фанлари ва ишлаб чиқаришнинг узвийлик моделининг мазмунини таҳлили қуйидагича:

1. Ишлаб чиқариш корхоналарига эҳтиёж. Бу соҳа, ишлаб чиқариш талаблари ҳамда шахс эҳтиёжлари асосида ишлаб чиқилган таълим стандартлари ва ўқув дастурларига кўра, вазирлик буюртмалари бажарилади, яъни ишлаб чиқаришни яхши билган мутахассислар тайёрланади.

2. Таълим мақсадлари. Педагогнинг ўқитиш усуллари, дарс бериш фаолияти, талабанинг ўқув фаолияти энг асосийси ўқитилаётган фаннинг ишлаб чиқаришдаги ўрни, унинг мазмуни ва эгалланаётган касб-ҳунар туридан келиб чиққан ҳолда ўқитилади.

3. Таълим мазмуни. Ҳар бир мавзу бўйича ишлаб чиқаришдаги ҳолатлар бўйича белгиланган ўқув мақсадларга мувофиқ таълим мазмуни тузилади.

4. Таълим шакллари. Мавзу ўқилаётганда гуруҳ, кичик гуруҳларда дарс ўтиш, ишлаш, макет, механизм, машина, детал, слайд ва плакатлардан фойдаланиш кенг тавсия этилади.

5. Таълим усуллари (методлари). Ўқитиш методларини танлаш ўқув мақсадларига боғлиқ бўлиб, бунда ишлаб чиқариш ҳолати, келажаги ва қай даражада технологиялаштирилган, фаннинг ютуқлари (модернизациялаш) тўғрисида ва кўргазмали материаллардан, слайдлардан фойдаланиш, ўқитувчи ва талабаларнинг ўзаро боғлиқ фаолиятини тартибга солиш ва ўқитиш усули.

6. Таълим воситалари. Таълим жараёнида ўқитувчилар кўргазмали материаллардан, слайд ва бошқалардан кенг фойдаланишлари керак. Шу билан бирга ўқувчиларнинг мустақил ва ижодий ишлаш фаолиятини ривожлантириш учун кўргазмали материалларни мавжуд эканлигини таъминлаш, шарт-шароитлар яратиш, уларни ўқув-услубий адабиётлар ва дидактик материаллар билан таъминлаш жуда муҳим.

7. Таълим сифатини баҳолаш. Таълим сифатини аниқлаш, билим, кўникма, малака ва ишлаб чиқариш жараёнларига молик эканлик даражасини текшириш ва баҳолаш таълим жараёнининг сифат кўрсаткичларини белгилашнинг зарурий қисми ҳисобланади. Бунда педагог талабанинг билимини баҳолаш натижасида

Page 232: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

232

ўқувчи ёки талабанинг қайси ўқув материалларини яхши, қайси қисмларини эса ўзлаштира олмаганини аниқлайди ва шу асосда кейинги ишларни режалаштиради.

Интеграцияси асосида ўқитиш талабалар амалиёт соҳасида амалий тажриба орттириш имконини беради. Талабаларнинг дарс мазмунини яхшироқ тушуниш ва назарий билимларни ошириш имконини беради [3].

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Республикамизнинг енгил саноат соҳаси учун ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ва Олий таълим муассасаларида тайёрланаётган кадрларни махсус ва мутахассислик фанларини ўқитишда таълим жараёнини педогогик технологиялар асосида ишлаб чиқариш жараёнлари билан узвий (интегратцияланган)лигини таъминланган ҳолда ташкил этилиши ҳозирги кун талаби ҳисобланади. Чунки, замонавий мутахассис ҳар томонлама етук, ўз касбининг моҳир устаси, меҳнат бозорида рақобатбардош кадр бўлиб етишиши мутахассислик фанларини ўқитишда таълим ва ишлаб чиқариш интеграциясини амалга оширилиши билан белгиланади.

Адабиётлар:1. Тожибоева Д., Йўлдошев А. Мутахассислик фанларини ўқитиш методикаси/

Дарслик.- Т.: Алоқачи, 2009. 2. Ходжабоев А., Хусанов И. Касб таълими методологияси/ Ўқув қўлланма.-Т.,

2007. 3. .Salam, M., Awang Iskandar, D.N., Ibrahim, D.H.A., Farooq, M.S. Technology integration in service-learning pedagogy: A holistic framework Volume

38, May 2019, Pages 257-273

Page 233: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

233

ПЕДАГОГИКА ВА ПСИХОЛОГИЯ СОХАЛАРИДАГИ ИННОВАЦИЯЛАР

БЕШ ТАШАББУС - ИМКОНИЯТЛАР САРИ ЙЎЛ

Шоираой Бахтиёровна Маликова (Когон туман 1-умумтаълим мактаби)

Президентимиз Шавкат Мирзиёев шу йилнинг 19 март куни Ёшларга эътиборни кучайтириш, ёш авлодни маданият, санъат, жисмоний тарбия ва спортга кенг жалб этиш, уларда ахборот технологиялардан тўғри фойдаланиш кўникмаларини шакллантириш, ёшлар орасида китобхонликни кенг тарғиб қилиш, хотин-қизлар бандлигини таъминлаш масалаларига бағишланган видеоселектор йиғилишида ижтимоий, маънавий-маърифий соҳалардаги ишларни янги тизим асосида йўлга қўйиш бўйича бешта муҳим ташаббусни илгари сурган эди. Шу кунларда Республикамизнинг барча ҳудудларида мазкур ташаббус ижроси доирасида давра суҳбатлари, тадбирлар, китобхонлик кечалари, спорт мусобақалари ўтказиб келинмоқда.

Беш ташаббус хақиқатда ўқувчиларга имкониятлар эшигини очмоқда. Айниқса, ўқувчи ёшларда китобга меҳр уйғотиш, ижтимоий тармоқлардан фойдаланиш маданиятини шакллантириш, иқтидорларини намойиш қилишда беш ташаббуснинг самараси жуда аҳамиятли, жойларда ўтказилаётган тадбирларда, давра суҳбатларида “Нима учун ижтимоий тармоқларни китобга алмаштиришимиз лозим?” деган саволга жуда аниқ ва фойдали фикрлар айтиб келинмокда.

Келинг, буни сиз билан ҳам ўртоқлашсак, аввало, ижтимоий тармоқларни китобга алмаштириш натижасида сизнинг маълумотга бўлган муносабатингиз ўзгаради. Ижтимоий тармоқлар – кичик маълумотлар тўплами: хабарнома, расм, гифкалар. Мия бу каби енгил парҳезга кўникади ва диққатни бир жойга жамлаш тобора мураккаблашади. Китоб мутолааси – бир предметга узоқ муддат давомида диққатни жамлашдир. Ижтимоий тармоқларни китобларга алмаштиринг. Шу йўл билан мияга, зарурий нарсаларга эътиборни қаратишда ёрдам берасиз. Ижтимоий тармоқларнинг салбий таъсиридан халос бўласиз. Информацион чиқиндидан хотира ва диққат азият чекади. Қарорларни қабул қилиш ва ҳиссий қайта ишлаш мураккаблашади. Китоб эса англаш функцияларига ҳеч қандай хавф туғдирмайди. Оғзаки ва ёзма баён қилишингиз осонлашади. Китоб мутолааси суҳбат тарзингизга тўғридан – тўғри таъсир қилади. Бадиий адабиётни ўқиётганда инсон ўзи сезмаган ҳолда тилини ҳам бойитади. Кўпгина фойдали нарсаларни билиб олади. Бундай фикрларни биз педагоглар ўқувчиларимиз онгига сингдиришимиз лозим.

Китоб мутолаа қилинг, луғат бойлигингизни оширинг, оддий арифметика - ўқувчи 1-синфга келганидан кунига атиги 3 та янги сўзни (хорижий тиллардан) ёд олса, 1 йилда 1095 сўз, 11 йилда бу натижа ўртача 12045 сўзни ташкил қилади, бу дегани 12000 сўзли катта луғат китоб! Ўқувчининг ҳеч қандай репититорга муҳтожлиги қолмайди, мактабдаги соатлар луғат ёдлаш билан эмас, грамматикани

Page 234: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

234

ўрганиш билан ўтади, қолаверса, милион-милион сўмли вақт ва молиявий маблағ тежалади, шундай бўлса оддий ишчининг фарзанди ҳам “Олий маълумотли” бўлиш бахтига мушарраф бўлади.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, 5 ташаббус ўқувчиларга очилмаган қирраларини очиш учун, жамоа орасида соғлом ва илиқ муҳитни яратиш учун, уларда китоб мутолаасига бўлган шартли рефлексни ҳосил қилиш учун, бунинг натижасида давлатимиз томонидан берилаётган имкониятларни қўлга киритиш учун ҳақиқий омил бўлиб хизмат қилмоқда.

Page 235: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

235

SAVOD O`RGATISH DAVRIDA O`QUVCHILARNI O`QISHGA O`RGATISH

N. N. Maxsudova (Andijon viloyati Andijon tumani 16- umumiy o`rta ta`lim maktabi

boshlang`ich sinf o`qituvchisi)U.N. Maxsudov

(Andijon mashinasozlik instituti Gidropnevmoyuritmalarkafedrasi assistenti)

Davlatimiz rivojlangani sari, ta`limga e`tibor yanada kuchaymoqda. Bu sohada Muhtaram prezidentimiz boshchiligida qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Bunga yaqqol misol qilib, 2017-2021- yillarda O`zbekistonni rivojlantirishning beshta ustu-vor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasini aytishimiz mumkin.4-yo`nalishda Ij-timoiy sohani rivojlantirishga, ya`ni, ta`im,madaniyat,ilm-fan,adabiyot,san`at va sport sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish boyicha ish-lar olib borilishi ko`zda tutilgan.

Ta`lim-tarbiyaning asosiy poydevori boshlang`ich sinfda beriladigan ta`limdir, ya`ni savod o`rgatish davridir. Ma`lumki ,savod o`rgatish,o`qish darslarining asosiy vazifasi o`quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to`g`ri talaffuzini o`rgatish orqali bolalarda to`g`ri ,ongli ifodali o`qish ko`nikmalarini shakllantirishdan iborat.Shuningdek o`quvchilar lug`atini boyitish,bog`lanishli nutqni o`stirish,bilimini boyitish,mavhum tafakkurini shakllantirish,eshitish,qabul qilish sezgisini o`stirishda ham bu davr mas`uliyatliligi bilan alohida o`rin tutadi.

Tayyorgarlik davri o`qishga o`rgatish uchun zamin hozirlaydi.Bu davrda o`quvchilarda ustozining, o`zgalarning nutqini eshitish, diqqatni to`plash, til birikma-larini (tovush,bo`g`in,so`z,gap)larni farqlash, ajratish,ularni vazifalarini,o`rnini an-glash kabi xususiyatlar shakllanadi.Bular o`quvchilarni o`qishni yaxshi o`rganishiga yordam beradi.

O`qishga o`rgatish uchun avvalo o`quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirili-shi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo`g`indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilish kerak.

O`qishga o`rgatishda bo`g`in asos qilib olinadi. Buning uchun o`qituvchida bo`g`in jadvali, harflarni rasmli ko`rinishi bo`lishi lozim.Bo`g`in jadvali asosida o`qish namu-nasi ko`rsatiladi. Bo`g`in o`qish o`qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda alifbe sahifalaridagi so`zlarni oldin bo`g`inga bo`lish, so`ng o`qishni mashq qilish yaxshi samara beradi.Bunda o`qituvchining na-munali o`qishidan so`ng xor bilan o`qish,yakka-yakka o`qishdan, shivirlab o`qishdan foydalaniladi.Ayniqsa sekin o`qiydigan bolalar bilan bu usul qo`llanilsa yaxshi samara beradi.

Bola o`qish paytida bitta harfni ko`radi, uni bilish uchun rasmlarni ko`z oldiga kelti-radi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach uni aytishga oshiqadi. Ko`pincha bola o`qiyotgan qatorni yo`qotib qo`yadi. Harfni,bo`g`inni,so`zni qayta

Page 236: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

236

o`qishga to`g`ri keladi. O`quvchining diqqati kengaygan sari bo`g`in va so`zni butun-ligicha idrok eta boshlaydi.

O`qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o`quvchilarning idroki,xotirasi,tafakkuri va nutqini o`stirishga katta e`tibor berish kerak.

Ta`limni muvaffaqiyatli tashkil etish jarayoni turli xil metodlarga, multimediyalarga tayangan holda kechadi. Metod – grekcha “metodoc” so`zidan olingan bo`lib , izlan-ish yoki bilish yo`li, nazariya, ta`limot ma`nosini anglatadi.

Boshlang`ich sinflar “O`qish kitobi”da turli hikoyalar, she`rlar, maqollar, topish-moqlar, xalq og`zaki ijodidan namunalar,ilmiy va ommabop maqolalar berilgan.Sizga ma`lumki , badiiy asarda hayot obrazlar orqali aks ettiriladi. Uning markazida inson, uning tabiati va jamiyatga munosabati turadi.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida badiiy-estetik tafakkkurni o`stirish, ifodali, tez va hatosiz, tushunib o`qish malakasini shak-kllantirishda, asarda borliqni , voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash , bola xotirasida saqlanib qolishi katta nazariy- amaliy ahamiyatga ega.

Har bir predmetda bo`lgani kabi o`qish darslarida ham ta`lim-tarbiya birligiga e`tibor beriladi.O`qish darslarida tarbiya o`qilgan matnning ongli o`zlashtirilishiga bog`liq. Bi-rinchidan , o`quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, o`zida shun-day xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan , yaxshi inson bo`lish uchun o`qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun ongli o`qishni ta`minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar o`rtasidagi bog`lanishlarni aniqlashtirishga , matn yuzasidan savollar berishga diqqatni qaratish lozim. Bolani kitob o`qishga qiziqishini oshirish lozim.

Jumladan, Abdurahmon Jomiyning kitob haqidagi ushbu misralarini keltirishimiz mumkin.

Bilimdonlar so`zi bordur bu bobda,“Bilimdon go`rda-yu, ilmi kitobda.”Agar yolg`iz esang, hamdam kitobdur,Bilim subhidagi nur ham kitobdur.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR1. “ Pedagogika” A. Munavvarov taxriri ostida –T. 19962. “Savod o`rgatish metodikasi” R. Movlonova T- 19983. “Pedagogik texnologiya nazariya va amaliyot” O`.Q Tolipov –T. “Fan”-2005

Page 237: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

237

ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШДА ПЕДАГОГИК ДАСТУРИЙ ВОСИТАЛАРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ

Ниёзов М.Б. – ГулДУ ўқитувчиКабекова Г.Р. – ГулДУ 4 –босқич талабаси

Бугунги кунда таълим муассасаларида тайёрланувчи мутахассислар маънавий хислатлари ва умумкасбий салохиятидан ташқари, аввало муайян танланган соҳанинг чуқур билимдони бўлиши хам лозимдир. Буни амалга ошириш учун талабалар тафаккурини фаоллаштирувчи ва чуқурлашгирувчи, шунингдек, илмий-ўқув ахборотининг узатиш жараёнини жадаллаштирувчи ва самарадорлигини оширувчи фаол таълим технологиялари ишлаб чиқилиши ва амалиётга кенг кўламда жорий қилиниши лозим бўлиб қолди. Юртимизда янги таълим тизимига ўтиши муносабати билан бундай ишланмаларга эхтиёж янада ортди. Хусусан, кейинги йилларда таълим мазмунини ва унинг самарадорлигини миқдорий баҳолаш услубларини ишлаб чиқиш долзарб масалага айланди. Жумладан, бўлғуси мутахассис салоҳиятини меъёрловчи таълим стандартлари, ўқув режалари ва фан дастурларини тузишда, ўқув адабиётларини илмий-услубий савиясини ва хажмини баҳолашда, талаба мустақил ўзлаштириши учун дастурий ўқув материаллари кўламини белгалашда ва ниҳоят, талаба билимининг назорат қилиш ҳамда баҳолашда рейтинг тизими, ижодий фаолият натижаларини объектив ўлчаш мезонларига эга бўлиш жуда муҳимдир.

Фанларни ўқитиш жараёнида тайёрланадиган мултимедия ва анимацияларни, барча дастурий воситаларни:

• аниқ мавзулар бўйича маълумотномали;• ҳисоблаш ва тажриба масалаларни ечиш;• лаборатория ишларини ташкил этиш ва ўтказиш;• талабалар билимларни назорат қилиш ва баҳолашга мўлжалланган турларга

ажратиш мумкин.Ҳар бир дарсда, унинг мақсадидан келиб чиққан ҳолда аниқ дастурлар

қўлланиши мумкин. Ўқув жараёнида самарали фойдаланиладиган дастурий воситалар касбий ўқитишга мос бўлиши, юқори даражадаги кўргазмалиликка, фойдаланишга осон, умумўқув ва тажрибавий кўникмаларини шакллантиришига, билимларни умумлаштириш ва чуқурлаштириш имкониятларига эга бўлиши керак. Бундай имкониятларга эга бўлиш учун педагогик дастурий воситаларлардан фойдаланиш лозим.

Педагогик дастурий воситаларларни яратиш босқичларига қуйидагилар киради:

I. Мавзу бўйича мақсад ва вазифаларни аниқлаш.II. Педагогик дастурий воситалар учун ўқув материални тахлил қилиш ва аж-

ратиш. III. Ўқитиш методини танлаш ва ўқув материалини структуралаш.IV. Ўқув сценарийни лойиҳалаш.V. Педагогик дастурий воситаларнинг дастурини муайян алгоритмик тилда

тузиш.

Page 238: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

238

VI. Педагогик дастурий воситаларнинг самарадорлигини эксперементал текшириш.

VII. Педагогик дастурий воситаларни амалиётга жорий қилиш.Педагогик дастурий воситаларни дастурини тузиш жараёнида ўқув материални

экран кадрида оптимал жойлаштириш мухимдир. Бунда ўқув материалини мазмунан тўлиқ, ихчам ҳамда ўрганиш учун қулай шаклда тасвирлаш катта эътиборни талаб қилади.

Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, талабаларни ўз касбига бўлган қизиқишини оширишда янги ахборот технологиялари, хусусан педагогик дастурий воситаларнинг роли катга. Педагогик дастурий воситаларни ўқув жараёнида мақсадга мувофиқ бўлган методика асосида қўллаш бўлажак педагогларни ва бошқа мутахассисликка оид курслар бўйича амалий билимларини мустаҳкамлаш билан биргаликда янги ахборот технологияларига бўлган қизиқишини оширади.

Page 239: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

239

INNOVATIVE FORMS OF LEARNING IN ENGLISH CLASSES AS A MEANS OF IMPROVING LEARNING OUTCOMES

Nuridinova Dilorom Sultonovna (is a teacher of English language at elementary school - 35)

Innovative forms of education are characterized by a high communicative ability and the active involvement of students in learning activities, activate the potential of knowledge and skills of speaking and listening skills, effectively develop the skills of communicative competence. This contributes to the adaptation to modern social conditions, since society needs people who are quickly oriented in the modern world, independent and initiative, achieving success in their activities. At the heart of any innovation is a creative beginning. Creative activity involves the development of emotional and intellectual spheres of the individual. This is one of the main tasks of the modern educational process. Educational activities in the technical school require the use of specific technologies that provide a solution to this problem. These are innovative forms of learning: role-playing, project method, ICT, techniques of critical thinking technology, multidimensional didactic technology.

The technology that stimulates the interests of students and develops the desire to learn is associated with the implementation of various kinds of projects. The use of this technology allows for all possible forms of work in a group: individual, group, collective, which stimulate the independence and creativity of children.

Critical thinking techniques in English lessons teach students how to organize their activities, how to think, how to read and comprehend, how to collaborate, etc.

In the lesson, it is possible to use both mini-projects designed for one lesson or its part, as well as large projects that require a long time to complete. Projects can be individual and group. The following design tasks were used at the 1st course:

1. Section 1. “Description of people”, the children are offered the themes of projects: for example, an oral description of the appearance of their classmates, their character, profession and their hobbies (for example, “I am about myself” (my name, the names of my parents, sisters, brothers ; address; my age; birthday; my appearance; my interests).

2. Section 2. “Description of the area.” The guys make a postcard-description of his native city (name; geographical location; monuments; my favorite places).

3. Section 7. “Cultural and national traditions, local history, customs and holidays of Great Britain”. At the lesson on the topic “Journey to London” a situation was proposed: the students won a trip to London, they want to learn more about the sights of the capital. Part of the guys will live in an English family. Fly to London by plane. Project type is mixed, because there are signs of research, creative and role-playing projects. Work on the project was carried out in several stages. At the first lesson, the children were offered a situation and a discussion of the main content of the future project was organized. As a result of the discussion, problems were selected, areas of work were highlighted, a project plan was drawn up. Working materials for the project were made: a layout of a map of London, photographs and ‘slide presentations’ of

Page 240: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

240

London’s sights, a draft guide for London Sights, layouts of shop windows and cafes, and the necessary props were prepared. At the initial stage of the lesson, a repetition and cliche of an etiquette character are organized (“In store”, “In cafe”, “Asking the way”, etc.).

After fixing the speech material, each group submitted its message. The guys from group 1 staged landing on the plane. The “stewardess” made the landing, welcoming the passengers, asked them to show a ticket, go to the cabin, served them during the flight. The guys who received the role of passengers, asked to drink water, juice, tea, listen to music, ordered lunch. The guys from group 2, on arrival at the hotel, were sent to the English family for further residence. This group conducted a plot-role-playing game “Visiting the Smith family”, using speech clichés of etiquette nature, dialogue - questioning, monologic statements. Members of group 3 went to the store, while group 4 went to dinner in a cafe. All participants in these stages of the lesson approached the assignment very responsibly, especially the “weak” students.

In the evening, most of the participants went to see the sights of London. Using the speech cliches, united in the group “Asking the Way”, they asked a local resident how to get to a given attraction. Listening to the explanations of a local resident, they drew their way on the map, walked along the map of the center of London to the desired object. Confirmation of the correctness of the task was the appearance on the interactive whiteboard slide with the image of the desired attraction. All stages of the lesson were accompanied by a presentation in Power Point, prepared by the joint efforts of students and teacher. The main objectives of such classes are practical, teacher-modeled tasks that activate listening and speaking skills. At the end of the lesson were summed up:

1. What have students learned in language? (They know how to buy something in the store, make an order in a cafe, ask for directions.)

2. How has their communication activity changed? (They may collectively politely thank, ask, offer, refuse, etc., interacting with each other)

3. What is the project’s contribution to the student’s overall development? (He can play a role, expressively and emotionally speak.)

4. What are the universal actions taken by the guys? (They can independently search for the necessary information.)

I use the following methods in lessons: “True and incorrect statements”, “Confused logical chains”, “Key terms”.

In the CMD of the author V.G.Timofeev “Up & Up” for the 10-11th grades there are quite similar tasks, therefore I try to use something new. For example: relate the elements to each other (the beginning and end of the sentence) and combine them into pairs. The techniques of this technology give the student the opportunity to express their views on the topic being studied freely, without fear of being wrong and corrected, to record all statements: since any of them will be important for further work. Interactive teaching methods are especially effective in studying the grammatical aspect of English. Let us consider in detail several interactive learning technologies that are widely used by me in the classroom. For example, the technology works in pairs or triples, both permanent and rotational (interchangeable).

Page 241: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

241

Group work is also not new and well known to all. I often use rotating small groups in my lessons. For example, in the framework of the topic 1 of the course “Country Studies. UK, for more than a year I have been practicing the work according to the following scheme: Stage 1 is an advance task, collecting information on a specific plan about one of the four parts of the United Kingdom (ideally working with a multiple of four students, I had 12). The selection of the part is done by lot. Stage 2 - work in small groups Scotland, Wales, Northern Ireland, England. The guys share the information found, organize it.

Stage 3 - work in small groups United Kingdom. Each student reports to the entire team of the group information about his part.

Stage 4 - we compare the completed tables, supplement the material, exchange views, prepare mini-stories about the United Kingdom.

In an effort to improve the process of learning foreign languages, I conduct classes using PC. A variety of multimedia games contribute to the expansion of vocabulary, familiar with the grammar of the English language, learn to understand it by ear, to write correctly. Computer programs combine color graphics, video, music. I use such programs as “Euro Tallk”, “Learn to Speak English”. Fragmentary use of these programs allows you to increase the motivation and interest of children in the subject. I use when studying topics: “Numbers”, “Shops and Shopping”, etc. These programs provide for the control of knowledge on each topic. The guys are happy to work at the computer. Almost every topic runs projects with a presentation in Power Point. I also use the technology of didactic multidimensional tools (DMI), the author of which is Steinberg Valery Emmanuilovich, doctor of pedagogical sciences. The working tools of this technology are logical-semantic models. The guys really like to independently acquire knowledge on the topic of the lesson. Models are multifunctional, because I use them at various stages of learning: at the initial acquaintance with a new material, at its fixation, at generalization and systematization of knowledge, their correction and control.

Список литературы1. Борзова Е.В. Парная и групповая работа на уроках иностранного языка в

старших классах / Е.В.Борзова // Язык. Речь. Коммуникация. - 2000. - Вып.4. - С.4-15. 2. Ляудис В. Я. Инновационное обучение и наука. — М., 1992. 3. Инновационные подходы к обучению иностранным языкам как основа реализации ФГОС второго поколения http://www.surwiki.ru/wiki/index.php/ 4. Сластенин В. А., Подымова Л. С. Педагогика: инновационная деятельность. — М., 1997.

Page 242: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

242

ИСЛОМ ҚАДРИЯТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИ

Шамуратова Эльза Сапарбаевна (СамДЧТИ (PhD) докторанти)

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг «Диний-маърифий соҳа фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-5416-сонли 16.04.2018 йил Фармонида таъкидланишига кўра, “Улуғ аждодларимиз томонидан яратилган ва бугунги кунда бутун маърифатли дунёни ҳайратга солиб келаётган илмий мерос фақат бир миллат ёки халқнинг эмас, балки бутун инсониятнинг маънавий мулки бўлиб, бу бебаҳо бойлик янги ва янги авлодлар учун донишмандлик ва билим манбаи, энг муҳими, янги кашфиётлар учун мустаҳкам замин бўлиб хизмат қилиши шубҳасиздир”. Ислом Уйғониш даврида бизнинг буюк аждодларимиз астрономия, физика, кимё, математика, геодезия, фармакология, тиббиёт каби аниқ фанлар билан бир қаторда, тарих, география, фалсафа, маданият ва санъат, архитектура соҳаларида амалга оширган кашфиётлари жаҳон илм-фани ва цивилизацияси ривожида кескин бурилиш ясади. Имом Бухорий, Хаким Термизий, Замахшарий, Имом Мотурудий, Бурҳониддин Марғиноний, Нажмиддин Қубро, Аҳмад Яссавий, Юсуф Ҳамадоний, Хожа Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Сўфи Оллоёр Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Юсуф Хос Ҳожиб, Маҳмуд Қошғарий, Аҳмад Югнакий, Паҳлавон Маҳмуд, Алишер Навоий каби юзлаб алломаларимиз таълим ва тарбия жараёнининг муҳим жиҳатларини кенг ишлаб беришган эди.

Г.У.Тўйчиеванинг таъкидлашига кўра, “XXI асрга келиб “илк Шарқ Уйғониш даври – Мусулмон Ренессанси деб ном олган ўрта асрларда бугунги Ўзбекистон заминидан етишиб чиққан буюк аллома ва мутафаккирларнинг жаҳон илм-фани ривожига қўшган бебаҳо ҳиссаси дунё илмий жамоатчилиги томонидан ҳақли равишда тан олинди”. Машҳур олим ва файласуф Жон Уильям Дрейпернинг фикрига кўра, “Ислом даври илмлари ўз интеллектуал таъсирини Европага ўтказди” ҳамда “Европанинг бугунги улуғ зиёси мусулмонлар ёққан чироқларнинг ёғдусидан майдонга келди”. Бинобарин, ислом қадриятларини шакллантиришда ислом маънавияти ва маърифати тарихига оид материалларни илмий, системали ва изчиллик тамойилларига таянган ҳолда тушунтириш тақозо этилади. Чунки тарих келажакнинг пойдеворидир.

Шу билан бирга, бизнинг мамлакатимизда таълимнинг миллий йўналтирилганлиги таълимнинг “миллий тарих, халқ анъаналари ва урф-одатлари билан узвий уйғунлиги, Ўзбекистон халқларининг маданиятини сақлаб қолиш ва бойитиш, таълимни миллий тараққиётнинг ўта муҳим омили сифатида эътироф этиш, бошқа халқларнинг тарихи ва маданиятини ҳурматлаш”га1 асосланади. Чунки, “ёш авлодни маънавий-ахлоқий тарбиялашда халқнинг бой миллий маданий-тарихий анъаналарига, урф-одатлари ҳамда умумбашарий қадриятларга асосланган самарали ташкилий, педагогик шакл ва воситалари ишлаб

Page 243: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

243

чиқилиб, амалиётга жорий этилади. Шахсни тарбиялаш ва уни ҳар томонлама камол топтиришнинг устуворлиги таъминланади. Умумий ҳамда педагогик маданиятни ошириш мақсадида, мамлакат аҳолиси орасидаги маърифий ишлар такомиллаштириб борилади”.

Ислом қадриятларини қорақалпоқ оиласида тарбия қилишнинг яна бир асосларидан бири бу – халқ педагогикаси бўлиб, халқ педагогикаси билан ислом қадриятлари узвий чатишиб ҳамда қоришиб кетган воқелик саналади. Халқ педагогикаси халқнинг азалий ҳаётий тажрибаси, унинг донолиги, халқ удумлари ва қадриятлари асосида шаклланади. Халқ ардоқлаган сифатлар, хусусиятлар халқ мақоллари, ибратли сўзлар, маталлар, халқ ашулалари, достонлари, эртак, ривоят, топишмоқ, тез айтиш, қўшиқлар, маросим фольклори каби катта ва кичик жанрлари таркибида, шунингдек халқ ўйинлари, айтишувлари, мусобақалари тарзида бизнинг давримизгача етиб келган ҳамда тарихий шаклланган маънавий-маърифий дунёқараш маҳсули саналади. Халқ педагогикасининг тарбиявий аҳамияти катта, чунки унда аждодлар меросида шаклланган панд-насиҳатлар, ўғитлар акс этади. Мана шу қадриятлар тизими тарбия воситаси саналади. Халқ қадриятлари ичида меҳнатсеварлик, дўстлик, яхшилик, одоб ва ахлоқ, камтарлик, поклик, тўғрилик, одамийлик, сахийлик, ростгўйлик, сабр, ҳурмат кабилар бош ўрин эгаллаб, халқ педагогикаси уларни авлоддан авлодга ўтказиш ва тарбия қилишга хизмат қилади. Халқ педагогикаси ўз мазмуни нуқтаи назаридан, инсоният тарихида яратилган энг илғор педагогик тамойиллар ва нормаларни ўзида мужассамлаштиради. Юқорида санаб ўтилган хислатларнинг кўпчилиги эса ислом қадриятлари билан ўз уйғунлигини акс эттиради. Чунки ислом қадриятлари ҳам халқ педагогикасининг узвий таркибий қисми саналади. Халқ педагогикасига ислом маънавияти ва маърифатининг таъсири жуда кучли бўлиб, ислом динига тааллуқли энг илғор ғоялар дин орқали халқ педагогикасининг шаклланишида алоҳида ўрин тутади.

Ислом қадриятларини оилада шакллантиришнинг яна бир стратегик омилларидан бири бу – оила педагогикаси, унинг назарияси ва асосларидир. Оила педагогикаси тарихий жиҳатдан оила институти юзага келган даврдан бошлаб ривожланиб келган. Ислом дини юзага келгандан кейин эса унинг маз-мунига ислом қадриятлари сингдирилган. Ислом қадриятларини ўқувчи маъ-навияти ва маданиятини шакллантирувчи асос деб ҳисоблайди, профессор О.Мусурмонова. Олиманинг фикрига кўра, ислом қадриятлари ислом динининг икки муқаддас манбаи, яъни Қуръон ва Ҳадисларга таянади. Шу билан бирга, ис-лом қадриятлари ўқувчиларнинг диний тафаккури ва ахлоқини ҳам яратувчи во-сита эканлиги уқтирилади. Ислом қадриятлари диний ёзма манбалар (Қуръон ва Ҳадис), диний ва исломий анъаналар, урф-одатлар (кинна, чилла, суннат, эҳсон-садақа, нарз, Биби Сешанба, Биби Чоршанба, Мушкул–кушод, Пайғамбар ёши, Мавдлуд, мучал ёши в.б.), маросимлар (дафн маросими, хотирлаш маросими, никоҳ маросими ва бошқалар), байрамлардан (йид рамазон, қурбон ҳайит) иборат бўлиб, ўқувчиларнинг шахс сифатида улғайишига бевосита ўз таъсирини ўтказувчи омил эканлиги таҳлил қилинади.

Page 244: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

244

Бироқ, бизнинг ҳолатимизда, тоталитар тизим даврида мамлакатимиздаги оилалар тарбия анъаналарида ислом омилидан кескин узилиш юзага келди ва мазкур узилиш қарийб 80 йил давом этди. Бироқ мустақиллик йилларида ислом динига қайта яратилган шарт-шароитлар сабаб, ислом қадриятлари, ислом маънавияти қайта оила педагогикасига кириб кела бошлади. Ислом қадриятлари яна қайта оила деган муқаддас воқеликни маънавий, руҳий, маданий ва маърифий жиҳатдан бойитади.

Бироқ мазкур ижобий ўзгаришлар жараёнида ўзига хос муаммолар ҳам мавжуд бўлиб, улардан энг асосийси ислом қадриятларининг оила институти таркибида қайта тикланишининг стихияли, ўз-ўзига ташлаб қўйилган тарзда кечаётганлигидир. Мазкур йўналишда на мониторинг олиб бориш, на мазкур жараённи илмий назарий таҳлил қилиш, на жараённи илмийлик ва ҳолислик асосида бошқарилмаётганлигидир.

Бинобарин, биз тадқиқотда қорақалпоқ оиласида ислом қадриятларини шакллантиришнинг таълим стратегиясини педагогик мақсадга етишга йўналтирилган таълим ва тарбия фаолияти сифатида баҳоладик ҳамда унинг тамойиллари мажмуини мақсадлар ҳамда тамойилларнинг умумийлиги ва яхлитлиги, гуманизм ғояларига асосланганлик, шахсга йўналтирилганлик, илмийлик, халқ педагогикаси ва оила педагогикасининг мавжуд тизимдан унумли фойдаланиш асосига қурилади, деб ҳисобладик. Мана шундай қилинганда, дунёвий давлатда ислом қадриятларини шакллантириш бўйича бош омил ва тамойиллар назарга олинган ҳамда дин давлатдан ажратилганлик талабига риоя қилинган бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар1. Ҳожи исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. –Тошкент:

2005. -384 б.; 2. Ҳомидий Ҳ. Тасаввуф алломалари. –Т.: Шарқ. Б. 208; 3 .

Н.Комилов. Тасаввуф. Биринчи китоб. –Т.: Ёзувчи, 1996. –Б.280; Н.Комилов. Тасаввуф. Иккинчи китоб. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1999. –Б.204; 4 . Суфизм в констекте мусульманской культуры.-М.: Наука.1989. - Б. 339; 5. Имомназаров М., Эшмуҳамедова М. Миллий маънавиятимиз асослари. -Тошкент: “Тошкент ислом университети”, 2001. 432 б.; 6. Атаев М. Исломда болалар ҳуқуқлари. –Тошкент, 2017. -398 б. 7. Туйчиева Г.У. Ислом даври шеъриятида аруз тизими ва унинг эволюцион тараққиёти. Филол.ф.докт. (DSc) дисс. автор. –Т.: 2019. – Б. 5.

Page 245: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

245

YOSHLARNING YARATUVCHANLIK QOBILIYATINI RIVOJLANTI-RISH HAMDA RAG’BATLANTIRISH MASALALARI

Sherov Alisher Bakberganovich (Toshkent moliya instituti tayanch doktoranti)

Innovatsiya bo‘lmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanish bo‘lmaydi.

Shavkat MirziyoyevBugungi kunda har qanday davlatning barqaror taraqqiyoti asosini innovatsion

faoliyat tashkil etadi. Tarix shundan dalolat beradiki, inson o‘zining aql-zakovati bilan dastlabki mehnat qurollarini o‘ylab topishdan, algoritm va nanozarralar, zamonaviy innovatsion kompyuter, quyosh va boshqa yuqori texnologiyalarni kashf etishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Mamlakatimizda ham mustaqillikka erishgani-mizdan so’ng bu sohada jiddiy o’zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatimiz rivojlan-ishidagi asosiy e’tibor yangi bilimlarga ega bo’lgan, zamonaviy texnika va texnologi-yalardan foydalana oladigan, dunyoqarashi keng, turli xil innovatsion taklif va g’oyalari mavjud bo’lgan, qisqa qilib aytganda mamlakatimiz kelajagini belgilashda asosiy o’rin egallaydigan yosh avlodga alohida e’tibor qaratildi. Mamlakatimiz birinchi Preziden-ti Islom Abdug’aniyevich Karimov ta’kidlaganlaridek, “Oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz — mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz, erkin va farovon hayotimiz ham, O’zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o‘rin egallashi ham — bularning barcha-barchasi, avvalambor, yangi avlod, unib-o‘sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo‘lib voyaga yetishiga bog‘liqdir”, [1] de-gan fikri hamda ayni damda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev rahnamoligida amalga oshirilayotgan chora-tadbirar asosida navqiron avlodning o‘qib-izlanishi, katta hayot-ga dadil kirib borishi uchun barcha imkoniyat yaratilmoqda. Shu o’rinda Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning mamlakat iqtisodiyotiga innovatsiyalarni joriy etishning qanchalik dolzarbligi haqidagi quyidagi fikrlari alohida ahamiyat kasb etadi: “Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim vazifamiz-dir. Innovatsiya bo‘lmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanish bo‘lmaydi. Bu sohadagi o‘zgarishlarni xalqimizga keng targ‘ib qilmasak, odamlarda ko‘nikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning mislsiz yutuqlari bilan hamqadam bo‘lolmaymiz”.[2]

Hozirgi kunda yoshlarga berilayotgan turli xil imtiyozlar (jumladan, imtiyozli bank kreditlari, soliqlardan imtiyoz, uy-joy xarid qilish bo’yicha imtiyozlar), qolaversa Yo-shlar ittifoqining a’zolariga turli ko’rinishdagi rag’batlantirish ishlari olib borilmoqda. Misol tariqasida, birgina O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-iyuldagi “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab-quvvatlash to’g’risida”gi farmoniga muvofiq quyidagi imtiyozlar mavjud:ta’lim muassasasini tamomlaganiga uch yil bo‘lmagan, birinchi marta ishga qa-

bul qilingan yoshlarga daromad solig‘ini birinchi yil uchun 50 foiz, ikkinchi va uchin-

Page 246: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

246

chi yillar uchun esa 25 foizga kamaytirish;O‘zbekiston yoshlar ittifoqi qoshida turli fanlar, jumladan, chet tillarni o‘rgatish,

kompyuter dasturlarini tuzish va tadbirkorlik asoslarini o‘qitish maqsadida tashkil eti-ladigan sho‘ba korxonalarini 2027-yil 1-avgustga qadar barcha soliqlardan ozod etish, bunda korxona ixtiyorida qoladigan summaning 20 foizini O‘zbekiston yoshlar ittifo-qining rivojlantirish jamg‘armasiga o‘tkazish;O‘zbekiston yoshlar ittifoqining faol a’zosi bo‘lgan oliy ta’lim muassasalarining

bakalavriat va magistratura bosqichlari talabalariga o‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 86 foiz va undan yuqori bo‘lgan taqdirda ta’lim bo‘yicha to‘lov kontrakti miqdorining 35 foizi O‘zbekiston yoshlar ittifoqining rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobi-dan to‘lash va boshqalar. [3]

Yoshlarga berilayotgan bunday e’tiborlardan asosiy maqsad ularning bilim olishi, rivojlanishi, o’zlarining fikr va g’oyalarini amaliyotga joriy etish bo’yicha sharoitlar yaratishdan iborat. Chunki insonlarning fikrlashini, ongini rivojlantirmasdan turib mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning iloji yo’q.

Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim vazifamizdir. Innovatsiya bo‘lmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanish bo‘lmaydi. Bu soha-dagi o‘zgarishlarni xalqimizga keng targ‘ib qilmasak, odamlarda ko‘nikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning mislsiz yutuqlari bilan hamqadam bo‘lolmaymiz. [4]

Mamlakatimizda iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalariga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etish hamda aholiga, ayniqsa yoshlarga qaratilayotgan e’tibor va ko’rilayotgan chora-tadbirlarga qaramay, bartaraf etilishi lozim bo’lgan bir qancha muammolar mavjud, jumladan:davlat dasturlarini ishlab chiqishda zamonaviy fan va innovatsion texnologi-

yalarning yutuqlari va rivojlanish tendensiyalarini lozim darajada kompleks tahlil qil-ish va o‘rganish mavjud emasligi, buning oqibatida mazkur dasturlar aksariyat holat-larda muammolarning oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan hamda uzoq muddatli rivojlanish masalalarini hal etmayotganligi;fundamental va amaliy tadqiqotlarni tashkil etishning hozirgi ahvoli innovat-

sion g‘oyalar va ishlanmalarni to‘liq ro‘yobga chiqarish va amaliy joriy etish uchun lozim darajadagi sharoitlarni ta’minlamayotganligi;innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni amalga oshirishda dav-

lat-xususiy sheriklikni tatbiq etishga, shuningdek, innovatsion mahsulotlarni joriy etish uchun infratuzilmani takomillashtirishga yetarli e’tibor qaratilmayotganligi;innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish va joriy etish sohasida yuqori tajri-

ba va salohiyatga ega bo‘lgan xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan hamkorlik, shuning-dek, ulardan butun mamlakat fani, sanoati va iqtisodiyotini rivojlantirishning dolzarb muammolarini hal qilishda foydalanish past darajada saqlanib qolayotganligi;[5]yoshlarda Vatanga muhabbat, yurtga sadoqat tuyg’ularini yuksak darajada rivo-

jlanmaganligi;yoshlarning dunyoqarashi, fikrlashini yanada kengaytirish zarurligi;yoshlarning, ayniqsa qishloq joylaridagi yoshlarning ruhiy holati, ularning qo-

Page 247: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

247

biliyati, bilimlaridan samarali foydalanish uchun targ’ibot ishlarining nisbatan kamligi;mamlakat aholisi, ayniqsa yoshlar uchun psixologik xizmatlarning kamligi, bu

soha bo’yicha malakali mutaxassislarning yetishmasligi;yoshlarning ish boshlashlari uchun ularga to’g’ri yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi, ular-

ga maslahatlar beruvchi, mamlakatimizda ular uchun “qiziqarli” bo’lgan mavjud bo’sh ish o’rinlari bilan tanishtirib borishning keng yo’lga qo’yilmaganligi va boshqalar.

Albatta muammolarni keltirish juda oson, ammo bu muammolarning yechimini topish ancha mushkul ish. Hozirgi kundagi ko’pchilik muammolarga sabab o’zimizning e’tiborsizligimiz, mas’uliyatsizligimizdir. Muhtaram Prezidenimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, har birimiz o’zimizning gardanimizga yuklatilgan mas’uliyat va vazifalarni o’z vaqtida, mas’uliyat va halol bajarsak ko’pchilik muammolarimiz o’z-o’zidan yechim topadi.

Agar so’nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan isloyotlar, ayniqsa xalqqa, ularning turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida aholi tur-mush darajasi ancha ko’tarildi. Qanchadan qancha mavjud muammolar bartaraf etildi, qanchadan qancha yangi binolar, korxonalar, bo’sh ish o’rinlari yaratildi. Shu joyda mani bitta savol o’ylantirdi: “Biz (aholi) qanchalik o’zgardik? Davlat va hukumat or-ganlariga, davlat mulkiga munosabatimiz qay darajada o’zgardi? Biz mamlakatimiz, uning rivojlanishi, shu jumladan xalqimizning yaxshi turmush sharoitida yashashi uc-hun nima qildik?”.

O’ylaymizki, bu savol har bir Vatanni sevgan, ozmi ko’pmi uning rivojlanishiga o’z xissasini qo’shishni xohlovchi kishilarni o’ylantirsa kerak. Biz qachongacha faqat dav-lat mablag’lariga boqimanda bo’lib yashaymiz? Nima uchun uning rivojlanishi uchun yangi g’oyalar, takliflar ishlab chiqmaymiz?

Ilg‘or xorijiy tajriba, jahon fanining zamonaviy yutuqlari, innovatsion g‘oyalar, ish-lanmalar va texnologiyalar asosida iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va ijtimoiy sohani jadal innovatsion rivojlantirishni ta’minlash maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021 yil-larda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga muvofiq quyidagilar O‘zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari etib belgilangan:

- mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishning uzoq mud-datli ssenariylari asosida ustuvor soha va tarmoqlarni innovatsion rivojlantirishning kelajakdagi modellarini shakllantirish imkonini beradigan strategik rejalashtirish tizi-mini yaratish;

- davlat xizmatlari ko‘rsatishning tartib-taomillarini optimallashtirish va sod-dalashtirishni, davlat boshqaruvi organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ta’minlaydigan davlat boshqaruvining innovatsion shakllarini joriy etish;

- hududlar ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatining barqaror o‘sishi, shuningdek, aho-lining hayot darajasi va farovonligi yuksalishi uchun zarur sharoitlarni ta’minlashga qodir bo‘lgan fan va innovatsiya faoliyatini rivojlantirishning zamonaviy infratuzilma-sini shakllantirish;

- innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish sohasiga investitsiyalarni keng jalb etish, ularning yanada rivojlanishini ta’minlovchi normativ-

Page 248: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

248

huquqiy bazani takomillashtirish;- ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy

g‘oyalari va ishlanmalarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda rag‘batlantirish, shuningdek, ushbu faoliyatda iqtidorli yoshlar faol ishtirok etishi uchun qulay sharoit-lar yaratish;

- iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarini har tomonlama rivojlantirishni ta’minlovchi zamonaviy axborot-kommunikatsiya, sanoat va boshqa innovatsion texnologiyalarni jadal joriy etish;

- innovatsiya faoliyati sohasida ilg‘or xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan, shu jumladan ularni nou-xau, nanotexnologiyalar va yuqori texnologik tovar (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishning mahalliy bozoriga jalb qilish orqali hamkorlikni kengayti-rish. [5]

Fikrimizcha, yoshlarning o’ziga bo’lgan ishonchning yo’qligi hamda ularni qo’llab-quvvatlashning nisbatan sustligi, nafaqat moliyaviy ta’minot jixatdan, balki bir xil yoki o’xshash sohada ilmiy tadqiqot olib borayotgan kishilarni bir joyga to’plash, ularning axborot va tajriba almashishlariga sharoitlar yaratib berish zarur. Qolaversa yangi ish boshlayotgan yoshlarning “oyoqqa turib olishlari uchun” ko’maklashish, ularga ruhiy dalda berish, soliq va shu kabi boshqa majburiy to’lovlardan imtiyozlar ko’rsatish lozim deb hisoblaymiz. Inson biror faoliyat bilan shug’ullanayotgan payti avvalam-bor ijobiy natijaga erishishiga o’zi ishonishi lozim. Chunki taniqli ingliz yozuvchi Jon Kexo ta’kidlaganidek, hayot bu ulkan galogramma, uning kim qanday qarasa shunday ko’rinadi va ongimiz ham shunga qarab harakatlanadi. [6] Yoshlarga ko’proq inson ongi, uning qobiliyatlari, kuchi va astoydil, ishonch bilan harakat qilinsa muvaffaqi-yatga albatta erishishi haqida, amaliy misollar bilan ko’rsatilsa, shunga o’xshash ma-vzularda milliy kinolar ishlashsa yoki shunday mavzudagi mashhur xorijiy kinolarni tarjima qilib televidiniyalarda, ta’lim muassasalarida, mahallalarda ko’rsatilsa, mahal-lalardagi endi balog’atga yetayotgan, ta’lim muassasalarini bitkazib, ish faoliyatini endi boshlamoqchi bo’layotgan yoshlarga turli xil biznes-treninglar, psixologik masla-hatlar o’tkazib turilsa maqsadga muvofiq bo’lardi deb o’ylaymiz.

Adabiyotlar1. https://mfa.uz/uz/press/news/2014/11/2855/?print=Y (O’zbekiston Respub-

likasi tashqi ishlar vazirligining rasmiy sayti)2. Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 22-dekabrdagi Oliy majlisga murojaatno-

masi.3. http://uza.uz/uz/documents/yoshlarga-oid-davlat-siyosati-samaradorligini-os-

hirish-va-o--06-07-2017 (O’zbekiston milliy axborot agentligining rasmiy sayti)4. Shavkat Mirziyoyev – O’zbekiston Respublikasi Prezidenti http://uza.uz/uz/

politics/shavkat-mirziyoyev-xalqimiz-dunyoqarashida-innovatsiya-muhit-02-12-20175. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-noyabrdagi “O‘zbekiston

respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-5264-son-li Farmoni

6. Jon Kexo – G’ayriixtiyoriy ong mo’jizalari, -T.:, “Muharrir nashriyoti”, 2009.

Page 249: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

249

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА АХБОРОТ – КОММУНИКАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР ФАНИНИ ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Эрназаров М.Ю. (Тош ДАУ Термиз филиали )Хуррамов Ф.Б. (Тош ДАУ Термиз филиали )

Олий таълим тизимида қайси фан соҳаси бўлишидан қатъий назар замонавий ахборот – комуникацион ва таълим технологияларидан фойдаланмаган ҳолда дарс ўтиш бу – очиқ уммонда қўл ва оёқларни ишлатмасдан сузишга қиёслаш мумкин. Натижа доимо аниқ - “чўкиш”. Мени назаримда таълим жараёнида (масалан: Ахборот – коммуникацион технологиялар (АКТ) фанини ўқитишда) қуйидаги технологиялар муҳим ўрин эгаллайди:

– гуруҳлар аъзоларини ўзаро ҳамкорлик асосида ёки кичик гуруҳларда ўқитиш,

– даражаларга саралаш,– қатнашувчиларда мустақил илмий изланишлар,– янги замонавий қурилмалар, дастурлар ва технологиялардан хабардор

бўлиш ва ҳ.к. Таълимда дарс ва дарсдан ташқари жараённи режалаштиришда замонавий

таълим технологияларидан фойдаланиш таълим сифатини ва дарс жараёнини шакллантириш даражасини белгилаб беради. Ахборот – коммуникацион технологиялар дарсларида якка ва гуруҳларга бўлиш, билим даражасига кўра саралаш, соҳага оид янгиликларни ёритиш, мустақил олинган билимлардан фойдаланиш каби методлардан фойдаланаман.

Гуруҳ аъзоларини ўзаро ҳамкорлик асосида ёки кичик гуруҳларда ўқитиш.Ҳар бир гуруҳда ўзлаштириши, берилган билимларни қабул қилиш кўникмаси

юқори талабалар билан бир қаторда, бир маълумотни бир неча марта такрорлашга қарамай ўн дақиқадан кейин сўрасангиз индамай тураверадиган қабул қилиши оғир талабалар борлигини ҳам инкор этиб бўлмайди. Мазкур методда гуруҳ аъзолари сонидан ва билим даражасидан келиб чиққан ҳолда икки кишидан иборат ҳамкорликларга ёки кичик гуруҳчаларга бўлинади. Ҳамкорликдан асосий мақсад гуруҳнинг зукко, билимдон талабаларига гуруҳдан ортда қолувчи талабаларни бириктириш. Бунда асосий ютуқ биринчидан зукко талаба ўз билимларини такрорлаш орқали янада мустаҳкамласа, қолоқ талаба мавзуни қайта – қайта ўрганиш орқали ўзлаштириш кўрсаткичи яхшиланиб боради. Лекин талабаларнинг бир – бири билан чиқишишларини, яшаш жойлари орасидаги масофани ва бир кунда неча соат бирга шуғуллана олишларини ҳисобга олган холда бириктириш керак бўлади. Акс холда бу усул ҳеч қандай натижа бермасдан ва аксинча билимли талабани ҳам ортга тортиши мумкин.

Даражаларга саралаш. Бунда гурух маълумотларни қабул қилиш ва қайта ишлаш қобилиятларига

қараб юқори, ўрта ва паст тоифали “А”, “Б”, “С” гуруҳчаларга бўлинади. Мазкур методдан асосан амалий ва тажриба машғулотларида фойдаланаман. Битта

Page 250: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

250

вазифани талабалар билим ва кўникма даражасидан келиб чиққан холда бажаради. Шу сабабдан вазифа баъзи талабаларга енгиллик қилса, бошқаси учун анчайин мураккаб бўлиши мумкин. Топшириқ мураккаблик қилган талабаларда “қўлидан иш келмас эканлиги” ни тушуниш топшириққа ва фанга бўлган қизиқишининг сўнишига, психологик жиҳатдан анчайин кучли зарба бўлиб келажагига ҳам хавф солиши мумкин. Шу сабабли ҳар бир талабага унинг даражасидан келиб чиққан холда топшириқ бериш унинг интилувчанлигини, қизиқишини ва ўзига бўлган ишончини ошириб боради. Оқибатда қизиқиш устунлик қилиб ўз устида ишлаш орқали қуйи гуруҳдаги талабалар юқори гуруҳларга кўтарила боради.

Қатнашувчиларда мустақил илмий изланишлар.Талабаларда ҳар ярим йилликда ўтилувчи фанларда мустақил таълим

мавзулари бериб борилиши ҳечкимга сир эмас. Ушбу методнинг асосий мақсади АКТ фани дастурига киритилган дастурлар билан чегараланиб қолмасдан, мустақил таълим мавзулари устида изланишлар олиб бориш жараёнида бошқа қўшимча техник ва дастурий воситалар таклиф этадиган хизматлардан самарали фойдаланишни англатади. Масалан: Ботаника фанига тегишли бўлган мустақил таълим мавзусига алоқадор бўлган маълумотларни излаш жараёнида фақатгина ўзбек тилида қидирмасдан, интернетда Google Translate хизматидан фойдаланиб инглиз ва рус тилларида излаш катта имкониятларни очиб беради. Бунда ушбу мавзу юзасидан дунёнинг бошқа мамлакатларида қилинган энг сўнги янгиликларни, илмий изланишлар натижаларини билиш билан бир қаторда, қидирув ва тайёрлаш жараёнида қўшимча дастурий ва техник воситалардан фойдаланиш ва энг муҳими хозирги кунда долзарб муаммолардан бири бўлган интернетдан мақсадли фойдаланиш кўникмаси шаклланиб боради.

замонавий қурилмалар, дастурлар ва технологиялардан хабардор бўлиш.Ҳозирги жаҳон стандартларига интилаётган таълим тизимида дарс жараёнини

замонавий қурилмалар, техник ва дастурий воситаларсиз тасаввур этишнинг сира имкони йўқ. Олимларнинг аниқлашича инсон ташқи муҳитдан келаётган маълумотларни қабул қилиш жараёни фақат эшитиш тизими орқали эмас балки ҳам эшитиш, ҳам кўриш орқали бўлса қабул қилинган маълумотнинг хотирада сақлаб қолиниш фоизи деярли икки маротабага ошар экан. Шу сабабли дарс жараёнларида мавзуни фақатгина гапириш орқали тушунтирмасдан қўшимча жихозлар ( масалан: видеопроектор) орқали мултимедиа ва турли анимациялар орқали ёритилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Шу сабали ҳам давлатимизда таълим сифатини ошириш мақсадида муассасаларнинг моддий – техникавий базасини оширишга катта эътибор қаратилмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар1. DiSalvio, Phillip. “Shifting Landscapes, Changing Assumptions Reshape High-

er Education.” New England Journal of Higher Education. June 11, 2012.2. Goldberg, Jonah. “Innovation vs. Regulation: when entrenched interests face

competition, wealth and opportunity can skyrocket.” National Review. February 26, 2014.

Page 251: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

251

3. Информатика. Компьютерная техника. Компьютерные технологии. / Пособие под ред. О.И.Пушкаря.- Издательский центр «Академия», Киев, - 2001 г.

4. Клименко С., Уразметов В. Интернет: Среда обитания информационного общества // ИФВЭ, МФТИ. - Протвино: РЦФТИ, 1995.

5. Колин К.К. Информационная цивилизация: будущее или реальность? «Библиотековедение». Изд-во РГБ «Пашков дом». М., 2001. № 1.

6. Колин К.К. Фундаментальные основы информатики: социальная информатика. Изд-во «Академический проект». М., 2000.

7. Недорезов,В.Г. Специфика технического знания /Credo №4(16), Теоретиче-ский философский журнал, 1999

8. Образование и XXI век: информационные и коммуникационные технологии. М.: Наука, 1999

9. Ракитов А.И. Философия компьютерной революции. - М.:Политиздат, 199110. Хоц А.Ю., Аксюмов Б.В. Информационная революция в контексте транс-

формации современной культуры // Проблемы философии культуры: Сборник статей. - Ставрополь: Изд-во СГУ, 1999.

Page 252: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

252

YUKSAK MA’NAVIYAT CHASHMASI TOSHMUHAMMAD NIYOZOVICH QORI-NIYOZIY

X.Abdubannayev va R.AchilovaO’zbekiston davlat

jahon tillari universiteti

Mashhur olim va ijtimoiy fan arbobi, o‘zbek sovet maktabining asoschisi va unga bi-rinchi darslikni yaratuvchi, birinchi akademik va O‘zbekiston SSR Fanlar akademiya-sining birinchi rahbari Toshmuhammad Niyozovich Qori-Niyoziy 1897-yilda Xo’jand shahrida kosib oilasida tug‘ilgan.

T. N. Qori-Niyoziy hayotning katta maktabligini bildi, xalqning orasidagi urf-odat-larni, borliqni yaxshi o‘rgandi. U og‘ir, lekin shuhratli yo‘lni bosib o‘tdi. T.N. Qori-Niyoziyning mehnat faoliyati erta boshlandi.

U 1917-yilda 20 yoshida Farg`onada birinchi o`zbеk maktabini tashkil qildi.1920-yilning oxirida barpo etilgan maktabning va o‘qituvchilik kurslari negizida u

Qo`qonda pеdagogika tеxnikumini tashkillashtiradi. Bu esa, shu yillari Farg‘onada pedagogik kadrlarni tayyorlash bo‘yicha muhim markaz sanalardi.

1924-yili pedagogik texnikumning birinchi bitiruvchilari bitirib chiqdi. “Farg‘ona” gazetasi 26-maydan boshlab hamma sonini shunga bag‘ishladi. U gazetada “Bu o‘n uchta bitiruvchi o‘n uch mingta bo‘lsin” deb yozgan edi. Chunki, birinchi bitiruvchi-lar soni o‘n uch kishi – “o‘n uch qaldirg‘och” edi. Gazetada bu qaldirg‘ochlar o‘zbek ta’limini va o‘zbek ilmini olamga olib chiquvchilar ma’nosida yozilgan edi. Bu o‘n uchta qaldirg‘ochni uchishga T.N.Qori-Niyoziy tayyorlagan edi.

U o‘zbeklar orasida O‘rta Osiyo Davlat Universiteti fizika-matematika fakultetiga birinchilardan bo‘lib o‘qishga kirdi va 1930-yili o‘qishni muvaffaqiyatli tugatdi.

1931 yildan 1933 yilgacha universitetning rektori lavozimida ishlaydi.Qori-Niyoziyga o‘zbeklardan birinchi bo‘lib 1931-yili professor unvoni berildi,

1939-yilda esa fizika – matematika fanlari doktori ilmiy darajasi berildi.1939-1943 yillar davomida T.N.Qori-Niyoziy O‘zbekistonning jamoatchilik,

madaniyat, maorif va jamoatchilik hayotida muvaffaqiyatli joriy etgan va kirill yozu-viga asoslangan yangi o‘zbek alifbosini qayta ishlashga rahbarlik qildi.

1946-yildan boshlab T.N.Qori-Niyoziy doimiy ravishda Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish muhandislari instituti oily matematika kafe-drasi mudiri bo‘lib ishladi.

T.N.Qori-Niyoziy o‘zbek matematika terminologiyasi, oliy va o‘rta o‘quv muas-sasalari uchun haqiqiy matematik adabiyotlar asoschisi hamda fan tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis hisoblanadi. Uning uch yuzdan ortiq ilmiy ishlari nashr qilingan, jumladan, fan sohasida olamshumul ixtiro sifatida chuqur tan olingan «Ulug‘bekning astronomi-ya maktabi» monografiyasi 1952-yilda davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Olim 1940-yildan deyarli 10 yil davomida buyuk olim astronom Ulug‘bekning qo‘lyozma manbalarini o‘rgandi va uning ilmiy ishlarining davomiga tadqiqot ishlarini

Page 253: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

253

olib bordi. Bu ishlarning natijasida u Ulug‘bekning astronomiya maktabi to‘g‘risida yirik ilmiy ish yaratdi.

T.N.Qori-Niyoziyning «Ulug‘bekning astronomiya maktabi» nomli kitobi birinchi marta Moskvada 1950 yilda SSSR Fanlar Akademiyasida (rus tilida) nashr qilindi.

Qori-Niyoziy ko‘p monogrаfiya, uslubiy qo‘llаnmаlar vа “Sho‘ro dаvridаgi O‘zbеkistonning mаdаniyati tаriхi” аsаri muаllifi. Olimning аsаrlаri sаkkiz tomli nаshrni tаshkil qildi. Hаr bir sаtr xаlqqа muhаbbаt, uning obodligi, odаmlаr mа’nаviyati, ilm vа mаdаniyatning yashnаshi kаbi tuyg‘ulаrgа boy.

Uni O‘zbеkiston ziyoliylаri oqsoqoli dеb аtаshаdi. T.N.Qori-Niyoziy butun umrini ilm vа mаdаniyatgа xizmаt qilishga bag‘ishlаgаn. O‘zbеkistondа ilm vа mаdаniyatning rivojlаnishi bеvositа Qori-Niyoziy nomi bilаn bog‘liq.

Olim 50 yildаn ortiq bor kuchini xаlqqа xizmаt qilishga bаg‘ishlаgаn. U jаmiyat ij-timoiy vа siyosiy hаyotidа fаol ishtirok etgаn, yoshlаr tаrbiyasigа ko‘p kuch vа quvvаt sаrflаgаn.

1941-yili O‘zbеkiston SSR hukumati tomonidаn Sаmаrqаnd shаhridаgi Аmir Tеmur vа tеmuriylаr Go‘ri Аmir mаjmuаsigа ekspеditsiya tаshkil qilinаdi, shulаrdаn: T.N.Qori-Niyoziy (rаis), M.M.Gеrаsimov (SSSR FА хodimi, аntropolog hаykаltаrosh), profеssor аntropolog L.V.Oshаnin, profеssor shаrqshunos А.А.Sеmеnov vа boshqаlаr.

1937-1940 yillаrdа T.N.Qori-Niyoziy O‘zbеkiston XKK qoshidаgi Fаnlаr qo‘mitаsi prеzidiumining rаisi, O‘zbеkistondаgi SSSR FА filiаli rаisi bo‘lgаn.

1939-1943 yillаrdа – O‘zbеkiston SSR XKK rаisining fаn, mаdаniyat vа sаn’аt bo‘ychа muovini.

1943-yili аkаdеmiklikka sаylаngаn vа 1943-1947 yillаrdа O‘zbеkiston Fаnlаr Аkаdеmiyasi birinchi rаisi bo‘lgаn.

U O‘zbеkiston tаriхiy obidаlаr vа mаdаniyatini himoya qilish Jаmiyati prеzdiumining rаisi muovini, Xаlq univеrsitеtlаri Rеspublikа Kеngаshi rаisi, “Fаn vа turmush” jurnаli muhаrriri vа bir qаtor ilmiy jаmoаt kеngаshlаr vа jаmiyatlаr а’zosi bo‘lgаn.

T.N.Qori-Niyoziy ko‘p xаlqаro kongrеslаr vа simpoziumlаrdа ishtirok etgаn, 1954-yilda Xаlqаro аstronomik jаmiyati а’zosi, 1968-yilda Fаnlаr tаriхi bo‘yichа 12 Xаlqаro kongrеssidа Bosh Аssаmblеyasi а’zosi etib sаylаngаn. Ko‘p chеt el dаvlаtlаridа bo‘lgаn (Yaponiya, Hindiston, Itаliya, Bolgаriya, Аfg‘oniston vа boshqа).

Toshmuhаmmad Niyozovich Qori-Niyozov 1970 yil 17 mаrtidа Toshkеnt shаhridа vаfot etgаn. Buyuk olim hаqidаgi xotirаlаr hаmishа bizning yurаgimizdа sаqlаnib qolаdi.

Page 254: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

254

TOPONIMIYA VOSITALARIDA YOSH AVLODNI MA’NAVIY TARBIYALASH IMKONIYATLARI

(Bulung’ur tumani misolida)

Saidmurodova FarangizSamarqand davlat universiteti 2- kurs talabasi

Qadimdan xalqimiz butun jahon e’tiborini uzining boy tarixi va rangbarang madaniy-ma’naviy merosi, dunyoviy va diniy ilmlar bo’yicha teran tafakkuri bilan o’ziga tort-gan.Yosh avlodni ma’naviy yetuk inson qilib tarbiyalashda boy tariximizni ularning ongiga singdirishdek buyuk vazifa turibti.U“Ta’lim to’g’risidagi,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o’z aksini topgan.Birinchi Prezidenti Islom Karimov aytganlaridek, ”Biz farzandlarimizni Vatan ravnaqi,yurt tinchligi,xalq farovonligiga erishishdek oliy maqsadlarimiz ruhida tarbiyalshimiz,ularni ana shu maqsadlar sari yetaklashimiz ker-ak”.

Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi ma’sul xodimi Maxfirat Zikirova o’z vatani tarixini bilish insonni yuksaltirishdagi ahamiyati va ma’naviy tarbiyasi haqi-daizlanishlar olib borib quyidagi xulosalarga kelgan:”Har bir inson qalbida tug’ilgan joyiga nisbatan muhabbat bo’lishi darkor.Bir faylasufdan so’radilar:” Yashash qiyin bo’lgan bu cho’lu biyobonga qanday sabr qilyapsizlar? U javob berdi:”Agar insonning tug’ilgan joyiga muhabbati bo’lmaganida edi farovon shaharlarga odamlar sig’mas edi”.Farzandlarimizni manashunday ruhda tarbyalashimiz eng oliy vazifamizdir”.1

Bunday ishlarning tadbiqini bolaning yoshlik davridan boshlamoq lozim.Chunki bolaga ta’lim-tarbiyani qanchalik erta berishni boshlasak shunchalik tez samara berishi hayotda o’z isbotini topgan.Hozirgi kunda yoshlarimizda ma’naviy bo’shliqning yuza-ga kelishi natijasida turli oqimlarga qo’shilib ketishi,chet davlatlarga chiqib ketishi,o’z joniga qasd qilishi kabi juda ko’plab muammolarga duch kelmoqdamiz.Hech o’ylab ko’rganmisiz buning asl sababi nimada ekanligini?Ajdodlarimiz o’zlarining aqlu-zakovati,yaratgan bebaho asarlari bilan dunyoni lol qoldirganlar.Demak biz yosh av-lodni shu ruhda tarbiyalashimiz zarur.

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga avvalombor birinchi kelgan kunidan bosh-lab o’z yurtining tarixi,uning obidalari,mashxur insonlari haqida ma’lumotlar berib boshlash lozim.Bu jarayonda“Toponim”lardan foydalanishi yaxshi natija beradi.To-ponim (yunoncha topos-joy,onoma-nom)-joy nomi,geografik nom”2degan ma’nolarni anglatadi.Toponimlar orqali qishloq tarixini,unda kimlar yashagani,qanday madaniy-me’rosiy boyliklar borligini bilib olish lozim.Shuningdek,o’quvchiga o’zi yashab tur-gan mahalla,qishloq,shaharcha haqida qisqa ya’ni bolaning yosh xususiyatlarini inobat-ga olgan holda ma’lumotlar berish joiz.Bundan ko’zlangan maqsad o’zi yashab turgan joyga mehr,faxr tuyg’usi bilan,u yerdan yetishib chiqgan mashxur allomalar haqidagi tasavvurlarini boyitish,shu joyning kelib chiqish tarixini bilib,uni asrab-avaylash kabi his tuyg’ularini shakllantirishdan iboratdir.Mamlakatimiz ko’lamida yoshlar tarbi-1 M.Zikirova.”Vatanparvarlik-oliy fazilat”.-T,2018-yil.2 Qorayev S.”Toponimiya”.-Toshkent, 2006-yil,17-bet

Page 255: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

255

yasiga katta e’tibor berilmoqda.Shuning barobarida har bir mahalla,maktab,oila,har qanday darsning ma’naviyat daqiqalarida, odobnoma,tabiatshunoslik,rasm,o’qish,ona tili darslarida keng qamrovli olib borilishi mumkin.Bulung’ur tumanining turli joylariga o’tkazgan kuzatishlarimizning guvohlik berishicha uning aholisining 85%i o’zlari yashash joyining tarixi,kelib chiqishi,undan yetishib chiqgan mashxur inson-lar haqida qanoatlantiradigan ma’lumotga ega emas. Bu oddiy gap bo’lishi mumkin lekin o’ylab qaralsa juda katta fojiya desak ham mubolag’a bo’lmaydi.Bu maqolani o’qiyotib balki men ham bilmayman deydiganlar ham topiladi va talaygina.Axir inson o’zining vataniga muhabbat qo’ymasa uning ertangi kunini tasavvur qilavering.Nima uchun ayrim kimsalar turli oqimlarga berilib ketmoqda.Masalaning asl sababi ham manashunda.Biz yoshlarimizga har tomonlama yordam ko’rsatmoqdamiz lekin bu ja-rayonni o’sha farzandlarimizning yashab turgan joylariga munosabatini to’g’irlashdan boshlasak,bolaning yoshligidan uning ongigakichik Vatan tuyg’usini singdira olsak u hech qachon turli oqimlarga,vatanga xiyonat qilmaydi,birovlarning aldovlariga ishon-maydi.Chunki u biladiki o’sha biz tushuntirgan buyuk insonlar kabi bo’lishini, mard va jasur insonlarning qoni unda ham oqayotgani,o’zbek degan millat sha’niga hech qachon dog’ tushurmaslik kerakligini ich-ichidan his qilib turadi.

Bulung’ur tumanimizning arzigulik,faxrlanadigan boy tarixi bor.”Bulung’ur tu-manining nomi Bulung’ur arig’idan olingan. Bulung’ur arig’i haqida 2 ta rivoyat bor,birinchisi “Bulung’ur”so’zi mo’g’ulcha “Bulug’ar”,ya’ni-loyqa suvni anglatgan bo’lsa,ikkinchi rivoyatda “Burulg’ur”so’zidan olingan deyiladi.Chunki Bulung’ur arig’i Zarafshon vodiysidagi eng qadimgi ariqlardan biri bo’lib,boshlanishidan oxirigacha 90 km.lik ariq burilib-burilib oqadi.Shuning uchun ariqning nomi “Burulg’ur”so’zidan olingani haqiqatroq bo’lsa kerak. U miloddan avval qazilgan Zarafshon daryosidan suv oladi. Bulung’ur qadimdan “ Buyuk ipak yo’li” ning tugunida joylashganligi iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratganligi tarixdan ma’lumdir. Hozirgi paytda ham bu yerni mahalliy va xalqaro avtomabil, temir yo’l yo’llarining kesib o’tganligi tumanni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Tumanda o’rta asrlarda xonlarning “Bedana ko’rig’i” deb ataluvchi dam oladigan joyi bo’lgan.1451-yilda Samarqand hukmdori Mirzo Abdullo bilan Abu Said qo’shinlari o’rtasida Bulung’ur hududida jang bo’lib,unda Mirzo Abdullo qo’shinlari yengilgach,Abu Said Samarqand taxtini egallagan”3.

Bir necha asrlar davomida Bulung’ur tumanining dovrug’i dostonchilik maktabi bi-lan bog’liq.Unda baxshichilik maktabi shakllangan deb baralla ayta olamiz.Bulung’ur dostonchilik maktabi-Bulung’ur tumani (Samarqand viloyatidagi)ga mansub baxshilar xalqimizning qahramona kurashini ifodalovchi dostonlarini ijro etish bilan mashxur bo’lganlar.Bu maktab repertuaridagi dostonlar soddaligi,o’ta an’anaviy va nisbatan arxaikligi bilan ajralib turadi.18-20- asrlarda yashagan.Aminbaxshi,Muhammadshoir,Chinnishoir,Tovbuzarshoir,Qurbonbek, Sultonmurod,Yo’ldoshbulbul,Yo’ldosh Mul-la Murodo’g’li,Rahimbulbul, Jo’rashoir, Do’styor Xo’jayoro’gli, Xo’janazarbaxshi, Fozil Yo’ldosh o’g’li,Yorlaqab, Beknazaro’g’li kabi o’nlab yirik dostonchilarni bir-lashtirgan bu maktab vakillari Bulung’ur,Jomboy,Payariq,Gallaorol,Zomin,Jizzax

3 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”Davlat ilmiy nashriyoti.Toshkent.2000-2005.245-bet.

Page 256: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

256

atroflarida dostonchilik qilib yurganlar.Ular dostonlarni asosan do’mbira,ba’zan qo’biz jo’rligida ijro etganlar.Bu maktab vakillaridan yozib olingan ”Yusuf bilan Ahmad”, ”Mashriqo”, ”Balogardon”, ”Nurali”, ”Alpomish”, ”Shirin bilan Shakar”, ”Rustam”, ”Murodxon”, ”Zevarxon” va boshqa dostonlar badiiy uslubi jihatidan Bulung’ur dos-tonchilik maktabiga xos xususiyatlarni o’zida mujassam etgan.Bulung’ur dostonchilik maktabi vakillari Farg’ona vodiysidagi o’zbek dostonchilari,jumladan Yangiqo’rg’on tumanidagi Qo’lbuqon dostonchilari ijodining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan.Ayni Bulung’ur tumanida tug’ulib ijod qilgan Bulung’ur dostonchiligining so’ngi va-kili Fozil Yo’ldosh O’g’lini jonajon mamlakatimizda tanimagan inson bo’lmasa kerak.Fozil Yo’ldosh o’g’li 1872-yilda Bulung’ur tumani loyqa qishlog’ida kambag’al de-hqon oilasida tug’ilgan.Uning otasi o’zbeklarning qirq urig’idan bo’lib,dehqonchilik bilan shug’ullangan.Loyqa qishlog’ida kun o’tkaza olmagan Yo’ldoshaka oilasi bilan boshqa hamqishloqlari qatori Chelakka ko’chib boradi.Fozilning ota-onasi boylar es-higida xizmatkor bo’lib ishlaydi.Yo’ldosh ota 1877-yilda vafot etadi.Besh yoshida otadan yetim qolgan Fozil onasi bilan yanada mashaqqatli kunlarda qoladi.Fozil 9 yo-shidan boshlab boylarning molini boqadi,cho’ponlik qiladi.Shu taxlitda 19 yoshigacha dala-dashtda cho’ponlik qiladi.U o’qishga imkoniyat topmadi,savodsiz qoldi.Lekin adabiyotga qiziqdi,mol boqib yurgan kezlarida do’mbira chalishni o’rgandi,mustaqil qo’shiqlar yarata boshladi.25-26 yoshlarida xalq o’rtasida sinovdan o’tib Fozil shoir nomini oldi.U dostonchilkdagi ko’p yillik xizmatlari uchun 1928-tilda O’zbekiston hukumati unga umrbod pensiya tayin etdi.1955-yilning may oyida o’z qishlog’ida va-fot etdi.Uning nomini abadiylashtirish maqsadida Bulung’ur shahar markazida uning qad ko’tarkan haykali barpo etildi hamda qabri atrofida ziyoratgoh tashkil etildi.Hozir-gi kunda ushbu maskanga ko’pgina maktab o’quvchilari hamda ziyoratchilarning keti uzilmaydi.Ushbu dargoh shoirning ijodiga qiziquvchilarni o’z bag’riga chorlab kelmo-qda.Manashunday insonlarning borligi barchamizning, ayniqsa, bulung’urliklarning qalbimizda faxr tuyg’usini uyg’otadi.

Mamlakatimizda ibodat erkinligi qonun bilan mustahkamlab qo’yilganligi mu-nosabati bilan Bulung’urliklar tumanimizning Metan qishlog’i atrofidagi muqaddas qadamjo Xoja Hofiz Merosiy hazratlarining maqbarasi bilan ham faxrlanadilar.Bu-gungi kunda u ko’plab tarixshunos olimlarning e’tiborini tortmoqda. ”Xoja Hofiz Me-rosiy hazratlari aslida Samarqand viloyatining hozirgi Bulung’ur tumanida,qadimda Mitan,keyinchalik(XIV asr ohirlaridan)Sheroz nomi bilan atalgan qishloqda azaldan ma-halliy xalq bilan etnik jihatdan uyg’unlashib,mutanosiblashib ketgan xojalar xonadoni-da dunyoga kelgan,yoshligidan qishloq muhitida yashab,ta’lim-tarbiya olib,keyinchalik Samarqandga kelib,shahar tarbiyasini olib,ma’naviy-ma’rifiy ,madaniy saviyasiga ega bo’lgan shaxsdir.Yoshligidan islom dini tarixini bilishga harakat qildi va e’tiqod bilan o’rgandi.Uning ustozlari Xoja Ahror Valiy va Mahdumi A’zam Dahbediy hazratlari bo’lgan.Xoja Hofiz Merosiy hazratlari kabi Qur’oni Karimni qiroat bilan o’qiy oladi-gan ulamolar juda kam bo’lgan.Shu sababli “Hofizlik”maqomiga ega bo’lishga muyas-sar bo’lgan.Qur’oni Karimni yetti turda qiroat bilan o’qiy olishi musulmonlar orasida unga shuxrat keltirgan.Bu ulug’ zot 16-asr boshlarida bo’lgan jangda shahid bo’lganlar.Qabrlari bolaligi o’tgan qishlog’iga Bulung’ur tumanining Metan qishlog’i atrofiga

Page 257: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

257

qo’yilgan va hozirgi kunda uning atrofida maqbara barpo etilib,ziyoratgoh joyiga aylan-tirilgan.Xoja Hofiz Merosiy hazratidek xalqiga,vataniga,milliy davlatchiligining kelajak rivojiga,islom dini birligi,yaxlitligiga xizmat qilib,butun hayotini,umrini bag’ishlagan ulug’ allomalar-olimu ulamolar unitilmaydi,ma’lum bir davr eslanmasa-da,baribir haq-iqat qaror topadi,Xoja Hofiz Merosiy hazratlaridek buyuk avliyolar nomi albatta yodga olinadi,o’rganiladi,xizmatlari tahlillanib elu yurtga,ahli jamoaga,yoshlarga namoyon etiladi.Bu haqda davlatimiz boshlig’i Mamlakatimiz raxbari Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 2016-yil 18-sentabrida 43-sessiyasi:“Tinchlik,ma’rifat va bunyodkorlik yo’lida hamkorlik”ka bag’ishlangan nutqida:”Buyuk tarixda hech narsa izsiz ketmaydi. U xalqlarning qonida,tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy ishlarida namoyon bo’ladi.Shuning uchun ham u qudratlidir.Tarixiy merosni asrab-avaylash,o’rganish va avlodlar-dan-avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishlaridan biridir”,-deb ta’kidlagani bejiz emas edi”4

Xulosa qilib aytganda, bunday dargohlarga o’quvchilarni olib chiqish ularda tasav-vurning boyishiga,ularga ehtirom ko’rsatish fazilatlarini shakllantirishga amaliy yordam bo’lib xizmat qiladi.Ularning hayot yo’lini tushuntirish orqali esa hech bir ishga oson-lik bilan erishib bo’lmasligi,sabr bilan yondashish,faqat va faqat mehnat,bilim bilan er-ishish kerakligi o’rgatiladi.Og’ir va mashaqqatli yo’lni yengib o’tish kerakligi,natijasi juda yaxshi bo’lishini manashunday buyuk insonlarning hayoti misolida o’rgatish va ularning ong ostiga singdirish orqali ularning ma’naviy bilimini boyitishga erishamiz.Avvalo bunday bilimni berish uchun o’qituvchining o’zi ham ma’lum bir bilimlarni egallagan bo’lishi lozim.Axir bilim beruvchining o’zi ma’lumotga ega bo’lmasa qa-nday qilib yosh avlodni kamol toptirishi mumkin.Yosh avlodni birinchi navbatda o’z vataniga bo’lgan mehr-muhabbatni shakllantira olsak,unda faxr tuyg’usini uyg’ota olsak,hech narsadan qo’rqmaydigan,vatani uchun jonini beruvchi,har qanday yod g’oyalarga qarshi tura oladigan, ruhan tetik,ma’nan baquvvat o’g’il-qizlarni kamol toptira olamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Sh.M.Mirziyoyev.Tinchlik,ma’rifat va bunyodkorlik yo’lida hamkorlik,-Xalq

so’zi gazetasi,-2016,19-sentabr.2.Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.-T.: Ma’naviyat,2008.3.”O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”Davlat ilmiy nashriyoti.Toshkent.2000-20054.Mirzaev T., Sobirov O., Imomov K.,O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi,T.,1980.5.Axadov Sh.,Ziyoratova A.,Xoja Hofiz Merosiy hazratlarining hayoti va faoliyati.-

T.:2018.6. Qorayev S.”Toponimiya”.-Toshkent, 2006-yil7. ”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”,-T.:”O’zbekiston”,2014-y.

4 Axadov Sh.,Ziyoratova A.,Xoja Hofiz Merosiy hazratlarining hayoti va faoliyati.-T.:2018.

Page 258: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

258

INFORMATIKA FANLARINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

M.Siddiqov (FarDU o`qituvchisi)J.Solijonov (FarDU o`quvchisi)

Ta’limli inson o’ziga va o’zgalarga muomalada ularga hurmat bilan qarash,boshqalar mehnatini qadrlash va e’zozlash xususiyatlarga ega bo’ladi. Bunday shaxs ham ta’limli, ham tarbiyalangan deb ataladi. Bunday shaxsning bilim doirasi kengaygan sari, dunyoda, hayotga, jamiyat va davlatga nisbatan munosabati ham takomillashib boradi. U o’z bilimini boshqalarga o’rgatishga va undan ma’naviy ozuqa olish hissiyatlariga ega bo’ladi. Insonda ta’limga nisbatan ehtiyoj, uning takomillashib borishiga intilishi uning madaniy yuksalishini bildiradi. Inson yashagan sari, fanlar rivoji tufayli o’z bilimini hayot bilan bog’lashga, taraqqiyotdan orqada qolmaslikka harakat qiladi.

Inson hayotida uning ta’limi maktabda va undan tashqarida uzluksiz davom etadi. Bu insonning istagi emas, balki hayot talabi. Har bir yangilikni bilishga haqiqiy inson har doim intiladi, bu uzluksiz jarayon. Inson tirik ekan yoshidan qat’iynazar bilimga, bilishga intiladi.

Ta’lim - maxsus tayyorlangan kishilar rahbarligida o’tkaziladigan, o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantiradigan, ularning dunyoqarashlarini tarkib toptiradigan jarayondir.

Tarbiya bola tug’ilganidan boshlab umrining oxirigacha, maktabda, va jamoatchilik ta’sirida shakllanadigan, jarayondir. Ma’lumot - ta’lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda shakllangan dunyoqarashlar majmui hisoblanadi.

Jamiyatimizning ijtimoiy taraqqiyoti va uni harakatga keltiruvchi shaxs tarbiyasi, uning yo’nalishi va mazmuni, jamiyat – shaxs vobastalagi pedagogika fanining asosiy masalasidir. Ushbu nuqtai nazardan pedagogika fani mazmunini zamon talabiga moslashtirish hamda takomillashtirish quyidagi to’rt ijtimoiy zaruratdan iborat:

1. O’zbekiston Respublikasidagi bozor iqtisodiyotiga asoslangan ijtimoiyiqtisodiy zarurat. 2. Uzluksiz ta’lim tizimidagi tub sifat o’zgarishlar. 3. Ta’lim mazmuni takomillashtirishdagi ilmiy-nazariy zaruratlar. 4. Ta’lim jarayonini tashkil etishdagi amaliy-uslubiy zaruratlar.

Pedagogik texnologiyaga - 1972 yilda yapon olimi Sakomota tamonidan asos solingan. Pedagogik texnologiya–o’qitishning qulayligini ta’minlovchi yo’l-yo’riqlar tizimi bilan bog’liq bo’lgan bilimlar soxasidir.(Sakomota)

O’qituvchi o’qitish va o’rgatish, shuningdek, mavjud imkoniyat va sharoitlardan unumli foydalanish uchun mas’ul shaxs hisoblanadi. Bu vazifani bajarish uchun o’qituvchi o’qitish jarayoni hamda o’qitiladigan fanlarning ilmiy va texnik jihatlarini to’liq bilishi lozim. Bundan maqsad shuki, o’qitish uslubi shunday yo’lga qo’yilsin-ki, bunda o’quvchilar o’qitilayotgan fanni to’liq o’zlashtira olishsin.

Page 259: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

259

O’qitish usullarining o’quvchilar talabiga mos kelishini aniqlashda o’qituvchi o’z dasturining quyidagi oltita asosiy tarkibiy qismini hisobga olishi zarur:

1. Rejalashtirish 2. Imkoniyat va sharoitlar 3. Uslublar 4. Faoliyatlar 5. Teskari aloqa 6. Nazorat

O’qitish uslubini aniqlash yo’llaridan biri bu yuqorida keltirilgan oltita omilning har biriga tegishli bo’lgan savollar ro’yxatini tuzishdir. Ta’kidlash joizki, har bir tarkibiy qism talabla-rining to’liq bajarilishini ta’minlash hamda unga amal qilish tanlangan o’qitish uslubining samaradorligini oshiradi.

RejalashtirishO’qitish uslubi quyidagilarni o’z ichiga oladi, ya’ni:

– malakalar va ko’zlangan asosiy maqsadlar tahlili; – guruh tarkibi; – zarur bo’lgan malakalar; – o’rganilishi lozim bo’lgan fanlar; – o’rganishga ruhlantiruvchi omillar; – o’rganish turlari va imkoniyatlari; – ish tajribasi va uning zamonaga mosligi; – guruh a’zolarining tajribalaridan foydalanish va tajriba almashish; – muammolarni aniqlash va echimlarni topishda tajribalarni umumlashtirish zarurati; – o’quv materialini taqdim etish usullariga bo’lgan ehtiyoj; – shartnoma yoki o’qitish tartibini o’quvchilar bilan kelishish zarurati; – kursni tugallaganligi haqidagi hujjat yoki guvohnomaga bo’lgan ehtiyoj.

Imkoniyat va sharoitlar O’qish uchun quyidagi sharoitlar mavjud bo’lishi zarur: – o’quv xonalari; – o’quv qurollari; – audio-video materiallari; – turli model va jihozlar; – amaliy mashg’ulotlar uchun namunaviy qurollar; – mavzuga oid topshiriq va vazifalar; – guruh bo’lib yoki yakka tartibda o’qitish uslublari; – mahalliy sharoitlarda amalga oshiriladigan tadbirlar; – baholash materiallari. Uslublar O’qituvchi quyidagi o’qitish uslublaridan xabardor bo’lishi kerak: – ishni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar berib, o’qitish; – maxsus kompyuter dasturlari yordamida o’qitish; – ma’ruza qilib, o’qitish;

Page 260: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

260

– namoyish qilish va tajriba o’tkazish; – loyiha asosida ishlash; – algoritm va turli tahlil uslublaridan foydalanish; – holatni o’rganish; – rol o’ynash, muhokama qilish va rag’batlantirish mashg’ulotlari; – kompyuter yordamida o’qitish. Faoliyatlar Tanlangan o’qitish uslubi tinglovchilarga quyidagilarni beradimi? – bajaradigan ishlarning mohiyatini tushunish; – olingan bilimlarni uyda yoki tajribada mustahkamlash; – ish bilan bog’liq muammolarni hal qilishda qatnashish va hal qilish yo’llarini topish; – malakalarni oshirish va tajriba almashish; – tajriba qilish, turli muqobil uslublarni qo’llab ko’rish va natija olish; – tahlil qilish va muhokama qilish malakalariga ega bo’lish. Teskari aloqa O’qitish uslubi quyidagi imkoniyatlarni beradimi? – nazariyani amalda sinab ko’rish va amaliyotni nazariya bilan bog’lash; – olingan natijalarni tezlik bilan o’rganish; – muammolarni aniqlash va ularni bartaraf qilish chora-tadbirlarini aniqlash; – o’qitish va ma’lum bir loyihalarda yoki axborot vositalarini taqdim etish vaqtida olingan malakalarni boshqa bir joylardan olingan malakalar bilan taqqoslash. Nazorat qilish O’qitish uslubi quyidagi imkoniyatlar bilan ta’minlay oladimi? – muqobil strategiyalarni qo’llash; – tinglovchilarni maslahatlashish va ko’rsatmalar berish orqali qo’llabquvvatlash; – o’qituvchilar bilan tinglovchilarning o’z maqsadlari va ma’lum bir darajada ish bajarish mezoniga erishishga yordamlashish; – namunaviy mashg’ulotlarni o’qitishning maqsadlari qilib olish;

Kurs dasturi joriy qilingandan keyin o’qituvchi kursning mazmunini yoki uslublarni tekshirish, tinglovchilar, xodimlar yoki boshqa qatnashchilar bilan teskari aloqa o’rnatishga qodir bo’lishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar1. I.Isoqov, S.I.Qulmamatov Informatikani o’qitishda innovatsion texnologiyalar2. Suyunov Ilhom. Informatika ta’limiga yangicha yondashuv asosida ta’lim

texnologiyalaridan foydalanish. Guliston–2017y3. D.N.Xamroyeva. “Informatika o`qitish metodikasi” kursi bo‘yicha ta’lim

texnologiyasi. Navoiy - 2016y

Page 261: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

261

YOSHLARIMIZ ONGIDA MA’NAVIY QADRIYATLARIMIZNIRIVOJLANTIRISHDA O’ZBEK ADABIYOTINING O’RNI

To`laganova Nigora (Nizomiy nomidagi TDPU Termiz filiali talabasi)

Inson yaratganning amri bilan qaysi yurtda, qaysi qaysi diyorda tug’ilishidan qat’iy nazar unga o’sha joy Vatan, Ona diyor hisoblanadi. Bu vatanda uning o’zi, avlod-ajdodi, xalqi bilan bir qatorda bu xalqning an’ana va qadriyatlari ham shakllanadi. Bu qadriyatlar zamirida o’sha xalqning tili, dini va madaniy merosi, ma’naviyatini mujassam etadi. Inson, insondagi beqiyos kuch-qudrat, g’ayrat-shijoat, jasorat, maqsad, orzu-intilishi mana shu diyor Ona vatan bag’rida uyg’onadi. Xalqimizda “Istiqboling porloq, toleing baland bo’lsin» degan naql bor. Bu naqlni o’sib kelayotgan yosh avlodga nisbatan ham ishlatiladi. Chunki ular yurtimiz ertasi kelajagi hisoblanadi. Yurtimizda yoshlar istiqboli uchun juda katta ishlar amalga oshirilmoqda, jumladan, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek “Kelajakda O’zbekiston yuksak darajada taraqqiy etgan iqtisodi bilangina emas, balki bilimdon, ma’naviy jihatdan yetuk farzandlari bilan ham jahonni qoyil qoldirishi lozim” deya bot-bot takrorlaganlar.

Darhaqiqat, bu so’zlarni har safar eshitganimizda vatanimiz, yurtimiz oldidagi har bir insonni burchi bir bora yodiga tushishi bejiz emas. Yoshlarimizning bilim salohiyatini yuksaltirishda, ularning qobilyatlarini yuksaltirishda o’qituvchilarning roli beqiyosdir. Allomalarimizdan biri «Maktabga endigina kelgan go’dak xuddi bir urug’dir –bu urug’ni qanday joyga ekish, ya’ni hosildor mo’l tuproqqami yoki qattiq toshloq yerga o’tqazish, uni parvarish qilish o’qituvchini vazifasidir» deya ta`kidlaganlar. Shu jumladan, o’zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri, o’zbek romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriy ham o’z asarlarida xalqimizga xos ma’naviy qadriyatlarimizni yaqqol aks etdirgan. Uning «O’tgan kunlar», «Mehrobdan chayon» kabi romanlarida Chor Rossiyasi davrida xalqimiz boshiga tushgan og’ir kunlar haqida yozilgan bu asarlarni o’qiganda asar qahramonlarining tabiatida bir-biriga bog’liqlik, yaqinlik bo’lsa-da, lekin baribir badiiy yondashuv umuman boshqacha. Bu asarlar millatning shakllanishidagi, o’zini tarixan anglab yetishdagi roliga, inqiloblar vaqtining yodgorliklari bo’lganiga ko’ra bu asarlar jahon adabiyoti sahnasida yonma-yon turadi desak mubolag’a bo’lmaydi. «O’tgan kunlar» romanining bosh qahramoni Otabek va Kumushning tarbiyasi, odob-axloqida o’zbek xalqining qanchalik millatparvar, soddadilligi yaqqol sezilib turibdi yoki ularning ota-onasini olaylik adib nima uchun Kumushning otasini Mirzakarim qutidor deb atagani bejizga emasdir. Keling, qutidor so’ziga biroz to’xtalaylik, balki o’sha paytda qutidorlik lavozimi bordir, ammo biz bu so’zni ramziy ma`noda Kumush deya atalmish bir javohirni saqlanadigan sandiq deya atashimiz mumkin. Haqiqatdan ham Kumushning oshiqlari ko`p, lekin unga har tomonlama munosib Otabek loyiq ko’riladi. Kumushga yetisholmagan ba`zi bir tuban insonlar sababli ularning qismati achinarli yakun topadi. Adibning ikkinchi romani “Mehrobdan chayon» asarida ham sovet hukumatining olib borgan qatag’on siyosati va undan jabr ko’rgan Turkuston xalqining o’tmishi qanchadir miqdorda yoritib berilgan. Asarda Anvar va Ra’no, Solih mahdum va boshqa qahramonlar orqali xalqimiz boshidan kechirgan og’ir kunlar haqida samimiy va sodda tilda bayon etilgan. Bu asar kirib bormagan o`zbek oilasi kamdan kam topilsa kerak. A.Qodiriy bu asrning bosh qahramoni Anvar orqali uning tug’ilishi, hayoti, tarbiyasi bilan xalqimizning o’tmishini yoritib berishga harakat qilgan va bunga erishgan

Page 262: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

262

deya ham aytolamiz. Yoki uning do’sti Sultonalini olaylik. U do’sti uchun hatto jonini ham ayamaydi. Bu asarda ijobiy qahramonlar bilan bir qatorda Solih mahdum singari salbiy qahramonlar orqali ham ba`zi insonlarning qanchalik tubanlashib ketganligini ko’rishimiz mumkin. To’g’ri, Anvarning shu darajaga yetishishiga mahdumning ham xizmati beqiyos, ammo Solih mahdum juda ham ziqna inson bo’ladi, o’qitayotgan bolalarining savodi chiqqach, ya’ni maktabni tugatib ketayotganida o’qituvchisiga bosh-oyoq sarpo qilishi shart, aks holda u bergan ta’limiga rozi bo’lmaydi. O’z uyida ham issiq non yopdirmaydi, payshanbalik kunlaridan yig’ilgan nonlar bir haftalik yukni ko’targan. Bularning hammasiga maylik-u, lekin shu sarpolarning bittasini ham ustiga olib kiymaydi, o’sha o’zining mahalladoshlari aytganidek moltopar kiyimini almashdirmaydi. Balki o’ylarsiz, ko’p kitob o’qigan bilimli insonlar ma’naviyatli, xalq dardi bilan yashaydigan fidoyi inson bo’lishi kerak, haqiqatdan ham ilmli inson har jihatdan mukammal bo’lishi mumkin, ammo hayot uni shunday tarbiya qilib qo’ygan bo’lishi ham mumkin-ku. Mahdum yoshligidan otasiz, singlisi va onasi bilan juda ham og’ir hayot kechiradi. Tirikchilik dardi bilan maktabdorlik qilib oilasini boqadi, u maktabiga o’quvchi yig’ish uchun qo’lidan kelgan barcha ishlarni qilishga tayyor bo’ladi. Yoshlikdagi mana shu qiyinchilik uni hozirda shunday bo’lib qolishiga sababchidir balki, lekin Anvar ham xuddi shunday qiyinchilik va yetimlikda katta bo’ladi, uning og’asi Qobil bilan solishdirganda ularning farqlari birmuncha seziladi, aka-ukalarning fe’l-atvori, dunyo qarashi bir-biriga o’xshashi mumkin, lekin ilmli inson ma’naviyat bulog’idan suv ichgan uning go’zalligidan bahramand insonlardir. Anvar esa xuddi shunday insonlar safida turadi. Yoshlarimiz ongida, qalbida milliy va ma’naviy qadriyatlarimizni o’sdirib, kamol topdirishda badiiy adabiyotlarimizning o’rni beqiyosdir. Ma’naviy qadriyatlarimizni xalqimizning, ajdodlarimizning yozgan kitoblari, yaratgan asarlari, bino qilgan inshootlari zamirida mujassamdir. Binolarga naqqoshlar tomonidan solingan har bitta naqsh zarhallarida mehnatkash xalqimizning tarix o’tmishlari aks ettirilgan. Yoki shoir-u mutafakkirlarimiz yozgan asarlarining har satrida xalqimizning ma’daniyati, urf-odatlari, tarix o’tmishlari bitilgan. Bu kitoblarni o’qigan inson uni yana qo’liga olib qaytadan o’qiganda ham unda ishtiyoq bir zarra ham kamaymaydi, har safar qayta o’qiganda undan yangicha ma’naviy ozuqa oladi desak mubolag’a bo’lmaydi. Hozirda yoshlarimizning kutubxonalarga borib yoki o’zlari shaxsiy kitoblar olib o’qishlari anchagina kamayib qolgan. Mobil telefonlar, internet yoshlarimiz ongiga salbiy ta’sir qilmoqda. Internet yoki telefondan kitob o’qiyapman deb o’zlarini oqlaydigan yoshlarimiz ham topiladi. Kitobni o’qiganingizda uning asl mohiyati nimada shoir bu asari bilan nima demoqchi ekanligini faqatgina uning o’zini o’qiganingizdagina his eta olasiz, shundagina yozuvchi, shoirning nimani yozganining yuragiga kirib yetasiz uni his etasiz, anglaysiz Yoshlarimizni qanchalik kitobga oshno qilsak ularda shuncalik o’z vataniga, xalqiga bo’lgan mehr, sadoqat, g’urur kabi xislatlar mujassam bo’ladi.

Vatanimiz ravnaqi, xalqimiz farovonligi, millatimiz tinchligi uchun shu yurtda yashaydigan har bir inson ma`suldir. Zero, kelajagimiz o’z qo’limizda.

Page 263: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

263

ADABIY TA’LIMDA KONSTRUKTIVIZM NAZARIYASI MOHIYATI

Ubaydullayeva Umida Abdushukur qizi, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti

I bosqich magistranti

Mamlakatimizning bugungi ta’lim tizimida milliy tajribalardan chekinmagan holda jahon ta’lim tizimi andozalarini o‘qitishga tadbiq etish masalasi asosiy vazifalardan biri bo‘lib turibdi. Ta’limni tashkil etishda turli nazariyalardan foydalaniladi: konstruk-tivizm, behiviorizm kabi. Ta’lim natijasining samarali bo‘lishi uni qay darajada mu-kammal tashkil etilishiga bog‘liq. Bugungi ta’lim tizimida konstruktivizm nazariyasi g‘oyalaridan keng foydalanilmoqda.

Adabiy ta’limda konstruktivizm nazariyasi XX asrning birinchi yarmida Piaje, Vigotskiy tadqiqotlari asosida paydo bo‘lgan. “Konstruktivizm” inglizcha “construct”-“yaratish, qurish” degan ma’noni bildirib, bu nazariya o‘quvchi bilimni o‘zi yaratishi kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. Bu nazariyaning mazmuni J.Piajening “Kognitiv rivojlanish nazriyasi”, L.S.Vigotskiyning “Eng yaqin rivojlanish sohasi nazariyasi”, J.Brunerning “O‘rganishni kashf etish- Discovery learning” nazariyasi kabilarda aks etgan. Konstruktivizmning asosiy qoidalari quyidagilar:

- O‘quvchi ta’lim jarayonida o‘z tushunchalarini o‘zi yaratishi kerak;- Bilim tashqaridan qabul qilinmaydi;- Mavjud bilim va o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan bilim o‘zaro munosabatga kirishi-

shi kerak. Ular bir-biridan uzoq bo‘lmasligi lozim.Shvetsariyalik psixolog Piajening fikriga ko‘ra, ta’limda o‘zlashtirish samarali

bo‘lishi uchun, birinchidan, har qanday insonni muvozanat (equilibrium) holatidan chiqarish kerak. O‘quvchi “E, men buni bilmas ekanman” deyishi kerak. Ikkinchidan, yangi bilim mavjud bilimlarga asoslanishi kerak. Masalan, Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni” dostonini o‘tishdan oldin Hindiston haqidagi tasavvurlarni tekshirish kerak. Shuningdek, Piaje yangi bilim olinayotganda eski bilimlar yangisiga moslashishini va mavjud bilimga yangi bilimlar qo‘shilganda ortga qaytib, mustahkamlash zarurligini ta’kidlaydi.

Konstruktivizm nazariyasida uchta oqim mavjud bo‘lib, bular:• Ekzogen konstruktivizm: bilimning maqsadi – tashqi dunyoni rekonstruksiya

qilish;• Endogen konstruktivizm: bilim – oldingi sxemalarning abstraksiyalashuvi va

rivojlanishi natijasi; • Dialektik konstruktivizm: bilim – ijtimoiy muloqot va muhit bilan aloqaga

kirishish natijasi.Konstruktivizm o‘quvchiga qaratilgan ta’lim bo‘lib, bu nazariyada o‘rganishga

da’vat qiladigan vaziyatlar yaratish muhim sanaladi. Bunda darsning maqsadi ma’lumot uzatish emas, o‘quvchilarga manipulyatsiya va muloqot orqali bilim hosil qilishga im-kon yaratishdan iborat bo‘ladi. O‘qituvchilar o‘z e’tiborlarini faktlar va o‘quvchilarda yangi tushunchani shakllantirish o‘rtasidagi aloqaga qaratadi. O‘qituvchilar o‘zlarining

Page 264: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

264

o‘qitish strategiyalarini o‘quvchilarning reaksiyasiga moslashtiradi. Shuningdek, o‘quvchilarning tahlilga, izohlashga va axborotni gapirib berishga bo‘lgan qobiliyat-larini qo‘llab-quvvatlaydilar. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu nazariya integratsi-yalashgan va yirik konsepsiyalarga asoslangan o‘quv dasturlariga tayanadi. Ya’ni, konstruktivizm standart o‘quv dasturlaridan qutulishga undaydi. Buning o‘rniga u o‘quvchilarning boshlang‘ich bilimlariga moslashtirilgan individual dasturlarni taklif qiladi. U shu bilan birga muammoni hal qilishning amaliy metodlariga alohida e’tibor beradi. Bu esa bizda mavjud o‘quv dasturlarini qayta ishlash va xalqaro standartlarga moslashtirishni taqazo qiladi.

Konstruktivizm ballarni va testlarni tugatishga chaqiradi. Baholash o‘quvchilar o‘zlarining muvaffaqiyatlarini baholash imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun xizmat qilishi lozim, deb qaraladi. Bu nazariyada o‘rganish jarayoni 3 ta asosiy jihatga asoslanadi:

1. O‘rganish- ijtimoiy jarayon.2. O‘rganish- kontekst (muhit)ga bog‘liq jarayon.3. O‘rganish- metakognitiv jarayon. Metakognitiv – o‘rganishni tushunish, ya’ni o‘quvchi “Men qanday qilsam yaxshi

o‘rganaman?” degan savolga javob bera olsa ta’lim natijasi samarali bo‘ladi. Masalan, kimdadir eshitish, kimdadir ko‘rish, yana kimdadir yozib olish orqali eslab qolish va o‘rganish rivojlangan bo‘ladi.

Konstruktivizm nazariyasining milliy metodikamizga tadbiqi o‘quvchilarning mus-taqil fikrlash kompetensiyalarini rivojlantirishga, egallangan bilim va ko‘nikmalarni amaliy hayotda qo‘llay olishini ta’minlashga xizmat qiladi. Ya’ni o‘quvchi bilimni shunchaki egallamasdan, uni tushunib o‘rganadi va o‘rganganlarini real hayotdagi no-tanish vaziyatlarda ham bemalol qo‘llay oladi. Demak, fanni o‘rganish fan doirasidan tashqariga chiqadigan tafakkurni rivojlantirishga olib kelishi lozim. Bunda o‘quvchi dars jarayonida o‘qituvchidan ko‘ra faolroq bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, ta’lim jamiyatni rivojlantiruvchi asosiy kuch, vosita ekan, uni jahon talablariga moslashtirishimiz o‘ziga ishongan, vatanparvar yoshlarni tarbi-yalashda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:1. Bruner J. “The act of discovery”, 1961.2. Vigotskiy L.S. “Thought and language”, 1962.3. Vigotskiy L.S. “Mind and society: The development of higher psychological

processes”, 1978.4. http://www.simplypsychology.org/piaget.html.

Page 265: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

265

ПРЕИМУЩЕСТВА УМНЫХ ДОСОК (SMART BOARDS) В КЛАССЕ

Усманалиев Хусниддин Муроджон углиУззбекский государственный университет мироввых языков

Аннотация:В этой статье рассматриваются наиболее полезные преимущества

использования интеллектуальных досок в процессе обучения. Это может помочь молодым учителям собрать больше информации о том, как использовать их в своей карьере.

Ключевые слова:SMART доски, визуальные ученики, интерактивное обучение, интерактивные

доски, взаимодействие между студентами.Проще говоря, умные доски (smart boards) представляют собой сложную за-

мену традиционного оверхед-проектора. За прошедшие годы эта передовая тех-нология оказалась популярной для студентов всех возрастов. Интерактивная до-ска превращает типичный класс в увлекательную учебную среду. Он обогащает классные комнаты несколькими способами, предоставляя руки для совместной работы и создавая идеальные условия обучения.

Есть несколько преимуществ использования интерактивной умные доски в классной комнате. Вот 8 главных преимуществ этой передовой технологии в сфере образования.

1. Обеспечивает гибкость:Интерактивные доски позволяют отображать различные виды мультимедиа,

включая фотографии, иллюстрации, карты, графики, игры и видео. Эти инструменты не только обогащают опыт работы в классе, но и помогают расширить природу контента, который можно использовать в процессе обучения. Кроме того, умные доски делают обучение более динамичным благодаря различным формам представления информации.

2. Улучшенный опыт преподавания / обучения:Умные доски предоставляют учителям новые способы обучения, а ученикам

- учиться. Эти инструменты поддерживают широкий спектр стилей обучения. Например, визуальные ученики могут наблюдать, как их преподаватели используют доски для проецирования визуальных элементов, в то время как аудио-слушатели могут слушать и обсуждать. С другой стороны, доски снабжены сенсорным экраном, который позволяет тактильным ученикам касаться доски и взаимодействовать с ней.

3. Взаимодействовать и делиться:Интерактивный характер умных досок дает учащимся возможность делиться и

участвовать в учебном процессе. Интерактивность предоставляет платформу для студентов, чтобы продемонстрировать свое понимание предмета посредством прикосновения, рисования и письма. Каждый учащийся имеет возможность принять участие или внести свой вклад в презентацию и / или обсуждение с

Page 266: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

266

помощью тетрадей и планшетов. Кроме того, доски обеспечивают быструю оценку, благодаря которой учащиеся могут получить немедленную обратную связь. Преподаватели и студенты могут определить индивидуальные сильные и слабые стороны в различных предметных областях и выделить области / темы, которые требуют большего внимания или анализа.

4. Низкие эксплуатационные расходы:Умные доски аккуратны и просты в использовании. Нет проблем очистки

или обслуживания доски. Данные на экране могут быть изменены с помощью специального инструмента выделения или пера. Нет необходимости использовать негигиеничные меловые или маркерные ручки.

5. Доступ к онлайн-информации и инструментам:Доски SMART позволяют учащимся легко получить доступ к богатой

базе данных онлайн-ресурсов. Учителя могут использовать широкий спектр источников информации в Интернете, таких как базы данных знаний, онлайн-видео и новостные материалы, чтобы подкрепить свои уроки. Учащиеся также могут быстро получить доступ к широкому спектру мощных инструментов и ресурсов для проведения исследований и дополнения своих обычных учебных материалов.

6. Идя в зеленый цвет:Интерактивные доски также являются экологически чистыми. Они предлагают

учителям совершенно другой способ представления информации студентам, что устраняет необходимость в письме, печати или фотокопировании. Что способствует устранению отходов и загрязнения от чрезмерного использования бумаги и чернил.

7. Технологическая интеграция:Платы SMART позволяют интегрировать различные технологии для улучшения

опыта обучения. Например, к доске можно прикрепить такие инструменты, как микроскопы, камеры для документов, камеры или видеокамеры, чтобы помочь в обучении. Также возможно интегрировать интерактивные средства обучения с широким спектром программных приложений.

8. Связь:Интерактивные доски позволяют подключаться в разных местах; создание

идеальной среды для совместной работы и дистанционного обучения. При использовании умных досок учащиеся показывают, как улучшить взаимодействие между учениками и повысить общее участие в уроке.

В целом, включение умных досок в учебную среду может изменить способ преподавателей делиться знаниями с учениками и в то же время упростить процесс обучения для учащихся. Студентам будет легко заниматься с уроками и лучше понимать общий урок. Это идеальный инструмент для любой обстановки в классе. Сфера образования нуждается в такой технологии, чтобы студенты, учащиеся и преподаватели продолжали расти в своей области.

Page 267: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

267

ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА:1. Демирбек М., Йилмаз Э., Тамер С. (2010). Перспективы преподавателей

второго языка. Об использовании развивающих игр. Общественные и поведен-ческие науки, 9,717-721.

2. Эфенди, E (2013). Использование социальных сетей в образовательных ком-пьютерных играх на основе изучения иностранных языков. Общественные и по-веденческие науки, 9,1497-1503

3. Сораяизеазар А. (2012). Влияние игр на стратегии изучения словарного за-паса учащихся EFL. Международный журнал прикладных и фундаментальных наук, 1 (2), 252-256.

Page 268: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

268

MNEMOTEXNIKA VA UNING RIVOJLANISH TARIXI

Xasanova O.Q. (FarPI o`qituvchisi)Xolto`rayev K. (FarPI talabasi)

Mnemotexnika so`zi grekcha „mnémóē“(xotira va eslash) va „téchnē“ (san’at) so`zlaridan olingan bo`lib, xotirani san’at darajasiga ko`tarish ma’nosini beradi. Mnemotexnika tushunchasi greklarning xotira ilohasi Mnemosyne nomidan olingan. Sh.Rahmonov va I.Sattiboyevlar o`zlarining “So`z yodlash sirlari” nomli kitoblarida mnemonikaga “…o`xshashlik va bog`liqlik asosida xotira hajmiga kengaytirish va ker-akli ma’lumotlarni eslab qolish uchun ishlab chiqilgan maxsus uslublar to`plamidir. Bunda yangi noma’lum bo`lgan tushunchalar inson ongida allaqachon ma’lum bo`lgan ma’lumotlar bilan bog`lanadi va natijada yangi ma’lumotni eslab qolish osonlashadi.” 1 deb ta’rif beradilar.

Mnemotexnikalar eslash va yodda saqlash uchun yordamchi vositalar hiso-blanib, o`rganilayotgan yoki o`rganilgan ma’lumotlarni xotirada uzoq saqlash hamda o`rganilayotgan narsani tezroq yodga tushirishga yordam beradi. Mne-motexnikalar o`rganilishi lozim bo`lgan ma‘lumotlarni xotiramizda mavjud bo`lgan ma’lumotlarimizga assotsatsiya qilish, oddiy so`zlarga aylantirish yoki rasmlar, eslab qolish usullari yordamida tez yodga tushirish texnikasidir.2

Xotira san’atining o`ylab topilishi miloddan avvalgi 556-468-yillarga borib taqa-ladi. Ushbu davrda xotira san’ati haqidagi ma’lumotlar notiq Cicero va lirik shoir Simonides von Keosning qarashlarida paydo bo`ladi. Cicero o`zining mnemonikaga bag`ishlangan asarida bu texnikani joy va rasmlar bilan bog`lab tasvirlaydi. Simonides esa o`z texnikasining asosi sifatida narsalar hamda g`oyalarni unga bog`liq bo`lgan hudud va joylar bilan bog`lash orqali xotirada saqlashni tushuntiradi. Xatto Simo-nidesning “Loci” metodi bilan bog`laydigan anekdot ham mavjud bo`lib, anekdotda Simonidesning bayramona kechki ovqatga taklif qilingani, lekin bazmning fojiyaviy yakun topgani haqida gap boradi. Bayram kechasi barcha mehmonlarni uy qulab bosib qoladi, ularni ichida faqat Simonidesgagina tirik qolish nasib etadi. Keyinchalik Simo-nides o`lganlarning o`tirgan joylarini ko`z oldiga keltiradi. Chunki u barchaning qay-erda o`tirganini eslab qolgan bo`ladi. Shundan so`ng uning qarashlari natijasida mne-motexnikada „Loci“ metodi yuzaga keladi. „Loci“ so`zi grekcha „lokation“ so`zidan olingan bo`lib, „joylashish“ degan ma’noni bildiradi. Bu xotira san’ati antik davr Rim notiqligiga tegishli bo`lib, chunki bu davrda Rimda notiqlik san’ati juda rivojlangan edi. Notiqlar esa xotiralarini kuchaytirishga muhtoj edilar.3

Simonidesdan so`ng mnemotexnikaga murojaat qilgan antik davr olimlari qatoriga

1 Sh.Rahmonov,I.Sattiboyev. So`z yodlash sirlari. Istiqlol nuri. T.: 2015. 9-bet2 Mnemotechnik[online], c 2018, abgerufen am 3. 10. 2018 unter: http://de.wikipedia.org/wiki/Mnemotechnik>

3 YATES, Frances A. Gedächtnis und erinnern: Mnemonik von Aristoteles bis Shakespeare, Edition: 6, Akademie Verlag, 1999,405 S., ISBN 3050035307. S. 11-14

Page 269: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

269

Hippias (mil.av. 5 asr) va Aristotel(mil.av. 384-322 yillar)larni misol qilib keltirish mumkin. Rimda notiqlik gullagan davrini bevosita mnemotexnikaning ham gulla-gan davri deb ko`rsatish mumkin. Mnemotexnika notiqlik san’ati darslari doirasida o`rgatilgan va ko`pincha sud nutqlarida qo`llanilgan. Keyinchalik mnemotexnika un-utila borgan.

XII asrga qadar mnemotexnika deyarli unutib yuborilgan edi. Uning qayta yuzaga kelishida noma’lum muallif tomonidan yozilgan “Ad Herennium” nomli asar alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Shu paytdan boshlab mnemonika yana notiqlikning bir qismi sifatida o`qitila boshlandi.

XV asrga kelib esa antik davrdagi mnemotexnika yana rivojlantirila boshlandi. Av-vallari asosan “loki” metodidan foydalanilgan bo`lsa, bu davrga kelib uning yoniga assotsatsiyaga asoslangan yordamchi vositalar, hayvon yoki inson tanasidan foydalan-ish ham boshlandi. Harflar va sonlar bilan ma’lumotlarni bog`lash usullari paydo bo`la boshladi.

XVII asrdan keyin esa mnemotexnikaning mashhurligi yana pasaya boshladi. Faqatgina XX asrning ikkinchi yarmiga kelibgina, yana qayta yuzaga chiqa boshladi. Bu davrga kelib, mnemotexnikaning doirasi yanada kengaydi. Uning imkoniyatlari o`rganish psixologiyasi hamda miya tuzilishini o`rganish borasidagi tadqiqotlar doira-sidan o`rin olib, avvalgidan ham qiziqroq darajaga ko`tarila boshlandi. Bugungi kunda esa mnemotexnikadan turli o`rganish jarayonlarida, ko`pincha katta hajmdagi va o`zaro bog`lanmagan ma’lumot va faktlarni eslab qolish uchun qo`llanilmoqda. Ayniqsa ular-ni chet tillarni o`rganishda yordamchi usul sifatida qo`llash doirasi kengayib bormo-qda. “…mnemonika uslubi chet tillarni o`rganayotgan o`quvchilar uchun juda qo`l ke-ladi. Zero, bugungi kunga kelib, o`quvchilarning oldida turgan eng katta muammolar – yangi so`zlarning yod olishning zerikarli ekanligi, katta miqdordagi so`zlarni qisqa muddat ichida yod olishga to`g`ri kelishi va allaqachon yodlangan so`zlarning xotirada uzoq muddat saqlanmasligidir.”4

Nemis tilidagi asarlar orasida H.Shperberning „Mnemotechniken im Fremd-sprachenerwerb“ asari mashhur bo`lib, bu asarda ham mnemotexnikaning tarixi haqida shunga yaqin fikrlarni bildiradi: Mnemotexnikadan odatda siyosatchilar o`z nutqlarida, aktyorlar uzun monologlarida foydalanganlar. Aristotelning xabar berishicha, notiq va tragediya shoiri Teodektes mnemotexnikadan ko`p foydalangan. O`rta asrlarda Rim imperiyasi ikkiga bo`linib ketganidan keyin, mnemotexnika haqida umuman unutib yu-borilgan. VIII asrda yana paydo bo`la boshladi, lekin o`rganish sohasiga kirib kelmadi. XII asrda mnemotexnikaning antik manbalari yana balqib chiqa boshladi. Aristoteln-ing xotira nazariyasi Albertus magnus hamda uning shogirdi Tomas von Aquin tomoni-dan etik-diniy sohaga moslashtirildi. XV asrga kelib mnemotexnikalarni rasmlar, ta’na a’zolari va alifboni vizuallashtirish orqali qo`llana boshlandi. XVII asrdagi reformatsi-yadan keyin yana bir bor yuqori bosqichga ko`tarildi, professorlar tomonidan keng o`rganila boshlandi. Buning sababi Bibliyani yod olishning oson yo`llarini yaratish edi.

Mnemotexnikalar tizimi antik davrdagidan hech qancha farq qilmasdi. XVIII – XIX

4 Sh.Rahmonov,I.Sattiboyev. So`z yodlash sirlari. Istiqlol nuri. T.: 2015. 12-bet

Page 270: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

270

asrlarda ulardan foydalanuvchilar doirasi juda tor edi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab mnemotexnikalar yana eslab qolishning sevimli vositalariga aylana boshladi va xotiraning empirik tadqiqotlarida asosiy prinsip, aniqlik hamda interaksiya sifatida ko`rsatiladi. Bugungi kunga kelib 2500 yoshdan oshdi va uning rivojlanishiga qaramas-dan asosiy prinsiplari o`zgarmadi. Bugungi kunda mnemotexnikalarning qo`llanilishi tushunchani kodlashga aloqador bo`lib, o`rganilayotgan ma’lumot haqida yaxshiroq tasavvur qilishga olib keladi. Bu texnikani ayniqsa chet tilini o`rganish jarayoni ko`p yodlashni talab qiladigan hollarda taklif qilinadi.

Mnemotexnikani yoritishdagi asosiy tushuncha xotira hisoblanadi. Nemis tadq-iqotchisi H.Shperber mnemotexnika borasidagi turli nazariyalarni keltirib o`tadi.5 U Platondan tortib Jon Lokke singari zamonaviy xotira tadqiqotchilariga bo`lgan olim-larning fikrini o`rganib chiqadi. Uning qayd etishicha, Jon Lokke xotirani “bizning g`oyalarimizni saqlovchisi” deb ta’riflaydi.

Bugungi kunda nemis tadqiqotchilari Shiffrin und Atkinsonlarning tadqiqot-lari o`quv jarayonini tushunishda mnemotexnikaning katta ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanadi. Ularning tadqiqotida xotiraning 3 turi haqida so`z boradi: ultra qisqa xoti-ra, qisqa xotira hamda uzoq muddatli xotira.

Mnemotexnika yordamida o`rganilganda ikkala miya yarimshari ham faollashadi, chunki konkret va abstrakt (verbal) ma’lumotlar mnemonik “rasmlar”ga bog`langan bo`ladi. Shunga ko`ra assotsatsiyalar yuzaga keladi. Ularning yordamida avval saqlan-gan ma’lumotga tez murojaat qilish imkoniyati yuzaga keladi. Bunday assotsatsiyalar-ni yaratishning turli usullari mavjud.6

H.Shperberning yozishicha, “…ma’lumotlarni muvaffaqiyatli kodlash, bog`lash va qayta chaqirish uchun turli hal qiluvchi xususiyatlar mavjud. Bular avvalambor konkretlilik, o`zaro bog`liqlik, jonlilik, g`alatilik, rang, xissiyot, muallif tomonidan yaratilgan va avvaldan mavjud bo`lgan assotsatsiyalar, vizuallashtirish hamda verbal-lashtirish hisoblanadi.”7

Mnemotexnikaning chet tilini o`rgatish jarayoniga kirib kelishi natijasida, cheksiz ma’lumotlarni eslab qolish bir qancha osonlashdi. Til o`rganish jarayonining samarasi oshdi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Sperber, Horst G. (1989): Mnemotechniken im Fremdsprachenerwerb – mit

Schwerpunkt „Deutsch als Fremdsprache“. München: Iudicium Verlag.2. Jung, Lothar (2001): 99 Stichwörter zum Unterricht. Deutsch als Fremdsprache,

Ismaning: Hueber.

5 Sperber, Horst G. (1989): Mnemotechniken im Fremdsprachenerwerb – mit Schwer-punkt „Deutsch als Fremdsprache“. München: Iudicium Verlag. S. 59-616 Jung, Lothar (2001): 99 Stichwörter zum Unterricht. Deutsch als Fremdsprache, Ismaning: Hueber. Unter: http://www.hueber.de/wiki-99-stichwoerter/index.php/Mnemotechniken (Stand: 13.10.2014)7 Sperber, Horst G. (1989): Mnemotechniken im Fremdsprachenerwerb – mit Schwer-punkt „Deutsch als Fremdsprache“. München: Iudicium Verlag. S.73-86

Page 271: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

271

« YOSH O`QITUVCHILAR HAFTALIGI» NI TASHKIL ETISH BO`YICHA TAVSIYALAR.

Xudayberganova Qarshig’ay

(Kogon tuman 1-umumta’lim maktabi)

Dunyoda ikki xil kasb egasi borki , ularning xato qilishga haqqi yo`q. Bu shifokor va o`qituvchi. Biri insonning jismoniy salomatligini, yana biri esa ma’naviy salohiyatini mustahkamlaydi. Ularning yutug`i - davr yutug`idir.

“ Poydevorni qiyshiq quyarkan me’mor , to bino bo`lguncha qiyshiqdir devor”, degan naql bor xalqimizda . Boshlang`ich ta’lim barcha ta’lim turlarining asosiy poydevoridir. Bu pallada biz, o`qituvchilar asal yig`ishga shoshilayotgan bolari misol bolalarimizni ham ilm bulog`iga tashnalik ruhida o`stira olishimiz zarur. Ta’lim tizimida olib borilayotgan yangiliklardan boxabar bo`lish va ularni fanlarga tatbiq etish, darslarni turli metodlar orqali tahkillashtirish zamonaviy o`qituvchiga xos xususiyatlardan biridir.

Boshlang`ich ta’lim uzliksiz ta’limning poydevori hisoblanadi. Buday mas’uliyatli vazifalarni amalga oshirish uchun o`qituchi pedagoglardan o`quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga yo`naltirishda ta’limning ilg`or texnologiyalarini ishlab chiqish talab etiladi.

Buning uchun biz, pedagoglar o`z ustimizda tinmay ishlashimiz, samarali mehnat qilib, millatimizning fidoyi insoniga aylanmog`imiz zarur.

Mitti yuraklarga ezgulik urug`ini qadash, yulduzdek chaqnoq ko`zlarga betakror hayratlarni ko`chirish boshlang`ich sinf o`qituvchisining mahoratidan darak beradi. Uning mehri tufayli bag`rida ta’lim olayotgan o`quvchilar dunyoga teran nigoh tashlaydi, ishonchi sabab kelajakka intiladi. Shuning uchun bo`lsa kerak, qadim-qadimdan ustozlarga “Muallim - qalb me’mori, kelajak bunyodkori” deb bejizga aytishmagan.

O`yin - boshlang`ich sinf o`quvchilarida ma’lum sifatlarni shakllantirish uchun o`qituvchi tomonidan qo`llaniladigan usul. Chunki bu o`quvchida oquv materialini bilishga qiziqish uyg`otadi va yangi bilimni qunt bilan egallashga yordam beradi. Didaktik o`yinlar o`quvchilarni mustaqil fikrlashga, qoidalarga rioya qilishga o`rgatadi va tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantiradi.

Boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan dars davomida turli matematik boshqotirmalar, qiziqarli o`yin va misollarni eychish, aqlni yanada charxlaydi, fikrni teranlashtiradi.”Rebus”,’Krassvord”,”Nima yo`qolib doldi”,”O`rningni top”, “So`z o`yini”, “So`zlovchi uchburchaklar” kabi o`yinlar.

Masalan: “Sonli maqollar” o`yini orqali o`quvchi sonlar qatnashgan maqollarning davomini topadi.

-- Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar teradi.-- Yetti o`lchab, bir kes.

Page 272: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

272

---Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni. “Qiziqarli kvadratlar”ga sonlarni shunday joylashtiringki, ko`rsatilgan son

hosil bo`lsin, sonlar takroran ikki marta yozilmasin. Qaysi sonlarni bir-biriga qo`shganda,10 soni hosil bo`ladi.Dars davomida turli metodlardan foydalanish ham katta samara beradi.“Ortiqchasini top”, “Klaster”, “Venn diagrammasi”, “Aqliy hujum”, “Sehrli

barmoqlar”, “Sinkveyn” metodlaridan foydalanib, darslarni mustahkamlash mumkin.Masalan: Ot: Onajon. Sifat: Mehribon. Fe’l: Qutlayman. Gap:Onajonim, mehribonim, qutlayman, uzoq umr tilayman. Ma’nodosh so`z: Onajonim- volidam. Dars davomida ko`rgazmalardan foydalanish ham katta samara beradi.

Ko`rgazmali qurol tayyorlash uchun o`qituvchida yangicha g`oya, tashabbus, xomashyo, vaqt va energiya bo`lsa kifoya.O`qituchi tomonidan tayyorlangan ko`rgazma nafaqat ta’limiy, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lishi, o`quv fanlariga muvofiq kelishi, estetik talabga javob berishi ham kerak.

Page 273: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

273

ЎСМИРЛИК ЁШИДА ТАРБИЯ ЖАРАЁНИНИ ҲИСОБГА ОЛИШ МУАМОЛАРИ

(Абдуллаев Ш.Д. Бух.Ду)

Бугунги куннинг энг муҳим масалаларидан бири баркамол авлодни тарбиялаш муаммосидир. Шахс шаклланишидаги энг муҳим даврлардан бири ўсмирлик давридир. Ўсмирлик даври болаликдан балоғатга ўтиш даври сифатида ҳар доим қийин давр ҳисобланади.

Бу босқич давомида боланинг (ўзига хос) атрофдагиларга бўлган муносабати тубдан ўзгаради. Боланинг катталар оламига кириб бориши бир лаҳзада рўй берадиган ҳодиса эмас, балки, узоқ давом этадиган жараёндир. Бунда боладан биологик, психологик ва ижтимоий томондан вояга етиши талаб қилинади. Бу давр тахминан боланинг 5-9 синфларда ўқиш пайтига тўғри келади ва 11-12 ёшдан 14-15 ёшгача давр оралиғида бўлади. Бу давр ўғил болаларга нисбатан қизларда 1-2 йил олдин бошланади. Ўсмирлик даври нафақат боланинг ўзи учун балки, у билан мулоқотга киришувчилар учун ҳам оғир давр. Кўпчилик ҳолатларда ўсмирлар билан катталар (ота-она, ўқитувчилар) орасида келиб чиқадиган зиддиятларга уларнинг ёш даврига хос хусусиятини ҳисобга олмасликлари, ёки умуман билмасликлари сабаб бўлади.

Ўсмирлик даврида боланинг ижтимоий муносабатларида ва дунёқарашида ҳам кескин ўзгаришлар содир бўлади. Бу даврга келиб унинг қадриятлари ҳам ўзгаради, илгари унинг учун қадрли бўлган нарсаларнинг аҳамияти йўқолади. Бола илгари ўзи учун қизиқарли бўлган машғулотларга нисбатан бефарқ бўлиб қолиши ёки аксинча, янги машғулотларга қизиқиб қолиши мумкин. Ўсмирнинг жисмоний ва психик ривожланиши жараёнида унда жуда кўп эҳтиёжлар пайдо бўлади. Бу даврга келиб, ўсмирнинг интеллектуал имкониятлари ошади, дунёқараши кенгаяди, янги қизиқишлар пайдо бўлади. Унда ҳаётий алоқалар доирасини кенгайтиришга эҳтиёж пайдо бўлади, тенгдошлари билан кўпроқ мулоқотда бўла бошлайди. Авваллари ота-онаси ва ўқитувчисини ҳар доим ҳақ деб ҳисоблаган бўлса, ўсмирлик даврига ўтгандан кейин тенгдошларининг фикрини ота-онасининг ва ўқитувчисининг фикрига қараганда аҳамиятлироқ ҳисоблайди.

Ўсмир ўзида юз бераётган ўзгаришларни ҳис қилади, аммо барча ҳиссиётларини ҳам тўлиқлигича англамайди ва тушунмайди. Ўсмирлик даврида бола энди “бола” эмас, шу билан бирга ҳали “катта ҳам эмас”. Аммо, у ўзини “катта одам” деб ҳисоблайди, ўзининг муаммоларини ўзи ҳал қилишга ҳаракат қилади. Ўсмир учун ўз “мен” ининг аҳамияти ортади. Бу даврда шахс эгосинтезми бошқа даврларга қараганда энг юқори даражага етади, ўсмир ўз шахсиятини бошқалардан юқори қўядиган, ўзига кўпроқ бино қўядиган бўлиб қолади. Ўсмир ўзининг ташқи қиёфасига кўпроқ эътибор бера бошлайди.

Шу даврда ўсмирнинг ташқи қўриниши ёки шахсиятига тегишли айтилган арзимаган ножўя гап ёки ҳазилни у жиддий қабул қилади ва бу унда оғир салбий

Page 274: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

274

кечинмаларни келтириб чиқариши мумкин. Катталар учун арзимас гаплар туфайли ҳам ўсмир ўзига паст баҳо берадиган, ўзини камситадиган бўлиб қолиши мумкин. Шу сабабли, ўсмирлар билан мулоқотда ниҳоятда эҳтиёткорлик лозим.

Ота-оналар ўзларининг ёшликларини унутиб юбормасдан, ота-оналик нуқтаи назаридан эмас,ўсмир фарзандини ҳам ўз фикр-мулоҳазаси, шахсий қарашлари борлигини инобатга олиб, унга ҳамдард, ҳамзамон сифатида муомилада бўлганида бир-бирларини тезроқ тушунган бўлар эдилар.

Ота-она! Сиздан ёш ўсмир болангиз бирон нарса сўраганда ҳақиқатни гапириш керак, ўғлингиз, қизингиз тушунган ҳолатда фақат насиҳатгўйлик нуқтасидан эмас, унга ҳамфикр, ҳамдард, ҳамзамонлик ҳолатидан келиб чиқиб ёндашинг.

Шундагина фарзандингиз ҳар қандай вазиятда сизга суянишга ўрганади, сизга талпинади, катта-кичик маслаҳати билан аввало сизга келадиган бўлади. Фарзандингизни бошқаринг, унга йўл кўрсатинг аммо, унинг ўзлигига, шахсиятига шаклланиб келаётган гўзал ички дунёсига тажаввуз қилманг. Иккиланиш, алданиш, излаш, топиш лаззатидан маҳрум қилманг. Адашиш, йиқилиш, муваффақиятлар ва мағлубиятлар айб эмас.

Ота-оналар ёдингиздан чиқарманг, сиз ҳам ёш бўлгансиз, сиз ҳам адашгансиз. Ўзингизни фарзандингиз ўрнига қўйиб кўришни унутманг. Танқидчилик, айниқса ҳадеб жазо бераверишлар тарбияда яхши натижа бермаслиги сизга янгилик бўлмаслиги керак. Ҳаётнинг қайноқ қозонида пишиб етилиш жараёнини бошидан кечираётган ёш ўсмирга энг асосий, энг ишончли суянчиқ, бузилмас қўрғон бу ота-онадир.

Page 275: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

275

ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ИНТЕГРАЦИОН ТАЪЛИМ

Тошева Мохира Фармоновна( Навоий вилояти, Зарафшон шаҳар 12- умумий ўрта таълим мактаби

технология фани ўқитувчиси )

Интеграция лотинча “Integrasion“ сўзидан олинган бўлиб, қайта қуриш, тиклаш, тўлдириш ,”integr” тўлиқ, яхлит, бутун деган маъноларни билдиради.

Интеграция – фанлараро билимларни ошириш, уларни шакллантириш учун хизмат қилади.Интеграллашган дарсларда ўқувчиларнинг нафақат мазкур фанга ,балки бошқа фанларга бўлган қизиқишлари ,ўқув фанлари бўйича билимлари ,мустақил фикрлаш қобилияти ошади, ўқувчиларнинг ақлий фаолияти ривожланади .

Ахборотни олиш,қайта ишлаш ва амалиётда фойдаланиш жараёнида ўқувчи билим ва изланишлари асосида лойиҳалаш ишларини бажариши керак бўлади.Амалий фаолият жараёни билимларни олиш,амалиётда фойдаланиш,конструкциялаш, техник ижодкорлик қобилиятларини оширишга қаратилади.

Технология фанидан амалий машғулотларни ўтказишда фанлараро боғланиш катта самара беради. Технологиянинг бошқа фанлар билан боғлиқлигининг айрим жиҳатларини кўриб чиқайлик.

Амалий машғулотни бажариш учун аввал технологик харита тайёрланади. Технологик харита- буюмни ясаш учун материал танлашдан тортиб ,то уни тайёр ҳолга келтиргунча бўлган жараёнларни ўзида акс этиирувчи ҳужжат ҳисобланади. Технологик харита тайёрлаш жуда мураккаб жараён. Чунки ўқувчи буюмни ясашда ишлар кетма- кетлигини аниқ билиши, ясаладиган буюмнинг ўлчамларини, ҳисоб- китоб ишларини аниқ бажара олиши, эскизларни тўғри чиза олиши, бу операциялар учун керакли асбоб –ускуна , мосламаларни билиши керак. Яъни, бир сўз билан айтганда ўқувчи ясаётган буюми ҳақида фазовий тасаввурга эга бўлиши, математика, чизмачилик фанларини билиш билан бирга қуриш- ясаш ишлари ҳақида ҳам тасаввурга эга бўлиши керак.

Масалан ,7- синфда юпқа тунукадан шамдон ясаш мавзуси берилган.

Режалшда ўқувчиларга загатовкадан унумли фойдаланиш, уни иложи борича

исроф қилмаслик , иқтисод қилиш ҳақида тушунча берилади,бунда иқтисод фани билан тадбиркорликнинг боғлиқлигини кўриш мумкин.Шамдоннинг юқори қисмини режалашда математика фанидан эгаллаган билимларимиз қўл келади.

Page 276: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

276

Ўқувчи циркул, чизғич билан ишлашни, айланага оид бир қанча билимларни билиши керак.Режалаш жараёнида нафақат айланани чизиш балки ,берилган загатовкага диаметри неча смли айлана чизишни, айлана узунлиги ҳақида билимга эга бўлиши керак.

Шамдоннинг оёғини режалашда бурчакни, тўртбурчак, трапетцияни чизишни,тўртбурчак маркази қандай топилишини амалиётда қўллайди.Оёқ марказида тўртбирчак жойлашган , унинг маркази диаганаллар туташган жойини топиб шруп бураш учун тешилади. Тешишда болға билан урушнинг тунука қалинлигига қараб 3 хил зарбидан фойдаланиш мумкин.Бунда куч муҳим аҳамиятга эга.(физика)

Агар марказ нотўғри топилса ва тешилса бриктирганда оёқлар калта –узун бўлиб стол устида тўғри турмайди, қийшайиб қолади.Оёқнинг икки томони трапеция кўринишида бўлиб ўқувчи тўғри бурчакли трапециядан икки томонга режалаштиради.

Тунукани қирқишда қайчи тиғлари орасини 0,1 мм дан оширмаслик керак.Акс ҳолда қайчи тунукани қирқмайди эзади. Бундан ташқари қайчи тиғларини доимо чархлаб ,улар орасидаги ишқаланишни камайтириб туриш керак( физика) .Қирқиш вақтида қайчини тўғри ушлаш, босим кучини қайчи дастасига бир хилда тақсимлаш муҳим аҳамият касб этади.( физика)

Тунукани ёғоч болға ёрдамида букишда асосан кучни тўғри таъминлаш керак бўлади. Юпқа тунука эҳтиёткорлик билан унча катта бўлмаган куч таъсирида букилади.Акс ҳолда қийшайиб , бўлға изи билиниб қолади.

Тайёрланган буюмнинг яхлитлиги, узвийлиги, дизайнига катта эътибор бериш керак. Бриктириш усуллари буюмнинг вазифасини бажаришига халақит бермаслигига .бриктиришда ишлатиладиган воситаларнинг хоссалари , бриктириш қоидалари ҳамда мустаҳкамлигини таъминлашига эътибор берилади.( Физика ,кимё фани , дизайнерлик, қуриш –ясаш)

Page 277: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

277

Шамдоннинг юқори қисми ва оёқларини отвёртка ёрдамида бурама мих билан бриктириш жараёнида нафақат асбобларни ишлатишни, балки бурама михни марказга текис қилиб режалашни билиши керак.(қуриш –ясаш) Бундан ташқари тешик диаметрига мос бурама мих танлаш ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Буюм ясашда тежамкорлик, маҳсулотни иқтисод қилишни, математик,физик билимларни амалиётга қўллашдан ,асбоб-ускуналарни ишлатиш қоидаларини ўргатилади.Технология фани бошқа фанлар билаб боғланган ҳолда олиб борилса, ўқувчининг нафақат буюм ясаш қобилиятлари балки,бошқа фанлардан олган билимлари мустаҳкамлани, амалиётга қўллаш имкониятлари ортади. Пардозлашда турли хил лак ва бўёқлардан фойдаланиб ясалган буюмнинг замонавий дизайн талабларига мос бўлишига эришилади.Бу жараён кимё ва тасвирий санъат билан боғлиқ. Яъни ўқувчи ранглар мутаносиблигига, кимёвий бўёқлар эса ясалган буюмга қандай таъсир қилишига эътибор қаратишлари зарур. Ўқувчиларга ясаладиган лойиҳага маълум бир ўзгартириш киритиш имкониятини бериш керак. Шунда ўқувчилар буюмни тайёрлашга ижодий ёндашиб, ўзгартиришлар киритадилар. Бунда биз ўқувчиларнинг фикрлаш қобилиятларини, дизайнерлик, яратувчанлик, ихтирочилик, муҳандислик қобилиятларини оширишга хизмат қилган бўламиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:1.7- синф технология дарслиги2.“Инновацион технологиялар : назария ва амалиёт”(Тошкент 2011)3.Оптималлаштирилган ўқув дастуридаги мавзуларга педагогик

технологияларни қўллаш методикаси”( Тошкент 2011) 4.WWW.“Ziyonet”.uz тармоғидаги маълумотлар5.Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика университети ҳузуридаги

ХТХҚТ ва уларнинг МО ҳудудий маркази “Ўқув -услубий мажмуа”(Тошкент -2018)

Page 278: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

278

OLIY TA’LIM TIZIMIDA PEDAGOGIK HAMKORLIK

Zaripova Gulbahor Komolovna (BuxDU p.f.n., dots.)Hayitov Umidjon Hamidovich (BuxDU o‘qituvchisi)

O‘qituvchi bilan talabalarning hamkorlik faoliyati ta’lim subyektining o‘zaro muloqotga bo‘lgan ehtiyojini qondirish vositasi bo‘lib qolmasdan, balki bu faoliyat o‘quv materialini o‘zlashtirish vositasiga ham aylanishi lozim. Talabalarning ta’limga ixlos qo‘yishi o‘qituvchining mana shu hamkorlikni yarata bilishi mahoratiga bog‘liq. Bunday hamkorlik o‘zaro muloqotning shunday bir shaklidirki, unda o‘qituvchi o‘zini ta’lim obyekti deb emas, balki mustaqil va erkin harakat qiluvchi shaxs, deb biladi. Talabalarning ta’limga qay darajada ixlos qo‘yishi o‘qituvchining mana shu hamkorlikni yarata bilish mahoratiga bog‘liq. O‘quv faoliyatidagi muhitning to‘g‘ri uyushtirilishi talabalarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ularni butun kuch va g‘ayratini sarflashga undaydi. O‘qituvchining o‘rganilayotgan fan bo‘yicha qaysidir bir ma’lumotga aniqlik kiritish paytida talabalarga yordam so‘rayotganday murojaat qilishi hamkorlik faoliyatini yanada chuqurlashtiradi. Talabalarni o‘rganuvchi va tarbiyalanuvchiga aylantirish o‘qish-o‘qitish jarayonini muvaffaqiyatli olib borish shartigina bo‘lib qolmay, balki ularni mustaqil fikrlaydigan, yuksak salohiyatli va har jihatdan barkamol insonlar qilib tarbiyalashning ham muhim shartidir. Talabani o‘qitish va tarbiyalash jarayonining o‘zidayoq ta’limga nisbatan chuqur bilim, ko‘nikma, malaka hosil qilib, bilim va tarbiya oluvchi shaxsiga aylanadi. Muammo yuzasidan olib borilgan izlanishlar talabalarning o‘quv jarayoniga munosabati o‘qituvchi va talabalar o‘zaro ta’sir jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi, o‘quv materiallarini tanlash va tashkil qilish, bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini takomillashtirish usullariga, o‘quv natijalariga qo‘yiladigan baho tizimiga bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Shunga ko‘ra talabalarning mustaqil fikr yuritish jarayonini o‘qituvchi bilan hamkorlik faoliyatiga chambarchas bog‘liq deyish mumkin. O‘qituvchilar talabalari bilan teng munosabat o‘rnatar ekan, beriladigan har qanday topshiriq quvonch bilan bajariladi, natijada ta’lim samaradorligi ham ta’minlanadi. Ta’lim jarayonida talabalar faoliyatining shakllanishi fan asoslarini o‘zlashtirishga oid mexanizmgina bo‘lib qolmasdan, balki shaxsning umumiy ijtimoiy-madaniy qobiliyatlarini tarkib toptirishga ham qaratilishini unutmaslik kerak. Bizningcha, o‘quv vaziyati ta’lim jarayonini tashkil qiluvchi o‘zgaruvchan tizim sanalib, u quyidagicha ikki qismdan iborat: 1)o‘qituvchi bilan talabalar hamkorligi; 2) talabalarning o‘zaro bir-birlari bilan hamkorligi.

O‘qituvchi bilan talabalarning hamkorligi o‘qituvchining talabalarga ko‘rsatadigan yordamidan boshlanadi. U asta-sekin faollashib, o‘quv harakatlariga aylanadi. Natijada o‘qituvchi bilan talabalar munosabati hamkorlik pozitsiyasiga o‘tib o‘tadi. Ijodkorlik va o‘zaro hamkorlik bir-biriga mustahkam bog‘liq. Zero, faqatgina ijodkorlik asnosida hamkorlik vujudga keladi va mana shu hamkorlikda ijodkorlik o‘z ifodasini topadi. Pedagogik ijodkorlikni faqatgina yangilikka, tajribalar o‘tkazishga intilish deb tushunmaslik kerak. Bu intilish sog‘lom fikrning rasmiyatchilik ustidan g‘alabasini ham ifoda etadi. Demokratiya, oshkoralik bo‘lmagan joyda, ma’muriyatchilik va

Page 279: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

279

o‘qituvchining irodasi bilan dars jarayonida talabalarning mustaqil fikrlash faoliyatiga raxna solinsa, ijodiy hamkorlik barham topadi. Bakalavrning 1-2 kurslarida dars jarayonida talabalarning ijodiy fikrlash faoliyatiga xizmat qiladigan topshiriqlar ustida ishlash alohida o‘rin tutadi. Talaba o‘zi uchun qulay sharoitda hayotiy va o‘quv tajribasiga tayanib, og‘zaki yoki yozma nutqi orqali fikrlash faoliyatini amalga oshiradi. Unda o‘rganilayotgan fanning o‘zi uchun no’malum qirralari xususida o‘qituvchi bilan faol hamkorlik qilish uchun ruhiy tayyorgarlik paydo bo‘ladi. U mavzu yuzasidan berilgan savollarga tegishli javob qaytarish uchun mustaqil ijodiy izlanishlarga harakat qiladi.

O‘qituvchi bunday hamkorlik jarayonida talabalarning nutqini o‘stirish bilan birga diagnostik vazifani ham bajaradi, ya’ni talabalarning so‘z boyligi, qiziqish doirasini aniqlaydi, ijodiy iqtidorini chamalaydi. Ijodiy topshiriqlar ustida ishlash jarayonida bu g‘oyat muhimdir. Kasb ta’limi yoki axborot texnologiyalari mashg‘ulotlarini o‘tish jarayonida o‘zaro muloqot ta’lim samaradorligini oshirishga yaqindan yordam beradi. Talabalar balan muloqotda ularninng qiziqishini muayyan maqsadga yo‘naltirish, fikr-mulohazalarini albatta inobatga olmoq joiz. O‘qituvchi shakllantiruvchi muloqot davomida faqat bir o‘zi gapirmasdan, talabalarning fikrlarini ham eshita bilishi lozim. Dialogning har bir qatnashchisi uni davom ettirishdan manfaatdor bo‘lishi lozim. Birinchidan, bunda fikrlarning turli-tumanligi; ikkinchidan, mavzuga baho berish va tushunishdagi har xillik; uchinchidan, til vositalarining umumiyligi samarali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Muloqot davomida «bir tillilik» bo‘lmaganda bir fikrga kelish juda qiyin. Jumladan, ayrim hollarda targ‘ibotchi masalani bayon etishda murakkab va notanish atamalardan foydalanishi natijasida talabalar uning fikrini tushunmaydilar. Agar ta’lim jarayonida dialog amalga oshmasa, o‘qituvchi materialni talabalarga yetkazishning zarur shaklini topa olmagan hisoblanadi. O‘qituvchi talabalar bilan hamkorlik munosabatlarini o‘rnatish uchun quyidagi talablarga amal qilishi kerak: talaba shaxsi hurmat qilinishi, muloqot jarayonida ularning qiziqishlari va imkoniyatlari inobatga olinishi lozim; har bir talabada qandaydir qobiliyat mavjudligiga ishonch bildirish va ularni yuzaga chiqarishga yordamlashish kerak hamda talabada o‘z imkoniyatlariga, kuchiga ishonch tuyg‘usini tarbiyalash lozim; o‘qituvchi talaba bilan do‘st, o‘rtoqlik munosabatlarini o‘rnatish bilan teng hamkor sifatida faoliyat yuritishi kerak; talabalarning muvaffaqiyatlaridan quvonish, tashvishlariga sherik bo‘lish va rag‘batlantirish orqali ularning kelajakka bo‘lgan ishonchini oshirish lozim; munosabat jarayonida axloqiy qonun-qoidalarga qat’iy rioya etilishi o‘qituvchi obro‘yini oshirishga yordam beradi.

Shunday qilib, o‘qituvchi-talaba hamkorligi yuzasidan bildirilgan fikr-mulohazardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1) darsda muammoli ta’lim, mustaqil ish metodidan, didaktik o‘yinlar va yangi pedagogik texnologiyalarning interfaol usullaridan foydalanish o‘qituvchi-talaba munosabatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning muhim omilidir; 2) fanga taalluqli bilimlarni o‘zlashtirishda talabalarning o‘qituvchi fikrini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilmasdan, muhokama qilishi, mustaqil ravishda xulosalar chiqarishi mustaqil fikrlashga o‘rgatishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi; 3) muammolarni hal etishda o‘qituvchining har bir talaba fikri, munosabati va qarashlarini hurmat qilishi

Page 280: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

280

hamkorlikning samaradorligini ta’minlaydi.Talabalarning o‘qituvchi bilan erkin muloqot olib borishlari uchun qulay sharoit

yaratish, ya’ni talabalarning xato qilishdan qo‘rqmay, o‘z fikrlarini erkin bayon qilishlariga erishish, xatolarini tuzatish uchun imkon berish, ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatish bilan bir qatorda, bunday xatolarning qayta takrorlanmasligini ta’minlaydi, har bir mavzuni erkin muhokama qilishga zamin yaratadi, talabalarning yutug‘iga sherik, muammolarini hal etishga ko‘makchi bo‘lish o‘qituvchi va talabani ishonchli maslakdoshga aylantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun //Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining

poydevori nomli to‘plamda. –T.:-1998y. 20-29-betlar.2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi //Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining

poydevori nomli to‘plamda. –T.:-1998y. 31-62-betlar.3. Karimov I. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori // Shu

nomli to‘plamda. –T.:O‘zbekiston.-1998y. 4-18-betlar.4. Karimov I. Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch. –T.:Ma’naviyat.-2008y.-176b.5. Макаренко А.С. Некоторые выводы из моего педагогического опыта. Соч.

Т. 5-98-11- стр. –М.: -1978г.

Page 281: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

281

ПРИНЦИПЫ ОБУЧЕНИЯ ЧТЕНИЮ

Абулкасимова Нодира Мирзакаримовна, преподавательУзГУМЯ, 1 факультет английского языка, кафедра

теоретических аспектов английского языка №1

Вовлечь учащихся в чтение текстов на английском языке является важной частью работы учителей и на это есть ряд причин. Многие из них желают

иметь способность читать тексты на английском языке для будущей карьеры, в других целях либо всего лишь ради удовольствия. Все, что бы мы не делали для облегчения процесса чтения должно казаться полезным для учащихся.

Чтение текстов также дает хорошие модели для написания на английском языке. Когда мы учим навыки письма, мы обязаны продемонстрировать студентам образец того, что мы просим их написать. К примеру, если преподаватель просит написать письмо жалобы, то учащимся будет легче выполнить данное задание, если они прежде чем приступить к работе, прочитают модель письма жалобы.

Часто обсуждается вопрос о том, какие типы текстов для чтения подходят для студентов английского языка. Объектом наибольшего противоречия является вопрос: Должны ли тексты для чтения быть «аутентичными» или нет. Причиной данного разногласия является то, что долгое время люди уделяли больше внимания более традиционным языковым учебным материалам которые, как правило, выглядят искусственно и используют чрезмерно упрощенный язык. И конечно, любой носитель языка нашел бы смешным и нетипичным этот искусственный язык. Однако, если вы дадите студентам низкого уровня вырезку из какой –либо английской газеты (так как он и есть аутентичный текст для носителей языка), очень велика вероятность того, что они абсолютно не поймут содержание. В нем будет слишком много новых слов, которые они никогда раньше не видели, грам-матика будет казаться свернутой и т.д.

Должен быть достигнут баланс между реальным английским языком, с одной стороны, и способностью и интересами студентов - с другой. Существует ряд подлинных письменных материалов, которые будут понятны учащимся в некоторой степени. Например: меню, расписания, знаки, инструкции; при необходимости, мы можем их использовать. Но в случае того, если учитель желает дать студентам не краткие материалы для чтения в виде меню или инструкций, то он может подобрать адаптированные книги. Адаптированный материал хоть и не написан для носителей и специально упрощен для изучающих, но все же он написан самими представителями иностранного языка. Дело в том, что такие тексты схожи с оригинальным текстом на сколько это возможно.

Также следует рассмотреть темы и типы текста для чтения. Следует ли учащимся читать фактические тексты из энциклопедий или достаточно романов и рассказов? Должны ли они читать только расписания и меню, или мы можем предложить им некие деловые письма и газетные статьи? Многое будет зависеть от того, кто является нашими студентами. Если они все деловые

Page 282: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

282

люди, учитель вполне может сосредоточиться на деловых текстах. Если онипредставители научного круга, чтение научных текстов может быть

приоритетом. Но если, как это часто случается, они представляют собой смешан-ную группу с различными интересами и профессий, более следует подбирать разнообразные тексты. Это могут быть статьи, письма, рассказы, меню, рекламные объявления, отчеты, пьесы, рецепты, инструкции, стихи и

т.д.. Студенты, как и все мы, должны иметь уметь читать данный им текст разными

способами. Например, сканировать текст для поиска определенной информации. Это означает, что им нет необходимости читать каждое слово и строку; напротив, достаточно лишь успешно пробежаться глазами (scanning). К тому же, студенты должны уметь читать текст так, как будто они бросают глаза над его поверхностью, чтобы получить общее представление о том, что там сказано. Как и в случае со сканированием, если они попытаются собрать все детали текста и перевести каждую новую фразу, они не смогут понять общую идею, из-за слишком сильной концентрации на специфике (skimming).

Сканирование или беглый просмотр текста зависит от цели чтения. Можно отсканировать, например, авиабилет, чтобы получить достоверную информацию о дате полета, месте, цене, времени начатия регистрации и т.д.. А статью в газете, напротив, можно бегло прочитать, чтобы понять суть происходящего вокруг.

Один из основных задач учителей при обучении учащихся чтению- этоне только убедить их в преимуществах беглого чтения и сканирования,но и заставить их понимать, что их чтение является очень важным.Чтение – это невероятно активное занятие. Для этого необходимо, чтобы мыпонимали, что означают слова, видеть картины, нарисованные словами,понимать аргументы и т.д. И в результате, поверхностно прочитанный текст, в

скором времени забудется. Если студенты не заинтересованы в том, что читают, будет сложно извлечь выгоду из данного урока.

Когда они действительно загорелись темой или заданием, они получат гораздо больше от того, что перед ними. Конечно же, важно изучать тексты для чтения, как в нем использован язык, количество абзацев, которые они содержат и т.д..

Особенно важно, чтобы они умели выражать свои чувства по поводу.Прогнозирование является основным фактором в чтении. Когда мы читаем

тексты на собственном языке, у нас часто появляются хорошие идеи содержимого до того, как прочитать. Обложки книг дают нам намеки на то, что именно в книге; фотографии и заголовки намекают на то, о чем статья или

отчет прежде чем прочитать.В тот момент, когда мы получаем этот намек из обложки книги, заголовка,

наш мозг начинает предсказывать, что мы будет читать. Это сделает их лучшими и более занятыми читателями.

Мы можем дать студентам известную фразу Гамлета «Быть или не быть» ипопросить их посчитать, сколько раз используется инфинитив. Либо мы

могли бы дать им меню ресторана и попросить их перечислить ингредиенты в

Page 283: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

283

алфавитном порядке. В обеих заданиях есть свои цели, то есть, таким образом мы хотим интегрировать чтение с грамматикой либо повторит алфавит. Но на первый взгляд они выглядят немного глупо.

После подбора текста, нам нужно выбрать хорошие задания - правильно составленные вопросы, полезные головоломки и т. д. Даже самый интересный текст может казаться скучным из-за неуместных вопросов и заданий, а часто большинство обычных текстов можно сделать действительно захватывающим с творческими и сложными задачами.

Хорошие учителя используют тексты для чтения с пользой на сколько это возможно. Любой текст для чтения содержит предложения, слова, идеи, описания и т. д. Абсолютно нет смысла заставить учеников прочитать его, а затем бросить его, чтобы отвлечься на что-то другое. Хорошие учителя интегрируют текст чтения с другими навыками языка, как говорение, письмо, грамматика и лексика, то есть, используя данную тему для обсуждения и для прочих дальнейших задач.

В заключение, хотелось бы отметить, что в процессе формирования навыков чтения необходимо преодолеть массу трудностей, основной из которых является обучение технике чтения. Под техникой чтения мы понимаем не только умение быстро и правильно читать, но и умение извлекать информацию из текста. Об-учение технике чтения на иностранном языке должно осуществляться на хорошо известном лексическом материале, уже усвоенном в устной речи. Таким образом, обучение чтению на начальном этапе должно стать базой для дальнейшего изуче-ния предмета и опорой в обучении чтению на последующих этапах.

Список использованной литературы:1. Gower, R, Phillips, D and Walters, S. Teaching practice handbook,19952. Grellet, F. Developing reading skills, Cambridge University Press,19813. Ur, P. A course in language teaching, Cambridge University Press, 19964. Harmer, J. How to teach English, 1998

Page 284: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

284

ЎСМИРЛАРДА АГРЕССИВ ХУЛҚ-АТВОРГА ХОС ФАОЛИЯТ МОТИВЛАР

(Қурбонов Ж.И., Азимов.Л.А. Бух.Ду)

Аксарият педагог ва психолог олимлар ҳамда амалиётчи ўқитувчи-мураббийлар ўсмирларга хос агрессив хулқ-атворнинг келиб чиқишини оила, мактаб ёки муҳитнинг таъсиридан деб кўрсатишади. Агрессив хулқ- атворни келиб чиқиши ўзига хос комплекс хусусиятидан иборат бўлиб,бу ўринда, аввало, агрессив ре-акцияга хос ноадекват сабаб ва омилларни аниқлаб олиш ҳамда шунга мос тарбиявий тадбирларни белгилаш мақсадга мувофиқдир. Жумладан, яна шу нарсани аниқлаб олиш жоизки, ўсмирларда ҳуқуқбузарликни профилактика қилиш деганда бу хулқ-атвори маънавий –аҳлоқий ҳамда ҳуқуқий нормалар чегарасидан чиқаётган, лекин ҳали жиноий тус олиб улгурмаган вояга ет-маганлар шахсини қайта тарбиялаш асосида ахлоқан тузатишга қаратилган фаолият тушунилади. Агрессия ёки важоҳат аксарият ҳолда шахсни бирдани-га бузғунчиликка интилиши билан боғлиқ реакция бўлиб, асосан шахслараро муносабатлар жараёнида намоён бўлади. Агрессив ҳолатидаги шахсда бунёд-корлик ёки тиклаш хусусияти эмас, бузғунчилик компоненти устувор бўлади. Агрессивликни одатда ёмонликка йўналтирилган фаоллик деб кўрсатиш мум-кин. Бу ҳолда шахснинг ички секреция безлари, жумладан буйрак усти без-идан ажраладиган адреналин гормонининг миқдори бирдан ошиб, қон томир-ларнинг қисилишига, юрак уришини меъёридан ортиб кетишига, кўзларни чақчайиб хонасидан чиқиб кетгудек бўлишига, тишларни тишларга қаттиқ босилиб, муштларни тугилишига олиб келади.

Агрессивликни пайдо бўлишига асосан хулқ-атворга хос фаолият мотив-лари сабаб бўлади. Булар: 1) ўсмирнинг ўз манфаат ва эҳтиёжига зид ҳолатни кузатиши; 2) аламзадалик билан боғлиқ ҳолат; 3) кундалик ташвишларнинг кўплиги ва уни бажариб улгура олмаслик; 4) салбий сифатларни ортиб кетиши билан боғлиқ ҳолатлар; 5) нотўғри тарбия натижасида шахс маънавий- хулқий даражасининг пастлиги ва ҳоказо.

Агрессивлик ҳолати ўсмирда тасодифан юзага келиб қолмайди.Андиша-сизлик, қайсарлик, ўжарлик, юзга чопарлик, бирданига ловуллаб кўтарилиш, бақириш, қаттиқ ҳуштак чалиш, бирон нарсани, эшик, пол, девор ёки буюм-ни қаттиқ муштлаш ҳоллари шаклланиб келаётган агрессивликдан далолат ҳисобланади.

Хулқида агрессивлик белгилари бор ўсмирлар ўзининг тенгқурларини қўрқитиш, уларга дўқ- пўписа қилиш, ўз қарашларини оила, мактаб ва жамоат-чилик манфаатига тескари қўйиш, жамоавий бажариладиган топшириқлардан бўйин товлаш, бошқаларга ўзини кўрсатиб қўйиши орқали қониқиш ҳосил қилиш, бировларнинг руҳан ёки жисмонан қийналаётганлигини кўриб сую-ниш кабилар фаолият мотивларини белгилайди. Шу билан биргаликда бундай ўсмирларда барқарор ахлоқий эътиқод, маънавий қарашлар, ўзгалар дардига

Page 285: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

285

шерик бўлиш, бировларнинг оғирини енгил қилиш ҳис- туйғуси чекланган бўлади. Бундайларда худбинлик, шахсий эҳтиёж ва истаклар кўзга ташланиб туради. Аммо эҳтиросларга бойлик, қўзғалувчанлик, руҳий беқарорлик уларда мақсадсиз ҳатти- ҳаракатларни вужудга келтириб туради.

Ўсмирларда шаклланиб келаётган агрессив хулқ-атворга қарши фаолият мотивларини ўқитувчи-тарбиячилар мақсадли йўналтириш орқали уларни қайта тарбиялашлари мумкин. Бундай ўқувчиларни байрам тадбирларида ташкилотчи, тартиб - қоидани назорат этувчи, тўгарак ишларида ўқитувчига ёрдамчи, спорт тўгаракларида етакчи , шанбаликларда раҳбар, тартиб- қоидани бузувчиларни тартибга чақирувчи, синф раҳбарига маслаҳатчи этиб тайинлаш орқали уларнинг фикрини, дунёқарашини соғломлаштириш мумкин. Ўқитувчи - мураббий ота-оналар ва маҳалла фаоллари билан ҳамкорликда агрессив хулқ-атворга мойил болаларни “ кўнгил очар ўйинлар”, “ ҳаваскорлик” тўгараклари, “санъат” турла-ри билан боғлиқ амалий ишларга жалб этиш орқали уларнинг характерини ўрганиб боришлари лозим. Айниқса, агрессивлик белгилари бор болаларни бўш вақтларини мазмунли ўтказишга эътибор бериш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Агрессив хулққа мойил ўсмирларни компьютер ўйинларига жалб этиш улар-нинг руҳий ҳолатига салбий таъсир кўрсатади.

Шунинг учун уларни интеллектуал қобилиятини ўстиришга қаратилган турли хил тест машғулотларини ечиш, компьютер орқали таълим- тарбияга оид интернет маълумотларини олиш каби ишларга жалб этиш лозим бўлади. Агрессив хулқ-атвор белгилари сезилган ўқувчиларни нафосат тарбиясига жалб этиш, табиат ва жамиятдаги гўзалликлардан баҳраманд этиш, айниқса, гул парвариши, сайроқи қушларни асраш, яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш, яхшиликни ғолиб бўлишига оид бадиий адабиётларни ўқишга қизиқтириш, улардаги интеллектуал қобилиятни сусайиб кетишининг олдини олади. Болада тўғри фикрлаш орқали мантиқий хулосалар чиқаришга ўргатади. Расм чизиш, чиройли ёзиш, саргузаштларга бой ижобий характердаги видеофильмларни кўриш ўсмирни руҳан соғломлашувига олиб келади.

Тиббий-психологик маълумотларни кўрсатишича ҳар олтинчи ўсмирда депрессия ҳолати учрар экан. Кембриж ( Британия) университетининг тадқиқотчи олимлари (Мэтью Оуэс) томонидан олиб борилган кузатишларга кўра, тонг саҳарда ўсмир сўлагидан олинган намунада стресс гормони – кортизол миқдорини таҳлил этиш бунга мисол бўла олади. Шу нарсани алоҳида таъкидлаш лозимки, гормон миқдори меъёрида бўлган ўсмирларда депрессия ҳолати деярли кузатилмаган. Гормон миқдори баланд ўсмирларда йил давомида тушкунлик ҳолати кузатилган. Тадқиқот натижалари ўлароқ олимлар шундай хулосага келишдики, 17 фоиз ўсмирлар ҳеч қандай сабабсиз доимий равишда депрессия ҳолатига тушишар экан.

Page 286: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

286

ОСОБЕННОСТИ ИЗУЧЕНИЯ ТЕМЫ «РАСПРОСТРАНЕННОСТЬ ЭЛЕМЕНТОВ В ПРИРОДЕ»

В КУРСЕ ХИМИИ ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ

О.Махсутов, З.Х.Махматкулова, Ташкентский государственный педагогический университет

имени Низами

Всем известно, что изучением проблем Вселенной, происхождением звезд интересовались люди испокон веков, в наше время тоже не угасает этот интерес. Современное общество уже имеет определенную базу знаний о природе, о Вселенной, о распространенности химических элементов во Вселенной и на Земле в целом. [1]

Понятие о химическом элементе важное, очень сложное, абстрактное понятие курса химии. Учащиеся работают с веществами, наблюдают химические процессы, но химический элемент они не видят. Нужны сложные умозаключения и убедительные доказательства того, что химические элементы действительно существуют и что они определяют качественный и количественный состав и, следовательно, свойства веществ. На основе понятия химический элемент формируется представление о материальном единстве мира, о едином происхождении живой и неживой природы, развивается абстрактное мышление учащихся. Без этого понятия невозможно изучить периодический закон Д. И. Менделеева. Вместе с тем при изучении курса химии постоянно наблюдалась путаница понятий химический элемент и простое вещество. Нередко между ними незаметно ставился знак равенства. Понятие химический элемент находится неизменно в центре внимания методистов, ему уделяют особое внимание.[2]

Различают четыре стадии формирования понятия химический элемент эмпирическая (до атомно-молекулярного учения), теоретическая (на основе атомно-молекулярного учения), развитие понятия на основе периодического закона и, наконец, на базе теории строения атома. Лишь после того как учащиеся получат первые представления о химических элементах, становится возможным пользоваться химической символикой, моделировать вещества и процессы. Поэтому формирование понятия химический элемент имеет большое образовательное, воспитательное и развивающее значение. То, что химический элемент является центральным понятием курса химии, отмечается в большинстве методических работ. [2]

Изучение закономерностей ядерных реакций и радиоактивного распада позволяет ставить вопрос о создании теории происхождения химических элементов и их распространенности в природе и во Вселенной. Как показывают современные данные ядерной физики и астрофизики, синтез и превращение элементов происходят на всех стадиях эволюции звезд как закономерный процесс их развития. Спектральный анализ, химическое исследование метеоритов, изучение космических лучей и другие методы дают нам возможность определять

Page 287: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

287

соотношение различных изотопов во Вселенной. В доступной непосредственному изучению области мирового пространства все вещество состоит примерно на 76% (по массе) из водорода и на 23% - из гелия. На долю всех остальных элементов приходится всего 1%. Известно, что железо, если не брать во внимание водород и Не, есть один из самых распространенных элементов в природе. [3]

Изучение распространенности химических элементов проливает свет на проблемы происхождения и химической истории Солнечной системы, Земли, построение модели Солнца и звезд, понимание физических и химических процессов в космосе, разработку теории образования химических элементов.

На рис.1 приведена диаграмма относительной распространенности элементов во Вселенной. Теория происхождения и развития химических элементов, удовлетворительно объясняет картину распространенности и является важной составной частью теории происхождения и развития Вселенной.

После скандия (Sс) кривая круто поднимается вверх, достигая максимума для железа и соседних с ним элементов. Наличие максимума для железа является чрезвычайно важной особенностью кривой распространенности элементов. С последующим увеличением массовых чисел распространенность элементов падает. Экспериментальные данные о распространенности химических элементов, установленный на их основе характер связи массовых чисел элементов с их распространенностью получили объяснение в современной науке и легли в основу теории происхождения элементов. [4]

Сера и ртуть как химические элементы описаны Гебером детально. В серно-ртутной теории происхождения металлов серу и ртуть не рассматривали как химические элементы, а счнтали, что философская ртуть обусловливает твердость, блеск, плавкость, тягучесть, а философская сера -изменчивость, горючесть.

Таким образом, современная теория происхождения химических элементов исходит из предположения о том, что они синтезируются в разнообразных ядерных процессах на всех стадиях эволюции звезд. Каждому состоянию звезды, ее возрасту соответствуют определенные ядерные процессы синтеза элементов и отвечающий им химический состав. Чем моложе звезда, тем больше в ней легких элементов. Самые тяжелые элементы синтезируются только в процессе взрыва - умирания звезды. В звездных трупах и других космических телах меньшей массы и температуры продолжают идти реакции преобразования вещества. В этих условиях происходят уже ядерные реакции распада и разнообразные процессы дифференциации и миграции.

В связи с этим можно отметить, что, детальное обсуждение темы Распространенность химических элементов во Вселенной на практических занятиях дает огромный теоретический материал из физики элементарных частиц, из современной химии и т.д.

В целом, можно сказать, что «Распространённость элементов во Вселенной» очень интересная, в то же время сложная наука, которая требует тщательного исследования. Самое главное, из этого материала учащийся или же студенты ВУЗа могут получить много информации о современной химии, о физике

Page 288: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

288

элементарных частиц в целом. Эти информации о Вселенной стимулируют молодое поколение интересоваться наукой, пробуждают у них интерес к теоретическим исследованиям, также к совершенствованию знаний будущих специалистов.

Литература:1. Гринвуд Н.Н. и др. Химия элементов. – М.: Высшая школа. 2008, 601с.2. Чернобельская Г.М. Методика обучения химии в средней школе.- М.:Гуманит.

изд.центр ВЛАДОС, 2000. – 336с.3. Ахметов Н.С. Неорганическая химия. М.: «Высшая школа», 2002, 673с.4. Будренко Н.А.. Философские вопросы химии. – М.:Изд-во: «Высшая школа»,

1979. -168с.

Page 289: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

289

БОЛАЛАРНИНГ ҲАҚ-ҲУҚУҚЛАРИ ВА ТАРБИЯСИ ҲАҚИДА (Ҳадислар асосида)

Машарипова Насиба Рўзматовна (ЎЗПФИТИ таянч докторанти)

Дунёдаги энг ёқимли кулгу – боланинг кулгуси. Болалар кўзидаги порлаган

қувонч ҳақиқий бахт тимсоли. Инсон учун энг улуғ неъмат бу фарзанддир. Фарзанд тарбияси ота-она, жамият ва давлат олдидаги энг маъсулияли вазифа саналади. Фарзандлар ота-она олдида бурчли бўлгани каби, ота-оналар ҳам ўз фарзандлари учун бурчлидирлар. Ислом динида болаларга меҳр-шавқат кўрсатиш, эъзозлаш, авайлашга катта этибор қаратилган. Болаларнинг нималар учун ҳақ-ҳуқуқли эканликлари муфассал кўрсатилган. Ислом динининг буюк номоёндаси Имом ал-Бухорийнинг “Ал-адаб ал-муфрад” (Одоблар хазинаси) асарида келтирилган ҳадисларнинг бирида “Аллоҳ уларни оталарига ва болаларига яхшилик қилганлари учунгина аброр(яхшилар) деб номлагандир. Ҳудди ота-онангнинг сенда ҳаққи бўлганидек, болангнинг ҳам сенда ҳаққи бор” дея таъкидланган. Демак ота-онанинг болада қанчалик ҳаққи бўлса, болаларнинг ҳам ота-онада шунчалик ҳаққи бўлар экан. Бугунги шиддат билан ривожланаётган даврдаги ижтимоий муаммолардан бири ота-оналарнинг ўз фарзандлари олдидаги мажбуриятлари нимадан иборат эканлигини тўлиқ англаб етмаганликларидир. Кўпчилик ота-оналар боламнинг қорни тўқ, устини бут, ҳеч кимдан кам бўлмаса дея фақат моддий таъминотга кўпроқ эътибор қаратадилар. Билъакс фарзанд ҳақлари динимизда аниқ қилиб кўрсатиб, белгилаб берилган. Булар:

Насаб. Никоҳнинг асл мақсадларидан бири наслу насабни сақлашдир. Ота-онаси никоҳдан ўтган, ҳалол-пок яшагандагина фарзанднинг насаби аниқ ва пок бўлади.

Бўлажак фарзандга муносиб ота-она бўлиш. Оила қурилар экан ота-онанинг иймон, эътиқодига, одобу аҳлоқига, инсонийлигига, илму тафаккурига алоҳида этибор берилади. Чунки ота-онадаги яхши фазилату ҳислатлар ҳам, ёмон ҳулқу одатлар ҳам фарзандга ирсий мерос бўлиб ўтади.

Эмизиш. Дунёга келган фарзанд аввало озиқланишга, эмишга муҳтождир. Бу эса онанинг фарзанд олдидаги вазифаларидан ҳисобланади. Янги туғилган гўдакнинг жисмонан ва руҳан ўсишида она сутиданда афзал озуқа бўлмас. Аллоҳ таоло Бақара сурасида “Ким эмизишни батамом қилишни ирода қилса, оналар фарзандларини тўлиқ икки йил эмизурлар” деган (233-оят). Она ўз фарзандини оқ сути билан озиқлантирирар экан, оналик меҳри янада жўшади. Онанинг оқ сути орқали боланинг қалбига онанинг бор ҳиссиётлари ҳам кўчади. Болани эмизаётганда энг эзгу ўй ва эзгу ниятлар қилинмоғи лозим. Зероки, халқимизда “Сут билан кирган қон билан чиқади” деган ибора бор, яъни бола эмизилганда қилинган эзгу ният ёки акси боланинг атворида номоён бўлади ва бир умр фарзандда шунга мойиллик бўлади.

Фарзандга муносиб исм қўйиш. Ота-онанинг вазифаларидан бири фарзандга

Page 290: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

290

маънодор, чиройли исм қўйишдир. Ҳар бир ота-она бу ишни жуда муҳим санаб, эътибор билан ёндашмоғи лозим. Фарзандлар улғайиб, жамият орасига кириб борганда ўз исмидан уялмаслиги, аксинча хурсанд бўлиши ота-она шошмасдан, катталар билан маслаҳатлашиб танлаган исм шарофатидандир. Исм фарзанд учун зийнат бўлиб турсин. Қадимда башоратчи мунажжимлар ҳам ҳозирги замон психологлари ҳам инсоннинг исми унга ҳаётда ўз ўрнини топишида маълум бир вазифани ўташини, руҳий кўмак беришини айтганлар.

Ақиқа. Ақиқа деганда янги фарзанд туғилиши муносабати билан сўйиладиган қўй ва бериладиган садақа тушунилади.

Янги туғилган боланинг қулоғига азон ва такбир айтиш. Янги туғилаган фарзанднинг ўнг қулоғига азон, чап қулоғига иқома айтиш диний одатимиздир. Гўдакнинг қулоғига кирган илк жумла Аллоҳнинг муборак номи ва ўзига йўлдош бўлувчи исми эканлиги ҳосиятлидир.

Янги туғилган боланинг танглайини кўтариш. Ҳадисларга кўра кўпчилик саҳобалар ўзларининг янги туғилган фарзандларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига олиб боришган. Ул зот алайҳиссалом гўдакларни кўриб ниҳоятда севинганлар. Гўдакларни танглайини ҳурмо билан кўтариб(ҳурмодан бир тишлам чайнаб оғзига солиб қўйиш) унга барака тилаб дуо қилганлар. Шу ишга тақлид қилиниб янги туғилган фарзандни улуғ инсонлар ҳузурига олиб бориш одатга айланган. Бу иш солиҳ, фазилатли кишилар томонидан қилиниши маъқбул ҳисобланади.

Ҳомийлик. Бола маълум ёшга етиб улғайгунича бировнинг ҳимояси зарур, яъни овқатланиш, кийиниш, ювиниш ва бошқа ҳолатларда катталар ёрдамига муҳтож бўлади. Бу ишлар ҳам ота-онанинг, яқин қариндошларнинг вазифалари саналади.

Валийлик. Етти ёшдан балоғат ёшига қадар валийга, яъни оқ-қорани танитадиган йўл кўрсатувчига эҳтиёжманддир. Бу ишлар ҳам ота-онанинг, яқин қариндошларнинг вазифалари саналади.

Нафақа. Болаларни озиқ-овқат, кейим-кечак, уй-жой билан таъминлаш яъни моддий таъминот ҳисобланади. Бу иш асосан ота зиммасида бўлиб, фарзандга аталган нарсалар ва едириладиган озуқалар ҳалол ва пок бўлиши лозим.

Болага меҳрибонлик қилиш. Фарзандларни эркалаш, уларга нисбатан шириш сўз ва мулойим бўлиш, бағрига босиш, ўпиб суйиш каби илиқ муносабатлар тушунилади. Баъзи ота-оналар фарзанларини талтайиб кетади деб ўйлаб уларга нисбатан жуда қаттиқ қўл бўладилар ва шуни фойдали деб биладилар. Бу эса аксинча болаларни келажакда меҳрсиз, мурувватсиз инсон бўлишига олиб келиши мумкин. Зотан меҳр кўрган меҳр кўрсата олади.

Фарзандлар орасида адолатли бўлиш. Ота-оналар тенг имкониятли фар-зандларига меҳр-мурувватни ҳам, эътиборни ҳам, моддий бойликларни тенг тақсимламоғи, адолатли бўлмоғи лозим. Бирига кўп, бирига кам бериш фар-зандлар ўртасида ҳасадни кучайтириб, жанжалга сабаб бўлиши мумкин. Агар фарзандлари бири касал бири соғ бўлса, беморига кўпроқ эътибор бериш, бири камбағал бири бой бўлса камбағалига кўпроқ ҳадя этиш шаръий узр сифатида

Page 291: МУНДАРИЖА - Tadqiqot · Nozimova Nozima, Fakhriev Jahongir 2.БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ СОҲАСИДАГИ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАР / SCIENTIFIC

291

тўғри деб тушунилади. Оилали қилиб қўйиш. Фарзанд балоғатга етгач муносиб жуфтини топиб уй-

лантириш ва турмушга бериш ҳам ота-онананинг фарзанд олдидаги масъулиятли вазифаларидан ҳисобланади. Ота-она янги оила қурган фарзандларини қўллаб қувватлаши, уларни бахтли бўлишига кўмаклашиши, оила масъулиятини ҳис қилишига ундаши лозим.

Тарбия бериш. Тарбиялаш фарзандни одобга, ҳусни аҳлоққа, каттани ҳурмат, кичикни иззат қилишга, урф-одат ва анъааналарни қадрлашга, Ватанни севишга ва унга содиқ бўлишга, меҳнатга, ҳалол ризқ топишга ўргатиш деб англашилади. Фарзандни тўғри тарбиялаш ортидан аввало ота-онанинг ўзи “отанга раҳмат”, “онангни умри узоқ бўлсин” сингари эътироф ила халқи, қавму қариндоши ора-сида ҳурмат қозонади. Фарзанд тарбиясидаги эътиборсизлик эса лаънат келти-ради. Зотан фарзанд ота-онанинг кўзгусидир. Ҳадисларга кўра Ҳазрат Али шун-дай дейдилар: “Ўзингиз ва аҳлингиз(оилангиз, фарзандларингиз)га яхшиликни ўргатинглар ва уларни одобли қилинглар” . Доно халқимиз орасида “Бола ширин, одоби ундан ширин” деган ибора бежизга айтилмаган. Оилада ота-она томони-дан болага бериладиган дастлабки тарбия одоб кўникмаларидир. Катталарга са-лом бериш ва уларни ҳурмат қилиш одоби, овқатланиш ва дастурхон одоби, эрта туриб юз-қўлини ювиш, уст-бошини тоза тутиш каби покизалик одоби, сўзлаш одоби ва бошқалар шулар жумласидандир.

Хулоса қилиб айтган юқорида келтирилган фарзандлар олдидаги ота-оналик бурчимизни қай даражада масъулият билан адо этсак, уларнинг қалбида инсонийлик, яхшилик ниҳолларини ундирсак, келажакда фарзандаларимиз ҳам ўз бурч ва вазифаларини тўла қонли адо эта оладиган мурувватли инсон бўлиб улғайадилар.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР1. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф/ Имом ал-Бухорий –Ал-адаб ал- муфрод китобининг шарҳи/ Т.: 2017. Биринчи жуз.2. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф/ Имом ал-Бухорий –Ал-адаб ал- муфрод китобининг шарҳи/ Т.: 2017. Иккинчи жуз.